Zoran Sulejmanov - Kriminologija (p.960)

D-r Zoran Sulejmanov
Redoven profesor na Univerzitetot
Sv. Kiril i Metodij - Skopje
KRIMINOLOGIJA
1

RECENZENT
Prof. d-r Jovan Proevski
2

ZORAN SULEJMANOV
KRIMINOLOGIJA
vtoro izdanie
Skopje, 2003
3

Re{avaj}i se za svojot interes
ili se pla{i{ ili se nadeva{
CIP Katalogizacija vo publikacija
Narodna i univerzitetska biblioteka
"Sv. Kliment Ohridski", Skopje
343.9 (075.8)
343.9 (497.17) (075.8)
SULEJMANOV, Zoran
Kriminologija/ Zoran Sulejmanov. - 2. dopolneto izd. - Skopje
Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa,
2003 - 960 str. ; 24 cm
I. izdanie 2000 so stv. naslov: Makedonska kriminologija. -
Fusnoti kon takstot. - Register. - Bibliografija: str. 951 - 972
ISBN 9989-633-28-2
a) Kriminologija - Visoko{kolski u~ebnici b) Kriminologija
- Makedonija - Visoko{kolski u~ebnici
4

PREDGOVOR
Na ova mesto }e poso~am samo nekolku argumenti zo{to se po-
~uvstvuvav povikan da go napi{am ovoj u~ebnik. Prvata pri~ina, za
`al, e nepostoeweto na makedonska kriminologija i pokraj okolnosta
{to na Pravniot fakultet vo Skopje u{te od 1978 godina se predava
ovoj predmet. Vtorata pri~ina pretstavuva `elbata da go potiknam
interesot kaj pogolem broj studenti i postdiplomci na koi im nedostasuva{e
zaokru`ena i sistematska nasoka za navleguvawe vo edna, za
razlika od kaj nas, vo svetot dosta razviena nau~na disciplina. I, kone~no
poradi faktot {to ovoj moment, sum samo ednen od dvajcata nau~ni
rabotnici koi vo Makedonija aktivno se zanimavaat so istra-
`uva~ka dejnost vo ovaa oblast, li~noto ~uvstvo na odgovornost za
site onie sega{ni i idni rabotnici od oblasta na pravosudnata i penitencijarnata
praktika na koi im nedostasuva{e osnovno pomagalo za
posestrano nadograduvawe vo re{avaweto na se poslo`enite zada~i vo
borbata so raste~kiot kriminalitet.
Avtorot,
Skopje, Mart, 2000
PREDGOVOR KON VTOROTO IZDANIE
Vtoroto izdanie na u~ebnikot e opredeleno od dve pri~ini:
prvata, iscrpuvaweto na negovoto prethodno izdanie, i vtorata,
potrebata od soodvetno usloglasuvawe so permanentnite istra`uvawa
i napredokot vo ovaa nau~na oblast. Pritoa, treba da se naglasi, deka
brziot razvoj na kriminolo{kata misla vo ni{to ne go promeni, tuku
naprotiv, samo go zajakna mojot op{t teoretski pristap za potekloto i
rasprostranetosta na zloto nare~eno kriminalitet. Ottamu, vo ova
izdanie nema kakvi i da e promeni vo pogled na mojata osnovna teoretskata
orientacija, i sledovatelno na toa nitu vo negovata koncepcija
i sistematika.
Avtorot,
Skopje, Mart, 2003
5

6

S O D R @ I N A
_________________________________________________________________
I DEL
UVOD VO KRIMINOLOGIJATA
Glava I
POIM I PREDMET NA KRIMINOLOGIJATA
I. POIM NA KRIMINOLOGIJATA ...................................................... 19
1. Razli~ni sfa}awa na poimot na kriminologijata ......................... 19
2. Razvoj na kriminologijata vo avtonomna nasoka ............................. 22
3. Kriminologijata kako grupna i kako sinteti~ka nauka ............... 24
II. PREDMET NA KRIMINOLOGIJATA ............................................. 26
1. Pravno i sociolo{ko definirawe na kriminalitetot ............... 26
2. Razli~ni sfa}awa na predmetot na kriminologijata ................... 32
3. Predmet na kriminologijata ............................................................... 34
III. PODELBA NA KRIMINOLOGIJATA ........................................... 39
1. Etiologija i fenomenologija na kriminalitetot ......................... 39
2. Klini~ka i op{ta (standardizirana) kriminologija ................... 40
Glava II
METODI I FUNIKCIJA NA KRIMINOLOGIJATA
I. OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA KRIMINOLO[KITE
METODI ...................................................................................................... 45
II. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI KOI SE
PRIMENUVAAT VO PROU^UVAWE NA INDIVIDUALNI
SLU^AI ...................................................................................................... 48
1. Metodi koi se primenuvaat vo prou~uvawe na individualni
slu~ai ..................................................................................................... 48
2. Metodolo{ki postapki za prou~uvawe na kriminalnoto
povedenie kako individualna pojava ...................................................... 52
2.1. Transferzalni tehniki .............................................................. 53
a) Poedine~no posmatrawe ............................................................. 53
b) Psiholo{ka analiza na li~nosta na prestapnikot,
krivi~noto delo i na~inot na negovoto izvr{uvawe ....... 54
v) Introspekcija ............................................................................... 54
g) Analiza na `ivotnite uslovi .................................................... 54
d) Psihoanaliti~ki metod .............................................................. 55
2.2. Longitudinalni tehniki ............................................................. 56
a) Kriminalna biografija .............................................................. 56
b) Studii na sledewe ........................................................................ 57
v) Prou~uvawe spored kohorti ....................................................... 57
7

III. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI ZA
PROU^UVAWE NA KRIMINALITETOT KAKO
MASOVNA OP[TESTVENA POJAVA ............................................ 57
1. Opredeluvawe na predmetot i celta na istra`uvaweto ........ 58
2. Konstrukcija na operacionalen model ...................................... 59
2.1. Opredeluvawe slu~ai ................................................................ 59
2.2. Operacionalizacija ili opredeluvawe na indikatori .... 62
2.3. Konstruirawe na instrumenti ................................................ 63
3. Postavuvawe hipotezi i konstrukcija na modeli .................... 63
4. Sobirawe na podatoci .................................................................... 66
4.1. Masovno posmatrawe ................................................................. 66
4.2. Eksperiment ................................................................................ 67
4.3. Sporeduvawe (komparacija) ..................................................... 68
4.4. Ispituvawe (intervju i anketa) .............................................. 68
4.5. Merewe .......................................................................................... 69
5. Nau~na interperetacija i objasnuvawe na rezultatite od
istra`uvaweto ................................................................................ 71
IV. STATISTI^KI METODI .................................................................. 71
1. Statisti~ka evidencija na kriminalitetot .................................... 71
2. Primena na statisti~kite metodi vo kriminolo{kite
istra`uvawa (statisti~ka analiza)................................................ 76
3. Temna brojka, brojka na preteruvawe i brojka na
pokrivawe na kriminalitetot ......................................................... 80
3.1. Temna brojka na kriminalitetot .............................................. 80
3.2. Brojka na preteruvawe na kriminalitetot ............................ 86
3.3. Brojka na pokrivawe na kriminalitetot ............................... 87
4. Ocenka na primenata na stisti~kite metodi vo
kriminologijata .................................................................................. 88
V. METODI NA PROGNOZIRAWE VO KRIMINOLOGIJATA .. 90
1. Individualno prognozirawe ............................................................... 91
2. Prognozirawe na kriminalitetot kako masovna pojava ............... 98
VI. TRIANGULACIJA ................................................................................ 98
VII. FUNKCIJA NA KRIMINOLOGIJATA ..................................... 100
Glava III
KRIMINOLOGIJATA I NEJZINIOT ODNOS SO DRUGITE NAU]I
I. KRIMINOLOGIJATA I SRODNITE NAU]I ............................ 105
1. Kriminologijata i krivi~noto pravo ............................................. 105
2. Kriminologijata i kriminalnata politika .................................. 107
3. Kriminologijata i krivi~noto procesno pravo ........................... 108
4. Kriminologijata i penologijata ...................................................... 109
5. Kriminologijata i kriminalistikata ............................................ 111
6. Kriminologijata i sudskata psihologija ........................................ 113
7. Kriminologijata i sudskata medicina ............................................ 114
8

8. Kriminologijata i socijalnata patologija.................................... 114
9. Kriminologijata i viktimologijata ............................................... 119
II. KRIMINOLOGIJATA I DOPOLNITELNITE NAU]I ....... 121
1. Kriminologijata i sociologijata .................................................... 121
2. Kriminologijata i psihologijata .................................................... 122
3. Kriminologijata i sudskata psihopatologija ............................... 122
II DEL
KRIMINOLO[KI TEORII
Glava I
ISTORISKI RAZVOJ NA KRIMINOLO[KATA MISLA
I. ANTI^KATA MISLA ZA KRIMINALITETOT
I PERIODOT NA SREDNIOT VEK ................................................ 128
1. Anti~ka misla za kriminalitetot ................................................... 128
2. Period na sredniot vek ....................................................................... 137
II.SOCIJALUTOPISTITE, PERIOD NA RENESANSATA I
FRANCUSKITE ENCIKLOPEDISTI ......................................... 139
1. Sfa}awa na socijalutopistite ......................................................... 139
2. Sfa}awa za kriminalitetot od periodot na renesansata .......... 144
3. Francuskite enciklopedisti ............................................................ 152
III. PERIOD NA KLASI^NATA DOKTRINA
VO KRIVI^NOTO PRAVO ................................................................. 157
1. Vovedni zabele{ki .............................................................................. 157
2. Klasi~nata doktrina vo krivi~noto pravo .................................... 160
2.1. ^ezare Bekarija .......................................................................... 164
2.2. Anselm Foerbah .......................................................................... 167
2.3. Xeremi Bentam ............................................................................ 168
IV. POJAVA NA EMPIRISKI ISTRA@UVAWA NA
KRIMINALITETOT ............................................................................ 174
1. Prvite statisti~ki i sociolo{ki prou~uvawa na
kriminalitetot ................................................................................. 174
2. Prethodnici na kriminalnata biologija ....................................... 178
V. POJAVA I RAZVOJ NA KRIMINOLO[KITE [KOLI ....... 188
1. Antropolo{ka {kola .......................................................................... 188
2. Pozitivisti~kata {kola .................................................................... 195
2.1. Enriko Feri ................................................................................ 205
2.2. Rafaele Garofalo ...................................................................... 207
3. [kolata na socijalnata sredina ....................................................... 210
3.1. Lakasaw ......................................................................................... 210
3.2. Gabriel Tard ................................................................................ 212
3.3. Emil Dirkem ................................................................................ 215
4. Vlijanie na marksizmot vrz razvojot na
kriminolo{kata misla .................................................................... 225
9

4.1. Klasicite na marksizmot ......................................................... 225
a) Karl Marks ................................................................................... 226
b) Fridrih Engels ........................................................................... 226
v) Vladimir Ili~ Lenin ............................................................... 229
4.2. Marksisti~ki orientirani kriminolozi ............................ 231
5. Sociolo{ka {kola ili prva {kola na op{testvenata
odbrana ................................................................................................. 234
5.1. Franc fon List .......................................................................... 240
5.2. Adolf Prins ............................................................................... 242
5.3. Gustav A{afenburg ................................................................... 243
6. Neoklasi~na {kola .............................................................................. 246
10
Glava II
SOVREMENI KRIMINOLO[KI TEORII
I.BIOLO[KI TEORII ............................................................................ 249
1. Telesnata konstitucija i kriminalitetot .................................... 250
2. Teorija na nasleduvawe na kriminalnite dispozicii ................ 255
3. Endokrinolo{ka teorija .................................................................... 260
4. Teorija ne normalnosta na hromozomite ........................................ 261
5. Teorija na rasna pripadnost .............................................................. 263
II. PSIHOLO[KI TEORII ................................................................... 265
1. Teorija na neprilagodenosta ............................................................. 266
2. Teorija na inteligencijata ................................................................ 270
3. Pasihoanaliti~ka teorija ................................................................. 273
4. Teorija na frustracijata.................................................................... 280
5. Teorija na uslovuvaweto ..................................................................... 286
III. PSIHOPATOLO[KI TEORII ..................................................... 288
IV. SOCIOLO[KI TEORII ................................................................. 289
1. Vovedni zabele{ki .............................................................................. 290
2. Ekolo{ka teorija ................................................................................. 301
3. Teorija na op{testvena dezorganizacija ........................................ 310
4. Teorija na diferencijalna asocijacija i teorija na
diferencijalna identifikacija ................................................... 314
5. Teorija na kulturniot konflikt i kulturniot ras~ekor .......... 319
6. Teorija na anomija ................................................................................ 323
7. Teorija na potkultura i kontrakultura .......................................... 334
V. TEORII NA OP[TESTVENATA REAKCIJA ........................... 345
1. Novata {kola na op{testvenata odbrana ....................................... 345
2. Teorija na socijalniot interakcionizam ....................................... 356
3. Radikalna kriminologija ................................................................... 373
4. Viktimolo{ki pristap ....................................................................... 380
VI. PREGLED NA OSNOVNITE KONCEPTI ZA ETIOLO-
GIJATA NA KRIMINALITETOT .................................................. 390
1. Teorija na faktori .............................................................................. 392

2. Fukcionalisti~ki pristap ................................................................ 395
3. Konfliktna teorija ............................................................................. 401
4. Utilitaristi~ki pristap................................................................... 403
5. Dinami~ki pristap .............................................................................. 409
6. Agnosticisti~ki pristap ................................................................... 414
VII. TEORETSKI KONCEPT [TO SE KORISTI VO OVOJ
U^EBNIK - EUDEMONISTI^KI PRISTAP ............................ 418
1. Vovedni zabele{ki .............................................................................. 418
2. Teorija za smislata na `ivotot (sre}ata) kako
detrministi~ka sfera na ~ovekovoto povedenie ...................... 421
2.1. Stimulacija ................................................................................. 432
2.2. Korist (interes) ......................................................................... 432
2.3. @elba (postoewe svest za opredelena korist) .................... 438
2.4. Cel (obrabotka na celta zaradi postignuvawe korist) .... 441
2.5. Aktivnost ..................................................................................... 442
2.6. Nagrada i kazna ........................................................................... 443
2.7. Kriminorezistencija ili pri~ini koi ovozmo`uvaat
odbegnuvawe na kriminalitetot ............................................... 443
2.8. Izlezni re{enija ....................................................................... 449
3. Validnost na teorijata........................................................................ 454
III DEL
KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA
Glava I
POIM NA KRIMINALNATA FENOMENOLOGIJA
I. POIM I ZNA^EWE NA KRIMINALNATA
FENOMENOLOGIJA ............................................................................ 459
II. KRIMINALITETOT KAKO POEDINE^NA I KAKO
MASOVNA OP[TESTVENA POJAVA .......................................... 461
1. Kriminalitetot kako individualna pojava ................................... 462
2. Kriminalitetot kako masovna op{testvena pojava ..................... 465
III. NEKOI KARAKTERISTIKI NA KRIMINALITETOT....... 466
1. Raspored na kriminalitetot na relacija selo - grad ................... 467
2. Regionalni karakteristiki na kriminalitetot .......................... 469
3. Distribucija na kriminalitetot spored polot ............................ 470
4. Distribucija na kriminalitetot spored vozrasta ....................... 475
Glava II
OSNOVNI POJAVNI FORMI NA KRIMINALITETOT
I. VOVEDNI ZABELE[KI ..................................................................... 483
II. NASILNI^KI KRIMINALITET ................................................ 485
1. Agresivnost i agresivno povedenie ................................................. 485
11

2. Vidovi nasilni~ki kriminalitet .................................................... 491
2.1. Krvni zlostorstva ...................................................................... 492
2.2. Ponovi vidovi nasilni~ki kriminalitet ........................... 494
a) Nasilstvo vo semejstvoto .......................................................... 494
b) Zloupotrebi vrz deca ................................................................. 499
3. Tipologija na `rtvi na nasilni~kiot kriminalitet ................. 501
III. SEKSUALNI PRESTAPI ................................................................ 504
IV. IMOTEN KRIMINALITET............................................................ 513
1. Osnovni zabele{ki .............................................................................. 513
2. Nekoi vidovi na imoten kriminalitet ........................................... 515
2.1. Xepni kra`bi .............................................................................. 515
2.2. Kra`bi na teretni i luksuzni vozila ................................... 517
2.3. Kra`bi na umetni~ki dela ....................................................... 518
2.4. Kra`bi vo stokovni ku}i ......................................................... 521
2.5. Razbojni{tvo ............................................................................... 522
V. STOPANSKI (EKONOMSKI) KRIMINALITET ................... 523
VI. TURISTI^KI KRIMINALITET ................................................. 529
VII. PROFESIONALEN KRIMINALITET ..................................... 533
1. Organiziran kriminalitet ................................................................ 534
2. Kriminalitet na "belite jaki"......................................................... 553
3. Narkokriminalitet ............................................................................. 557
4. Trgovija so lu|e ..................................................................................... 567
5. Perewe pari ........................................................................................... 572
6. Korupcija ................................................................................................ 579
7. Izmami .................................................................................................... 599
VIII. POLITI^KA DELINKVENCIJA .............................................. 604
IX. TERORIZAM .......................................................................................... 615
X. KOMPJUTERSKI KRIMINALITET............................................. 631
XI. EKOLO[KI KRIMINALITET ..................................................... 637
XII. SOOBRA]AJNA DELINKVENCIJA .......................................... 641
XIII. MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA .................................... 651
1. Poim na maloletni~kata delinkvencija ......................................... 653
2. Starosni granci na maloletni~kata delinkvencija .................... 655
3. Etiologija na maloletni~kata delinkvencija .............................. 658
IV DEL
KRIMINALNA ETIOLOGIJA
Glava I
EGZOGENI FAKTORI
I. KRIMINOGENI FAKTORI ............................................................... 665
II. EKONOMSKI FAKTORI NA KRIMINALITETOT ............... 676
1. Industrijalizacija i urbanizacija .................................................. 678
1.1. Vovedni zabele{ki .................................................................... 678
12

1.2. Migracii ...................................................................................... 683
2. Specifi~ni, krizni, nevoobi~aeni i vonredni okolnosti ....... 689
3. Zanimaweto i kriminalitetot ......................................................... 691
4. Nevrabotenosta ..................................................................................... 694
5. Parite (te{kite materijalni priliki) i sre}ata ....................... 696
5.1. Bogatstvoto i kriminalitetot ............................................... 697
5.2. Siroma{tvoto i kriminalitetot .......................................... 700
5.3. Umerenosta (teorija na zlatnata sredina) ........................... 703
III. IDEJNI FAKTORI NA KRIMINALITETOT ......................... 706
1. Sistemot na kulturnite vrednosti i zaostanati sfa}awa ......... 706
1.1. Ne gledaj {to pravam, slu{aj {to zboruvam ........................ 706
1.2. Pravi kako {to pravat drugite .............................................. 709
2. Vlijanie na obrazovanieto ................................................................. 710
3. Vlijanie na sredstvata na masovnata komunikacija ..................... 714
4. Religijata i kriminalitetot ............................................................ 717
IV. MIKROGRUPNI FAKTORI NA KRIMINALNOTO
POVEDENIE ........................................................................................... 721
1. Degradirano i deficientno semejstvo ............................................ 721
2. Vlijanie na vospituvaweto ................................................................ 725
3. Vlijanie na treti lica na pojavata na kriminalitetot .............. 732
V. VLIJANIE NA SOCIOPATOLO[KITE POJAVI NA
KRIMINALITETOT ............................................................................ 734
1. Alkoholizam i kriminalitet............................................................ 735
1.1. Poim i pri~ini na alkoholizmot.......................................... 735
1.2. Vidovi alkoholizam i klasifikacija
na alkoholi~arite ....................................................................... 737
1.3. Povrzanosta na alkoholizmot so drugite oblici na
devijantno i prestapni~ko povedenie ..................................... 739
1.4. Op{testvena reakcija ............................................................... 742
2. Narkomanija i kriminalitet ............................................................ 743
2.1. Poim i pri~ini na narkomanijata ......................................... 743
2.2. Vidovi narkomanija i klasifikacija na narkomanite ..... 744
2.3. Povrzanosta na narkomanijata so drugite oblici na
devijantno i prestapni~ko povedenie ..................................... 752
2.4. Op{testvena reakcija ............................................................... 754
3. Hazardni igri i kriminalitet .......................................................... 756
3.1. Poim i vidovi na hazardnite igri.......................................... 756
3.2. Pojava, razvoj i osnovni karakteristiki na komarot ........ 764
3.3. Pojava, razvoj i osnovni karakteristiki na
igrite na sre}a .............................................................................. 768
3.4. Obem i pri~ini na hazardnite igri ....................................... 773
3.5. Povrzanost na hazardnite igri so drugite oblici na
devijantno i prestapni~ko povedenie ..................................... 775
3.6. Op{testvena reakcija ............................................................... 787
4. Prostitucija i kriminalitet ........................................................... 790
13

4.1. Poim i pri~ini na prostitucijata ........................................ 790
4.2. Vidovi prostitucija i klasifikacija na
prostitutkite ................................................................................ 793
4.3. Klienti ......................................................................................... 800
4.4. Eksploatacija na prostitutkite ............................................ 802
4.5. Povrzanost na prostitucijata so drugite oblici na
devijantno i prestapni~ko povedenie ..................................... 803
4.6. Op{testvena reakcija ............................................................... 803
5. Samoubistvo ........................................................................................... 807
5.1. Poim i pri~ini na samoubistvata .......................................... 808
5.2. Samoubistvata kako socijalen i sociopatolo{ki
problem ........................................................................................... 810
5.3. Obid za samoubistvo .................................................................. 818
5.4. Povrzanost na samoubistvata so drugite oblici na
devijantno i prestapni~ko povedenie ..................................... 819
5.5. Op{testvena reakcija ............................................................... 821
14
Glava II
ENDOGENI FAKTORI
I. INDIVIDUALNO-PSIHOLO[KA PRI^INOST I
USLOVENOST NA KRIMINALITETOT ..................................... 823
II. PSIHOSOCIALNI KARAKTERISTIKI
NA LI^NOSTA NA PRESTAPNIKOT ......................................... 829
1. Poim i struktura na li~nosta ........................................................... 829
1.1. Temperament i emocionalni osobini.................................... 833
1.2. Karakter ....................................................................................... 836
1.3. Sposobnosti ................................................................................. 839
1.4. Telesno konstitucija i telesno zdravje ................................ 843
2. Dvi`e~ki sili na ~ovekovata aktivnost ........................................ 845
2.1. Nagoni (instinkti) .................................................................... 845
2.2. Potrebi ......................................................................................... 848
2.3. Interesi ....................................................................................... 851
2.4. ^uvstva (emocii) ........................................................................ 852
2.5. Motivi .......................................................................................... 866
a) Voveduvawe vo problemot ......................................................... 866
b) Osnovni motivi na ~ovekovoto povedenie ........................... 876
2.6. Frustracii ................................................................................... 882
2.7. Stavovi i predrasudi ................................................................. 891
2.8. Sklonosti i naviki .................................................................... 894
2.9. Vrednosti ..................................................................................... 895
III. MENTALNITE RASTROJSTVA KAKO KRIMINOGENI
FAKTORI ................................................................................................. 902
1. Psihopatski osobini i drugi rastrojstva
na psihi~koto zdravje ....................................................................... 902

1.1. Psihopatija .................................................................................. 902
1.2. Ologofrenija .............................................................................. 906
1.3. Neurozi ......................................................................................... 910
2. Psihozi i kriminalitet ..................................................................... 912
IV. TIPOLO[KI KLASIFIKACII NA PRESTAPNICI ..... 921
1. Legalna tipologija na prestapnici ................................................. 922
2. Klasifikacija spored tipot na li~nosta....................................... 924
3. Klasifikacija spored na~inot na `ivot ....................................... 924
4. Klasifikacija spored kriminalnata kariera .............................. 925
5. Tipolo{ki klasifikacii na maloletni delinkventi ................ 927
V. RECIDIVISTI ..................................................................................... 927
REGISTER NA IMIWA ....................................................................... 937
CITIRANA LITERATURA ................................................................ 943
15

16

I DEL
UVOD VO KRIMINOLOGIJATA
17

18

G l a v a I
POIM I PREDMET NA KRIMINOLOGIJATA
I. POIM NA KRIMINOLOGIJATA
Vo kriminologijata kako, vpro~em, i vo site drugi nau~ni disciplini,
nejzinite problemi mo`at sistematski da se sledat i izlo`uvaat
samo vrz osnova na precizno opredeluvawe na nejziniot poim. Me-
|utoa, opredeluvaweto (definiraweto) na poimot na kriminologijata
ni oddaleku ne e lesna i ednostavna zada~a so ogled na toa {to taa zada~a
e pomestena vo sferata na osnovnite metodolo{ki operacii so
~ija pomo{ se koncipiraat, ne samo nejziniot osnoven tuku, i site nejzini
ostanati poimi. 1 Od tie pri~ini do odgovorot na ova osnovno po-
~etno pra{awe }e dojdeme postapno, odnosno otkako }e navlezeme i }e
re{ime del od problematika so koja postojano }e se sre}avame vo ovoj
trud.
1. RAZLI^NI SFA]AWA NA POIMOT NA KRIMINOLOGIJATA
Za podobro razbirawe na kriminologijata kako nau~na disciplina
vo na{ite op{testveni priliki i voop{to, za nau~na analiza na
site kriminolo{ki problemi vo nivnata kompleksnost, kako i za izgraduvawe
na kriminologija koja bi odgovarala na na{ite teoretski i
prakti~i potrebi i barawa vo borbata protiv kriminalitetot, vo prv
red e potrebno, barem vo osnovni crti, da se prika`e golemoto {arenilo
i konfrontacijata na razli~ite koncepcii za poimot na kriminologijata
koi ne se razlikuvaat samo me|u avtorite od odelni zemji,
tuku i vo ramkite na edno isto nacionalno podra~je.
Sfa}awata za poimot na kriminologijata koi postojat vo sovremenite
sistemi na kriminologijata vo prv red se izraz na li~nite
stavovi na odelnite avtori, me|utoa, sekako deka pokraj toa, vo niv do-
1
Postapkata na definiraweto na poimot na kriminologijata e povrzana
so postapkata na opredeluvawe na predmetot, metodot i celta, odnosno
so postapkata na utvrduvaweto i sistematizacijata na nejzinata materija, a
preku ovie, so re{avaweto na ostanatite pra{awa vo kriminologijata. Vo
odnos na nejzinite drugi pra{awa definicijata na poimot na kriminologijata
pretstavuva osnova vrz koja se vr{i utvrduvawe, sistematizacija i izlo`uvawe
na tie pra{awa. Pe{i}, V. Problemi definisanja pojma kriminologije, JRKKP,
Beograd, 1975/2, str. 175.
19

a|aat do izraz i op{testvenite, ekonomskite i kulturni priliki na
oddelni zemji. Pritoa pa|a vo o~i okolnosta za opredelena su{testvena
razlika vo ovoj pogled me|u evropskite sistemi na kriminologijata
od sistemot {to vo ovoj pogled se zastapuva vo Soedinetite Amerikanski
Dr`avi. Vo narednite redovi }e se obideme sosema nakratko da
prika`eme {to se podrazbira pod poimot kriminologija samo od strana
na nekoi, denes popoznati kriminolozi vo svetot, za{to, vo sprotivno,
samo za ovoj probem bi mo`elo da se napi{e posebna studija.
Francuskite kriminolozi Lawel Lavastin i Stanciu (Lagnel
Lavastine - Stanciu), podvlekuvaat izvesni pote{kotii vo pogled na opredeluvaweto
na poimot na kriminologijata i tvrdat deka za opredeluvaweto
na nejzinata definicija nemaat nikakvo zna~ewe pravnite definicii.
Pritoa se povikuvaat na formalniot poim na krivi~noto
delo vo francuskoto krivi~no pravo. Krivi~nite zakoni, velat tie, ne
nudat nikakvi kriteriumi za zapoznavawe na zlostorstvoto i ne gi definiraat
na nau~en na~in nivnite storiteli. Kriminologijata ja definiraat
kako kompleksno i integralno prou~uvawe na ~ovekot so postojana
gri`a {to podobro da se zapoznat pri~inite na negovata antisocijalna
dejnost. Spored nivno mislewe, kriminologijata e kompletna
nauka za ~ovekot. Samo so sinteza na naukite za li~nosta mo`e da
se dojde do edna samostojna kriminologija, isto kako {to so sinteza na
spektralnite boi se dobiva bela svetlost. Belgijanecot Konstant (J.
Constant) kriminologijata ja sfa}a kako eksperimentalna nauka koja se
stremi da gi opredeli op{testvenite, ekonomskite, li~nite i psihi-
~kite faktori koi gi proizveduvaat zlostornikot i zlostorstvoto. 2
Za Gasin (R. Gassin) kriminologijata e nauka koja gi prou~uva faktorite
i procesite na kriminalnata dejnost i vrz osnova na soznanijata
za ovie faktori i procesi opredeluva najdobri strategii i tehniki so
cel za sopirawe na ova op{testveno zlo. 3 Francuskitot kriminolog
Vebres (Donedieu de Vebres) pak, tvrdi deka namenata na kriminologijata
e od kriminolo{kite nauki da ja izvle~e potrebnata su{tina za
primena kaj sudovite.
Germanskiot kriminolog Eksner (Franz Exner) 4 kriminologijata
ja definira kako nauka za zlostorstvoto kako pojava vo `ivotot na
narodot i vo `ivotot na poedincite. Naukata se sostoi vo toa ne{to
da se opi{e i razbirlivo da se prika`e: ona {to treba da se opi{e i
razbere vo kriminologijata e na izvesen na~in formalnata dejnost na
~ovekot - zlostorstvoto. Zlostorstvoto e zna~i pojdovna to~ka na kriminologijata.
Spored misleweto na avstriskiot kriminolog Selig (E.
Seelig) 5 kriminologijata e nauka za realnite pojavi za izvr{uvaweto
2
Constat, J. ElÕments de criminologie, Liege, 1965, str. 19.
3
Gassin, R. Criminologie, Paris, 1988, str. 4.
4
Exner, F. Criminologie, Milno, 1953, str.4.
5
Seelig, E. TraitÕ de criminologie, Paris, 1956, str. 3.
20

na zlostorstvoto i negovoto suzbivawe. I spored misleweto na germanskiot
kriminolog Mecger (Mezger), kriminologijata e nauka za zlostorstvoto
kako vistinski nastan vo vistinskiot `ivot. Kriminologijata
spored negovoto mislewe e eksperimentalna nauka i nauka za
faktite vo koja zlostorstvoto ne se tretira od aspekt na pravno ocenuvawe,
nitu od deskriptivni (fenomenolo{ki) i kauzalni (genetski,
etiolo{ki) aspekti. [najder (Hans Joachim Schneider) veli deka kriminologijata
e humana i socijalna nauka koja empiriski gi istra`uva
individualnite i op{testvenite procesi na kriminalizirawe i dekriminalizirawe
i svoite soznanija kako preporaki im gi predava na
zkonodavecot i na onie koi go primenuvaat zakonot. Nejziniot predmet
go pretstavuvaat procesite na krivi~noto zakonodavstvo, nastanuvaweto
i osloboduvaweto od op{testveno devijantnite povedenija, razvivaweto
i suzbivaweto na zlostorstvata, li~nosta na prestapnikot
i negovata kriminalna kariera, formalnata reakcija na kriminalitetot,
neformalnata socijalna kontrola i sekundarnoto op{testveno
devijantno povedenie na kriminalitetot. Ovie procesi zaemno vlijaat
edni vrz drugi i, kako procesi na kriminalizirawe i dekriminalizirawe,
gradat opredelen redosled na interakcii. 6
Spored misleweto na {vajcarskiot kriminolog Graven (Graven),
site kriminolo{ki nauki bi morale da se spojat vo kriminologijata
za da se kreira opredelena supernauka za antisocijalniot i abnormalniot
~ovek - zlostornikot. Danskiot kriminolot Irvi~ (Hurwitz)
izrazot kriminologija go upotrebuva kako del na celokupnata krivi-
~na nauka koja gi konkretizira faktorite na kriminalitetot so pomo{
na empiriski istra`uvawa, t.e. so pomo{ na individualnite i socijalnite
faktori koi go uslovuvaat kriminalnoto povedenie. Spored
nego, kriminologijata mora vo izvesna mera da ja vklu~uva i fenomenologijata.
Centalen predmet na kriminologijata e nejzinata naso~enost
kon ~ovekot koj gi povredil pravite normi i vrz okolinata vo
koja `ivee. Za italijanecot Nikiforo (Niceforo), kriminologijata e
uvidna i podgotvitelna nauka koja gi sintetizira rezultatite na disciplinite
kako {to se kriminalnata antropoplogija, kriminalnata
sociologija i kriminalnata psihologija, ~ii rezultati gi koordinira
vo harmoni~na celina. 7
Amerikancite Saterlend i Krezi (Sutherland and Cressey) ja
sfa}aat kako vkupnost na znaewa za delinkvencijata i kriminalitetot
kako op{testveni pojavi. Nejzinoto podra~je gi opfa}a procesite na
sozdavaweto na zakonite, nivnite povredi i reakciite na tie povredi.
Ovie procesi obrazuvaat tri aspekti na edena povrzana niza na inte-
6
Schneider, H. J. Kriminologie, Verlag Walter de Gruyter, Berlin, New
York, 1987, str. 87.
7
Niceforo, A. Criminologia -Vecchie e nuove dottrine, Vol. 1, Torino, 1949,
str. 14.
21

akcii. Opredeleni nepo`elni dejstvija od strana na politi~koto
op{testvo se odredeni kako delikti. I pokraj toa nekoi lu|e prodol`uvaat
so takvo povedenie i na toj na~in vr{at zlostorstva. Na toa,
op{testvoto reagira so kazni, so tretman ili so spre~uvawe. Ovaa
niza na interakcii e predmet na kriminologijata. 8 Spored Eliot (Mabel
A. Elliott), kriminologijata mo`e da se definira kako nau~no prou-
~uvawe na krivi~noto delo i postapuvaweto so nego. Denes toa prou~uvawe
raspolaga so golem broj fakti koi se odnesuvat na: 1 0 prirodata
na krivi~noto delo, 2 0 faktorite koi se vo vrska so krivi~noto povedenie,
3 0 prou~uvawe na slu~ai na prestapnici i 4 0 postapkata so vinovnicite
i kaznuvawe na vinovnicite. 9
Za jugoslovenskiot krimiinolog Igwatovi}, kriminologijata
pretstavuva samostojna nauka koja, koristej}i gi soznanijata i istra-
`uva~kite postapki na naukite za ~ovekot i op{testvoto, empiriski
go prou~uva kriminalniot fenomen, t.e. zlostorstvoto, negoviot izvr-
{itel i `rtvata, kriminalitetot i na~inot na koj op{testvoto reagira
na kriminalnoto povedenie. 10
I na krajot, }e go spomeneme stojali{teto na Kajzer, spored
kogo "kriminologijata e sintetizirana vkupnost od empirisko znaewe
za prestapot, prestapnicite, za negativnoto socijalno zna~ewe i za kontrolata
na ova odnesuvawe. Nejziniot nau~en domen mo`e precizno da
se opredeli so tri osnovni poimi: prestap, prestapnik i kontrola na
prestapot. Kon toa treba da im se dodadat i interesite na `rtvata i
spre~uvaweto na prestapot." 11
2. RAZVOJ NA KRIMINOLOGIJATA VO AVTONOMNA NASOKA
1. I pokraj toa {to interesot na lu|eto za fenomenot na kriminalitetot
mo`e da se najde u{te od najstarite periodi na ~ove{tvoto,
za kriminologijata kako posebna nau~na disciplina mo`e da se zboruva
duri od krajot na XIX vek, koga, vsu{nost, taa go dobila i svoeto
8
Sutherland, E. and Cressey. D. Criminology, Philadelphia, 1978, str. 3.
9
Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, Veselin Masla{a, Sarajevo, 1962,
str. 29.
10
Ignjatovi}, \, Kriminologija, Nomos, Beograd, 1992, str. 16.
11
Vakviot pristap Kajzer, neubedlivo se obiduva da go opravda so slednive
tvrdewa: "Postoi soglasnost deka kriminologijata e empiriska nauka.
Ponatmu e op{toprifateno deka kriminolo{kata nauka se zanimava so prestapot,
prestapnikot i `rtvata na prestapot, kako i so kontrolata na prestapot,
barem koga se raboti za izborot, odmeruvaweto i izvr{uvaweto na kaznenite
sankcii kako i za prognozata i tretmanot na storitelot. Kone~no, postoi
soglasnost za toa deka vo predmetot na kriminologijata spa|aat i pojavite
na alkoholizma, asocijalnost, prostitucija i samoubistva." Kajzer, G. Aleksandrija,
Skopje, 1996, str. 1.
22

ime. 12 Pred nejzinoto konstituirawe kako samostojna nauka, kriminolo{kata
problematika bila sodr`ana vo filozofijata i brojni nauki,
kako na primer, vo istorijata, krivi~noto pravo, statistikata, sociologijata,
biologijata, psihologijata, psihopatologijata i sl. Pritoa,
so ogled na svojata osnovna nau~na orientacija, karakteristi~no e
deka stru~wacite od navedenite nau~ni oblasti, problemite na kriminalitetot
gi dopiraa pove}e slu~ajno i marginalno, odnosno isklu-
~ivo vo ramkite na nivniot tesno profesionalen interes, i toa samo
toga{ koga }e po~uvstvuvale potreba da gi doobjasnat svoite osnovni
postavki za opredeleni ~ovekovi odnesuvawa.
2. Podocna, koga kriminologijata zapo~na da navleguva vo prodlabo~uvaweto
na svojot zaseben predmet na interes, avtorite od ve}e
navedenite nau~ni disciplini, svojot glaven interes go naso~ija kon
storitelot na krivi~noto delo. Neposredno potoa, be{e projaven pointenziven
interes i za krivi~noto delo kako realna pojava, me|utoa,
vo prv red posmatrano preku individaulnite slu~ai na negovite izvr-
{iteli. Vakviot interes kon krivi~noto delo i negoviot izvr{itel
}e dovede do toa da bidat ispituvani i analizirani od biolo{ki, psiholo{ki,
psihopatolo{ki i sociolo{ki aspekt, {to od svoja strana
}e dovede i do diferencirawe na posebni kriminolo{ki disciplini:
kriminalna antropologija, kriminalna biologija, 13 kriminalna psihologija,
14 kriminalna sociologija 15 itn. Sekoja od ovie disciplini nas-
12
Samiot poim kriminologija za prvpat e upotreben od strana na francuskiot
antropolog P. Topinard vo negovoto delo "Anthropologie" vo 1879.
Ovoj poim podocna }e go prezeme i }e go upotrebi kako naslov za edno od svoite
dela Rafaele Garofalo vo 1884 godina.
13
"Kriminalnata biologija (biolo{ka kriminologija) gi prou~uva
genetskite (naslednite) pojavi na li~nosta na prestapnikot. Nejzinite istra-
`uvawa se protegaat i vrz anatomskite, fiziolo{kite, patolo{kite i biohemiskite
pojavi kaj li~nosta na prestapnikot." Pinatel, J. Kriminologija, Zavod
za izdavanje u|benika, Sarajevo, 1964, str. 17.
14
"Kriminalnata psihologija (psiholo{ka kriminologija) po pravilo,
od objektivno stojali{te na eksperimentalnata psihologija (testovi) gi
izu~uva inteligencijata, karakterot, op{testvenite sklonosti i moralnite
stavovi na prestapnikot. Od subjektivno stojali{te se intersira za psihi-
~kite procesi na prestapnicite i motivite na nivnite dela. So psihoanalizata
taa se posvetuva na izu~uvawe na dlabinskiot `ivot na prestapnicite,
nivnite nesvesni motivacii istra`uvaj}i ja genezata na nivnite vidlivi i
nesvesni motivacii. Taa se sretnuva i so psihijatrijata kaj prestapot vo prou~uvaweto
na psihopatolo{kite strani na kriminalnoto povedenie. Na krajot
taa se izdignuva so socijalnata psihologija koja se zanimava so interpersonalnite
strani na zlostorstvoto i nastojuva da pru`i kurativni, pedago-
{ki i vospitni upatstva za postavuvawe na tretmanot na osudenite lica."
Ibid, str. 17.
23

tojuva{e kriminalitetot da go objasni istaknuvajaki gi vo preden
plan organsko-fiziolo{ki, psiholo{ki ili sociolo{ki pri~ini. Na
toj na~in se slu~i edna ista pojava da se prou~uva separatno vo ramkite
na oddelni kriminolo{ki disciplini i toa vrz osnova na razli~nite
sfa}awa na oddelnite avtori. Pritoa, e karakteristi~no i toa deka
sekoja od navedenite disciplini nastojuva{e da izgradi zaokru`en sistem
na kriminologijata, baziran isklu~ivo na sopstvenata pojdovna
koncepcija.
So ogled na toa {to so prou~uvaweto na kriminalitetot se zanimavale
medicinari, antropolozi, biolozi, psihijatri, i drugi, sekoj
od niv sozdava{e sopstven poim za kriminologijata oblikuvan soglasno
profesinonalnata orientacija na avtorot koj {to go upotrebuval
toj poim, odnosno sopstveniot nau~en aspekt i prioriteten interes.
Taka na primer, biolozite tvrdea deka kriminologijata e, vsu{nost,
kriminalnata biologija, a antropolozite deka kriminologijata e nauka
koja se zanimava so prou~uvawe na vlijanieto na fizi~kite i organskite
osobini na lu|eto vrz nivnoto kriminalno odnesuvawe. Nakratko,
poimot kriminologija be{e upotrebuvan so ogromni razliki vo
negovata interpretacija.
3. Vakviot separaten razvoj na kriminologijata vrz osnova na
razli~ni koncepcii ima{e svoi negativni strani, za{to za eden podolg
period go sopre sozdavaweto na seopfaten pristap sprema kriminalitetot
kako slo`ena op{testvena i individualna pojava. Me|utoa,
vakviot po~eten razvoj na kriminologijata, od druga strana, nesomneno
ima{e i svoi pozitivni strani. So razgleduvaweto na kriminalitetot
preku negovite oddelni aspekti, be{e ovozmo`eno da se prodre vo raznite
strani na prestapni~koto odnesuvawe i da se sozdade solidna teoretska
i empiriska osnova za osvetluvawe, kako i za podrobno i posestrano
objasnuvawe na oddelnite podra~ja na kriminalniot fenomen.
3. KRIMINOLOGIJATA KAKO GRUPNA I KAKO SINTETI^KA
NAUKA
Slednata posledica na separatniot razvoj na kriminologijata
na planot na kontroverzite okolu opredeluvaweto na nejziniot poim
proizleguva od obidot na sveduvaweto na razli~nite nau~no teoretski
orientacii vo edna prifatliva forma. Ottamu, i denes, sî u{te se postavuvaat
pra{awata okolu toa {to e vistinskiot predmet na sovremenata
kriminologija, i sledovatelno na toa, koja e nejzinata smisla i
zna~ewe kako i nejzinoto mesto vo sistemot na naukite koi se zanima-
15
Kriminalnata sociologija go prou~uva kriminalitetot kako socijalna
op{ta i poedine~na pojava, koja e povrzana so op{testvenite i kulturnite
sistemi i vlijanijata na razli~ni neposredni kriminogeni faktori, koi se
javuvaat kako proizvod na tie sistemi. Milutinovi}, M. op. cit. str. 36.
24

vaat so kriminalitetot. Razmisluvawata za ovoj problem glavno se pomestija
vo dve divergentni nasoki: prvata, koe kriminologijata ja sfa-
}a kako grupna, pluralisti~ka nauka i vtorata, deka kriminologijata
pretstavuva sinteti~ka nau~na disciplina.
1. Prvoto sfa}awe, kriminologijata ja opredeluva kako zbir na
pove}e posebni kriminolo{ki disciplini. Spored ova sfa}awe kriminologijata
ne e posebna nauka, tuku op{t poim za pove}e nau~ni disciplini:
kriminalna antropologija, kriminalna psihologija, kriminalna
sociologija, kriminalna politika, penologija i sl. Zemeno zaedno,
site ovie nau~ni disciplini ja so~inuvaat kriminologijata vo
generi~ka smila.
Me|utoa, kaj avtorite koi go zastapuvaat stojali{teto deka
kriminologijata e pluralisti~ka nauka, postojat razliki vo pogled na
toa koi disciplini vleguvaat vo nejziniot sostav. Vo ovoj pogled tie
se delat vo dve pogolemi grupi. Edni od niv smetaat deka kriminologijata
treba da se posmatra vo po{iroka smisla (lato sensu), odnosno da
gi zema predvid site nau~ni disciplini koi se zanimavaat so fenomenologijata
i etiologijata na kriminalitetot. Za razlika od niv, spored
privrzanicite na kriminologijata vo potesna smisla (stricto sensu),
taa treba da gi opfati samo disciplinite koi se zanimavaat so etiologijata
na kriminalitetot.
2. Spored vtoroto sfa}awe kriminologijata e sinteza na zaklu-
~ocite na oddelni kriminolo{ki diciplini. Spored ova gledi{te,
koe i nie go zastapuvame vo ovoj u~ebnik, kriminologijata e posebna,
avtonomna nauka koja se koristi so nau~nite soznanija na drugite nauki
vo sintetiziraweto na svoite rezultati. Ovaa koncepcija najprvin
ja razrabotil Enriko Feri, a be{e prifatena i od brojni ugledni kriminolozi
kako {to se Nikeforo (Niceforo), 16 Grispini (Grispigni),
Sajer (W. Sauer), Manhajm (Mannheim), Pinatel (Pinatel) 17 , Milutinovi}
18 i mnogu dr. Site ovie avtori so nezna~itelni razliki smetaat
deka krivi~noto delo i negoviot izvr{itel treba da bidat sfa-
16
Italijanskiot kriminolog Nikeforo (Niceforo) kriminologijata ja
sfa}a kako koordinativna kriminolo{ka nauka koja gi povrzuva rezultatite
na posebnite disciplini za krivi~noto delo i negoviot izvr{itel vo zaedni-
~ka harmonija.
17
Spopred Pinatel "Op{tata kriminologija ima za zada~a da gi koordinira,
sporeduva i soo~uva dobienite rezultati od raznite kriminolo{ki
nauki ili posebni kriminologii i da ni iznese sistematski i sinteti~en
prikaz."
18
"Kriminologijata mora da se razviva vrz sinteti~ka osnova, za{to
od pozicija na posebnite kriminolo{ki disciplini ne mo`at da se dobijat
odgovri na site pra{awa, {to ne zna~i deka nau~no vredni studii ne mo`at da
se pojavat vrz osnova na separatni istra`uvawa vo ramkite na oddelni disciplini."
Milutinovi}, M. op. cit. str. 14.
25

teni kako ~ove~ki akt, kako prirodna i op{testvena okolnost i deka
kako takvi treba da bidat prou~uvani od atropolo{ko, odnosno biolo-
{ko stojali{te, od stojali{eto na medicinata, psihologijata, psihijatrijata
i sociologijata. Rezultatite i naodite do koi pritoa }e se
dojde treba da bidat sintetizirani vo kriminologijata koja na toj na-
~in stanuva edinstvena, op{ta nauka.
Nasproti ovie stojali{ta nekoi sovremeni avtori í ja odrekuvaat
samostojnosta na kriminologijata. Taka, na primer, amerikanecot
Torsten Selin (Thorsten Sellin) smeta deka kriminolozite se "kralevi
bez kralstvo." Vo taa smisla i Hentig smeta deka kriminologijata,
sî u{te, ne e vistinska nauka, no deka e na pat da stane toa. Kriminologijata,
spored nego, ne ja razvila vo dovolna mera svojata sopstvena
metodologija {to e i osnovnata pre~ka da se smeta za sosema avtonomna
nauka.
Denes ne mo`e da se negira okolnosta deka vo pogled na svojot
predmet na interes kriminologijata e zavisna od drugite nauki. Toa vo
prv red e slu~aj so krivi~noto pravo, ottamu {to svojot predmet - krivi~noto
delo i kriminalitetot go prezema taka kako {to gi opredeluva
krivi~noto pravo. Isto taka, ne mo`e da se negira ni faktot deka
kriminologijata vo prou~uvaweto na kriminalnite fenomeni se koristi
so metodite na statistikata, biologijata, psihologijata, psihopatologijata
i sociologijata. Me|utoa, tesnata povrzanost na spomnatite
nauku so kriminologijata bilo preku nivniot predmet ili metodi
na prou~uvawe, vo nikoj slu~aj ne mo`e da bide pre~ka za avtonomnata
egzistencija na kriminologijata. Vpro~em, toa e slu~aj i so mnogu drugi
nauki na koi voop{to ne im se doveduva vo pra{awe nivnata samostojnost.
Naprotiv, se pogolemata povrzanost i zaemna upatenost na
razli~nite nau~ni disciplini, i zaemnata interdisciplinarna empiriska
rabota so koristewe na razli~ni metodi, denes pretstavuva nu-
`nost (uslov bez koj ne se mo`e) vo celosnoto otkrivawe na pri~inite
na koja bilo op{testvena pojava, 19 pa ottamu i na kriminalitetot.
26
II. PREDMET NA KRIMINOLOGIJATA
1. PRAVNO I SOCIOLO[KO DEFINIRAWE NA KRIMINALITETOT
1. Odreduvaweto na poimot i predmetot na sekoja nauka, pa i na
kriminologijata, pretstavuva osnovna metodolo{ka orientacija za nejzino
izu~uvawe. Definiciite se po~etni faktori na soznanie, to~no
mislovno opredeluvawe na eden poim, predmetot i metodot na edna nauka
osnovni kriteriumi spored koi taa se formira vo samostojna nauka
i se razlikuva od drugite nau~ni disciplini. Utvruvaweto na po-
19
Op{testvena pojava e rezultatot na povrzanoto deluvawe na poedinci
ili op{testveni grupi.

imot na edna nau~na disciplina me|utoa, ne mo`e da se postigne vo
otsustvo na osnovnite soznanija za nejziniot predmet i metod. Tokmu
vo toa se krie i osnovnata pri~ina {to vo prethodnite razgleduvawa
dojdovme samo do nekoi osnovni elementi zna~ajni za utvrduvawe na
poimot na kriminologijata koi sî u{te ne se dovolni za nejzinoto celosno
definirawe. Prethodnata analiza, vsu{nost, ni gi ovozmo`i soznanijata
deka poimot na kriminologijata vo prv red zavisi od utvrduvaweto:
na 1 0 osnovnata teoretska orientacija na istra`uva~ot i, 2 0
od na~inot na sveduvaweto na razli~nite teoretski orientacii vo
pristapot kon nea. Kone~noto formirawe na poimot na kriminologijata
nalaga prethodno sogleduvawe na u{te nekolku elementi koi nu-
`no se povrzani so nejziniot predmet.
Najednostavnata definicija za predmetot na kriminologijata e
deka taa pretstavuva nauka za kriminalitetot kako povedenie koe otstapuva
od o~ekuvawata izrazeni vo krivi~niot zakonik na opredelena
op{testvena zaednica. Ovaa definicija proizleguva od poimnoto razlo`uvawe
na kovanicata - kriminologija na nejzinite sostavni delovi:
crimen - {to na latinski zna~i zlostorstvo (krivi~no delo) i latinskiot
termin logos {to na gr~ki zna~i nauka. Ottuka. najuprosteno
mo`e da se ka`e deka kriminologijata e nauka koja se zanimava so prou~uvawe
na kriminalitetot kako posebna pojava so cel za negovo spre-
~uvawe i suzbivawe. Vakvata definicija me|uoa, sî u{te e necelosna
za{to vo sebe ne gi sodr`i site elementi za definirawe na edna nauka
od aspekt na nejiniot predmet. Otttamu, ona {to od nea natamu vedna{
se nalaga e potrebata od poprecizno opredeluvawe na nejziniot dopolnitelen
element - poimot kriminalitet.
Vo odnos na ova pra{awe vo sovremenata literatura glavno se
prisutni dve osnovni definicii: prvata e pravna ili zakonska, a vtorata
e sociolo{ka.
2. Spored pravnata definicija predmetot na kriminologijata
se stesnuva samo na izu~uvawe na onie negativni odnesuvawa koi se sankcionirani
so pozitivnoto pravo. Spored nea site aktivnosti i propu{tawa
(~inewa i ne~inewa) koi gi zagrozuvaat i povreduvaat dobrata,
odnosite, vrednostite i interesite na li~nosta i op{testvoto, a
se inkriminirani so pozitivnite krivi~nopravni propisi na edna zemja
kako krivi~ni dela, za opredelen vremenski period se tretiraat
kako kriminalitet. Ili poednostavno, ovaa definicija poa|a od normite
na materijalnoto krivi~no pravo i kako zlostornici (kriminalci,
prestapnici, delinkventi) gi sfa}a samo onie lica {to gi prekr-
{ile tie normi. Od tie pri~ini ovaa definicija e formalisti~ka, tesna
i nedovolna (kriminalitetot go sveduva samo na dejstvija i propu{tawa
koi se inkriminirani so pozitivnoto krivi~no pravo). 20
20
Vo ovaa smisla spored Henting, zlostorstva se site onie storuvawa
i nestoruvawa na poedincite koi organiziranoto op{testvo gi zabranilo vo
27

Ovaa definicija e i nesigurna, za{to e vrzana za krivi~nopravnite
normi koi podle`at na pobrzo ili posporo menuvawe. Pravnata definicija
na kriminalitetot kako pojava koja gi naru{uva normalnite
op{testveni odnosi vo opredelena zaednica, vsu{nost, se sveduva na
negovo krivi~nopravno opredeluvawe: kriminalitet pretstavuvaat
samo onie povedenija {to se proglaseni za krivi~ni dela i za koi se
propi{ani krivi~ni sankcii.
Pa, sepak, pravnata definicija na kriminalitetot e osnovnata
i nezamenliva pojdovna to~ka vo opredeluvaweto na predmetot na kriminologijata.
Vo taa smisla }e bide dovolno da ja izlo`ime minucioznata
argumentacija na Hentig. Spored nego, kriminologijata ne mo`e
da poddr`uva neodredena upotreba na termini. Za kriminologijata
zlostorstvoto e ne{to sosema odredeno, imeno toa e povreda ili zapostavuvawe
na zakonskite dol`nosti za koi obi~ajniot ili statusniot
zakon propi{al zakonska kazna. Zlostorot ne e opredelen od gol kejf
ili od neznaewe, tuku od dlaboki pri~ini formalno e opredelen i
ograni~en na to~en broj na okolnosti. Na toj na~in e stesneta duhovnosta
vo tolkuvaweto kako na nepristrasnite taka i na pristrasnite
sudii. Poradi ova, krajnata formalisti~ka priroda na zlostorot nedopu{ta
ni psiholo{ki nijansirawa. Zakonot koj go sozdavaat, tolkuvaat
i primenuvaat lu|eto mora da e krut, sekoj obid toj da se napravi
elasti~en vo sebe bi nosel opasnost od arbitrernost na negovite propisi.
Ne se smeta za zlostorstvo ako ja zadevate va{ata te{ta do smrt
ili ako poradi raskinuvaweto na svr{uva~kata ja dovedete svojata svr-
{enica do samoubistvo. Pri opredeluvaweto na zlostorot nie go naso-
~uvame na{eto vnimanie na vr{eweto, a go zapostavuvame nevr{eweto
(na krivi~nite dela, m. z.) {to e isto taka va`no. So ogled deka zlostorot
e tvorba na op{testvoto, ~ii poim go prifatilo mnozinstvoto,
toga{ koga mnozinstvoto bezglavo odi vo zlostorstvo od ovoj poim
ostanuva malku. Dali edno dejstvie e ili ne e zlostorstvo, zavisi od
numeri~kiot odnos i od toa dali onie {to go po~ituvaat zakonot se
pobrojni od prestapnicite. Site ovie nedostatoci na zakonot bi mo`ele
da go opravdaat razlikuvaweto me|u zakonskiot i sociolo{kiot
poim na zlostorstvoto. Me|utoa, opasno e da se pravi ovaa diskriminacija.
Pred da se vpu{time vo filozofijata na reformirawe, nie
morame da go sovladame svetot na faktite. Ovaa stvarnost ne prifa}a
nikakov drug zlostor osven onoj {to e opredelen so formalniot zakon,
edna posebno seriozna forma. Hentig. F. H, Zlo~in usovi i uzroci, Veselin Masla{a,
Sarajevo, 1959 str. 10-11. Ova stojali{te go zastapuva i Saterlend koj veli:
"Pravnata definicija go opfa}a kr{eweto na krivi~niot zakon i nitu edno
delo ne e zlostorstvo ako ne e zabraneto so krivi~na norma." Sutherland, E.
Principles of Criminology, I. B. Lippinoti Compani, Chicago - New York, 1955, str.
8-12.
28

pa bilo toj da zadovoluva ili da e krajno fali~en. 21
Na ova mesto treba da se istakne deka postoi u{te edno, ne{to
po{iroko pravno sfa}awe na kriminalitetot. Spored ova, pomalku
zna~ajno sfa}awe, poimot na kriminalitetot se pro{iruva i na site
kaznivi povedenija za koi spored va`e~kite propisi na opredelena zemja
od strana na nadle`nite organi mo`e da se izre~e bilo kakva sankcija.
Soglasno ova sfa}awe vo na{ata zemja so poimot na kriminalitetot,
pa spored toa i predmetot na kriminologijata, pokraj krivi~nite
dela bi trebalo da bidat opfateni i prekr{ocite. Ova sfa}awe e
osobeno karakteristi~no za nekoi avtori od biv{iot jugoslovenski
prostor. Taka, na primer, spored Horvati}, 22 vo predmetot na kriminologijata
pokraj kriminalitetot treba da bidat pomesteni stopanskite
prestapi (vo toga{no vreme karakteristi~ni i za na{iot praven sistem),
prekr{ocite i disciplinskite delikti. Vo potkrepa na svoeto
tvrdewe, toj mo{ne nespretno go konstruira, ili poto~no, go menuva
poimot delinkvencija, obiduvaj}i se da mu dade zna~ewe {to ne go poseduva.
Imeno, spored nego poimot delinkvencija se izedna~uva so poimot
kaznivi povedenija. Spored toa delinkvencija e sekoe prestapni-
~ko povedenie (storuvawe i propu{tawe) za koe spored va`e~kite
propisi na opredelena dr`ava nadle`niot organ mo`e kako sankcija
da izre~e opredelena kazna. Poimot delinkvencija, spored nego, vo
sebe go vklu~uva poimot na kriminalitetot, me|utoa, toj e po{irok od
nego, za{to gi opfa}a i onie povedenija {to se opfateni ne samo vo
krivi~niot, tuku i vo drugite zakoni. Ottamu, koga ovoj avtor zboruva
za delinkvencija, delinkventno povedenie i delinkventot misli na
site onie odnesuvawa {to go opfa}aat kriminalitetot, no i na site
ostanati kazanivi povedenija vo opredelen praven sistem. 23
3. Spored sociolo{kata definicija kriminalitet se tretira
kako emanacija na op{testveniot `ivot, kako specifi~na op{testvena
i individualna pojava so zakonitostite {to vladeat vo nea. Ova de-
21
Hentig. H. op. cit. str. 17.
22
Horvati}, @. Elementarna kriminologija, osnove u~enja o pojavnim oblicima
i uzrocima ka`njivih pona{anja, Liburnija - Rijeka i [kolska knjiga - Zagreb,
1981, str. 17.
23
Soglasno vakviot stav, spored Horvati} "za predmet na svoeto izu-
~uvawe kriminologijata go ima ne samo kriminalitetot vo negovoto pravno
normativno zna~ewe, tuku i site kaznivi dejstvija vo nekoj sistem, zna~i delinkvencijata."
Pritoa, natamu istaknuva ovoj avtor, "kriminalitetot, kako
vo najgolem obem najopasen del na delinkvencijata, sekako deka zaslu`uva
prioritet vo ovaa nauka, pa ottamu nema pri~ini da se otstrani nazivot vo
koj samo toj se spomnuva. (Bi bilo navistina neumesno ova disciplina, zaradi
opredelbata spored koja vo nejziniot predmet se opfateni site delinkventni
dejstvija, da se narekuva na primer "delinkventologija")."Horvati}, @, op. cit.
str. 20.
29

finicija krivi~noto delo i drugite negativni povedenija ne gi posmatra
kako pravni poimi, tuku vo prv red kako op{testvena pojava.
Zad kriminalitetot stoi ~ovekovata i op{testvenata stvarnost koi
kako pojava í prethodat na zakonite i go uslovuvaat nivnoto postoewe.
Pri opredeluvaweto na toa {to }e se smeta za kriminalno povedenie,
sociolo{kiot poim poa|a od sfa}awata koi se prekr{uvaat niz prizmata
na oddelni op{testveni grupi, sloevi i klasi. Taka, opredeleni
kriminalni aktivnosti gi osuduvaat samo oddelni grupi, sloevi i klasi
so {to se pro{iruva poimot na kriminalitetot. Sociolo{kiot
poim (sodr`ina), vsu{nost, se potpira vrz krivi~nopravniot poim na
kriminalitetot, vrz krivi~nopravnite normi (forma) i taka go opredeluva
obemot na kriminalitetot. Na toj na~in me|u ovie dva poimi vo
mnogu slu~ai nema raziduvawe, tie se dve strani na edna ista pojava -
kriminalitetot. Me|utoa, vo opredeleni slu~ai doa|a do ras~ekor
me|u niv, za{to so normite na krivi~noto pravo ponekoga{ se zafa-
}aat i takvi povedenija koi od socio{ki aspekt (od stojali{te za
oddelni grupi, sloevi i klasi) ne pretstavuvaat kriminalitet. I dotuka,
sî e vo red. Ona {to me|utoa, sozdava opredelena zbrka i na opredelen
na~in ja zamagluva vakvata vo osnova ispravna opredelba e nastojuvaweto
pod nejziniot pokriv da se pomestat i sfa}awata deka sociolo{kata
opredelba dava osnova poimot na kriminalitetot da se
pro{iri i vrz asocijalnite povedenija. Sociolo{kiot poim na kriminalitetot
e samo obid za su{tinska, materijalna opredelba na kriminalitetot,
a ne i prostor vo negovi ramki da se pomestuva sekakvo aberativno
odnesuvawe bilo na poedinci ili na opredeleni op{testveni
grupi. Ottamu, vo kriminolo{kata literatura mo`at da se sretnat pove}e
nesoodvetni "sociolo{ki definicii" na kriminalitetot. Me|u
niv ima i takvi {to se krajno ekstremni i neprecizni. Takva e na primer,
definicijata na Xonson (Johnson) spored koja kriminalitetot se
sfa}a kako napu{tawe na kulturnite normi, 24 a mo`at da se sretnat i
takvi razmisluvawa deka kriminalitet pretstavuva sekoe antisocijalno
ili nepo`elno povedenie. Od niv proizleguva deka predmet na
kriminologijata treba da bidat kako kriminalnite taka i nekriminalnite
povedenija, odnosno duri i asocijalnite, (devijantnite, sociopatolo{kite)
povedenija. 25 Vakvite ekstremni stojali{ta so pravo
24
Xonson smeta deka krivi~no e ona delo koe gi naru{uva fundamentalnite
interesi na edna grupa. Kriminalitetot e nepo~ituvawe na kulturnite
normi, a krivi~nite normi pretstavuvaat del na ostanatite normi. Johnson,
E. H. Crime Corection and Society, Homewood, 1964.
25
Spored [eparovi}, "Delinkvencijata e vkupnost na povedenija koi
pretstavuvaat otstapuvawe od op{testveno prifatlivite i postaveni normi
na povedenie. Vo delinkvencija vleguvaat protivpravni povedenija vrz koi
kako pravna sankcija se nadovrzuva kazna (kaznivi povedenija). Toa e formalno
normativen poim na delinkvencijata. Spored edna po{iroka, op{testve-
30

podle`at na kritika ottamu {to se neprecizni i opasni, za{to dozvoluvaat
arbirtrernost, odnosno mo`nost kako kriminalec da se proglasi
sekoe lice koe makar i malku se smeta za op{testveno opasno.
Ottamu, vo celost se i neprifatlivi.
4. Soglasno izlo`enoto, nie pod poimot kriminalitet ja podrazbirame
negovata klasi~na pravna opredelba (kako vkupnost na krivi-
~ni dela izvr{eni na odreden prostor za opredelen vremenski period
koi podle`at na formalna kontrola) i negovata sociolo{ka opredelba
(dali edno krivi~no delo sociolo{ki e dovolno va`no i formalno
da se predvidi kako te{ko delo ili treba da mu se prepu{ti na suzbiva~koto
vlijanie na neformalnata socijalna kontrola, 26 ili, kako
{to veli Hentig, na javnoto mislewe, na moralot ili na nagonot na sopstveno
prilagoduvawe 27 ), uvereni deka samo vo taa smisla mo`e da
pretstavuva predmet na kriminologijata. Vo prilog na ova stojali{te
se izjasnuvaat i mnogu drugi avtori. 28 Racionalnosta na vakviot stav vo
prv red proizleguva ottamu {to so pro{iruvaweto na ovoj poim i vrz
devijantnite povedenija ne samo {to se navleguva vo predmetot na socijalnata
patologija kako posebna nau~na disciplina, tuku vo golem
obem se razvodnuva mo`nosta da se dadat vistinskite odgovori na najopasniite
vidovi na protivop{testvenoto odnesuvawe na ~ovekot. Toa
me|utoa, kako {to vpro~em povtorno }e vidime i od analizata na odnosot
na kriminologijata so socijalnata patologija, vo nikoj slu~aj ne
zna~i deka kriminologijata ne treba da se interesira za sociopatolo-
{kite pojavi. Naprotiv, taa toa treba da go pravi vo onaa mera vo koja
tie stojat vo opredelena povrzanost so kriminalitetot bilo kako negova
prethodnica, naporedna ili sledovatelna pojava.
no psiholo{ka opredelba, poimot na delinkvencijata bi ja opfatil vkupnosta
na ~ovekovite povedenija so koi se naru{uvaat pravilata na povedenie, so
koi se reguliraat odnosite me|u lu|eto. Takvite povedenija se narekuvaat
u{te i devijantni povedenija ili otstapuvawe od op{testvenite o~ekuvawa".
Ottamu, "predmet na kriminologijata vo prv red e kriminalitetot, kako individualna
i masovna pojava, no i drugi sodr`ini, kako {to se devijantni,
neprilagodeni povedenija, vo celost ili delumno, vleguvaat vo ovoj predmet".
[eparovi}, Z. Kriminologija i socijalna patologija, Pravni fakultet u Zagrebu, Zagreb,
1981. str. 7, 5 i 13.
26
Neformalna socijalna kontrola (neformalna reakcija) pretstavuva
sistem na merki (na primer, soveti, potsmevawe, kritika, uveruvawe i sl.)
preku koi op{testvoto gi potsetuva svoite ~lenovi na prifa}awe na op{testvenite
i prifateni normi na odnesuvawe (konformizam). Ibid, str. 6.
27
Hentig, H. op. cit. str. 29.
28
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 31, Ignjatovi}, \, op. cit. str. 20, i dr.
31

2. RAZLI^NI SFA]AWA NA PREDMETOT NA KRIMINOLOGIJATA
Heterogenosta vo sfa}awata na poimot na kriminalitetot nesomneno
imaa svoi natamo{ni implikacii vo pogled na opredeluvaweto
na predmetot na kriminologijata. Imeno i sfa}awata za predmetot
na kriminologijata denes se brojni, a ottamu dosta heterogeni i naj~esto
kontroverzni. Toa osobeno se gleda vo vklu~uvaweto na razli~i
nau~ni podra~ja vo domenot na kriminologijata. Na ova mesto }e izlo`ime
samo nekoi od tie diferentni koncepci po odnos na ova pra{awe.
1. Najstarite koncepti za predmetot na kriminologijata datiraat
od nejzinata po~etna faza na konstituirawe kako samostojna nau-
~na disciplina. Vo ovoj stadium od nejziniot razvoj kako osnoven predmet
na kriminologijata vo prv red be{e istaknuvan prestapnikot.
Toa e sosema prirodno ottamu {to po~etnite kriminolo{ki razmisluvawa
bea prete`no skoncentrirani vrz ~ovekot kako izvr{itel na
krivi~noto delo. Za takvoto sfa}awe na nejziniot predmet vo zna~itelna
mera pridonesoa antropolo{kata i biopsiholo{kata orientacija
koi, kriminalitetot go posmatraa kako izraz na opredelena konstitucionalnost
na ~ovekot. Spored ovoj koncept kriminologijata se
sfa}a kako eksperimenalna nauka. Vakvata orientacija vo opredeluvaweto
na predmetot na kriminologijata ima za posledica zapostavuvawe
na samiot kriminalen akt - krivi~noto delo na storitelot.
Duri i nekoi sovremeni kriminolozi go stavaat akcentot vrz
prou~uvaweto na poedinecot i smetaat deka toj e centralna to~ka ili
"prviot sto`er na kriminologijata." 29
2. So pojavata na avtorite koi postepeno |i napu{taa antropolo{kite
i biolo{kite sfa}awa i go istaknuvaa tn. sociolo{ki determinizam
vo nastanuvaweto na kriminalitetot, kako predmet na kriminologijata
vo preden plan zapo~na da se istaknuva i krivi~noto delo.
Zastapuvaj}i go ova po{iroko gledi{te za predmetot na kriminologijata,
avstriskiot kriminolog Selig (E. Seelig) poa|a od poimot na krivi~noto
delo za koe smeta deka vo sebe spojuva dve grupi na elementi -
realni i normativni, i ottamu zaklu~uva deka kriminologijata se zanimava
so izu~uvawe na negovite realni elementi. Pritoa, realnite
elementi na krivi~noto delo, spored Selig, ne se samo objektivnite
okolnosti, koi ja predizvikuvaat kriminalnata aktivnost, tuku i subjektivnite
svojstva i okolnosti vrzani za negovata li~nost.
29
Lawel-Lavastin (Laignel Lavastine) i Stanciu (V. Stanciu) razvivaj}i
ja idejata za kriminalitetot ne samo kako op{testvena, tuku i kako prirodna
pojava koja izvira od vo ~ovekot vsadenite sklonosti za vr{ewe zlostorstva,
smetaat deka e logi~no da se istakne ~ovekot, li~nosta na kriminalecot za
predmet na kriminologijata.
32

3. Vo ponovo vreme se zabele`uva tendencija za vnesuvawe i na
drugi elementi vo predmetot na krimonologijata. Taka nekoi vode~ki
amerikanski kriminolozi smetaat deka kriminologijata se zanimava i
so postapuvaweto so izvr{itelite na krivi~nite dela, a nekoi od niv
duri i so pra{awata na prevencijata i suzbivaweto na kriminalitetot.
30 Na toj na~in vo predmetot na kriminologijata celosno se vnesuvaat
penologijata i kriminalnata politika. Taka, na primer, spored
Donald Taft, kriminologijata gi opfa}a site disciplini neophodni
za razbirawe i spre~uvawe na kriminalitetot, vklu~itelno i na kaznuvaweto
i tretmanot na kriminalcite. I avtorite od porane{niot
Sovetski Sojuz go prifa}aat vakvoto po{iroko sfa}awe na kriminologijata.
Taka, Gercenzon istaknuva deka kriminologijata e del na
krivi~nopravnata nauka za sostojbata, dinamikata, pri~inite na kriminalitetot
i sredstvata za negovoto spre~uvawe.
4. Specifi~no sfa}awe pretstavuva avstriskata enciklopediska
koncepcija {to ja razvija kriminolozite Ernest Selig (Ernest Seellig),
Hans Gros (Hans Gross) i Roland Grasberger (Roland Grassberger).
Tie go pro{iruvaat predmetot na kriminologijata i vrz nau~noto podra~je
na kriminalistikata, kriminalnata pedagogija, penologijata i
kriminalnata profilaksa. Spored niv, site ovie, inaku samostojni nau~ni
disciplini, treba da ja izgubat svojata nau~na samostojnost i da
30
Taka, spored Hentig, kriminologijata ja opfa}a i kriminalnata politika,
za{to e "korisno op{testvenoto reairawe protiv kriminalitetot da
bide vo tesna i postojana vrska so krivi~noto delo." Hentig, H, Zlo~in, uzroci i
uslovi, Veselin Masla{a, Sarajevo, str. 11. Spored Rekles, predmetot na kriminologijata
treba da gi pokriva slednite deset oblasti na prou~uvawe: 1 0 na~inot
na prijavuvaweto na kriminalitetot vo odelna zemja i na~inot na koj
oficijalno se rea|ira na toj kriminalitet, 2 0 razvojot i promenite vo krivi-
~noto pravo koi se vo vrska so socijalnite, ekonomskite, politi~kite sistemi
na razli~ni op{testva, 3 0 karakteristikite na kriminalcite, osobeno vo
nivnata sporedba so nekriminalcite (pol, rasa, nacionalnost, op{testveno
ekonomska pripadnost, bra~na sostojba, zanimawe, vrabotenost, psiholo{ki
karakteristiki, patolo{ki sostojbi na umot i teloto), 4 0 regionalni razliki
na kriminalitetot (sociogeografija i ekolo{ki studii), 5 0 faktorite {to
go predizvikuvaat kriminalitetot, 6 0 posebni manifestacii na kriminalitetot
- organiziran kriminalitet, kriminalitet na belite jaki, profesionalen
kriminalitet, povredi na odgovornosta i dol`nostite vo profesionalniot
i delovniot `ivot, 7 0 odnosot na kriminalitetot i sli~nite pojavi -
alkoholizam, zavisnosti od drogi, prostitucija, vagabunda`a, pita~ewe, 8 0
uspe{nosta na primenata na zakonite, op{testvena kontrola na kriminalitetot,
9 0 uspe{nost na merkite na tretman i 10 0 usilbite i eksperimentite za
prevencija na delinkvencijata i kriminalitetot. Vidi: Reckless, C. W. The
Crime Problem, Third Edition, Appleton - Century - Crofts. Inc. New York, Copyrigh,
1961. str. 9-10.
33

se tretiraat samo kako podra~ja na kriminologijata. Spored ova sfa-
}awe predmetot na kriminologijata opfa}a: a) izu~uvawe na kriminalnata
realnost (kriminalna fenomenologija, kriminalna antropologija,
kriminalna psihologija i kriminalna sociologija), b) izu~uvawe
na okolnostite na krivi~nata postapka - kriminalistika (krivi~no
procesno pravo, sudska medicina, sudska psihijatrija, kriminalna tehnika,
patologija na krivi~nata postapka ili sudska psihologija) i v)
izu~uvawe na odbranata od krivi~nite dela (naukite za preventivno i
represivno suzbivawe na krivi~nite dela: kriminalna profilaksa,
kurativna pedagogija, penologija i naukata za bezbednosta od kriminalen
napad koja se zanimava so preventivna tehnika, obezbeduvawe i policiski
ve{tini). 31
5. Naj{iroko enciklopedisko definirawe na predmetot na kriminologijata
mo`e da se sretne kaj Edvin Saterlend (Edwin Sutherland)
koe e prifateno i od angliskiot kriminolog Leon Rayinovi} (Leon Radzinovitsz).
Spored Saterlend, kriminologijata se deli na tri dela: sociologija
na zakonite, kriminalna etiologija i penologija. Delot
sociologija na zakonite, koj, vsu{nost, pretstavuva zna~itelnoto
pro{iruvawe na predmetot na kriminologijata, pretstavuva nau~na
analiza na uslovite pod koi normativno se javuvaat i is~eznuvaat
oddelni inkriminacii.
6. Od pogolemiot del od navedenite sfa}awa mo`e{e da se zabele`i
deka oddelni avtori premnogu go pro{iruvaat predmetot na
kriminologijata. Takvoto pro{iruvawe doveduva do natrupuvawe na
razli~ni poimi i okolnosti {to go ote`nuva sogleduvaweto i podrobnoto
teoretsko i empirisko prou~uvawe na kriminalitetot kako masovna
i individualna pojava.
34
3. PREDMET NA KRIMINOLOGIJATA
So ogled na toa {to opredeluvaweto na predmetot na sekoja nauka
e po~etno i osnovno pra{awe od ~ii {to odgovor zavisi konkretnoto
formulirawe na metodite i celite na nejzinoto izu~uvawe, nu-
`no e da se vnese odreden red vo kriminologijata, osobeno ottamu {to,
kako {to ve}e vidovme, nejziniot predmet go zamagluvaat iznesenite
divergentni sfa}awa.
1. Ona {to mo`e da se zabele`i od dosega navedenite izlagawa
e deka za predmet na kriminologijata se zema kriminalitetot, no i
drugi, naj~esto kaznivi, pa duri i devijantni povedenija. Dodeka pravnicite
naj~esto se dosta restriktivni vo definiraweto na kriminalitetot,
sveduvaj}i go samo na kr{ewe na krivi~nopravnite normi,
odnosno na aktinostite koi se inkriminirani vo krivi~niot zakon,
31
Vidi. Pinatel, Jean: Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo,
1964, str. 15.

sociolozite koi osobeno na prostorot na SAD go imaat glavniot zbor
vo kriminologijata, toj predmet zna~itelno go pro{irija. Tie, kako
{to imavme prilika da vidime, vo predmetot na kriminologijata gi
pomestuvaat ne samo inkriminiranite dejstvija, tuku i mnogu drugi
op{testveno {tetni povedenija bez ogled na nivnata inkriminiranost.
Pritoa, mnogumina od niv odat tolku {iroko {to pod kriminalitet
go podveduvaat sekoe asocijalno i nepo`elno povedenie.
Moj stav e deka predmetot na kriminologijata mo`e da go so~inuva
samo kriminalitetot vo negovoto krivi~nopravno zna~ewe. Vo
predmetot na kriminologijata ne mo`e da se pomestat nitu devijantnite
(sociopatolo{kite povedenija). Me|utoa, ona {to ne mo`e da se negira
e okolnosta deka dokolku devijantnite povedenija na opredelen
na~in se povrzani so kriminalnoto povedenie, i tie pretstavuvaat nesomnen
interes za kriminologijata. Toa zna~i deka devijantnite povedenija
sami po sebe vo nikoj slu~aj ne sî, i ne mo`at da bidat, predmet
na kriminologijata, tuku na socijalnata patologija kako posebna nau~na
disciplina.
2. Od prethodnite razgleduvawa mo`e da se zaklu~i i toa deka
osnovnata oska na razijduvaweto na gorenavedenite sfa}awa za predmetot
na kriminologijata vo su{tina e sfa}aweto na kriminalitetot
kako individualen slu~aj i kako op{testven fenomen. Vo taa smisla
treba vedna{ da se naglasi deka zemaweto za predmet na kriminologijata
na krivi~noto delo kako individualna pojava, kako povedenie
na poedinecot koe e vo sprotivnost so pravnite normi, e necelosno i
pretesno sfa}awae. Kriminalitetot kako pojava koja seriozno gi zagrozuva
osnovnite op{testveni vrednosti navistina se manifestira
preku poedine~no izvr{enite dela, no toj sepak ne e samo poedine~na
pojava, tuku istovremeno pojava vo op{testvoto koja se javuva vo masovni
razmeri. Zna~i, kriminalitetot, isto taka, e i masovna pojava koja
gi opfa}a site individualni slu~ai - poedine~no izvr{enite krivi-
~ni dela. Od druga strana, kriminalitetot ne pretstavuva samo prost
zbir na poedine~no izvr{enite krivi~ni dela, tuku istovremeno i nov
kvalitet - po{iroka op{testvena pojava koja ima svoi specifi~ni
pri~ini i zakonitosti na nastanuvawe, razvoj i dvi`ewe. Sfaten na
toj na~in, kriminalitetot najtesno e povrzan so opredeleni op{testveni
strukturi od koi izviraat i opredeleni uslovi na `ivotot na
konkretnoto op{testvo.
Ako se trgne od toa deka kriminalitetot ima primarno op{testvena
priroda, toga{ i predmetot na kriminologijata vo prv red treba
da bide prou~uvawe na kriminalitetot kako op{testvena pojava so
cel za otkrivawe na pri~inite i zakonitostite, vistinskite dimenzii
i tendencii. Pritoa, treba da se ima vo vid deka kriminalitetot kako
masovna pojava se izrazuva niz kriminalnoto povedenie na poedinecot,
poradi {to prou~uvaweto na kriminalitetot kako masovna pojava ne
bi bilo kompletno i celosno bez istovremeno prou~uvawe i na ode-
35

lnite oblici na kriminalnoto povedenie i li~nosta na kriminalecot.
Toa, ottamu {to poedine~no izvr{enite krivi~ni dela se samo pojavni
oblici na kriminalitetot kako masovna pojava. Krivi~noto delo i
prestapnikot pretstavuvaat edinstvo i treba nau~no da se prou~uvaat
kako celina. Vo ovaa smisla najmarkantniot kriminolog od biv{ite
jugoslovenski prostori Milan Milutinovi}, smeta deka predmetot na
kriminologijata gi opfa}a "ne samo strukturta i strukturnite promeni
na kriminalnoto povedenie, negovite koreni vo dadeni op{testveni
ulovi, zakonitostite na negovoto javuvawe, tuku i individualnite
kriminalni akcii i posebno li~nosta na delinkventot." 32 Pritoa,
kako {to pravilno naglasuva navedeniot avtor, i toa individualno
prou~uvawe vo prv red mora da se dvi`i vo ramkite na sociolo{kite
determincii i interpretacii koi ovde treba da stojat vo centarot na
vnimanieto, iako eksplikacijata treba da se bara i vo deluvaweto na
drugi nesociolo{ki faktori kako {to e toa slu~aj so kriminalnoto
povedenie koe e predizvikano so psiholo{ki sostojbi, so biolo{ki i
drugi subjektivni svojstva na izvr{itelite na krivi~nite dela. 33 Od
tie pri~ini, spored Milutinovi}, kriminologijata pri prou~uvaweto
na svojot predmet mora da se potpira na nau~nite soznanija na drugite
nauki i toa vo prv red na onie koi na bilo koj na~in se povrzani so
kriminalnoto povedenie. Ottuka proizleguva i tesnata povrzanost na
kriminologijata so sociologijata, psihologijata, psihopatologijata,
krivi~noto pravo, kriminalistikata i drugite nauki ~ii podatoci i
nau~ni rezultati mora da gi koristi.
Od navedenoto proizleguva deka kriminalitetot ne e samo vkupnost
na krivi~nite dela izvr{eni na opredelen prostor i vo opredeleno
vreme, tuku istovremeno i masovna op{testvena pojava i poedine~no
odnesuvawe na odredeni lica na taa op{testvena zaednica vo konkretniot
prostor i vreme. Spored toa, kriminalitetot e pojava so
dve strani. Ednata od negovite strani e deka pretstavuva totalitet na
kriminalni povedenija, a drugata, deka e individualna pojava, poseben
poedine~en slu~aj vo `ivotot na opredeleno lice.
3. So ogled na dosega izlo`enoto vo predmetot na kriminologijata
se sodr`ani slednite elementi: 1 0 krivi~noto delo kako individualna
pojava, 2 0 prestapnikot kako avtor na krivi~noto delo i 3 0 kriminalitetot
kako masovna pojava.
1 0 Krivi~noto delo (kriminalitetot) kako individualna pojava
e centralen poim na ovaa nauka. Za poimot krivi~no delo so sinonimno
zna~ewe gi upotrebuvame i izrazite prestap, zlostorstvo, kriminalno
povedenie, delikt i antisocijalno odnesuvawe. Za razlika od
ovoj poim i negovite sinonimi, vo ovoj u~ebnik poimot devijantno po-
32
Milutinovi}, M. Kriminologija, Savremena administracija, Beogrd, 1990,
str. 35.
33
Ibid, str. 36.
36

vedenie (odnesuvawe) i negovite sinonimi: aberativno povedenie, socijalna
devijacija, asocijalno povedenie, sociopatolo{ko povedenie
so koi se ozna~uva naru{uvawe na edna op{testvena norma na {to se
reagira neformalno, ne pretstavuva predmet na kriminologijata tuku
na socijalnata patologija. Kako op{t poim za sekoe protivop{testveno
poedine~no povedenija na ~ovekot, }e go upotrebuvame poimot
op{testveno negativno odnesuvawe.
Osnovni karakteristiki na krivi~noto delo. Krivi~noto delo
e ~inewe ili propu{tawe opredeleno vo krivi~niot zakonik za koe e
predvidena sankcija. Spored toa nu`ni elementi za opredeluvawe na
krivi~noto delo se: zabranetosta na edno dejstvie (~inewe ili propu{tawe)
so imperativna ili prohibitivna norma, dejstvieto i subjektivniot
odnos na storitelot kon nego (nema krivi~no delo bez slobodna
odluka na negoviot storitel) i zakanetosta so krivi~na sankcija.
Zna~ajna karakteristika na krivi~noto delo e deka kako negov izvr-
{itel vo na{eto krivi~no pravo mo`e da se javi fizi~ko i pravno
lice kako i toa deka za krivi~no delo mo`e da se izre~e sankcija samo
vo posebno uredena postapka i toa samo od strana na sudski organ.
2 0 Li~nost na storitelot (izvr{itelot) na krivi~no delo kako
avtor na deloto e poedinec ~ie povedenie od strana na sud, vo zakonski
utvrdena postapka e ozna~eno kako kriminalno. Sinonimite na ovoj
poim se: zlostornik, prestapnik i delinkvent.
Osnovnite karakteristiki na storitelot na krivi~noto delo
se:
- Prestapnikot ednostavno e ~ove~ko su{testvo koe e pottiknato
od koja bilo pri~ina da deluva na so zakon zabranet na~in. 34
- Sekoja li~nost poseduva specifi~ni osobini spored koi se
razlikuva od drugite. Taa raznovidnost na osobinite na li~nosta odi
do tamu {to mo`e slobodno da se ka`e deka vo svetot ne postojat dve
celosno ednakvi li~nosti. Pritoa, osobeno treba da se ima predvid
deka ne postojat osobini spored koi kriminalcite mo`at da se razlikuvaat
od nekriminalcite, odnosno koi bi bile karakteristi~i samo
za kriminalcite, a ne i za drugite poedinci. Takvi osobini na li~nosta
ne postojat ili barem do denes ne se otkrieni. Lu|eto me|usebno se
razlikuvaat spored izgledot, karakterot, temperamentot itn. i vo zavisnost
od toa razli~no rea|iraat na nadvore{nite vlijanija. Ottamu
proizleguva deka zlostorni~ki sklonosti nosat vo sebe i naj~esnite
lu|e. 35 Ili poprecizno, dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa ja-
34
Prestapnicite se ~ove~ki su{testva, ~estopati zavedeni i pogre-
{no upateni, no isto taka ~esto vpleteni vo niza situacii koi predizvikale
povedenie poradi koe op{testvoto gi osuduva i kaznuva. Eliot, M. op. cit. str.
82.
35
Spored Hentig: "Me|u ~ovekot koj vr{i ne~esno delo i ne~esniot
~ovek postoi razlika. Pod pritisok na silniot faktor na okolinata se izvr-
37

sno poka`aa deka osobinite na li~nosta kaj licata od kriminalnata
populacija se ednakvo rasporedeni kako i kaj populacijata voop{to. 36
Od navedenoto opredeluvawe, me|utoa, ne proizleguva deka kriminologijata
voop{to ne se interesira za objektot na dejstvieto na
prestapnikot. Imeno, so ogled deka storitelot na krivi~noto delo nu-
`no se nao|a vo opredelen odnos sprema drug poedinec ili grupa na
lu|e i (ili) spema dobrata, vrednosite i interesite na opredelena
op{testvena zaednica, sleduva deka za kriminolgijata e od opredeleno
zna~ewe i o{teteniot odnosno `rtvata na krivi~noto delo. O{teteniot,
odnosno `rtvata na krivi~noto delo me|utoa, ne pretstavuvaat
poseben predmet na kriminologijata, tuku na edna posebna nauka nare-
~ena viktimologija.
3 0 Kriminalitetot kako masovna op{testvena pojava ili kako
zbir na izvr{enite krivi~ni dela na opredelena teritorija za opredelen
vremenski period, se izdvojuva kako poseben element na predmetot
na kriminologijata ottamu {to pretstavuva poseben kvalitet vo odnos
na negovite poedine~ni manifestacii - krivi~nite dela. Za ovoj poim
so ednakvo zna~ewe }e |i upotrebuvame i izrazite zlostorni{tvo,
prestapni{tvo i delinkvencija. Pritoa sme dol`ni da pojasnime deka
poimot delinkvencija (i adekvatno, delikt i delinkvent) go koristime
vo site onie slu~ai koga sakame da se izbegne stigmatizira~koto zna-
~ewe na odnesuvaweto na maloletnite lica i na dugi (polnoletni) storiteli
na krivi~ni dela koga nivnoto negativno odnesuvawe predizvikuva
pomala javna osuda no, vo nikoj slu~aj ne i za ona odnesuvawe
{to preminuva vo asocijalno povedenie. Sprotivno na toa izrazot zlostorni{tvo
(i adekvatno, zlostornik i zlostorstvo) }e go koristime
koga sakame da ja naglasime zgolemenata op{testvena {tetnost na
{eni mnogu ne~esni dela. Me|utoa, ovie izvr{iteli bi ostanale sosema ~esni
pod prose~ni i normalni uslovi na na{ata op{testvena sredina. Zna~i, tie
bez ogled na prakti~nite celi vo su{tina se ~esni, dodeka lu|eto koi bez nu-
`da grabaat od drugite mo`at da bidat celosno ne~esni. Samo mal broj na
ovie lica se nao|aat vo penitencijarnite ustanovi. Tie delum se za{titeni so
polulegalnosta na svoite ne~esni aktivnosti, a delum glavno poradi na{ata
osobenost da gi zatvorame o~ite pred gnasnata priroda na zlostorot koga ovoj
}e dostigne kolosalni razmeri. Sekako, so gigantski razmeri zlostorot se
obezbeduva sebesi so za{tita od politi~kata vlast. Od ovie pri~ini ne~esnosta
bi trebalo da se izdvoi od kriminalniot akt i da se prou~i so studija na
individualniot prestapnik. Fizi~kite oble`ja na ne~esnosta ne mo`at da se
prostudiraat vrz zatvorenicite, odnosno so pomo{ na na{ite sega{ni statisti~ki
metodi, nitu mo`e zemeniot komparativen materijal od nepoznatata
masa na "lojalnite" gra|ani anatomski da se ras~lenuva." Vidi: Henting, H. op.
cit. str. 231-233.
36
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 18, 71 i 287 i Milutinovi}, M. op. cit. str. 395-
397.
38

izvesni povedenija.
Osnovni karakteristiki na kriminalitetot. Kriminalitet
pretstavuvaat najte{kite formi na op{testveno negativni pojavi koi
za takvi se opredeleni so zakon i vrz koi op{testvoto nadovrzuva krivi~ni
sankcii izre~eni od sudot vo regularna krivi~na postapka. Kriminalitetot
e masovna pojava ottamu {to pretstavuva mno`estvo na
li~ni, odnosno poedine~ni negativni povedenija. Kriminalitetot e i
op{testvena pojava {to zna~i pojava koja e uslovena od op{testveniot
pritisok i op{testvenite odnosi na lu|eto.
Zna~ajni obele`ja na kriminalitetot se i deka toj pretstavuva
istoriska (vremenski promenliva) i svetska (prostorno promenliva)
pojava.
III. PODELBA NA KRIMINOLOGIJATA
1. ETIOLOGIJA I FENOMENOLOGIJA NA KRIMINALITETOT
1. Vo prilo`enata definicija za predmetot na kriminologijata
bea istaknati dve osnovni podra~ja na ovaa nauka od kade se nalo`uva
nivnoto poblisko objasnuvawe. Toa se podra~jata: kriminalna fenomenologija
koja gi prou~uva pojavnite oblici na krivi~nite dela i kriminalna
etiologija koja se zanimava so izu~uvawe na pri~inite na kriminalitetot.
2. Prvoto va`no podra~je na kriminologijata e kriminalnata
fenomenologija. Toa e del na kriminologijata koj se zanimava so izu-
~uvawe na pojavnite oblici na izvr{itelite na krivi~nite dela, nivniot
obem, rasprostranetost, vremenska distribucija i tendencii na
dvi`ewe. Kriminalnata fenomenologija istovremeno gi prou~uva i
individualnite i op{testvenite svojstva na nivnite izvr{iteli, nivnite
naviki, na~in na `ivot, a spored misleweto na nekoi avtori i
nivnite posebni `argoni, praznoverija, simulirawa i sl. Na toj na~in
kriminalnata fenomenologija pridonesuva za pokompleksno poznavawe
na kriminalniot fenomen.
3. Kriminalnata etiologija zazema su{testveno mesto vo kriminologijata,
ottamu {to site empiriski istra`uvawa glavno se
vr{at vo ovaa oblast. Voobi~aeno se definira kako podra~je na kriminologijata
koja gi prou~uva op{tite pri~ini (koreni) i neposrednite
pri~ini, povodi i uslovi (kriminogeni faktori) na kriminalitetot
kako masovna op{testvena i poedine~na pojava.
So ogled deka problemot na uslovite i pri~inite na kriminalitetot
nesomneno pretstavuva centralno pra{awe na kriminologijata,
vedna{ se postavuva pra{aweto za neposrednata nau~na i prakti-
~na korist od nivnoto prou~uvawe. Vo odgovorot na ova pra{awe na
ova mesto treba da se ima vo vid osnovnata zada~a i cel na kriminologijata,
a taa e nau~no organizirana borba protiv kriminalitetot. Ko-
39

ne~no ne e bez zna~ewe i toa deka, vrz osnova na sfa}awata za pri~inite
na kriminalitetot, se formiraat i razli~nite kriminolo{ki
{koli i pravci.
2. KLINI^KA I OP[TA (STANDARDIZIRANA) KRIMINOLOGIJA
1. Pokraj osnovnata podelba na kriminolotijata na kriminalna
fenomenologija i kriminalna etiologija, za koi mora da se naglasi
deka pretstavuvaat samo dve odelni podra~ja na edna ista nau~na disciplina,
vo kriminolo{kata literatura ~esto se sre}ava i nejzinoto razlikuvawe
na tn. klini~ka kriminologija i op{ta ili standardizirana
kriminologija
2. Za vakvoto razlikuvawe e "vinoven" Pinatel, koj za predmet
na kriminologijata go zema prestapot kako krivi~no delo, i veli deka
kriminologijata treba da se podeli na op{ta i klini~ka kriminologija.
Predmet na op{tata kriminologija e da sorabotuva i da gi soo~uva
rezultatite dobieni od razni kriminolo{ki nauki - specijalizirani,
posebni kriminologii, i sistematski da gi izlo`i. Klini~kata
kriminologija, koja se pojavuva kako primeneta i sinteti~ka nauka, se
sostoi od multinau~no prio|awe na poedine~nite slu~ai so pomo{ na
na~elata i metodite na kriminolo{kite nauki i posebnite kriminologii.
Nejzina cel e da go oceni izu~uvaniot prestapnik, da formulira
hipotezi za negovoto podocne`no povedenie i da izraboti programa
na podesni merki koi }e go odvratat od mo`en povrat. 37 Od vakviot
stav na Pinatel, podocna prifaten od pogolem broj avtori, 38
proizleguva deka osnovnite pra{awa {to gi razgleduva klini~kata
kriminologija se: opasnata sostojba, 39 problemot na postoeweto i ka-
37
V. Pinatel, J. Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo, 1964,
str. 8.
38
Razvojot na tn. klini~ka kriminologija, vsu{nost mo`e da se sledi
u{te od Lombrozo koj smeta{e deka treba da se prou~uva zlostorot, a ne zlostorstvoto,
preku Garofalo koj ja istaknuva{e va`nosta na socijalnata anketa,
pa se do sovremenite avtori: Bewino Di Tulio (Benigno De Tullio), direktor
na Institutot za kriminalna antroplogija na Univerzitetot vo Rim,
Xakomo Kanapa (Giacomo Canapa) profesor po kriminalna antropologija na
fakultetot vo \enova, i mnogu drugi.
39
Za opasnata sostojba, koja pretstavuva osnoven poim na klini~kata
kriminologija, Pinatel veli deka pretstavuva celina sostavena od dva elementi
koi poedine~no mo`at da bidat razli~ni: 1 0 temibilitet i 2 0 op{testvena
prilagodlivost. Opasnata sostojba ne e praven poim, tuku edna stvarnost
koja mo`e klini~ki da se posmatra. Taa se pojavuva vo dve formi: 1. kako hroni~na
ili sostojba na postojana opasnost i 2. kako imanentna opasna sostojba
niz koja, za razlika od prvata minuvaat site prestapnici pred izvr{uvaweto
na deloto. Taa e opasna sostojba vo eden moment na kriza koja neposredno mu
40

akteristikite na kriminalnata li~nost i tipologijata na prestapnicite.
Metodot na prou~uvawe e klini~ki a nejzinata cel, po analogija
so medicinskata klinika, e so ispituvawe na konkretniot slu~aj da se
dade mislewe za eden delikt, koe }e sodr`i dijagnoza, prognoza i eventualen
tretman na prestapnikot. Ovaa kriminologija, vsu{nost, treba
da go prou~uva kriminalitetot i nivnite storiteli vrz osnova na sledewe
na opredelen broj na slu~ai so primena na razni klini~ki metodi.
Toa se metodite od medicinski, psiholo{ki i psihijatriski i sociolo{ki
(socijalna anketa) karakter. Krajnata cel na ovie prou~uvawa
e iznao|awe najsoodvetni oblici, sredstva i metodi za resocijalizacija
na prestapnicite.
Vo klini~kata kriminologija postojat pove}e teorii koi redovno
poa|aat od kriminalitetot kako poedine~na pojava. Me|u niv posebno
se izdvojuva "teorijata na kriminalnata li~nost," koja Pinatel
(J. Pinatel) vo osum to~ki ja izlo`il na VII Megunaroden kongres za
kriminlogija vo Madrid 1970 godina. Spored ovaa teorija li~nosta
pretstavuva izraz na razni li~ni obele`ja koi se nao|aat vo zaemna
akcija i interakcija. Li~nosta e dinami~ko struktuirano edinstvo na
tie obele`ja. Tie psiholo{ki svojstva na li~nosta se delat na dve grupi:
centralno jadro i varijanti. So pomo{ na crtite na li~nosta koi
se nao|aat vo centralnoto jadro se objasnuva kriminalnata sposobnost
(temibilita) i uslovite na preodot vrz deloto, za{to tie sekoga{ interveniraat
na opredelen i diferenciran na~in vo nasoka na vr{eweto
na deloto. Sklonosta proizleguva od centralnoto jadro, koe opfa}a
egocentrizam, labilnost, agresivnost i afektivna ramnodu{nost.
Crtite vrzani za varijantite na li~nosta se indikativno zna~ajni za
objasnuvawe na modalitetite, nasokata, stepenot na uspehot i motivacijata
na kriminalnoto povedenie. Adekvatno na toa se formiraa
sfa}awata deka kriminalitetot se sostoi od dva stadiumi: stadium na
analiza na site elementi na li~nosta i stadium na sinteza vrz baza na
opservacija na centralniot nukleus koj se zanova vrz edna "modalna
koncepcija," preku globalno, intuitivno i deskriptivno opfa}awe na
strukturata na li~nosta. Soglasno toa, kriminologija se narekuva
kriminologija na preminot kon aktot na kriminalnoto povedenie. 40
prethodi na preodot vrz deloto. Ocenkata za opasnata sostojba se zasnova vrz
istra`uvawata na legalni i biopsiholo{ki i op{testveni indicii. Pinatel,
J. op. cit. str. 83 i 86.
40
Lapidarniot prikaz na ovie stavovi e sledniiot: 1 0 Klini~kata kriminologija
ima za osnovna cel prou~uvawe na preodot kon deloto, 2 0 Kriminalecot
e ~ovek kako i sekoj drug, koj se razlikuva od drugite lu|e edinstveno
spored posebnata sklonost kon preodot kon deloto. 3 0 Taa posebna sklonost na
preo|awe kon deloto ja izrazuva strukturata na li~nosta, nare~ena kriminalna
li~nost. Taa struktura ne e mo`no da se vrze za opredeleni psihijatriski
tipovi na li~nosti. 4 0 Kriminalnata li~nost se opi{uva so pomo{ na psiho-
41

Dinamikata na zlostorstvoto, spored Pinatel, minuva niz ~etiri
fazi. Kako {to vidovme centralnoto jadro e najva`niot element
koj slu`i za definirawe na kriminalnata sposobnost i go ovozmo`uva
samiot zlostor. Opasnata sostojba se izrazuva kako hroni~na (postojana)
i kako imanentna, i sodr`i mo`nost da se stepenuva na golema,
sredna i slaba. Taa neposredno i prethodi na zlostorot, a se izrazuva
kako period na kriza kaj storitelot koj poradi svojata agresivnost
preminuva kon aktot koj pretstavuva ~etvrta faza od dinamikata na
zlostorot. Na opasnata sostojba i prethodat fazata na umeren pritisok
(osloboduvawe od stegite na op{testveniot sram) i fazata na jasno
izrazen pritisok (nadminuvawe na stravot od mo`nite kazni i
pre~kite koi se pogodni da go onevozmo`at izvr{uvaweto na deloto).
Pritoa za da se dojde do kriminalnoto povedenie, osobeno e va`no kaj
prestapnikot da bidat naru{eni inhibiciite, odnosno kaj nego da postoi
afektivna ramnodu{nost (t.e. moralna ne~uvstvitelnost - "moral
insanity") i da se ispolneti i drugite elementi na centralnoto jadro. 41
Klini~ka kriminologija nie ja tretirame samo kako metodolo-
{ka disciplina, koja so "klini~ko" prou~uvawe na oddelni delinkventi,
t.e. na individualni slu~ai, sobira materijal za donesuvawe na voop{teni
soznanija i zaklu~oci na planot na kriminalnata etiologija.
Toa ne e posebno podra~je na kriminologijata, nitu posebna nauka,
tuku samo eden od metodite na kriminolo{ko istra`uvawe, koj treba
po induktiven pat da dovede do voop{tuvawa na kriminolo{kite soznanija.
42
lo{ki crti (ili komponenti) koi mo`at da bidat grupirani vo edno centralo
jadro i vatrijanti (ili varijabli). 5 0 Centralnoto jadro opfa}a egocentrizam,
labilnost, agresivnost, afektivna indiferentnost. Varijantite se odnesuvaat
na aktivnost, na fizi~ki, intelektualni i stru~ni stavovi i na nutrativni
i seksualni potrebi. 6 0 Centralnoto jadro upravuva so preodot kon deloto.
Toa ja pru`a formulata na temibilitetot ili kriminalnata sposobnost
i gi poddr`uva op{tite uslovi za preod kon deloto. Crtite grupirani
vo centralnoto jadro deluvaat na precizen na~in vo procesot na te{ko delo, a
na pokompleksen na~in vo procesot na kriminalnoto sozrevawe, i na kondenziran
na~in vo procesot na naglo i nepromisleno delo. 7 0 Varijantite na
kriminalnata li~nost upravuvaat so modalitetite na izvr{uvaweto na deloto,
no se neutralni vo odnos na samiot preod kon deloto. Tie se samo sposobni
da ja ostvetlat op{tata nasoka, stepenot na uspe{nosta i motivacijata na
kriminalnoto povedenie. 8 0 Kriminalnata li~ost e dinami~na struktura. Taa
e zbir, edinstvo na onie konstitutivni crti, taa e nivna akcija i interakcija
koja mu dava poseben karakter na li~nosta posmatrana vo nejzinata sevkupnost.
Taa e rezultanta na eden poredok.
41
Pinatel, J. op. cit. str. 83.
42
Metodite na klini~kata kriminologija, Pinatel gi deli na osnovni
(konstitutivni) i dopolnitelni (komplementarni). Me|u prvite toj gi pome-
42

3. Nasproti klini~kata kriminologija se izgraduva stojali-
{teto za tn. op{ta kriminologija koja {to kriminalitetot treba da
go izu~uva kako op{ta op{testvena pojava, nezavisna od prostorot i
vremeto na negovoto javuvawe. Op{tata kriminologija bi trebalo da
pretstavuva ~ista teoretska nau~na diciplina za razlika od klini~kata
kriminologija koja e prakti~na ili primeneta nauka.
Od navedenata podelba mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka, vsu-
{nost, so nea se pravi obid za edno razlikuvawe koe vo su{tina e poinakva
formulacija za podelba na kriminologijata na teoretska i
primeneta nauka, ili sli~ni podelbi, kako onaa od tipot na kanadskiot
kriminolog Sabo (Denis Szabo) na akademska i aplikativna
kriminologija. 43 Se raboti za ve{ta~ki podelbi koi vo osnova nemaat
nikakvo prakti~no zna~ewe.
stuva: 1 0 socijalnata anketa, so koja preku soslu{uvawe na licata me|u koi se
razvival prestapnikot se nastojuva da se otkrie u~estvoto na nasledstvoto i
sredinata za da se rekonsteruiraat istorijata na li~nosta, na negovoto semejstvo
i na prestapot, 2 0 medicinski istra`uvawa so koi treba da se utvrdi
fizi~kiot razvoj na prestapnikot, zdravjeto i opredeleni znaci na degeneracija,
3 0 psihijatriski isra`uvawa i 4 0 psiholo{ki istra`uvawa ~ija cel e
so primena na razni vidovi testovi (testovi na inteligencija, karakter, profesionalna
orientacija, na istrajnosta, proekcioni testovi) i narkodijagnoza
da se utvrdat {to pogolem broj individualni psihi~ki determinanti na
kriminalnaat li~nost. Dopolnitelnite metodi se: 1 0 neposredno, i razni drugi
vidovi na posmatrawe i eksperiment koi se primenuvaat so cel da se oceni
li~iot stav na prestapnikot kon svoeto delo i svojot `ivot za da se osvetli i
iznese na videlina negovoto osnovno povedenie i 2 0 dopolnitelni medicinski,
antropolo{ki, fiziolo{ki, endokrini, psihijatriski i socijalni
ispituvawa. Vidi: Pinatel, J, op. cit. str. 89-102.
43
Sabo vr{i podelba na univerzitetska (akademska) i primeneta (aplikativna)
kriminologija. Univerzitetskata kriminologija, spored nego,
treba da se zanimava so "~isti kriminolo{ki istra`uvawa" koi slu`at da se
zadovoli nau~nata qubopitnost na univerzitetskite profesori, no ne i na
op{testvoto, a primenetata kriminologija e socijalna, ekonomska i politi-
~ka disciplina koja ima za cel prevencija na kriminalitetot i rehabilitacija
na prestapnicite i kontrola na kriminalitetot kako i na policiskiot,
pravosudniot i korektivniot sistem. Krajnata cel na aplikativnite istra`uvawa
e smaluvawe na vkupnite op{testveni tro{oci {to proizleguvaat od
borbata so kriminalitetot i usovr{uvawe na sredstva za prevencija, suzbivawe
i kontrola na kriminalitetot. Vidi: Szabo, D i dr. Aktuelni problemi primenjene
kriminologije, JRKKP, Beograd, 1974/1, str. 3-25.
43

44

G l a v a II
METODI I FUNKCIJA NA KRIMINOLOGIJATA
I. OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA KRIMINOLO[KITE
METODI
1. Pod metod voobi~aeno se podrazbira na~in na koj vo naukata
se doa|a do soznanija za predmetot koj se prou~uva ili poednostavno,
postapka so koja se doa|a do odnapred postavena cel. 44 Vo literaturata
e voobi~aeno i sfa}aweto spored koe se pravi razlika me|u metodot
kako planiran na~in za prou~uvawe i tehnikata na istra`uvawe, kako
sredstvo so koe se pomaga ili ovozmo`uva toa istra`uvawe, odnosno
kako zbir na konkretni metodolo{ki postapki koi ovozmo`uvaat organizirano
sobirawe na podatoci za opredelena pojava.
2. Ve}e imavme prilika da vidime deka kriminologijata e nauka
koja go izu~uva kriminalitetot kako op{testvena pojava i deka ottamu
nu`no e upatena da se koristi so nau~nite metodi koi se zaedni~ki za
site op{testveni nauki. Isto taka, be{e istaknato deka kriminalitetot
se manifestira i kako individualna pojava vrzna za li~nosta na
prestapnikot. Ottamu, kriminologijata ja prou~uva i li~nosta na izvr{itelite
na tie krivi~ni dela i nu`no gi koristi ve}e izgradenite
metodi {to mo`at najdobro da gi prika`at negovite individualni karakteristiki.
Pritoa, se razbira, deka najgolemiot del od tie metodi
kriminologijata gi prilagoduva na specifi~nostite na izu~uvaweto
na svojot predmet na interes. Takov e na primer, slu~ajot so metodot
na ispituvawe na individualnite slu~ai, klini~kiot metod, metodot
na prognozirawe na prestapni~koto povedenie so pomo{ na prognosti~ki
tablici i drugi instrumenti i sl.
44
Vo najop{ti crti zemeno metodot (gr. mÕthodos, pat) bi mo`el da se
sfati kako postapka upotrebena na najdelotvoren na~in da se ostvari odnapred
postavena cel. Vo naukata za metod se smeta vkupnost na teoretskite soznanija
i tehni~ki postapki koi so cel da ovozmo`at novi soznanija gi koristime
pri istra`uvaweto na predmetot. So prou~uvaweto na metodot se zanimava
metodologijata koja slu`i kako alka me|u dva aspekti na naukata: realnoto,
ona {to se izu~uva (bitie so koe se zanimava ontologijata), i ideite i
teoriite za toa realno (soznanie so koe se zanimava epistemologijata), pri
{to dostignatoto soznanie se proveruva za potoa da bide osnova za novi idei
koi treba da se verifikuvaat. Vidi: Ignjatovi}, \. Kriminologija, Drugo izmenjeno
i dopunjeno izdanje, Nomos, Beograd, 1992. str. 43.
45

So ogled na vakviot dvostran karakter na kriminalitetot i
interesot za nego, vo kriminologijata se koristat dva osnovni metodi:
metod na prou~uvawe na individualnite slu~ai i metod na prou~uvawe
na kriminalitetot kako masovna pojava. Vo ramkite na ovie dva osnovni
metodi se koristat i razni metodolo{ki postapki i istra`uva~ki
tehniki za sobirawe na empiriski podatoci kako i vo ostanatite op{-
testveni i prirodni nauki, so toa {to i niv vo opredelen obem gi prilagoduva
na svoite specifi~ni potrebi.
3. Natamo{nata karakteristika na kriminolo{kiot metod proizleguva
od opredeluvaweto na poimot i predmetot na kriminologija i
ottamu proizlezeniot stav deka taa e teoretska i empiriska nauka. So
ogled na toa obele`je kriminolo{kite istra`uvawa se delat vo dve
nasoki: na fundamentalni i primeneti (aplikativni) istra`uvawa.
Pod fundamentalno istra`uvawe se podrazbira istra`uvawe
koe ima za cel soznavawe i razbirawe na svetot {to ne opkru`uva i
koe se stremi kon otvorawe novi perspektivi za pro{iruvawe na sevkupnoto
objasnuvawe na stvarnosta. Zaradi ostvaruvawe na taa cel, se
sledi eden op{t model koj e zedni~ki za site op{testveni nauki.
Imeno, metodot na istra`uvawe vo empiriskite nauki se zasnova vrz
slednive etapi: 1 0 opredeluvawe na predmetot i celta na istra`uvaweto,
2 0 konstrukcija na operacionalen model 3 0 postavuvawe na hipotezi
i konstrukcija na modeli, 4 0 sobirawe na podatoci, i 5 0 nau~na interpreretacija
i objasnuvawe na rezultatite od istra`uvaweto.
Sî zapo~nuva so opservacija na kriminolo{kite fakti (okolnosti)
koi, koga e vo pra{awe kriminologijata mo`at da bidat kvalitativni
(koga se odnesuvaat na oddelnite, poedine~nite krivi~ni dela
i nivnite izvr{iteli) ili kvantitativni (koga se odnesuvaat na kriminalitetot).
Kriminolo{ki fakti (faktori ili okolnosti) se predmeti i
pojavi, opredeleni nivni elementi (osobini, svojstva, obele`ja, delovi)
i procesi kako i nivnite zaemni odnosi, koi pretstavuvaat sostaven
del na predmetot na kriminologijata. So ogled na toa {to predemet
na kriminologijata e kriminalitetot, kriminolo{ki se onie
okolnosti {to go uslovuvaat toj kriminalitet, koi u{te se narekuvaat
i kriminogeni faktori. Toa se kriminolo{ki fakti vo potesna
smisla. Pod kriminolo{ki fakti vo po{iroka smisla treba da se
podrazberat site okolnosti koi pretstavuvaat sostaven del na
kriminalnoto povedenie kako kriminalna pojava. 45 Pritoa poimot
kriminalna pojava (kriminalen fenomen) go podrazbirame kako najop{t
poim koj slu`i kako zaedni~ki naziv so koj se opfateni
krivi~noto delo i negoviot storitel, `rtvata, posledicite od deloto
i reakcijata do koja doveduva kriminalnoto povedenie.
45
Za kriminolo{kite fakti pove}e: Pe{i}, V. Kriminologija, Univerzitet
Veljko Vlahovi}, Titograd, 1981, str. 20-23.
46

Pod primeneto istra`uvawe vo kriminologijata se podrazbira
istra`uvawe koe za predmet ima ocena na vrednosta na postojnite
sredstva na borbata protiv kriminalitetot i otkrivawe na novi sredstva.
Za razlika od fudamentalnoto istra`uvawe, ~ija cel e soznanie
na opredelena pojava, celta na primenetoto istra`uvawe e akcija, t.e.
menuvawe i usovr{uvawe na postojnata sostojba vo oblasta na borbata
protiv kriminalitetot. Op{tiot model na primeneto istra`uvawe vo
kriminologijata, podrazbira uspe{no sproveduvawe na tri osnovni
etapi: 1 0 prethodno zapoznavawe na pojavata, odnosno opredelenite merki
za suzbivawe na kriminalitetot (nejziniot teoretski i prakti~en
aspekt), 2 0 dijagnosticirawe na nedostatocite na merkite i 3 0 upatuvawe
kon opredelena akcija vo nasoka na menuvawe na taa merka, odnosno
nejzina zamena so druga, poefikasna merka. 46
4. Ottamu {to kriminalitetot pretstavuva slo`ena op{testvena
pojava koja ima pravni, biolo{ki, psiholo{ki, psihopatolo{ki,
sociolo{ki i drugi aspekti, na ova mesto smetam neophodno e da se
istakne, deka negovoto sledewe i prou~uvawe nalaga interdisciplinaren
metodolo{ki pristap i nu`nost od ekipna rabota na sru~waci
od razli~en profil vo ostvaruvaweto na konkretnite istra`uvawa.
5. I na krajot, ona {to, mo`ebi, zaslu`uva prioriteno mesto vo
ovie kratki metodolo{ki zabele{ki, e deka primenata na opredeleni
metodi vo op{testvenite nauki, pa spored toa i vo kriminologijata, e
vo tesna vrska so op{tiot teoretski pristap za prou~uvanata pojava.
Moj stav e deka vo prou~uvaweto na kriminalitetot kako individualna
i kako masovna op{testvena pojava, so ogled na svojata doka-
`ana vrednost, pojdovnata teoretska osnova treba da pretstavuva dijalekti~kiot
matrijalizam. Za toa {to pretstavuva dijalekti~kiot
materijalizam i koi se negovite glavni zakonitosti, ovde nema da
raspravame. Zasega se ~ini dovolno ako ka`eme deka dijalekti~kiot
materijalizam ne e samo osnoven metod vo prou~uvaweto na kriminalitetot
i op{t spoznaen metod vo kriminologijata, tuku istovremeno i
metodolo{ki stav sprema site metodi vo kriminologijata.
II. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI KOI SE
46
Pritoa, kako {to pravilno se zabele`uva vo kriminolo{kata literatura,
nu`no e da se istakne i toa deka, koga e vo pra{awe razlikuvaweto na
fundamentalno i primeneto istra`uvawe, granicata me|u niv ne e tolku ostra
so ogled na toa {to rezultatite na fundametalnoto istra`uvawe, mo`at,
{to ~esto i se pravi, da se iskoristat za podobruvawe na situacijata koja vo
pogled na borbata za suzbivawe na kriminalitetot postoi vo praktikata.
Isto taka, primenetoto istra`uvawe sekoga{ poa|a od postojnite soznanija
za pojavata koja se istra`uva, a do niv, po pravilo se doa|a tokmu preku
fundamentalnite istra`uvawa.
47

PRIMENUVAAT VO PROU^UVAWE NA INDIVIDUALNI
SLU^AI
1. METODI KOI SE PRIMENUVAAT VO PROU^UVAWE NA
INDIVIDUALNI SLU^AI
Osnovnata karakteristika na ovie metodi e sodr`ana vo prou-
~uvaweto na oddelnite izvr{iteli na krivi~nite dela vo vrska so nivnoto
prestapni~ko odnesuvawe.
1. Osnovniot metodot za prou~uvawe na individualnite slu~ai
se narekuva metod na studija na slu~ai ("case study" ili "life history method").
Vakoto izu~uvawe e ograni~eno na pomal broj slu~ai i vo prv
red e intenzivno naso~eno. Naj~esto se primenuva vo kazneno popravni
ustanovi i specijalni kliniki pri {to e potpreno vrz ekipna rabota
na stru~waci od pove}e razli~ni profili. Ispituvaweto na individualnite
slu~ai e orientirano kon prou~uvawe na li~nosta na prestapnikot
od pove}e aspekti: sociolo{ki, psiholo{ki, psihijatriski. So
takvoto prou~uvawe treba da se sogledaat osnovnite karakteristiki
na li~nosta, da se otkrijat motivite za izvr{uvaweto na krivi~noto
delo, da se analiziraat okolnostite pod koi e izvr{eno deloto, kako i
socijalnata sredina vo koja `iveel storitelot.
Sobiraweto na podatocite za li~nosta ("razvoj na li~nosta") i
izvr{enoto delo ("situacioni okolnosti na deloto") se vr{i so pomo{
na intervju so osudenoto lice, intervju so negovata neposredna
okolina, so koristewe na biografii, sudski dosieja, primena na testovi
i drugi instrumenti, vrz ~ija osnova najprvin se sostavuva registar
(case record) na sekoj poedine~en slu~aj, a potoa se vr{i analiza i sinteza
na dobienite rezultati.
Metodot na studija na slu~ai ponekoga{ se primenuva i na pomali
grupi na prestapnici (obi~no maloletni~ki bandi) koi pretstavuvaat
opredelena celina. Vo takvi slu~ai, pokraj izu~uvaweto na site
poedine~ni slu~ai vo grupata, prou~uvaweto se protega i vrz nastanuvaweto
i dejnosta na grupata, na pravilata koi vladeat vo grupata,
odnosite me|u nejzinite ~lenovi i sl.
2. So metodot na studija na slu~ai tesno e povrzan i klini~kiot
metod. Toj e samo eden od oblicite na individualno prou~uvawe na
li~nosta na prestapnikot koe se ostvaruva po klini~ki pat. Naj~esto
se koristi za dijagnosticirawe na problemite ili abnormalnosta na
li~nosta i e vo neposredna vrska so izgradba na soodveten vid na tretman.
Toj se koncentrira na slednive fazi: 1 0 medicinsko, psiholo{ko
i socijalno ispituvawe, 2 0 utvrduvawe na kriminolo{ka dijagnoza, 3 0
davawe socijalna prognoza za idnoto povedenie na prestapnikot i 4 0
davawe predlog za penolo{ki tretman na prestapnikot.
1 0 Medicinsko, psiholo{ko i socijalno ispituvawe. So klini-
~kiot metod se ispituvaat site strani na li~nosta pri {to se kori-
48

stat site metodolo{ki postapki koi se primenuvaat pri individualnoto
posmatrawe: 47 medicinsko (razni pregledi, fonografsko ispituvawe
i sl.), 48 psiholo{ko (razni mentalni testovi i testovi na profesionalna
orientacija 49 ) i psihijatrisko (klini~ki pregled ~ii glaven
del e intervju) ispituvawe, ispituvawe na antropolo{kite i fizi~kite
osobini na li~nosta, sociometriski tehniki, socijalna anketa 50 i
sl. Klini~kiot metod poa|a od koncepcijata deka prestapni~koto povedenie
e izraz na opredelena biolo{ka i psihi~ka konstitucionalnost
na prestapnikot, deka e proizvod na negovata li~nost, i ottamu
deka e potrebna soodvetna metodologija za utvrduvawe na kriminogenezata
51 na prestapnicite. Od pri~ini {to go prou~uva dinamizmot
na razvojot i nastanuvaweto na li~nosta na prestapnikot, ovoj metod
se narekuva i dinami~ki metod.
Klini~kiot metod podrazbira primena na posebni metodolo-
{ki postapki kako {to se analiza i sinteza, me|utoa i na op{ti metodi
kako {to e metodot na modelirawe. Pod model se podrazbira skica
na zbir od faktori koi vlijaat na formiraweto na prestapni~kata li-
~nost, vklu~uvaj}i gi tuka i me|usebnite odnosi na tie faktori. Za
istra`uva~ot modelot ima zna~ewe na rabotna hipoteza koja na najegzaten
mo`en na~in pretstavuva kompleksna realnost i mo`e da bide
kvalitativen ili matemati~ki. Vo minatoto klini~kite istra`uvawa
glavno bea orientirani kon kreirawe na kvalitativni modeli. Vo ponovo
vreme se primenuvaat matemati~ki modeli zasnovani vrz podol-
47
"Vo fazata na posmatrawe se raboti za toa da se iznesat na videlina
najgolemiot broj mo`ni podatoci za oblicite na kriminalitetot na izu~uvaniot
subjekt, za negovata li~nost i faktorite koi pridonele za negovoto formirawe
i za mehanizmite i faktorite za negoviot preod kon deloto." Pinatel,
J. op. cit. str. 85.
48
"Medicinata e taa koja{to treba da go oceni fizi~kiot razvoj na
subjektot, da utvrdi opredeleni znaci na degeneracija ili nasleden sifilis,
da ja opredeli negovata sega{na sostojba na zdravjeto i da donese sud sprema
varijaciite na naslednite i li~nite pri~ini." Pinatel, J. op. cit. str. 90.
49
"^esto eden subjekt }e se najde na patot na zlostorstvoto samo zatoa
{to ne ja poznava svojata sopstvena sklonost." Ibid, str. 91.
50
"Socijalnata anketa se sostoi od dejstvija i soslu{uvawa na samoto
mesto kade subjektot se razvival i kaj razni lica koi upravuvale so negovito
`ivot: roditeli, nastavnici, rakovoditeli na mladinski akcii, voeni stare-
{ini, {efovi i drugari na rabota, drugari vo slobodnoto vreme i sportot.
Socijalnata anketa se naso~uva kon toa da go otkrie udelot na nasledstvoto i
sredinata vo postapkata na prestapni{tvoto i da ja rekonstruira istorijata
na subjektot i negovoto semejstvo, kako i na samiot prestapnik." Ibid, str. 89.
51
Kriminogenezata pretstavuva proces na preo|awe kon izvr{uvaweto
na krivi~noto delo.
49

govremeni sledewa na pogolem broj delinkventi. 52
2 0 Kriminolo{kata dijagnostika kako vtora faza na klini~koto
ispituvawe, spored Pinatel, ima a cel to~no da ja opredeli opasnata
sostojba na subjektot: negovata kriminalna sposobnost (temibilita) i
negoviot stepen na op{testveno prilagoduvawe. Kriminalnata sposobnost
se dijagnosticira preku soznavaweto na elementite {to ja uslovuvaat
i minuvaat niz slednive ~etiri fazi: a) faza na umeren pritisok
(moment koga zlostornikot poradi svojata eti~ka egocentri~nost
se oslobodil od stegite na op{testveniot sram), b) faza na jasno izrazen
pritisok (moment koga e prifatena kriminalnata akcija, no se
javuva pomislata za mo`nite sankcii koi mo`at da go zadr`at izvr-
{uvaweto na deloto), v) faza na sostojba na opasnost (period na kriza
koja neposredno mu prethodi na zlostorstvoto poradi pojavata na te-
{kotii i pre~ki pogodni da go onevozmo`at izvr{uvaweto na deloto)
i, g) faza na preodot kon samoto delo (moment na moralna ne~uvstvitelnost
53 ). Na toj na~in se doa|a do "individualnata formula na kriminalnata
sposobnost" koja mo`e da bide vi{a, sredna ili slaba.
Op{testvenata neprilagodenost se dijagnosticira preku elementite
koi uka`uvaat na promenlivosta na li~nosta me|u koi mo`at
da se pomestat site obele`ja koi se odnesuvaat na aktivnosta (izvesni
prestapnici se aktivni dodeka drugi se pasivni), na fizi~kite, intelektualnite
i profesionalnite stavovi, kako i na dinami~kite osobini
koi se odnesuvaat na intelektualnite potrebi (prehrambeni, seksualni
i sl.). 54 Sekoj od elementite na prilagodlivosta mo`e isto
taka da bide otkrien kako sreden ili slab. Me|utoa, individualnata
52
Vili} - Ristanovi}, op. cit. str. 33. Podrobno za metodot na modelirawe
vidi: [e{i}, B. Osnovi metodologije dru{venih nauka, Nau~na knjiga, Tre~e izdanje
Beograd, 1982, str. 111-122.
53
"Mo`no e eden subjekt koj se oslobodil od stegite na op{testveniot
sram, koj go nadminal stravot od mo`nite kazni, i koj, isto taka, gi pobedil
site pre~ki koi navistina se pogodni da go onevozmo`at izvr{uvaweto, vo
krajna linija navistina da ne e sposoben da go izvr{i kriminalnoto povedenie
poradi eden vnatre{en otpor od afektivna priroda. Za da se odnesuva poinaku,
odnosno za da bide spre~en, t.e. zapren od samite uslovi na izvr{uvaweto
na zlostorstvoto, vo toj i takov moment e potrebno da bide slep i gluv za
ona {to e odvratno. Ova otsustvo na inhibicija, odnosno na zabrana se objasnuva
so afektivnata ramnodu{nost na prestapnikot {to starite ja narekle
moralna ne~uvstvitelnost. Toa zna~i deka prestapnicite ne poseduvaat altruisti~ki
i prijatni emocii i naklonetosti, tuku deka kaj niv dominira egoizam,
studenost i ramnodu{nost sprema bli`niot. Od ova se zaklu~uva deka
egocentri~nosta, labilnosta, agresivnosta i afektivnata ramnodu{nost pretstavuvaat
centralno jadro na kriminalnata li~nost i ottamu slu`at za definirawe
na kriminalnata sposobnost ili temibilita." Pinatel. J. op. cit. str. 103.
54
Ibid, str. 105.
50

formula na najdobrata prilagodlivost e dadena koga site elementi se
nao|aat vo pozicija na sredna, t.e. prose~na vrednost (koga imame subjekt
so prose~ni aktivnosti, fizi~ki i intelektualni stavovi itn).
Poa|aj}i od individulnite formuli na kriminalnata sklonost
i op{testvenoto neprilagoduvawe, spored Pinatel, mo`e da se dojde
do dijagnoza na opasnata sostojba vo nejzinata vistinska smisla koja se
javuva kako klini~ka i etiolo{ka. Klini~kata dijagnoza na opasnata
sostojba uka`uva na slednive nejzini kombinirani klini~ki formi: 1 0
mnogu silna kriminalna sposobnost - mnogu niska prilagodlivost (formula
na najseriozna opasna sostojba: tuka spa|aat zlostornicite so
"beli jaki" kako i potkuplivite odnosno nesovesni politi~ari), 2 0 visoka
kriminalna sposobnost - mnogu silna prilagodlivost (formula
na pomalku opasna sostojba, za{to op{testvenata neprilagodenost na
ovie kriminalci neminovno go svrtuva vnimanieto vrz niv: tuka spa-
|aat profesionalnite kriminalci i razni~ni prestapnici ili kriminaloidi
~ii intelektualni sposobnosti se pomali i spored toa se
ograni~uvaat na epizodni ili prose~ni zlostorstva), 3 0 mala kriminalna
sposobnost - mnogu slaba prilagodlivost (formula na u{te poslaba
opasna sostojba, no nejzinite subjekti se onie koi ja so~inuvaat voobi~aenata
klientela na zatvorite: tuka spa|aat psihi~kite i karakterno
neprilagodenite li~nosti vo vistinska smisla na zborot kako
i slaboumnite so koi se poigruvaat okolnostite i koi gi zafa}a prestapni{tvo
od navika malku poradi nivnata inferiornost, malku poradi
nivnata psihi~ka abnormalnost) i, 4 0 mnogu slaba kriminalna
sposobnost - mnogu visoka prilagodlivost (ovde spa|aat slu~ajnite
prestapnici i prestapnicite od strast). Ekolo{kata dijagnoza vodi
kon sogleduvawe na slednive tri kombinacii: 1 0 silno biolo{ko vlijanie
kombinirano so silno op{testveno vlijanie (hroni~na opasna
sostojba), 2 0 silno biolo{ko vlijanie kombinirano so slabo op{testveno
vlijanie ili obratno (grani~na ili marginalna opasna sostojba),
3 0 slabo op{testveno vlijanie vo kombinacija so slabo op{testveno
vlijanie (epizodna opasna sostojba). 55
3 0 Za razlika od kriminolo{kata prognostika, koja izgraduva
sud za vrednosta na subjektivnata li~nost socijalnata prognostika se
izrazuva vo vid na hipoteza za negovoto podocne`no povedenie.Taa
pretpostavuva prou~uvawe na polo`bata ili na niza od situacii vo
koja subjektot rizikuva da se najde. 56
4 0 Sozdavaweto programa na tretmanot e poslednata faza na
klini~kot ispituvawe. Tretmanot na prestapnikot ima cel da gi popravi
negovite reakcioni sklonosti, da gi usovr{i negovite sposobnosti,
da gi zameni so novi negovite motivacii i da go izmeni negovoto
povedenie. Tretmanot koj, spored Pinatel, mo`e da se podeli na
55
Vidi: Ibid, str. 106-107
56
Vidi: Ibid, str. 109.
51

tretman vo slobodna sredina, vo kazneno-popravna ustanova, vo uslovi
na polusloboda i kako postpenalen tretman, se ostvaruva so pomo{ na
psihoterapeutski, medicinski, mediko-pedago{ki metodi i tehniki, so
racionalna psihoterapija (prisiluvawe na subjektot da se kontrolira
samiot sebesi), psihoanaliza (osvetluvawe na nesvesnite sudiri), psihoterapija
na grupi (preku slobodni diskusii opi{uvawe i analiza na
istorijata na potekloto na problemite na u~esnicite zaradi osloboduvawe
od negativni sklonosti a so toa i do opa|awe na agresivnite
reakcii) i sociometriski metodi (psihodrama). 57
Ovoj metod e prviot metod so koj zapo~na istra`uvawata vo
kriminologijata i denes pretstavuva vode~ki metod vo zapadnite zemji.
Mo`e slobodno da se ka`e deka duri i se preteruva vo negovata
primna. Glavnata posledica od toa e zapostavuvawe na prou~uvaweto
na op{testvenite pri~ini na kriminalitetot.
3. Primenata na metodot na studija na slu~ai i klini~kiot metod
e opravdana i korisna, za{to za pravilno razbirawe na izvr{itelot
na krivi~noto delo e neophodno zapoznavaweto na negovata li~nost.
So prou~uvaweto na li~nosta na prestapnikot najdobro se otkrivaat
endogenite pri~ini koi se nao|aat vo li~nite osobini na prestapnikot,
kako i opredeleni bolni sostojbi (psihozi, psihopatii i sl)
zna~ajni za prezemawe merki poradi nivno menuvawe. Prou~uvaweto
na li~nosta na prestapnikot e va`no i poradi sproveduvaweto na zakonskata,
sudskata i izvr{nata individualizacija na krivi~nite sankcii
ottamu, {to so primenata na navedenite metodi najprecizno se
otkrivaat neposrednite pri~ini na prestapni~koto povedenie vo sekoj
konkreten slu~aj.
Najslabata strana na ovie metodi e {to se orani~uvaat samo na
ispituvawe na individualnite slu~ai zapostavuvajki ja vo celost op{-
testvenaat strana na uslovenosta na kriminalnite pojavi. Nivna nesporna
slabost e i toa {to imaat ograni~ena primena. Imeno, sestranoto
ispituvawe na li~nosta na prestapnikot e premnogu skapo, trae
mnogu dolgo i postavuva barawe od mnogu stru~waci.
2. METODOLO[KI POSTAPKI ZA PROU^UVAWE
NA KRIMINALNOTO POVEDENIE KAKO INDIVIDUALNA
POJAVA
Metodolo{kite tehniki za sobirawe podatoci za kriminalnoto
povedenie kako individualna pojava vo osnova mo`at da se podelat
na dve grupi: tehniki za sobirawe podatoci za oddelni prestapnici i
tehniki za sobirawe podatoci za pretkriminalnata situacija i za
samoto prestapni~ko povedenie. Granicata me|u ovie dva vida na tehniki
ne e striktna taka {to nekoi od niv se koristat za sobirawe na
57
Vidi: Ibid, str. 118 - 129.
52

dvata vida podatoci. Ottamu i nivnata natamo{na podelba na transferzalni
i longitudinalni.
Site metodolo{ki postapki, koi vo narednite redovi }e se obideme
sumarno da gi izlo`ime, treba sekoga{ da bidat prilagodeni na
specifi~nostite na konkretnite kriminolo{ki istra`uvawa. Zna~ajno
e i toa deka se raboti za metodolo{ki postapki koi vo prv red imaat
prakti~ni celi i implikacii - zapoznavawe na li~nosta na storitelot
vo krivi~nata postapka ili vo postapkata na izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii.
2.1. Transferzalni tehniki
Transferzalnite tehniki se sostojat vo prou~uvawe na prestapnikot,
kako i na pretkriminalnata situacija i samoto prestapni~ko
povedenie vo odreden moment i vo nivno sporeduvawe so neprestapnicite
ili vo sporeduvawe na razli~ni grupi na prestapnici vo ramkite
na prou~uvanata po{iroka grupa na prestapnici. Vo ramkite na transferzalnite
se pomesteni tehnikite: a) posmatrawe ili sistematska
opservacija na prestapnicite, b) psiholo{ka analiza na li~nosta na
prestapnikot, krivi~noto delo i na~inot na negovoto izvr{uvawe, v)
introspekcija, g) analiza na `ivotnite uslovi, i d) psihoanaliza.
a) Poedine~no posmatrawe
Posmatraweto e metodolo{ka tehnika koja se upotrebuva vo
site prirodni i op{testveni nauki. So ogled na {iro~inata na posmatranite
pojavi, posmatrawata mo`at da bidat poedine~ni i masovni.
Poedine~nite posmatrawa se odnesuvaat na poedine~ni slu~ai. Pritoa,
te`i{teto mo`e da se stavi vrz prou~uvaweto na osobinite na samata
pojava ili vrz proveruvaweto na nekoi op{ti zakonitosti na
edna pojava, ~ii sostaven del e pojavata ili vidot na pojavite koi gi
prou~uvame.
Poedine~noto posmatrawe vo kriminologijata e metodolo{ka
postapka na opservacija i tolkuvawe zaradi prodlabo~eno ispituvawe
na nekoja li~nost, na motivite koi dovele do vr{eweto na negovoto
krivi~no delo, i voop{to, na nejzinite aktivnosti i reakcii vo opredeleni
okolnosti. Poznato e deka povedenieto na ~ovekot (dr`ewe, gestovi,
mimika) se sostoi ne samo od svesno kontrolirano odnesuvawe,
tuku vo nego ima i mnogu nesvesno, nekontrolirano, {to verno ja odrazuva
li~nosta koja se posmatra. Taka, na primer, na li~nosta koja se
nao|a vo nekoja neprilika í se zacrvenuva liceto ili deka pri opredelen
revolt gi stiska usnite i {akite i sl. So vnimatelno nabquduvawe
na licata mo`at da se zbele`at vakvite reakcii, a tie mo`at vo
zna~itelna mera da pridonesat za zapoznavawe na li~nosta. Site ovie
soznanija vo upotrebliva forma se obiduvaa da gi sredi posebna na-
53

u~na disciplina koja se narekuva fiziognomika.
Posmatraweto naj~esto se vr{i vo tekot na razgovor so liceto
no, i vo drugi okolnosti, kako na primer, vo sala za vreme na negovoto
sudewe, niz kontaktite so osudencite ili so personalot na penitencijarna
ustanova i sl. So posmatraweto neposredno metodolo{ki se povrzani
analizata, opisot i sporeduvaweto.
b) Psiholo{ka analiza na li~nosta na prestapnikot, krivi~noto delo i
na~inot na negovoto izvr{uvawe
Ovaa metodolo{ka postapka se zasnova vrz sfa}aweto deka li~nosta
na poedinecot se odrazuva preku negovite postapki i deka ottamu
~ovekot so svoeto povedenie gi otkriva komponentite na svojata li-
~nost. Takva e sostojbata i so izvr{uvaweto na krivi~nite dela kade
{to na~inot i prirodata na negovoto izvr{uvawe, pobudite i motivite
na izvr{uvaweto, okolnostite pod koi e izvr{eno i sl. mo`at da
poslu`at za podobro zapoznavawe na li~nosta na prestapnikot. Taka,
na primer, podgotvitelnite dejstvija uka`uvaat na prethodnoto sozdavawe
odluka za izvr{uvawe na krivi~noto delo. Otstranuvaweto na
tragite po izvr{uvaweto na deloto zboruva za postoeweto na zlostorni~ka
volja i na upornosta na storitelot da ne bide otkrien itn. Ottamu,
psiholo{kata analiza na krivi~noto delo i na~inot na negovoto
izvr{uvawe e od pove}estrana korist za osvetluvawe na kriminalinalnata
aktivnost od psiholo{ki aspekt koja sekoga{ e uslovena od psihi~kata
struktura na li~nosta.
Psiholo{kata analiza na li~nosta naj~esto nao|a primena kaj
klini~kiot metod.
54
v) Introspekcija
I pokraj toa {to pretstavuva specifi~en metod na psiholo-
{kata nauka, introspekcijata nao|a primena i vo kriminologijata za
ispituvawe na oddelni poedine~ni slu~ai. So primena na ovoj metod
mo`at da se dobijat podatoci za vnatre{noto iskustvo, problemi ili
boslesti. Vo primenata na ovoj metod, me|utoa, postojat opredeleni te-
{kotii. Taka, na primer, so pravo se uka`uva deka nekoi do`ivuvawa
kako, na primer, stravot, ne e mo`no vo celost da se istra`at ottamu
{to, toga{ koga se im obra}a vnimanie na takvite psihi~ki sodr`ini,
tie po~nuvaat da bledeat i da is~esnuvaat.
g) Analiza na `ivotnite uslovi
Nitu edno kriminolo{ko istra`uvawe ne e celosno ako so nego
ne bidat opfateni i sociolo{kite aspekti na li~nosta, odnosno vlijanieto
{to vrz nego go ostvarila socijalnata sredina od koja pote-

knuva. Vakvoto prou~uvawe vo krimnolo{kata literatura obi~no se
narekuva subjektivno-objektivna anamneza na li~nosta. Toa sodr`i
prou~uvawe na `ivotniot istorijat na li~nosta, na objektivnite i subjektivnite
uslovi na negoviot `ivot, kako i negovite reakcii na tie
uslovi ili, nakratko, na site op{testveni vlijanija na `ivotot vrz
formiraweto na li~nosta na prestapnikot vo edna sredina.
@ivotniot istorijat na li~nosta treba da se zapoznae, ottamu
{to sekoja li~nost, pa i li~nosta na prestapnikot se gradi i razviva
pod vlijanie na sredinata vo koja `ivee i deluva. Pritoa, poseben akcent
treba da se stavi vrz ispituvaweto na objektivnite okolnosti na
toj `ivot. Toa mo`e da bidat: zdravstvenata sostojba na ispitanikot,
ekonomskata i socijalnata sostojba na negovoto semejstvo, posebnite
problemi vo semejstvoto (deficientnost na semejstvoto, bolest, delinkvencija,
prostitucija, alkoholizam), odnosite me|u ~lenovite vo semejstvoto,
u~eweto i rabotata na ispitanikot, koristeweto na negovoto
slobodno vreme, porane{nata osuduvanost i sl. Site ovie okolnosti
koi mo`at da bidat i subjektivno usloveni treba da se utvrdat i
registriraat kako za oddelni periodi od `ivotot na ispitanikot
(predu~ili{en i u~ili{en period, vreme na pubertet i adolescencija
vozrast, zrel period i starost) taka i za dadeniot moment. Za taa cel
istra`uva~ot treba da go poseti semejstvoto, u~ili{teto, rabotnoto
mesto i neposredno da gi sogleda momentalnite sostojbi i problemi.
Sobiraweto na podatocite treba da mu se doveri na stru~no
obrazovan i iskusnen socijalen rabotnik, psiholog ili pedagog koj so
posredstvo na razgovor treba da dojde i do soznanija od ~uvstvitelnata
sfera na li~nosta, nejzinite stavovi i sistem na vrednosti.
Na metodite na porou~uvawe na `ivotnata istorija, kako vpro-
~em i na posmatraweto, vo osnova im se stava zabele{ka deka poedincite
i grupite izbrani za ispituvawe ne sekoga{ se reprezentativni
za celata populacija na koja í pripa|aat. Natamo{na te{kotija pretstavuva
i toa {to takvite zafati trajat predolgo pa ottamu mo`at da
dovedat do neprijatna vpletenost na istra`uva~ot povrzani so niza
opasnosti. Nivnata primena vo opredeleni kriminolo{ki istra`uvawa
me|utoa e ~esto neophodna i nezamenliva.
d) Psihoanaliti~ki metod
Ovoj metod nastana so psihoanaliti~kata teorija na li~nosta i
se koristi vo ispituvaweto i lekuvaweto na psihopatski li~nosti. Se
sostoi vo razgovor {to go vodi ispituva~ (psihijatar) so ispitanikot
(pacientot). Otkako psihijatarot prethodno }e go dovede ispitanikot
vo opredelena hipnoti~ka sostojba, toj mu gi iznesuva svoite potisnati
i neostvareni `elbi i porivi (naj~esto od seksualna priroda)
koi dovele do naru{uvawe na negovoto povedenie. Se pretpostavuva
deka so toa abreagirawe (praznewe) na psihi~kata prenapregnatost se
55

normalizira povedenieto na pacientot. 58
2.2. Longitudinalni tehniki
Longitudinalnite tehniki se koristat za sledewe na opredelena
grupa na prestapnici vo razli~ni periodi na nivniot `ivot i za
sporeduvawe na dobienite rezultati. Za sobirawe na podatoci od toj
vid se koristat: biografii na kriminalci, studii na sledewe ("followup
studies") i prou~uvawe spored kohorti (grupi povrzani so nekoi zaedni~ki
obele`ja).
a) Kriminalna biografija
Kriminalnata biografija ovozmo`uva da se zapoznaat brojni
aspekti na li~nosta i istorijata na negovoto povedenie. Kriminalnata
biografija se sostoi vo toa samiot ispitanik pismeno da go opi{e
svoeto minato ili istoto usmeno da mu soop{ti na istra`uva~ot. Me-
|utoa, i vo dvata slu~ai istra`uva~ot li~no se sre}ava so prestapnikot.
Pokraj navodite vo biografijata toj se zapoznava so negovite rakopisi,
dnevnici, vodi razgovori so negovite bliski i prijateli i konsultira
najrazli~ni pismeni dokumenti koi upatuvaat na negovoto
celokupno minato povedenie.
I pokraj dlabo~inata so koja se navleguva vo li~nosta na prestapnikot
ovaa tehnika sama za sebe e problemati~na. Toa vo prv red
proizleguva ottamu {to svedo{tvata na ispitanikot i negovata neposredna
okolina ne sekoga{ se siguren indikator za realnite sostojbi,
osobeno ottamu {to vo niv mo`e da se pojavi tendencija za razubavuvawe
ili nagrduvawe (prika`uvawe vo izrazito negativno svetlo na
li~nosta na prestapnikot) na stvarnosta. Vsu{nost, vo prirodata na
~ovekot, vo negovoto samopo~ituvawe, e za sebe da misli sî najubavo
(onamu kade {to na ~ovekot prirodata mu odzela opredeleni svojstva i
osobini mu dodala malku pove}e samoqubie). Sli~na e sostojbata i so
iskazite koi se naso~eni kon drugi. Ne treba poseben misloven napor
da se doka`e vistinata deka mnogumina koga }e ~ujat ne{to lo{o za
drug, ~esto se skloni vo toa vedna{ da poveruvaat (dobroto pak sekoga{
se proveruva) i toa soznanie da go preuveli~uvaat, uveruvaj}i se
sebesi deka tie duri mnogu porano zabele`ale ne{to nenormalno kaj
taa li~nost no, navodno toa ne sakale da go ka`at.
b) Studii na sledewe
Studiite na sledewe ovozmo`uvaat da se sledi `ivotot na osudenoto
lice dolgo vreme po negovoto otpu{tawe od kazneno-popravna
58
Pe{i}, V. op. cit. str. 113.
56

ustanova ili po izvr{uvaweto na druga krivi~na sankcija. So nivna
pomo{ mo`e da se kontrolira podocne`nata kriminalna kariera na
ispituvanite prestapnici, no i tie se problemati~ni, ottamu {to ne
mo`e so sigurnost da se utvrdi vrskata me|u re`imot vo kazneno-popravnata
ustanova i podocne`noto povedenie na prestapnikot so ogled
na toa {to vrz nego mo`at da vlijaat i brojni drugi faktori.
v) Prou~uvawe spored kohorti
Pod kohorta vo kriminologijata se podrazbira zbir na lica
~ie prestapni~ko povedenie e povrzano so nekoj zaedni~ki element
vrzan za opredelen period, na primer, ra|awe (generacija), osuduvanost
vo ista godina ili pu{tawe od zatvorot vo ist period. Ovaa tehnika
ima za cel da uka`e na karakteristikite na opredelena grupa na prestapnici
koi me|usebno se povrzani so nekoe od spomenatite obele`ja
vo odnos na drugite prestapnici i na populacijata vo celost kako i da
gi diferencira subjektite vo ramkite na samata kohorta. Osnoveniot
nedostatok í e {to e skapa i {to se zasnova vrz arhivski podatoci (zatvorski,
sudski i sl), odnosno na sekundarni podatoci koi, pokraj toa
~estopati mo`at da mu bidat duri i nedostapni na istra`uva~ot.
III. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI ZA PROU^UVAWE
NA KRIMINALITETOT KAKO MASOVNA OP[TESTVENA
POJAVA
Izu~uvaweto na kriminalitetot kako masovna op{testvena pojava
se zasnova vrz istite metodolo{ki postapki i tehniki kako {to e
toa vpro~em slu~aj i so istra`uvaweto na site drugi op{tetveni pojavi.
Edinstvenata razlika e vo toa {to, pri otkrivaweto na pri~inite
na kriminalitetot i utvrduvaweto na obemot, strukturata i negovoto
dvi`ewe, kriminolo{kite istra`uvawa mora da bidat prilagodeni na
specifi~nostite na nejziniot predmet i celi. Metodite i metodolo-
{kite postapki za izu~uvawe na kriminalitetot kako masovna op{testvena
pojava se koristat vo nau~no istra`uva~ki celi, odnosno poradi
zapo~nuvawe i dovr{uvawe na edno konkretno kriminolo{ko istra`uvawe.
Vo sakoe pak, takvo istra`uvawe mora da bidat zapazeni slednive
fazi: 1. opredeluvawe na predmetot i celta na istra`uvaweto, 2.
konstrukcija na operacionalen model, 3. postavuvawe na hipotezi i
konstrukcija na modeli, 4. sobirawe na empiriski podatoci i, 5. nau~na
interpretacija i objasnuvawe na rezultatite od istra`uvaweto.
57

58
1. OPREDELUVAWE NA PREDMETOT I CELTA NA
ISTRA@UVAWETO
So ogled na toa {to kriminalitetot pretstavuva isklu~itelno
rasprostraneta i heterogena pojava, vrz koja svoeto posredno i neposredno
vlijanie go ostvaruvaat brojni pri~ini, uslovi i povodi i koja
se manifestira vo najraznovidni pojavni formi, vo edno kriminolo-
{ko istra`uvawe ne e mo`no ni oddaleku da se zafatat site nejzini
zna~ajni aspekti. Od tie pri~ini, sekoe kriminolo{ko istra`uvawe
koe ima dlaboki nau~ni pretenzii, mora da se ograni~i vrz ispituvawe
samo na oddelni podra~ja i aspekti na kriminalitetot. Ottamu, pred
zapo~nuvaweto na sekoe istra`uvawe nu`no se nalaga potrebata precizno
da se utvrdat predmetot i celta na istra`uvaweto.
Ovde treba da se pravi razlika me|u poimite predmet na kriminologijata
kako nauka i predmet na konkretnoto kriminolo{ko istra-
`uvawe koj ima karakter na samostoen istra`uva~ki problem. Istra-
`uvaweto vo kriminologijata zapo~nuva so odlukata opredelen problem
da se stavi vo centarot na vnimanieto, odnosno da se definira
kako predmet na konkretnoto istra`uvawe. Toa definirawe ima dve
formi: teoretska i rabotna. Kaj teoretskoto definirawe, predmetot
na istra`uvaweto se opredeluva so pomo{ na apstraktni poimi. Taka,
na primer, ako za predmet na istra`uvaweto e zemen politi~kiot kriminalitet,
zaradi precizirawe na toa {to se prou~uva, neophodno e
najprvin da se dade negovata op{ta definicija - primer: "vkupnost na
kaznivi dela vo krivi~noto zakonodavstvo so koi se napa|a na politi~ki
dobra." Rabotnoto definirawe (operacionalnata definicija) na
predmetot e stvarna konkretizacija na teoretskoto opredeluvawe na
predmetot, taksativno nabrojuvawe na faktite na predmetot koi }e
bidat istra`uvani i dimenzionirani (vremenski, prostorno i disciplinarno).
Toa e sodr`inska osnova na posebnite i poedine~nite hipotezi:
so nego se obezbeduva potrebnata vrska i odnos me|u predmetot i
hipotezite i simetri~nost na sodr`inata na predmetot i hipotezite
(proces na operacionalizacija so koj sodr`inata na apstraktnite kategorii
od teoretskata definicija se preveduva vrz indikatorite). 59
Vo navedeniot slu~aj operacionalizacijata bi se sostoela vo naveduvawe
koi konkretni kaznivi povedenija spa|aat vo ovaa grupa.
Otkako }e se opredeli predmetot, potrebno e konkretno da se
postavi problemot na istra`uvaweto, odnosno da se opredeli zbirot
na pra{awata na koi treba da se dobie i dade odgovor. Toa na najdobar
na~in se postignuva otkako }e se pregleda postojnata literatura za da
59
Indikatori pretstavuvaat nadvore{ni manifestacii na vnatre{-
nata su{tina na opredelena realna pojava koja mo`e setilno da se zabele`i
vo stvarnosta. Hipotezite, a so nivno posredstvo i indikatorite se usloveni
od predmetot i celta na nau~noto istra`uvawe.

se utvrdi dali se raboti za problem koj ve}e bil predmet na istra`uvawe,
i ako bil, da se utvrdi koi aspekti ne bile razjasneti ili ne
bile dobro razjasneti. Elaboracijata na opsegot na istra`uvaweto podrazira
da se opredelat granici na istra`uvaweto, odnosno izbranata
problematika da se elaborira vo kontekstot na op{tata teorija i da
se identifikuva podra~jeto na posmatrawe na sekoe postaveno pra{awe,
t.e. da se identifikuvaat varijablite i vidot na faktite {to treba
da se soberat. Toa, vsu{nost, zna~i da se identifikuva i precizira
ne samo kriminolo{kiot fenomen, tuku i pojavite ~ie vlijanie vrz
nego }e se istra`uva. Vo kriminolo{koto istra`uvawe kriminalitetot
po pravilo e zavisna varijabla, a pojavite ~ie vlijanie vrz nego se
ispituva se nezavisni varijabli. Taka, na primer, ako se ispituva vlijanieto
na migraciite vrz kriminalitetot, migraciite sekoga{ }e
pretstavuvaat nezavisna, a kriminalitetot zavisna varijabla. Me|utoa,
ne e isklu~eno ni ispituvawe na povratnoto vlijanie koe kriminalitetot
go vr{i vrz op{testvenite pojavi koi inaku go uslovuvaat.
Taka, nekoi ponovi amerikanski istra`uvawa go utvrdile vlijanieto
koe kriminalitetot, so posredstvo na viktimizacijata i stravot od
zlostorstvoto, go vr{i na namaluvaweto, odnosno vrz promenata na sekojdnevnite
aktivnosti na lu|eto. Vo ovoj slu~aj o~igledno e deka kriminolo{kite
pojavi se posmatrani kako nezavisni, a sekojdnevnata
aktivnost na lu|eto, odnosno nivniot na~in na `ivot, kako zavisna varijabla.
60 2. KONSTRUKCIJA NA OPERACIONALEN MODEL
Konstrukcijata na operacionalen model podrazbira organizacija
na istra`uvaweto i opredeluvawe na hronologijata na dejstvijata
na istra`uvaweto. Ovaa etapa opfa}a tri serii na operacii: 1. opredeluvawe
na slu~ai {to }e se istra`uvaat i opredeluvawe izvori na
podatoci za niv, 2. operacionalizacija ili opredeluvawe na indikatori
(pokazateli) na ispituvanata pojava i 3. konstruirawe na instrumenti
so koi }e se vr{i opservacija na stvarnosta, odnosno sobirawe
na podatocite.
2.1. Opredeluvawe slu~ai
Na definiraweto na slu~aite mu prethodi opredeluvawe na
prostorot i vremenskiot period vo koi }e se istra`uva pojavata: na
primer, deka }e se istra`uva maloletni~kata delinkvencija na prostorot
na Republika Makedonija za periodot od 1995 - 2000 godina.
Definiraweto na slu~aite {to }e bidat istra`uvani mo`e da
60
Kostantinovi}-Vili}, Slobodanka i Nikoli}-Ristanovi}, Vesna, Kriminologija,
Studentski kulturni centar, Ni{, 1998, str. 45-46.
59

se protega na celosen opfat na site slu~ai na edna pojava, so opredeluvawe
na primerok ili so kombinirano koristewe na dvata na~ini.
Najsiguren na~in za prou~uvawe na kriminalitetot bi bil ako so istra`uvaweto
se opfatat site slu~ai od koi istiot se sostoi. Me|utoa,
so ogled deka kriminalitetot i site drugi kriminolo{ki pojavi se sostojat
od golem broj konkretni slu~ai koi so istra`uvaweto ne mo`at
vo celost da se opfatat, a toa vo toj obem ne e ni celishodno da se pravi,
sekoe istra`uvawe se ograni~uva na pomal broj slu~ai od osnovniot
zbir. Potoa vrz osnova na utvrdenite podatoci za toj broj se izveduvaat
zaklu~oci za pojavata na kriminalitetot vo celina. Brojot na
poedine~nite slu~ai na pojavata {to e poznat, odnosno utvrden se narekuva
osnoven zbir. Brojot pak na poedine~nite slu~ai {to se izu-
~uvaat od osnovniot zbir i koi vo ramkite na istra`uvanata pojava se
podlo`uvaat na ispituvawe se narekuva primerok. Primerokot sekoga{
pretstavuva opredelen procent na prethodno utvrdeniot osnoven
zbir.
Vo kriminolo{kite istra`uvawa naj~esti se istra`uvawata so
koristewe na primerok. So ogled na prethodnoto primerok pretstavuva
izbor na edna celina sostavena od poedinci, grupi ili pojavi, taka
{to rezultatite do koi }e se dojde so nivnoto ispituvawe mo`at da se
voop{tat vrz po{irokata populacija ili pojava. Primerokot treba da
bide reprezentativen na istra`uvanata pojava, {to zna~i mora da na
prikladen (adekvaten) na~in da gi opfa}a obele`jata i strukturata na
dadenata pojava i brojot na opfatenite slu~ai so cel dobienite rezultati
da ja odrazuvaat pojavata vo celina. Ili poednostavno, adekvaten
e onoj primerok ~ii broj na slu~ai (edinici) kvalitativno i kvantitativno
soodvetstvuva na osnovniot zbir, t.e. obele`jata na slu~aite koi
gi karakteriziraat slu~aite vo osnovniot zbir mora da gi karakteriziraat
i slu~aite vo primerokot. Reprezentativnosta pak zna~i deka
istra`uvaweto vrz slu~aite opfateni so primerokot treba da dade nau~ni
rezultati kako da e izvr{eno vrz osnovniot zbir.
Primerokot treba da e dovolno golem za da se obezbedi preciznosta
na utvrduvawe na obele`jata koi se ispituvaat. 61 Vo nau~nata, a
ottamu nitu vo kriminolo{kata metodologija, ne postoi pravilo za
granicite do koi e potrebno da se zgolemuvaat edinicite vo primerokot.
Re{enieto zavisi od slo`enosta na pojavata i nejzinata golemina.
Me|utoa, osnovno pravilo e dokolku poedine~nite slu~ai vo osnovniot
zbir pove}e se razlikuvaat, deka primerokot dotolku treba da bide
61
Vo metodologijata e poznato deka so goleminata na primerokot is~eznuvaat
individualnite svojstva na edinicite i do pogolem izraz doa|a deluvaweto
na op{tite faktori. Spored toj zakon, vo zavisnost od toa kolku se
zgolemuva primerokot, dotolku posigurno se utvrduvaat op{tite (zaedni~ki)
obele`ja na pojavata, za{to slu~ajnite gre{ki na primerokot se smaluvaat so
negovoto zgolemuvawe.
60

pogolem.
Spored na~inot na izborot na edinicite se razlikuvaat namerni
primeroci - primeroci koi ne se izraboteni spored teorijata na
verojatnosta (za sekoja edinica vo osnovniot zbir ne postoi ista verojatnost
deka }e bide izbrana vo primerokot) i slu~ani primeroci -
primeroci koi se izraboteni spored teorijata na verojatnosta (za sekoja
edinica vo osnovniot zbir postoi ista verojatnost deka }e bide
izbrana vo primerokot). Namernite primeroci se delat na naso~en (od
osnovniot zbir se izvlekuvaat samo tipi~nite edinici) i prigoden (gi
sodr`i samo onie edinici do koi mo`e da se dojde vo soodvetnata prilika)
primerok. Na druga strana, slu~ajnite se delat na ednostavni
ili prosti slu~ajni i stratifikuvani slu~ajni primeroci. Prostiot
primerok obezbeduva sekoja edinica od osnovniot zbir koja ima ist
stepen na verojatnost da vleze vo primerokot (na primer, se ispituva
sekoj vtor od osudenite povratnici koi prethodno se notirani po azbu~en
red). Toa se postignuva na toj na~in {to site edinici se doveduvaat
vo ista situacija. Vo prou~uvaweto na oddelni prestapnici ili
oddelni vidovi na krivi~ni dela toa se vr{i so izdvojuvawe na paren,
neparen, tret, sedmi ili koj i da e drug broj od zatvorskoto dosie na
oddelna penitencijarna ustanova, od sudskiot upisnik vo koj se zavedeni
krivi~nite predmeti i sl. (na primer, sekoj od zatvorenicite vo
edna ustanova dobiva broj, po {to se pristapuva kon izvlekuvawe na
tie broevi od nekoj sad ili kompjuterski). Stratifikuvan primerok se
upotrebuva koga osnovniot zbir se sostoi od poveke sloevi (stratumi).
So nego prethodno, vo grupata na slu~ai koi se ispituvaat, se utvrduvaat
podgrupi spored izvesni zaedni~ki svojstva (na primer, site povratnici
prethodno se razvsrtuvaat spored polot, vozrasta, brojot ili vidot
na dejstvieto na izvr{enoto delo). Namenata mu e da bide opfatena
sekoja grupa na edinici na osnovniot zbir, odnosno da se smali verojatnosta
za gre{ki vo primerokot. Vo kriminolo{kite istra`uvawa
se koristat i me{ani primeroci. Toa se onie primeroci {to vo
eden del se formiraat vrz osnova na nameren, a vo drug del, na slu~aen
izbor.
Me|u brojnite vidovi primeroci treba da se spomne i kvotniot
primerok koj se koristi so cel vo primerokot da se obezbedi srazmerno
u~estvo na edinicite od site grupi od koi se sostoi osnovniot
zbir. Taka ako grupata od 500 osudeni lica se sostoi od 200 osudenici
za krivi~ni dela protiv imotot, 100 za krvni delikti i 200 za krivi~ni
dela protiv ~esta i ugledot, toga{ kvotniot primerok od 100,
ili 20%, bi sodr`el 40 od prvata, 20 od vtorata i 40 od tretata grupa.
Osnovnoto barawe e da se obezbedi proporcionalnost me|u osnovniot
zbir i primerokot. Pogodnosta na ovoj primerok e vo toa {to so nego
mo`e istovremeno da se ispitaat nekolku srodni pojavi.
Ponekoga{ se koristat i tn. orientacioni primeroci koi ne se
reprezentativni, pa so ogled na toa nitu sigurni za donesuvawe zaklu-
61

~u~oci za ispituvanata pojava, me|utoa, pri itni istra`uvawa mo`at
da se poka`at korisni.
2.2. Operacionalizacija ili opredeluvawe na indikatori
So cel vo tekot na istra`uvaweto da se soberat potrebnite
kriminolo{ki podatoci za konkretnite slu~ai koi go so~inuvaat
osnovniot zbir (od koj treba da se sostavi primerok), potrebno e da se
pronajdat nivnite izvori. Izvorite na podatoci 62 vo kriminologijata
mo`at da bidat pi{ani i nepi{ani. Pi{ani izvori na podatoci od
zna~ewe za prou~uvawe na predmetot na kriminologijata se: razni statisti~ki
evidencii, ve}e sprovedeni istra`uvawa za kriminalitetot,
kriminolo{ki podatoci koi gi utvrduva praktikata pri re{avaweto
na konkretni slu~ai - krivi~ni predmeti, policiski i zatvorski dosieja
za prestapnicite, izve{tai i elaborati na slu`beni organi za
kriminalietot, sobraniski materijali; dnevnici i avtobiografski
podatoci na prestapnicite, napisi za kriminalitetot vo pe~atot i dr.
Nepi{ani izvori na podatoci se: mislewa na nau~ni rabotnici, stru-
~waci i prakti~ari od oblasta na kriminalitetot, iskazi na prestapnicite
i `rtvite na kriminalitetot i sl. Izvorite na podatoci mo-
`at da se podelat i na neposredni (originalni dokumenti i iskazi na
neposredni u~esnici i svedoci na opredelen kriminalen nastan) i posredni
(statisti~ki podatoci, i sl.) izvori.
Me|utoa, nitu eden od navedenite izvori ne sodr`i dovolno
kriminolo{ki podatoci vrz osnova na koi bi mo`ela da se prou~i konkretnata
kriminolo{ka pojava. Otttamu e potrebna nivna operaconalizacija
ili opredeluvawe na konkretni indikatori. Operacionalizacijata
se odnesuva na opredeleni konkretni pojavi {to }e se
istra`uvaat kako pokazateli na nekoja po{iroka pojava, na primer,
opredeluvawe na krivi~nite dela preku koi }e se iska`uva politi~kata
delinkvencija, opredeluvawe na brojot na porane{nite osudi kako
indikator na recidivizmot i sl.
62
Pod poimot podatoci se podrazbiraat izvestuvawata za okolnosta,
odnosno pojavata, dodeka pod izvori na podatoci - i ona od {to toa izvestuvawe
se dobiva. Soglasno na toa, pod kriminolo{ki podatoci se podrazbirat
izvestuvawata za kriminolo{kite fakti (okolnosti), a pod izvori na kriminolo{kite
podatoci - ona od {to tie podatoci poteknuvaat. Pod izvori na
kriminologijata pak treba da se podrazberat soznanijata od prakti~nata i
nau~noistra`uva~kata rabota vrz osnova na koi se izgraduva kriminologijata.
Pe{i}, V. op. cit. str. 22.
62

2.3. Konstruirawe na instrumenti
Konstrukcijata na instrumenti zna~i sozdavawe na konkretni
sredstva so koi }e se sobiraat podatocite. Naj~esto koristeni istras`uva~ki
instrumenti se: 1 0 pra{alnici i 2 0 protokoli za posmatrawe
na pojavite.
1 0 Pra{alnikot pretstavuva osnoven instrument za sobirawe
na podatoci. Toj se sostoi od opredelen broj pra{awa sistematizirani
spored srodnosta. Pra{alnikot se koristi za sobirawe na podatoci
preku anketa, testovi na li~nosta, analizi na sudski predmeti, policiski
i sudski dosieja i sl.
So cel da se soberat relevantni podatoci pra{alnikot treba
da ispolnuva opredeleni osnovni uslovi. Taka, pri formuliraweto na
pra{awata vo instrumentot so koj se vr{i anketa ili intervju, mora
da se obezbedi ispitanicite da dadat objektivni odgovori. Ottamu, pri
formuliraweto na pra{awata se nastojuva tie da bidat jasni i prifatlivo
jazi~ki postaveni, nesugestibilni, nepristrasni, celosni, pravilno
grupirani i rasporedeni (so ogled na obele`jata koi se predmet
na istra`uvaweto, nivnata op{tost i nivnata te`ina), da ne bidat
premnogu brojni taka {to }e go zamorat i ottamu smalat interesot za
sorabotka na ispitanikot (responedntot) i sl.
2 0 Protokolite na posmatrawe opfa}aat spisok na konkretni
manifestacii na pojavata {to e predmet na posmatrawe. Se koristat
za sobirawe na podatoci so naposredno posmatrawe.
Zaradi proverka na operacionalniot model, osobeno na validnosta
na istra`uva~kite instrumenti, se vr{i pilot istra`uvawe.
Celta na ova probno istra`uvawe e analiza na preliminarnite podatoci
poradi sogleduvawe na mo`nite nedostatoci vrzani so operacionalizacijata,
izborot na primerokot i istra`uva~kite instrumenti
i nivno navremeno otstranuvawe.
3. POSTAVUVAWE HIPOTEZI I KONSTRUKCIJA NA MODELI
1. Za opredeluvawe na epistemolo{kata vrednost na teorijata i
nejzinata polo`ba vo sistemot na nau~noto poznavawe, osobeno mesto
imaat hipotezite, utvreduvaweto na kauzalni vrski i nau~nite zakoni.
Vo tekot na istra`uvaweto (prou~uvaweto) na kriminolo{kite problemi
mo`at da se proveruvaat teoriite koi za niv postojat. So toa
teoriite se potvrduvaat ili soboruvaat (demantiraat). Ako se potvrdi
zakonomernosta na fenomenot koj{to teorijata go pretpostavuva, taa
stanuva nau~en zakon. Ako pak, teorijata bide soborena, taa prestanuva
da bide teorija. Hipotezata, teorijata kako i utvrduvaweto na kauzalnite
vrski i nau~niot zakon, pretstavuvaat opredeleni nivoa na nau~noto
soznanie kako nau~en proces. Toj proces obi~no zapo~nuva so
hipoteza, se ostvaruva preku teorijata i zavr{uva so utvrduvawe na ka-
63

uzalni vrski ili so nau~en zakon. So ogled na izvonrednata kompleksnost
na kriminalitetot, toj proces vo kriminolo{kite istra`uvawa
obi~no zavr{uva so nivoto na utvrduvawe na kauzalnite vrski.
2. Pod hipoteza (pojdovna pretpostavka) se podrazbira predviduvawe
na okolnosti so koi se pretpostavuva ona {to e nepoznato vo
predmetot na istra`uvaweto. 63 Brojot i vidot na postavenite hipotezi
zavisi od toa vo koja mera predmetot na istra`uvaweto ve}e se poznava
i od obemot i celta na istra`uvaweto.
Sekoe kriminolo{ko istra`uvawe na oddelni nepoznati aspekti
na kriminalitetot kako heterogena pojava koja se manifestira vo
raznovidni oblici, vo osnova se potpira vrz postavuvawe i proveruvawe
na postavenite hipotezi na toa istra`uvawe. Ottamu hipotezite
mora prethodno da se osmislat i formuliraat i da bidat realno i
objektivno postaveni. Osnovnata cel za postavuvawe na hipotezite e
pri prou~uvaweto na kriminalitetot da se izdvoi nepoznatoto od ona
{to za nego ve}e nau~no se znae i vrz osnova na toa da se predvidat
okolnostite koi treba da se istra`uvaat i otkrijat. Postavuvaweto na
pojdovnata hipoteza, kako i opredeluvaweto na predmetot na istra`uvaweto
e vo tesna vrska so teoretskata naso~enost na istra`uva~ot.
Hipotezite se postavuvaat vo vrska so teoriite ako postojat za konkretno
dadeniot problem. Vrz osnova na postavenite hipotezi se naso-
~uva prou~uvaweto na problemot. Rezultatite na prou~uvaweto vo celost
ili delumno gi potvrduvaat ili gi soboruvaat hipotezite pod
uslov pravilno da se postaveni.
Hipotezite mo`at da bidat op{ti, posebni i poedine~ni. Op{-
ta hipoteza, na primer, e deka ubistvata pretstavuvaat pojava {to vo
sekoja sredina e op{testveno i sociokulturno uslovena. Edna od posebnite
hipotezi bi bila deka karakteristikite na li~nosta na storitelite
na krivi~nite dela ubistvo se edna od bitnite determinanti za
izvr{uvawe na ovoj kriminalitet i istovremeno faktor za koj mora da
se vodi smetka pri negovoto represivno suzbivawe, kako i pri opredeluvaweto
na vidot i visinata na kaznata taka i pri usoglasuvaweto na
tretmanot na ovie lica so ogled na potrebata od poefikasna individualizacija
i resocijalizacija. Poedine~na hipoteza vo ovoj slu~aj bi
63
Hipotezata e mislovna pretpostavka za predmetot {to se istra`uva,
a nejzinata logi~na forma e stav, t.e. iskaz so opredeleno predmetno zna-
~ewe i pretpostaveni sojznajni vrednosti koi dopolnitelno treba da se proverat.
Spored toa, tie se na{i pretpostavki za sostojbata, polo`bata, kvantitativnite
i kvalitativnite svojstva, mestoto, funkciite, vrskite, odnosite,
razvojot i tendenciite na predmetot na istra`uvaweto. Hipotezite proizleguvaat
od nu`nosta za: 1 0 pro{iruvawe na soznanijata, 2 0 nadminuvawe na nedostatocite
na ve}e steknatite soznanija, i 3 0 postojano proveruvawe na steknatite
soznanija. Vidi: Milosavljevi}, S. i Radosavljevi}, I. Repetitorium iz metodologije
dru{tvenih istra`ivanja, Beograd, 1975.
64

mo`ela da bide deka porane{nite sociopatolo{ki povedenija na storitelot
i `rtvata, kako i recidivimot na storitelot se bitni determinanti
vo opredeluvaweto na te`inata na krivi~oto delo i formite
na prevospitniot tretman.
Za edna hipoteza da bide prifatliva (adekvatna i validna) pri
nejzinoto postavuvawe i formulacija mora da se vodi smetka: 1 0 da pretstavuva
logi~ki i posebno nau~no teoretska osnovana pretpostavka
na soznajno vreden odgovor na zna~ajno pra{awe, 2 0 da bide adekvatna
na predmetot, 3 0 dovolno konkretna i specificirana, 4 0 ako se raboti
za teoretska hipoteza, dovolno op{ta, 5 0 poimno-jazi~ki jasna i {to
poprecizno formulirana, 6 0 ako e empiriska, da ima opredeleni empiriski
referenci, 7 0 da bide prakti~no proverliva, i 8 0 da se zasnova
vrz nau~na teorija od onaa oblast na pojavi na koi se odnesuva. 64
3. Sovremenite kriminolo{ki istra`uvawa ne se zadovoluvaat
samo so postavuvawe na hipotezi, tuku ~esto se koristat i so konstrukcija
na modeli. Predmet na modelirawe mo`e da bide sekoj predmet,
pojava ili proces. Voop{to zemeno, model e sekoj pojmoven ili realen,
na predmetot na istra`uvaweto, analongen sistem na pomo{ preku koj
se istra`uva izvesen osnoven predmet ili sistem.
Modeliraweto vo osnova se sostoi vo toa da se pretstavi predmetot
na prou~uvaweto, odnosno kvalitativno i kvantitativno da se
izrazi vo forma i golemina {to se neophodni za negovoto prou~uvawe.
Za taa cel, za mali predmeti se pravat golemi modeli (na primer, za
atomot, kletkata i sl.), a za golemi predmeti, mali modeli (na primer,
za grade`ni objekti, za kosmosot i sl.). Prestapni{tvoto kako totalitet
i site negovi vidovi posebno se sostojat od mno{tvo na pojavi i
okolnosti: fizi~ki lica, opredeleni op{testveni sloevi, nivnite
odnosi i povedenija itn. So cel da se prou~at mora da se pretstavat vo
forma na poimi, crte`i, {emi, skici, sliki, karti ili drugi modeli.
Osnovniot model so ~ija pomo{ se prou~uva kriminalitetot pretstavuva
tokmu negovata definicija (logi~ki model). Taa treba da gi iska-
`e negovite kvalitativni i kvantitativni dimenzii. Ottamu, taa ja
ovozmo`uva izrabotkata na ostanatite modeli na kriminalitetot {to
se prou~uva (teoretski, statisti~ki, empiriski). Adekvatnoto koristewe
na metodite na modelirawe pridonesuva kon objektivizacija na
kriminolo{kite fakti. Za taa cel pri prou~uvaweto na kriminalitetot
potrebno e da se koristat site vidovi na modeli. 65
Denes vo prou~uvaweto na kriminalitetot kako masovna pojava
se koristat kvantitativni, odnosno logi~ko-matemati~ki i kibernetski
modeli zasnovani na edna od pove}eto teorii za kriminalitetot
~ii postavki se proveruvaat so istra`uvawe. Modelite po pravilo se
sostojat od komponenti koi opfa}aat zbir na srodni varijabli za koi
64
[e{i}, B. op. cit. str. 214.
65
Pe{i}, V. Kriminologija, str. 104.
65

so porane{ni istra`uvawa e utvrdeno postoewe na povrzanost so kriminolo{kata
pojava koja se istra`uva. Primenata na modelot e od posebno
zna~ewe pri prou~uvaweto na kauzalnite vrski me|u kriminalitetot
i drugite op{testveni pojavi, pa vo toj slu~aj komponentite na
modelot se sostojat vo grupi od nezavisni i zavisni varijabli, a se prepora~uva
i voveduvawe na varijabli posrednici ili medijatori. Medijatorite
deluvaat me|u nezavisnata i zavisnata varijabla i se korisni
za istra`uvawe na interakciite me|u varijablite, osobeno koga
povrzanosta na dve varijabli zavisi od vrednosta na treta varijabla
koja se narekuva i intervenira~ka varijabla. 66
4. SOBIRAWE NA PODATOCI
Tretata faza na istra`uvaweto na kriminalitetot kako masovna
pojava e sobiraweto na podatoci pri {to se posebno se koristat
istra`uva~kite tehniki na posmatrawe, eksperiment, sporeduvawe i
ispituvawe. So primena na ovie tehniki se ovozmo`uva organizirano
pribirawe na podatocite.
4.1. Masovno posmatrawe
Kako {to ve}e imavme prilika da vidime, posmatraweto e istra`uva~ka
postapka so koja vrz osnova na nabquduvawe i zabele`uvawe
se sobiraat podatoci za storitelot i na~inot i tekot na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo. Masovnite posmatrawa se onie {to istovremeno
opfa}aat serija na op{testveni pojavi, odnosno site pojavi koi
im pripa|aat na opredelena op{tetvena kategorija kakva {to vo konkretniot
slu~aj e kriminalitetot.
Posmaraweto mo`e da bide 1 0 neposredno ili 2 0 posredno.
1 0 Pri neposrednoto (direktno) posmatrawe i negoviot poseben
vid posmatrawe so u~estvo, pribiraweto na podatocite se vr{i preku
neposredno zabele`uvawe. Vakviot vid posmatrawe dava najsigurni
podatoci, me|utoa vo kriminolo{kite istra`uvawa se primenuva
isklu~itelno retko. Pri neposrednoto posmatrawe neophodno e da se
obezbedi istra`uva~ot so svoeto prisustvo da ne go naru{uva normalniot
tek na ostvaruvaweto na pojavata koja se posmatra. So ogled deka
se raboti za pojava koja e podlo`na na krivi~no gonewe i kaznuvawe,
sekoe posmatrawe, odnosno prisustvo na treto lice se smeta za opasno.
Od tie pri~ini neposrednoto posmatrawe e najpogodno za sobirawe na
podatoci za krivi~ni dela od situaciona priroda (saobra}ajni delikti,
neprezemawe merki za za{tita pri rabotata, ekolo{ki krivi~i
dela), krivi~ni dela {to se vr{at na javni mesta (xepni kra`bi, kra-
`bi vo samoposlugi), ili za sobirawe na podatoci za zatvorskata po-
66
Vili}-Ristanovi}, op. cit. str. 49-50.
66

pulacija.
Vo literaturata mo`e da se sretnat slu~ai na negova primena
pri prou~uvawe na bandi, osobeno maloletni~ki. 67 Takvata postapka
nalo`uva posebna sposobnosti na liceto koe ja primenuva ovaa tehnika
so ogled deka mora da se vnimava so svoeto prisustvo da ne se naru-
{i normalniot tek na grupnite odnosi pri vr{eweto na krivi~noto
delo, a i samiot da ne dojde vo situacija da bide izvr{itel na deloto.
2 0 Posrednoto (indirektno) posmatrawe se primenuva mnogu
po~esto. Toa se vr{i preku zabele`uvawe na fakti za prestapnikot i
negovoto kriminalno povedenie od policiski dosieja, kaznenata evidencija,
sudski predmeti, zatvorski dosieja, statisti~kite listovi, sudskite
spisi, razni publikacii, dnevnici, memoari, pisma ili avtobiografii
na pretapnici i sl. 68
4.2. Eksperiment
Eksperimentot pretstavuva poseben vid posmatrawe koj se
vr{i vrz opredelena, na ve{ta~ki na~in predizvikana pojava. Za eksperimentot
e va`no i toa deka se vr{i vo nau~ni celi i deka uslovite
~ie dejstvo so negova pomo{ se prou~uvaat se dr`at vo najgolema mo-
`na mera pod kontrola na istra`uva~ot. 69 Negovata primena se protega
ne samo vo prirodnite, tuku vo opredelena mera i vo op{testvenite
nauki, osobeno vo mikrosociologijata. Primena na ovaa istra-
`uva~ka tehnika vo kriminologijata ne e prepora~liva so ogled deka
kriminalitetot e op{testveno opasna dejnost koja ne e dozvoleno ve-
{ta~ki da se predizvikuva. Ona {to, me|utoa, sepak e mo`no, se sostoi
vo toa eksperimentot da poslu`i za prou~uvawe na nekoi okolnosti na
vr{eweto na krivi~nite dela i ispituvawe na me|usebnite odnosi na
lu|eto vo opredelena, artificielna sredina. Taka, na primer, mo`no e
vo opredeleni grupi na delinkventi da se menuvaat uslovite na nivnoto
`iveewe i da se ispituva nivnata reakcija na tie promeni.
Eksperiment se ostvaruva na toj na~in {to na po~etokot poedincite
so opredeleni svojstva ili pojavite se razvrstuvaat vo dve grupi.
Potoa samo vo ednata od tie grupi (vo koja se narekuva eksperimenta-
67
Taka, na primer, amerikanskiot kriminolog F. M. Tracher u~estvuval
vo edna ~ika{ka podzemna banda, a Czestaw Czapow go koristel posmatraweto
so u~estvo pri prou~uvaweto na huliganstvoto vo Polska.
68
Podrobno za posmatraweto vidi: Mili}, V. Sociolo{ki metod, Drugo dopunjeno
izdanje, Nolit, Beograd, 1978, str. 431-475.
69
Za eksperimentot e su{testveno namernoto predizvikuvawe na pojavata
koja treba da se istra`i, povtoruvawe na pojavata, kontrola na uslovite
vo koi se javuva pojavata, merewe, odnosno registrirawe na pojavata i sistematsko
i namerno menuvawe na uslovite vo koi se javuva pojavata {to se istra`uva.
67

lna, a ne i vo kontrolnata grupa), se voveduva nezavisna varijabla ~ie
dejstvo e od interes na istra`uvaweto. Logikata e, so varirawe na deluvaweto
na toj faktor i sledeweto na promenite vo eksperimentalnata
grupa (pod uslov dejstvoto na ostanatite faktori vo dvete grupi
da se dr`i pod kontrola), vrz osnova na razlikite {to }e se javat, da se
doka`uva so dejstvoto na nezvisnata promenliva, odnosno deka pri~inata
na promenite se nao|a vo faktorot koj bil prou~uvan.
Primenta na ovaa istra`uva~ka postapka e osobeno mo`na i
prepora~liva vo zatvorskite sredini, kade {to na ve{ta~ki na~in
mo`e da se menuva sodr`inata na penolo{kito tretman za da se sledat
promenite vo postignuvaweto i efikasnosta na resocijalizacijata. 70
68
4.3. Sporeduvawe (komparacija)
Sporeduvaweto e istra`uva~ka tehnika so koja se sporeduvaat
razni pojavi na prestapni~ko odnesuvawe so ogled na razli~ni vidovi
na krivi~i dela, razli~ni karakteristiki na prestapnicite, razli~ni
geografski podra~ja, vremenski periodi i sl. Na toj na~in se utvrduvaat
vrski me|u razli~nite pojavi {to se ispituvaat. Edna od formita
na sporeduvawe koja vo kriminologijata po~esto se primenuva e sporeduvaweto
so pomo{ na kontrolni grupi. Samata tehnika se sostoi vo
toa {to pokraj grupata na prestapnici koja treba da se prou~uva se formira
i kontrolna grupa na neprestapnici. Pri formiraweto na kontrolnata
grupa treba da se vnimava da bide sli~na so ogled na svoite
biopsiholo{ki i sociolo{ki i drugite potrebni obele`ja, {to zna~i
~lenovite na dvete grupi da imaat barem pribli`no sli~ni fizi~ki i
psihi~ki svojstva, vozrast, {kolsko obrazovanie itn.
Vo sistemot so drugite metodi sporeduvaweto pretstavuva integralen
metod na dijalekti~ko utvrduvawe na faktite. Vo toj sklop,
toj metod neposredno e povrzan so analizata i sintezata. Istovremeno
toj pretstavuva sostaven del na mereweto. 71
Komparativniot metod mo`e da se primenuva ne samo pri izu~uvaweto
na prakti~ni okolnosti tuku i pri koristeweto i natamo{no
sozdavawe na teoretski zaklu~oci 72
4.4. Ispituvawe (intrvju i anketa)
Ispituvaweto pretstavuva istra`uva~ka tehnika kaj koja pribiraweto
na podatoci za izvr{enite krivi~ni dela se vr{i preku postavuvawe
pra{awa i dobivawe odgovori za li~nosta na prestapnikot
70
Za eksperiment podrobno vidi: Mili}, V. op. cit. str. 679-711.
71
Pe{i}, V. op. cit. str. 106.
72
Za podrobnite karakteristiki na sporeduvaweto pop{irno: A~imovi},
M. Komparativni metod u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1977/4, str. 39-50.

i negovoto kriminalno povedenie. Vo zavisnost od toa dali pra{awata
se postavuvaat usmeno ili ispitanikot odgovara pismeno na odnapred
podgotveni pra{awa postaveni vo anketen pra{alnik, ispituvaweto
se razlikuva na intervju i anketa.
Intervju mo`e da se sproveduva vo forma na sloboden razgovor,
odnosno na na~in {to na ispitanikot ne mu se postavuvaat odnapred
podgotveni pra{awa (nestandardiziran, nezavisen intervju) ili vrz
osnova na odnapred podgotveni pra{awa (standardiziran, naso~en
intervju). Vo prviot slu~aj, istra`uva~ot samo gi inicira i pottiknuva
odgovorite na ispitanikot (respondentot) na koj mu se ostava celosna
sloboda vo pogled na izlo`uvaweto na okolnostite koi se predmet
na ispituvaweto. Vo vtoriot slu~aj, ispituva~ot strogo se pridr`uva
do odnapred podgotvenite pra{awa.
Anketa se vr{i so odnapred podgotven pra{alnik {to ispitanikot
go popolnuva samostojno. Prednosta na anketata vo odnos na intervjuto,
so koe se dobivaat podatoci samo od lice kako poedinec, se sostoi
vo toa {to so nea mo`at istovremeno da se ispitaat pove}e lica.
Pri sproveduvaweto na pra{awata kaj intervjuto i anketata
ednakvo treba da se vnimava na postavuvaweto na pra{awata. Pra{awata
treba striktno da se odnesuvaat na predmetot na ispituvaweto,
da bidat pogodni so niv da se soberat potrebnite podatoci, da bidat
pravilno sistematizirani i rasporedeni i jasno formulirani. Pri
nivnoto formulirawe treba da e vodi smetka da go zadr`at interesot
i vnimanieto na ispitanikot. Ottamu, tie ne treba da bidat mnogubrojni,
predolgi i da ne obvrzuvat na predolgi odgovori. Treba da se vnimava
i na toa da se odbegnuvaat sugestivni pra{awa i pra{awa na koi
odnapred se pretpostavuva deka ispiteanicite ne go znaat odgovorot
ili voop{to ne sakaat da odgovorat.
I dvata na~ini na sobirawe na podatoci pretpostavuvaat nivno
dobrovolno prifa}awe od strana na respondentite i posebna podgotvenost
i specijalna tehnika na istra`uva~ot. Pri sobiraweto na podatocite
treba da se ima predvid deka odgovorite na postavenite pra{awa
mo`at da bidat neto~ni i nerealni, posebno ako gi dava storitel
na krivi~no delo vo pogled na svoeto delo i okolnostite pod koi go
storil. Ottamu, prepora~livo e verodostojnosta na podatocite dobieni
preku intervju i anketa sekoga{ da se proverat preku uvid vo sudskite
spisi, osudeni~koto dosie i drugi raspolo`ivi izvori. 73
4.5. Merewe
Mereweto pretstavuva specifi~en vid na posmatrawe na kriminalitetot
so ~ija pomo{ se dobivaat podatoci od kvalitativen i
kvantitativen karakter. Sekoe merewe vo osnova pretstavuva sporedu-
73
Za intervju i anketa podrobno vidi: Mili}, V. op. cit. str. 477-529.
69

vawe na opredeleni golemini. Od kvantitativnite svojstva na krimninalitetot
naj~esto se merat, odnosno sporeduvaat za~estenosta, rasprostranetosta,
traeweto i intenzitetot. 74 Mereweto posebno e prisutno
vo psihologijata, a ottamu i vo kriminologijata, pri utvrduvaweto
na psiholo{kite karakteristiki na li~nosta. Stanuva zbor za merewe
na inteligencijata, karakterot, temperamentot, sposobnosta za koncentracija,
sposobnosta za opredeleni zanimawa, motivaciite, stavovite,
agresivnosta, sugestibilnosta i sl. karakteristiki na prestapnicite.
Na toj na~in se vr{i psiholo{ka analiza na li~nosta i se utvrduva
negovata psihi~ka sostojba.
Mereweto se vr{i so pomo{ na psiholo{ki testovi koi se sostojat
od niza pra{awa i tvrdewa koi se sistematski postaveni. Testovite
mo`at da se odnesuvaat kako na populacijata na prestapnicite,
taka i na op{testvenata sredina od koja {to poteknuvaat. Tie mo`at
da se klasifikuvaat na najrazli~ni na~ini, me|utoa, so ogled na nivnata
prisutnost vo kriminolo{kite istra`uvawa, naj~esta e nivnata podelba
na: testovi so koi se merat opredelni svojstva na li~nosta i testovi
koi ja prika`uvaat li~nosta vo celost.
1. Vo prvata grupa testovi, koi u{te se narekuvaat i testovi na
svojstva, kriminolo{kite istra`uvawa vo prv red se primenuvaat testovite
na inteligencija. So nivna pomo{ se meri sposobnosta na li-
~nosta da se snao|a vo nova, za nego dotoga{ nepoznata situacija. Ovie
testovi se konstruirani na na~in na koj ispituvanoto lice se stava vo
nepoznata situacija preku pra{awa (verbalen test) ili po pat na
opredeleni pretstavi (neverbalen test).
Kaj nas se vo upotreba testovi od amerikansko poteklo me|u koi
se najpoznati Vaksler-Belvi test (Wachsler-Bellevue test) za individualno
testirawe. Za grupni testirawa obi~no se koristat Ravenovi matrici
i Armi beta (Army-beta) testovi.
2. Me|u testovite koi ja prika`uvaat li~nosta vo celost ili
testovi na li~nosta se pomesteni pove}e vidovi, me|utoa najpoznati se
proekcionite testovi: Ror{ahoviot strukturalen test, testot na
tematska apercepcija (Thematic-Apperception Test - TAT) i dr. 75
Za merewe na kriminolo{kite pojavi ~esto se koristat i sociometriski
metodi koi osobeno se pogodni za ispituvawe na pomali
kriminalni grupi. 76
74
Pe{i}, V. op. cit. str. 106
75
"Proekcioni testovi se upotrebuvaat so cel da se otkrijat skrienite
pretstavi, streme`i i ~uvstva koi subjektot ne e vo sostojba da gi izrazi,
ili malku e raspolo`en toa da go stori." Pinatel, J. op. cit. str. 98.
76
Za merewe podrobno vidi: Mili}, V. op. cit. str. 609-639.
70

5. NAU^NA INTERPERETACIJA I OBJASNUVAWE NA
REZULTATITE OD ISTRA@UVAWETO
Po sobiraweto na podatocite sleduva poslednata faza na istra`uvaweto
koja se sostoi vo sreduvawe na podatocite, nivna analiza
i izvlekuvawe na zaklu~oci, odnosno tolkuvawe i nau~no objasnuvawe
na dobienite rezultati. Posebnite metodi i metodolo{ki postapki
{to se koristat vo ovaa faza se: analiza i sinteza, apstrakcija i konkretizacija,
generalizacija, specijalizacija i klasifikacija, indukcija
i dedukcija, zaklu~no so teoretskata postapka na doka`uvawe i
soboruvawe.
Vrz osnova na zklu~ocite mo`no e da se utvrdi dali e potvrdena
ili soborena postavenata hipoteza. Na krajot obi~no se formuliraat
opredeleni predlozi i preporaki za otstranuvawe ili barem za smaluvawe
na pojavata koja{to bila predmet na konkretnoto istra`uvawe.
IV. STATISTI^KI METODI
So ogled na toa {to statistikata e nauka koja se zanimava so
prou~uvawe (posmatrawe i ocenuvawe) na masovni pojavi, kon nejzinoto
koristewe e upatena i kriminologijata sekoga{ koga go ispituva
kriminalitetot kako takva pojava. Vrz taa osnova e izgradena posebna
tn. krivi~na statistika koja gi sobira, sreduva i obrabotuva podatocite
za kriminalitetot kako masovna pojava. Site krivi~ni statistiki
imaat dvojna cel: da pru`at slika za dvi`eweto na kriminalitetot i
da ja doka`at efikasnosta na pravosudnite organi.
Kaj statistikata na kriminalitetot treba da se razlikuva statisti~kata
evidenija na kriminalitetot koja pretstavuva zbir na podatoci
za kriminalitetot od primenata na statisti~kite metodi koi
se koristat vo kriminolo{kite istra`uvawa za sobirawe, sreduvawe
i obrabotka na statisti~kata evidencija.
1. STATISTI^KA EVIDENCIJA NA KRIMINALITETOT
1. Statisti~ka evidencija na kriminalitetot kaj nas ja vodat
organite na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti, javnite obvinitelstva
i sudovite. Ottamu, mo`e da se zboruva za: 1 0 policiska statistika,
2 0 statistika na javnite obvinitelstva i 3 0 sudska statistika.
1 0 Policiskata statistika go meri prijaveniot i od strana na
policijata otkrieniot kriminalitet. Taa glavno go iska`uva brojot
na krivi~nite dela. Vo ovaa statistika se evidentiraat najgolem broj
na statisti~ki edinici.
2 0 Statistikata na javnite obvinitelstva go meri kriminalitetot
koj bil predmet na obvinuvawe vo krivi~nata postapka. Taa glavno
go iska`uva brojot na izvr{itelite na krivi~nite dela. Vo nea brojot
71

na evidentiranita krivi~ni dela e pomal od krivi~nite prijavi ottamu
{to krivi~nata prijava mo`e da bide otfrlena (prijavenoto delo
nema elementi na krivi~no delo, zatoa {to e isklu~eno goneweto ili
zatoa {to nema elementi za somnevawe deka krivi~noto delo navistina
e izvr{eno), ottamu {to istragata e prekinata ili zaprena (nema
elementi na krivi~no delo, isklu~eno e goneweto ili odgovornosta
ili nema dokazi).
3 0 Sudskata statistika go meri presudeniot kriminalitet. I
ovaa statistika ne go meri vkupniot kriminalitet ottamu {to ne sekoga{
doa|a do proglasuvawe na storitelot za vinoven. Pri~inite za
toa mo`at da bidat otfrlena privatna tu`ba, zaprena krivi~na postapka
(nema delo i op{testvena opasnost, isklu~eno e goneweto i odgovornosta,
nema dokazi deka e izvr{eno deloto, obvinitelot se otka-
`al od obvinenieto).
Osven ovie i sli~ni statistiki, koi postojat vo najgolemiot
broj zemji vo svetot, 77 sî u{te postojat obidi za voveduvawe i na me|unarodna
statistika na kriminalitetot 78 koja bi ovozmo`ila sporeduvawe
na obemot, strukturata i dvi`eweto na kriminalitetot vo oddelni
zemji. Me|utoa, pri vakvite sporeduvawa na kriminalitetot treba
da se ima vo vid deka postojat golemi razliki kako vo zakonskite definicii
na kriminalitetot, taka i vo na~inot na pribiraweto i sreduvaweto
na podatocite vo odelni zemji.
2. Navedenite statistiki imaat golem broj nedostatoci poradi
koi mo`e slobodno da se ka`e deka nitu edna od niv ne pru`a to~ni podatoci
vo pogled na brojot na krivi~nite dela i nivnite izvr{iteli.
Od tie pri~ini treba da se uka`e na razlikata koja {to postoi me|u
prividniot, legalniot i vistinskiot kriminalitet.
Pod prividen kriminalitet se podrazbira zbir na site dela
koi se prijaveni bez ogled na toa dali navistina pretstavuvaat krivi-
~ni dela. Legalniot kriminalitet go so~inuvaat samo onie krivi~ni
77
Taka, na primer, vo Anglija, Vels i [kotska postojat sudski (Criminal
Statistics) i policiski (Supplementary Statistics) statistiki. Izvori na statisti~ki
podatoci vo SAD se Uniform Crime Reports {to po~nuvaj}i od 1930 godina,
edna{ godi{no se izrabotuva od strana na Ministerstvo za pravda i Federalnoto
istra`no biro (FBI). Vo niv se sodr`ani podatoci za za~estenosta
na dva vida izbrani krivi~ni dela: nasilni~ki (ubistvo - umisleno i nebre-
`no, te{ki napadi na telesniot integritet, siluvawe so upoterba na nasilstvo,
razbojni{tvo) i imotni (provalna kra`ba, kra`ba nad 50 dolari i kra`ba
na motorni vozila, a od 1978 i podmetnuvawe na po`ari) koi slu`at kako
indeks na celokupniot kriminalitet. Drugi izvori se National Crime Surveys
kako i godi{nite izve{tati za viktimizacija.
78
Zasega postojat opredeleni statisti~ki evidencii {to se formiraat
pri ON i Me|unarodnata organizacija za kriminalisti~ka policija (INT-
ERPOL) kako i pri Sovetot na Evropa vo Strazbur.
72

dela koi kako takvi se utvrdeni po sudski pat. Vistinskiot (realen)
kriminalitet e zbir na prijavenite dela i delata koi ne se prijaveni,
odnosno poznati na policijata me|utoa, objektivno imaat karakter na
krivi~ni dela. Me|u prijavenot i vistinskiot kriminalitet postoi
u{te eden del na kriminalitetot za koj }e zboruvame podocna, a koj se
narekuva temna brojka na kriminalitetot.
Vo pogled na brojot na izvr{enite krivi~ni dela i storiteli
mo`e da se ka`e deka najblisku do vistinata e statistikata {to ja vodat
organite za vnatre{ni raboti. Taa vo najgolema mo`na mera go
opfa}a vistinskiot kriminalitet, odnosno vkupniot broj na povedenija
{to imaat karakter na krivi~ni dela bez ogled na toa dali se
otkrieni ili toa ne e slu~aj, ottamu {to gi evidentira site podneseni
prijavi i site krivi~ni dela bez ogled na na~inot na koj za niv se dobieni
soznanija. Treba me|utoa, da se ima predvid deka site prijaveni
povedenija ne mo`at da se tretiraat kako krivi~ni dela. Natamo{en
nedostatok na statistikata na organite za vnatre{ni raboti e vo toa
{to ne gi opfa}a krivi~nite dela {to se gonat po privatna tu`ba.
Statistikata na javnite obvinitelstva gi opfa}a i onie postapki
od koi izvesen broj vo sudskata postapka zavr{uvaat so osloboditelna
ili odbivatelna presuda.
Sudskata statistika go opfa}a samo sudski evidentiraniot
kriminalitet {to zna~i site onie krivi~ni dela za koi se osudeni nivnite
storiteli. Taa me|utoa, ne gi sodr`i onie krivi~ni dela kaj koi
od bilo koi pri~ini bila zaprena postapkata, na primer, storitelot
umrel ili nastapila zastarenost na krivi~noto gonewe. I pokraj toa,
najgolemiot broj avtori sudskata statistika ja smetaat za najsigurna i
najverodostojna, za{to gi evidentira samo onie krivi~ni dela koi
kako takvi se utvrdeni vo krivi~nata postapka. Toa e sudski utvrden
kriminalitet koj pretstavuva broj na pravosilno osudeni lica i lica
na koi im e izre~ena vospitna merka, kako i site krivi~ni dela koi se
izvr{eni od strana na navedenite lica. Ottamu, sudskata statistika
naj~esto se zema kako osnov za sledewe na kriminalitetot. Vo ovaa
smisla, me|utoa, mo`at da se sretnat i maliciozni zabele{ki, kako
onaa na eden avtor, 79 deka edinstveno od pri~ina {to sudskata statistika
go izrazuva najmaliot obem na kriminalitetot, vladite na mnogu
zemji toj izvor go koristat kako oficielen izvor na podatoci za sostojbata
na kriminaliteto vo zemjata.
Eden od natamo{nite nedostatoci na site, a osobeno na policiskite
statistiki, e sodr`an i vo okolnosta na ocenuvaweto na vrednosta
na podatocite {to gi merat. Toa e slu~aj toga{ koga statisti-
~kite evidencii se pojavuvaat kako neto~ni poradi slu~ajni (nenamerni),
no duri i poradi namerni (falsifikuvawe) gre{ki. Do nenamerna
neto~nost mo`e da dojde poradi gre{ki vo reagiraweto na re-
79
Davidovi}, D. op. cit. str. 12.
73

presivnite organi (evidentirano e krivi~no delo ili negov storitel,
za koi podocna se utvrduva deka ne bilo krivi~no delo, odnosno izvr-
{itel na deloto bilo drugo lice) ili poradi gre{ki pri sobiraweto
i obrabotka na podatocite. Do namerni gre{ki, odnosno do falsifikuvawe
na podatocite, mo`e da dojde od najrazli~i pri~ini me|u koi
sekako deka se najzna~ajni onie opredeleni od dnevno politi~ki motivi
(na primer, da se sokrie enormniot porast na odreden vid kriminalitet
poradi smiruvawe na javnosta).
Zaedni~ki nedostatok na site navedeni statistiki e i vo toa
{to vo niv, vo golem del, se pojavuva procent na krivi~ni dela so nepoznati
izvr{iteli. 80 Spored eden avtor, toj procent kaj vkupniot
kriminalitet dostignuva i do 50% od vkupno prijavenite krivi~ni
dela. Po pravilo, veli natamu istiot avtor, polovinata od tie dela, a
vo mnogu zemji i 2/3, zasekoga{ ostanuvaat nerasvetleni, t.e. za niv nikoj
ne e obvinet ili osuden. 81 Ovde vsu{nost, stanuva zbor za filtrirawe
na statistikite na kriminalitetot. Toa filtrirawe redovno
pretstavuva opredelen, pomalku ili pove}e, pravilen proces na namaluvawe
("is~eznuvawe") na krivi~nite dela od momentot na nivnoto
prijavuvawe, preku prethodnata krivi~na postapka, podnesuvaweto na
obvinenieto i sudeweto (donesuvaweto na osuditelna presuda). Vo
ovaa smisla Hentig (H. Hentig) veli deka e dolg patot od ogromniot
broj na izvr{eni krivi~ni dela do relativno maliot broj na te{ki
krivi~ni dela vrz koi e staven pe~atot na "osuda". Na edno smaluvawe
se nadovrzuva drugo i taka se doa|a do edna koli~ina koja odvaj deka e
vredna za spomnuvawe. Me|utoa, postoi sklonost za zlostorot i zlostornikot
da se sudi spored onoj `alosen ostatok i ovie nezna~itelni ronki.
82 Toj, natamu se pra{uva, {to e so onie 65% koi izvr{ile krivi~ni
dela razbojni{tva, siluvawa, izmami i kra`bi, a koi nikoga{
ne go pre~ekorile pragot na zatvorot? Neli tie, barem numeri~ki, vo
najmala raka, se mnogu pove}e slika i prilika na "vistinskiot" prestapnik
odo{to se toa samite osudenici. Da ne go zaboravime i toa
deka ovie zatvorenici se samo mal ostatok na onoj ogromen broj na prestapnici
koi uspeale celosno da ostanat neotkrieni. Ne mo`e da se
negira, osven nekoi isklu~oci koi se rezultat na ~ista sre}a, deka
osudenicite mora da se smetaat za najnizok sloj na kriminalniot svet,
80
Eden na{ ugleden avtori istaknuva "nesporen fakt e deka brojot na
nepoznatite izvr{iteli na krivi~ni dela od godina vo godina e vo postojan
porast, bidej}i pove}e od edna tretina na novoprimenite krivi~ni prijavi e
za nepoznati izvr{iteli. Marina, P. Problemot na nepoznati izvr{iteli na
krivi~ni dela, Bezbednost, Skopje, 1972/4, str. 4.
81
Davidovi}, D. Kriminologija, skripta, Vi{a {kola za unutra{nje poslove, Beograd,
1973, str.10.
82
Hentig, H. op. cit. str. 91.
74

imeno za negov proleterijat. 83 Zatvorenicite, zaklu~uva istiot avtor,
samo delumno go pretstavuvaat kriminalot i kriminalcite, iako e lesno
da se brojat, intervjuiraat i studiraat. 84
Ostanatite zna~ajni prigovori koi mo`at da im se upatat na
navedenite statistiki, }e gi izlo`ime spored sumarnata sistematizacija
na Igwatovi}. 85 Stanuva zbor za slednite nedostatoci:
1 0 Ako se izbere modelot na pretstavuvawe na kriminalitetot
preku krivi~noto delo - brojot na izvr{itelite ostanuva sporeden, a
ako toa e modelot na storitelot (vo statistikite figurira samo eden
pokazatel, obi~no najte{koto delo) - evidencijata e manliva.
2 0 Vo sekoja od niv pred se figuriraat pravni kategorii, a ostanuvaat
zapostaveni op{testvenite, psiholo{kite i moralnite aspekti
na prestapite koi se od posebno zna~ewe za kriminalitetot.
3 0 Vo globalnite statistiki (koi se odnesuvaat na site krivi-
~ni dela) delata imaat ist numeri~ki izraz, bez ogled na te`inata.
4 0 Ako vo eden ~len od KZ, se prevideni alternativni dejstvija
na izvr{uvawe, od koi nekoj mo`at da bidat so ili bez upotreba na nasilstvo
(kako kaj siluvaweto), vakvite slu~ai vrz osnova na oficielnata
statistika ne e mo`no da se razdelat.
5 0 Iako kako biten element na evidencijata na kriminalitetot
se pojavuva vremenskata dimenzija, taa e mnogu uslovno opredelena.
Ako za moment go zapostavime faktot deka vo site zemji ovie statistiki
docnat so pojavuvaweto, prv problem e okolnosta deka e te{ko da se
utvrdi vo koja godina se izvr{eni delata koi vo statistikata se vrzuvaat
so nea.
6 0 Vrz podatocite, osobeno onie za obemot na kriminalitetot
silno vlijae dejnosta na zakonodavecot. Od zonata na kaznivost {to
toj }e ja opredeli }e zavisi i obemot na masata na delata koi figuriraat
vo statistikite. Toa e pri~inata za{to se napu{teni ideite za
izrabotka na me|unarodnite statistiki koi so tolku optimizam se zapo~nati
u{te vo minatiot vek. 86
83
Vo ovaa smisla i Eliot naglasuva deka "Onie koi se uapseni, sudeni
i osudeni mo`eme da gi smetame za stradalnici za svoite ugledni sogra|ani".
Eliot, M. op. cit. str. 49.
84
Ibid, str. 93
85
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 73-74.
86
Na Op{tiot statisti~ki kongres vo Brisel vo 1853 godina be{e
istaknata potrebata za izgradba na sistem na internacionalna krivi~na statistika,
pra{awe koe podocno posebno go okupira{e vnimanieto na Kongresite
na Me|unarodnata fondacija za krivi~no pravo i kazneni zavodi. Kako
rezultat na tie nastojuvawa vo 1932 godina be{e formirana me{ovita komisija
za sporedbeno prou~uvawe na kriminalnite statistiki koja deluva{e do
1939 godina. Ve}e pri nejzinaat rabota bea zabele`ni te{kotii poradi koi
Me|unarodniot statisti~ki institut vo Hag vo 1936 i 1955 godina, na site
75

7 0 Koga kon ova }e se dodade deka podatocite za kriminalitetot
vo niza zemji se falsifikuvani od ideolo{ki (doka`uvawe na prednosta
na sistemot nad konkurentskiot) ili ekonomski pri~ini (za da se
namali stravot na potencionalnite turisti), jasno se kolkava pretpazlivost
treba da mu se prio|a na samoto sporeduvawe na podatocite
koi poteknuvaat od razli~ni zemji. Na~elno, vakvite sporeduvawa se
mo`ni, no treba da se primenuvaat kaj konkretni inkriminacii pod
uslov tie i so zakonite na tie zemji da se opredeleni na ist na~in.
8 0 Za kraj e ostaven najva`niot prigovor na site oficielni statisti~ki
evidencii. Toj se odnesuva na nesigurnosta na odgovorite koi
se davaat na osnovnoto pra{awe koi kaj niv se postavuva: "koi se vistinskite
dimenzii na kriminalitetot"? Pritoa obi~no se misli na
postoeweto na golema masa na izvr{eni, a so statistikite neregistrirani
dela. Pomalku vnimanie mu se posvetuva na toa deka statistikite,
osobeno policiskite, sodr`at gre{ki i vo sprotivna nasoka kaj tn.
"brojki na preteruvawe".
2. PRIMENA NA STATISTI^KITE METODI VO
KRIMINOLO[KITE ISTRA@UVAWA (STATISTI^KA ANALIZA)
1. Poradi slo`enosta na pojavite so koi se zanimava kriminologijata
potrebno e podatocite do koi se doa|a so primena na oddelnite
tehniki na ispituvawe, redovno da se podlo`at na statisti~ka analiza.
Statistikata slu`i za utvrduvawe na vistinskite vrednosti na
nekoja kriminalna pojava {to ja ispituvame, odnosno za utvrduvawe na
toa {to e tipi~no, karakteristi~no i relativno stabilno vo sklopot
na podatocite koi, obi~no izobiluvaat so toa {to e promenlivo, individualno
i slu~ajno. Statisti~kata analiza zafa}a ~etiri ramni{ta
na sukcesivno prou~uvawe i se javuva kako: 1 0 analiza na strukturata
na masovnite pojavi (na primer, starosna struktura na nositelite na
kriminalitetot), 87 2 0 analiza na karakteristikite na kriminalnite
zemji im prepora~a svoite krivi~i statistiki da gi potkrepat so ekspoze za
krivi~noto zakonodavstvo i so pravosudniot sistem, so uka`uvawe na izvorite
i metodite na sobirawe na podatocite i kriteriumite za klasifikacija.
Zaradi navedenoto, mnogumina istaknuvaat deka e te{ko da se najde minimum
za sozdavawe na me|unarodna statistika.
87
Strukturata na masovnite pojavi se utvrduva so otkrivawe na posebni
sostavni delovi na statisti~kata masa i u~estvoto vo nea. Tehnikata za
iznao|awe na ovie sostavni delovi i nivnoto u~estvo vo masata se sostoi vo
utvrduvawe na procentualnoto u~estvo na goleminata na sekoj sostaven del na
masata vo goleminata na celata masa (procenti na apsolutnite broevi). Poradi
toa pokazatelite na strukturata se narekuvaat procentni pokazateli na
strukturata. Vo analizata na kriminalitetot od izvonredna va`nost (osobeno
koga apsolutnite broevi so koi se izrazeni delovite i celata masa se
76

pojavi (sredni golemini), 3 0 analiza na nivniot vremenski razvoj i 4 0
analiza na zaemnite vrski i odnosi me|u izu~uvanite i drugi pojavi. Za
taa cel vo prou~uvaweto na kriminalitetot kako masovna pojava se
upotrebuvaat razni statisti~ki metodi kako {to se: metod na primerok,
metod na korelacija, zakon na verojatnosta, sredna vrednost i sl.
Toa se metodi ili tehniki na sobirawe i sreduvawe na podatoci, a ne
metodi na nau~no objasnuvawe na kriminalitetot. Ottamu, vrz osnova
na primenata na ovie metodi ne mo`e da se sudi za kauzalitetot na
kriminalnoto povedenie, nitu da se otkrie negovata su{tina i da se
soznaat negovite vnatre{ni vrski i odnosi so oddelnite pojavi. Koristeweto
na statisti~kite rezultati treba da se vr{i pretpazlivo i
sekoga{ da se proveruvaat so primena na navedenite metodi, za{to
mo`e da se dojde do sosema sprotivstaveni zaklu~oci. Spored toa mo`e
da se zklu~i deka statisti~kite metodi mo`at da poslu`at samo kako
pomo{en metod vo prou~uvaweto na kriminalitetot kako masovna pojava,
a ne kako edinstven i isklu~iv metod.
2. Vo kriminologijata statisti~kite metodi ili, poprecizno,
statisti~kite tehniki se koristat za:
1 0 grupirawe na podatocite. Za taa cel, vrz osnova na vidot na
obele`jata, tie se razvrstuvaat na statisti~ki (numeri~ki, atributivni,
vremenski i geografski) grupi i serii.
2 0 prika`uvawe na podatocite (tabelarno i so pomo{ na grafikoni)
i,
3 0 opi{uvawe na podatocite i utvrduvawe vrski megu pojavite.
Za taa cel vo kriminologijata se koristi tehnikata na sredna vrednost
i so nea povrzanite sredstva za merewe na disperzijata, analizi na
vremenskite serii (relativni broevi, indeksni broevi, trendovi), pokazateli
na sezonski otstapuvawa na pojavata, korelacii, teorijata na
verojatnost, zakonite na golemi broevi i metodot na primerok.
3. Zbirot na podatocite vrz koj se primenuvaat statisti~kite
metodi se ozna~uva kako statisti~ka masa. Sekoja od edinicite na taa
masa ima opredelena vrednost koja se utvrduva so merewe. Poradi
skrateno prika`uvawe na taa masa, ~esto se koristat tehniki za utvrduvawe
na sredna golemina (aritmeti~ka sredna golemina, ponderirana
aritmeti~ka sredina, harmonska sredna golemina, medijana i moda
(normala) so koi site poedine~ni vrednosti se sveduvaat na edna. So
dobienite sredni golemini se vr{i analiza na karakteristikite na
masovnite pojavi. 88
golemi cifri, a ima potreba od vr{ewe na sporedbi na razni strukturi i za
sledewe na promenite koi so tek na vremeto nastanuvaat vo tie strukturi) e
da se utvrdi polnoletni~kata i maloeltni~kata struktura na izvr{itelite,
strukturata na krivi~nite dela, polovata struktura itn.
88
Sporeduvaweto na dve ili pove}e masovni pojavi ne mo`e da se zamisli
bez nivno sveduvawe na karakteristi~ni sredni golemini, za{to ne e
77

Presmetuvaweto na srednata vrednost e povrzano i so utvrduvawe
kolku taa prose~na vrednost otstapuva od vistinskata vrednost na
edinicite vo masata. Toa se vr{i so pomo{ na metodi za utvrduvawe
varijacii ili disperzija. Za taa cel se upotrebuvaat metodi za utvrduvawe
na rasponot na varijaciite (razlika me|u najgolemata i najmalata
vrednost vo statisti~kata masa), sredni otstapuvawa (se zema predvid
nasokata na otstapuvaweto) i srodni metodi.
4. Vo prou~uvaweto na vremenskite serii na pojavata naj~esto
se koristat relativni broevi za da se utvrdi odnosot na dve pojavi sprema
satisti~kata masa ili sprema nekoja druga pojava. Za taa cel se
presmetuvaat procenti - relativni broevi koi uka`uvaat na strukturata,
odnosno na sostavot na statisti~kata masa vo stoti delovi od celinata,
indeksni broevi - koi gi poka`uvaat dinami~nite promeni na
edna pojava vo odnos na daden moment vo koj nejzinata vrednost se ozna-
~uva so 100 i trendovi kako matemati~ki izrazi na dvi`eweto na edna
pojava vo opredeleno vreme.
5. Vo kriminologijata se koristat i metodite na presmetuvawe
na verojatnosta i zakoni na golemite broevi. Izrazot verojatnost vo
naukata ima dve zna~ewa. Vo svoeto prvo zna~ewe se odnesuva na verojatnosta
na hipotezata (se koristi za testirawe na hipotezata), a vo
vtoroto na verojatnosta na nastanite (se koristi za predviduvawe na
idnite kriminalni povedenija i dvi`eweto na kriminalitetot voop{to).
Zakonot na golemite brojki trgnuva od brojnosta na istovidnite
slu~ai za da se dojde do opredeleni pokazateli za stabilnosta na
odnosite vo pojavata.
6. So primena na eden od statisti~kite metodi se utvrduva i tn.
kvota na kriminalitetot. Imeno, za prou~uvawe na dvi`eweto na kriminalitetot,
pokraj negovata apsolutnata, potrebno e da se poznava i
negovata relativna golemina. Apsolutna golemina na kriminalitetot
pretstavuva vkupniot broj na storiteli na krivi~ni dela na opredeln
prostori vo opredelno vreme. Ako toj broj se dovede vo vrska so brojot
na naselenieto, se dobiva relativnata golemina na kriminalitetot
koja go poka`uva brojot na krivi~nite dela {to otpa|aat na opredelna
edinica naselenie. Kako takva edinica obi~no se zema 100.000
krivi~no sposobno naselenie. Tokmu ovaa relativna golemina se narekuva
kvota na kriminalitetot. Kvotata na kriminalitetot se presmemo`no
da se sporeduvaat razni koli~ini na varijacii. Za izbegnuvawe na opasnostite
koi mo`at da se pojavat kaj srednite golemini poradi nivnata voop-
{tenost potrebno e pravilno da se pristapi kon nivnoto utvrduvawe. Toa vo
prv red se postignuva so obezbeduvawe na ednorodnost na masata i potoa eventualno,
so nejzino diferencirawe (na primer, za da se utvrdi sredna starost
na izvr{itelite na krivi~nite dela, najprvin e potrebno da se izvr{i nivna
diferencijacija na maloletni i polnoletni lica). Za seto ova vidi: Supek R.
Ispitivanje javnog mnenja, Naprijed, Zagreb, 1968, str. 114-123.
78

tuva za opredeln vremenski period, naj~esto za edna godina i toa posebno
za ma{koto i `enskoto naselenie, kako i za oddelni starosni grupi
na prestapnici, odelni vidovi na krivi~ni dela i sl.
7. Za~estenosta na vr{eweto na krivi~nite dela na opredelno
podra~je se presmetuva so gustinata na kriminalitetot. Gustinata na
kriminalitetot go poka`uva vremenskiot prostor na vr{eweto na
krvi~nite dela so ogled na opredelena edinica na naselenieto koja i
ovde obi~no iznesuva 100.000.
Presmetuvaweto na kvotata i gustinata na kriminalitetot e od
osobeno zna~ewe za sledewe na dvi`eweto na kriminalitetot vo edna
zemja. Kako osnova za nivnoto presmetuvawe obi~no se zema sudskiot
kriminalitet, no so ogled na toa {to, posebno od aspekt na postoeweto
na temnata brojka, ni toj ne odgovara na vistinskiot kriminalitet,
pri donesuvaweto na statisti~kite zaklu~oci i kvotata i gustinata na
kriminalitetot treba da se zemat so nu`na pretpazlivost.
8. So pomo{ na metodot na korelacija se ispituvaat me|usebnite
vrski i me|usebnata zavisnost vo razvojot na dve ili pove}e pojavi
so cel da se otkrijat nivnite statisti~kite zakonitosti. So primena
na ovaa metodolo{ka tehnika mo`e da se utvrdi odnosot me|u kriminalitetot
i drugite op{testveni pojavi (kako {to se op{testveniot i
politi~kiot sistem, op{testveniot razvoj, op{testvenata stabilnost
i sl.), zna~ajnosta i nasokata (pozitivna i negativna korelacija) i
nivnata povrzanost.
Samata tehnika se sostoi vo merewe na povrzanosta (me|usebnite
odnosi) na dve pojavi kako varijabli (obele`ja) za da se utvrdi: dali
voop{to postoi nivna povrzanost, a ako postoi, stepenot na taa povrzanost
i karakterot na tie odnosi. Numeri~kiot odnos na povrzanosta
poka`uva celosna korelacija koga ima vrednost +1 ili -1. Vo dvata
slu~ai se raboti za ista vrednost so toa {to znakot pred brojot uka-
`uva na nasokata na korelacijata, a ne na nejzinata ja~ina. Koga korelacijata
e pozitivna i dvete varijabli rastat ili opa|aat (na primer,
raste brojot na nevrabotenite, no i brojot na kriminalitetot). Koga
koeficientot na korelacijata e izrazen so ekstremnata vrednost od
0.00, uka`uva na nepostoewe na me|usebna povrzanost na pojavite koi
se istra`uvaat.
Pri koristeweto na metodot na korelacija istra`uva~ot treba
da bide osobeno vnimatelen, za{to dve zavisni varijabli mo`at da poka`at
pravilnost vo dvi`eweto no, nivnata vrednost sosema slu~ajno
da se soglasuva. Toa e slu~aj so tn. prividni korealacii koga vneseniot
tret faktor ostvaruva vlijanie vrz dvete ispituvani nezavisni pojavi
(na primer, koga vo utvrdenata korelacija me|u nevrabotenosta i kriminalitetot
se vnese tret faktor - urbanizacijata na gradovite, prividnosta
na korelacijata se sostoi vo toa {to urbanizacijata istovremeno
gi uslovuva i dvete pojavi: nevrabotenosta i kriminalitetot).
Ottamu proizleguva, deka so koristeweto na ovoj metod ne mo`at da se
79

utvrduvaat pri~inski vrski me|u pojavite tuku samo nivnite simetri-
~ni odnosi.
3. TEMNA BROJKA, BROJKA NA PRETERUVAWE I BROJKA NA
POKRIVAWE NA KRIMINALITETOT
80
3.1. Temna brojka na kriminalitetot
1. Napred ve}e govorevme za opredeleni nedostatoci na statisti~kata
evidencija na kriminalitetot. Pritoa, namerno ne go analiziravme
glavniot nedostatok na poedine~nite statistiki koj se sostoi
vo toa {to nitu so edna od niv ne se opfateni neotkrienite krivi~ni
dela. Toa se onie krivi~ni dela koi od najrazli~ni pri~ini ostanale
neotkrieni i ottamu neregistrirani od strana na organite na krivi-
~niot progon. Toj broj na izvr{eni no, neotkrieni krivi~ni dela se
narekuva "temna brojka." 89 Vo literaturata se smeta deka japonskiot
dr`aven obvinitel Obe, e prviot koj vo 1908 go upotrebil ovoj termin
za da go ozna~i onoj del na kriminalitetot koj ostanuva nepoznat za
dr`avnite organi. 90 Ottoga{, so opredeleni razliki vo negovoto tolkuvawe,
ovoj termin se sre}ava vo delata na mnogu kriminolozi. Spo-
89
Za ozna~uvawe na oficielno neregistriranite izvr{eni krivi~ni
dela se upotrebuvaat razli~ni nazivi. Francuzite i italijanite taa brojka ja
ozna~uvaat kako "temna brojka" (chiffre noir, odnosno numero oscuro), vo germanskata
literatura se srekava i izrazot "temno pole" (Dunkefield), a vo anglosaksonskata
pokraj navedenite dva termini: (Dark figure i Dark field) i latenten,
skrien kriminalitet (Hydden criminality). Nekoj avtori pravat razlika me|u
temnata i "sivata brojka"(Grey figure) na kriminalitetot. Ovaa podelba ima
osnov za{to pridonesuva za distinkcija me|u dve srodni, me|utoa razli~ni
pojavi. Dodeka temnata brojka mo`e da se opredeli kako razlika me|u vistinski
izvr{eniot i zvani~no evidentiraniot kriminalitet, sivata brojka e
zaedni~ka oznaka za site prijaveni dela koi ne se rasvetleni. Ignjatovi}, \, op.
cit. str. 74-75.
90
Fakt e me|utoa, deka iako ne go upotrebil terminot temna brojka,
ovaa pojava jasno ja voo~il u{te Ketle vo svoeto delo: A Traesite on Man, od
1842 godina. Toj veli: "Na{ite opservacii mo`at da se odnesuvaat samo na
odreden broj na poznati i osudeni prestapi, od nepoznatiot, vkupen broj na
zlostori. So ogled deka ovoj vkupen broj na storeni zlostorstva za segoga{ }e
ostane nepoznat, celokupnoto rezonirawe vrz osnova na toj broj }e bide pomalku
ili pove}e defektno. Ne se dvoumam da ka`am deka seto znaewe koe go poseduvame
za statistikta na zlostorstvata }e bide sosema beskorisno ako bez
pogovor ne priznaeme deka skoro sekoga{ postoi edna srazmernost me|u poznatite
i osudeni prestapii nepoznatiot vkupen broj na storni zlostori. Navedeno
spored: Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, Policiska akademija, Beograd,
1997, str. 55.

ed Kurt Majer (Kurt Mayer) so ovoj termin se izrazuva brojot na izvr-
{enite (na policijata poznati) krivi~ni dela {to ne se pravosilno
presudeni. Hentig go upotrebuva termionot "temno pole" kako posoodveten,
za{to smeta deka so broj ne mo`e da se izrazi golemina koja
mo`e samo da se naseti. Pritoa pravi razlika me|u "apsolutno temno
pole" - kriminalitetot {to voop{to ne mu e poznat na policijata, i
relativno temno pole - kriminalitet {to mu e poznat na policijata
me|utoa, od bilo koi pri~ini ne e rasvetlen ili presuden. 91
Ostavajki gi na strana razli~nite gledawa na ovoj poim, moj
stav e deka pod temna brojka na kriminalitetot treba da se podrazberat
site izvr{eni krivi~ni dela na opredelen prostor i vo opredeleno
vreme, koi po slu`bena dol`nost voop{to ne se otkrieni ili za
koi ne e podnesena krivi~na prijava do nadle`nite dr`avni organi, pa
so ogled na toa za niv ostanale nepoznati. Temnata brojka se izrazuva
so relativen broj (na primer, 1 : 10) koj go ozna~uva odnosot me|u statisti~ki
evidentiraniot kriminalitet i vistinskiot kriminalitet
na opredelno podra~je vo opredlen vremenski period. Goleminata na
temnata brojka na kriminalitetot nikoga{ ne mo`e precizno da se
opredeli, tuku samo da se pretpostavi. No, spored nekoi amerikanski
istra`uvawa, toj se naj~esti se dvi`i vo raspon od 1:3 do 1:13. Edno me-
|utoa, e sigurno, deka brojot na neotkrienite krivi~ni dela ne e za potcenuavwe,
t.e. deka poznatite i otkrieni krivi~ni dela pretstavuvaat
samo eden mal broj od celokupniot broj od vkupno izvr{enite
krivi~ni dela.
Vo dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa e utvrdeno deka
temnata brojka zna~itelno varira vo zavisnost od oddelni vidovi na
krivi~ni dela i nivnite storiteli. Imeno, vo brojni studii na oddelni
avtori se tvrdi deka temnata brojka osobeno e golema kaj: krivi-
~nite dela od oblasta na organiziraniot kriminal, krivi~nite dela
kra`bi (osobeno onie polesnite), vo oblasta na stopanskata aktivnost
(predivikuvawe prinudna likvidacija, o{tetuvawe na doveriteli, zloupotreba
na ovlastuvawe vo stopanstvoto, zaklu~uvawe na {tetni dogovori),
nedozvolena trgovija, nedozvolen abortus, kaj siluvaweto, potkupot,
iznudite i ucenite, kaj krivi~nite dela ~ii `rtvi se turisti,
migranti, deca, `eni, me|u bliski srodnici i bra~ni i vonbra~ni drugari
i kaj nekoi drugi vidovi krivi~ni dela. 92
91
Germanskiot kriminolog [najder (Hans Joachim Schnaider), osnovnata
podlbata na Hentig na apsolutno i relativno temno pole ja nadopolnuva so
u{te edna kategorija - temno pole na kriminalnite karieri. Tuka go pomestuva
golemiot broj krivi~ni dela {to bile izvr{eni od stana na osudeni lica a
organite na krivi~niot progon ne mo`ele da gi otkrijat ili doka`at. Vidi:
Schneider, H. J. op. cit. str. 182-183.
92
Gurvi~ ja dava slednava klasifikacija na tie dela: prvata kategorija
ja so~inuvaat zlostorstvata izvedeni mnogu ve{to ili vo tolku povolni
81

Od druga strana temnata brojka na kriminalitetot e pomala kaj
ubistvata, te{kite telesni povredi, te{kite kra`bi i razbojni{tva i
sl. Empiriski e potvrden i faktor deka temnata brojka e mnogu pogolema
kaj kriminalitetot na `enite i kaj maloletni~kata delinkvencija
odo{to kaj kriminalitetot {to go vr{at ma`ite.
Negovata golemina me|utoa, zavisi i od golem broj drugi okolnosti
me|u koi sakako se pozna~ajni:
1 0 vidot na deloto (obi~no takvi kaj koi `rtvata ne e otelotvorena
vo konkretno lice -"victimless crime");
2 0 "kriminalen parazitizam" (ostavawe na nezaklu~eni stanovi,
avtomobili i drug nebre`en stav i odnos kon svojot imot od strana
na `trvata);
3 0 nespremnosta na gra|anite da gi prijavuvaat krivi~nite dela
(naj~esto poradi stavot na `rtvata deka: a) poradi bagatelnosta na
nastanot toa ne se ispla}a, b) deka prijavuvaweto e samo gubewe vreme
i tormozewe, za{to nema da dovede do nikakva akcija na policijata, v)
storitelot bil poznanik na `rtvata koj taa ne saka da go prijavi i g)
poradi zakanata od strana na storitelot, mo`e da se dovede vo opasnost
samata `rtva ili nejzinite bliski rodnini);
4 0 sporosta na organite na krivi~niot progon ili nivnata
nemo} da otkrivat opredeleni vidovi na krivi~ni dela (finansiski
dela, nepla}awe danok, "perewe" pari, izvoz na kapital i sl.);
5 0 svojstvata na izvr{itelite na krivi~noto delo (roditeli,
starci, `eni, deca, politi~ki li~nosti, bogati, popularni i lica so
ugledni profesii, organizatori i ~lenovi na kriminalni bandi),
6 0 ume{nosta na storitelost da ne bide otkrien i faten (tn.
sovr{eni zlostorstva") i sl.
okolnosti {to ne ostavile nikakva traga: toa se tn. "sovr{eni zlostorstva".
Tie igraat bezna~ajna uloga vo celokupnata masa na kriminalitetot. Pobrojni
se onie zlostorstva za koi iako vlastite zadol`eni za javnata sigurnost
doznavaat, ne prezemaat nikakva sudska ili vonsudska postapka, koi ne doveduvaat
do apsewe, za{to semejstvoto ili okolinata gi prikriva vinovnicite.
Me|utoa, i toa ne glavniot izvor na "crnata brojka." Takvite slu~ai ne se nepoznati
nitu vo gradskite sredini, no osobeno se ~esti na selo kade {to nekoja
semejna ili lokalna solidarnost tvrdokorno, najpove}e so pasiven otpor
ili so mol~ewe, im se sprotivstavuva na deluvaweto na javnite vlasti i mnogu
~esto ubistvoto ili ~edomorstvoto go prika`uva kako nesre}en slu~aj, na
trueweto mu se dava privid na bolest, volevoto podmetnuvawe na po`ar se
objasnuva so deluvaweto na prirodni pri~ini itn. Sepak, najgolemiot broj na
zlostorstva {to so nea se opfateni go so~inuvaat ona {to Amerikancite go
narekle white collar criminality, kriminalitet na ~inovnicite, so drugi zborovi
kriminalitetot na imotnite ili barem na srednite klasi. Gurvitch, G. i dr. Sociologija,
Tom II, Naprijed, Zagreb, 1966, str. 235.
82

Mejbl Eliot (M. Elliott) smeta deka temnata brojka e osobeno golema
kaj krivi~nite dela: sitni kra`bi koi retko se prijavuvaat, 93 kaj
izmamite (na primer, pri naplata na osiguruvawe), proneveri, la`ni
ve{ta~ewa na lekari koi zastapuvaat osiguritelni dru{tva (koi nikoga{
ne se kaznuvaat), 94 kaj seksualnite delikti 95 i kaj ucenite (osobeno
ako se izvr{eni sprema lica so pogolem op{testven ugled). Temnata
brojka ~esto se pojavuva poradi korumpiranost na policijata 96 i
pogre{ni apsewa izvr{eni od nejzina strana. 97 Postoi i tn. zavera na
mol~ewe vo pogled na krivi~nite dela na soperni~ki reketari, gangsteri
i komarxii. 98 Ne smee me|utoa, da se zaboravi, veli Eliot (M.
Elliott), deka ime i golem broj la`i prijavi motivirani od odmazda, qubomora
i `elba da se svrti vnimanieto od sopstvenata kriminalna dejnost.
99 Spored Hentig (H. Henting), javuvaweto na temnata brojka naj~esto
e posledica od neprijavuvaweto na opredeleni krivi~ni dela ili
poradi otsustvoto na nivnoto gonewe. Krivi~nite dela ~esto ostanuvaat
neprijaveni kaj krivi~i~nite dela {to ostanale vo obid (ako izostanala
materijalna {teta), 100 kaj krivi~nite dela kaj koi `rtvata pogre{no
smeta ili ne znae deka e o{tetena (kaj nekoi izmami i kaj tn.
plevewe - vleguvawe vo prodavnica so kalauz, odzemawe na stoka i ostavawe
sî vo najdobar red so cel sopstvenikot da ne ja zabele`i {tetata),
101 kaj izmamite izvr{eni vrz lu|e so povisok ugled (poradi sram
da se priznae nivnata lekovernost), 102 kaj ucenite i seksualnite delikti
(poradi strav od javnosta), 103 kaj opredeleni rasni i verski mal-
93
"Golem broj od doma{nata posluga, na primer, vr{i sitni kra`bi
na namirnici i obleka, a ponekoga{ krade i zna~ajni predmeti (nakit, umetni~ki
predmeti itn.). Me|utoa, zaradi te{kotiite na doka`uvaweto deka takvata
kra`ba ja izvr{ila poslugata, nivnite rabotodava~i ~esto smetaat
deka }e se izlo`at na opasnost da bidat tu`eni ako gi prijavat prestapite,
za{to sekoe lice koe obvinuva drug za krivi~no delo koe ne mo`e da se doka-
`e mo`e da odgovara za nanesena {teta." Eliot, M. op. cit. str. 57.
94
Vidi. Ibid, str. 56.
95
Vidi. Ibid, str. 58.
96
"Ako policajcite se vme{ani vo lotariskiot reket, o~igledno e
deka nema da gi apsat poedincite koi so nego se povrzani . Vo takvi slu~ai tie
mo`at da izvr{at simboli~ni apsewa za da zadovolat izvesna kritika na javnosta,
no ni{to pove}e od toa nema da storat. Ibid, str. 60-61.
97
Ibid, str. 61
98
Vidi. Ibid, str. 58 i 60.
99
Vidi: Ibid. str. 60.
100
Hentig, H. op. cit. str. 35
101
Ibid, str. 77.
102
Ibid, str. 79.
103
Ibid, str. 78.
83

cinstva koi se trudat da go so~uvaat svojot presti` so re{avawe na
me|usebnite prestapi vo svojot zatvoren krug, a ova e na~in na presmetuvawe
i me|u kriminalcite, 104 kaj abortusite, izmami vo vrska so osiguruva
na imot i lica i sl. 105 Goneweto ~esto otsustvuva kaj krivi~nite
dela za koi policijata ne saka da znae, koga policijata mo`e da znae
za zlostorstvata, a nikakvo ime ne zabele`ila vo policiskite spisi, 106
kaj krivi~nite dela izvr{eni vrz zatvorenici, 107 kaj potka`uva~ite
koi se osloboduvaat od obvinenie za nivnite kriminalni aktivnosti
(vo vakvi slu~ai zlostorstvoto ostanuva nezabele`ano, za{to pridonesuva
vo borbata protiv zlostorstvata). 108 Ili, sumarno, sekade kade
{to postoi li~na i ekonoimska zavisnost, kade {to javnosta e isklu-
~ena, kade {to e uskrateno pru`awe na dokazi (na primer, vo situacija
zatvorenik - slu`benik), mora da ima disproporcija me|u izvr{enite
i poznatite zlostorstva. 109
Interesno e da se spomne deka za pojavata na temnata brojka na
kriminalitetot mo{ne zna~ajna uloga ima i postoeweto na institutot
na tn. procesno dogovarawe, odnosno spogoduvawe za vinata - plea bargaining
karakteristi~en za amerikanskata pravosudna praktika. Imeno,
poznato e deka vo SAD policijata, osnosno javniot obvinitel mo`e da
se dogovori so prestapnikot deka nema da bide obvinet za izvr{enoto
krivi~no delo, ako se soglasi vo toa ili vo deloto na drugi storiteli
da se pojavi kako svedok. Obvinitelot kaj ovoj institut, vsu{nost, na
obvinetiot mu nudi niza otstapki kako {to se: obvinuvawe za polesnoto
krivi~no delo, 110 trajno odnosno privremeno otstapuvawe od gonewe,
preporaka na sudot da ja namali kaznata 111 ili nekoja kombinacija
od navedenoto, pod uslov obvinetiot da ja priznae vinata za deloto
{to mu se stava na tovar. 112 Na toj na~in, u{te eden del na kriminalitetot
ostanuva nepoznat za krivi~nite statistiki.
104
Ibid, str. 35 i 79.
105
Vidi. Ibid. str. 80
106
"Glavno e da e pru`ena za{tita od nekoj pripadnik na policiskite
sili. Kradcite velat deka rabotata sekoga{ mo`e prakti~no da se sredi ako
zlostornikot ima dovolno pari. "Davaweto na procent" mora da e prili~no
~esta pojava iako ne pretstavuva op{t fenomen. Jasno e deka vo ovie slu~ai
zlostorstvata se izvr{eni, no tie ostanuvaat nepoznati." Ibid, str. 75.
107
Ibid. str. 35 i 81.
108
Ibid. str. 76.
109
Ibid, str. 81.
110
Vo ovaa smisla, Hentig naveduva karakteristi~n primer na lice
koe namesto za ukreden dijamant bilo osudeno za sitna kra`ba na sedum meseci
zatoa {to se spogodilo da go vrati dijamantot. Vidi. Ibid, str. 89-90.
111
Primer za takov slu~aj vidi: Ibid, str. 73.
112
Za kriti~kite zabele{ki kon ovoj instituta vidi: Kajzer, G. op. cit.
str. 430.
84

So temnata brojka se povrzani i situaciite vo koi policijata
"gleda niz prsti". Stanuva zbor za tn. "moralen odmor" ("moral holidys")
kakvi {to se proslavi i veselbi po povod na nova godina, karnevali,
golemi sportski spektalki, nacionalni praznici, svadbi i sl.,
koga policijata retko vr{i racii, na primer, na alkoholiziranosta
na voza~ite i predupreduvawe i priveduvawe za pote{ki ili polesni
prestapi povrzani so konkretniot nastan.
2. Poradi soznavawe na temnata brojka na kriminalitetot vo
sovremeneta kriminologija se koristat tri vida tehniki na sobirawe
na podatoci: anketi na samoobvinuvawe (self-reported crime survey"), 113
anketi za viktimizacija ("reports victimization") 114 i anketi so lica koi
vo vr{eweto na svojata dejnost se vo situacija da doznaat za izvr{eni
krivi~ni dela. Anketite na samoobvinuvawe se zasnovaat na priznanie
na liceto deka bilo izvr{itel na nekoe krivi~no delo i za posledicite
od istoto, anketite na viktimizacija na svedo~ewe na `rtvata na
nekoe kriminalno odnesuvawe, a poslednata anketa, vrz iskazi na bilo
koe lice ~ija profesija (ugostitelski rabotnik, prodava~, direktor
ili slu`benik vo soobra}ajno preprijatie ili zdravstvena ustanova,
inspekciski organ, policaec i sl) ili na posebni lica tn. informatori
so koi se ovozmo`uva doa|awe do soznanie za nekoi vidovi na neotkrien
kriminalitet.
Celta na site ovie anketi e sobirawe na podatoci za obemot,
strukturata i prirodata na vistinskiot kriminalitet i za karakteristikite
na negovite izvr{iteli i `rtvi. So nivna pomo{ se doa|a do
odgovor i za pri~inite poradi koi nekoi krivi~ni dela ne bile otkrieni
kako i do pri~inite poradi koi nekoi krivi~ni dela ne bile prijaveni
od strana na `rtvata.
Od druga strana, na ovie metodolo{ki postapki im se prefrla
na nivnata golema ograni~enost i se upatuvaat brojni drugi prigovori.
Neiskrenosta vo davaweto na odgovorite, osobeno kaj tehnikata na samoobvinuvawe,
se smeta kako eden od nivnite osnovni problemi. Ottamu,
se istaknuva deka od `elbata za istaknuvawe maloletnicite mo`at
da "priznaat" mnogu pove}e, a poradi prisustvoto na sram, nelagodnost
i somevawe vo anonimnosta na ispituvaweto, postarite lica mnogu pomalku
od navistina izvr{enite dela. Natamu, se smeta deka licata so
113
Za nekoi pokarakteristi~ni studii vo koi e koristena ovaa istra-
`uva~ka tehnika Mrki}, S. Tamna brojka kriminaliteta - statisti~ki pristup, JRKKP,
Beograd, 1987/3. str. 114-116 i Ignjatovi}, \. op. cit. str. 77-78.
114
Ovie studii, za ~ii pionir se smeta Hans fon Hentig, vo osnova se
sostojat vo ispituvawe vrz reprezentativen primerok, za opredelen vremnski
period, na okolnosta dali nekoi lica bile `rtvi na krivi~ni dela i dali
istite gi prijavile na policijata. Za ovoj tip na istra`uvawa i opredeleni
istra`uva~ki studii i nivni rezultati vidi: Mrki}, S. op. cit str. 116-121 i
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 78-79.
85

pobogata kriminalna kariera poradi pote{ko se}avawe ne mo`at vo
celost da gi navedat site dela nitu precizno da go opredelat vremeto
na nivnoto izvr{uvawe. Toa e slu~aj i so ispitanicite so ponisko inteligencija
i obrazovanie. Golema slabost na ovie istra`uva~ki tehniki
e sodr`ana i vo na~inot na izborot na respondentite (vo ovie
istra`uvawa od niza pri~ini naj~esto ostanuvaat nedostapni tokmu
onie lica za koi se pretpostavuva deka poseduvaat opredeleno kriminalno
minato), nevozmo`nosta da se utvrdat nekoi vidovi na kriminalitet
(respondentite obi~no odbivaat da se samoobvinuvaat za nedozvoleni
povedenija od oblasta na organiziraniot, ekonomskiot, politi~kiot
kriminalitet i, se razbira, za kapitalnite krivi~ni dela -
ubistvata). Nekoi avtori so pravo go postavuvaat i pra{aweto za sigurnosta
115 na ovie istra`uvawa i vrednosta na nivnite zaklu~oci (poradi
otsustvoto na verodostojni sredstva i indikatori za nivna proverka),
taka {to vo posledno vreme se poka`uva tendencija na svrtuvawe
na nivnoto prioritetno vnimanie od istra`uvawata na temnata brojka
(dali respondentite bile storiteli ili `rtvi na opredeleni dela, kolkav
bil nivniot broj i od koi pri~ini ne bile otkrieni ili ne go
prijavile deloto) kon ispituvawe edinstveno na na~inot na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo.
86
3.2. Brojka na preteruvawe na kriminalitetot
Brojkata na preteruvawe na kriminalitetot ili na tn. "fantomski
kriminalitet" go pretstavuva onoj kriminalitet koj nepravilno
e evidentiran vo krivi~nite statistiki. Do vakvoto preteruvawe na
kriminalitetot doa|a od pove}e pri~ni. Osnovnata me|u niv se sostoi
vo nedovolno preciznoto normativno razgrani~uvawe na kaznivite
dela, {to ponekoga{ doveduva do arbitrerni procenki. Ottamu, nekoe
povedenie koe {to vo del od stranskite zakonodavstva se pomestuva
megu prestapite i istapite, a kaj nas me|u prekr{ocite, se slu~uva da
bide okvalifikuvano kako zlostorstvo, odnosno kako krivi~no delo.
Vo na{eto pravo, kako mo{ne pogodena "klima" za vakvi gre{ki pretstavuva
paralelnoto inkriminirawe na nekoi dejstvija osobeno od
oblasta na javniot red i pravniot soobra}aj, za koi se propi{ani sankcii
vo KZ i vo Zakonot za prekr{ocite protiv javniot red i mir.
Eklatanten primer e komarot koj e propi{an kako krivi~no delo i
kako prekr{ok.
Kako pri~ina za preteruvaweto nekoi avtori gi istaknuvaat i
povremenite kampawi osobeno od strana na policijata poradi koi
pred pravosudstvoto se pojavuva pogolem broj na storiteli od voobi-
115
Pod verojatnost (sigurnost, pouzdanost) se podrazbira stepenot na
sovpa|awe na rezultatite na istra`uvaweto na pojavite so predviduvawata
utvrdeni vo proektot na istra`uvaweto.

~aeniot. Potoa vo statistikite se registrira porastot na tie dela
iako nivnata vistinska brojka mo`e da opa|a vo odnos na porane{niot
period. 116 Ovde, me|utoa, ne se raboti za preteruvawe vo vistinska smisla,
za{to delata navistina se izvr{eni, tuku samo za menuvawe na
vpe~atokot za nivnoto vkupno u~estvo vo struktura na kriminalitetot.
Najte`ok vid na manipulirawe so policiskite evidencii pretstavuvaat
slu~aite, za koi postojat i konkretni primeri vo praktikata
na odelni zemji, koga policijata gi naduvuva realnite sostojbi so
cel da dojde do dopolnitelni buxetski sredstva zaradi otvarawe na
novi rabotni mesta, re{avawe na stambenite pra{awe na postojnite
vraboteni lica ili nabavki na novi vozila, opredeleni tehni~ki sredstva
i sl. 117
3.3. Brojka na pokrivawe na kriminalitetot
Pod brojka na pokrivawe na kriminalitetot se podrazbira onoj
kriminalitet {to mu e poznat na organite na krivi~niot progon, no
od koi i da e pri~ini se sokriva i ne se pojavuva vo kriminalnite statisti~ki
evidencii. Imeno, poznata e okolnosta deka policijata ponekoga{
go prikriva vistinskiot broj na prijavenite krivi~ni dela
kaj koi ne mo`ela da gi otkrie izvr{itelite so cel da ja so~uva reputacijata
vo pogled na uspehot vo otkrivaweto na kriminalitetot.
Vo ovaa smisla kriminologot Kori (R. Coru) naveduva tipi~en primer
od ^ikago, kade vo 1928 godina policijata prika`ala deka vo tekot na
taa godina bile izvr{eni 879 provalni kra`bi i 1.263 razbojni{tva.
Me|utoa, vo 1913 godina opredelena komisija utvrdila deka vo taa go-
116
"Tipi~en primer se povremenite akcii so koi vo mnogu zemji, glavno
od politi~ki pri~ini, vo deluvaweto na organite na represijata prioritetot
vo eden period se stava vrz krivi~ni dela od opredelen vid. So ogled
deka se raboti za krivi~ni dela, na koi poradi nivnata koristoqubiva priroda
mo`e da se deluva so zaostruvawe na progonot (prestapi povrzani so trgovijta
so narkotici, stopanski kriminalitet i sl) vo op{testvoto doa|a do realno
smaluvawe na brojot na zabranetite dela. Te{ko e voop{teno da se zboruva
za korisnosta na vakvite povremeni "izlivi na energija na vlasta". Ponekoga{
takvata hiperaktivnost slu`i samo zatoa vlasta da ja zasili svojata legitimnost,
a mo`e i navistina da bide motivirana so iskreno nastojuvawe da
se predupredat najopasnite vidovi na zlostorstva. Ignjatovi}, \. op. cit. str. 82.
117
Vo literaturata se naveduva deka prviot obid za falsifikuvawe na
podatocite od strana na policijata e zabele`en vo Wujork vo 1958 godina,
kade {to mesniot {ef na policijata go zgolemil brojot na izvr{enite krivi~ni
dela so cel od Gradskiot sovet da izdejstvuva odobruvawe za zgolemuvawe
na brojot na pozornicite.
87

dina bile prijaveni 18.689 provalni kra`bi i 14.544 razbojni{tva. 118
Vakvata razlika sekako ne se dol`i samo na nagliot porast na kriminalitetot,
tuku i od nekoi drugi celi.
Vo ovaa sfera na manipulacii so statisti~kite evidencii treba
da se pomesti i tn. "prikrivawe" na vistinskite izvr{iteli na odelni
krivi~ni dela. Toa e slu~aj toga{ koga nevini lica se apsat, obvinuvaat,
a ponekoga{ duri i osuduvaat za krivi~ni dela {to ne go izvr{ile.
Do toa naj~eto doa|a koga zaradi smiruvawe na javnosta, koja
poradi za~estenosta, na primer, na kra`bite na opredeleno podra~je,
stanuva rastrevo`ena i bara brza i efikasna intervencija, policijata
fa}a eden ili dvajca od svojata poznata klientela i niv im gi propu-
{uva site izvr{eni kra`bi.
4. OCENKA NA PRIMENATA NA STATISTI^KITE METODI VO
KRIMINOLOGIJATA
1. Vo kriminolo{kata literatura mo`at da se sretnat napolno
divergentni stavovi vo pogled na zna~eweto na primenta na statistikata
koi odat duri vo krajnosti. Opredeleni avtori ja vozvi{uvaat i
apsolutiziraat, a drugi smetaat deka taa nema nikakvo zna~ewe vo izu-
~uvaweto na kriminalitetot. Vo prvata grupa mo`e da se pomestat
privrzanicite na sciencizmot vo humanitarnite nauki koi sakaa ovie
disciplini {to pove}e da gi dobli`at do prirodnite nauki. 119 Kon
vtorata krajnost, odat pretstavnicite na tn. kvalitativna kriminologija,
koi go negiraat zna~eweto na prou~uvaweto na masovnite, kvantitativni
pojavi vo kriminologijata. Spored niv zlostorstvoto i pojavite
vo vrska so nego ne mo`at da se merat, nitu, ako e toa mo`no, so
prou~uvawe mo`e da se opfati su{tinata na pojavata. 120
2. Postoi me|utoa i edno sredno stojali{te na koe mu se priklonuvaat
najgolemiot broj avtori. Spored toa sfa}awe, statistikata
mo`e i treba da se koristi vo kriminolo{kite istra`uvawa me|utoa,
so nu`na pretpazlivost vo vrska so nejzinata ograni~enost i gre{kite
{to mo`at da se pojavat pri koristeweto na nejzinite metodi. Takvo
stojali{te na primer, zastapuva crnogorskiot kriminolog Pe{i}.
Spored nego, prednosta na statisti~iot metod vo odnos na drugite metodi
se sostoi vo toa {to operira so matemati~ki edinici. Na toj na-
~in pri utvrduvaweto na faktite se postignuva preciznost koja vo taa
mera ne ja postignuvaat drugite metodi. Karakteristika na matemati-
~kite edinici e merlivosta. Ovaa osobina na statisti~kite podatoci
gi pravi pogodni za matemati~ki dejstvija. Statisti~kite podatoci
118
Coru, R. Criminology and Penologu, Chicago, 1966, p. 49. (Davidovi}, D.
op. cit. str. 12)
119
Ignjatovi}, \, op. cit. str. 83.
120
Ibid, str. 83.
88

mo`at da se sporeduvaat, merat, sobiraat, grupiraat (klasifikuvaat)
spored razli~ni svojstva i kriteriumi, {to e pote{ko da se pravi so
vrednosti koi ne se svedeni na matemati~ki vrednosti. Od tie pri~ini,
pri pro~uvaweto na kriminalitetot kako masovna pojava, sekade
kade {to toa e mo`no, potrebno e da se iska`at drugite vrednosti i
nivnite obele`ja so statisti~ki edinici. Primenata na statistikata,
kako op{t metod, e neophodna za prou~uvawe na kriminalitetot, a posebno
za utvrduvawe na interakciite na kriminogenite faktori. So
nejzina primena (so koristewe i na drugite nau~ni metodi) se postignuva
pogolem stepen na verojatnost (sigurnost, pouzdanost). I natamu,
blagodarenie na sî pogolemoto koristewe na statistikata, vo oblasta
na op{testvenite pojavi, vklu~itelno i na prestapni{tvoto predviduvawata
se ostvaruvaat vo sî pogolema mera. Toa o~igledno zboruva za
nu`nosta pri prou~uvaweto na prestapni{tvoto maksimalno da se koristi
statisti~kiot metod. Vo prilog na ova barawe odi i faktot deka
validni nau~ni dostigawa vo prou~uvaweto na pojavite postignuvaat
onie nauki koi uspe{no i maksimalno ja koristat statistikata i drugite
matemati~ki metodi, vklu~itelno i na kibernetikata. Sî na sî, za
uspe{no da ja ostvari svojata prakti~na i nau~na funkcija, kriminologijata
e neophodno maksimalno da ja koristi statistikata i metodite
na matematikata. Na pretodnoto razmisluvawe donekade se nadovrzuvaat
i site onie iskazi od tipot "nie ne tvrdime deka statisti~kiot
metod na istra`uvawe i izvestuvawe na planot na kriminalitetot
treba da e edinstven i da gi isklu~uva site ostanati me|utoa, tvrdime
deka toj e najva`niot i najdobar metod za toa" 121 ili deka samo ispravnite
statisti~ki dokumenti ovozmo`uva temelno pou~uvawe na fenomenot
na zlostorstvoto. 122
3. Ograni~enosta na statisti~kiot metod vo prv red proizleguva
od negovata priroda - so nego mo`e da se prou~uva samo kvantitativnata,
a ne i kvalitativnata strana na pojavite. Statisti~kite pravilnosti
pak, se samo ramkovni i pribli`ni predviduvawa na masovnite
pojavi i pred sî od deskriptiven, a ne od eksplikativen karakter,
so {to se zapostavuva konkretnata pojava i individuata na ~ovekot
kako nejzin nositel. 123 Natamu, kriminalitetot spored svojata priroda
e mo{ne heterogena i slo`ena pojava, uslovena od postoeweto i
deluvaweto na niza drugi pojavi. Tie okolnosti te{ko mo`e vo dovo-
121
Mirkovi}, D. Statisti~ko istra`ivanje kretanja kriminaliteta i njegova uloga
u borbi protiv istog, Pravni `ivot, Beograd, 1956/4, str. 8.
122
Gurvitch, G. i dr. Sociologija, Tom II, Naprijed, Zagreb, 1966, str. 237.
123
"So statisti~kiot metod neposredno se soznava samo kvantitativnata
i toa numeri~ka opredlenost na pojavite. Kvalitativnata opredelenost
samo se zema predvid i se nastojuva posredno t.e. kvantitativno da se opredeli.
Ova e principielen nedostatok i ednostranost na statisti~kiot metod".
[e{i}, B. op. cit. str. 108.
89

lna mera da gi rasvetli statisti~kiot metod. Opredelena slabost na
statisti~kiot metod se sostoi i vo nemo`nosta da gi razlikuva bitnite
od nebitnite osobini vo op{testvenite pojavi, kako i da ja doka-
`e vistinitosta deka izvesen broj pojavi i slu~ai mora da va`at za celata
masa na pojavite. Poseben problem pretstavuva statisti~kata
evidencija poradi nejzinata nesigurnost (postoeweto na temnata brojka,
brojkata na preteruvawe i brojkata na pokrivawe na kriminalitetot).
Ottuka, vo javnosta postojat pove}e interesni anegdotski iskazi
od tipot: "Statistikata e nauka koja dava to~en zbir na neto~ni podatoci"
ili " Statistikata e kako devojka vo bikini - se gleda mnogu, me-
|utoa, ne i ona bitnoto".
Ottamu se vo pravo site onie {to tvrdat, deka pri koristeweto
na statisti~kite evidencii treba da se bide svesen za dve raboti: prvata
- deka podatocite vo niv, vo prv red se pokazatel na koj na~in gra|anite
i oficielnite organi odgovaraat na prestapot, odo{to indikator
na vkupnosta na samite {tetni povedenija, i vtoro - deka, za sekoj
nau~nik od humanitarnite nauku, stvarnosta izrazena vo kvantitativnite
dimenzii i kvalitativnite osobini na pojavite koi se prou~uvaat,
vo golema mera ostanuva misteriozna. Toa zna~i deka morame da se
pomirime so faktot deka do vistinskite razmeri na pojavata so koja se
prou~uva nikoga{ ne mo`e da se dode, {to nikogo ne go osloboduva od
odgovornosta od postojano barawe na sî posigurni metodi za osvetluvawe
na neotkrienite zlostorstava i na sokrieniot kriminalitet. 124
V. METODI NA PROGNOZIRAWE VO KRIMINOLOGIJATA
Nau~noto objasnuvawe na edna kriminolo{ka pojava pokraj utvrduvawe
na nejzinite pri~ini go podrazbira i nejzinoto predviduvawe.
125 Ottamu, vo kriminologijata se razviva metodot na prognizirawe
koj kako i samiot predmet na kriminologijata ima dve ramni{ta. Prvoto,
individualno ramni{te ili nivo, se sostoi vo prognozirawe na
124
Ibid. str. 84.
125
"Sekoe nau~no predviduvawe poa|a od osnovnata pretpostavka deka
ako isti pri~ini pod isti uslovi predizvikuvaat nekoja pojava, toga{ so najgolema
verojatnost }e mo`e da se pretpostavi deka taa pojava }e se slu~i ako
postojat istite tie pri~ini i op{ti uslovi. Ovoj stav vo kriminolo{kata
prognoza e konkretiziran na sledniov na~in: ako vrz osnova na brojni istra-
`uvawa na kriminalni slu~ai e utvrdeno deka opredeleni semejni, li~ni, potesni
i po{iroki op{testveni faktori go predizvikuvaat kriminalnoto povedenie,
a tie isti faktori ne se pronajdeni kaj nekriminalnata populacija,
toga{ }e bide mo`no da se predvidi idnoto kriminlno povedenie i kaj onie
poedinci ili grupi kaj koi }e se pronajdat tie isti faktori." Davidovi}, D.
Osvrt na metodologiju predvi|anja kriminalnmog pona{anja, JRKKP, Beograd, 1980/
3-4, str. 529.
90

idnoto povedenie na izvr{itelite na krivi~nite dela i otkrivawe na
potencilanite prestapnici. Ovde se raboti za povrzuvawe na subjektivnite
svojstva na li~nosta (individualnite kriminogeni faktori) so
nejzinite idni uslovi na `ivotot. Vtoroto nivo e prognozirawe na
kriminalitetot kako op{testvena pojava, koe se zasnova vrz predviduvaweto
na vlijanieto na socilanite kriminogeni faktori vrz idnoto
dvi`ewe na kriminalitetot kako masovna pojava.
1. INDIVIDUALNO PROGNOZIRAWE
Individualnoto prognozirawe se vr{i so primena na klini~ki
(klini~ka prognoza) i statisti~ki (statisti~ka prognoza) metod.
1. Klini~kata prognoza se zasnova vrz komparirawe na vostanoveni
psihi~ki osobini na li~nosta i karakteristikite na okolnostite
na `ivotot so strukturata i dinami~niot razvoj na prose~niot ~ovek,
vo prose~ni okolnosti na `ivotot i so stru~ni, teoretski voop{tuvawa
na oddelni vonredni manifestacii. Celosnata ocenka na
site okolnosti na `ivotot {to ja formirale li~nosta do opredelen
moment, stanuva osnova za predviduvawe na idniot na~in na agirawe i
reagirawe na li~nosta vo dadeni op{testveni uslovi. 126 Prognozata ja
sostavuva klini~ki tim, sekoga{ sostaven od iskusni psiholozi i
psihijatri, koi vr{at posmatrawe na li~nosta (razli~ni biolo{ki i
psiholo{ki dificientnosti na li~nosta, na~inot na koristeweto na
slobodnoto vreme) i negovata okolina (nepovolnite ekonomski i
emocionalni okolnosti vo `ivotot, osobeno vo sferata na rabotnite
i semejnite odnosi; razli~ni pre~ki i pritisoci; nepovolnata op{testvena
sredina; neuspehot vo op{testvoto i drugi nepovolni okolnosti
na op{testveniot `ivot). Metodolo{kite postapki za sobirawe
na podatocite naj~esto se psihodijagnosti~ki testovi, telesni pregledi
i drugi klini~ki tehniki.
Glavniot nedostatok na klini~kite prognozirawa se sostoi vo
toa {to se ostvaruvaat so pomo{ na tehniki koi se sproveduvaat i proveruvaat
samo vrz ekstremni grupi (sostaveni samo od prestapnici),
vrz pomal broj li~nosti, ~ii izbor, zgora na toa, ne e slu~aen. Golem
nedostatok na primenata na klini~koto prognozirawe pretstavuva i
negovata prakti~na neisplatlivost so ogled na obemot na istra`uvanata
populacija i dobienite rezultati koi, pokraj toa, ne sekoga{ se
dovolno sigurni.
2. Osnova na statisti~ki~kata prognoza pretstavuva prou~uvaweto
na karakteristikite, odnosno faktorite kaj populacijata koja
slu`ela kako primerok vo prognosti~kata studija. Toa zna~i deka metodolo{kata
osnova na sekoja prognoza (predikcija) ja so~inuvaat dve
124.
126
Vodopivec i dr. Kriminologija, I dio, Narodne novine, Zagreb, 1966, str.
91

kategorii: prediktori (faktori, odnosno karakteristiki) vrz koi se
zasnova prognozata na idnoto povedenie i kriterium koj se nastojuva
da se predvidi kako oblik na povedenie. Zaklu~okot za vrskata me|u
prediktorite i kriteriumite, t.e. dali opredelen faktor vo pomala
ili pogolema mera vlijae na podocne`noto povedenie, se odnesuva vrz
osnova na porano zabele`anite odnosi (iskustvo, istra`uvawa) i mereweto
odnosno presmetuvaweto na korelaciite me|u faktorite i povedenijata
na izbran primerok na populacija. 127
Prediktor mo`e da bide bilo koe svojstvo (atribut, karakteristika)
koe e prisutno kaj poedincite koi go so~inuvaat primerokot, a
za koja se pretpostavuva deka e, ili deka mo`e da bide vo zna~itelna
korelacija so idnoto povedenie. Taa svojstvo mo`e da se ustanovi so:
li~na izjava, posmatrawe, ispituvawe, ocenka na drugi i so psiholo-
{ki instrumenti (testovi). 128
Kriterium kako oblik na povedenie, ~ija verojatnost se saka da
se prognozira vo oblasta na kriminalitetot, naj~esto se sostoi vo recidivizmot,
kr{ewe na uslovite na probacijata ("parole"), odnosno na
uslovniot otpust, a vo posledno vreme i rea|iraweto na opredeleni
oblici na tretman i rehabilitacija. 129
Izrabotkata na instrumentite za predviduvawe se sostoi od nekolku
fazi: 1 0 To~no definirawe na ona {to se prognozira, 2 0 Izbor
na svojstvata, odnosno na faktorite za koi se smeta deka se relevantni
za povedenijata koi se prognoziraat, 3 0 Utvrduvawe na korelacii me|u
site izbrani faktori (koi se site prediktori) i kriteriumi na reprezentativen
primerok na populacija za koja se sozdava prognosti~kiot
instrument, 4 0 Verifikacija na vostanovenite korelacii vrz nov primerok
na populacija (validacija), 5 0 Izbor na faktori za koi utvrdeno
deka se najpogodni prediktori so ogled na nivnata korelacija so kriteriumot
i me|usebnata vrska me|u faktorite, 6 0 Sozdavawe na prognosti~ki
tabeli koi ja prika`uvaat zavisnosta na prisutnite faktori i
podocne`noto povedenie vrz osnova sledewe na povedenieto na ispituvanata
populacija i presmetuvawe na procentot na "uspehot" i "proma-
{uvaweto" za sekoja bodovna, odnosno prognosti~ka grupa, so {to se
izrazuva stepenot na "verojatnosta" na opredeleno povedenie. 130
Vo odnos na prediktorot mora da se istakne deka toj mora da
odgovara na dve osnovni barawa: 1 0 da e diskriminatoren (zna~itelno
zastapen kaj eden vid na povedenie, nasproti toa, da otsustvuva kaj drugiot
oblik na povedenie) i 2 0 da e siguren (pouzdan, to~en) i relativno
127
Coti}, D. Savremena prognoza kriminaliteta, Zbornik IKSI, Beograd,
1972/1, str. 33.
128
Ibid, str. 33.
129
Ibid, str. 33.
130
Ibid, str. 33
92

stabilen. 131
Prognosti~kite tabeli se instrumenti koi se so~ineti preku
vospostavuvawe korelacii me|u karakteristikite na pogolem broj grupi
na delinkventi vo daden moment i nivoto na nivniot recidivizam
opredeleno vreme podocna. Nivnata smisla se sostoi vo toa, opredeleni
okolnosti od `ivotot na ispitanikot da se sporedat so opredeleni
elementi ozna~eni vo tabelite i vrz osnova na nivnata za~estenost da
se utvrdi koi od ispituvanite lica i so kolkava verojatnost mo`at da
se smetaat za potencijalni prestapnici. Prognosti~kite tabeli treba
da gi zadovolat opredeleni uslovoi so cel uspe{no da slu`at na osnovnata
namena na istra`uvaweto, odnosno da bidat ednostavni, efikasni,
pouzdani ili povtorlivi i validni. 132 Karakteristi~ni se za amerikanskata
kriminolo{ka {kola. 133 Vo literaturata se smeta deka
prvite prognosti~ki tabeli gi sozdale Vorner (S. B. Warner), Hart (Hornell
Hart) i Barxes (Ernest. W. Burgess), a deka gi usovr{ile bra~niot
par Glikovi (Sheldon and Eleanor Gluek).
Profesorot od ^ikago Ernest Barxes (Ernest. W. Burgess) izloliral
21 faktor kaj tri grupi na osudeni lica. Sekoja grupa opfa}ala
po 1.000 osudenici od razni ustanovi pu{teni na "parole". Sekoj faktor
e podelen na subkategorii, na primer, tip na krivi~noto delo razbojni{tvo,
provalna kra`ba, kra`ba i sl. Koga go presmetal procentot
na site onie koi go prekr{ile uslovniot otpust na{ol deka oddelni
kategorii se pozna~itelno prisutni, Po ova, na osudenikot kaj koj na-
{ol povolen faktor za sekoj faktor opredelil pozitiven bod, dodeka
negativnite bodovi gi zapostavil. So taa tehnika izgradil prognosti-
~ka skala spored koja poedinec so 2-4 povolni boda ima 76%, a so 16-21
bodovi 1,5% {ansi da go povredi uslovniot otpust. 134
Glikovite sozdale serija instrumenti za otkrivawe na potencijalnite
delinkventi vo pogolem broj studii. 135 Ovde }e ja spomneme
nivnata najpoznata, me|utoa, istovremeno i najsporna studija "Razotkrivawe
na maloletni~kata delinkvencija," 136 so koja sakaa da ja prog-
131
Ibid, str. 34
132
Vidi: Davidovi}, D. op. cit. str. 534-537.
133
Se pretpostavuva deka najneposreden pottik za primena na nau~no
predviduvawe vo kriminologijata se dol`i na brojnite pogre{ni procenki
na pogodniot moment koga zatvorenikot treba da se pu{ti na usloven otpust
("parole"), {to predizvika burni rea|irawa vo javnosta na SAD. Vidi. Cavan,
R. S. Criminology, Second Edition, Thomas Y. Crowell Company, New York, 1960,
str. 449-451.
134
Ibid, str. 14
135
Sumaren prikaz na nekoi od tie studii vidi kaj Eliot, M. op. cit. str.
282-286.
136
Unraveling Juvenile Delinquency, The Commonwelalth Fund, Harvard
University Press, Cambridge, 1951.
93

noziraat podocne`nata delinkvencija na maloletnicite. Za taa sprovele
istra`uvawe vrz grupa od 500 maloletni delinkventi od edna
kazneno-popravna ustanova i kontrolna grupa od 500 nedelinkventni
maloletnici od edno osnovno u~ili{te na vozrast od 11 do 17 godini, i
vrz osnova na opredelni socijalni, psiholo{ki i psihijatriski faktori
na predelinkventnost, kreirale prognosti~ki tabeli. Grupite
bile izedna~eni vo pogled na vozrasta, etni~koto poteklo i inteligencijata
kako i spored prestojuvali{teto (opredeleni delovi na Boston
so naselenie so niski prihodi).
Po mnogu eksperimenti, Glikovite usvoile ~etiri grupi instrumenti
zasnovani vrz faktori koi mo`at da se utvrdat vo ranoto detstvo.
Se raboti za: 1 0 tabela na socijalni faktori, 2 0 tabela na strukturata
na karakteri (izvedena spored Ror{ahoviot test), 3 0 tabela na
crtite na li~nosta (psihijatriski intervju) i 4 0 tabela na test na inteligencija
(izvedena od testot Wechler - Bellevue i Stanfordoviot test
na uspehot). Tabelata na socijalno predviduvawe sodr`ela pet faktori
izbrani me|u onie koi poka`ale najgolem raspon na za~estenost od
dvete grupi. Sekoj od faktorite imal svoja subkategorija. Procentot
na prestapnicite me|u iljada maloletnici kaj koi navistina se javuva
opredelena subkategorija na nekoj faktor, pru`il osnova za konstruirawe
na vkupniot zbir, izveden so sobirawe na individualnite zbirovi
spored subkategoriite na site pet faktori od sekoj maloletnik.
Pette faktori koi ja so~inuvaat tabelata na socijalnoto predviduvawe
so proporcija na prestapni{tvo na sekoja potkategorija se: a) Tatko
- dete: na~in na disciplinirawe (mnogu stog no nedosleden - 72,5;
labav - 59,8; cvrst no dobronameren - 9,3), b) Majka - dete: na~in na
nadzor (neprikladen - 83,2; prose~en - 57,5; prikladen - 9,9), v) Tatko -
dete: odnos vo pogled na qubovta (indiferenten ili neprijatelski -
75,9; topol - 33,8), g) Majka - dete: odnos vo pogled na qubovta (indiferenten
ili neprijatelski - 86,2; topol - 43,1) i d) Kohezija vo semejstvoto
(ne postoi kohezija - 96,9; postojat nekoi elementi na kohezija
- 61,3; postoi kohezija - 20,6). Broj~anite vrednosti iska`ani vo
procenti za sekoja potkategorija se dobieni na sledniov na~in: ako se
utvrdi deka nekoj maloletnik bil pod stoga discipina na tatkoto }e
mu se pripi{e zbir od 72,5, za{to me|u site iljada maloletnici ~ii
tatkovci sekoga{ bile premnogu strogi, navistina imalo 72,5% prestapnici.
So sobirawe na bodovite rasporedeni za sekoja potkategorija
na faktori se dobiva broj koj opredelen slu~aj go svrstuva vo edna od
klasite spored zbirot:
94

Klasa spored zbirot
Pod 200
200 - 249
250 -299
300 ili pove}e
Verojatnost na uporno prestapni{tvo
Verojatnost na
prestapni{tvoto
Procent na
prestapni{tvoto
koe se javuva vo
soodvetnata klasa
8,2
37,0
63,5
89,2
- zanemarliva
- mala
- pogolema od podednakva
{ansa
- golema
Spored toa ako eden maloletnik ima vkupen broj na bodovi po
potkategorii 320 toga{ postoi 89,2% verojatnost (golema verojatnost)
da stane delinkvent.
Vo periodot od dvaesetite godini navaka na podra~jeto na SAD
se ni`at brojni prognosti~ki studii koi se pomesteni prognosti~ki
tablici so koi se vr{at novi, ili se proveruva validnosta na ve}e postojnite
tablici. Site tie studii vo osnova se potpiraat na tn. sistem
na bodovi na Barxes ili na prognosti~kite tablici na Glikovite.
Me|u avtorite na ovie studii se spomenuvaat George B. Vold, Elio D. Monachesi,
Lloyd E. Ohlin, Moris G. Caldwell, Albert L. Reiss, Norman Fenton,
Edwin Powers i Helen Witmer, Walter Webster Argow, Ashley Weeks, Wiliam
Kvaraceus, Erris Laune, Wilkins McNaughton Smith i mnogu drugi. 137
Megu najnovite prognosti~ki tablici se pomestuva onaa na Grinvud
(Greenwood) od 1982 godina. Vo nea kako pokazateli na prediktibilnosta,
so koi toj gi klasifikuva zatvorenicite spored za~estenosta
na nivnoto prestapni~ko povedenie, se pomesteni: 1 0 osuduvanost
pred {esnaeset godi{na vozrast, 2 0 okolnosta deka zatvorenikot bil
upaten vo ustanova za maloletnici, 3 0 narkomanija vo adolescentniot
period, 4 0 sega{na narkomanija, 5 0 okolnosta deka bil bez rabota pove}e
od polovinata na vremeto vo tekot na dve godini koi mu prethodela
na poslednata osuda, 6 0 okolnosta deka bil vo zatvor pove}e od polovinata
na vremeto vo tekot na poslednite dve godini i 7 0 okolnosta
deka bil osuduvan za onoj vid na kriminalitet za koj se vr{i predviduvaweto.
Razvojot na prognosti~kite tabeli vo Germanija glavno se vrzuva
za kriminolozite [id (Robert Schied), Majarek (Maywerk), [vab (F.
Schwaab), koi na opredelen na~in se usovr{eni od strana na Konli (E.
F. Kohnle), Emering (V. Emmering), Majer (Fritz Mayer), Gerek (Gerecke)
137
Mo{ne pedanten opis na studiite na ovie avtori mo`e da se najde
kaj Coti}, D. op. cit. str. 18-24. Za kriminolo{kata prognoza e raspravano i na
~etvrtata sekcija na III Megunaroden kongres za kriminologija, odr`an vo London,
od 12 do 18 septemvri 1965 godina.
95

kako i od {vajcarecot Frej (Erwin, Frey). 138
Metodot koj go sozdadoa germanskite teoreti~ari se sostoi od
dva stadiumi. Vo prviot stadium se vr{i izbot na petnaeset faktori
(nasledni mani, psihopatija, alkoholizm i sl.) i socijalni faktori
(lo{i uslovi za vospituvawe, neuspeh vo {koluvaweto ili pri rabotata,
vr{ewe na krivi~ni dela pred 18 godi{na vozrast i sl.) i se istra-
`uva procentot na nivnoto vlijanie vrz povratot na odredena grupa na
delinkventi. Vo vtoriot stadium koj pretstavuva prognosti~ka tabela
vo vistinska smisla, za sekoj delinkvent se utvrduva kolku ima osobini
koi go pravat podlo`en na povrat, a potoa i kolkav e procentot na
verojatnost deka povtorno }e izvr{i krivi~no delo.
Prognosti~kite tabeli koi so usovr{uvawe na prethodnata gi
sozdadoa Gerek i Frej (Erwin Frey) pretstavuvaat kombinacija na intuitivniot
metod i metodot na bodirawe na faktori. Taka Gerek, na sekoja
osobina na delinkventot í dal posebna statisti~ka vrednost koja
mo`e da se pomno`i so koeficientot ~ija vrednost se dvi`i od 1 do 4.
Na toj na~i, vsu{nost, se dobiva zbir na negativni poeni koi uka`uvaat
na stepenot na mo`nosta na nastapuvawe na recidivot. Frejoviot
metod e tesno povrzan so metodot {to go razvil Gerek, so toa {to od
nego se razlikuva vo pogled na brojot na faktorite, odnosno osobinite
koi predisponiraat kon recidivizam, kako vrednosti koi toj im gi
dava na tie faktori i na koeficientot na prediktibilnost. 139
Od angliskoto podra~je, vredno e da se spomnat istra`uva~kite
usilbi na Menhajm i Vilkins (Hermann Mannheim and Leslie Wilkins) koi
go prou~uvale efektot na institucionalniot tretman na maloletnicite
vo ramkite na angliskiot Borstal sistem vrz osnova na prognoza
na nivnotot delinkvetno povedenie.
3. Strukturalnata prognoza pretstavuva metod za kiminolo{ko
prognozirawe koj, poa|ajki od potrebata da se izbegnat nedostatocite
na klini~koto i statisti~koto prognozirawe, vr{i nivno eklekti~ko
povrzuvawe.
4. So ogled na navedenoto mnogu kriminolozi smetaat deka kriminalitetot
mo`e da se predvidi so pomo{ na navedenite prognosti-
~ki instrumenti, deka toa predviduvawe mo`e da se verificira i deka
mo`e da ima aplikativen karakter osobeno pri: 1 0 donesuvaweto na
krivi~nata presuda (vo prv red vo odnos na izrekuvaweto i odmeruvaweto
na parapenalnite sankcii, vospitnite merki i institucionalnite
merki na bezbednost), 2 0 predviduvaweto na povedenieto na usloven
otpust, i 3 0 sproveduvawe na opredelen preventiven i represiven tretman.
Od druga strana nesporna e okolnosta deka prognoziraweto na
138
Vidi: Ibid, str. 24-29.
139
Vidi: Coti}, D. op cit. str. 28-29 i Vili}-Ristanovi}, op. cit. str. 65.
96

kriminalnoto povedenie vrz osnova na prognosti~kite tabeli ima
niza nedostatoci. Osnovnite prigovori koi im se upatuvaat se deka
tie se nedovolno nau~no zasnovani i deka dosega{nite istra`uvawa ne
dovele do potvrdeni rezultati i do vistinska mo`nost za nivna prakti~na
primena.
Na planot na nivnata nau~na zasnovanost stoi prigovorot deka
~ovekovoto povedenie e rezultat na vlijanieto na dinami~en splet na
najrazli~ni okolnosti koi izviraat kako od li~nosta taka i od situaciite
koi izobiluvaat so nastani koi, tokmu zatoa, ne mo`at ili
te{ko mo`at da se predviduvaat. Nasproti toa site prognosti~ki istra`uvawa
se baziraat vrz ispituvawe na malubrojni (nekolku) faktori
koi se samo bled odblesok na su{testvenite op{testveni i individualni
faktori vo ovaa oblast.
Na planot na nivnata prakti~na primenlivost sosema osnovano
se zabele`uva deka pri odmeruvaweto na kaznata prognozata ja ima vo
vid samo specijalnata, a ne i generalnata prevencija, deka vo sferata
na prognoziraweto na tretmanot ~esto se zasega vo pravata na ~ovekot,
deka kon prognoziraweto postoi izrazena nedoverba i averzija od
strana na pravosudnite stru~waci, a se odi duri i dotamu {to se tvrdi
deka od prognozata nema nikakva prakti~na, odnosno op{testveno
korisna smisla, 140 tuku samo {teta. 141
I pokraj uverenosta vo izdr`anosta na navedenite nedostatoci,
najgolemiot broj avtori se opredeluvaat za stavot deka ne e osnovano
vo celost da se otfrli idejata na prognoziraweto. Vo taa smisla se
istaknuva deka so kriminolo{kata prognoza treba da se prodol`i "vodej}i
pritoa smetka deka idnoto povedenie mo`e da se prognozira kako
verojatno, a ne kako izvesno," 142 deka vo otsustvo na prognozata ne e mo-
`e da se planira ~ovekototo povedenie 143 i so ogled deka dene{nata
140
Vo ova smisla eden avtor gi postavuva slednive dve prta{awa: "Vo
koja mera ima smisila so stoprocentna sigurnost da se tvrdi deka nekoe lice
na usloen otpust }e stori krivi~no delo, koga op{testvoto ne samo {to e nemo}no
vo toa da go spe~i, tuku kon toa, duri i go prisiluva?" i "Vo {to e prakti~nata
vrednost na soznanieto deka nemo`nosta za vrabotuvawe na uslovno
otpu{teniot vlijae so tolku i tolku procentna verojatnost na negovoto kr{-
ewe na uslovniot otpust, koga op{testvoto e svesno deka na takvo lice isklu-
~itelno retko mu se dava rabota?" Davodovi}, D. op. cit. str. 543.
141
"Ponekoga{ se slu{aat glasovi deka so ovaa slo`ena metodologija
ne se oti{lo ni{to podaleku od ona {to obi~no ni go pru`a logi~noto zaklu~uvawe
bez primena na kompliciranata statisti~ka tehnika i deka postignatite
rezultati ne go opravdale vlo`uvaweto na ogromnite materijalni
sredstva. Coti}, D. op. cit. str. 42.
142
Milutinovi}, M. Kriminologija, str. 78.
143
Mannheim, H. Comparative Criminology. Volume One, Routledge and
Kegan Paul, London, 1965. str. 141.
97

kriminalna prognostika sî u{te go nema nadminato svojot eksperimentalen
stadium, 144 nabrzo mo`e da se o~ekuvaat posigurni rezultati vo
ovaa oblast. Se tvrdi i toa, deka statisti~kite prognosti~ki metodi
zaedno so klini~kata prognoza mo`at da poslu`at kako korisno sredstvo
vo niza akcii na planot na krivi~nata represija i prevencija,
kako i deka mo`at da bidat usvoeni kako zna~aen metod za soznavawe
na opredeleni oblasti na etiologijata na kriminalitetot. 145
2. PROGNOZIRAWE NA KRIMINALITETOT KAKO MASOVNA
POJAVA
Prognoziraweto na kriminalitetot kako masovna pojava (predviduvawe
na op{tata dinamika na kriminalitetot) se vr{i so koristewe
na statisti~kite metodi kako {to se zakonot na verojatnosta i
drugi statisti~ki zakonitosti. Vrz nivna osnova mo`e da se predvidi
porastot, stagnacijata ili opa|aweto na kriminalitetot za opredelen
pokratok ili podolg period. So ogled na dol`inata na periodot za koj
se vr{at, predviduvaweta se razlikuvaat kratkoro~ni, srednoro~i i
dolgoro~ni prognozi.
Prognoziraweto na kriminalitetot kako masovna op{testvena
pojava se potpira vrz zakonitosti na op{testveniot razvoj, odnosno
vrz osnova na idnite pretpostaveni op{testveni promeni, kriminogeni
vlijanija i drugi okolnosti na ovaa pojava.
I ovoj vid na prognozi imaat relativna vrednost so ogled deka
nitu so niv ne e mo`no dokraj da se sogleda idnoto dvi`ewe na kriminalitetot.
Za toa ima pove}e pri~ini kako, na primer, nepostoeweto
sigurni podatoci za sostojbata na kriminalitetot i efikasnosta na
merkite za negovo suzbivawe, postojanoto varirawe na vlijanieto na
op{testvenite faktori, pojavata na nepredvideni okolnosti i sl.
Ottamu se veli, deka so pomo{ na ovie prognozi mo`at da se soznaat
samo tendenciite na idnoto dvi`ewe na kriminalitetot, i deka toa e
maksimumot {to so niv mo`e da se postigne. 146 Me|utoa, toa ne go namaluva
nivnoto zna~ewe osobeno na planot na prognozata na preventivnata
akcija na kriminalitetot.
VI. TRIANGULACIJA
1. Vo prethodnite izlagawe imavme prilika da sogledame brojni
metodi i tehniki na istra`uvawe, a vo odreden del i kriminolo-
{ki koncepcii, {to uka`uva deka sovremenata kriminologija se potpira
vrz pove}esrani priodi kon svoite istra`uvawa. Toa potreba
144
Kajzer, G. op. cit. str. 442.
145
Coti}, D. op. cit. str. 43.
146
Milutinovi}, M. op. cit. str. 79.
98

proizleguva od slo`enosta na problemite so koi se sre}ava kako i od
ograni~enosta na sekoj od poedine~nite metodi da gi objasni pojavite
vo kriminologijata. Istra`uvawata, osven toa, se vr{at ekipno od
strana na pogolem broj stru~waci koi nastojuvaat kriminalitetot ne
samo da go opfatat tuku i da gi objasnat od site negovi aspekti i dimenzii.
Nakratko, brojnite problemi na kriminalitetot ni od daleku
ne mo`at so sigurnost da se re{at vo otsustvo na raznovidni i soodvetno
odbrani metodi i tehniki za pribirawe na kriminolo{kite podatoci.
Ottamu, kako neizbe`en uslov za postignuvawe na sigurnosta vo
kriminolo{kite istra`uvawa se javuva triangulacijata.
Terminot triangulacija poteknuva od geografijata kade zna~i
merewe na povr{inata so pomo{ na trijagolnik (triangl - na latinski
zna~i triagolnik). Terminot triangulacija se odomakil i vo drugite
nauki, a ottamu i vo kriminologijata kade {to mo`e da se definira
kako upotreba na razli~ni metodi, metodolo{ki postapki, kako i na
razli~ni teoretski pristapi vo edno isto kriminolo{ko istra`uvawe,
so namera preku po{irok opfat na predmetot na istra`uvaweto
da se dojde do pocelosno objasnuvawe na kriminalitetot i do posiguno
proveruvawe na dobienite rezultati.
2. So ogled na me|usebniot odnos na kombiniranite metodi i tehniki,
vo literaturata se razlikuvaaaat: vnatre{ni i nadvore{ni
triangulacii. Za vnatre{na triangulacija stanuva zbor toga{ koga vo
ramkite na ist istra`uva~ki zafat se kombiniraat razli~ni tehniki
na sobirawe na podatocite. Vo kriminologijata, vo ova najtesno zna-
~ewe, triangulacijata se sveduva na tehni~ki termin koj ozna~uva upotreba
na dva ili pove}e metodolo{ki postapki za sobirawe na podatoci,
odnosno vo anga`irawe na najmalku dvajca istra`uva~i vo ist istra`uva~ki
proekt so cel da se izbegnat gre{kite {to se javuvaat kako
posledica na nivnite predrasudi i ednostranosti. Nejzinoto zna~ewe
vo smisla na upotreba na pove}e metodolo{ki postapki vo isto istra-
`uvawe denes e najprisutno vo istra`uva~kata praktika.
Vo ovaa smisla kombiniraweto na najrazli~ni metodi i metodolo{ki
tehniki se ogleda od nejzinoto najelementarno nivo kako, na
primer, kombinirawe na eksperimentot so posmatrawe, etnografskiot
metod so intervju, posmatraweto so anketa itn.
Vo vtoriot slu~aj se raboti za upotreba na raznovidni metodi
na istra`uvawe pri prou~uvaweto na ist predmet. Vo ova najtesno zna-
~ewe, triangulacijata se sveduva na poslo`eno isprepletuvawe vo ovoj
slu~aj na nivo na metodite, do koe doa|a vo ramkite na istra`uvawata
koi se odnesuvaat na ednovremeno sogleduvawe na kriminalitetot
kako individualna i kako masovna op{testvena pojava (kombinirawe
na klini~kiot so statisti~kiot, istoriskiot i so komparativniot metod
i sl.).
Mo`en e i tret vid na teoretska triangulacija ili triangulacija
na teorii. Toa e slu~aj koga se kombiniraat razli~ni teoretski
99

pristapi vo edna studija, odnosno koga kriminalitetot se objasnuva od
aspekt na pove}e teoretski koncepci. Ovoj vid na triangulacija najmalku
e primenuvan vo kriminolo{kite istra`uvawa iako spored svojata
korisnost treba da dobie prioritenoto mesto. So negova pomo{ mo-
`at da se izbegnat brojnite zastranuvawa na koi im podlegnuvaat
mnogu kriminolozi koi nastapuvaat pod isklu~ivo vlijanie na sopstveniot
op{t teoretski pristap. Nejzinite natamo{ni prednosti se sostojat
proverlivosta na teoriite, pogolema dostapnost i me|usebna razmenlivost
na nivnite soznanija, kako i vo sozdavaweto na sigurna podloga
za nadminuvaweto na neplodotvornite teorii.
Posledniov moment, kako {to so pravo zabele`uva eden avtor,
e od ogromno zna~ewe za natamo{niot razvoj na krimninologijata
kako nauka, za{to nejziniot dosega{en razvoj poka`uva deka nitu edna
teoretska ramka ne ovozmo`uva celosno i univerzalno objasnuvawe na
zlostorstvoto i site vidovi na kriminalitetot. Za opredeleni vidovi
na krivi~i dela, kao {to se siluvaweto i ostanatite vidovi na seksualni
delikti, po se izgleda deka re{ava~ko zna~ewe go imaat individualnite
dispozicii, dodeka op{testvenite uslovi i strukturata se so
vtorostepeno dejstvo. Vtorite vlijanija (na primer, preku neednakvata
polo`ba na polovite) se samo sredstva za naso~uvawe na tie individualni
sklonosti. Kaj nekoi drugi dela, odnosot na individualnite i
op{testvenite vlijanija ima obraten raspored. Tokmu vo navedenoto,
kako {to natamu tvrdi istiot avtor, mo`e da se najde argumentacijata
za istovremno razgleduvawe na brojnite razli~ni koncepcii i postavki
koi gi pru`aat postojnite teorestki pristapi vo kriminologijata.
147
VII. FUNKCIJA NA KRIMINOLOGIJATA
1. Po ovie razgleduvawa mo`eme kone~no da go zaokru`ime utvrduvaweto
na poimot na kriminologijata. Spored moe dlaboko nau~no
uveruvawe, kriminologijata pretstavuva samostojna sinteti~ka nauka
koja koristejki se so soodvetni metodi, teoretski i empiriski gi
pru~uva fenomenologijata i etiologijata na kriminalitetot so cel za
negovo nau~no objasnuvawe i efikasno suzbivawe.
Navedenata definicija gi sodr`i elementarnite obele`ja na
kriminologijata kako nauka: 1. predmetot ({to se prou~uva) - delot od
definicijata vrz koj se zasnova opredelbata za prou~uvawe na etiologijata
i fenomenologijata na kriminalitetot, 2. metodot (kako se
pru~uva) - delot od definicijata za istra`uva~kata postavenost na
kriminologijata so koristewe na metodi od naukite koi se zanimavaat
so prou~uvawe na op{etstvoto i ~ovekot koi me|utoa, nu`no se prilagodeni
na nejziniot predmet, i 3. funkcijata (zo{to se prou~uva) - del
147
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 86.
100

od definicijata vrz koj se zasnova pru~uvaweto na celite, zada~ite i
vidovite na nejzinata primena.
Od navedenata definicija mo`e da se zklu~i i slednoto:
1 0 Kriminologijata pretstavuva samostojna (avtonomna) nauka
so poseben predmet i metod na prou~uvawe. Spored toa kriminologijata
ne e nitu zaedni~ki naziv za redica na kriminolo{ki disciplini,
ni zaeni~ki poim so koj se opfateni site krivi~nopravni nauki.
2 0 Kriminologijata e integrativna (edinstvena) nauka {to zna-
~i deka sosema e izli{no nejzinoto ras~lenuvawe na op{ta i posebna,
teoretska i prakti~na, klini~ka i teraperutska, ~ista i primeneta
nauka. So ogled deka kriminologijata gi integrira site soznanija koi
postojat za kriminalniot fenomen taa e i sinteti~ka, a ottamu i interdisciplinarna
nau~na disciplina, {to zna~i deka za prou~uvawe na
nejziniot predmet e potrebno da se koristat istra`uva~kite metodi i
postapki i da se obedinuvaat soznanijata i nau~nite dostigawa na drugi
nauki kako {to se: sociologijata, biologijata, psihologijata, psihijatrijata,
statistikata i dr.
3 0 Kriminologijata e teoretska i empiriska nauka. Kako teoretska
nau~na disciplina taa gi voop{tuva soznanijata do koi se doa|a
preku konkretni nau~ni istra`uvawa. Kako empiriska nauka kriminologijata
se zanimava so realnite pojavi i procesi koi mo`at neposredno
da se zabele`at i prou~at.
4 0 Predmet na kriminologijata e prou~uvawe na kriminalitetot
kako op{testvena pojava i krivi~noto delo i li~nosta na storitelot
kako poedine~ni pojavi. Takviot pristap se ostvaruva preku nejzinite
dve podra~ja: kriminalna fenomenologija - koja gi prou~uva pojavnite
oblici, strukturata i razvojot na kriminalnoto povedenie i
kriminalnata etiologija koja gi prou~uva korenite i neposrednite
faktori ("kriminogenite fatori") na kriminalnoto povedenie.
5 0 I najposle, funkcija (zada~a, cel) na kriminologijata e da ja
utvrdi strukturata i strukturnite promeni na kriminalnoto povedenie,
da gi otkriva negovite koreni vo dadeni op{testveni uslovi, da
gi soznae zakonitostite na negovoto javuvawe, odnosno da objasni zo-
{to se javuva kriminalnoto povedenie i pokraj postoeweto na krivi-
~nopravnite normi i sankcii koi se predviduvaat za takvo odnesuvawe,
i pokraj drugite razli~ni merki koi se prezemaat vo ramkite na kriminalnata
politika.
2. Posledniot stav, poradi koj, vsu{nost, i gi pravime ovie sumarni
zaklu~oci, zaslu`uva da mu posvetime u{te malku prostor.
1 0 Nesomneno e deka prvata i osnovna zada~a na kriminologijata
kako posebna nau~na disciplina e da dosegne do opredelen fond na
nau~ni soznanija istra`uvajki ja vistinata za kriminalitetot. Vo
ovaa smisila od nea se bara da bide sistemati~na (da postigne celosnost
i sredenost na nejzinite rezultati) i objektivna (da obezbedi
poklopuvawe na nau~nite soznanija za faktite za kriminalitetot so
101

negovata vistinska sostojba). Ovaa e soznajna dimenzija ili uloga na
kriminologijata.
Kriminologijata, vsu{nost, treba da odgovori na koj na~in doa|a
do kriminalitetot kako poedine~no povedenie i kako masovna pojava
vo edno op{testvo, na koj na~in se formira li~nosta na delinkventot
i koi se objektivnite i subjektivnite faktori koi go predizvikuvaat
takvoto povedenie. Utvrduvaj}i gi zakonitostite vo nastanuvaweto
i dvi`eweto na kriminalitetot, kriminalnata etiologija gi
pru`a site ovie objektivizirani elementi koi se neophodni za izgraduvawe
na celukupniot teoretski preventiven i represiven sistem na
merki i programi za negovoto suzbivawe.
2 0 Kako i drugite nauki, kriminologijata nastana od odredeni
potrebi na lu|eto koja vo konkretniov primer pretstavuva za{tita na
op{testvoto od op{testveno negativni povedenija. So samiot toj fakt
kriminologijata ima izvonredno va`na prakti~na op{testvena funkcija
koja vo sovremeni uslovi na postojan porast na kriminalitetot i
postojano iznao|awe na negovi novi i porazvieni formi sî pove}e dobiva
na svoeto zna~ewe. Toa e prakti~na dimenzija na kriminologijata.
Vo ovaa sfera kriminologijata ima zada~a da pru`a takvi soznanija
koi imaat prakti~ni implikacii na planot na kontrolata na
kriminalitetot. Pritoa, vo prv red se misli na nejzinot pridones vo
usovr{uvaweto na krivi~noto pravosudstvo sfateno kako sistem na
orani (policija, obvinitelstvo i sudovi) koi se zadol`eni na sveduvawe
na kriminalitetot na podnoslivo nivo - deluvawe vo polza na kriminalnata
politika.
Me|utoa, ni{to pomalo ne e i zna~eweto na nejziniot prakti-
~en pridones vo sekojdnevnoto rabotewe. Vrz koj sektor }e se naso~at
raspolo`ivite sili vo bobata protiv kriminalitetot, protiv koj vid
na krivi~ni dela i izvr{iteli }e se zaostruva represijata, na koi
krivi~ni dela }e im se dava prioritet vo istragata i presuduvaweto,
ne smee da zavisi od slu~ajna ocenka na nadle`niot organ, tuku od podatocite
za dvi`eweto na krivi~nite dela, nivniot porast ili opa|awe,
nivnata op{testvena {tetnost, kako i op{testvenata {tetnost na
nivnite izvr{iteli. Tie podatoci, nu`ni za pravilna orientacija po
odnos na ovie pra{awa mo`e da gi dade samo dobra statistiti~ka evidencija.
148
148
"Statististi~koto pribirawe na podatoci za pravosudnite organi
e ona {to za edno preprijatie pretsatvuva knigovotstvoto. Kako {to preprijatieto
bez knigovodstvo ne mo`e da go sledi dvi`eweto na proivodtvoto,
uspehot ili neuspehot vo raboteweto, produktivnosta na trudot i sl., taka, vo
otsustvo na statisti~ki podatoci i nivnata analiza ni pravosudnite organi
ne mo`at da go sledat dvi`eweto na kriminalitetot, rezultatite od borbata
102

So problemot na utvrduvaweto na kriminalitetot tesno e povrzano
ne samo pra{aweto za suzbivaweto na kriminalitetot i vodeweto
na kaznenata politika vo edna zemja, tuku i tretmanot na osudenite
lica. Ottamu, kako {to podrobno }e vidime podocna, kriminalnata
etiologija e vo tesna vrska ne samo so kriminalnata politika na edna
zemja, tuku i so izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii - deluvawe vo
polza na penologijata.
Soznajnata i prakti~nata dimenzija na kriminologijata se nepozredno
povrzani i zaemno usloveni i ne mo`at izolirano da se posmatraat
vo ostvaruvaweto na nejzinata funkcija. 149
Vo ovaa smisla vo kriminolo{kata literatura sî pove}e se
predlagaat re{enija {to }e dovedat do pogolema primenlivost na kriminolo{kite
istra`uvawa vo praktikata. Imeno za nadminuvawe na
ograni~enata primenlivost na pogolemiot broj kriminolo{ki istra-
`uvawa vo sovremeni uslovi se nudi ostvaruvawe na dve pretpostavki.
Prvata se sostoi vo sî pogolemo naso~uvawe kon aplikativni kriminolo{ki
istra`uvawa so cel organite na formalnata kontrola da dobijat
podatoci koi ovozmo`uvaat podobro sfa}awe na kriminalitetot.
Vtorata pretpostavka se odnesuva na podobruvaweto na komunikacijata
me|u kriminolozite koi se zanimavaat so kriminolo{ki istra-
`uvawa i raboticite od oblasta na pravosudnata administracija. No
toa se ve}e problemi so koi poprodlabo~eno se zanimava kriminalnata
politika i ottamu na ovde nema podrobno da gi eksplicirame. 150
3 0 Nesomnena funkcija na kriminologijata treba da bide i doa|aweto
do soznanijata za toa vo koja mera kriminalitetot pretstavuva
ekonomski teret za dr`avata. Pritoa, mislime na istra`uvawata
koi treba da ja poka`at ne samo neporednata materijalnata {teta od
izvr{uvaweto na krivi~nite dela, tuku i na site tro{oci koi pa|aat
na tovar za izdr`uvaweto na celokupniot pravodusen sistem: policijata,
obvinitelstvoto, sudstvoto i penietncijarnite ustanovi.
4 0 I na krajot, zaradi celosno razjasnuvawa na funkcijata na
kriminologijata smetame deka e potrebno da uka`eme na dva zna~ajni
stava na Kajzer, koi ovde gi prenesuvame vo celost. "Kriminologijata
kako i sekoja druga nauka", veli Kajzer, "se legitimira preku svojot
odnos kon vistinata i potragata po vistinata. Samo nie ne mo`eme da
protiv istiot, uspesite ili neuspesite vo taa borba i sl". Mirkovi}, D. op. cit.
str. 8.
149
"Vo krajna linija, kako i kaj drugite zla, kako na primer, bolesta -
zlostorstvoto i kriminalitetot ne gi prou~uvame od druga pri~ina, tuku toa
soznanie da go iskoristime za nivno suzbivawe i spre~uvawe." Ignjatovi}, \.
op. cit. str. 31.
150
Toa me|utoa ne e slu~aj i so onie teoreti~ari koi vo predmetot na
kriminologijata ja pomestuvaat i reakcijata na op{testvoto na kriminalnoto
povedenie. Vidi: Ibid, str. 31-32
103

go previdime faktot deka tragaweto po vistinata vo nekoi vremiwa i
vo nekoi op{testva se zapostavuva, potisnuva, pa duri i zabranuva. Do
ova mo`e da dojde preku dr`avna, odnosno partiska cenzura ili preku
verski institucii, potem preku tn. "dr`avni istra`uvawa" no i preku
samata nezavisna nauka. Za{to toa sekoga{ sledi opredelen na~in na
postapuvawe pra{awa. Toa vo golema mera presuduva za toa {to }e se
predava, ispituva i objavuva. Toa natamu odlu~uva za toa koj mo`e da se
klasificira spored vladea~kite paradigmi i da dobie povolni {ansi
za podem, kako i za toa koj nema da bide zemen seriozno, koj }e bide "zamol~en"
ili podlo`en na drugi negativni sankcii (na primer, preku
tn. "kasapewe" vo recenziite). I dene{nata nauka gi poznava ovie mehanizmi,
i toa kako kaj nas, taka i vo stranstvo." 151
Dokolku kriminologot se svrtuva kon istra`uva~kite problemi
so na~elno neograni~ena qubopitnost, konfliktite se neizbe`ni
sî dodeka vo ostvaruvaweto na svoite istra`uva~ki planovi e upaten
na podr{kata od dr`avnite i istra`uva~ko-birokratskite organi, a
pomo{, vsu{nost, voop{to i ne dobiva Ova pred sî doa|a do izraz preku
ograni~uvaweto na pristapot do sakanite podatoci i pri dodeluvaweto
sredstva. Za da mo`e, me|utoa, nau~no da se traga po vistinata,
potreben e pristap do informaciite i soodvetni sredstva za istra`uvawe.
Slobodata na istra`uvaweto mo`e da bide ograni~ena na razli-
~ni na~ini so vlijanie vrz pristapot do podatocite i nivnoto dobivawe.
Pokraj nedostigot od sredstva, tuka prvin doa|a zabranata ili
nedavaweto pristap, potem odbivaweto sorabotka vrz nivnoto pribirawe,
da re~eme vo penitencijarnite ili vo pravosudnite ustanovi.
Natamo{na mo`nost e zakanata so plenidba vo slu~aj na otkrivawe
informacii relevantni za rasvetluvaweto na nekoj kriminalen slu-
~aj. Osven toa, treba da se zemat predvid i ograni~uvawata preku istra`uvawata
po nalog i preku izdavawe naredbi. Slobodata na istra`uvaweto
ponatamu ja ograni~uvaat i merkite na za{tita na podatoci. 152
151
Kajzer, G. op. cit. str. 12.
152
Ibid, str. 13.
104

G l a v a III
KRIMINOLOGIJATA I NEJZINIOT ODNOS SO DRUGITE
NAU]I
I. KRIMINOLOGIJATA I SRODNITE NAU]I
Da se opredeli predmetot na kriminologijata zna~i da se odgovori
na pra{aweto {to izu~uva ovaa nau~na disciplina, so {to taa se
zanimava. Toa zna~i od brojnite me|usebno povrzani slu~uvawa vo
op{testvoto da se izdvojat onie posebni i so zaedni~ki obele`ja povrzani
celini koi ja pretstavuvaat kriminolo{kata materija kako
objekt na kriminolko{kite istra`uvawa. Taa zada~a ve}e ja ispolnivme
vo prethodnite izlo`uvawa, me|utoa so ogled deka kriminologijata
ne e edinstvenata nauka koja se zanimava so problemite na kriminalitetot,
neophodno e nejzinoto razgrani~uvawe so site onie nauki koi
na izvesen na~in ja obrabotuvaat ili samo ja dopiraat ova materija.
So prou~uvaweto na vrskite na kriminologijata i drugite nauki
se ovozmo`uva da se sogleda nejzinata nau~na i prakti~na funkcija.
1. KRIMINOLOGIJATA I KRIVI^NOTO PRAVO
Krivi~noto pravo i kriminologijata se posebni nau~ni disciplini
koi zaemno tesno se povrzani i me|usebno zavisni, ottamu {to i
dvete za osnoven predmet na svoeto prou~uvawe go imaat krivi~noto
delo koe {to go prou~uvaat od razli~ni aspekti.
Krivi~noto pravo vo osnova e vrzano za krivi~noto zakonodavstvo.
Toa pretstavuva zbir na propisi za krivi~nite dela i sankciite
za izvr{itelite na tie dela ~ija funkcija e za{tita na va`ni vrednosti
na poedincite i zaednicata. 153 Ili poinaku, toa e sistem na pravni
153
Krivi~noto zakonodavstvo e pravno sredstvo za ostvaruvawe na
opredeleni op{testveni celi. Kako instrument na politikata na suzbivaweto
na kriminalitetot toa ima svoi trajni funkcii od koi osnovnata e tn. za-
{titna ili protektivna funkcija. Za{titnata funkcija na krivi~noto pravo
vo osnova se odnesuva na dve vrednosti: 1 0 gra|aninot i negovite slobodi i
prava i negovata op{testveno - ekonomaka polo`ba i 2 0 op{testvenoto ureduvawe,
nezavisnosta i bezbednosta i so Ustavot utvrdeniot praven poredok.
Ovaa funkcija krivi~noto zakonodavstvo ja ostvaruva so opredeluvawe koi
op{testveno opasni dela se smetaat za krivi~ni dela, so propi{uvawe na kazni
i drugi krivi~ni sankcii koi mo`at da se izrekuvaat za tie dela i so
105

poimi za krivi~noto delo, vinovnikot i krivi~nata sankcija (sistem
na poimi za krivi~nopravnite instituti). Negova cel e nau~na analiza
na tie krivi~nopravni instituti i nivna sistematika, a krajna cel -
prevencija i suzbivawe na kriminalitetot. Krivi~noto pravo go ispituva
kriminalitetot i site krivi~nopravni poimi kako pravni (normativni)
fenomeni. Pritoa se slu`i so specifi~ni pravni metodi
kako {to se induktivno-deduktivniot metod, istoriskiot, komparativniot,
teleolo{ki i drugi metodi. Od stojali{te na krivi~noto pravo
kriminalitetot vo prv red e pojava koja se izrazuva vo sprotivstavuvawe
na pozitivno pravnite propisi. No, ottamu {to kriminalitetot
e i op{testvena pojava, naukata na krivi~noto pravo ne ja zapostavuva
ni negovata sociolo{ka sodr`ina. Me|utoa, so ogled na toa {to taa
sodr`ina najdobro mo`e da se zabele`i i spoznae vo ramkite na kriminologijata,
krivi~noto pravo nu`no e upateno na nejzinite istra`uvawa.
Vo taa smisla kriminologijata mu uka`uva na krivi~noto pravo
na vlijanieto na op{testvenite promeni vrz kriminalitetot; na vlijanieto
na industrijalizacijata, demografskite promeni, promenata
na uslovite na `ivotot i sl. pojavi; na razvojot na novite formi na
kriminalitetot vo sovremeni uslovi kako {to e kriminalitetot na
belite jaki; na vlijanieto na krivi~nopravnite instituti i inkriminacii
vrz ovaa pojava, na ulogata na recidivizmot, `rtvata, vlijaniteto
na treti lica vo pojavata na kriminalitetot i sl. Nakratko, krivi~noto
pravo od kriminologijata gi dobiva neophodnite podatoci za
razmerot i uslovnosta na krivi~nite dela {to ima isklu~itelno zna-
~ewe za racionalna izgradba na inkriminaciite i sankciite.
Od druga strana, vo prou~uvaweto na kriminalniot fenomen i
kriminologijata e zavisna od krivi~noto pravo. Imeno krivi~oto
pravo opredeluva koi povedenija pretstavuvaat krivi~no delo so nivnoto
vnesuvawe vo krivi~iot zakonik. So ogled na toa deka kriminologijata
go zema za predmet na svoite prou~uvawa krivi~noto delo na
na~in kako {to toa go opredeluva krivi~noto pravo, proizleguva deka
krivi~oto pravo go opredeluva nau~noistra`uva~kiot interes, odnosno
predmetot i obemot na kriminologijata.
Nu`no e da se spomne i toa deka, bez ogled na toa {to stanuva
zbor za stabilna granka na zakonodavstvoto vo koe ne se po`elni ~esti
i parcijalni izmeni, krivi~noto pravo e nu`no i dinami~no. Toa mora
da go prilagoduva svojot instrumentarium na aktualnite problemi vo
borbata protiv kriminalitetot. So cel da bide op{testveno racionalno
i efikasno vo ostvaruvaweto na svoite celi, toa mora da rea|ira
izrekuvawe i izvr{uvawe na ovie sankcii vo zakonski utvrdeni postapki.
Krivi~noto zakonodavstvo ostvaruva i tn. garantna funkcija, za{to im obezbeduva
na gra|anite deka ne mo`e da im se izre~e kazna ili druga krivi~na
sankcija za delo koe pred da e storeno, ne bilo so zakon opredeleno kako krivi~no
delo i za koe so zakon ne bila propi{ana kazna .
106

na novite oblici na op{testveno-opasni povedenija naso~eni protiv
osnovnite za{titeni vrednosti odnosno da gi dopolnuva svoite re{enija
dokolku tie se necelosni i nadminati.
2. KRIMINOLOGIJATA I KRIMINALNATA POLITIKA
Kriminalnata politika pretstavuva granka na naukata na krivi~noto
pravo i prakti~na dejnost koja se zanimava so pra{aweto na
najcelishodnoto ureduvawe na krivi~noto zakonodavstvo i toa ne samo
vo odnos na represijata, tuku i na sredstvata koi se potrebni za prevencija
na prestapite, ote`nuvawe na nivnoto pojavuvawe i spre~uvawe
na nivniot porast. Pritoa, mora vedna{ da se istakne deka denes re-
~isi nema avtor koj vo osnova ne se soglasuva deka terminot kriminalna
politika e krajno neadekvaten vo odnos na poimot {to go izrazuva
i deka vo toj pogled e mnogu pocelishodno da se zameni so izrazot -
politika na spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot ili antikriminalna
politika. 154
Kriminologijata se nao|a vo tesna povrzanost i so kriminalnata
politika. Taa povrzanost i ovde e opredelena od zaedni~kiot predmet
na interes koj vo osnova se posmatra od razli~ni aspekti. Pra{aweto
- kako treba da se postapuva so lu|eto koi gi povreduvaat osnovnite
pravila na zaedni~koto op{testveno `iveewe i so toa gi o{tetuvaat
ili gi zagrozuvaat poedincite ili ~ove{tvoto voop{to, pretstavuva
osnoven predmet na kriminalnata politika. 155 Nejzinata osnovna
zada~a e vrz osnova na opredeleni celi da se izgradi efikasen sistem
na preventivni i represivni sredstva za suzbivawe na kriminalitetot.
Osnovnite celi na taa borba na planot na op{tata, posebnata i
individualnata prevencija gi definira kriminalnata politika. Vo
taa smisla predlaga prezemawe na raznovidni op{testveni merki i
akcii od ekonomski, socijalen, vospiten, zdravstven, mentalno-higienski
i drug za{titen karakter. Od druga strana celite {to treba da se
ostvarat vo oblasta na kaznenata politika so propi{uvawe, izreknuvawe
i izvr{uvawe na krivi~nite sankcii na kriminalnata politika
ñ se dadeni od strana na krivi~noto pravo, kriminologijata i penologijata.
Toa me|utoa, ne zna~i deka i samata kriminalna politika ne
mo`e da sugerira merki so poinakva generalnopreventivna i specijalnopreventivna
naso~enost. Naprotiv, mo`e slobodno da se ka`e deka
toa e tokmu i nejzinata osnovna zada~a. Vo toa se krie i osnovnata pri-
~ina zaradi koja ovaa nauka treba da raspolaga so istra`uva~kite so-
154
Sulejmanov, Z. Kriminalna politka, Fondacija Fridrih Ebert,
Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa i Grafohartija,
Skopje, 2001, str. 19.
155
Roxin, C, Prilog novijem razvoju kriminalne politike , JRKKP, 1990/4,
str. 3. Vidi i Kajzer, G. op. cit. str. 506-512.
107

znanija za registerot i primenata, no i so soznanijata za efikasnosta
ili neefikasnosta na oddelni krivi~ni sankcii {to gi pru`a ili
mo`e da gi pru`i krivi~noto pravo i penologijata.
So ogled na toa {to kriminalnata politika inicira niza pra-
{awa od nau~en i prakti~en karakter za poefikasno spre~uvawe na
kriminalitetot, taa treba da raspolaga i so empiriski soznanija za
fenomenologijata i etiologijata na kriminalitetot. Zaradi soznavaweto
na tie karakteristiki na kriminalitetot taa nu`no e upatena na
kriminologijata. Ottamu, vo ostvaruvaweto na svojata prakti~na zada-
~a - primena na najrazli~ni merki od preventivna i represivna priroda,
kriminalnata politika vo golem del e zavisna, pred sî, od dostigawa
na kriminologijata. Od druga strana kriminologijata gi koristi
nau~nite rezultati do koi doa|a kriminalnata politika, za{to niz
prakti~nata proverka na poedine~nite merki za suzbivawe na kriminalitetot
na najdobar na~in se proveruva nau~nata relevantnost na
kriminolo{kite soznanija.
Od dosega{nata zaemna upatenost na kriminologijata i kriminalnata
politika nakratko mo`e da se konstatira slednoto. Kriminologijata
samo gi osmisluva konkretnite aktivnosti vo suzbivaweto
na kriminalitetot, a kriminalnata politika slu`i za proverka na nau~nite
postavki na prvata. Od takvata povrzanost pridonesot na kriminologijata
vo kontrolata na kriminalitetot mo`e da se sogleda vo:
ukinuvaweto na niza nepotrebni inkriminacii, reformata vo oblasta
na vinosta, ostvaruvaweto na poseben re`im sprema nekoi kategorii
na storiteli (maloletnici i du{evno rastroeni lica), voveduvaweto
na merkite na bezbednost, ispituvaweto na li~nosta na prestapnikot
vo krivi~nata postapka i sl.
3. KRIMINOLOGIJATA I KRIVI^NOTO PROCESNO PRAVO
Krivi~noto procesno pravo kako poim so koj se opredeluva naukata
so koja se ureduva krivi~noto zakonodavstvo i krivi~nata postapka
- nauka koja se zanimava so definiraweto na osnovnite teoretski
poimi i na~ela i so soznavaweto i nadminuvawe na problemite vo goneweto,
odbranata i presuduvaweto na storitelite na krivi~nite
dela, zaradi obezbeduvaweto najsoodvetno krivi~no zakonodavstvo i
krivi~na postapka {to }e bidat vo funkcija na najefikasna borba
protiv kriminalitetot. Naukata na krivi~noto procesno pravo ja izu-
~uva krivi~nata postapka vo nejzininata vistinska realizacija vo `ivotot
na edno konkretno op{testvo so cel da izgradi, vospostavi i postojano
da go razviva i unapreduva sistemot na krivi~noprocesnite
poimi, na~ela i drugi znaewa za krivi~nata postapka. Nakratko, krivi~noprocesnoto
pravo nastojuva da izgradi soodveten op{t teoretski
pristap i adekvatni metodi i metodolo{ki tehniki za su{tinsko unapreduvawe
na krivi~nata postapka vo funkcija na nejzina korisna pri-
108

mena vo realniot `ivot na opredeleno op{testvo. 156 Ili pokratko,
krivi~noto procesno pravo e zbir na pravni propisi so koi se opredeluavaat
procesnite subjekti kako vr{iteli na procesnite dejstvija i
nivnata pravna polo`ba, prava i dol`nosti. 157
Krivi~nata postapka e povrzna so kriminologijata na na~in
{to pri fakti~koto i pravnoto formulirawe na kriminalniot nastan
crpi golem del od fondot na nejzinite soznanija za kriminalitetot,
osobeno za li~nosta na krivi~noto delo. Ili, so drugi zborovi,
tie soznanija na kriminologijata se koristat pri ispituvaweto na
obvinetiot, a vo tekot na istragata i dokaznata postapka vo formiraweto
na tn. kriminolo{ka ekspertiza. 158 Kriminolo{kata ekspertiza
pretstavuva socilano, psiholo{ko i psihopatolo{ko i medicinsko
ispituvawe na li~nosta na prestapnikot vo fazata na krivi~nata postapka
od istragaat do izvr{uvaweto na kaznata. Prou~uvaweto na li-
~nosta go opfa}a kako procesnot na kriminalizacija (razvojot na li~nosta
do momentot na preminot kon deloto), kako i samiot akt na preminuvaweto
kon deloto. Rezultatite na kriminolo{kata ekpertiza,
koja ja vr{at stru~ni profili od najrazli~ni nau~ni oblasti vo specijalizirani
ustanovi, ovozmo`uvaat celosno sogleduvawe na li~nosta
na prestapnikot vo fazata utvrduvaweto na negovata vina i presuduvaweto
na deloto. Od druga strana kriminologijata gi koristi materijalite
do koi se doa|a vo krivi~nata postapka (krivi~nite predmeti)
za svoite fenomenolo{ki i etiolo{ki istra`uvawa.
4. KRIMINOLOGIJATA I PENOLOGIJATA
Penologijata e pravna, teoretska i empiriska nauka koja {to so
nu`no koristewe na opredelni soznanija od drugite nauki go prou~uva
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii zaradi poefikasno ostvaruvawe
na nivnite poedine~ni celi i nivnata op{ta op{testvena uloga vo re-
156
Sulejmanov, Z. Krivi~no procesno pravo, Institut za sociolo{ki
i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 2002, str. 26.
157
Vasiljevi}, T. Sistem krivi~nog procesnog prava SFRJ, Beograd, 1981, str.
23.
158
Zakonot za krivi~nata postapka ne sodr`i odredbi za kriminolo-
{kata ekspertiza, me|utoa predviduva deka istra`niot sudija, pred zavr{uvaweto
na istragata, }e pribavi podatoci za obvinetiot, a po potreba i drugi
podatoci za porane{niot `ivot na obvinetiot, za prilikite vo koi `ivee,
kako i za drugi okolnosti {to se odnesuvaat na negovata li~nost. Istra`niot
sudija mo`e da opredeli medicinski pregled ili psiholo{ko ispituvawe na
obvinetiot koga e potrebno da se dopolnat podatocite za li~nosta na obvinetiot.
Vo ovaa smisla se zna~ajni i odredbite za izu~uvawe na li~nosta na
maloletnite delinkventi.
109

presivnata broba protiv kriminalitetot. 159
Penologijata i kriminologijata se isklu~itelno tesno povrzani
disciplini bez ogled na toa {to penologijata vo osnova e normativna
nauka za razlika od kriminologijata koja i pokraj faktot {to se
zanimava so kriminalitetot e vonpravna krivi~na nauka. Kriminologijata
go prou~uva kriminalitetot sledej}i go od biolo{ki, psiholo-
{ki, psihijatriski, sociolo{ki i drugi vonpravni stojali{ta nastojuvaj}i
preku svoite dve osnovni podra~ja na nau~en interes da gi prou~i
pojavnite oblici, strukturata i razvojot na kriminalnite povedenija
(kriminalna fenomenologija) i, pred sî, da gi utvrdi korenite,
pri~inite i uslovite ili tn. kriminogeni faktori na ovie povedenija
(kriminalna etiologija).
Penologijata e tesno povrzana so kriminologijata vo ~ii ramki
dolgo vreme be{e asimilirana i vo koja, spored misleweto na nekoi
avtori, taa i natamu treba da egzistira. Vo sovremeni uslovi dominira
stavot deka so ostvaruvaweto na uspe{nata individualizacija na predmetot
na svojot nau~en interes, penologijata ostvari celosna samostojnost.
Toa me|utoa, ne zna~i deka so odvojuvaweto na krivi~noto pravo
i kriminologijata, penologijata treba da se oddale~i i izolira od
naukite od koi izniknala. Toj fakt treba osobeno da se naglasi, za{to
kriminologijata otsekoga{ pretstavuvala nau~no teoretska osnova i
nau~no metodolo{ka potkrepa za prodlabo~uvawe na penolo{kite soznanija.
160 Koncipiraweto i natamo{niot razvoj na penologijata vo
golem obem e zavisna od prou~uvaweto na li~nosta na storitelot na
krivi~noto delo i vo toj kontekst od primenata na ve}e potvrdenite
metodi i tehniki koi vodat kon verodostojni znaewa za biopsihosocijalnata
uslovenost na li~nosta i op{testveno ekonomskite mo`nosti
za nejzino uspe{no ostvaruvawe. Osobeno vo penitencijarnata
praktika kade {to se nalo`uva prezemawe na raznovidni oblici i metodi
na tretman nu`no e poznavaweto na biokonstitucionalnite svojstva
na ~ovekot, negoviot psihi~ki `ivot, stavovi, naviki, vrednosni
orientacii i nivno manifestirawe vo dadena socijana sredina. 161 Go-
159
Sulejmanov, Z. Penologija, vtoro dopolneto i izmeneto izdanie,
Grafohartija, Skopje, 1999, str. 31
160
"Postapkata na izvr{uvaweto na kaznite (i drugite krivi~ni sankcii)
ima za cel da otstrani nekoi od faktorite koi doveduvaat do kriminalitetot.
So ogled deka tie faktori gi prou~uva kriminologijata, bez nea, penolo{koto
postapuvawe bi gi izgubile tie dragoceni naso~uva~ki soznanija.
Od druga strana delotvornosta na tie postapuvawa e vo neposredna vrska so
sigurnosta na kriminolo{kite stavovi i slu`i kako nivna najdobra proverka".
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 28.
161
"Zemeno voop{to, mo`e da se ka`e deka vo penitencijarnata praktika
i penolo{kite istra`uvawa doa|aat do izraz elementi na kriminologijata
- pri ispituvaweto i klasifikacijata na osudenite lica, opredeluva-
110

lem del od tie soznanija mo`e da pru`i kriminologijata i nejzinite
vo izvesna smisla ve}e osamostoeni disciplini: kriminalnata biologija,
kriminalnata antropologija, kriminalnata psihologija i kriminalnata
sociologija. Od faktot deka ovie kriminolo{ki disciplini
se dvi`at vo ramkite na izolirano posmatrawe na kriminogenite faktori
{to imaat sekundarno vlijanie za javuvaweto na kriminalnite
povedenija ne mo`e da se ospori nivnoto golemo zna~ewe za zbogatuvaweto
na soznanijata vo vrska so li~nosta na osudenikot i nasokite
za negovo menuvawe.
Nesomnenoto zna~ewe za kriminolo{kite isra`uvawa proizleguva
i ottamu {to dobienite rezultati mo`at da se koristat za zazemawe
ispravni stavovi i re{avawe na opredeleni problemi vo normativnata
oblast, t.e. vo sferata na izvr{noto krivi~no zakonodavstvo.
Pritoa, se razbira deka golem del od kriminolo{kite soznanija
i predlozi ne smeat da se prifa}aat avtomatski, bez nivno kriti~no
preispituvawe i sogleduvawe vo svetlinata na op{testvenite uslovi,
sovremenite celi na krivi~nite sankcii i vistinskite mo`nosti za
nivnata prakti~na primena.
5. KRIMINOLOGIJA I KRIMINALISTIKA
Kriminalistikata e posebna nauka ~ija zada~a e otkrivawe na
krivi~nite dela i nivnite izvr{iteli. Taa, vsu{nost, gi utvrduva na-
~inite i metodite na sobirawe, pronao|awe i ispituvawe na dokazite
koi se koristat za otkrivawe na izvr{telite na krivi~ite dela. Pritoa,
kriminalistikata primenuva metodi na razni prirodni i op{-
testveni nauki kako {to se: fizika, hemija, matematika, biologija,
psihologija, socijalna psihologija, so cel za pribirawe na dokazi. 162
Kriminalistikatata se deli na kriminalisti~ka tehnika, kriminalisti~ka
taktika i kriminalisti~ka metodika.
1 0 Kriminalisti~kata tehnika gi prou~uva i nao|a najsoodvetnite
metodi i sredstva od oblasta na prirodnite i tehni~kite nauki.
So pomo{ na ovie metodi i sredstva se pronao|aat, obezbeduvaat, fiksiraat
i tolkuvaat makro i mikro tra|i, kako i predmeti na krivi~noto
delo so cel da se razjasnat bitnite okolnosti vrzani za rasvetluweto
i primenata na tretmanot, prognoziraweto na nivnoto povedenie i sli-
~ni pra{awa." Milutinovi}, M. op. cit. str. 87.
162
"Kriminalistikata e nauka koja gi prou~uva, pronao|a i usovr{uva
nau~nite i vrz prakti~no iskustvo zasnovanite metodi i sredstva, koi se najpodesni
da se otkrie i razjasni krivi~noto delo, da se otkrie i privede kon
krivi~na sankcija storitelot, da se obezbedat i fiksiraat site dokazi poradi
utvrduvawe na (objektivnata), vistina kako i da se spre~i izvr{uvaweto na
idnite planirani i neplanirani krivi~ni dela. Vodineli}, V. Kriminalistika,
treto izdanie, Savremena administracija, Beograd, 1976, str. 3.
111

vawe na krivi~noto delo i identifikacijata na izvr{itelot i drugite
lica (kako {to se na primer, `rtvite na krivi~noto delo). Taa
isto taka, izu~uva i pronao|a tehni~i metodi i sredstva za spre~uvawe
na krivi~nite dela. 163
2 0 Kriminalisti~kata taktika se zanimava so oblicite vo koi
mo`e da se pojavat krivi~nite dela, so motivite i celite na nivnoto
izvr{uvawe, potoa so stru~nite znaewa, ve{tini, obi~ai, sfa}awa, so
na~inot na `ivot i psihologijata na izvr{itelite na krivi~nite
dela. 164 3 0 Kriminalisti~kata metodika e poseben del na krimninalisti~kata
tehnika koja gi prou~uva metodite i pravilata za otkrivawe
i razjasnuvawe na opredeleni specifi~ni krivi~ni dela. 165
Glavite podra~ja na povrzanosta me|u kriminologijata i kriminalistikata
mo`at da se pomestat na tri ramni{ta. Najprvin, mo`e
slobodno da se ka`e deka postojat opredeleni tesni vrski me|u kriminalnata
fenomenologija i kriminalistikata. I dvete se interesiraat
za pojavnite oblici na kriminalitetot, me|utoa samiot pristap kon
ova pra{awe su{tinski im se razlikuva - sekoja od niv go prou~uva od
svoe stojali{te. Kriminalistikata vo prv red ja interesira na~inot
na izvr{uvaweto (modus operandi), koristeweto na sredstvata, a ottamu
i rasvetluvaweto na krivi~noto delo. Kriminologijata pak, se interesira
za tipologijata na krivi~nite dela i prestapnicite, a ne za nivnite
poedine~ni manifestacii i poedinci. Ottamu, kriminologijata
od kriminalistikata gi izvlekuva soznanijata za novite pojavni formi
na kriminalitetot, a od svoja strana na kriminalistikata i ovozmo`uva
soznanija za nivnoto podveduvawe pod nekoj od op{tite kriminalni
tipovi. Poznato e deka preku na~inot na izvr{uvaweto na
krivi~noto delo se izrazuva i samata li~nost na izvr{itelot. Ottamu,
poznavaweto na na~inot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo, {to
go utvrduva kriminalistikata, pridonesuva za zapoznavawe na li~nosta
na delinkventot i za rasvetluvawe na motivite na izvr{enoto krivi~no
delo. Ili, kako {to toa ubavo go veli Eksner (Franz Exner), "kriminalnata
fenomenologija kako posebno podra~je na kriminologijata
í podgotvuva materijalna osnova opi{uvaj}i gi: kriminalnite tehniki,
organiziranite bandi, osobinite na izvr{itelite na krivi~nite
dela, tehnikite na izvr{uvawe na krivi~nite dela (xepni kra`bi,
krvni zlostorstva, razbojni{tva, falsifikati, pale`i i sl.) i na kriminalistikata
i liferira skapocen materijal za izu~uvawe. 166
Od druga strana, me|u kriminalnata etiologija i kriminalistikata
postoi zaemna vrska so ogled na pra{aweto zo{to se vr{i
163
Ibid, str. 4.
164
Ibid, str. 4
165
Ibid, str. 5.
166
Exner, F. Kriminologie, Berlin, 1957, str. 6.
112

krivi~noto delo. So ova pra{awe vo prv red se zanimava kriminologijata
ottamu {to toa e problem na pri~inite na kriminalitetot, no i
kriminalistikata koja treba da gi utvrdi site modaliteti na izvr{uvaweto
na nekoe krivi~no delo (vreme, mesto, na~in, sredstvo).
I najposle, kriminalistikata mo`e od kriminologijata da
crpi podatoci koi }e í pomognat da go usovr{i metodot na identifikacija
i istra`uvaweto, a kriminologijata mo`e od kriminalistikata
da bara da í pru`a podatoci za deskriptivno izu~uvawe na zlostorot i
zlostornicite. 167
6. KRIMINOLOGIJATA I SUDSKATA PSIHOLOGIJA
Sudskata psihologija vo po{iroka smisla e nauka koja se zanimava
so prou~uvawe na site psihi~ki nastani ~ie zapoznavawe e korisno
za uspe{no vr{ewe na pravosudnata funkcija. Sudskata psihologija
vo potesna smisla e nau~na disciplina koja ja prou~uva psihologijata
na odelni procesni u~esnici i psiholo{kiot razvoj na sudskata postapka
kako celina. 168 Vo ramkite na sudskata psihologija se razlikuva
psihologijata na krivi~nata postapka kako najobemen i najzna~aen del
na sudskata postapka. Predmet na izu~uvawe na psihologijata na krivi~nata
postapka se psiholo{kite osnovi i manifestacii na kriminalitetot,
so osobeno vnimanie vrz razvojot na li~nosta i preminot kon
deloto; psihi~kite nastani i soodvetno so niv povedenija na u~esnicite
na krivi~nata postapka (obvinetiot, branitelot, svedocite, ve{tacite,
tolkuva~ite, zapisni~arite, sudiite, sudiite porotnici) i razvojot
na taa postapka kako celina; psihi~kite nastani pri prezemaweto
od strana na organite na vnatre{ni raboti na merkite koi ja so~inuvaat
pretkrivi~nata postapka (psihologija na pretkrivi~nata postapka;
psiholo{kite pojavi kaj `rtvata na krivi~noto delo; psiholo-
{kite pojavi kaj licata li{eni od sloboda (zatvorska psihologija) i
objasnuvawe na psiholo{kite poimi od krivi~noto zakonodavstvo
(krivi~nopravna psihologija: vinost, svest, volja, umisla, nebre`nost,
odgovornost, opasna sostojba, namera, cel, motiv, naviki, sklonosti,
~uvstva, psiholo{ki problemi vo vrska so kaznata i nejzinata cel). 169
Uslovenost me|u kriminologijata od edna, i sudskata psihologija
i psihologijata na krivi~nata postapka, od druga strana vo osnova
se sostoi vo zaemnata razmena na podatoci i nadopolnuvawe na soznanijata
za kriminalitetot kako povedenie koe otstapuva od o~ekuvawata
izrazeni vo krivi~niot zakonik na opredeleno op{testvo.
167
Pinatel, @. Kriminologija, str. 16.
168
A~imovi}, M. Psihologija su|enja, Savremena administracija, Beograd,
1987, str. 9.
169
Konstantinovi} - Vili}, Slobodanka i Nikoli~ - Ristanovi~, Vesna: Osnovi
kriminologije, Ni{, 1997. str. 65.
113

7. KRIMINOLOGIJATA I SUDSKATA MEDICINA
Sudskata medicina e posebna granka na medicinata ~ija osnovna
zada~a e da vr{i analiza i da utvrduva opredleni promeni koi nastanale
vo vrska so organizmot i telesnoto zdravje na o{teteniot so cel
da gi tolkuva za potrebite na krivi~nata i gra|anskata postapka.
Kriminologijata gi koristi soznanijata na sudskata medicina
pri vr{eweto na svoite empiriski istra`uvawa, osobeno pri analizata
na na~inot i sredstvata na izvr{enite krivi~ni dela kaj oddelni
oblici na kriminalitetot (na primer, kaj razni oblici na hendikepiranost,
povredi i smrtni posledici poradi upotreba na nasilstvo i
sl).
8. KRIMINOLOGIJATA I SOCIJALNATA PATOLOGIJA
1. Ako devijacijata terminolo{ki zna~i otstapuvawe, op{testvenata
devijacija ne e ni{to drugo tuku otstapuvawe od edna "normalna"
op{testvena sostojba, ili zbir na ~ove~ki svesni povedenija so
koi se kr{at op{testveni normi. Tie povedenija imaat op{testveni
pri~ini i pridonesuvaat kon vospostavuvawe na, vo osnova konfliktni
op{testveni odnosi. Vo odgovorot na ova pra{awe vo sociologijata
glavno postojat tri pristapi: normativen, reaktiven i vrednosen. Spored
normativniot pristap devijantno e seto ona {to ne e vo soglasnost
so op{testvenite normi. 170 Spored reaktivniot pristap, reakcijata na
neformalnata i formalnata socijalna kontrola na poedincite koi se
170
"Koga devijantnosta se opredeluva normativno, najgolemo vnimanie
im se posvetuva na poedine~nite povedenija so koi se naru{uvaat normite, a
predmetot na istra`uvawe obi~no se opredeluva kako devijantno povedenie.
Prototip na devijantnoto povedenie e kriminalitetot - povedenie so koe se
naru{uvaat krivi~nopravnite normi. Od stojali{te na normativnoto opredeluvawe,
devijantno e sekoe so zakon zabraneto povedenie, bez ogled dali se
raboti za ubistvo ili za politi~ka opozicija. Me|utoa, devijantni se i onie
povedenija so koi se naru{uvaat drugi nepravni normi. Site op{testveni
ulogi se normativno opredeleni, pa ottamu devijantni se site povedenija koi
ne se vo soglasnost so op{testvenata uloga na akterot. Ma` koj se odnesuva
"kako `ena" potpa|a pod normativnata definicija na devijantnoto. Najposle,
kako {to zabele`uvaat nekoi avtori, povedenieto treba da se razbere vo naj{iroka
smisla, ne samo kako fizi~ko storuvawe ili propu{tawe, tuku i
kako stavovi i mislewa. Devijacijata postoi i toga{ koga poedinecot gi izrazuva
svoite stavovi i mislewa ako taa sloboda e uskratena so formalni i neformalni
normi na povedenie vo konkretnoto op{testvo." Jankovi} - Pe{i},
Dru{tvene devijacije, Kritika socijalne patologije, Vi{a {kola za socijalne radnike, Beograd,
1981, str. 10.
114

nositeli na opredeleni povedenija im dava status na devijanti. 171 Za
vrednosniot pristap se karakteristi~ni dve varijanti. Spored prvata
- devijantni se site onie pojavi koi ne se vo soglasnost so vrednostite
koi vo konkretnoto op{testvo se priznaeni kako va`e~ki, 172 a spored
vtorata - devijantni se onie pojavi koi otstapuvaat od avtenti~nite
~ove~ki vrednosti (univerzalnite vrednosti koi se izveduvaat od ~ovekovata
priroda) bez ogled na toa dali tie vrednosti vo konkretnoto
op{testvo se priznaeni ili toa ne e slu~aj. 173
2. Trgnuvajki od navedenite osnovni pristapi vo literaturata
mo`at da se sretnat brojni definicii na socijalnata patologija. 174
Ovde }e navedeme samo nekoi od niv. Taka, spored Dirkem, socijalnata
patologija e nauka za socijalnite bolesti i nepovolnite op{testveni
okolnosti. Spored Kvin (S. A. Queen) i Grener (J. R. Greuener) socijalnata
patologija gi prou~uva poedincite so opredeleni fizi~ki, zdravstveni,
mentalni, ekonomski nedostatoci koi, poradi tie nedostatoci,
se ograni~eni vo nivnata socijalna participacija vo `ivotnata sredina
i kulturnite grupi, odnosno pretstavuvaat socijalen problem. Vo
soglasnost so toa tie gi razgleduvaat socijalnite problemi koi nastanuvaat
kaj poedincite (koi mo`at da se nare~at devijantni, defektni,
171
"Na site poedinci i grupi koi se ozna~eni kako devijanti im e zaedni~koi
toa {to trpat represija: devijaciite se obezvredneti povedenija, a
nivnite nositeli se op{testveno stigmatizirani. Zatoa sprema ova sfa}awe,
ne treba da se pra{uvame, zo{to lu|eto go pravat ova ili ona, tuku zo{to opredeleni
poedinci dobivaat etiketaa na devijanti. Odgovorot e deka do negativnata
reakcija doa|a poradi sudir na interesi i poradi razlikite vo op{testvenata
mo} so koja raspolagaat grupite i poedincite. Vo soglasnost so stavot
deka povedenijata sami po sebe ne mo`at da bidat devijantni, ovoj pristap
za predmet na svoeto istra`uvawe ja zema devijantnosta kako etiketa koja na
povedenieto mu ja dodeluva op{testvenata reakcija. Na reaktivniot pristap
me|utoa, mu se potkradnuvaat site slu~ai na naru{uvawe na normite vo koi ne
doa|a do negativna op{testvena reakcija. Takvite slu~ai ne se retki: prekr-
{itelot na normite mo`e da bide tolku mo}en {to nikoj ne se osmeluva da mu
se sprotivstavi." Ibid, str. 10-11.
172
"Tuka spa|aat i pojavi koi ne mo`at da se svedat na volevi akcii na
poedincite - nevrabotenost, nezgri`enost na decata i starite, neefikasno
funkcionirawe na nekoi op{testveni ustanovi, itn. Poa|ajki od vakvoto {iroko
opredeluvawe na devijantnite pojavi e formirana i posebna nau~na disciplina
- sociologija na socijalnite problemi." Ibid, str. 11.
173
"Spored ovoj pristap devijantni se onie pojavi koi otstapuvaat od
avtenti~nite ~ove~ki vrednosti bez ogled dali im se protivat na pozitivnite
normi i dali nao|aat na negativna reakcija." Ibid, str. 11.
174
Samiot termin socijalna patologija (nauka za op{testvenite bolesti)
e kovanica od starogr~kite zborovi patos - bolest, stradawe i logos - nauka,
prou~uvawe, kako i od latinskiot zbor societas {to zna~i op{testvo.
115

delinkventni, socijalno neadekvatni) poradi starost, osakatenost,
slepilo, gluvost, {e}erna bolest, srcevi zaboluvawa, tuberkoloza, mentalni
naru{uvawa, mentalna zaostanatost, veneri~ni bolesti, niski
prihodi, nevrabotenost, migracii, neobrazovanost, rasni predrasudi,
klasni barieri, personalni stigmi (nema`enost, neo`enetost), alkoholizam,
drogi, degradacija na semejstvoto, vrabotuvawe na deca, celosna
vrabotenost na `enata.
Spored Jakovqevi}, socijalnata patologija e nauka koja gi prou~uva
site sogledivi naru{uvawa na ~ovekoviot `ivot vo op{testvoto
kako izrazi na zapirawe na op{testveniot razvoj ili op{testveno nazaduvawe.
Toj razlikuva tri vidovi na socijalno patolo{ki pojavi: socijalni
bolesti (somatski bolesti, mentalni i psihosomatski naru-
{uvawa), sociopatii (toksikomanii - alkoholizam, drogi, poroci -
seksualni delikti i perverzii, prostitucija i agresii - samoubistva,
samopovredi, delinkvencijata na maloletnici i na deca) i socijalni
dezorganizacii (dezorganizacii na semejstvoto, brakot, komunata i rabotnite
grupi i globalnoto op{testvo). 175
Spored [eparovi}, socijalnata patologija se zanimava so socijalnopatolo{kite,
odnosno so negativnite op{testveni pojavi i iznao|aweto
najdobri na~ini za nivnoto suzbivawe i otstranuvawe, kako i
na {tenite vlijanija vrz poedincite, grupite i op{testvoto. 176
Spored Milosavqevi}, taa e nauka za socijalnite pojavi koi so
svoeto patolo{ko projavuvawe vo vid na agresii (kriminalitet, samoubistva),
toksikomanii (alkoholizam, narkomanija), iskol~enosti
(prostitucija), negativno vlijaat na sostojbata i razvojnite mo`nosti
vo pomalite i pogolemite socijalni grupi. 177 Ottamu proizleguva i nelogi~nosta
na negovoto tvrdewe, deka kriminologijata e samo granka
na socijalnata patologija koja vo prv red se zanimava so prou~uvawe
socijalnopatolo{kata pojava koja se narekuva kriminalitet. 178
3. Moj stav e deka najblisku do realnosta e sfa}aweto na Bavcon,
spored koe "socijalno patolo{ki pojavi se onie ~ove~ki deluvawa
i povedenija ~ii zaedni~ki imenitel e sprotivnosta na va`e~kite,
op{testveno priznaeni i prifateni normi i vrednosti" koi vo isto
vreme se povedenija koi okolinata gi smeta za nemoralni, asocijalni
ili antisocijalni." 179 Takvi sociopatolo{ki pojavi bi bile: alkoho-
175
Jakovljevi}, V, Uvod usocijalnu patologiju, Nau~na knjiga, Beograd, 1971.
str. 40-46.
176
[eparovi}, Z. op. cit. str. 391.
177
Milosavljevi}, B. Osnovi socijalne patologije, Institut za dokumentaciju za-
{tite na radu "Edvard Kardelj" i Centar za informativno-izdava~ku delatnost, NI{,
1983. str. 7 i 14.
178
Ibid, str. 27.
179
Bavcon, Lj. i dr. Socijalna patologija Ljubljana, Mladinska knjiga, 1969,
str. 20.
116

lizmot, narkomanijata, vagabunda`ata, hazardiraweto, nasilni{tvoto,
seksualnite devijacii (na primer, prostitucijata, homoseksualizmot),
samoubistvoto, a mo`ebi i nekoi psihi~ki pre~ki dokolku imaat
opredelno op{testveno zna~ewe. Nakratko, devijantno povedenie na
poedinecot e ona koe predizvikuva opredelena reakcija vo op{testvenata
sredina i toa samo toga{ koga okolinata na takvite dejstvija nadovrzuva
nekakva sankcija. Devijantnite povedenija pretstavuvaat posebna
op{testvena pojava dokolku gi ispolnat slednive uslovi: 1 0 ako
se masovni (poedine~nite povedenija na pogolem broj lu|e treba da
zna~at ne{to pove}e od nivniot mehani~ki zbir), 2 0 ako mo`at kvantitativno
da se opredelat, i 3 0 ako so naru{uvaweto na op{testvenite
normi se vospostavuva a) specifi~en op{testven odnos (odnos na
sudiri i prisilba) me|u prekr{itelot i op{testvenata zaednica, b)
vnatre{na struktura i, v) ako nivnoto javuvawe, postoewe i dvi`ewe
vo prv red zavisi od op{tite op{testveni procesi i dvi`ewa (kvalitativna
opredelenost). Zaedni~i etiolo{ki imenitel na site poedine~ni
devijacii i posebni sociopatolo{ki pojavi (koi pretstavuvaat
zbir od site poredine~ni devijacii), vo krajna konsekvenca se
opredeleni od otu|enosta na ~ovekovoto bitie. Pritoa vo objasnuvaweto
na alienacijata, Bavcon poa|a od dve karakrteristiki na objektivnata
polo`ba na poedinecot vo op{testvoto. Prvata, e nezadovoluvaweto
na osnovnite potrebi. Takvata polo`ba na ~ovekot vo sebe
krie latentna mo`nost deka poedincite ili celi grupi na lu|e zaradi
zadovoluvawe na svoite potrebi }e se orientiraat i kon takvi sredstva
koi }e gi dovedat vo sudir so normite na drugite op{testveni grupi
i globalnoto op{testvo. Vtorata karakrteristika se sostoi vo nezadovoluvaweto
na duhovnite, psihi~kite t.e. nematerijalnite potrebi
na ~ovekot. Neuspehot vo nivnoto zadovoluvawe povtorno vodi kon
grupni sudiri.
Me|utoa, seto ova ne dava odgovor za{to samo opredelen procent
od ~lenovite na nekoja konkretna op{testvena zaednica vr{at krivi~ni
dela ili se oddavaat na opredeleni sociopatolo{ki pojavi. Faktorite
poradi koi mo`nosta za nastanuvawe i postoewe na devijantnite
povedenija i sociopatolo{kite pojavi se pretvora vo stvarnost,
spored Bavcon bi mo`ele da se svedat na a) op{testvenata polo`ba na
~ovekot vo procesot na op{testvenata diferencijacija na nastanatite
op{testveni grupi, b) pogolemata ili pomalata uspe{nost na socijalnata
kontrola, ili so drugi zborovi od pogolemiot ili pomaliot stepen
na op{testvgenata organiziranost, odnosno dezorganiziranost (od
sistemot na socijalnata dezorganizacija), i v) procesot na ~ovekovata
socijalizacija, sfaten vo naj{iroka smisla na zborot. 180
4. Ona {to me|utoa, od dosega{nite i brojni drugi opredelbi,
objasnuvawa i klasifikacii mo`e da se zabele`i e deka sepak ne dava-
180
Ibid, str. 30.
117

at odgovor na osnovnoto pra{awe {to ovde si go postavuvame, za{to
seto toa mo`e ednakvo da se koristi i pri objasnuvaweto na kriminalitetot.
So drugi zborovi, etiologijata na sociopatolo{kite i kriminalnite
povedenija e napolno ednakva. Toa nakratko zna~i, deka sekakvo
barawe na nivnata razlika vo taa sfera e sizifova rabota.
Ottamu za vistinsko diferencirawe i opredeluvawe na odnosot me|u
kriminologijata i socijalnata patologija za nas od su{testveno zna-
~ewe se slednive dva apspekti: 1 0 naso~enosta na opredeleno negativno
povedenie i, 2 0 vidot na op{testvenata reakcija na takvoto povedenie.
1 0 Prviot, aspekt jasno uka`uva deka posledicite od odnesuvawata
{to vo literaturata se opredeluvaat kako devijantni (sociopatolo{ki)
sekoga{ poka`uvaat opredelena destruktivnost naso~ena
kon sebe, i obratno, kriminalnite povedenija - destruktivnost naso-
~ena kon drugi. Pritoa, vedna{ mo`e da ni se upati zabele{aka deka
toa e to~no koga se raboti za razlikuvaweto na ubistvoto i samoubistvoto,
no ne i za ostanatite sociopatolo{i pojavi, za{to sosema e realno
i mo`no tie negativno da se odrazuvaat i da ostavaat zna~itelni
posledici i vrz drugi lica: od devijantnoto povedenie na alkoholi-
~arot i te kako mo`at da stradaat negovite najbliski. So toa me|utoa,
ni od daleku ne se obezvrednuva na{iot stav vo koj e zna~ajno deka nadvore{nite
i vnatre{nite pri~ini na devijantnoto povedenie vodat
kon destrukcija sprema sebe, a deka istite tie nadvore{nite i vnatre-
{nite pri~ini {to go uslovuvaat kriminalnoto povedenie, vodat kon
destrukcija sprema drugi. Posledicata ovde ne e va`na. Taa dobiva
zna~ewe samo vo procenuvawe na zna~eweto vo ramkite na ednoto,
odnosno drugoto povedenie.
2 0 Vtoriot aspekt vo razlikuvaweto na devijaciite i kriminalitetot,
a ottamu i vo opredeluvaweto i razgrani~uvaweto na predmetot
na nivniot interes, se sostoi vo vidot na op{testvenata reakcija.
Razlikata se sostoi, ili treba da se sostoi, vo toa {to vo prviot slu-
~aj op{testvenata reakcija treba da bide isklu~ivo neformalna, a vo
vtoriot raboti za formalna kontrola.
Povedenija naso~eni kon
sopstvena {teta (naj~esto
svrteni protiv sebe, no ~esto i
svoite bliski)
Sociopatolo{ki pojavi
(smoubistvo, komar, alkoholozam
narkomanija, prostitucija, vagabunda`a,
itn.)
Socijalna patologija
NEGATIVNI POVEDENIJA
Povedenija naso~eni kon
sopstvena korist (naj~esto
svrteni protiv drugite i nivnite
bliski)
Kriminalitet
Kriminologija
Kriminalna politika
118

Obedinuvaweto na rezultatite (posledicite) na socijalnata
patologija i kriminologijata treba da go izvr{i kriminalnata politika
vo funcija na nivnoto spre~uvawe i suzbivawe.
9. KRIMINOLOGIJATA I VIKTIMOLOGIJATA
1. Viktimologijata (od latinskiot zbor victima - `rtva, i gr~kiot
zbor logia - nauka) najednostavno mo`e da se definira kako nau~no
soznanie za `rtvite na kriminalitetot. Vo pogled na opredeluvawetona
nejziniot predmet me|utoa, postojat razli~ni sfa}awa koi vo osnova
zavisat od sva}aweto na poimot na `rtvata. Vo ovoj pogled, vsu{-
nost, postojat dve sfa}awa: 1 0 sfa}awe na viktimologijata vo potesna
i 2 0 viktimologijata vo po{iroka smisla.
1 0 Spored prvoto sfa}awe koe go zastapuvaat golem broj avtori
(H. Hentig, Ezzat Abdel Fattah, Schneider, P. Nuvolone, Paul Cornil, Holyst, V.
N. Ristanovi˚, Ante Cari˚ i dr.) "viktimologijata se zanimava so
prou~uvawe na neposrednata `rtva na zlostorstvoto i toa posebno so
nejzinata li~nost, so biolo{kite, psiholo{kite i moralnite crti,
nejzinite sociokulturni karakteristiki, vrskata so delinkventot, nejzinata
uloga i so pridonesot vo genezata na zlostorstvoto." 181
2 0 Za razlika od ova za nas sosema prifatlivo stojali{te, postojat
i brojni definicii za viktimologijata sfatena vo po{iroka smisla
vo ~ii predmet na istra`uvawe, pokraj `rtvata na kriminalitetot,
se pomestuvaat site mo`ni `rtvi od najrazli~ni deluvawa i nastani.
Spored edna od tie definicii: "Viktimologijata e nauka za `rtvata,
koja ja izu~uva li~nosta na `rtvata i mehanizmot na stradaweto
na lu|eto od krivi~noto delo i nesre}nite slu~ai so cel za nivno suzbivawe
i spre~uvawe" 182 Od vakvata koncepcija proizleguva deka interesna
`rtva za prou~uvawe pretstavuva sekoe lice koe trpi povredna
na svoite prava poradi protivpravno dejstvie i drugo nasilstvo ili
nesre}en slu~aj. 183 Me|u avtorite {to go zastapuvaat po{irokiot pristap
na viktimologijata treba da se istaknat: izraelskiot advokat
181
Fattah, E. A., La victimologie: Qu'est-elle e quel est son avenu, Revue
internationale de droit penale et de police tehnique, 1967/2, str. 113.
182
[eparovi}, Z. op. cit. str. 366.
183
Privrzanicite na viktimologijata vo po{iroka smisla pod poimot
`rtva gi podrazbiraat "site onie koi trpat vo svoite prava na `ivot, zdravje,
integritet, sigurnost kako individualni ili kolektivni `rtvi, bez ogled na
toa dali stradaweto e izvedeno so dejstvie ili so propu{tawe na fizi~ko
ili pravno lice predvideni so izre~ni normativni propisi ili pak so univerzalniot
koncept na ~ovekoviet prava." [eparovi}, Z. Viktimologija - studija o
`rtvama, Pravni fakultet u Zagrebu, Zagreb, 1985, str. 16.
119

Mendelson (Benjamin Mendelshon), [eparovi˚ i dr. 184
2. Ako go ostavime na strana sfa}aweto na viktimologijata vo
po{iroka smisla kako neprifatlivo i za nas neinteresno gledi{te,
pra{aweto za odnosot so kriminologijata treba da se odnesuva samo na
viktimologijata sfatena kako nauka za `rtvite na kriminalnite
odnesuvawe, bez ogled na toa dali se raboti za `rtva kako fizi~ko ili
pravno lice, ili mo`ebi za tn. posredni `rtva. No i kaj vakviot reduciran
pristap vo objasnuvaweto na odnosot na kriminologijata so viktimologijata,
denes glavno se izvdojuvaat dva stojali{ta. Prvoto poa|a
od stavot deka kriminologijata i viktimologijata pretstavuvaat
posebni i samostojni nau~ni disciplini koi i pokraj taa okolnost
stojat vo nu`na zaemna povrzanost (Mendelshon, Nuvolone, Holyst, [eparovi˚,
Zagorka Simi˚ - Jeki˚185 ), a vtoroto, ottamu deka viktimologijata
e integralen del (granka) na kriminologijata, odnosno deka prou~uvaweto
na `rtvite na kriminalitetot e predmet na kriminologijata
(Fattah, Cornil, Pinatel, Selin, Milutinovi˚, Cari˚, Ristanovi˚ i dr.).
So ogled na dosega{nata izgradenost na predmetot, metodite i celite
na viktimologijata, moj stav e deka treba da se prifati prvoto stojali{te.
186
Ako se zadr`ime samo vrz predmetot na viktimologijata lesno
se zabele`uva deka taa, pokraj za nas najzna~ajnite kriminolo{ki, opfa}a
i se zanimava i so brojni drugi problemi na `rtvata od aspekt na
krivi~noto pravo, kriminalnata politika, penologijata, kriminalistikata
itn. Ottamu, svojata definicija Ristanovi˚ ja formulira na
sledniov na~in: "Viktimologijata e zbir na soznanija za `rtvata na
kriminalitetot, vklu~uvaj}i gi tuka posebno kriminolo{kite, krivi-
~nopravnite, krivi~noprocesnite, gra|anskopravnite, kriminalnopoliti~kite,
terapeutskite i kriminalisti~kite soznanija." 187 Vrz taka
184
Mendelson pokraj `rtvite na kriminalitetot, gi pomestuva i
`rtvite na sopstveno povedenie (poradi nesre}a na rabota, soobra}ajni nesre}i),
`rtvi na elementarni nerpogodi (zemjotresi, poplavi i sl), `rtvite
na industriskiot napredok (zagaduvawe na prirodnata sredina), `rtvite na
dejstvijata na dr`avnite i drugi organi, i sl. Mendelshon. B. "La victime dans la
genese du crime, T. II, Paris, 1975, str. 157.
185
Spored ispravnoto stojali{te na ovoj avtor, viktimologijata ve}e
dovolno se afirmirala kako samostojna nauka za da se postavuva ova teoretsko
pra{awe. Vo ovoj moment mo`e da se postavuvaat samo teoretskite razgleduvawa
okolu definiraweto na nejziniot predmet na izu~uvawe vo potesna
(selektivna viktimologija) i vo po{iroka (sinteti~ka viktimologija) smisla.
Simi}-Jeki}, Z. Razgrani~enje viktimologije od drugih krivi~nih nauka, Pravni
`ivot, Beograd, 1985/12, str. 1181-1194.
186
Poinaku: Ignjatovi}, \. op. cit. str. 31.
187
Nikoli}-Ristanovi} Vesna, Uticaj `rtve na pojavu kriminaliteta,
IRO Svetozar Markovi˚, Beograd, 1984. str. 38.
120

opredeleniot predmet se nadovrzuvaat i brojni celi i zada~i na kriminologijata
vo ~ie iscrpno naveduvawe ovde ne mo`eme da navleguvame.
188 Spored toa, logi~no e kriminologijata vo prv red da se intersira
za viktimolo{kite soznanija koi se odnesuvaat na kriminolo{kite
problemi na `rtvata, a toa se: 1 0 viktimizacijata, 2 0 viktimogenite
predispozicii (biopsihosocijalni karakteristiki na `rtvata), 3 0
odnosot na `rtvata so prestapnikot (odnos na kriminalniot par: storitel-`rtva),
i 4 0 pridonesuva~koto povedenie na `rtvata za izvr{uvawe
na deloto (razni vidovi na intervencija na `rtvata vo nastanuvaweto
na deloto: pritisok, nagovarawe, i sl.), i tipolo{kite klasifikacii
na `rtvite. Me|utoa, i toa zna~i samo da gi pomesti vo
svojot interes, a ne i vo predmetot na kriminologijata, za{to poinakvoto
postapuvawe bi zna~elo apsorbirawe na viktimologijata od
kriminologijata, a so toa ne samo gubewe na nejzinata samostojnost
tuku i su{tinsko ograni~uvawe na nejzinite nau~ni mo`nosti i dostigawa
vo ovaa oblast.
II. KRIMINOLOGIJATA I DOPOLNITELNITE NAU]I
1. KRIMINOLOGIJATA I SOCIOLOGIJATA
Sociologijata e op{ta nauka za op{testvoto, koja gi prou~uva
zakonitostite na nastanuvaweto, strukturata i razvojot na op{testvenite
pojavi. So ogled deka kriminalitetot isto taka pretstavuva opredelena
op{testvena pojava, ve}e vrz taa osnova potrebno e kriminologijata
da gi koristi koncepciite, metodite i nau~nite dostigawa na
sociologijta.
Sociolo{oto ispituvawe na kriminalitetot ima golemo zna~ewe,
ottamu {to gi pru`a osnovnite soznanija za op{testvenite pojavi
i glavnite ilustracii za odnosot na poedinecot i op{testvoto kako i
za sudirot na individualnite i op{testvenite interesi. Vo tie ramki
kriminologijata gi crpi svoite po~etni soznanija. Nejzinata povrzanost
e u{te potesna so posebnite granki na sociologijata. Zna~ajno e
da se istakne i toa deka do sociolo{kiot poim na krivi~noto delo
188
Spored V. N. Risranovi˚ "Osnovna cel na viktimologijata e obezbeduvawe
nau~no vredni soznanija za pri~inite na kriminalitetot vrzani za
`rtvata koi se pogodni da bidat iskoristeni vrz prakti~en plan za obezbeduvawe
na efikasna preventivna politika, otkrivawe na nepoznatiot storitel
i adekvatno odmeruvawe na kaznata na storitelot, a isto taka i prou~uvawe
na problemite koi nastanuvaat za `rtvata po izvr{enoto krivi~no delo."
Avtorot natamu zboruva za zada~i na viktimologijata na: 1 0 teoretski plan,
kako i na planot na 2 0 kriminalnata etiologija, 3 0 kriminalnata fenomenologija,
4 0 profilaksata i prevencijata, 5 0 na praven plan, 6 0 na terapeutski
plan, i 7 0 na planot na kriminalistikata. Vidi: Ibid, str. 38-39.
121

kriminologijata mo`e da dojde samo ako se ispita razvojot na ovoj
poim i negovata povrzanost so site formi na op{testveni pravila i
site faktori na op{testvenitot `ivot. Kriminologijata mora da
vodi smetka i za vlijanieto na oblikot na vladeeweto i op{testvenata
struktura, religijata, kulturata i brojni drugi socijalni faktori vrz
formiraweto na poimot na razli~nite kategorii na krivi~ni dela.
Na toj na~in se doznava kako i vo koj oblik niz istorijata se postavuvale
potrebite na op{testvoto za inkriminirawe na oddelni ~ove~ki
aktivnosti kako krivi~ni dela.
Poradi povekestranata zavisnost na sociologijata i kriminologijata,
opredelen broj avtori, osobeno vo SAD, kriminologijata ja
opredeluvaat kako posebna granka na sociologijata.
122
2. KRIMINOLOGIJATA I PSIHOLOGIJATA
Psihologijata nau~no i prakti~no e povrzana so site nauki koi
se zanimavaat so kriminalitetot i povedenieto na lu|eto voop{to so
oled na toa {to psihi~kite sostojbi i procesi pretstavuvaat eden od
faktorite na kriminalnoto povedenie. Za da gi razjasni razli~nite
vidovi na kriminalno povedenie, potrebno e kriminologijata da gi
ispituva funkciite na psihi~kite procesi kako eden od elementite na
toa povedenie. Za taa cel kriminologijata gi koristi nau~nite dostignuvawa
na psihologijta za vlijanieto na psihi~kite procesi vrz povedenieto
na li~nosta. Soglasno vakviot stav, mo`e slobodno da se ka`e
deka viktimologijata í pru`a na kriminologijata zna~ajni etiolo{ki
soznanija za podobro sogleduvawe na pri~inite, osobeno na nasilni-
~kiot kriminalitet, podobro osvetluvawe na odelni biolo{ki, psiholo{ki
i sociokulturni aspekti na li~nosta na zlostornikot i za poobjektivno
procenuvawe na opredelni merki povrzani so prevencijata
i represijata na kriminalitetot.
3. KRIMINOLOGIJATA I SUDSKATA PSIHOPATOLOGIJA
Sudskata psihopatologijata e nauka za nenormalnata psiha i nenormalnite
psihi~ki pojavi. 189 Taa gi prou~uva du{evnite sostojbi i
osobeno bolnite du{evni sostojbi na storitelite na krivi~nite dela
koi stojat vo vrska so vr{eweto na opredeleni krivi~ni dela. Taa,
vsu{nost, se zanimava so prou~uvawe na du{evnoto zdravje za potrebite
na pravnata teorija i pravosudnata praktika.
Sudskata psihopatologija pridonesuva kon pravilno razbirawe
i objasnuvawe na oddelni krivi~ni dela i karakteristikite na nivnite
storiteli, a so nejzinite rezultati se koristi kriminologijata vo
1966, str. 1.
189
Jevti}, D. Sudska psihopatologija, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,

prou~uvaweto na krivi~nite dela izvr{eni od strana na psihoti~ni i
psihi~ki rastroeni izvr{iteli. Kriminologijata gi koristi soznanijata
na sudskata psihopatologija pri prou~uvaweto na vlijanieto na
mentalnite bolesti, psihopatskite, neuroti~nite, oligofrenite i
drugi du{evni rastrojstva vrz kriminalnoto povedenie. Od druga strana,
sudskata psihopatologija gi koristi soznanijata na kriminalnata
etiologija za objasnuvawe na opredeleni du{evni sostojbi kako masovna
pojava.
123

124

II DEL
KRIMINOLO[KI TEORII
125

126

G l a v a I
ISTORISKI RAZVOJ NA KRIMINOLO[KATA MISLA
Pred da preminime na prika`uvaweto na razvojot na kriminolo{kata
misla, vo celost }e se poslu`ime so izvonredniot lapidaren
voved na Hentig. Toa go pravime ottamu {to po na{e li~no uveruvawe
vo nego na najprecizen i najslikovit na~in e dadena su{tinata na ona
{to treba na startot da se znae i nikoga{ da ne se ispu{ti od vid, ne
samo koga se sledat razli~nite idei vo kriminologijata, tuku i sekoga{
koga se razmisluva za bilo koj od etiolo{kite problemi na krimialitetot.
Spored Hentig, zna~eweto na kauzalnoto prio|awe na fizi~kite
i op{testvenite fenomeni e o~igledno. Kauzalnoto prio|awe ni
poka`uva na koj na~in da spre~ime nekoj nesakan rezultat so otstranuvawe
na eden od antecedentite. Namesto otstranuvawe na eden od antecedentite,
nie mo`eme isto taka da vneseme edna nova pri~ina, eden
protivmotiv vo kauzalniot tek koj inaku bi se zavr{il so kriminalen
akt. Zna~i, nie mo`eme da razlikuvame dva vida pri~inost: "skastrena"
i "zbogatena" pri~inost. Primer na zbogatena pri~inost pretstavuva
voveduvaweto na ve{ta~kata opasnost - kaznata, vo sekojdnevniot
tek na ~ovekovite dejstvija. Nie o~ekuvame deka stravot }e vleze vo
presmetkite na onoj koj bi mo`el da stane zlostornik i da dejstvuva
kako protivmotiv. Kaznata kako protivpri~ina se vklopuva vo eden
stak koj inaku bi dovel do ubistva, kra`bi ili siluvawa.
Me|utoa, kaznata e samo edna gruba forma na primenetoto, prakti~no
soznavawe na pri~inosta. Toa e obid da se spre~i zlostorot.
Me|utoa, sekoga{ koga }e se slu~i nekoj zlostor, nie doa|ame do soznanie
deka metodot na sprotivstavuvawe, na{iot strav i propi{uvaweto
na zbranite pretrpele nesupeh. Na{iot sleden potez e poostruvawe na
kaznata. Namesto ispituvawe na brojnite pri~inski antecedenti nie
razgleduvame samo edna proizvodna sila, imeno ~ovekovata volja. Ako
pritisokot na ovaa to~ka ostanuva bez dejstvo, toga{ ja zgolemuvame
silata na pritisokot, t.e. strogosta na kaznata, o~ekuvaj}i so sigurnost
deka nejzinoto poostreno dejstvo }e ja popravi slikata na zlostorot.
Na{ite kriminalni statistiki poka`uvaat deka ovoj predvremen
potez e nekorisen. Me|utoa, javnoto mislewe, na{ite zakonodavci i
mnogumina koi se zanimavaat so op{testvenite problemi ostanuvaat
neubedeni i natamu pogre{no rezoniraat.
Krivi~noto pravo sî u{te e privrzano na pretpostavkata za
slobodnata volja. Vsu{nost, postoi samo edna pri~ina na zlostorot:
127

zlostorni~kata volja, zlostorni~kata namera. Ovaa zlostorni~ka namera
e direkten naslednik na onaa univeralna pri~ina od porane{nite
vremiwa koja e poznata pod imeto |avol. ... Da se ograni~i razmisluvaweto
za nedozvolenoto povedenie na edna takva pri~inost, na slobodnata
i zla volja, zna~i neminovno da se bide odveden vo }orsokak.
Ovaa teorija gi zapostavuva silnite pri~inski impulsi, koi vrz voljata
dejstvuvaat od nadvor, kako i slo`enata struktura na sekoj volev
akt. Delumnata pri~inost so koj se slu`i na{eto zakonodavstvo pod
najpovolni uslovi mo`e da dade samo delumni rezultati.
Za kriminologot povedenieto na sekoe ~ove~ko su{testvo e
usloveno. Vo nastojuvaweto da vospostavi izvesen red vo spletot na
pri~inite, toj natamu razlikuva dve glavni grupi: na edna strana ja
gleda nastroenosta, dispozicijata, `iviot nukleus na reakciite na
prilagoduvaweto, odnosno na neprilagoduvaweto, a na drugata strana,
mnogubrojnite pottici na silata na okolinata kakvi {to se prijatnoto
vreme i nepogodite, hranlivite i otrovnite rastenija, `ivotni koi
mo`at da slu`at za ishrana i divi yverovi, prijateli i neprijateli,
op{testveni gupi koi se od pomo{ i neprijalelski grupi na lu|e"...
A {tom pri~inskite komponenti bea otkrieni vo pogolem broj,
se pojavija i raznite {koli koi go istaknuvaa ovoj ili onoj pri~inski
element. Borbata se vode{e me|u fatalisti~kite i optimisti~kite
gledi{ta, iako ne nedostasuvaa i nau~ni argumenti. So ogled deka toa
se emocionalno vsadeni mislewa, tie me|usebno ne mo`ea da se ubedat
so istaknuvawe na svoite isklu~ivi naodi i so izvlekuvawe na razli-
~ni zaklu~oci od istovetni okolnosti. Be{e neizbe`no razli~nite
gledi{ta vo odnos na osnovnite pri~ini, da prepora~uvaat i razli~ni
lekuvawa. 190
I. ANTI^KATA MISLA ZA KRIMINALITETOT I PERIODOT
NA SREDNIOT VEK
1. ANTI^KA MISLA ZA KRIMINALITETOT
1. U{te od po~etokot na zaedni~koto `iveewe niz svoite religiozni
i drugi razmisluvawa za svetot {to go opkru`uva ~ovekot mu
posvetil opredelno vnimanie na op{testvoto i negovite fenomeni.
Me|utoa, duri so javuvaweto na klasnata podelnost }e se sozdadat neophodni
uslovi za izdvojuvawe na opredelena grupa lu|e od procesot na
materijalnoto proizvodstvo koja }e se zafati so objasnuvawe na opredeleni
op{testveni pojavi. Na toj na~in e sozdadena anti~kata filozofija
vo ~ii ramki deluvale pove}e genijalni misliteli. Me|u niv }e
se javat i takvi umovi {to }e nastojuvaat da ja objasnat su{tinata na
kriminalitetot, a so samoto toa i su{tinata, prirodata i celite na
190
Hentig, H. op. cit. str. 117-120.
128

kaznata, na~inot na nejzinoto odmeruvawe i drugi problemi {to bile
konkretno povrzani so nivnata primena. Pritoa e karakteristi~no
deka ovie misliteli ne se zadr`uvale vrz nekoja sistematska razrabotka
na kriminalitetot i op{testvenata reakcija od toa vreme tuku, so
seto toa samo popatno se zanimavale vo svoite filozovski dela i raspravi.
2. Parcijalnite razmisluvawa za ovie pojavi }e zapo~nat so Pitagora
i negoviot stav deka kaznata vo su{tina e op{testvena odmazda
za storenoto delo. Vo soglasnost so negoviot glaven interes za matematikata
i nejzinoto povrzuvawe so filozofijata }e proizleze i
pitagorejskoto zalagawe za striktno pridr`uvawe do na~eloto na talionot
so koe se bara ekvivalenten (matemati~ki) odnos me|u zloto sodr`ano
vo krivi~noto delo i vozvratenata op{testvena odmazda. So
vakvoto razmisluvawe na Pitagora i negovite sledbenici, vsu{nost,
samo se odrazuva{e i brane{e postojnata op{testvena sostojba i praktika
na kaznuvaweto. 191
3. Najzna~ajniot pretstavnik na sofistite - Protagora ima{e
sprotivno mislewe za ova pra{awe. Toj be{e golem protivnik na sfa-
}aweto deka kaznata treba da bide odmazda za storenoto delo, za{to e
besmisleno da se odmazduva samo zatoa {to e povreden pravniot propis.
Kaznata treba da bide racionalna, a rezultatot od umnoto kaznuvawe
treba da gi spre~uva idnite naru{uvawa na pravoto i toa ne samo
od strana na osudenikot tuku i od drugite. Kaznuvaweto se vr{i zaradi
popravawe i zastra{uvawe, a ne poradi odmazda. Me|utoa, so ogled na
toa {to Protagora dopu{tal deka ima i nepopravlivi storiteli, proizleze
i negoviot kontroverzen stav spored koj za takvite lica e prepora~livo
izreknuvawe i izvr{uvawe na kaznite progonstvo i li{uvawe
od `ivotot. 192
4. Spored misleweto na Platon (428-347) pri~inite na zlostorstvata
mo`at da se podelat vo dve grupi: psiholo{ki (vnatre{ni) i
fiziolo{ki (nadvore{ni). Pri~inite od prvata grupa se javuvaat
kako posledica na "bolnata du{a" koja {to od svoja strana e uslovena
od "vlijanieto na strastite, baraweto na zadovolstva ili pak ednostavno
od neznaewe." Pri~inite od vtorata grupa se sveduvaat na oblicite
na biolo{kata degeneracija. 193 Ottamu i negoviot stav za postoewe
zlostornici {to kako takvi se ra|aat i za koi so ogled na nivnata nepopravlivost
nu`no se nalaga primena na smrtni kazni kako edinstveno
re{enie. Za ostanatite osudenici sprema koi spored Platon e mo-
`no popravawe, toj predlaga{e primena na takvi merki {to }e se vo
704.
str. 76.
191
Vidi: Ivo{evi}, D, Drevno ka`njavane, JRKKP, Beograd, 1970/4, str. 703-
192
Ibid, str. 704.
193
Milutinovi}, M, Kriminologija, Savremena administracija, Beograd, 1976,
129

soglasnost so negovata teza deka celta na kaznata e stradawe na du{ata
koja {to se zarazila so zlostorot.
Od ovie stavovi zastapuvani vo negovite rani trudovi od tn. sokratovski
period, }e dojde do opredeleno otstapuvawe vo poznatoto
delo "Zakoni." Tuka Platon ve}e go zastapuva misleweto deka celta
na kaznata e popravawe na storitelot, opomena na drugite da ne vr{at
krivi~ni dela i za{tita na op{testvoto, a ne odmazda za storenata nepravda.
Ni edna kazna {to se odreduva vrz osnova na zakonot nema za
cel nekoe zlo, tuku postignuva edno od dvete: ili go poprava kaznetiot,
ili pak, ja namaluva merkata na negovoto ne~inewe. 194 Ponatamu Platon
veli: "ako nekoj stori opredelen prestap, sîedno dali krupen ili
siten, zada~a na zakonot e od nego da bara da ja nadomesti {tetata i da
go pou~i i natera nikoga{ vo idnina pove}e da ne se osmeli volevo da
izvr{i takvo delo, ili ako ne toa, toga{ barem zna~itelno poretko.
Bidej}i zada~ata i na najdobriot zakon le`i vo toa so dela ili zborovi,
so pomo{ na u`ivawe ili bolka, so uka`uvawe po~esti ili odzemawe
na gra|anskite prava, pari~ni kazni ili podaroci, ili na bilo
koj drug na~in da se postigne ~ovekot da ja zamrazi nepravdata i da ja
zasaka pravdata. 195 Spored toa, te`i{teto na krivi~nite zakoni ne
treba da bide naso~eno kon kaznuvawe na zlostornicite, tuku vo prv
red kon vo suzbivaweto na vr{eweto na krivi~nite dela, odnosno tie,
pred sî, treba da imaat preventivna odo{to represivna priroda. Zakonite
treba pove}e da vlijaat vrz razumot na ~ovekot, da gi uveruvaat
lu|eto deka ne treba da vr{at krivi~ni dela, a ne samo da predizvikuvaat
strav od kaznata.
Zboruvaj}i za vidot i visinata na kaznata, Platon smeta deka
treba da se zemat predvid ne samo okolnostite od koi zavisi krivi~noto
delo (te`inata na deloto) tuku i okolnostite koi se odnesuvaat na
storitelot (dali e popravliv ili nepopravliv, dali e lud, bolen, premnogu
star i sl.). Vo ovaa smisla za nepopravlivite prestapnici {to
storile najte{ki krivi~ni dela (sprema bogovite, roditelite i dr`avata)
se zalagal za smrtna kazna, 196 dodeka za istite dela storeni od ludi,
bolni i stari lica - za ednogodi{no progonuvawe. 197 Me|utoa, ovie
idei za individualizacijata vo kaznuvaweto, Platon ne mo`el dokraj
da gi razvie, 198 iako dal zna~ajni predlozi {to bi trebalo da im poma-
194
Vidi: Platon, Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971, str. 355.
195
Ibid, str. 368.
196
Ibid, str. 355.
197
Ibid, str. 371-372.
198
Vo vrska so pri~inite zaradi koi Platon ne mo`el da ja razvie svojata
ideja za individualizacijata vo kaznuvaweto vo literaturata se veli deka
se krijat vo negovoto sfa}awe oti ima dosta slabi sudovi {to ne mo`at dobro
da ja vr{at taa funkcija. Zatoa toj se zalaga i za pocelosni zakoni {to }e
ja neutraliziraat slabosta na sudovite. No, bidej}i vo zakonot ne mo`at da se
130

gaat na zakonodavecot i na sudiite vo nivnoto sproveduvawe. 199
Platon dal i konkretni predlozi za primena na izvesni kazni.
Predlaga{e smrtna kazna za davawe zasolni{te na progonetite, za
primawe podaroci zaradi storeni uslugi na dr`avata, za vol{ebni{tva
so koi nekomu mu se pravi {teta. 200 Mo{ne interesno i zna~ajno e i
negovoto zalagawe za prifa}awe na zatvoraweto kako redovna kazna.
Toj predlagal tri ustanovi: edna za pritvor, druga za nepopravlivite
(ku}i na kaewe) i treta za popravlivite zlostornici. 201
5. Aristotel (384-322), kako i Platon e prestavnik na idealisti~kata
filozofija. Toa mo`e da se vidi vo negovoto indeterministi~ko
sfa}awe na vojlata. Spored nego vrz odlukata na poedinecot za
izvr{uvawe na krivi~noto delo nemaat nikakvo vlijanie nadvore{nite
okolnosti, odnosno toj go vr{i krivi~no delo samo poradi negovata
moralna rasipanost. No, za razlika od Platon, Aristotel priznava
deka mnogu pojavi na op{testveniot `ivot sepak imaat vlijanie vrz
pojavata na kriminalitetot. Spored Aristotel, prestapni~koto povedenie
na ~ovekot e rezultat od vlijanieto na osum okolnosti: "slu~aj,
prirodna nu`nost, nadvore{ni sili, navika, re{enie, gnev i pohotlivost.
202 Sekoj zlostornik e neprijatel na op{testvoto i treba da se kazni
za{to so svojot prestap ja naru{il ednakvosta me|u lu|eto i so toa
ja povredil konkretnata pravednost. 203 Kaznata e sredstvo {to treba
predvidat site okolnosti od koi zavisi individualizacijata, takvoto re{enie
ne mo`elo da se ostvari. Vidi: Pe{i}, V, Istoriski razvoj ka`njavanja prestupnika,
Zbornik IKSI, Beograd, 1973/2, str. 204.
199
Vo ovaa smisla Platon veli: "... I taa kazna (storitelot) treba da
ja trpi ne zatoa {to storil zlostorstvo - tuku zaradi toa vo idnina toj samiot
i drugite {to }e vidat kako e kaznet napolno da zamrazat sekoja nepravda ili
da ostavat golem del od taa nepravda. I zatoa zakonite mora da vodat smetka
za site takvi slu~ai i za sekogo da pogodat to~na golemina na kaznata, kako
{to strelecot to~no pogoduva: najposle mora da go odredat i nejziniot to~en
na~in i vid. Izvr{uvaj}i ja taa ista rabota, sudijata treba da mu pomaga na
zakonodavecot koga nekoj zakon mu ostava da donese ocenaka za toa {to treba
da pretrpi ili da plati zlostornikot sprema koj se izreknuva presudata. A
zakonodavecot mora kako slikar da gi dade samo osnovnite crti na koi treba
da se pridr`uva pri ocenkata za poedine~nite slu~ai {to podle`at na zakonite"
Platon, op. cit, str. 482.
200
Ibid, str. 378.
201
Ibid, str. 482.
202
V. \uri}, M. Predgovor na deloto na Aristotel, Nikomanova etika, Kultura,
Beograd, 1970, str. XXXIII.
203
Konkretnata pravi~nost se postignuva so izedna~uvawe po pat na
aritmeti~ka proporcija. Taa pravi~nost pretstavuva sredina me|u dobivkata
i {tetata i tuka sekoj e ednakov bez ogled na toa dali e ~esen ili lo{ - "va-
`no e samo toa da se utvrdi deka eden trpi nepravda, a drug ja nanesuva, deka
131

povrotno da ja vospostavi ednakvosta, odnosno pravi~nosta. Ako na
eden mu se nanesat rani, a drug gi predizvikal, ako nekoj ubil, a drug i
podlegnal na smrtta, toga{ me|u onoj {to go podnesuva i onoj {to go
izvr{il deloto nastanal odnos na neednakva podelba i sudijata so pomo{
na kaznata se obiduva da vospostavi ednakvost na na~in {to na
onaa strana koja {to ima vi{ok na dobivka, toj vi{ok go odzema. 204 Su-
{tinata na takvoto kaznuvawe e odmazda ("vra}awe milo za drago"). 205
Odmazdata, veli Aristotel, e vo ~ovekovata priroda za{to go smiruva
~ovekoviot gnev i negovoto ~uvstvo na bolka go zamenuva so zadovolstvo.
206 Neprezemaweto na odmazdata e vo sprotivnost so ~ovekovata
~uvstvitelnost i nagonot za samoodbrana, za{to samo robovite mo`at
da podnesuvaat navredi bez da se nalutat. Dokolku ne e glup ili so ropska
priroda, slobodniot ~ovek treba da se luti i na sekoe zlo mora da
vozvrati so zlo. 207 Srazmernoto vra}awe za pretrpenoto zlo e uslov za
odr`uvawe na ~ovekovata zaednica. 208
Pri konkretno realizirawe na reakcijata mo`no e i opredeleno
otstapuvawe od srazmernosta. Takvoto otstapuvawe vo eden slu~aj e
predopredeleno od klasnata pripadnost na poedinecot. Toa vo soglasnost
so konstrukcijata na distributivnata pravednost zna~i deka:
"ako nekoj {to ne e na vlast udri nekogo, udarot ne smee da bide vozvraten.
No, ako nekoj udri lice {to e na vlast, udarot ne samo {to }e
bide vozvraten tuku (storitelot) }e bide i strogo kaznet. 209
Vtoroto otstapuvawe od srazmernata odmazda e povrzano so karakterot
na zlostorni~kata volja. Imeno, spored Aristotel, kaj sekoe
delo treba da se vodi smetka dali e storeno dobrovolno (volevo) ili
nedobrovolno (nevolevo) dejstvie. Volevite dejstvija natamu se delat
na namerni (svesni, so predhodno razmisluvawe) ili nenamerni (sveeden
napravil {teta, a drug ja o{teten" (str. 125). Korektivno pravi~no postapuvawe
zna~i sredina me|u vr{eweto nepravda i trpeweto nepravda. Prvoto
zna~i da ima{ pove}e, a vtoroto da ima{ pomalku (str. 126). "Nepravednosta
ednovremeno e i vi{ok i nedovolnost, i toa za nepravedniot li~no vi{ok
na ona {to voop{to e korisno, a nedovolnost na ona {to e {tetno." Aristotel,
Nikomhova etika, Kultura, Beograd, 1970, str. 127.
204
Ibid, str. 120.
205
Ibid, str. 123.
206
Ibid, str. 101.
207
Ibid, str. 101.
208
Ibid, str. 123.
209
So distributivnata pravednost se vodi smetka za dostoinstvoto na
~lenovite na zaednicata i nivnite individualni zaslugi za op{testvoto. Taa
se rakovodi od ~esta, ugledot, vrednosta ili podobro re~eno od klasnata pripadnost
na poedinecot, a se ostvaruva spored geometriska proporcija: kolku e
pogolema vrednosta na ~ovekot, tolku e pogolema dobivkata, ili pak, pomala
{tetata. Vidi: Ibid, str. 120 i 121.
132

sni, no bez predhodno razmisluvawe). Vo dvata slu~ai se raboti za nepravedno
ogre{uvawe sprema zakonot i zatoa treba da se vospostavi
ednakvost. Me|utoa, kaj namerno storenite dela treba da se ima predvid
deka se vr{at od gnev (vo lutina) i pod dejstvo na drugi afekti vo
koi se zapa|a soglasno ~ovekovata priroda. Pri kaznuvaweto na tie
slu~ai treba da se vodi smetka za ulogata na `rtvata. 210
Od druga strana, za dela storeni so nedobrovolni dejstvija ne
mo`e da se ka`e deka se nepravedni iako so niv ~ovekot se ogre{uva
sprema zakonot. Odmazdata {to ovde }e se primeni treba da zavisi od
toa dali se raboti za prostlivo dejstvie (slu~aj ili gre{ka) ili pak,
za dejstvie {to ne mo`e da se prosti (afekt {to ne e ni priroden ni
~ove~ki).
Od seto ova mo`e da se vidi deka kaj Aristotel e prisuten opredelen
streme` za individualizacija vo kaznuvaweto, a so svoite postapki
od na~eloto na talionot dosegnal i drugi problemi me|u koi i
onoj za zna~eweto na pridonesot na `rtvata vo kaznuvaweto.
Pogre{no e da se misli, veli natamu toj, deka lu|eto se rakovodat
od altruisti~ki pobudi pri donesuvaweto na odlukata da go izvr{at
krivi~noto delo. Ona od {to prose~niot ~ovek se rakovodi pri
donesuvaweto na site svoi odluki toa e li~nata korist. Nakratko, poedinecot
da ne stane izvr{itel na zlostorni~ki akt, mora da dojde do
zaklu~ok deka od toa ima pogolema {teta odo{to korist. Ottamu, site
zakoni treba da bidat uredeni na na~in kolku {to e mo`no pove}e da
go istaknuvaat ovoj moment.
6. Kaj Rimjanite, za ~ii {to duh mo`e da se ka`e deka pove}e be-
{e pragmati~en odo{to misloven, ne mo`e da se sretnat zna~ajni kriminolo{ki
razmisluvawa i idei, osven takvi koi zna~at o`ivuvawe na
ve}e sozdadenite od strana na gr~kite filozofi. Sepak, rimjanite
kako majstori za sozdavawe na aforizmi, ostavile zna~ajni formuli
vo koi se odrazuvaat opredeleni idei za kriminalitetot. Me|u niv denes
mo`at da se najdat takvi maksimi koi pretstavuvaat osnovni
na~ela na krivi~nopravnite sistemi. Takvi se, na primer, aforizmite:
Ne bis in idem, Nemo prudens punit quia peccatur est, sed ne peccatur;
Cogitationis poenam nemo pattitur, itn. Od ovie brojni formuli mo`at da
se izvle~at slednive idei za kriminalitetot. Ekvivalencija me|u te-
`inata na krivi~noto delo i izvr{uvaweto na kaznata, pri {to pod
te`ina na krivi~no delo se podrazbira ne samo prirodata na krivi-
~noto delo, tuku i stepenot na subjektivnata odgovornost (Ne maior
poena quem culpa sit) od {to proizleguva i na~eloto na individualizacijata
na kaznata. Sleduva idejata za za{tita na op{testveniot interes
spored koja op{testvoto mora da kaznuva so cel da go za{titi
210
"Delata storeni vo afekt so pravo se osuduvaat kako dela bez predumisla,
za{to za~etnikot ne e onoj {to go vr{i deloto, tuku onoj {to go
predizvikal afektot" Ibid, str. 132.
133

kako interesot na poedinecot, taka i interesot na drugite gra|ani i
na op{testvoto vo celost.
Nakrtako, filozofite {to delumno se zanimavale so problemite
na kaznata i kaznuvaweto vo robovladetelskiot Rim, ne uspeale
da dadat nekoi novi i poinakvi idei od nivnite gr~ki predhodnici. Takov
e primerot so Ulpijan (Domitius Ulpianus), Ciceron (Marcus Tullius
Cicero, 106-43 p.n.e.) 211 i nekoi drugi misliteli od toa vreme. Me|u niv,
sepak, }e se izdvoi sofistot Lukrie Anej Senaka (Lucrius Anneus Seneca,
4-65) so svoeto zna~ajno delo "Rasprava za gnevot" vo koe }e im posveti
mnogu pogolem prostor na ovie pra{awa. Iako i kaj nego se ~uvstvuva
golemo vlijanie od Protagora i Platon, negovite sfa}awa
zna~at ~ekor ponapred vo ovaa oblast, za{to niz povrzuvaweto na celite
na kaznata so opredeleni endogeni faktori na kriminalitetot
(strastite) genijalno ja anticipriral sovremenata individualizacija
na kaznuvaweto, a so svojot streme` za humanizirawe na kaznite se izdignuva
ne samo pred svoeto, tuku i pred na{eto vreme.
Osnovnoto pra{awe {to toj saka da go re{i e na~iniot na koj
treba da se ubla`i gnevot kako okolnost od koja proizleguvaat mnogu
zla, a me|u niv i na kriminalitetot i drugite poroci na ~ovekot. Spored
nego gnevot e najgrdata ~ove~ka strast {to se ra|a bez u~estvo na
voljata i rasuduvaweto 212 i vodi kon posegnuvawa na oru`je, kon krv,
ubistva, zaemni gadosti me|u lu|eto, razni uni{tuvawa i nepravedno
izre~eni kazni. 213 Onoj {to pottiknat od gnevot }e stori grev (prestap)
214 treba da se kazni, no kaznata treba da bide poslednoto sredstvo
za iskorenuvawe na gnevot. Vistinskiot za{titnik na narodot treba
najprvin da se potrudi da go razvie gra|anskiot duh za dobroto i zamrazuvaweto
na nepravdata preku dejstvoto na blagiot zbor (sovetuvawe),
a potoa so poblag verbalen prekor (opomena, ukor) i najposle so blagi
211
Vo soglasnost so gr~kite filozofi, Ciceron tvrdi deka nade`ta
vo nekaznivosta se javuva kako edna od glavnite pri~ini na kriminalitetot.
Ottamu bara kaznata da bide neizbe`na, me|utoa toa ne go vrzuva so zastra{uvaweto
tuku so principot na ekonomijata kaj kaznuvaweto. Pokraj toa toj
podrobno gi izlaga kriminalnopoliti~kite tendencii na kaznata. Krivi~noto
pravosudstvo treba da se vr{i "ad reipublicae autoritatem", sojuzot na gra|anite
da go napravi nedopirliv i siguren, kaznuvajki go sekoj napad na ovoj sojuz
i vrz interesite na negovite ~lenovi. Me|utoa, idejata na op{testvenata sigurnost
ne mo`e da se zeme kako edinstven kriterium kaj kaznuvaweto: kaznata
se nalo`uva za vinata i mora da í odgovara na taa vina: Neka kaznata ne
bide pote{ka od vinata (Ne maior poena culpa sit). ^ubinski, M. op. cit. str. 42.
212
Seneka, Rasprava o gnevu, Rad, Beograd, 1983, str. 20-30.
213
Ibid, str. 5-6.
214
Grev e sramno da mu se {teti na tatkovinata: zna~i i na gra|ninot
za{to toj e del od tatkovinata (a delovite zaslu`uvaat po~it, ako ja zaslu`uva
celinata)." Ibid, str. 56.
134

kazni {to mo`at da se otpovikaat, no i so onie najostrite rezervirani
za najlo{ite prestapnici. 215 Koja kazna }e se izbere, dali taen ili
javen ukor, javno `igosuvawe, progonuvawe ili smrtna kazna 216 i spored
Seneka zavisi od toa dali se raboti za popravlivi ili nepopravlivi
zlostornici. 217 Sudijata e toj {to treba da znae deka edna kazna se upotrebuva
za popravawe a druga za otstranuvawe i deka vo dvata slu~ai
treba da se ima predvid idninata a ne minatoto. Zatoa "nikoj razumen
ne kaznuva za ona {to e storeno, tuku zatoa vo idnina da ne se gre{i,
ona {to e pominato ne mo`e da se otpovika, a idninata mo`e da se predupredi.
218 Vo dvata slu~ai treba da se bara korista {to kaznata ja
nosi za idninata, a taa korist e razli~na: vo prviot slu~aj - popravawe
na zlostornikot, 219 a vo vtoriot - otstranuvaawe na prestapnikot da ne
stori novo delo i zastra{uvawe na drugite. 220 Ottuka proizleguva,
deka Seneka pravi jasna distinkcija me|u celite {to treba da se ostvarat
sprema popravlivite (samo za niv e predviden zastra{uva~kiot
element na kaznata) i nepopravlivite zlostornici. Od druga strana,
Seneka jasno gi oddeluva razgleduvawata za odmazdata koja {to vo nitu
eden moment ne ja brka so celite na kaznata. Toj ja opravduva javnata
odmazda kako neophodno sredstvo za odbrana na op{testvoto, a privatnata
odmazda kako dol`nost {to proizleguva od qubovta i po~ituvaweto
kon najbliskite. 221 Me|utoa, i vo dvata slu~ai Seneka e protiv
onaa odmazda {to poa|a od gnevot, lutinata i omrazata bilo na poedinecot,
222 bilo na sudijata. 223 Na ovoj problem mu posvetuva golemo vni-
215
Ibid, str. 11
216
Ibid, str. 20.
217
Ibid, str. 19.
218
Ibid, str. 25. Toa e poznata izreka koja vo original glasi: "Nemo prudens,
quia peccatum est, sed ne peccatur, revocasi enim praeteria non possunt, futura
prohibentur".
219
"Nie ne bi gi ubivale ni otrovnite ni vodenite zmii nitu site
onie koi so svoeto kasnuvawe ili udar {tetat, koga bi mo`ele da gi pripitomime
ili da postigneme da ne bidat opasni ni za nas ni za drugite. Zatoa nema
da mu pravime zlo ni na ~ovekot {to pogre{il, tuku zatoa da ne gre{i i kaznata
nikoga{ nema da se odnesuva na minatoto tuku samo na idninata" kaznata
ne luti, taa ~uva. Za{to, ako treba da bide kaznet sekoj onoj ~ij duh e opak i
zatruen, od kaznata ne bi bil izzemen nikoj." Ibid, str. 57.
220
Ibid, str. 11-12.
221
Ibid, str. 16.
222
"Nema ni{to ponedoli~no odo{to da se lutime na onoj {to go kaznuvame,
kaznata sepak pove}e }e koristi za popravawe na zlostornikot ako e
donesena so sudska odluka. Zatoa Sokrat mu veli na robot - Bi te i{ibal da
ne sum lut." Ibid, str. 19.
223
"Dobriot sudija go osuduva ona {to zaslu`uva osuda, no ne mrazi"
Ibid, str. 21.
135

manie i toa, pred sÒ, za da se zapre privatnata odmazda koja vo negovo
vreme bila mo{ne prisutna. Vo taa smila iznesuva brojni nasoki {to
treba da go iskorenat gnevot kako kaj mladite taka i kaj vozrasnite i
pritoa se obiduva da doka`e deka onaa okolnost {to go sozdvava prestapnikot
vo ednakva mera e neprifatliva kaj odmaznikot, za{to nejzinoto
prisustvo doveduva do apsurdot: eden prestapnik da bide kaznet
od drug prestapnik. 224 Odmazdata {to ne e oslobodena od gnev mo`e da
predizvika i drugi posledici kako na primer: bezobyirno i nesrazmerno
kaznuvawe, 225 sozdavawe novi sudiri, 226 psihi~ki nemiri, 227 itn.
Najgolem lek za gnevot e odlo`uvaweto na odmazdata. 228 Ako e storena
nekoja navreda, odlo`uvaweto mo`e i treba da vodi kon potisnuvawe
na lutinata. 229 No kaj pote{kite dela ne mo`e da dovede do kone~no
oprostuvawe na zloto, odnosno kon celosno odlo`uvawe na odmazdata.
230 Ottuka se gleda svesta na Seneka za toa deka prevospitnoto dejstvo
{to í se pridava na kaznata bez ogled na svojata uloga ne mo`e da ja
izmeni su{tinata na kaznata voop{to. 231
Kaj starite Rimjani mo`at da se najdat opredeleni razmisluvawa
i vo delata na pistelite kako {to se Horacio, Plaut, Ovidie i
drugi, koi ~esto plenat so svojata ostroumnost, pa duri i gi nadminuvaat
ideite na samite pravnici od toa vreme. Opredeleni stavovi vo
vrska so pri~inite na kriminalitetot mo`at da se sretnat i kaj rimskite
poeti. Kako takvi tie naj~esto gi istaknuvale: op{toto opa|awe
na moralot, strastite (osobeno koristoqubieto), streme`ot kon
po~esti, ludosta, zlobata, zovrivaweto na vinoto i krvta, a osobeno
te{kata siroma{tija na narodnite masi. 232
224
Vidi: Ibid, str. 19.
225
"Niedna strast ne te`nee pove}e kon odmazda odo{to gnevot i zatoa
toj ne e sposoben da se odmazdi: nagol ili bezumen kako skoro sekoja strastvena
`elba, samiot si pre~i sebesi vo ona kon {to brza." Ibid, str. 17.
226
Vidi: Ibid, str. 71-73.
227
Vidi: Ibid, str. 95.
228
Ibid, str. 54.
229
Vidi: Ibid, str. 55. Vo ovaa smisla na strana 55 Seneka go veli i slednovo:
"Onaa golema du{a koja umee samata da se ceni ne se odmazduva za navreda
za{to ne ja ni ~uvastvuva." Ottamu, se ~ini deka i vo negovo vreme nemalo
golema razlika me|u pri~inate {to doveduvaat do odmazdata so onie sostojbi
{to va`at i denes. Vo taa smisla i Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija,
Studentski zabor, Skopje, 1995, str. 194.
230
Seneka, Ibid, str. 102.
231
Vidi: Ibid, str. 8.
232
Vidi: ^ubinski, op. cit. str. 43.
136

2. PERIOD NA SREDNIOT VEK
1. Toa {to su{tinski go odbele`uva celokupniot sreden vek se
odnosite me|u Crkvata i dr`avata, borbata na verskata i svetovnata
vlast ili sudirite me|u tie dve sili. Rimskite papi (osobeno Grgur
VII, 1073-1085, Aleksandar III, 1159-1181 i Inokentie III, 1198-1261),
u~ej}i deka se bo`ji zastapnici i deka sekoja vlast e dadena od Gospod,
deka imaat pravo da gi simnuvaat carevite i knezovite, kako i pravo
na dr`avata da í gi diktiraat zakonite, uspale da postignat svetovnata
vlast da bide podredena na re{ava~koto vlijanie na Crkvata. So
toa Crkvata stana najgolem feudalec koj se stremi preku politi~kata
prevlast da obezbedi golemi prihodi. Toj politi~ki podem na Crkvata
se gleda i vo postojanoto jaknewe na crkovnoto pravo vo odnos na dr`avnoto
pravo, kako i vo razvojot i {ireweto na crkovnoto pravosudstvo,
vklu~itelno i na crkovnoto krivi~no pravosudstvo. Crkovniot
podem zapo~nat vo XI vek, svojot najvisok domet go dostignuva vo XII
vek. Me|utoa, tuka ve}e po~nuva nejzinoto postisnuvawe kako dr`avna
vlast, nejzino slabeewe i podocne`no gubewe na primatot na teolo{kite
nazori za svetot kako i monopolot vo naukata i obrazovanieto. Toa
slabeewe na nejzinoto vlijanie, kako {to }e vidime podocna, vo prv
red e vrzano za jakneweto na kapitalisti~kite elementi vo feudalnoto
op{testvo, kako i na jakneweto na nacionalnite dr`avi. 233
Kako i da î, so vleguvaweto vo sredniot vek nastanuva zastoj vo
razvojot na kriminolo{kata misla koj vsu{nost e svojstven na op{tiot
zastoj na nau~nata rabota vo sredniot vek. Sekoja nau~na dejnost, dokolku
za takvo ne{to voop{to mo`e da se zboruva vo ovoj period, se
nao|a{e pod vlijanie i kontrola na Crkvata. Toa e i razbirlivo so
ogled na toa {to crkovniot stale` kako glavno oru`je za za{tita na
svoite klasni interesi, go smeta{e neznaeweto. Naukata be{e rezervirana
samo za pripadnicite na crkovnite stale`i koi po sekoja cena
nastojuvaa da ja sokrijat nau~nata vistina od {irokite narodni masi i
na toj na~in prirodnite i op{testvenite pojavi {to e mo`no pove}e
da gi obvijat so tainstvenost i nedopirlivost. Nakratko, nivnata glavna
zada~a se sostoe{e vo toa da se uni{ti ~ovekovata `elba za soznavawe
na nau~nata vistina i nivno zaveduvawe od vistinskite pati{ta
{to vodat kon nivnata sre}a, so uka`uvawe na magii i najrazli~ni
vra`bini. Opsednata so nastojuvaweto da stane edinstven regulator na
op{testvenite osnosi, Crkvata se javi kako istoriski ko~ni~ar na napredokot
vo site sferi na zdravorazumskata misla i ottamu na sekoj
obid da se dojde do opredeleni soznanija za pojavata na kriminalitetot.
Negativnostite posledici od toa se sostojat vo slednoto:
233
Ba~i}, F. Op}i ogled na srednovjekovno krivi~no pravo (XI-VIV vjek),
Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1988/5, str. 687.
137

1 0 Zapostavuvawe i stavawe vo zaborav na site idei koi vo
odnos na kriminalitetot postoea vo stariot vek.
2 0 Namesto postavuvaweto na pravilni postavki za su{tinata i
problemot na kriminalitetot se doa|a do slednite protivre~nosti.
Krivi~noto delo se izdena~uva so metafizi~kiot poim na zloto. Toa e
povreda na izvesni bo`enski zakoni, na bo`anskata pravda, zna~i na
poimi koi sosema mu se nepristapni na nau~noto ispituvawe i koi se
podudiraat so objektivnite nau~ni razultati. Zlostornikot ne e realno
su{testvo kaj koe krivi~nata odluka e uslovena so nizata na op{-
testveni i individualni okolnosti, tuku ~ovek vo kogo se nao|a zol
duh, sredstvo so ~ija pomo{ vodat borba ve~nite metafizi~ki sili na
dobroto (angelite) i zloto (|avolite). Od vakvoto sfa}awe na krivi~noto
delo i vinata proizleguvaat osobeni celi na kriminalnata politika.
Kaznata ima za cel odmazda za povreda na bo`jite zakoni, za
naru{uvaweto na bo`jata pravda. Popravaweto, dokolku toga{ e cel
na kaznata, ne se sostoi vo popravawe vo dene{na smisla na zborot, tuku
vo smisla na kaewe, odevawe za storeniot grev. Zaradi samata te-
`ina na grevot kaznite se surovi. Kaznuvaweto zasnovano vrz ovoj princip
ni najmalku ne vodi smetka za potrebata na individualizacijata,
tuku kaznata se izrekuva spored {ablonsko kategorizirawe na vinovnicite
vo "bogohulnici", "eretnici", "gata~i" i sl.
3 0 Samata pogre{na pretstava za prirodata na krivi~noto delo
kako gre{no delo ima{e za posledica sozdavawe na cela kategorija
krivi~ni dela koi od dene{en aspekt se sosema nerzbirlivi. Osobeno
te{ki bea krivi~nite dela navreda na bo`enstvata, eres i sl. koi sekoga{
povlekuvale smrtna kazna. Verskata netolerancija podignata na
stepen na dogma, isto taka ima{e za posledica inkriminirawe na novi
krivi~ni dela. Posebena kategorija se onie krivi~ni dela koi navodno
uka`uvaat na vrskite na obvinetiot so vra`bini, magija, pa duri i
samoto osporuvawe na postoeweto na ovie nadzemni sili.
4 0 Vo kolkava mera crkvata go poni`ila ~ovekoviot um i li~nosta
na ~ovekot se gleda i od monstruoznata postapka so obvinetite
poznata pod imeto inkviziciona postapka. Za da se dobie to~na pretstava
za ovoj period dovolno e da se pro~ita koja i da e istorija na inkvizicijata.
Ona {to, me|utoa, e najinteresno e deka site lica koi gi
sozdavaa tie krivi~ni dela se narekuva pravnici, a ~esto i doktori na
nauki.
Samo po sebe se podrazbira deka vo ovoj period ne nao|ame nikakvi
misli za kriminalitetot {to bi bile vredni za spomnuvawe.
Seto ona {to ni go ostavija toga{nite pravnici skolasti~ari e kako
ne treba da se posmatra problemot na kriminalitetot.
2. Me|u glavnite pretsatvnici na srednovekovnata misla koi
raspravale za zlostorstvata i kaznuvaweto na nivnite storiteli spa-
|aat Avgustin i Toma Akvinski.
138

Sv. Avgustin (354-430) vo svoeto poznato delo "Za bo`jata
dr`ava," vo soglasnost so svojata teolo{ka koncepcija na apsolutna
bo`ja pravda, istaknuva{e deka edinstvenata cel na kaznata e stradawe
i odevawe za izvr{enoto krivi~no delo. Ottamu, Avgustin e i protiv
smrtnata kazna smetajki deka so nea bi do{lo do neopravdano skratuvawe
na makite na zlostornikot. Ili poednostavno, so smrtnata kazna
na zlostornikot mu se uskratuva mo`nosta da strada i na toj na~in
da se pokae i pomiri so navredenoto bo`enstrvo.
Toma Akvinski (1225-1274) vo deloto "Summa Theologica" pokraj
idejata za apsolutna bo`ja pravda ja istaknuva i tn. relativna pravda
koja se postignuva so zabrana na najte{kite krivi~ni dela {to go zagrozuvaat
~ovekovoto op{testvo. Spored Avgustin, krivi~noto delo
nema karakter na povreda na ve~niot bo`ju red, tuku so nego se navreduva
op{toto ~ove~ko dobro (bonum commune). So izrekuvaweto na
kaznata se izvr{uva bo`jata volja i se ostvarva potrebniot op{testven
mir.
II. SOCIJALUTOPISTITE, PERIOD NA RENESANSATA I
FRANCUSKITE ENCIKLOPEDISTI
So po~etokot na raspa|aweto na feudalizmot od XVI se javuva
cela plejada misliteli {to se zalaga za popravedno op{testvo i za
osloboduvawe na naukata od stegite na teologijata.
1. SFA]AWA NA SOCIJALUTOPISTITE
1. Od krajot na XIV vek pa se do prvata polovina na XIX vek, so
problemite na kriminalitetot na izvesen na~in se zanimavaa i pretstavnicite
na tn. utopisti~ki socijalizam. So socijalutopistite, vsu-
{nost, zapo~nuva eden dolg period koj vo pogled na kaznata zna~i zalo-
`ba za najzina humanizacija, ukinuvawe na telesnite, smrtnata i voop{to
strogite i surovi kazni i barawe srazmernost vo kaznuvaweto.
Socijalutopistite ne se zadr`uvaa samo vrz toa. Tie ne se dvoumea
vo pogled na pri~inite na kriminalitetot i devijantnite pojavi.
So ogled na nivniot stav deka ~ovekoviot karakter se formira isklu-
~ivo pod vlijanie na sredinata, taa sredina, odnosno op{testvoto go
smetaa odgovorno za site ~ovekovi poroci i mani. Spored niv, ~ovekovata
neednakvost ne e biolo{ki tuku socijalno uslovena. Nea ja proizveduvaat
opredeleni op{testveni ustanovi i op{testveni uslovi
koi mo`at i treba da se izmenat. Ukinuvaweto na privatnata sopstvenost,
poinakva organizacija na brakot i smejstvoto, ovozmo`uvawe
op{to i ednakvo obrazovanie, se sredstvata so koi ve{ta~kite (ekonomski,
moralni i drugi) neednakvosti me|u lu|eto mo`at da se ukinat.
2. Tomas Mor (Thomae Mori, 1478-1535) vo deloto "Utopija" se
139

pobuni protiv smrtnite kazni {to bile izrekuvani i izvr{uvani za
kradcite, smetaj}i deka takviot na~in na kaznuvawe "gi preminuva
granicite na pravdata i ne mu koristi na op{toto dobro." Kako odmazda
za samata kra`ba, takvata kazna e premnogu svirepa, a sepak nedovolna
da ja suzbie. Bidej}i, nitu obi~nata kra`ba e taka stra{en prekr{ok
{to bi trebalo da se plati so glava, nitu koja bilo kazna sama
po sebe e kadra da gi odvrati od kra`bi onie {to ne raspolagaat so
drugi sredstva za odr`uvawe na `ivotot. Na kradcite im se odmeruvaat
te{ki i svirepi kazni, a mnogu pokorisno bi bilo da se raboti
vrz toa da se obezbedat izvesni sredstva za `ivot, taka {to nikoj ne }e
zapadne vo prokletata nu`da da mora da zapo~ne so kra`ba, a da zavr{i
na gubili{te. 234 Vo vrska so toa, Mor go istaknuva i slednoto:
"Smetam deka sekoj mo`e da sogleda kolku e ne samo besmisleno, tuku
za dr`avata i opasno koga na ist na~in se kaznuvaat ubijcite i kradcite.
Koga eden neranimajko znae deka za nego postoi ista opasnost da
go obvinat za kra`ba, ili, pokraj toa i za ubistvo, toga{ i samoto toa
somnenie go pottiknuva i da go ubie onoj ~ovek kogo inaku sakal samo
da go ograbi. 235 Gledaj}i ja pri~inata na kra`bite vo sostojbata do koja
dovede prvobitnata akumulacija na kapitalot, toj se zalagal za preventivni
merki {to }e zna~at lekuvawe na op{testvoto, a namesto smrtnite
i telesnite kazni predlagal da se vovede kaznata zatvor so prisilna
rabota smetaj}i deka taa mo`e da obezbedi popravawe na prestapnicite
dokolku humano se postapuva so niv.
3. Interesni razmisluvawa za individualizacijata na kaznata
nao|ame i kaj Tomazo Kampanela (Thomae Campanellae, 1568-1630). Vo
"Gradot na sonceto" (delo {to e objaveno me|u 1620-1623 god.) toj predviduva
pove}e kazni, od ukor do smrtna kazna i se zalaga za brza sudska
postapka, no e protiv voveduvaweto na kaznata zatvor. "Za nasilstvo
se osuduva na smrt ili se izrekuva kazna oko za oko, nos za nos,
zab za zab itn. spored zakonot na odmazdata, ako deloto e umisleno i
ako postoela namera"..."Ako zlostorstvoto e storeno vo karanica i bez
predumisla, presudata se ubla`uva"..."Grevovite storeni od slabost i
neznaewe se kaznuvaat samo so ukor i so primenuvawe vozdr`livost
ili izu~uvawe na onie nauki ili ve{tini protiv koi nekoj zgre{il"...
"Ako nekoj bide obvinet po vtor ili tret pat, toa povlekuva dvokratna
kazna. 236 4. Teorijata za kriminalitetot na Robert Oven (Robert Owen,
1771-1858) 237 se sostoi vo toa deka ~ovekoviot karakter, koj e sostaven
234
Mor, T. Utopija. Kultura, Beograd, 1964, str. 55-56.
235
Ibid, str. 63-64.
236
Kampanela, T. Grad sunca, Kultura, Beograd, 1964, str. 44-45.
237
Robert Oven e avtor na pove}e dela {to imaat vrednost vo pogled
na kriminalitetot. Me|u niv se osobeno zna~ajni: "The book of moral worlds"
(1849) i "Esseys on the principle of the formation of the human characher" (1850).
140

del na moralnata li~nost na ~ovekot, se sozdava pod vlijanie na nadvore{nata
sredina. Na toj na~in toj pretstavuva nekoja sredna vrednost
me|u onie koi kriminalitetot go sfa}aat kako isklu~iv produkt na
ekonomskite uslovi i onie koi vo kriminalitetot gledaat samo dejstvo
na moralnite osobini na zlostornikot, sfateni kako vrodeni osobini
na ~ovekot. Oven priznava deka zlostornikot e ~ovek so niski
moralni osobini, no site niv gi smeta za steknati osobini koi mo`at
da se promenat. Ulogata na op{testvoto vo formiraweto na karakterot
e presudna ne samo vo negoviot razvoj, tuku i vo pogled na negovata
natamo{na promena. Poimite na dobroto i zloto, doblesta i porokot
besramnosta i krivi~noto delo mo`eme najdobro da gi sfatime kako
osobini koi zavisat od op{testvenata sredina vo koja se nao|a ~ovekot.
Zna~eweto na Oven, sepak, ne e vo ovie negovi idei, tuku vo negovite
usilbi i prakti~no da gi doka`e. I pred nego mnogu drugi avtori
dale mnogu umesni idei za problemot na kriminalitetot, no nikoj pred
nego ne se obidel da gi doka`e so fakti. Toj saka{e site svoi idei
prakti~no da gi potvrdi, da pru`i prakti~ni rezultati, da mu doka`e
na svetot deka proektiranata reforma na op{testvoto ne e samo neostvarliv
son. Za taa cel toj sozdal kolonija vo Nov Lanark (New Lanark)
vo [kotska, vo koja se obidel da gi primeni svoite proektirani
reformi za novoto op{testvo. Na mestoto kade {to do toga{ uslovite
za `ivot bile najlo{i, kade {to kriminalitetot i porocite cvetale,
toj uspal za 20 godini da sozdade edno malo primerno op{testvo kade
{to navedenite negativni pojavi re~isi is~eznale. Koga e osnovana
kolonijata vo ova mesto kriminalitetot bil vo golem porast, kra`bite
i izmamite bile sekojdnevie. So cel da gi suzbie ovie pojavi, Oven
ne pristapil kon nikakvi zakonski merki na kaznuvawe ili zatvorawe.
Nikoj ne bil zatvoren makar i na eden ~as. Namesto toa, do{lo do vospituvawe
i ostru~uvawe na ~lenovite na kolonijata za korista {to
mo`e da se ima od toa ako lu|eto se otka`at od vr{ewe na krivi~nite
dela. Lu|eto bea podu~uvani za toa na koj na~in mo`at svoite sposobnosti
da gi iskoristat za drugi celi vo socijalno korisni preprijatija
i deka od toa }e imaat pogolema korist odo{to od vr{eweto na
krivi~ni dela. Pokraj toa, na site im bile pru`eni i mo`nosti, svoite
sposobnosti da gi koristat vo op{testveno korisni celi. Krivi-
~nite dela se namalile, mo`nosta za nivnoto otkrivawe stanala u{te
pogolema. @itelite na Nov Lanark, najposle zapo~nale da se natprevaruvaat
vo izrazuvaweto na svoite doblesti. Lagata, indolentnosta i
izmamata is~eznale. Materijalnite pretpostavki koi go ovozmo`ile
seto ova oplemenuvawe na lu|eto bea isto taka primertni. Podobreni
se uslovite za rabota, skrateno e rabotnoto vreme, be{e zabraneta rabota
na deca, se zgolemila zarabotuva~kata. @itelite mo`ele da gi
kupuvaat site potrebni raboti po cena na ~inewe blagodarej}i mu na
zadrugarstvoto. Bile otvoreni op{testveni kujni, biblioteki, organizacii
za razonoda. Za prekr{uvaweto na op{testvenite pravila, na
141

mesto kazni se vovedeni merkite ukor i opomena, a samo vo kraen slu-
~aj merkata proteruvawe od kolonijata. Rezultatite bile iznenaduva-
~ki, pa ottamu i drugi zapo~nale da osnivaat sli~ni kolonii. Sepak
negovoto preprijatie bilo likvidirano i toa isklu~ivo poradi vme-
{uvawe na nadvore{ni okolnosti i intrigite na onie koi so nedoverba
gledale na negoviot obid na op{testvenite reformi.
5. Vo svoeto delo "Patuvawe vo Ikaria" ("Voyage en Icarie") od
1845 god, Etien Kabe (Ñttienne Cabet) go opi{uva `ivotot vo edna zamislena
dr`ava nare~ena Ikarija. Vo ova zemja so socijalisti~ko ureduvawe,
problemot na kriminalitetot voop{to ne se postavuva. Vo nea
nema krivi~ni dela, za{to tie ne mo`at da postojat vo op{testvo zasnovano
vrz politi~ka ednakvost. Sekoj `ivee samo od svojot trud, pa
nema ni motivi koi vodat kon kriminalitet. Ne se poznati poimite na
kra`bi, ubistva, razbojni{tvo, podmetnuvawe na po`ar i sl. Od krivi~nite
dela ostanuvaat samo mrzlivosta, omrazata sprema rabotata i
klevetata. Nema ni sudii nitu sudski izvr{iteli. Ako sepak se slu~i
nekoj nepo`elen nastan, na prestapnikot mu sudi samata grupa vo ~ija
sredina e izvr{eno deloto, a kako kazni se opredeluvaat ograni~uvawe
na pravata vo rabotilnicite i pravata na izbor na izvesni dol`nosti.
Najte{kata kazna e objavuvawe na presudata vo vesnicite. @itelite
na ovaa zemja samo od slu{awe doznavaat za problemot na kriminalitetot
vo zemjite so poinakvo op{testveno ureduvawe. Vo tie drugi op{-
testva sî se zasnova vrz kriminalitetot. Pred sî, ekonomskite razliki
se ogromni. Ottamu, onie koi nemaat ni{to, postojano mislat samo na
toa kako da gi iskradat pobogatite. Ne mo`at nitu da se nabrojat site
oblici na kriminalitetot {to tamu se javuva. Zaludno bogatite sozdale
strogi zakoni protiv kra`bite, zaludno se prepolni zatvorite, pa
zaludno se primenuva duri i smrtnata kazna. Me|utoa, isto taka i bogatite
vr{at kriminalni dejstvija, samo {to nivnite dela se zavitkuvaat
vo oblici na zelena{tvo, falsifikati, berzijanstvo od site vidovi,
monopolstvo i lihvarstvo. Zarem e mal kriminalitetot na onie
koi pottiknuvaat na vojni i koi na smetka na narodot prigrabuvaat
zlato? A {to da se ka`e za onie koi go naru{uvaat zdravjeto na {irokite
narodni sloevi so falsifikuvawe na `ivotnite artikli? Site
tie dela se pote{ki od krivi~nite dela, samo {to zakonite ne gi kvalifikuvaat
kako takvi. Onie dela koi se naj{tetni, najopasni za op{-
testvoto u`ivaat nekakov op{testven imunitet, iako nivnite dela
spored eden zdrav moral se pote{ki odo{to site drugi krivi~ni dela.
6. Spored [arl Furie (Charles Fourier, 1772-1837) kriminalitetot
e neizbe`na posledica ("fatalen produkt") na sovremeniot op{-
testven razvoj. Brojnite pri~ini na kriminalitetot, toj gi nao|a vo
trgovijata koja ja narekuva "organizirano zlostostorstvo." Trgovijata
ima svoi sopstveni krivi~ni dela kako na primer: pravewe la`ni ispravi,
falsifikuvawe na trgovski knigi, zelena{tvo, trgovija so dr`avni
hartii od vrednost i akcii, la`ni bankrotstva, krium~arewe i ra-
142

zni vidovi na izmami. Osven toa Furije uka`uva na kriminogenoto
zna~ewe na op{testvenite paraziti. Dene{nata civilizacija, veli
toj, mu ovozmo`uva na golem broj lica koi go nao|aat svojot izvor na
prihodi vo socijalno {tetna rabota, da `iveat na smetka na op{testvoto.
Nivnata aktivnost ne samo {to pretstavuva kriminal, tuku tie
okolu sebe sobiraat lica skloni na vr{ewe kriminalni dejstvija i im
pru`aat pogodni priliki za vr{ewe na krivi~ni dela. Takvi paraziti
se na primer, onie koi dr`at kockarnici od najrazli~en vid, prireduva~ite
na razni lotarii, sopstvenicite na javni ku}i, i drugi hoh{tapleri.
Za podobruvawe na sostojbite vo vrska so kriminalitetot predlaga
izgradba na falansteri (ogromni zgradi za `ivot i rabota) vo
koi dobivkata od rabotata bi se raspodeluvala me|u kapitalistite, rabotnicite
i talentiranite nau~nici. Pritoa, veruva deka na toj na~in
bi se uni{tilo golemoto socijalno zlo nare~eno kra`ba, za{to nikoj
nema da krade ako ona {to go ukral ne mo`e da go prodade, i ako pove}e
nema gladni, bezdomnici i nezgri`eni bolni lica. 238
7. Sen-Simon (Claude Saint-Simon, 1760-1825) i negovite privrzanici
Bi{e (Buchez, 1796-1865) i Bazar (Bazar, 1791-1832) glavnata pri-
~ina na kriminalitetot ja gledaa vo ekonomskata neednakvost i vo nepravednosta
na op{testvenoto ureduvawe. Edni rabotat i dobivaat
premalku, a drugi `iveat vo nerabota i gi imaat site bogatstva. Ottamu,
predlaga op{testvoto da se pretvori vo edna rabotna asocijacija,
kade {to nema da ima bezrabotica i privilegii i kade sekoj }e prima
spored svojot trud i svoite sposobnosti. Op{testvoto }e strada od
kriminalitetot se dodeka ne go ukine redot koj se stremi preku kazni
i kazneni zavodi, kako mesta na moralno propa|awe, da se uredi moralnoto
vospituvawe. Za smaluvawe i omeknuvawe na kriminalitetot e
potrebno da se vovede radikalna reforma na vospituvaweto i da se vovede
carstvo na bratstvo i humanost vo koi }e bide dovolna samo moralnata
osuda. Tie ja kritikuvaat i odale~enosta na krivi~noto zakonodavstvo
od vistinskiot `ivot. Poradi toa zakonodavstvoto se pretvora
vo mrtva bukva na hartija, a sudiite vo bezdu{ni ma{ini za negovata
primena. 239
8. Prudon (Pierre Joseph Prudhon, "De la justice dans la révolution et
dans l'église", 1841) e porealen vo kritikata na kapitalisti~koto op{-
testvo vo ~ii ramki ja priznava egzistencijata na pravosudstvoto i
odgovornosta na zlostornicite. Spored nego, so zlostorstvoto se navreduva
idejata na socijalna solidarnost koja e neophodna za postoeweto
na site op{testveni ureduvawa. Opravdanosta na krivi~nopravnata
represija ja bara vo za{titata na op{testvoto, no, ne so primena na
238
^ubinski, M. Kriminalna politika (Pojam, sadr`aj i odnos prema
nauci krivi~nog prava), Izdava~ko i kwi`arsko preduzeÊe Geca Kon, Beograd,
1937. str. 122-123.
239
Vidi: Ibid, str. 123.
143

kazni koi se sostojat vo vra}aweto so zlo i stradawe (odmazda), tuku vo
proporcionalna nadomest na {tetata i streme`ite zlostornikot da se
vrati na ~esen pat (specijalna prevencija) i od vr{weto na krivi~nite
dela da se otka`at site onie koi se so poslaba sovest (generalna
preverncija). Toj uka`uva na op{testvenata priroda na moralot i kriminalitetot
i na toa deka za zlostorstvoto ne e edinstveniot vinovnik
poedinecot tuku i op{testvoto. Ottamu, se zalaga za opredeluvawe
na socijalnite faktori na kriminalitetot i izgradba na racionalen
sistem na prevencija. Vakvite stavovi vo negovo vreme pretstavuvaa
barawe za radikalna kaznena reforma, koja me|utoa, spored Prudon,
mo`e vistinski da se ostvari samo so promena na celokupnoto socijalno
i ekonomsko op{testveno ureduvawe. 240
2. SFA]AWA ZA KRIMINALITETOT OD PERIODOT NA
RENESANSATA
1. Po Mor i Kampanela sleduva `iva aktivnost, prosledena so
filozovski i nau~ni razmisluvawa od epohata na humanizmot i renesansata
od XVII i XVIII vek, od strana na golemite misliteli - kontraktualistite:
Grocius, Hobs, Lok, Ruso, Monteskie, a podocna i od francuskite
enciklopedisti: Volter, Didro, Holbah i dr. Kaj niv mo`at
da se sretnat i zna~ajni misli za individualizacijata i celite na kaznuvaweto
inspirirani od nivniot interes za polo`bata na ~ovekot vo
dr`avata, za negovite prava (povtorno se javuva idejata za prirodnoto
pravo i op{testveniot dogovor) i odnosot na dr`avata kon gra|anite.
2. Vo pogled na sfa}aweto na prirodata na pravoto i pravnite
propisi, {to zna~i i na krivi~nopravnite propisi, vo ovoj vek e karakteristi~no
toa {to poimot na pravoto i zakonot sî u{te se me{aat
so poimot na religijata. Vo oblasta na krivi~noto pravo se nao|aat
re~isi site krivi~ni dela. Taka, eden od toga{nite pretstavnici na
krivi~nata nauka Karpcov, smeta deka najte{ki krivi~ni dela se eresot,
vol{ebni{tvoto, vrskata so ve{terki itn. Ottamu, Hugo Grocius
(Hugo Grocijus, 1583-1649) vo duhot na {kolata na prirodnoto pravo
~ii e i osnova~, stanuva osobeno protiv me{aweto na poimot na krivi-
~noto delo so prestapite vo smisla na religioznite zabrani. Sakajki
da uka`e na toa koi dela mo`at da se smetaat za krivi~ni dela, toj
veli deka postojat izvesni prirodni prava (na primer, pravo na `ivot,
na sloboda, na po~ituvawe na ~ovekot kako moralna li~nost itn) i
site onie dela koi se javuvaat kako napad na ovie prava treba da se
smetaat za krivi~ni dela. Za ovie krivi~ni dela mo`at da se predvidat
strogi kazni koi se opravduvaat so interesite na op{testvoto:
ovie osnovni prirodni prava sekoga{ i od sekogo da se za{tituvaat.
No sosema poinaku stoi rabotata so ostanatite krivi~ni dela na toga-
240
Vidi: Ibid, str. 123-124.
144

{nite krivi~ni zakonodavstva koi ne se pojavuvaat kako povreda na
ovie prirodni prava na ~ovekot. Ovie krivi~ni dela nemaat realna
podloga, objektivno ne se {tetni, pa ottamu ne mo`at da se smetaat za
vistinski krivi~nio dela. Tie dela, Grocius gi izedna~uva so site toga{ni
verski krivi~ni dela. Idejata za prirodnite prava, pa spored
toa i za prirodnite krivi~ni dela, mo`e da se sretne i vo ponovo vreme.
3. Interesni idei za problemot na kriminalitetot mo`at da se
sretnat i kaj Tomas Hobs (Thomas Hobbes, 1588-1679). 241 Op{testvoto e
sostaveno od ~lenovi so sosema sprotivni interesi. Koga lu|eto bi se
prepu{tile sami na sebesi bi nastanale ve~ni sudiri i uni{tuvawa.
Egoizmot e glaven razdvi`uva~ na op{testveniot `ivot. Nikakva solidarnost
ni altruizam nema vo op{testvoto vo koe vo celost va`i
zakonot "Homo homini lupus est." Edinstvenata sila koja mo`e da go
spre~i ova ~ove~ko uni{tuvawe e silna dr`avna organizacija. Dokolku
op{testvoto kako celina e pove}e za{titeno, dotolku op{testveniot
avtoritet e posilen. Ovoj op{testven avtoritet, pak, go obezbeduva
krivi~noto zakonodavstvo. So kaznenata represija se obezbeduva
prividna harmonija me|u ~lenovite na op{testvoto. Ottuka prozleguva
potrebata zakonite da bidat strogi taka {to }e odvra}aat od vr{ewe
na krivi~ni dela. Od druga strana, Hobs priznava deka kriminalitetot
ne mo`e da bide spre~en edinstveno so kazni, tuku deka e potrebno
da se otstranat izvesni pri~ini koi doveduvaat do kriminalitetot.
Najgolema za{tita od kriminalitetot e blagosostojbata na {irokite
narodni sloevi. Sekoja nema{tija ve}e zna~i eden ~ekor vo
kriminalitetot. Sostojbata na siroma{tvo naveduva kon pobudi, a stravot
od gladot mo`e da bide pri~ina na sekoe krivi~no delo.
Spored Hobs, kaznata e zlo {to javnata vlasta go nanesuva vrz
onoj {to storil ili propu{til ne{to {to taa vlast go smeta za povreda
na zakonot, so cel voljata na lu|eto da se napravi sklona na po-
241
Spored nego vo prirodata se e pri~inski zasnovano, se e nu`no nastanato
po silata na prirodnite zakonitosti i zatoa ne treba da se veruva vo
~uda i nepredvidlivi sili. Vo objasnuvaweto na nastanuvaweto na dr`avata
toj poa|a od prirodnata sostojba vo koja sekoj ~ovek e ednakov i ima prirodno
pravo da se odr`i vo `ivot. No i drugite lu|e imaat vakvo pravo koe ne e ograni~eno
i ne mo`e da se ograni~i. Ottamu proizleguva nedoverbata {to vodi
do vojna na sekoj protiv sekogo. Za da se odr`i vo `ivot, ~ovekot mo`e da
odzema dobra i da ubiva i nema nikakvi moralni ili pravni pre~ki vo toa. No
op{tata volja na site protiv site mo`e da dovede do istrebuvawe na ~ovekoviot
rod. Za da se izbegne ovaa opasnost, razumot e toj {to nalaga deka lu|eto
treba da gi prenesat svoite neograni~eni prava vrz dr`avata koja }e ja zeme
obvrskata da gi {titi nivnite `ivoti i imoti, Vidi: Hobz, T. Levijatan, Kultura,
Beograd, 1961, str. 105-110.
145

slu{nost. 242 Pravoto na kaznuvawe se izvlekuva ottamu {to narodot ne
gi dal tuku samo gi napu{til svoite prava i so toa go zajaknal pravoto
na suverenot da upotrebuva kazna sekoga{ koga smeta deka toa e celishodno
za odr`uvawe na site. 243 So svoeto zalagawe za izreknuvawe
samo na onie kazni {to predhodno se predvideni so zakon 244 i samo toga{
ako im predhodi javna osuda, 245 kako i so protiveweto da se kaznuvaat
nevinite. 246 Hobs be{e mnogu blisku do sovremenoto na~elo na zakonitosta
vo kaznuvaweto. Me|utoa, vo toa ne uspea, za{to dopu{ta{e
arbitrernost (proizvolnost) vo kaznuvaweto vo slu~aite koga zakonot
ne opredelil nikakva kazna ili ne ja odredil nejzinata visina za ve}e
predvideni krivi~ni dela. 247 Pokraj toa bil uveren vo nevozmo`nosta
za kaznuvawe na suverenot. 248 Nadvor od negovite otstapki stoi izrazeniot
streme` za takvo kaznuvawe {to treba da bide srazmerno na te-
`inata na krivi~noto delo. 249 Toa se gleda od negoviot stav deka nanesenoto
zlo (kaznata) ne smee da bide ni pomalo nitu pogolemo od zadovolstvoto
{to prirodno go sledi izvr{uvaweto na krivi~noto delo.
Vo dvata slu~ai, veli Hobs, ve}e ne se raboti za kazna, tuku za naneseno
zlo {to se sveduva na cena ili otkup ili na akt na neprijatelstvo. 250
Po odnos na pra{aweto za registerot na kaznite, Hobs e na linijata
so koja ñ se pru`a podr{ka na ve}e postojnite kazni. Toa se:
smrtnata kazna, so ili bez prethodno izma~uvawe, telesnite kazni
me|u koi go vbrojuva i li{uvaweto od telesni zadovolstva {to porano
bile zakonski u`ivani, pari~nite kazni vo ~ii ramki gi pomestuva i
konfiskacijata na imotot i obes~estuva~kite kazni (li{uvaweto na
osudenite lica od nivnite {titovi, tituli i slu`bi, ili proglasuvawe
deka se nesposobni vo idnina da gi steknuvaat), a na progonuvaweto
mu go odre~uva karakterot na kaznata. 251
242
Ibid, str. 274.
243
Ibid, str. 275.
244
Ibid, str. 277.
245
Ibid, str. 275.
246
Ibid, str. 280.
247
"Ako kaznata e ve}e odredena so zakon toga{ storitelot e podlo-
`en na taa kazna. Ako pak kaznata ne e opredelena, podlo`en e na arbitrerni
kazni." Ibid, str. 258.
248
Vidi: Ibid, str. 277 i 278.
249
"Stepenot na te`inata na krivi~noto delo se opredeluva spored
razni merila i se meri prvo, spored zloto koe pretstavuva izvor ili pri~ina,
vtoro, spored zaraznosta na primerot, treto, spored {tetnosta na posledicite
i ~etvrto, zemaj}i go vo vid vremeto, mestoto i liceto {to e vo pra{awe".
Ibid, str. 267.
250
Ibid, str. 276.
251
Tolkuvaj}i ja prirodata na ovaa kazna toj smeta deka vo onie slu~ai
koga ne e sledena so odzemawe na imotot i prihodite, progonuvaweto ne e ka-
146

Hobs nakratko se zadr`uva i vrz celite na kaznata koi, spored
nego, se sostojat vo naveduvaweto kako na storitelot taka i na drugite
kon po~ituvawe na zakonot. Toj izre~no veli deka celta na kaznata ne
e odmazda tuku popravawe na storitelot na zlostorstvoto ili zastra-
{uvawe na drugite zaradi nivno pravilo naso~uvawe. 252 Me|utoa, i pokraj
toa {to ispravno smeta deka celta e sekoga{ ne{to idno toj ne go
napu{ta terminot odmazda i veli: "deka odmazduvaj}i se t.e. nagraduvaj}i
go zloto so drugo zlo (podvlekol Z.S.) lu|eto ne gledaat na minatoto
zlo tuku na goleminata na idnoto dobro {to treba da dojde. 253
Kontradiktornosta na ovoj stav e o~igledna za{to zloto kako su{tina
na odmazdata nikakvi dobri nameri ne mo`at da go napravat (pretvorat)
vo nagrada. Faktot deka Hobs ja me{a su{tinata so celite na kaznata
mo`e da se vidi i od zbrkata {to ja sozdava koga kaj vidovite na
kaznite, a osobeno kaj kaznata zatvor go dopu{ta samo stradaweto na
osudenikot "zaboravaj}i" da go vklu~i i obrazlo`i ona {to go rekol
za negovoto popravawe.
Vo vrska so negovite stavovi za kaznata bitno e me|utoa, da se
odbele`i zalo`bata za ednakvost pred zakonot. Kaznite opredeleni so
zakonot treba da se primenuvaat vrz site bez ogled na ne~ie bogatstvo,
plemenita krv ili pamet i zatoa treba da se spre~at raznovidnite prijatelski
i srodni~ki vrski i podtkup na sudiite. 254 Za taa cel toj se
zalaga za predviduvawe poostri kazni, za{to pogre{niot primer i
probivaweto na paja`inata na zakonot, 255 ja zgolemuvaat te`inata na
deloto. 256
4. Pra{aweto za kaznata Xon Lok (John Locke, 1632-1704) 257 go
zna tuku naprosto "samo promena na vozduhot" na onoj protiv kogo e izre~ena.
Dokolku pak pri progonuvaweto se odzeme zemji{teto i drugite dobra na prestapnikot
takvata merka treba da se pomesti me|u pari~nite kazni. Vidi: ibid,
str. 280.
252
Ibid, str. 134 i 276.
253
Ibid. str. 134.
254
Vidi: Ibid, str. 261.
255
Ibid, str. 260.
256
"Voop{to zemeno, site krivi~ni dela se tolku pote{ki kolku {to
predizvikuvaat pote`ok skandal, {to }e re~e dokolku pretstavuvaat kamen na
prepnuvawe na slabite lu|e koi ne gledaat tolku na patot po koj odat, kolku
na svetlosta {to drugi lu|e pred niv ja nosat." Ibid, str. 271. Vidi i str. 267 i
271.
257
Vo objasnuvaweto na dr`avata, Lok isto taka trgnuva od prirodnata
sostojba koja ja narekuva sostojba na sovr{ena sloboda, kade site u`ivaat
ednakvost (ramnopravnost i nezavisnost) i postapuvaat vo granicite na prirodnite
zakoni. No, kako i sekade, i vo prirodnata sostojba se javuvaat prekr{iteli
na zakonite (ovde prirodnite zakoni) i tie se gonat i kaznuvaat.
Izrekuvaweto i izvr{uvaweto na kaznite im e dovereno na lu|eto voop{to i
147

izveduva od filozovskiot stav deka seto ona {to kaj ~ovekot predizvikuva
zadovolstvo ili u`ivawe se narekuva "dobro", a ona {to predizvikuva
bolka i neprijatnosti se narekuva "zlo." Dobroto vodi kon
sre}ata na ~ovekot, a zloto kon nesre}a. 258 Dobroto i zloto se, vsu-
{nost, soglasuvawe i nesoglasuvawe na na{ite volevi dejstvija so onoj
zakon {to se temeli vrz voljata i mo}ta na zakonodavecot da donesuva
dobro i zlo. A toa dobro i zlo, u`ivaweto i bolkata, koi po naredba
na zakonodavecot go sledat na{eto pridr`uvawe ili naru{uvawe na
zakonot se ona {to go narekuvame nagrada i kazna. 259 Ottuka proizleguva
deka sekoe naru{uvawe na zakonot e oli~enie na zloto, vr{ewe
nepravda 260 i vrz nego treba da se nadovrze drugo zlo. Za izvr{eni ubistva
sekoga{ sleduva smrtna kazna spored na~eloto: "Koj lie ~ove~ka
krv, negovata krv od ~ovek da bide proliena." 261 [to se odnesuva do polesnite
prestapi, nivnite storiteli, spored Lok, treba da bidat kazneti
vo onoj stepen i so tolku ostrina {to }e bidat dovolni prestapnikot
da go izvle~e podebeliot kraj, da mu se dade prilika za pokajuvawe
i da se zapla{at ostanatite. 262
5. @an @ak Ruso (Jean Jacques Rousseau, 1712-1778) 263 malku se
zanimaval so problemite na kriminalitetot, a ottamu i so problemite
na kaznata i kaznuvaweto. I toj sli~no kako Lok, a podocna i Holbah,
najpove}e se interesiral za smrtnata kazna za koja nao|a poinakvo
tie vo site slu~ai se javuvaat kako sudii. No kako takvi tie stanuvaat pristrasni
kon sebe, svoite rodnini i prijateli, a od druga strana zlobata, strastite
i odmazdata gi vodat daleku vo kaznuvaweto na drugite {to doveduva do
neredi. Tokmu zatoa lu|eto se dogovaraat za sozdavawe na edno telo {to }e
pretstavuva lek protiv tie neredi, a toa telo e dr`avata. Vidi: Parsons, T.
Teorije o dru{tvu, Vuk Karad`i}, Beograd, 1969, str. 105-106.
258
Vidi; Lok, D`. Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd, 1962, str.
239 i natamu.
259
Ibid, str. 377.
260
"Ni{to ne mo`e da se smeta za nepravedno {to ne mu e sprotivno na
nekoj zakon" Ibid, str. 233.
261
Vidi: Persons, T. Teorije o dru{tvu, str. 105.
262
Ibid, str. 105-106.
263
Ruso pretpostavuva deka vo prirodnata sostojba se javuvaat pre~ki
{to go sopiraat ~ovekovoto samoodr`uvawe i gi nadminuvaat silite na sekoj
poedinec {to mo`e da gi upotrebi za da se odr`i vo taa sostojba. Zaradi sopstvenoto
samoodr`uvawe poedinecot mora da go izmeni na~inot na `ivotot
i da se zdru`i vo dr`ava obrazuvaj}i sili {to mo`at da gi nadminat silite
od nadvor. Prirodnata sostojba ja zamisluval kako period vo koj ~ovekot bil
sloboden, nezavisen i moralno nerasipan. So voveduvaweto na privatnata sopstvenost
i podocna so razvojot na civilizacijata zasnovan vrz op{testvenata
neednakvost, lu|eto se izrasipale. Vidi: Ruso, @. @. Op{testveniot dogovor,
Misla i dr. Skopje, 1978.
148

opravduvawe. So naru{uvaweto na op{testvenoto pravo prestapnikot
stanuva buntovnik i predavnik na svojata tatkovina, veli Ruso. Toj
prestanuva da bide nejzin ~len pa duri i vojuva protiv nea. Vo toj slu-
~aj opstanokot na dr`avata se kosi so negoviot opstanok. Eden od dvajcata
mora da propadne, a koga zlostornikot se osuduva na smrt, toa se
pravi protiv nego ne kako sprema dr`avjanin, tuku kako sprema neprijatel.
No, za razlika od Lok, Ruso se izjasnuva protiv za~estenata
primena na smrtnite kazni smetaj}i deka tie se znak na slabost ili
mrzlivost na dr`avata. Za{to nema zlostornik koj ne mo`e da se osposobi
barem za ne{to, pa zatoa ne smee da se ubiva duri ni za primer,
osven onoj ~ij opstanok e opasen za drugite. 264
6. [arl Monteskie ([arl Luj de Sekonda, baron od Bred i Monteskie,
1689-1755) vo svoeto najpoznato delo "Za duhot na zakonot" (De
L'esprit des lois) od 1748 godina, ostro go kritikuva formalizmot i
apstraktnosta na krivi~nite zakoni i dava predlozi za nivno sostavuvawe.
265 Zakonodavecot ne mo`e da bide semo`en vo opredeluvaweto na
krivi~nite dela, tuku e vrzan so izvesni realni okolnosti koi postojat
vo sekoja op{testvena zaednica. Ako tie ne se zemat predvid pri
donesuvaweto na sekoj zakon, me|u koi i na krivi~nite, toga{ se raboti
za zakoni koi se izraz na samovolie na zakonodavecot. Tie okolnosti
koi ja uslovuvaat sodr`inata na sekoj zakon se tesno vrzani za
opredelena ~ove~ka zaednica i mo`at da se podelat vo dve grupi. Tie
najprvin se opredeleni so prirodata na samoto zemji{te, odnosno
pretstavuvaat izraz na geografskite osobini na edna zemja. Ovie prirodni
uslovi go odreduvaat `ivotot vo sekoja zaednica i vlijajat vrz
formiraweto na li~nosta kako celina. Razli~nite geografski uslovi
sozdavaat i razli~ni potrebi na `ivotot. Ottamu pak, {to celta na
sekoj zakon mora da bide zadovoluvawe na izvesni potrebi na zaednicata,
kvalitetot na zakonot vo prv red zavisi od toa dali pri negovoto
donesuvawe se vodi smetka za ovie geografski uslovina ~ovekovata
zaednica. Zakonite, pred sî, mo`at da bidat lo{i ako ne im soodvetstvuvaat
na ovie prirodni uslovi na `ivotot vo sekoja zaednica.
Toa vo prv red va`i za krivi~nite zakoni koi go reguliraat odnesuvaweto
i postapkite na lu|eto, pa mora da vodat smetka za razli~nite
potrebi na ~lenovite na zaednicata usloveni so ovie geografski uslovi.
Vo vtorata grupa se pomesteni okolnostite koi se izraz na samiot
`ivot na edna zaednica. Tie se rezultat na zaedni~koto `iveewe vo
opredelena zaednica niz pove}e generacii. Toa se razni op{testveni
ustanovi, op{testveni kategorii, kako na primer sistemot na moralnite
pravila, religioznite veruvawa, obi~ate, poimite i sfa}awata
vo sekoja op{testvena zaednica. Krivi~nite zakoni mora da bidat
300.
264
Vidi: Ibid, str. 44-46.
265
Monteskie, O duhu zakona, Tom II, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989, str. 295-
149

izraz na ovie op{testveni faktori. Zakonite ne mo`at da bidat apstraktni
pravila, tuku mora da vodat smetka za stvarnosta. Dobar e samo
onoj zakon koj vodi smetka za site okolnosti. Ova va`ii za krivi~nite
zakoni. Kako krivi~ni dela mo`at da se smetaat samo onie dela koi se
pojavuvaat kako takvi so ogled na ovie op{testveni potrebi. Site
ostanati krivi~ni dela se neopravdani, izraz na samovolieto na zakonodavecot
i zna~at napad vrz slobodite i bezbednosta na gra|anite.
Toj re{itelno stanuva protiv denunciraweto, 266 primenata na
tortura vo krivi~nata postapka, 267 kako i protiv toa sudskata vlast da
bide soedineta so bilo koj del od zakonodavnoto telo. 268 Monteskie mu
se protivi i na zakonskoto i na sudskoto samovolie vo propi{uvaweto
i izreknuvaweto na kaznite, a osobeno na izborot i primenata na te-
{ki i svirepi kazni. Me|utoa, i pokraj toa za golem del od negovite
idei, osobeno za onie vo vrska so kaznite i kaznuvaweto, mo`e da se
ka`e tokmu ona {to samiot mu go prefla na Tomas Mor: "deka pove}e
zboruva za ona {to go pro~ital odo{o za ona {to go mislel." 269
Spored Monteskie, site zlostorstva mo`e da se podelat vo ~etiri
grupi: prvite ja povreduvaat verata, vtorite moralot, tretite
spokojstvoto, a ~etvrtite sigurnosta (bezbednosta) na gra|anite. 270 Kazna
e seto ona {to zakonot go narekuva kazna. 271 Taa e opravdana ako e
izvedena od prirodata na ovie dela. Toga{ taa go gubi karakterot na
nasilstvo i samovolie na zakonodavecot vrz gra|anite i stanuva izraz
na nivnata politi~ka sloboda koja se sostoi vo bezbednosta, ili barem
vo uverenosta za sopstvenata bezbednost. 272
1 0 Sledej}i ja predhodnata ideja, vo prvata grupa Monteskie gi
pomestuva samo onie zlostorstva so koi neposredno se povreduva vr{eweto
na verski obredi. Kaznite {to treba da se izrekuvaat za tie dela
mora da se sostojat vo li{uvawe od site prednosti {to gi pru`a religijata:
progonuvawe od hramovi, povremeno ili trajno isklu~uvawe
od zaednicata na vernicite, izbegnuvawe na nivno prisustvo, izlo`uvawe
na omraza, op~inuvawe. 273 Ona {to pritoa e zna~ajno e deka, iako
bil dlaboko religiozen ~ovek, 274 koj na religijata i pridava zna~ajna
266
Ibid, Tom I, str. 95 i 213.
267
Ibid, Tom I, str. 106.
268
Vo ovoj pogled Monteskie sepak dozvoluva tri isklu~oci, Vidi:
ibid, Tom I, str. 183 i natamu
269
Vidi: Ibid, Tom II, str. 301.
270
Ibid, Tom I, str. 209.
271
Ibid, Tom I, str. 97.
272
Ibid, Tom I, str. 208-209.
273
Ibid, Tom I, str. 210.
274
Spored Monteskie, onoj koj od religijata se pla{i i ja mrazi nalikuva
na div yver koj go grize sinxirot {to go spre~uva da im se nafrli na minuva~ite,
onoj koj ne se rakovodi od nekakva religija, e kako grozno `ivotno,
150

uloga vo vospituvaweto na gra|anite, vospostavuvaweto mir me|u
niv, 275 zgolemuvawe na mo}ta na zakonot 276 i stabilnosta na politi~koto
ureduvawe, 277 toj bil protiv nejzinata zloupotreba, 278 osobeno vo kaznuvaweto
tvrdej}i deka religijata treba da dava pove}e soveti odo-
{to propisi. Vo taa smisla se zalagal i za mo{ne golema pretpazlivost
pri progonite na magijata i eresot. 279
2 0 Vo vtorata grupa spa|aat zlostorstvata protiv obi~aite od
koi se gradi moralot vo edna zaednica. Za navreda na javniot moral
ili moralot na poedincite kaznite se: skratuvawe na korista {to
op{testvoto ja povrzalo so ~istotata na moralot, globi, izlo`uvawe
na sram, prisilba na storitelot da se sokriva, javno posramuvawe, progonuvawe
od gradot i op{testvoto, i, najposle, site kazni {to gi predviduva
sudskata prekr{o~na postapka ako se dovolni da ja suzbijat
preteranata smelost me|u polovite. 280
3 0 Tretata grupa zlostorstva ja so~inuvaat samo povedenijata so
koi se zagrozuva spokojstvoto na gra|anite. Kaznite za ovie dela treba
da se naso~eni protiv spokojstvoto na storitelot. Takvo dejstvo, spored
Monteskie mo`at da ostvarat: kaznite li{uvawe od sloboda, progonuvawe,
popravnite merki kako i ostanatite kazni {to gi skrotuvaat
nemirnite duhovi i gi vra}aat granicite na vospostaveniot poredok.
281 4 0 Za onie storiteli koi storile pote{ki zlostorstva protiv
javniot red, so koi ednovremeno se naru{uva sigurnosta na gra|anite,
Monteskie predlaga telesni merki. Stanuva zbor za telesni kazni koi
spored nego se "nekoj vid odmazda so koja op{testvoto mu ja skratuva
sigurnosta na gra|aninot koga ovoj }e go li{i ili sakal da li{i od
sigunost drug gra|anin. 282 Gra|aninot {to ja povredil sigurnosta na
drug vo tolkava mera {to mu go odzel `ivotot, ili pomognal vo toa zaslu`uva
smrt. "Smrtnata kazna e ne{to kako lek za bolnoto op{testvo"
- veli Monteskie. 283 A koga se povreduva bezbednosta vo pogled na
imotot, mo`e da se ima pri~ina kaznata da bide smrtna, no mo`ebi bi
koe se ~uvstvuva slobodno samo koga raspar~uva ili `dere." Ibid, Tom II, str.
136.
275
Vidi: ibid, Tom II, str. 147.
276
Vidi: ibid, Tom II, str. 144-145.
277
Vidi: ibid, Tom II, str. 146.
278
Ibid, Tom II, str. 148-149.
279
Ibid, Tom I, str. 212. Pritoa Monteskie ne propu{ta da podvle~e:
"Ovde ne rekov deka eresot ne treba voop{to da se kaznuva tuku velam deka vo
toj pogled treba da se bide mo{ne pretpazliv." Ibid, Tom I, str. 213.
280
Ibid, Tom I, str. 211.
281
Ibid, Tom I, str. 211.
282
Ibid, Tom I, str. 211
283
Ibid, Tom I, str. 211.
151

ilo podobro i popravedno kaznata da bide naso~ena kon odzemawe na
imotni dobra. Toa bi moralo da bide taka koga site bogatstva bi bile
zaedni~ki i podednakvi, no bidej}i na tu|ata sopstvenost pobrzo se naso~uvaat
onie koi voop{to nemaat imot, pari~nata kazna treba da se
zameni so telesna. 284
Od ovie osnovni stavovi vedna{ se zabele`uva deka Monteskie
ne e protiv nitu edna od kaznite predvideni vo toga{niot represiven
sistem. Toa go poka`uva negoviot strav, ili pomoderno ka`ano, negoviot
uset za op{testvenata realnost vo vreme koga be{e opasno da se
baraat poradikalni promeni vo sistemot na kaznite. Voden od tie pri-
~ini, toj gi vlo`uva site svoi usilbi kon doka`uvawe deka so primenata
na preventivnite merki, izreknuvawe poblagi kazni i so delumno
humanizirawe na nivnoto izvr{uvawe mo`at da se postignat pogolemi
efekti vo suzbivaweto na zlostorstvata. Vo taa smisla e negovoto
tvrdewe deka dobriot zakonodavec treba pove}e da nastojuva da gi
spre~uva zlostorstvata so toa {to }e gi razviva dobrite obi~ai, odo-
{to da izrekuva kazni. 285 Vo odbrana na idejata za poblago kaznuvawe
istaknuva argumenti deka lu|eto se naviknuvaat na te{ki kazni i deka
slabee stravot od niv, za{to ~esto se primenuvaat i toa vrz site vidovi
zlostorstva. 286 "Ako se razgleda pri~inata na taa iskol~enost,"
veli natamu Monteskie, "}e se sogleda deka toa po~iva vo nekaznetiot
zlostor, a ne vo ubla`uvaweto na kaznata." 287
Vo zalagaweto na Monteskie za srazmernost me|u zlostorot i
kaznata, 288 lesno se prepoznatlivi ideite na Tomas Mor i pokraj negoviot
nekorekten odnos kon ovoj avtor kogo voop{to ne go citira.
Najposle, po odnos na humaniziraweto na na~inot na izvr{uvaweto
na kaznite, Monteskie ne e tolku radikalen kolku {to obi~no mu
se pripi{uva. Me|utoa, mora da se priznae deka vo ovoj pogled zna~at
premnogu 289 i negovite skromni razmisluvawa, osobeno ako se znae deka
se raboti za avtor koj, na primer, crncite ne gi smetal za lu|e. 290
284
Ibid, Tom I, str. 211-212.
285
Ibid, Tom I, str. 96.
286
Ibid, Tom I, str. 98-102.
287
Ibid, Tom I, str. 99.
288
Vidi: ibid, Tom I, str. 104-106.
289
Vidi, ibid, Tom I, str. 99, 220 i Tom II, str. 165, 172 i 245.
290
"Nevozmo`no e i da se pomisli deka spomenatite su{testva se lu|e,
za{to ako pretpostavime deka se lu|e, naskoro }e se poveruva deka nie samite
ne sme hristijani"... "Onie za koi stanuva zbor crni se od glava do petici, nosot
im e tolku splesnat taka {to e nevozmo`no nekoj da gi `ali." Ibid, Tom I,
str. 270.
152

3. FRANCUSKITE ENCIKLOPEDISTI
1. Francuskite enciklopedisti od XVIII vek isto taka se zanimavaa
so problemot na kriminalitetot. Kritikuvaj}i gi toga{nite
lo{i op{testveni okolnosti i porastot na kriminalitetot vinata ja
prefrluvaat vrz zakonodavecot. Tie tvrdat deka zakonodavstvoto za
edno op{testvo go ima istoto zna~ewe kako i vospituvaweto za poedinecot.
Raznite op{testveni procesi se vo o~ekuvana zavisnost od pozitivnoto
zakonodavstvo, odnosno se nao|aat sokrieni vo dnoto na sekoe
zakonodavstvo. Reformata na zakonodavstvoto e edinstvena mo`na
merka za otstranuvawe na ovie poroci. Revizijata na moralot vo edno
op{testvo mora da zapo~ne so revizija na zakonodavstvoto.
2. Vo taa smisla Didro veli, koga zakonite vo edno op{testvo
se dobri i moralot e dobar, koga zakonite ne ~inat, lo{i se i op{testvenite
obi~ai. Didro se izjasnuva i vo odnos na pra{aweto na slobodnata
volja. Toj ne veruva vo zastra{uvaweto kako cel na kaznata, no i
pokraj toa ne e protiv smrtnata kazna. Pritoa, smrtnata kazna ne ja
sfa}a vo smisla na odmazda, tuku kako edinstveno sredstvo za osloboduvawe
na op{testvoto od nepopravlivi zlostornici. Vo samata Enciklopedija,
na edno mesto koe se odnesuva na problemot na kriminalitetot,
e navedeno i toa deka siroma{tijata e majka na site te{ki krivi~ni
dela, deka op{testvoto ja ovozmo`uvaa taa siroma{tija koja sozdava
bednici, a ovie pak na toa odgovaraat so krivi~ni dela izvr{eni
vo siroma{tija.
3. Za Pol Holbah (1723-1789) mo`e slobodno da se ka`e deka
pretstavuva eden od najgolemite protivnici na sakralizacijata na
op{testvenite pojavi, a me|u niv i kaznata i kaznuvaweto. Spored Holbah,
pri~inite na kriminalitetot ne se nao|aat vo li~nosta na zlostornikot,
a u{te pomalku vo negovata priroda. Toj go zastapuva gledi-
{teto na celosna ednakvost na lu|eto spored svoite vrodeni dispozicii.
Nadvore{nite okolnosti se tie {to kaj lu|eto sozdavaat razli-
~ni osobini, me|u koi takvi {to poedincite nu`no gi gonat kon vr{ewe
na krivi~ni dela.
Holbah osobeno go ispituva vlijanieto na dr`avnata uprava vrz
op{testvenite odnosi pa i vrz kriminalitetot i doa|a do slednive zaklu~oci.
Porastot na kriminalitetot sekoga{ e znak na tiranijata vo
op{testvenata uprava i slabata, nebre`na administracija. Strogosta
i preteranosta vo nametnuvaweto na dr`avnite dava~ki, raznite maltretirawa
na gra|anite od strana na dr`avnata uprava, ne~uvstvitelnosta
na imotnite lu|e - seto toa samo go zgolemuva brojot na lu|eto
koi siroma{tijata gi doveduva vo o~ajanie i koi se oddavaat na krivi~ni
dela. Sî dodeka vlasta vo edna dr`ava e lo{a, dodeka dobrata ne
se ednakvo podeleni taka {to na pove}eto od narodot im nedostasuvaat
najnu`nite potrebi, sî dotoga{ brojot na krivi~nite dela }e bide golem
i kaznite na nikoj na~in nema da go namalat. Glavnoto sredstvo za
153

suzbivawe na kriminalitetot e mudrata politika na dr`avnata uprava
vo smisla da se zadovolat site gra|ani, za{to ~ovekot koj nema ni{to
od zadnicata, so ni{to ne e vrzan za taa zaednica. Zlostornicite sekako
ne se osameni vo vr{eweto na krivi~nite dela. Primerite za toa
~esto im gi pru`aat lu|eto od taa visoka dr`avna uprava ~ii podmetnuvawa
nikako ne se iznesuvaat vo javnosta. Te{ko e gra|anite da se
naviknat na pokornost na zakonite koga toa op{testvo jasno im veli
deka zakonite se sozdadeni samo za niv i deka nikako ne se odnesuvaat
na priviligiranite, deka se nemilosrdni samo koga se vo pra{awe
onie koi ne spa|aat vo privilegiraniot stale`. Na toj na~in, Hobah so
prili~na ostroumnost go kritikuva op{testvoto od svoeto vreme i
prilikite vo nego.
Iako trgnuva od apsolutno deterministi~ki pozicii na ~ovekovata
sloboda (fatalizam), toj sepak ne go negira pravoto na dr`avata
da gi kaznuva prestapnicite. 291 Pritoa, osobeno e protiv varvarstvoto
so koe golem broj nacii gi kaznuvaat `rtvite na svojata lutina.
Vo taa smisla Holbah veli: "Ako stvarno e vistina deka op{testvoto
ima pravo da mu go odzeme `ivotot na svoite ~lenovi, ako stvarno e vistina
deka smrtta na zlostornikot e beskorisna za nego, a korisna za
op{testvoto, {to bi trebalo podlaboko da se razgleda, ~ove~nosta e
taa {to bara taa smrt barem da ne bide prosledena so nepotrebni tormozewa
so koi preterano strogite zakoni sakaat samata smrt da ja napravat
u{te pote{ka. So taa svirepost nepotrebno se ma~i `rtvata
{to se prinesuva na javna odmazda, go razdraznuva gleda~ot koj so~uvstvuva
so nesre}nikot koj ofka od bolka i se stava na negova strana. Taa
svirepost ne gi zastra{uva lo{ite koi gledaj}i gi surovostite stanuvaat
u{te posurovi, u{te pogolemi yverovi, u{te pogolemi neprijate-
291
"Ako op{testvoto ima pravo da se odr`uva, isto taka ima pravo da
sozdade sredstva za toa svoe samoodr`uvawe. Tie negovi sredstva se zakonite
koi pred voljata na lu|eto postavuvaat motivi {to imaat svojstvo da gi odvtatat
lu|eto od {tetni postapki... No od druga strana, zakonot nema pravo da gi
kaznuva onie na koi ne im pru`il nu`ni motivi {to mo`ele da vlijaat na nivnata
volja. Nema pravo da gi kaznuva onie koi op{testvoto gi li{ilo od sredstvata
za opstanok, mo`nostite da go ostvarat svoeto umeewe i svoite talenti,
da rabotat za op{testvoto. Zakonot e nepraveden koga gi kaznuva za gre-
{kite koi tie morale da gi storat poradi potrebite na svojata priroda ili
poradi samoto ustrojstvo na op{testvoto. Zakonot e nepraveden i nerazumen
koga gi kaznuva zatoa {to odele spored skolonostite koi samoto op{testvo,
primerot, javnoto mislewe i op{testvenite ustanovi vo niv gi odgleduvaat.
Najposle, zakonot ne e praveden koga ne opredeluva kazni {to se srazmerni na
vistinskoto zlo {to na op{testvoto mu e naneseno. Kraen stepen na nepravda
i na ludost e koga zakonot do taa mera e zaslepen i gi kaznuva onie koi na
op{testvoto mu slu`at korisno." Holbah, P, Sistem prirode, Prosveta, Beograd,
1950, str. 152.
154

li na svoite sogra|ani. Koga kaznata so smrt bi bila poretka i bez bolka,
bi imala pogolemo dejstvo. 292
Celta na kaznata Holbah ja gleda vo zasta{uva~kata mo} na predvidenata
kazna sprema onie za koi se pretpostavuva deka mo`at da bidat
zapla{eni. Prestapnicite treba da se kaznuvaat spored storenoto
zlo i zasekoga{ da se onemozvo`at da mu {tetat na op{testvoto, no,
kako {to toa ubavo go zabele`uva Holbah, ako nema nade` deka mo`at
da se popravat.
Ona {to me|utoa, e posebno zna~ajno kaj Holbah e negoviot stav
deka dvi`e~kite sili {to se dovolni da gi odvratat lu|eto od zlostorstvata
mo`at da se najdat samo nadvor od religioznite predrasudi i
toa vo prevencijata koja í se pretpostavuva na prisilbata na zakonot,
na kaznata. Glavnite sredstva na prevencija, Holbah gi bara vo prv red
vo vospituvaweto. ^ovekot e lo{ ne zatoa {to e takov roden, tuku zatoa
{to takov e napraven. 293 Srceto na ~ovekot e po~va koja spored
svojata priroda mo`e da proizveduva trwe kako i najkorisni rastenija
i prijatno ovo{je, a toa zavisi od semeto koe vo nego }e bide zasadeno
i gri`ata {to na semeto }e mu bide posvetena. 294
4. Poznatiot francuski mislitel Volter (Francois Voltaire, 1694
- 1788), svoite idei za kriminalitetot gi izlo`il vo pogolem broj raspravi.
295 Volter vo svoeto vreme so najgolema `estokost vodel borba
za reforma na krivi~noto zakonodavstvo. Poznat e, pred sî, negoviot
stav sprema verskata netolerancija koja vo krivi~noto zakonodavstvo
na negovoto vreme sî u{te be{e zastapena. Negovoto delo "Raspravi za
tolerancijata" po povod smrta na @an Kalas, stana poznato {irum
svetot i napravi definitivno da prestanat onie `alosni krivi~ni raspravi
vo vrska so delata na verska intolerancija, a isto taka da se
namalat torturite vo krivi~nata postapka. 296
292
Ibid, str. 152-153.
293
Vidi: ibid, str. 152.
294
Ibid, str. 102 i 190. Vo ovaa smisla Holbah go veli i slednoto: "Sinot
na ~ovek na visoka polo`ba u{te od detstvoto nau~il da saka vlast, i ako
ima sre}a da se vovle~e pod pla{tot na protekcijata }e stane 'r|a i toa }e
bide nekazneto. Prirodata zna~i ne gi sozdava lo{i lu|eto tuku na{ite ustanovi
koi vrz niv dejstvuvaat da bidat takvi. Dete koe izrasnalo me|u razbojnici
mo`e da stane samo zlostornik, da bilo vospituvano me|u ~esni lu|e, }e
stanelo dobar ~ovek." Ibid, str. 234.
295
"Traite sur la tolerancÕ Á l'occasion de la mort de Jean Calas", 1763, "Commentaire
sur la livre de delits et des peines per avokat de la province", 1786, Prix de
la justices et de l'umanitÕ".
296
"Spored nego na sekogo mu pripa|a pravoto da veruva kako {to saka
dokolku negovite religiozni uveruvawa ne go navreduvaat op{testveniot red;
ne mo`e da se tolerira samo fanatizmot koj e {teten za op{testvoto. Od `alosnite
istoriski iskustva na religioznite progoni, avtorot naveduva, deka
155

Vo pogled na pri~inite na kriminalitetot istaknuva deka izvr{itelite
na imotnite krivi~ni dela obi~no se lu|e so slaba ekonomska
sostojba i ja kritikuva dr`avnata uprava {to namesto da po~ne so
suzbivaweto na ekonomskata siroma{tija i na pita~eweto, edinstveno
demne prilika ovie lu|e da gi stavi vo zatvor. Toj bara zakonodavecot
da ispita koi krivi~ni dela se najpove}e povrzani so slabite strani
na ~ovekovata priroda za da go svrti vnimanieto vrz tie pri~ini. Vo
borbata so ubistvoto na dete pri pora|awe se zalaga za osnovawe na posebni
ku}i za pora|awe koi }e go za{titaat `ivotot na plodot i ~esta
na nema`enata majka, koi do toga{ moraat da ja sokrivaat svojata bremenost
i da se oddavaat na kriminal. 297
Vo pogled na kaznuvaweto na vinovnicite ja vovel idejata za
"simbioza na krivi~noto delo" koja podocna e prifatena od mnogu
kriminolozi. Toj, imeno, zabele`al deka mnogu zlostornici pri izvr-
{uvaweto na krivi~noto delo poka`uvaat opredelena posebna sposobnost
koja bi mo`ela da se iskoristi. Takvite zlostornici mo`ebi vo
svojot porane{en `ivot ne uspeale da gi upotrebat svoite sposobnosti,
pa ottamu po izvr{uvaweto na krivi~noto delo toa treba da se
iskoristi. Ottamu, mo`e slobodno da se ka`e, deka idejata za prilagoduvawe
na kaznata so ogled na razli~nite sposobnosti na osudenikot,
koja podocna e dorazviena od pretstavnicite na kriminolo{kite
{koli, poteknuva u{te od samiot Volter. Toj re{itelno stanuva protiv
odmazdata, no se zalaga za srazmernost vo kaznuvaweto poradi skrotuvawe
na sudiskoto samovolie i poradi borba so svireposta na kaznite.
"Vrhoven kriterium kaj kaznuvaweto mora da bide korista za
op{testvoto. Sudijata koj ne vnimava na toa, ne e ve}e sudija, tuku "varvarin
oble~en vo sudiska toga" ili duri i "ubiec vo toga", koj gi nareduva
vistinskite interesi na pravosudstvoto." 298
5. Site napredni idei na ovie misliteli nezadr`livo se razvivaa
i probivaa vo zemjite na Evropa vo periodot od XVI do po~etokot
na XIX vek, sozdavaj}i duhovna klima za pobeda na novite kapitalisti~ki
op{testveni odnosi. Nivnata po~etna to~ka se nao|a vo kritikata
na teorijata na besmrtnosta na du{ata i baraweto za osolboduvawe
na naukata od stegite na Crkvata. Nivnata kritika pretstavuva vistinska
revolucija, za{to vnimanieto na ~ovekot kone~no se svrtuva kon
vistinskiot `ivot na zemjata, a toa zna~i i kon vistinskite sredstva
za menuvawe na seto ona {to go popre~uva ostvaruvaweto na ~ovekot i
op{testveniot razvoj. Ottuka }e proizleze i posebnoto mesto {to mu
se dava na razumot vo opredeluvaweto na toj razvoj. Celokupnata istoistite
nikoga{ ne doveduvale do sakanata cel. Spored su{tinata na rabotite
intolerancijata sekade pretstavuva apsurd i varvarstvo." ^ubinski, M. op.
cit. str. 76.
297
Ibid, str. 78.
298
Ibid, str. 77
156

ija ne e ni{to drugo tuku istorija na borba na razumot protiv neznaeweto
i predrasudite. Zatoa, vo site ovie razmisluvawa be{e nesomneno
prisuten streme`ot kon humanizacija na kaznata i unapreduvawe na
krivi~noto pravosudstvo. Me|utoa, nivnite slobodoumni idei ne ostvarija
skoro nikakov odraz vrz podobruvaweto na toga{nite sostojbi.
Glavnata pri~ina za toa e {to sî u{te ne bea sozdadeni op{testvenoekonomski
i politi~ki uslovi za koreniti promeni vo ova ~uvstvitelno
podra~je na ~ovekoviot `ivot. Ottamu, i upornoto nastojuvawe na
Crkvata i kanonskoto krivi~no pravo, kon zadr`uvawe na najsurovite
oblici na represija vo ~ii sredstva vo prv red se gleda{e silata {to
mo`e da gi zapre naprednite dvi`ewa. So ogled na toa namesto do podobruvawe
na sostojbite vo oblasta na kaznuvaweto obi~no doa|a{e do
sprotivni efekti - do zasiluvawe na site vidovi na represija.
III. PERIOD NA KLASI^NATA DOKTRINA VO KRIVI^NOTO
PRAVO
1. VOVEDNI ZABELE[KI
1. So francuskata revolucija od 1789 godina, kone~no e vospostvaen
kapitalisti~kiot op{testven poredok. Namesto feudalnite
odnosi zasnovani vrz pot~inetost na kmetovite se preminuva kon sloboda
na trudot i kapitalot {to pretstavuva ogromen ~ekor napred vo
razvojot na proizvodnite sili. Naporedno so toj razvoj e sozdaden i
{irok prostor za ostvaruvawe na site napredni idei me|u koi i onie
na slobodata, bratstvoto i edinstvoto dobivaat principielno zna~ewe.
Ovie idei stanaa motiv na novata bur`uaska klasa na koja i vo
sferata na reguliraweto na op{testvenite odnosi í bea potrebni dlaboki
ideolo{ki motivi za zacvrstuvawe na vlasta. Novonastanatiot
splet na revolucionerni okolnosti ima{e golemo vlijanie za ostvaruvawe
na seto ona {to e novo, progresivno i humano dokolku mu odi
na raka na op{testveniot razvoj vo koj se gleda{e realizacijata na
interesite na opredeleni grupi lu|e.
2. Novonastanatite uslovi se onoj zna~aen faktor {to mu pogoduva{e
na sevkupnite kapitalisti~ki potrebi. Takvite uslovi pretstavuvaa
i pogodna op{testvena klima {to ovozmo`i da dojde do vistinska
realizacija na krivi~nopravnite, a vo tie ramki i na kriminolo-
{kite i penolo{kite barawa {to ve}e bea izrazeni vo naprednite misli
na celokupniot pred kapitalisti~ki period. Me|u niv osobeno se
izdvojuvaat onie {to bea zasnovani vrz naprednite misli od periodot
na prosvetniot apsolutizam:
1 0 Zakonitost na krivi~noto pravo i izvr{uvaweto na kaznite,
2 0 Po~ituvawe na slobodite na gra|anite i nivna za{tita od samovolieto
na sudot,
3 0 Ednakvost pred zakonot vo pogled na za{titata i kaznuvawe-
157

to na gra|anite,
4 0 Osloboduvawe od verskite vlijanija pri opredeluvaweto na
krivi~nata odgovornost so potisnuvawe i ograni~uvawe na religioznite
krivi~ni dela od registerot na kaznite,
5 0 Humanost vo kaznuvaweto, odnosno napu{tawe na svireposta
vo kaznuvaweto, osloboduvawe od telesnite kazni i poretka primena
na smrtnata kazna,
6 0 Postepeno zacvrstuvawe na idejata za socijalno preventivnata
uloga na kaznuvaweto itn.
3. So afirmacijata na ovie barawa pretstavnicite na bur`uaskata
klasa, vsu{nost, vr{at bespo{tedno raskinuvawe so religioznite
predrasudi i i`iveanite dr`avnopravni institucii za da si obezbedat
sigurnost vo ostvaruvaweto na svoite klasni interesi. Vo ovoj
kontekst me|utoa, bi bilo nepravedno ako se zapostavi faktot deka
po~etnite nastojuvawa na novata klasa bea su{tinski vrzani i za ostvaruvaweto
na op{tite interesi. Bez ogled na ve{to sokrienite motivi
koi slu`ea za celosno osvojuvawe na vlasta {to nabrzo potoa bea
napu{teni, od nivnata gri`a za site, proizlegoa i prvite liberalisti~ki
i humani normativni akti. Vrz taa osnova najprvin be{e donesena
poznatata Deklaracija za pravata na ~ovekot i gra|anite (26 avgust
1789). Vo nea i vo drugite akti na Ustavotvornoto sobranie, 299 gorenavedenite
barawa bea pretvoreni vo op{ti delotvorni na~ela. 300
Nabrzo potoa, na 6 oktomvri 1791 godina, e donesen i prviot bur`oaski
krivi~en zakonik vo koj se dadeni cvrsti garancii na slobodite i
pravata na ~ovekot niz edna sistematska pravna razrabotka na krivi-
~nopravnite na~ela. Vo ovoj zakonik za prvpat e primeneta zakondavno
pravna tehnika spored koja zakonot e podelen na op{t ("Za kaznite") i
poseben ("Za krivi~nite dela i kaznite") del. Vo op{tiot del bea ra-
299
Dekretite od 21 januari i 16-21 avgust 1700 godina, za nacionalizacijata
na crkovnite imoti i ukinuvaweto na drugite privilegii na crkvata
i dr.
300
Me|u ovie na~ela najva`ni se slednite: Ni eden ~ovek ne mo`e da
bide obvinet, uapsen ili zadr`an osven vo slu~aite opredeleni so zakon i
spored postapkata {to toj ja propi{al. Onie {to go pottiknuvaat, go zabrzuvaat
izvr{uvaweto ili ovozmo`uvaat da se izvr{at samovolni naredbi, mora
da bidat kazneti, no sekoj gra|anin povikan ili priveden vrz osnova na zakonot
mora vedna{ da mu se pokori: negovoto sprotivstavuvawe se smeta za prestap
(~l. 7). Zakonot mora da vovede samo strogi i o~igledno nu`ni kazni, a
nikoj ne mo`e da bide kaznet osven vrz osnova na donesen zakon {to bil proglasen
pred prestapot i ako zakonito e primenet (~l. 8). Bidej}i sekoj ~ovek se
smeta za nevin se dodeka ne se proglasi za vinoven, ako negovoto apsewe se
smeta za neophodno, sekoja strogost {to ne e nu`na za obezbeduvawe na negovoto
prisustvo mora strogo da bide ograni~ena so zakon (~l. 9). Vidi: Deklaracija
o pravima ~oveka i grad`anstva, Arhiv, Beograd, 1968/4, str. 621-623.
158

zraboteni principite i institutite na krivi~noto pravo, a vo posebniot
del oddelnite krivi~ni dela. I pokraj toa {to vakvata podelba
ne be{e konsekventno sprovedena, taa ostana model za site podocne-
`ni krivi~ni zakonici.
Od ona {to vo ovoj zakon e storeno na planot na kaznata, posebno
mesto zaslu`uva obemnoto ograni~uvawe na smrtnata kazna i sveduvawe
na na~inot na nejzinoto izvr{uvawe isklu~ivo na giqotirawe.
Telesnite kazni vo osnova se otstraneti, ukinata e konfiskacijata na
imotot i do`ivotnoto li{uvawe od sloboda, voveden e poblag re`im
vo pogled na kaznuvaweto na maloletnicite i sl.
4. Me|utoa, od onoj moment koga bur`uazijata gi zajaknala svoite
pozicii, lesno se otka`a od dobar del na ideite {to bea vo polza
na {irokite narodni masi. Najdobar dokaz za toa e ve}e Napoleonoviot
krivi~en zakonik od 20 fevruari 1810 godina, vo koj povtorno doa|a
do poostruvawe na kaznuvaweto osobeno vo onie oblasti {to zna-
~at direktno zadirawe vo ve}e vospostavenite kapitalisti~ki op{testveni
odnosi. So ovoj zakon zna~itelno se zgolemi brojot na zakanite
osobeno za tn. politi~ki krivi~ni dela za koi naj~esto bea predvideni
smrtni kazni. Vo nego se vrateni i nekoi kazni od minatoto, kako na
primer, telesnite i obes~estuva~kite kazni, bilo kako samostojni merki
(`igosuvawe so v`e{teno `elezo i sl.) ili kako dopolnitelni
izma~uvawa (otsekuvawe na rakata pred izvr{uvaweto na smrtnata kazna
za paricid) i sl.
Nakratko, Code Napoleon e prviot klasen bur`uaski krivi~en
zakonik {to zaedno so Bavarskiot od 1813 godina ostvaril golemo
vlijanie vrz ostanatite zakoni doneseni do krajot na XIX vek, vo koi
se izrazuvaat interesite na tn. liberalen kapitalizam. 301
5. Vo edno kratko rezime na op{testvenata reakcija vrz negativnite
odnesuvawa vo po~etokot na noviot vek bi mo`ele da se opredelime
za slednite bitni karakteristiki. Najprvin, mora da se priznae
radikalnosta na presvrtot kon humanizacija vo oblasta na kaznuvaweto.
Zaradi ova obele`je, vo kriminolo{kata i penolo{kata literatura
~esta e opredelbata na ovoj period so nazivot humanitaren period
vo suzbivaweto na kriminalitetot {to neosporno e to~no ako se stavi
vo korelacija so porane{noto bezzakonie i svirepo kaznuvawe. Ne
301
Me|u pozna~ajnite krivi~ni zakoni od ovoj period vo krivi~nopravnata
teorija obi~no se naveduvaat: Pruskiot krivi~en zakonik od 1851 godina,
{to bil pripremen u{te vo 1826 godina, a se odlikuva so ne{to pohuman
kaznen sistem iako e sozaden spored napoleonoviot kodeks. Ovoj zakonik slu-
`el kako primer za izrabotka na srpskiot krivi~en zakonik od 1860 godina.
Avstriskiot krivi~en zakonik od 1852 godina, koj be{e vo sila i vo Hrvatska
i Slovenija od 1 januari 1930 godina. Me|u niv se pomestuva i krivi~niot zakonik
na germanskoto carstvo od 1871 koj so niza izmeni i dopolnuvawa i do
denes e vo sila vo Germanija.
159

smee me|utoa nikoga{ da se gubi od vid deka odmazdata i zastra{uvaweto
ostanaa negovi osnovni karakteristiki. Toa }e se protega se do
poslednata ~etvrtina od XIX vek, koga }e dojde do sodr`aen priod kon
prevospituvaweto i pomo{ta na zlostornicite. Do toj moment, koj se
vrzuva so pojavata na novite {koli vo krivi~noto pravo, kaznite bea
edinstvenoto i vo osnova retributivno sredstvo so koe isklu~ivo se
vode{e smetka za izrazuvawe na op{testveniot prekor sprema poedinecot.
Koga se postavuvaat takvi na~ela toga{ spored zborovite na
Ansel, op{testvoto na poedinecot ne mu dol`i ni{to pove}e osven
apstraktnata za{tita na zakonot. Osudenikot, od druga strana, ne mu
dol`i na op{testvoto ni{to pove}e osven da go plati svojot dolg, da
ja izdr`i kaznata. 302
6. Gorniot prigovor sepak ne go namaluva sevkupnoto zna~ewe
na ovoj period. Negoviot pridones sepak ostanuva zna~aen i pokraj toa
{to izostanaa o~ekuvanite rezlutati na planot na suzbivaweto na
kriminalitetot i toa, vo prv red, zaradi ru{eweto na srednovekovnoto
mra~ni{tvo i otvorawe na procesite vo koi vrz sosema novi osnovi
se opredeluva polo`bata na ~ovekot vo op{testvoto i za{titata na
negovite sevkupni prava i odnosi. A toa e onoj svetol motiv {to }e
vodi kon permanentni reformi na krivi~nopravnoto zakonodavstvo
osobeno vo onoj del {to se odnesuva na kaznite i nivnata primena.
2. KLASI^NATA DOKTRINA VO KRIVI^NOTO PRAVO
1. Vo takvite op{testvenopoliti~ki okolnosti kon krajot na
XVIII vek, se pojavi klasi~nata {kola kako humanisti~ka reakcija za
za{tita na li~nosta od bezzakonieto i arbitrernosta na feudalnoto
krivi~no pravo i pravosudstvo, i za taa cel gi istakna principite na
zakonitost, apsolutno slobodna volja, ednakva krivi~na odgovornost
na site i apsolutno opredeleni kazni. Nejzinite najzna~ajni pretstavnici
bea: Cezare Bekarija, Anselm Foerbah i Xeremi Bentam kako
napredno krilo, i Kant, 303 Hegel 304 i Zaharie, kako nejzino rekcionerno
krilo.
2. Za sfa}aweto na ovaa {kola e karakteristi~no celosno zapostavuvawe
na storitelot na krivi~noto delo: toj se sfa}a kako apsolutno
su{testvo napolno izolirano od osobinite na svojata li~nost i
okolnostite na op{testveniot `ivot. Storitelot e gre{nik {to slobodno
se re{il za krivi~noto delo i poradi toa mora da mu go vrati
svojot dolg na op{testvoto, da ja plati cenata na zlostorstvoto i da
302
Ancel, M. Karakteristi~na obele`ja moderne politike suzbijanja kriminaliteta,
Zbornik radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1960/1, str. 63.
303
Vidi: Sulejmanov, Z. Penologija, Vtoro dopolneto i izmeneto izdanie,
Grafohartija, Skopje, 1999, str. 209.
304
Vidi: ibid, str. 210-211.
160

strada. 305 Kaznuvaweto treba da vodi smetka samo za mo`nosta za izrazuvawe
na taa slobodna volja, odnosno samo za presmetlivosta i vinata
na storitelot, dodeka li~nite svojstva i okolnostite {to gi navele na
izvr{uvawe na krivi~noto delo se irelevantni. 306 Na toj na~in storitelot
e napolno zapostaven i isklu~en od domenot na interesiraweto
na krivi~noto pravo, a celokupnoto vnimanie se svrtuva kon krivi~noto
delo ~ii {to objektivni okolnosti se zemeni kako glaven kriterium
pri odmeruvaweto na kaznata. Trgnuvaj}i od ovoj fakt slobodno
mo`e da se ka`e deka pretstavnicite na ovaa {kola ne ja poznavale
individualizacijata na kaznata {to ja zema predvid li~nosta na storitelot.
Me|utoa, ovaa {kola go zastapuva{e na~eloto na objektivna
individualizacija - individualizacija na kaznata vo odnos na krivi~noto
delo, za{to pri odmeruvaweto na kaznata vode{e smetka za te`inata
na storenoto. 307 Spored klasi~arite kaznata ja determinira prirodata
na krivi~noto delo, negovata opredelenost vo zakonskite propisi
e glavniot kriterium {to go opredeluva izborot i odmeruvaweto
na kaznata. Kaznata se diferencira spored kategoriite na krivi~nite
dela i e fiksirana od strana na zakonodavecot. Na toj na~in na sudijata
mu preostanuva samo mo`nosta da ja primeni "zakonskata tarifa."
Taa se pojavuva kako nekoj vid stoka, kako ne{to so ~ija pomo{ mo`e
da se kupi drug vid stoka - zlostorstvoto: ispa|a deka dr`avata so svoite
sudovi ne e ni{to drugo tuku trgovec so ovie stoki a zakonodavecot
- cenovnik so ~ija pomo{ se vr{i taa trgovija. 308 Toa e imperso-
305
Zlostorstvoto se tolkuva kako izraz na slobodnata volja - storitelot
samiot izbira dali }e go izvr{i ili nema da go izvr{i deloto, pri{to
kalkulira {to dobiva so toa, odnosno {to gubi ako bide otkrien. Ottamu,
edinstvenata sankcija ~ija primena doa|a predvid e kaznata. Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko
nasle|e, str. 7.
306
Sudijata go gleda storitelot kako toj da se nao|a pod stakleno yvono,
t.e. napolno izolirano od negovata organska i socijalna uslovenost. Na
toga{nite pravnici im se ~inelo deka uva`uvaweto na li~nosta na storitelot
kaj odmeruvaweto na kaznata i izborot na tretmanot vo kazneniot zavod e
isto taka nepravedno kako koga trgovecot bi ja menuval cenata na svojata
stoka vo zavisnost od kupovnata mo} na sekoj poedine~en kupuva~. Zlatari~, B.
Nove tendencije u nauci krivi~nog prava, Na{a zakonitost, Zagreb, 1954/4, str. 199.
307
Iako se raboti samo za delumna (samo zakonska) individualizacija
na kaznata vo literaturata se smeta deka principot na individualizacijata
za prvpat go vovela klasi~nata {kola. Vidi: Stai}, A, Na~ela legaliteta i individualizacije
kazne u krivi~nom pravu FNRJ, Arhiv, Beograd, 1952/1, str, 445 i ^ejovi},
B. Istoriski razvoj principa individualizacie krivi~nih sankcija, Arhiv, Beograd,
1971/2-3, str. 301-302.
308
Vidi: Primorac, I. Prestup i kazna (rasprava o moralnosti kazne), NIP
Mladost, Beograd, 1978, str. 44.
161

nalizam i krivi~na dozimetrija pri odmeruvaweto na kaznata 309 . Poradi
seto toa mo`e da se ka`e deka se raboti za individualizacijata na
kaznata vrz osnova na pravi~nosta i generalnata prevencija {to vo
prilagoduvaweto na kaznata vrz konkretnite slu~ai trgnuva od objektivnite
okolnosti na poedine~noto delo bez da se vodi smetka za li~nosta
na storitelot koja ostanuva bez vlijanie vo odnos na izborot i
odmeruvaweto na kaznata.
3. Treba da se istakne i toa deka ovaa {kola se zalaga{e za kazni
(vo ~ii ramki kaznata li{uvawe od sloboda go zazema najzna~ajnoto
mesto, i toa dolgotrajnite kazni kako supstituti na smrtnite kazni)
kako edinstveni krivi~ni sankcii. Kako merka {to treba da
ovozmo`i obnovuvawe na pravniot poredok, kaznata ima retributiven
karakter, odnosno nejzinata funkcija e odmazda i stradawe {to se postignuva
so izolacija i intimidacija. Ova se postignuva taka {to dol`inata
na kaznata se odmeruva proporcionalno so storenoto zlo.
Vakvite sfa}awa vlijaea i vrz re`imot na izdr`uvaweto na kaznata
vo zatvorite vo po~etokot na XIX vek. Zatvorenicite ne se prevospituvaa,
za{to na ovaa {kola í be{e tu|a idejata za resocijalizacija
i pomo{ na kriminalcite. 310 Tie bea dr`ani vo tesni i nehigienski
kelii so primena na surov re`im od koj proizleguvaa mnogubrojni
negativni posledici. Vo takvi uslovi edinstvena cel na kaznata
li{uvawe od sloboda be{e da se spre~i begstvoto na osudenite lica, a
klasifikacijata se ograni~uva{e na podelba na zatvorenicite vo nekolku
kategorii (ma`i, `eni, deca i du{evno bolni lica) koi bea
dr`ani vo posebni ustanovi. Nikakva druga podelba na zatvorenicite
glavno ne postoe{e. 311
4. Klasi~nata {kola donese golem napredok vo odnos na feudalnoto
krivi~no pravo. Nejzinite pozitivni na~ela ovozmo`ija od
oblasta na diskrecionata politika na feudalnoto krivi~no pravo da
se prejde vo oblasta na strogo zakonsko regulirawe na nedozvolenite
me|u~ove~ki odnosi. Vrz taa osnova se nadgradi i minucioznata teoretska
razrabotka na osnovnite instituti na krivi~noto pravo koja
{to e zna~ajna i od aspekt na sovremenoto krivi~no pravo. 312 Me|utoa,
razvivaj}i ja do maksimum krivi~nopravnata dogmatika ovaa {kola
ispu{ti od vid deka krivi~nopravnite problemi: krivi~noto delo,
309
^ejovi~, B. op. cit. str. 301.
310
Vidi: Ancel, M. op. cit, str. 8.
311
Vidi: Davidovi}, D. i dr. Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova i
klasifikacija osu|enih lica u Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1970, str. 22-23.
312
Klasi~nata {kola ja usovr{i krivi~nopravnata tehnika na krivi-
~noto zakonodavstvo, a vo naukata na krivi~noto pravo visoko ja razvi dogmatikata
razrabotuvaj}i gi nejzinite osnovni poimi i instituti i gi povrza vo
logi~en i koherenten sistem. Zlatari}, B, Krivi~no pravo, prvi svezak, Zagreb,
1972, str. 43.
162

storitelot i kaznata ne se apstraktni logi~ki kategorii tuku realni
op{testveni pojavi podlo`ni na promeni. Ottamu proizleguvaat i konkretnite
prigovori {to mo`at da se upatat na ovaa {kola:
1 0 Ako krivi~noto delo se sfa}a samo kako povreda na ona {to
odnapred podrobno e predvideno so normite, toga{ toa ne e ni{to drugo
tuku juridi~ki fenomen ili apstraktna kategorija od sferata na
pravnata tehnika. Ottamu i nerealnosta na zaklu~okot deka samo so
podobruvawe (usovr{uvawe) na krivi~niot zakon mo`e da se opfati
seta realnost na kriminalitetot i da se vodi uspe{na borba protiv
nego.
2 0 So ova u~ewe vo celost se zapostavuva izu~uvaweto na storitelot
na deloto. Toj e sokrien zad odredbite za krivi~noto delo i kaznata,
kako bezli~no bitie {to e napolno izolirano od negovata biolo{ka
i socijalna uslovenost. Ili, so drugi zborovi, ovde voop{to ne
se vodi smetka za li~nosta na storitelot, za negovite negativni i pozitivni
svojstva i okolnostite {to go navele kon kriminalen akt.
Storitelot e samo objekt {to zaradi svoeto zlodelo treba da mu se
oddol`i na op{testvoto.
3 0 Golem nedostatok na ovaa {kola e i toa {to krivi~nata odgovornost
ja vrzuva za apstraktnata sloboda na zlostornikot: za toa deka
toj sekoga{ na ist na~in se re{ava da izvr{i krivi~no delo iako bil
vo sostojba da se odlu~i za sprotivnoto. Spored ova u~ewe, sekoj ~ovek
e podednakvo sloboden vo svoeto odnesuvawe pa spored toa zaslu`uva i
ednakov moralen prekor za storenoto zlo. Voljata ne zavisi od konkrenata
li~nost, od ~ovekovite poednine~ni osobini. Taa e apsolutna,
podednakvo svojstvena na sekoj ~ovek sfaten kako uniformno, apstraktno
bitie.
4 0 [to se odnesuva do kaznata, poznat e nivniot stav deka taa e
zlo {to se primenuva zaradi storenoto zlo na onoj od ~ija slobodna volja
zaviselo dali }e se izvr{i ili nema da se izvr{i deloto. Od slobodnata
volja proizleguva negovata moralna odgovornost, a oblikot na
vinata (umisla ili nebre`nost) i visoko istaknatoto na~elo na spravedlivosta
baraat da se vozvrati so ednakvo zlo, odnosno so takvo zlo
{to odgovara na te`inata na deloto. Sudijata e toj {to treba da ja konstatira
povredenata norma, da go utvrdi zlostornikot i vrz nego da ja
primeni ve}e odnapred opredelenata kazna. Negova zada~a e so matemati~ko
sobirawe i odzemawe na ote`nuva~kite i olesnuva~kite okolnosti
{to zakonot apstraktno gi propi{al da izvr{i sudska individualizacija
na kaznata. 313 So izrekuvaweto na takva kazna zavr{uva ne
313
Ovoj inpersonalisti~ki pristap, vsu{nost, doveduva{e do toa kako
glavni kriteriumi za odmeruvawe na kaznata da se javat objektivnite okolnosti,
a vo prv red te`inata na krivi~noto delo. Toa obezbeduva{e edna slepa
pravoliniska, apstraktna pravda koja su{tinski posmatrano sepak ne be{e
pravda, za{to prenebregnuvaj}i gi specifi~nite biopsihi~ki i socijalni
163

samo negoviot tuku i op{testveniot interes za nea. Nejzinoto izvr{uvawe
e sporedna rabota. Eventualniot neuspeh na planot na suzbivaweto
na kriminalitetot ne zadira vo neefikasnosta na izvr{uvaweto
na kaznata tuku vo domenot na nivnoto striktno predviduvawe vo zakonot,
vo nesovr{enosta na pozitivniot kaznen sistem. A od toa deka borbata
protiv kriminalitetot mo`e da se vodi isklu~ivo so primena na
kazni, za{to samo tie imaat mo} da vlijaat vrz voljata na ~ovekot, proizleguva
i dlabokata nezainteresiranost za ispituvawe na pri~inite
na kriminalitetot. Ovaa {kola, vsu{nost, voop{to ne se zanimavala
so socijalnite pri~ini na kriminalitetot nitu pak, so pri~inite {to
le`at vo biolo{kata i psiholo{kata priroda na ~ovekot.
5 0 Neprifatlivi se i dominantnite pozicii po odnos na celite
na kaznata. Kaj nea preovladuva{e sfa}aweto deka kaznata ima dve funkcii:
edna, so izolacija da se oslobodi i za{titi op{testvoto od zlostornicite
koi treba da stradaat za storeniot grev, i druga, koja avtomatski
proizleguva od su{tinata na kaznata, da se zapla{at eventualnite
idni zlostornici so predo~uvawe na ona {to i niv gi ~eka dokolku
se re{at da ja iskoristat svojata sloboda vo negativna nasoka.
164
2.1. ^ezare Bekarija
1. ^ezare Bekarija (Cesare Beccaria, 1738-1794) 314 se smeta za
osnova~ na klasi~nata {kola i pretstavnik na nejzinoto napredno
krilo. Poznat e po svoeto delo "Za zlostorstvata i kaznite" ("Dei delitti
e delle pene") od 1764 godina, so koe izvr{i najostra kritika na
srednovekovnoto surovo krivi~no pravo i arbitrernoto pravosudstvo.
faktori na kriminalnoto povedenie na konkretniot storitel - so ista kazna
pogoduva{e razni slu~ai. Atanackovi}, D. Penologija, Nau~na knjiga, Beograd,
1988, str. 36.
314
Cesare Bonasana Marchise de Beccaria, poteknuva od plemsko semejstvo.
Iako roden vo Milano i toj kako i ostanatite aristokratski deca prvite
osum godini gi pominal vo ezuitskoto {kolo vo Parma. Potoa preo|a na
univerzitetot vo Pavija kade zavr{uva pravo i na dvaesetgodi{na vozrast doktorira,
{to so ogled na toga{niot re`im na studirawe ne bilo ni{to neobi~no.
Iako bil pravnik toj prete`no se interesiral za matematikata i poezijata
se do momentot koga se zapoznal so bra}ata Pjetro i Aleksandro Veri.
Pod nivno vlijanie i od niv pru`enata mo`nost da poseti nekoi zatvori i da
se zapoznae so nivnite problemi, dlaboko se zainteresiral za celokupniot
kaznen sistem. Od toj interes }e proizleze i negovoto zna~ajno delo {to }e
mu obezbedi istorisko mesto vo teorijata na krivi~noto pravo, kriminologijata
i penologijata. Za negoviot `ivot i zna~eweto na ova delo vidi pove}e:
Cvitani}, A, Cesare Baccaria, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, str. 5-62
(Predgovor) i Ignjatovi}, \. Bekarijine ideje o krivi~nom pravu, Arhiv, Beograd,
1988/4, str. 661-685.

So ova, najprvin anonimno objaveno delo, predizvika silen revolt kaj
aristokratskite krugovi, no istovremeno dobi i sesrdna podr{ka od
strana na naprednite misliteli na toa vreme. Vo nego izlo`il golem
broj od ve}e poznatite idei na Lok, Ruso, Monteskie i francuskite
prosvetiteli {to ni za ronka ne go namaluvaat zna~eweto na negoviot
obid so koj za prvpat na edno mesto se grupiraat i prodlabo~uvaat krivi~nopravnite
problemi me|u koi sosema dobro se vklopuvaat i opredelen
broj originalni predlozi. Vo ovaa mala kni{ka {to bez nekoja
nau~na sistemati~nost e pi{uvana na mo{ne popularen na~in, se sodr-
`ani brojni razmisluvawa za ~ii {to komentar e potreben dvojno pogolem
prostor. Od tie pri~ini }e se zadr`ime samo vrz poso~uvaweto
na nekoi negovi osnovni stavovi {to vo prv red se odnesuvaat na sfa-
}aweto na kriminalitetot i kaznata.
2. Bekarija, {to duri i za negovoto vreme e prili~no neobi~no,
pri~inite na kriminalitetot vo prv red gi bara vo ramkite na op{testvoto
i vo op{testvenite neednakvosti gleda su{testven faktor na
kriminalitetot. Toj veli deka koristite na op{testvoto treba ramnomerno
da bidat podeleni me|utoa, kaj lu|eto se zabele`uva postojan
streme` za malkumina da se rezerviraat site privilegii, mo} i blagosostojba
i deka na mnozinstvoto ne mu ostanuva ni{to drugo osven
siroma{tija i nemo}. Zakonite bi trebalo da gi spre~at vakvite poedinci
vo nivnite streme`i. Me|utoa, namesto zakonite da se zanimavaat
so ova, tie obi~no tretiraat opredeleni okolnosti koi nemaat nikakvo
vlijanie na sevkupnata zaednica. Potoa go kritikuva na~inot na
nastanuvaweto na zakonite. Ako ja istra`ime istorijata gledame deka
zakonite koi bi trebalo da bidat zaedni~ki pravila na sozdadenata
sloboda me|u slobodni lu|e, mnogu ~esto se instrument za projavuvawe
na strasti na pomal broj na lu|e ili tvorba na slu~aj, a nikako delo na
umno istra`uvawe na ~ovekovata priroda, koja treba da gi regulira
odnosite na site lu|e vo zaednicata preku maksimata: da se ovozmo`at
site dobra za najgolem broj na lu|e. Navleguvaj}i vo sociologijata na
odelni krivi~ni dela toj uka`uva na opredeleni pri~ini na kriminalitetot
napomenuvaj}i deka tie sekoga{ se predizvikani od siroma-
{tijata na izvr{itelot. Ubistvata se posledica na zapostavuvaweto
na ~uvstvoto na somilost, a kra`bata na lakomosta, no i na siroma-
{tijata. Kon {ireweto na kriminalitetot pridonesuva i imitacijata
i zatoa e pogubno koga primerot na negovoto vr{ewe go davaat povisokite
sloevi. Spored nego, sepak, najgolemo vlijanie na pojavata na kriminalitetot
vr{i nekaznuvaweto na prestapnicite na vlasta i mo`nosta
delumno da se pribavi korist, odnosno prijatnost, koja ne se sledeni
so vozvra}awe so zlo (so primena na mehanizmite na pravniot
poredok). Ottuka poteknuva i negoviot stav deka najdobrata prevencija
na kriminalitetot se sostoi vo toa zakonite da ne gi favoriziraat
oddelnite klasi, tuku site lu|e.
3. Filozofskata osnova na negovite idei za kaznata kako i za
165

ostanatite krivi~nopravni problemi e prosveteniot racionalizam
potpren vrz teorijata na op{testveniot dogovor i angliskiot utilitarizam.
So toj pretpostaven dogovor sekoj poedinec se otka`al od najmaliot
del na svoite sopstveni slobodi za da u`iva vo spokojstvoto i
sigurnosta {to gi nudi nivniot ostatok. Ottamu poteknuva dr`avata
na koja kaznata í e otstapena kako nu`no potrebno sredstvo za spre-
~uvawe na neograni~enoto nadirawe na poedine~nite interesi od koi
se ra|aat zlostorstvata {to nikomu ne mu se od korist. Vrz taa osnova
se nudi nova utilitaristi~ka zasnovanost na pravniot osnov na kaznata
i voop{to na samiot zakon koj treba da vodi kon "{to e mo`no pogolema
sre}a, podelena na {to e mo`no pogolem broj na lu|e." 315
Vo zaklu~ocite na svoeto delo, Bekarija naveduva deka niedna
kazna ne smee da bide nasilstvo na poedinecot ili pove}emina vrz nekoj
gra|anin. Zatoa kaznata treba da bide javna, itna, {to e mo`no poblaga,
srazmerna na zlostorstvoto i so zakon predvidena. Toa se, vsu-
{nost, samo del od ideite {to Bekarija sakal da gi afirmira vo rang
na bezuslovni na~ela.
[to se odnesuva do celite na kaznata tie mo`at da se sostojat
samo vo toa zlostornikot da se spre~i da ne im pravi novi {teti na
svoite sogra|ani i drugite da se odvratat od sli~ni nedela. 316 Me|utoa,
neutralizacijata i zastra{uvaweto ne mo`at da bidat pravedni dokolku
vo dadenite okolnosti zakonot ne go upotrebil najdobriot mo`en
na~in da gi spre~i zlostorstvata. 317 Ottamu proizleguva deka Bekarija
bil privrzanik na prevencijata koja {to sekoga{ treba da í predhodi
na kaznata. "Podobro e da se spre~at zlostorstvata odo{to da se kaznuvaat,"
318 veli toj, pa zatoa zakonite treba da bidat {to pojasni i ednostavni,
319 da se ovozmo`i pokraj slobodata da se razviva i prosvetata 320
i da se podobri vospituvaweto. 321 [ireweto na slobodata na gra|anite
i nivnoto prosvetuvawe i vospituvawe se najva`ni vonpravni faktori
na spre~uvawe na zlostorstvata. Kolku {to ~ovekot e posloboden, tolku
e porezistenten na site negativni vlijanija dodeka "ropskite
du{i pove}e im se podveduvaat na strastite i na okrutnosta." Prosvetuvaweto
najdobro gi spre~uva delata koi se posledica na neznaewe i
na zabludi, a so vospituvaweto na mladite im se vsaduvaat vrednosti
vrz koi se zasnova zaednicata. 322
315
Vidi: Baccaria, C. O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, vo prevod
na Cviteani}, A. str. 69.
316
Ibid, str. 83.
317
Vidi: ibid, str. 115.
318
Ibid, str. 127.
319
Ibid, str. 127.
320
Ibid, str. 128.
321
Ibid, str. 131.
322
Ignjatovi}, \, op. cit. str. 97.
166

To~no e deka Bekarija bil za utilitaristi~ki zasnovana kazna,
za kazna {to }e bide op{testveno korisna so toa {to }e pridonesuva
za idnoto spre~uvawe na krivi~nite dela. Pogre{no e me|utoa tvrdeweto
deka toj i pridaval bilo kakva preventivna uloga na samata kazna
vo smisla na prevospituvawe na zlostornicite. 323 Kaznata za nego vo
su{tina e zlo {to mo`e da se vidi niz celiot tekst na negovoto delo.
Vozvratenoto zlo vo vid na kazna za Bekarija ima samo pogolem efekt
ako predhodno sî e storeno da ne dojde do toa. No otkako zlostorstvoto
e ve}e storeno kaznata nema nikakvi drugi celi nadvor od neutralizacijata
i intimidacijata vo koi {to i te kako se odrazuva stepenot na
odmazdata za koja sekoga{ treba da se vodi smetka. Taka, na primer,
spored Bekarija, za kra`ba pri koja e storena {teta so upotreba na nasilstvo
ne e dovolna samo kazna li{uvawe od sloboda so prisilnata
rabota tuku i telesno kaznuvawe. 324
Vo zaklu~ocite na svoeto delo, Bekarija naveduva deka niedna
kazna ne smee da bide nasilstvo vrz poedinecot ili na pove}emina vrz
nekoj gra|anin. Zatoa kaznata treba da bide javna, itna, {to e mo`no
poblaga, srazmerna na zlostorstvoto i so zakon predvidena. 325
Po odnos na vidovite na kaznite negova najgolema zasluga e toa
{to bil prviot teoreti~ar koj filozofski go vtemelil baraweto za
ukinuvawe na smrtnata kazna. Pokraj toa odlu~no se zalo`il i za namaluvawe
na strogosta vo izvr{uvaweto na site postojni kazni.
2.2. Anselm Foerbah
Ako Bekarija e osnovopolo`nikot i idejniot tvorec na filozofskata
osnova na klasi~nata {kola, toga{ za vtoriot pretstavnik
na nejzinoto progresivno krilo Anselm Foerbah (Anselm Fouerbash,
1775-1833) mo`e slobodno da se ka`e deka e arhitekt na nejzinata pravna
dogmatika. Nego go interesirala celokupnata problematika od
oblasta na krivi~noto pravo i vrz nau~ni osnovi nastojuval da gi
vklopi site napredni idei {to vo ovaa oblast bile dotoga{ nastanati.
Za nego se smeta deka e prviot teoreti~ar {to uspeal da sozdade eden
cvrst nau~en sistem {to i denes pretstavuva osnova na krivi~noto
323
Taka na primer, ^ejovi} veli deka Bekarija bil za takva kazna {to
treba da ima za cel popravawe na storitelot na krivi~noto delo i na toj na-
~in spre~uvawe na negovoto natamo{no vr{ewe na krivi~ni dela... Kaznata
treba da e naso~ena kon idninata na storitelot, za{to pretstavuva sredstvo
za negovo popravawe, a ne stradawe zaradi izvr{enoto delo. Bekarija zna~i ja
istaknuva op{testvenata korisnost na kaznata kako sredstvo za popravawe na
prestapnikot." ^ejovi}, B, Krivi~no pravo, Nau~na Knjiga, Beograd, 1987. str. 57.
324
Vidi: Beccaria, C, ibid, str. 97.
325
Vidi: Sulejmanov, Z. Penologija, Vtoro dopolneto i izmeneto izdanie,
Grafohartija, 1999, str. 115-118.
167

pravo pa ottamu nekoi go narekuvaat i tatko na modernoto krivi~no
pravo.
Glavnite dela na Foerbah se: "Revizija na osnovnite postavki i
poimi na pozitivnoto kazneno pravo" (1800) i "U~ebnik po op{toto vo
Germanija va`e~ko kazneno pravo" (1801). Poznat e i kako redaktor na
bavarskiot Krivi~en zakonik od 1813 godina {to zaedno so Napoleonoviot
kodeks izvr{il golemo vlijanie vo donesuvaweto na brojni
zakoni vo evropskite zemji.
Me|u Foerbahovite trudovi od oblasta na krivi~noto pravo posebno
se zna~ajni onie za op{tite problemi na umislata, nebre`nosta
i stekot na krivi~nite dela. Zaslu`eno mesto zazema i negovata razrabotka
na institutot na zabludata, a od nego poteknuva i poznatoto na-
~elo "Nullum crimen, nula poena sine lege" so koe se svrstuva me|u najgolemite
pobornici na zakonitosta.
[to se odnesuva do kaznite, Foerbah e poznat po svojata teorija
na psiholo{kata prisilba. So nea me|utoa ne napravil nekoe bitno
pomestuvawe na osnoviot stav na klasi~arite spored koi, me|u celite
na kaznata nema mesto za nejzinata specijalno preventivna uloga.
168
2.3. Xeremi Bentam
1. Spored golemiot angliski pravnik i filozof Xeremi Bentam
(Jeremy Bentham, 1748-1832) 326 zada~ata na etikata i pravoto ne se
sostoi vo opredeluvawe na nekakvi vrednosti i normi, za{to ona {to
e dobro mo`e lesno da se vidi od ~ovekovite streme`i {to prirodno i
nu`no se naso~eni kon postiguvawe na zadovolstvo i izbegnuvawe na
bolkata. Nivnata zada~a se sostoi vo iznao|awe kriteriumi so ~ija pomo{
posigurno }e se dojde do vistinski zadovolstva za{to, pokraj onie
{to samite po sebe se dobri, postojat i takvi zadovolstva {to mo`e da
imaat i lo{i, odnosno bolni posledici. ^ovekot treba da se nau~i na
posigurno presmetuvawe pri izborot i odlu~uvaweto za dobrite zadovolstva.
Osnovite kriteriumi za postignuvawe pove}e zadovolstva, a
so toa i podobar `ivot se: intenzitetot, traeweto, izvesnosta (deka
zadovolstvoto }e se ostvari), bliskosta, plodnosta (deka zadovolstvoto
kon koe se stremime }e bide izvor na novi zadovostva) i ~istotata
na zadovolstvoto (deka nema da se pretvori vo nezadovolstvo, bolka).
Na kraj treba da se vodi smetka i za vrhovniot kriterium {to ja opredeluva
celta na `ivotot kako i na moralot i pravoto, a toa e: postignuvawe
najgolema sre}a za najgolem mo`en broj na lica, odnosno pri
postignuvaweto na sopstvenata sre}a treba da se vodi smetka i za sre-
326
Negovi najzna~ajni dela se: Voved vo principite na moralot i zakonodavstvoto
(Introduction to the Principles of Moral and Legislation, 1789), Teorija
na zakonodavstvoto (Theorye of legislation, 1811), i Teorija na kaznata (Theorie
of punishment, 1811).

}ata na drugite, za{to samo niz nivnite interesi mo`e najdobro da se
ostvari i sopstveniot interes (korist). 327 Ovoj kriterium, so koj se
nastojuva da se usoglasat interesite na poedinecot i na zaednicata, se
obezbeduva so zakon, za{to i zakonodavecot svojata najgolema sre}a ja
nao|a vo unapreduvaweto na onie za koi go sozdava zakonot. "Predmet
na interes na zakonodavecot treba da bide javnoto dobro, osnovot na
negovoto razmisluvawe treba da bide op{tata korist. Poznavaweto na
pravnoto dobro na zaednicata ja so~inuva naukata na zakonodavstvoto,
umeeweto se sostoi vo iznao|awe sredstva za osvaruvawe na toa dobro.
328 Zakonodavecot treba da se rakovodi od tradicijata na najgolema
mo`na suma na dobra {to e ostvarlivo ako se potpre vrz moralot i na-
~eloto na korisnosta. 329 Vo takviot zakon prestap e sekoj akt za koj se
misli deka treba da bide zabranet, zatoa {to predizvikuva ili nastojuva
da predizvika nekoe zlo. A za da se obezbedi po~ituvawe na taa zabrana
treba da bide utvrdena kazna. Prestapot {iri trevoga, a kaznuvaweto
vospostavuva sigurnost, prestapot e neprijatel na site, a kaznata
e protektor na site.
2. Bentam se smeta za eden od najistaknatite avtori po odnos na
pra{awata za kriminalitetot. Pred sî, toj mo{ne op{irno, iako ne i
sistematski, gi naveduva pri~inite od koi zavisi kriminalitetot i,
spored toa, i merkite za koi zakonodavecot treba da vodi smetka pri
donesuvaweto na krivi~nite zakoni. Me|u li~nite i socijalnite faktori
od koi zavisi kriminalitetot, Bentam gi pomestuva: temperamentot,
fizi~koto zdravje, telesnite nedostatoci, kulturata, intelektualnite
sposobnosti, silata na duhot, izdr`livosta, raznite sklonosti,
poimot na ~esta, religioznite ~uvstva, ~uvstvata na simpatija i antipatija,
du{evnite zaboluvawa, ekonomskite uslovi, klimata, rasata,
dr`avnata uprava, veroispovesta. Kriminalitetot go smeta kako redovna
i neizbe`na pojava vo op{testvoto. Se dotoga{ dodeka postojat
327
"Zaedni~ka op{ta cel koja ja imaat site zakoni, ili treba da ja
imaat, e da ja zgolemat vkupnata sre}a na op{testvoto, pa spored toa, na prvo
mesto, da go isklu~at seto ona {to se stremi da ja smali taa sre}a, vo mera vo
koja e toa mo`no. So drugi zborovi: da gi isklu~at lo{ite dela." Bentham, J.
Introduction to the Principles of Moral and Legislation, 1789: Navedeno spored Ignjatovi},
\, Kriminolo{ko nasle|e, Policiska Akademija, Beograd, 1977, str. 49. Toj
tvrdi, deka moralot i zakonodavstvoto ne mo`at da imaat drug vodi~ osven korista
koja spored nego ne e identi~na nitu so grubiot egoizam, ni so negiraweto
na seto ona {to e vozvi{eno i pravedno. ^ubinski, op. cit, str. 83.
328
Benham, J. Theorie of legislation, navedeno spored Frank, S. Teorija kaznenog
prava po krivi~nom zakonu od godine 1951, [kolska knjiga, Zagreb, 1955,
str. 55.
329
Zakonodavecot ima tri osnovni zada~i: 1 0 da se gri`i za prevencija
na zlostorstvata, 2 0 na o{tetenite so krivi~noto delo da pomaga vo zadovoluvaweto
na {tetata i 3 0 da gi kaznuva vinovnicite.
169

prava i obvrski, dotoga{ }e postojat i krivi~ni dela. Kako {to pravoto
e nerazdelivo od op{testvoto, taka i krivi~noto delo e nerazdelivo
od pravoto.
Iako ja smeta{e za zlo, Bentam be{e toleranten vo pogled na
prostitucijata. Toj smeta deka prostitucijata e neophodno potrebno
zlo zaradi postoewe na brojni klasi na celibatori koi ne mo`at da se
`enat zaradi slu`beni, ekonomski i drugi priliki. Borbata so prostitucijata
so kazni i so policiski merki ja smeta za necelishodna i
svirepa, dodeka postojat pri~inite na ova zlo (mladost, neiskustvo,
lo{o vlijanie na bliskite, siroma{tvo i sl.). Preziraweto na op{testvoto
sprema prostitutkite e nepravedno i svirepo, pa spored toa zakonodavecot
"ne smee da ja zgolemuva ovaa nepravednost i da í slu`i so
oru`je na ovaa svirepost." 330
3. Kaznata predizvikuva zlo od prv red i dobro od vtor red. Taa
i zadava bolka na li~nosta koja dobrovolno si ja navlekla vrz sebe, a
vo vtor red se pretvora vo dobro, za{to gi zapla{uva opasnite lu|e, gi
smiruva nevinite i pretstavuva edinstvena za{tita na op{testvoto. 331
Osnovniot princip na Bentam vo pogled na kaznuvaweto glasi
deka sekoja kazna vo sebe sodr`i element na {teta i ottamu se javuva
kako zlo. Spored toa, kaznata mo`e da se dopu{ti samo vo mera vo koja
mo`e da otstrani nekoe pogolemo zlo. 332 Ako toa go nema, ne mo`e da
postoi ni kaznuvaweto. Takvi se slednite grupi na slu~ai: 1 0 ako kaznata
ne mo`e da bide efikasna (koga doa|a premnogu docna, koga ne e
obnarodena, vo slu~aj na nepoznavawe na zakonot, pogre{ka, nepresmetlivost,
neotstranliva prisilba, glupost, maloletstvo, du{evna bolest
i sl.), 2 0 ako istata e izli{na, nepotrebna (ottamu {to e mo`na primena
na poslabi sredstva za za{tita, na primer vospituvawe), ili 3 0
330
^ubisnki, M. op. cit. str. 86.
331
Negovoto u~ewe se zasnova na sfa}aweto na ~ovekot kako racionalno
su{testvo so koe rakovodi hedonizam. Ottamu, svoeto povedenie poedinecot
go izbira vo soglasnost so racionalnoto presmetuvawe, pri{to gi vaga
zadovolstvoto i stradaweto koe proizleguva od toj izbor (negoviot poznat
princip na "hedonisti~ka presmetka - hedonistic calculus"). Ottamu poedinecot,
so kaznuvaweto treba da se odvrati od vr{eweto na zlostorstvoto i naru{uvaweto
na pravata na drugite lu|e. Zloto koe mu se nanesuva na prestapnikot
so kaznata bi trebalo da bide vramnoet`eno so zadovolstvoto (dobivkata ili
prijatnosta) koi mu donesuva vr{eweto na deloto: popercizno - zloto treba
da go nadmine zadovolstvoto i toa samo tolku kolku {to e dovolno da go navede
potencialniot izvr{itel na deloto da se otka`e od nego. Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko
nasle|e, str. 8.
332
"Sekoja kazna e nedelo. Sekoja kazna vo sebe e zlo. Spored na~eloto
na utilitarnost, ako voop{to treba da se vovede, toa treba da se stori, samo
dokolku vetuva deka }e isklu~i nekoe pogolemo zlo. Bentham, J. Theorie of legislation,
navedeno spored Ignjatvovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, str. 49.
170

premnogu skapa (ako otstranuvaweto na nekoe zlo na ovoj na~in bi doa|alo
po cena na pogolemo zlo), i najposle, 4 0 ako kaznata e neopravdana,
bez osnova (slu~ai vo koi vsu{nost nemalo nedelo, kako na primer,
pri soglasnost na o{teteniot ili vo koi nedeloto bilo nadminato
so storenoto dobo). Vo ~etvrtata grupa se raboti za slu~ai koga
nepostoel vistinski zlostor, tuku samo "izmisleno zlo," odnosno "akt,
koj spored svojata priroda ne e zlostorni~ki, me|utoa se vbrojuva me|u
krivi~nite dela poradi predrasudi, antipatii, pogre{ni administrativni
sfa}awa, apstraktni principi i sl. (kako {to se eresot, vra-
`binite, nedozvolena emigracija, postapki naso~eni protiv samiot
sebesi, koi ne se povrzani so izmama ili so upotreba na sila, so naru-
{uvawe na zabrani, koi ja pritiskaat ednata klasa vo korist na drugata
i sl.).
Neposrednata, glavna cel na kaznata e da ja kontrolira: 1 0 akcijata
na storitelot na krivi~noto delo ili, 2 0 akcijata na drugite lu|e.
Akcijata na storitelot, kaznata ja kontrolira so svoeto vlijanie kon
prevospituvawe ili onevozmo`uvawe. Na akcijata na drugite lu|e,
kaznata mo`e da vlijae samo so svoeto dejstvo na nivnata volja. Vo toj
slu~aj se veli deka kaznata deluva kako primer. Eden vid na sporedna
cel na kaznata (~ie ostvaruvawe e prirodna tendencija na kaznata) e da
im pru`a zadovolstvo (satisfakcija) na licata ~ija zla volja (`elbata
za odmazda, m. z.) e pottiknata so zlostorstvoto. 333 So drugi zborovi,
celata na kaznata koja ja postavuva zakonodavecot {to e rakovoden od
na~elata na utilitarnosta e da: a) gi spre~i krivi~nite dela, b) ako ne
gi predupredi, da vlijae na storitelot da izvr{i nekoe delo od pomala
te`ina (da go spre~i najlo{oto), v) da vlijae na zlostornikot da ne
upotrebi pogolemo nasilstvo odo{to za izvr{itelot toa e neophodno,
i g) da go spre~i zlostorstvoto na najednostaven (najevtin) na~in. 334
Povtoruvaweto na zlostorstvoto vo odnos na zlostornikot mo-
`e da se spre~i na tri na~ini: 1 0 so odzemawe na fakti~kata mo`nost
da go izvr{i, 2 0 so odzemawe na negovata strast, i 3 0 so odzemawe na
smelosta i re{itelnosta. Vo prviot slu~aj ve}e voop{to ne mo`e da
vr{i zlostorstvo, vo vtoriot toa ve}e ne go saka, a vo tretiot, mo`ebi
toa dodu{a u{te da go saka, no ve}e ne se osmeluva. Vo prviot slu~aj
postoi fizi~ka nesposobnost, vo vtoriot moralna popravenost, a vo
tretiot, zastra{uvawe ili silata na zakonot. Kaznata {to ja trpi prestapnikot
na sekoj gra|anin mu dava primer {to treba da podnese ako e
pronajdeno deka e vinoven za ist delikt. Zloto predizvikano so kaznata
e izdatok {to dr`avata go pravi so cel za dobivka. Taa dobivka e
spre~uvawe na zlostorstvata. Kaznata e ekonomi~na ako go proizveduva
sakaniot uspeh so najmal mo`en kvalitet na bolka. Taa e premnogu
skapocena koga proizveduva zlo koe e pove}e odo{to ekvivalentno na
333
Ibid, str. 49.
334
Ibid, str. 51.
171

dobroto, ili koga bi mo`ele da postigneme ednakvo dobro po cena na
pomala kazna toa bi bilo akt na rasipni{tvo. Kaj kaznata mo`eme da
ja razlikuvame nejzinata prividna i nejzinata vistinska vrednost. Pod
vistinska vrednost ja podrazbirame vkupnata vrednost na kaznata, seto
ona {to go ~uvstvuva onoj komu mu se zadava. Prividnata vrednost na
kaznata e zloto koe si go pretstavuvaat ~lenovite na zaednicata, deka
taa verojatno }e nastapi vrz osnova na opisot na kaznata vo zakonot
ili so nejzino izvr{uvawe. Vistinskata vrednost e zaguba, a prividnata
e dobivka.
Ne smee da se zaboravi, iako toa mnogu ~esto se pravi, deka zlostornikot
e ~len na zaednicata kako i sekoj drug poedinec, kako i samata
povredena strana, i deka ima pri~ini da se vodi pove}e smetka
duri i za negoviot interes odo{to za interesot na bilo koj drug. Negovoto
dobro e relativno dobro na zaednicata, negovoto zlo, zlo na zaednicata.
Ete go temelot, solidniot temel na moralnata ideja na spravedlivosta.
Mo`e da se uka`e potreba interesot na prestapnikot delumno
da im bide `rtvuvan na interesite na zaednicata, no negoviot
interes ne mo`e voop{to da ne se zeme predvid. Mo`e da se reskira te-
{ka kazna vo nade` deka }e predizvika golemo dobro, me|utoa ~esto
ima malku takva nade`, a za nekakvo pomalo dobro bi bilo apsurdno da
se reskira te{ka kazna. Toa e na~eloto {to gi vodi lu|eto vo nivnite
privatni spekulacii. Od tie pri~ini toa ne go vodi i zakonodavecot.
335
Raspravaj}i za principot na individualizacijata na kaznata,
Bentam so pravo istaknuva deka pri kaznuvaweto treba da se vodi smetka
za op{testvenata polo`ba na vinovnikot, za{to kako poopasen se
javuva tokmu zlostornikot na kogo mu pripa|a vlasta. Taa okolnost mo-
{ne negativno ja karakterizira li~nosta ednakvo kako i okolnostite:
ugnetuvaweto na poslabiot, iskoristuvaweto na tu|ata nevolja, nepotrebnata
i neopravdana svirepost pri izvr{uvaweto na deloto. Site
ovie okolnosti mora da vodat kon postrogo kaznuvawe na zlostornikot.
4. Kriminalitetot ne mo`e da se spre~i samo so kazna. Kolku i
da se strogi zakonite, tie ne mo`at samo so kazna da go spre~at kriminalitetot
{to se potvrduva so okolnostite od primenata na sekoj krivi~en
zakon. Zatoa protiv kriminalitetot vo prv red mo`eme da se borime
so preventivni merki koi }e go soprat vo samiot razvoj. Sistemot
na preventivni merki koi gi predlaga Bentam, najpove}e se pribli`uva
do supstitutite na kaznata koi podocna osobeno |i izrabotil
Feri. Vo ovoj sistem na preventivni merki golem del od niv se od ekonomska
priroda. ^ovekot li{en od osnovnite sredstva za `ivot e progonet
od neodolivata `elba da vr{i krivi~ni dela. Tamu kade {to postojat
ovie neotstranlivi pottici za vr{ewe na krivi~ni dela, ne e
335
Vidi: ibid, str. 58.
172

mo`no da se vodi borba protiv kriminalitetot so kazna, odnosno so
stravot od kaznata. Kako edna od ovie merki treba da se sfati dol`nosta
na op{testvoto na sekogo da mu obezbedi rabota. Potoa doa|a
gri`ata za otpu{tenite osudenici koi osobeno te{ko mo`at da najdat
vrabotuvawe poradi nedoverbata so koja op{testvoto gleda vrz niv.
Natamo{nata pomo{ treba da se sprovede so posredstvo na razni
op{testveni organizacii prilagodeni na lokalnite i nacionalnite
uslovi na edna zaednica. Vo ovaa smisla za pravilno naso~uvawe na
poloviot nagon, predlaga pru`awe pomo{ pri sklu~uvawe na brakovi,
olesnuvawe na razvodite i tolerancija za prostitucijata. Za predupreduvawe
na odmazdata, treba da se vodi smetka o{tetenite od krivi-
~oto delo da bidat pravilno obe{teteni so izre~enata kazna, a so cel
za otstranuvawe na potkupot, potrebno e da im se obezbedi dobra plata
na dr`avnite slu`benici.
Kako va`na preventivna merka za suzbivawe na kriminalitetot
se smeta i podigaweto na moralnoto nivo na narodot, a toa mo`e da se
postigne so moralno vospituvawe koe {to pomalku }e pru`i primeri
koi gi zatapuvaat humanite i altruisti~kite ~uvstva kaj lu|eto.
Kako preventivni gi smeta i izvesni merki od policiska priroda:
fizi~ko spre~uvawe na licata da izvr{at krivi~no delo, proteruvawe
na lica koi se skloni na kriminalitetot od mestoto na `iveewe
vo mesto koe pru`a pomalku priliki za izvr{uvawe na krivi-
~noto delo, odzemawe na oru`je i predmeti pogodni za izvr{uvawe na
krivi~no delo i sl.
Najposle, za va`na preventivna merka toj ja smeta i reformata
na krivi~noto zakonodavstvo vo smisla na ukinuvawe na onie krivi-
~ni dela koi ve}e ne se vo soglasnost so potrebite na vremeto, a koi se
nao|aat vo krivi~noto zakonodavstvo pove}e poradi nekoja inercija vo
poddr`uvaweto na ve}e odamna zastarenite sfa}awa za ona {to treba
da bide dozvoleno a {to kaznivo vo edno op{testvo.
5. Od site ovie stavovi na Benatam jasno se zabele`uva negoviot
utopisti~ki streme` so pomo{ na dobroto zakonodavstvo da se
sozdadat takvi op{testveni priliki vo koi }e is~ezne kriminalnoto
odnesuvawe. Toj nerealno smeta deka nositelite na vlasta mo`at lesno
da se otka`at od svoite klasni ili li~ni interesi vo korist na nekakva
op{ta blagosostojba i da prezemat takvi preventivni aktivnosti
vrz ekonomski i socijalen plan so koi }e se nadminat strukturnite razliki,
a so toa i site lo{i op{testveni uslovi {to go produciraat
kriminalitetot. Na toj na~in, spored Bentam, bi is~eznal najgolemiot
del od kriminalitetot, a za suzbivaweto na onoj mal del {to sepak bi
ostanal toj predivduva deka }e bidat dovolni merkite: nadomest na
{teta i pari~ni kompenzacii. Od druga strana, me|utoa, zna~ajni se
negovite razmisluvawa deka kaznata e nepotrebna i deka od nea nema
nikakva korist koga se primenuva sprema lica koi ne go sfa}aat zna-
~eweto na deloto poradi du{evna bolest, maloletstvo, nepoznavawe na
173

zakonot i prisilba. Ista e sudbinata i na neopravdanata kazna do koja
mo`e da dojde ako zloto e izmisleno ili ako deloto ne e zlostorni~ko,
tuku rezultat na uveruvawe, pogre{no sfa}awe i antipatija. 336 So svoite
sfa}awa za izgledot i pohumanoto ureduvawe na zatvorite, Bentam
}e se pomesti i vo redot na zna~ajnite reformatori na penitencijarnite
sistemi. Vo toj pogled glavno se potpira{e vrz ideite na Xon
Hauard (John Howard), no i samiot }e dade pove}e originalni i zna~ajni
predlozi {to }e do`iveat i prakti~na primena.
IV. POJAVA NA EMPIRISKI ISTRA@UVAWA NA
KRIMINALITETOT
1. PRVITE STATISTI^KI I SOCIOLO[KI PROU^UVAWA NA
KRIMINALITETOT
1. Vo ovoj period zna~ajni idei vo pogled na kriminalitetot se
sre}avaat kaj avtorite koi se zanimavale so sobirawe na statisti~ki
podatoci za brojnite odnosi na me|usebnata zavisnost na razni pojavi
vo op{testvoto. Site avtori {to dosega gi navedovme, svoite zaklu~oci
za vlijanieto na razni op{testveni pojavi vrz kriminalitetot gi
zasnovaa vrz izneseni apstraktni nasetuvawa, so ogled deka im nedostasuvaa
bilo kavi empiriski podatoci za vistinskiot odnos na ovie
pojavi so kriminalitetot. Duri so pojavata na statistikata, so upotreba
na pravilni metodi za sobirawe na relevantni podatoci, stanalo
mo`no to~no da se izlo`i vistinskiot odnos me|u razvnovidnite li-
~ni i op{testveni okolnosti i kriminalitetot. Toa ne e slu~ajno, za-
{to krajot na XVIII i XIX vek e period, koga namesto golemite filozofski
misli za poedinecot i op{testvoto, se pojavuva empiriskoto
prou~uvawe na stvarnosta. Pokraj natalo`enite znaewa za prirodata
i op{testvoto toa go ovozmo`ija i zna~ajnite nastani od toa vreme.
Pojavata na klasnite sprotivnosti, gra|anskite vojni, siroma{tijata,
nevrabotenosta i moralnata rasipanost, predizvikaa golem porast
osobeno na maloletni~kiot kriminalitetot i na recidivizmot. Vo takvite
okolnosti treba da se bara sogleduvaweto na kriminalitetot
kako nu`na posledica na realnite op{testveni uslovi.
2. Kako najva`ni avtori - statisti~ari vo ovoj period koi se zanimavale
so problemot na kriminalitetot, vo kriminolo{kata literatura
naj~esto se naveduvaat pretstavnicite na tn. "kartografska
{kola:" Ketle, Geri i Dikpetio. Sociolo{koto prou~uvawe na kriminalitetot
vo dene{na smisla vo prv red mu go dol`ime na izvr{enite
statisti~ki istra`uvawa od strana na belgijanecot Adolf Ketle
336
Navedeno spored Proevski, V. Krivi~no pravo, op{t del, Studentski
zbor, Skopje, 1986, str. 40.
174

(Adolphe Jucqes Quetelet, 1796-1874), 337 za kogo se smeta deka e osnova~ot
na prvata kriminalna sociologija i kriminalna statistika. Sodr`inata
na negovoto delo se sostoi vo toa {to so razni statisti~ki metodi
ispituval brojnite odnosi me|u raznite individualni faktori i socijalnite
pojavi i nivnoto vlijanie vrz kriminalitetot. Toj, kako i
drugite pretstavnici na tn. socijalna fizika ili moralna statistika,
gri`livo izrabotuval karti 338 od koi mo`ele da se vidat razlikite vo
za~estenosta na kriminalitetot vo odelni zemji i regioni. Ovie karti
poka`uvale opredeleni pravilnosti, me|u koi e i edna koja ja zabele-
`al Ketle i ja formuliral vo tn. "termi~ki zakon na zlostorstvata."
Spored ovoj "zakon" klimata precizno ja opredeluva prirodata na kriminalitetot
vo sekoja zemja.
Spored Ketle, kako {to vo prirodniot svet vladeat izvesni zakoni
so apsolutna to~nost (fizi~ki zakoni), isto taka i vo op{testvoto
(vo moralniot svet) mo`at da se zabele`at izvesni zakonitosti
spored koi se ostvaruvaat site op{testveni pojavi kako i site ~ovekovi
dejstvija. Na ovie zakoni, Ketle im pridava ista va`nost kako i na
prirodnite zakoni. Kriminalitetot kako op{testvena pojava isto
taka se razviva spored ovie zakoni. Postoi i izvesna fatalnost vo
ovoj pogled. Spored brojot na delata, nivnata priroda, vremeto i mestoto
kade se izvr{eni, krivi~nite dela postojano se karakteriziraat
so odnapred utvrden raspored. "Postoi eden danok koj ~ovekot go pla}a
so pogolema revnost odo{to onoj koj í go dol`i na prirodata ili na
op{testvenata blagajna - toa e danokot koj se pla}a na zlostorot!
Ta`na sudbina na ~ovekoviot rod! Odnapred mo`eme da nabroime kolku
lu|e }e gi izvalkaat racete so krv na svoite bliski, kolkumina }e
bidat falsifikatori, kolumina truja~i, isto taka kako {to odnapred
mo`eme da go predvidime brojot na ra|awata i umirawata" 339
Vo 1825 godina, Ketle go realiziral najstaroto istra`uvawe na
kriminalitetot vo Belgija vo vrska so negovata geografska raspredelba.
Toj utvrdil deka ubistvata i telesnite povredi se po~esti vo ju-
`nite oblasti kade {to obrazovanieto e na ponisko nivo, i obratno
deka kra`bite se po~esti na sever, a posebno vo bogatite oblasti. Vagabunda`ata
i prita~eweto se ra{ireni vo industriskite oblasti.
Vo pogled na pri~inite na kriminalitetot, Ketle smeta deka
sekoj ~ovek poseduva izvesni sklonosti koi mo`at da go odvedat vo kriminalno
povedenie (kako {to sekoj ~ovek stapuva vo brak, ra|a deca i
337
"Recherches statistiques", 1829, "Phisique sociale ou essai sur le dÕveloppment
des facultes de l'homme" 1839, Le system social et les lois qui le regissent"
1848.
338
Ottamu vo literaturata ova {kola ~esto mo`e da se sretne i pod
imeto "kartografska {kola" ili "geografska {kola".
339
Quetelet, A. Phisique sociale ou essai sur le dÕveloppment des facultes de
l'homme, Tom 2, C. Miquardt, Bruxeles, 1869, str. 97.
175

umira, isto taka mo`e da stane i izvr{itel na krivi~o delo). Takviot
~ovek kaj kogo postoi mo`nost da stane izvr{itel na krivi~o delo e
poim na prose~en ~ovek (teorija na "prose~en ~ovek"). Me|utoa, site
lu|e sepak ne stanuvaat izvr{iteli na krivi~ni dela. Za prose~niot
~ovek (koj se karakterizira so op{ti sklonosti za izvre{uvawe na
krivi~ni dela) da stane zlostornik, potrebno e prisustvo na izvesni
okolnosti koi }e gi realiziraat op{tite sklonosti. Ottamu e potrebno
da se ispita koi se tie nadvore{ni okolnosti koi mo`at da gi predizvikaat
sklonostite za vr{ewe na krivi~ni dela. Za taa cel, toj go
ispituva vlijanieto na klimata i godi{noto vreme, vospituvaweto,
obrazovanieto, zanimaweto (profesijata), polot, vozrasta, kako i na
ekonomskite uslovi na koi ne im ja priznava presudnata uloga.
Ispituvajki ja pojavata na kriminalitetot vo Holandija i Francija,
toj doa|a do zaklu~ok deka ekonomski poslabite krai{ta ~esto imaat
pomal kriminalitet i obratno. Toa proizleguva ottamu, veli toj, {to
poimot na siroma{tvoto ne treba da se sfati vo apsolutna smisla. ^estopati
ekonomski posilnite se karakteriziraat so pogolema moralna
siroma{tija, odo{to ekonomski poslabite poedinci. 340 Na drugo mesto,
toj naveduva deka ekonomskite krivi~ni dela sepak se predizvikani
so potrebi od ekonomska priroda.
Na Ketle, mnogumina mu prefrluvaat deka zakonot na razvojot
na op{testvoto go sfatil premnogu mehani~ki i deka ne ja voo~il negovata
dinamika. Me|utoa, ako vnimatelno se ispita negovoto u~ewe,
mo`e da se vidi deka toj ne e taka ednostran kako {to prv pogled izgleda.
Kriminalitetot e op{testvena i zakonita pojava koja {to vo pogled
na svojot obem, dinamika i struktura poka`uva opredelena pravilnost
pod pretpostavka deka nema isklu~itelni i su{testveni potresi
me|u koi gi vbrojuva vojnite, revolucite, zamjotresite, su{ite i sl.
Seto toa mo`e nau~no da se utvrdi so pomo{ na egzatni metodi. So
promena na toj socijalen poredok se menuva i zakonot na razvojot na
kriminalitetot. Spored toa, Ketle se zalagal za racionalna reforma
na op{testvoto koja }e poslu`i kako najdobra prevencija na kriminalitetot.
Mehani~kiot zakon spored koj se razviva kriminalitetot,
spored nego, va`i samo dodeka postojat pri~inite poradi koi toj se javuva.
Ona {to mu dava podloga na takviot razvoj na kriminalitetot e
sepak postojniot socijalen poredok. Zaslugata na Ketle e vo toa {to
be{e prviot avtor koj vrz osnova na podatoci poka`al deka kriminalitetot
e op{testvena pojava. Toj zabele`a deka od godina vo godina
zlostorstvata se pojavuvaat so golema pravilnost, koja odi duri i vo
podrobnosti. So toa doka`a deka kriminalitetot e zakonita op{test-
340
"^ovekot ne e pottiknat na zlostor za{to e siroma{en, tuku zatoa
{to brzo preo|a od sostojba na udobnosti vo sostojba na beda i nesposobnosta
da gi zadovoli ve{ta~kite potrebi koi gi sozdal." Vidi: Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko
nasle|e, str. 59.
176

vena pojava i deka ottamu mo`e da bide predmet na egzatni nau~ni istra`uvawa.
Zna~aen e i negoviot stav deka protiv kriminalitetot e
mo`na borba koja se sostoi vo promena na uslovite vo koi `iveat lu-
|eto.
3. Belgijanecot Dikpetio (Eduard Ducpetiaux) 341 vrz osnova na
statisti~ki podatoci utvrduva jasna povrzanost megu siroma{tvoto i
neznaeweto na {irokite narodni sloevi, a ottamu i so kriminalitetot.
Toa go potvrduva so statisti~kite soznanija, na primer, vo [panija
i Italija, koi vo toa vreme bile prili~no ekonomski slabi dr`avi,
i koi ottamu imale najgolema stapka na krivi~i dela. Ekonomskata
siroma{tija vo SAD re~isi e nepoznata i zatoa tamu kriminalitetot
e nezna~itelen. Dikpetio natamu uka`uva deka kriminalitetot
(osobeno imotnite krivi~ni dela) se mnogu poza~esteni vo gradovite
odo{to vo ruralnite podra~ja. Zna~ajni se i negovite istra`uvawa
na ekonomskite krizi vo prvata polovina na XIX vek i nivnata povrzanost
so pojavata na kriminalitetot. Vo taa smisla ja poka`a tesnata
vrska me|u `estokite krizi od 1845-1849 i 1856-1857 i porastot
na kriminalitetot vo Flandrija.
4. Francuskiot advokat Geri (AndrÕ Michel Guerry, 1802-1866) 342
isto kako i Ketle se zanimaval so ispituvawe na pri~inite na brojni
op{testveni pojavi, me|u koi i onie na kriminalitetot so primena na
statisti~ki metodi. Toj osobeno go istra`uval vlijanieto na klimata,
polot i vozrasta na kriminalitetot. Na ekonomskite uslovi ne im posvetil
osobeno vnimanie. Posebno go istaknal zna~eweto na motivite
na kriminalitetot kako i povrzanosta na alkoholizmot i kriminalitetot.
Od negov neposreden interes be{e i geografskata rasprostranetost
na krivi~nite dela istra`uvani vo pet oblasti na Francija.
Ottamu ja izvlelol konstatacijata, deka vr{eweto na imotnite krivi-
~ni dela e karakteristi~no za nejzinite pobogati podra~ja, {to se dol`i
na tamo{nata golema diferencijacija me|u bogatoto i siroma{no
naselenie. Toj isto taka konstatira{e deka zgolemuvaweto na populacijata,
slabeeweto na obi~aite i mo`nosta da se izbegne postapkata
na gonewe ja uslovuva pomalata za~estenost na prestapite protiv li-
~nosta, iako negovite podatoci poka`uvaat golema kvota na nasilstva
vo urbaniziranite oblasti na ju`na Francija. Vo 1860 godina ja objavil
i svojata komparativna studija "Za moralnata statistika na Francija."
5. Me|u drugite avtori {to se zanimavale so utvrduvawe na opredeleni
statisti~ki korelacii me|u op{testveni pojavi i kriminalitetot
vredno e da se spomenat i angli~anecot Kristof (Cristophe,
341
"De la justicare de prevoyance et partiqulierment de l'influence de la misere
de L'aisonce, de l'ignorance et de l'instruction sur le nombre des crimes", 1927.
342
"Essai sur la statistique morale de la France," (Esej za moralnata statistika
vo Francija, 1833).
177

1791-1888), Fon Etingen (Von Oettingen, 1827-1905) i germanecot Majer
(Mayer, 1841-1925). Kristof gi prou~uval vrskite me|u industriskiot
razvoj i pauperizacijata na naselenieto so kriminalitetot, Etingen
takvite vrski gi baral vo vlijanieto na ekonomskite krizi i doka`al
deka vo takvi uslovi raste brojot na kra`bite osobeno kaj `enite i decata,
a Majer ja postavil problemasti~nata teorija za povrzanosta na
porastot na cenata na `itoto so kriminalitetot.
6. Osnovnoto zna~ewe na ovie statisti~ki istra`uvawa se sostoi
vo toa {to pridonesoa za nadminuvawe na apriornite religiozni
i metafizi~ki objasnuvawa na kriminalitetot i otvorawe na patot za
negovo postavuvawe kako realna op{testvena pojava. Toa {to me|utoa,
pretstavuva nivna slabost e, sî u{te, slabata razvienost na statisti-
~kite metodi i metodolo{ki tehniki, poradi {to golem del od nivnite
zaklu~oci bea povr{ni, ednostrani, a ~estopati i neto~ni.
2. PRETHODNICI NA KRIMINALNATA BIOLOGIJA
1. Vo po~etokot i vo tekot na XIX vek se pojavi grupa od pove}e
avtori koi ne gi interesira{e tolku kriminalitetot kako pojava na
socijalniot `ivot, tuku izvr{itelot na krivi~noto delo kako psihofizi~ko
su{testvo. So drugi zborovi storitelot na krivi~noto delo
stana predmet na interes niz psihologijata, psihopatologijata, pa duri
i niz anatomijata i fiziologijata. Spored na~inot na sfa}aweto
na problemot na kriminalitetot tie se javuvaat kako prethodnici na
kriminalnata biologija (antropologija i psihologija). Avtorite za
koi stanuva zbor vo prv red se lekari, psiholozi, psihijatri. Na ova
mesto }e gi spomeneme samo najva`nite od niv.
2. Franc Jozaf Gal (Franc Joseph Gall, 1758-1828) 343 tvrde{e deka
~ovekoviot mozok se sostoi od niza poednine~ni organi {to vlijaat na
oblikot na ~erepot. Zada~ata na frenologot e so obi~en dopir na ~erepot
da gi utvrdi negovite vdlabnatini ili ispup~enija koi uka`uvaat
na pomalku ili pove}e razvieni organi na mozokot, a so toa i na
onie lica koi sî ili }e stanat kriminalci, odnosno na onie koi toa ne
sî. Spored nego, razvojot i aktivnostite na sekoj ~ovek zavisi od konstrukcijata
na mozo~niot sistem. Mozokot e sostaven od pove}e zoni
(organi), koi me|usebno se nezavisni. Sekoja od tie mozo~ni zoni ima
svoja zasebna funkcija {to odgovara na edna od glavnite funkcii na
mozokot taka {to postojat tolku mozo~ni zoni kolku {to ima glavni
mozo~i funkcii. Od sostavot na mozokot zavisi ne samo fizi~kata konstitucija
na ~ovekot, tuku i negovite du{evni sposobnosti. Me|utoa,
sekoja psihi~ka aktivnost ne e opredelena so celokupniot razvoj na
mozokot, tuku samo od razvojot na onoj del na mozokot za koj taa e vrz-
343
"Introduction au cours de physiologie du cerveau," 1808, "Sur les fonction
du cerveau etr sur celles de chacune de ses parties," 1822.
178

ana. Na toj na~in podobnosta za nastanuvaweto i ravojot na sekoja psihi~ka
aktivnost e lokalizirana so edna mozo~na zona (teorija na
lokalizacija na mozo~nite funkcii). Ako site mozo~ni zoni se ednakvo
razvieni, site psihi~ki aktivnosti se razvivaat harmoni~no. Toa
e sostojba na ramnote`a na site mozo~ni funkcii i ottamu aktivnostite
i deluvaweto na takviot ~ovek e najpogodno vo odnos na socijalnata
sredina. Sprotivno od toa, ako se slu~i atrofija ili hipertrofija
na nekoja mozo~na zona, naru{en e i odnosot vo postapkata i razvojot
na psihi~kite sposobnosti - toa e sostojba na nevramnote`enost
na mozo~nite funkcii. ^ovekot so vakov nevramnote`en razvoj na mozo~niete
funkcii e nezgoden za socijalnata sredina: nego go karakteriziraat
so poroci i i krivi~nite dela.
Teorijata na Gal se razlikuva od dene{nite antropolo{ki teorii
na kriminalitetot spored toa {to razvojot na kriminalnata psiha
e predizvikan so naru{uvawe na edna mozo~na zona, eden del na mozokot.
Ova naru{uvawe mo`e da se zabele`i i od nadvor spored oblikot
na ~erepot na soodvetno mesto kade {to se lokalizirani konkretnite
psihi~ki funkcii. Site strasti, site krivi~ni sklonosti imaa
svoj nadvore{en beleg. Vrz osnovana ova u~ewe, vo pogled na nivnite
mo`nosti za vr{ewe na krivi~ni dela, Gal gi deli lu|eto na tri grupi.
Prvata grupa gi opfa}a onie lu|e koi blagodarenie na harmoni-
~niot razvoj na mozo~nite funkcii se karakteriziraat so celosna ramnote`a
na site svoi postapki. Tie najmalku doa|aat vo sudir so zakonite
i so moralnite principi. Vo vtorata grupa spa|aat onie onie kaj
koi postoi dezorganizacija vo oblasta na mozo~nite funkcii, pa vo
zavisnost od toa, kaj niv se javuvaat razni poro~ni i kriminalni aktivnosti.
Tretata grupa gi opfa}a site ostanati poedinci, kaj koi ne se
nao|aat zlostorni~ki sklonosti, no poradi otsustvo na silna volja lesno
se podlo`ni na negativni vlijanija na socijalnata sredina. 344
Negovoto u~ewe za funkciite na mozo~niot sistem denes e zastareno,
a negovata klasifikacija isto taka e kritikuvana. Me|utoa,
ona po {to toj denes e zna~aen, vo prv red e pomesteno vo okolnosta
{to u{te toga{ podvlekol deka krivi~noto delo e vo zavisnost od socijalnata
sredina. Krivi~noto delo, veli toj, ne se izvr{uva samo od
sebe, ne mo`e da se smeta kako apstraktno su{testvo. Krivi~noto delo
e proizvod na li~nosta, toa uka`uva na karakterot na li~nosta i na
nadvore{nite uslovi na razvojot na taa li~nost. Pogre{no e krivi~noto
delo da se ocenuva samo za sebe bez da se ispituva li~nosta koja go
vr{i. Za da se promeni zlostorni~kata volja ne e dovolno da se primenat
samo kazni. Celta na zakonodavstvoto, dokolku toa go dozvoluva
~ovekovata priroda, treba da bide kriminalitetot da se spre~i so preventivni
merki, a ako ~ovekot ve}e stanal zlostornik, da se popravi i
1961. str. 230.
344
Tahovi}, J. Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd,
179

op{testvoto da se za{titi od onie zlostornici koi se nepopravlivi.
3. Eskirol (Esquirol) 345 spa|a vo grupata na onie avtori koi kriminalitetot
go objasnuvaat so patologijata na zlostornikot. Me|utoa,
za razlika od drugite, spored nego kriminalnite sklonosti ne se izraz
na du{evno zaboluvawe vo vistinska smisla na zborot, tuku samo na
izvesni neotstranlivi nagoni. Postojat izvesni du{evno bolni sostojbi,
veli toj, koi opfa}aat samo mal broj na psihi~ki sposobnosti,
taka {to ostanatite psihi~ki funkcii ostanuvaat sosema normalni,
nenaru{eni. Tie du{evni sostojbi, vrzani za kriminalitetot, se karakteriziraat
so izvesni nedovolni nagoni koi silno go gonat toa lice
na vr{ewe na eden opredelen vid na krivi~ni dela. Na ovoj na~in
Eskirol prv go dava poimot monomanija i go objasnuva nejzinoto kriminogeno
zna~ewe davaj}i brojni primeri. Monomanijata kako instinktivna
sklonost za vr{ewe na opredelen vid na krivi~ni dela se sostoi
vo silni impulsi koi vr{at silno vlijanie na deluvaweto na poedinecot
vo opredelena nasoka. So ogled na prirodata na impulsite
(na sodr`inata, na objektot na nivnite sklonosti), monomanijata mo`e
da bide razli~na. Taka, postoi neotstranliva sklonost za ubistvo (homicidna
monomanija), za vr{ewe pale`i (piromanija), za kra`ba (kleptomanija)
itn. Liceto optovareno se edna od ovie monomanii vo sekoj
drug pogled e normano. Izvesni naru{uvawa nao|ame samo vo oblasta
na voljata, kade takvite silni impulsi ja opredeluvaat nasokata na negovite
posakuvawa. ^ovekot ne e gospodar na svojata volja dokolku e vo
pra{awe zadovoluvawe na ovie potrebi. Inaku, inteligencijata celosno
e so~uvana.
Ispituvaj}i go zna~eweto na monomanijata, Eksirol naveduva i
opi{uva golem brojna slu~ai vo koi opredeleni poedinci vr{ele pote{ki
krivi~ni dela pod vlijanie na svoite neotstranlivi impulsi.
4. Loverw (Lauvergne) 346 gi istra`uval zlostornicite od aspekt
na nivnite fizi~ki, moralni i intelektualni osobini. Toj, kako i
Gal, kriminalnite sklonosti gi doveduva vo vrska so preteraniot razvoj
na eden del na mozokot, pa ottamu e pretstavnik na grupata avtori
koi kriminalnata aktivnost ja doveduvaat vo vrska so fiziognomijata
i oblikot na mozokot na zlostortnicite (kriminalna fiziognomija i
frenologija). 347 Loverw, osobeno go naglasi kriminogenoto zna~ewe
345
"Les maldies mentales consideres sous les reports medicial, hvgienique et
medicilegal," 1838
346
"Les forcats consideres sous la report physiologique et intellectual, opserves
su bengle de Toulen," 1851.
347
Frenologijata ja napravil dostapna do {irokite krugovi novinarot
Spurchaim (Johann Gasper Spurzheim, 1776-1832), a vo SAD imala izvesen
odek me|u onie koi se zanimavale so izvr{uvaweto na kaznata. Vo Francija,
Feliks Voisen (Feliks Voazen) vo 1837, uredil edna studija za "sredniot menliv
sostav na pove}eto prestapnici." Vo 1841 Loverw (Lauvargne) go objavil
180

na povratot kaj zlostornicite. Povratnikot e osoben tip na zlostornik
so opredeleni kriminalni sklonosti. So sekoe natamo{no vr{ewe
na krivi~ni dela, negovite sklonosti samo dobivaat pokonkreten
oblik, a samoto kriminalno dejstvie stanuva sostaven del na negovite
aktivnosti. Za takvoto lice, vr{eweto na krivi~nite dela e obi~na
rabota na koja toj sosema naviknal. Pokraj toa, toj gi ispituva i ostanatite
zlostornici i sozdava nivna klasifikacija so ogled na intenzitetot
na nivnite sklonosti. Pritoa, osobeno gi zema predvid ubijcite
i siluva~ite. Vo prvata kategorija gi pomestuva onie koi vr{at
krivi~ni dela na mig. Vo vtorata kategorija gi pomestuva onie koi
vr{at krivi~ni dela po izvesno razmisluvawe, i so ogled na toa kaj
koi kriminalnite sklonosti se pove}e izrazeni. Me|utoa, najte{ki se
onie zlostornici koi vr{at krivi~ni dela poradi divja~ki, surovi i
vrodeni sklonosti predizvikani so soodvetni instinkti.
5. Feris (Ferrus) 348 posebno se zanimaval so ispituvaweto na re-
`imot na zatvorite i sredstvata za popravawe na zatvorenicite. Toj
jasno go naglasuva principot na individualizacija na kaznata koj denes
se smeta za osnovna pridobivka na sovremenoto nau~no ispituvawe
na kriminalitetot. Vrz osnova na svoite mnogubrojni zabele`uvawa
vo vrska so problemot na individualizacijata, a trgnuvajki od kriteriumot
na intelektualniot razvoj (stepenot na inteligencijata), toj ja
dva i slednata klasifikacijana zlostornici:
1 0 Lica koi mo`at da se smetaat za sosema nepopravlivi. Kaj
niv inteligencijata e sosema normalna, a kon vr{eweto kriminalni
aktivnosti gi gonat izvesni sklonosti od organski karakter.
2 0 Vo vtorata grupa se pomesteni licata koi se karakteriziraat
so slabo razvieno moralno ~uvstvo. Kaj niv inteligencijata e sredna i
vr{at krivi~ni dela od seksualni motivi, zaradi svoite sklonosti
kon orgii, navikata za lutawe, bezdelni~ewe. Ovie sklonosti kaj niv
najpove}e se predizvikani so lo{oto vospituvawe vo ranoto detstvo.
Osobeno se podlo`ni na vlijanieto na sredinata. Rasipanosta e ona
{to niv gi vodi kon kriminal ne poradi nekoi vrodeni sklonosti,
tuku poradi izvesna steknata raskala{enost i inercijata kon sledewe
na lo{i primeri. Zgora na toa, takvite steknati tendencii za vr{ewe
trudot "Robija{ite izu~uvani vo fiziolo{ki, moralen i intelektualen pogled
vo tulunskata zandana." Vo 1865 Broka (Paul Broca, 1824-1880) go osnoval
Antropolo{koto dru{tvo, a edinaeset godini podocna po zasluga na Lombrozo,
nastanala kriminalnata antropologija. Vidi: Pinatel, Kriminologija, str. 21
i natamu. Vo amerikanskata teorija, frenologijata se vrzuva so imeto na ^arls
Koldvel (Charles Caldwell, 1772-1853). Spored nego trite osnovni frenolo-
{ki karakteristiki se: sklonosta kon ra|awe golem broj deca, `elbata za
urivawe i nasitnosta koi se tesno povrzani so kriminalnoto povedenie.
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 261.
348
"Des prisonniers, de l'emprrisonnment et des Prisone," 1850.
181

na krivi~ni dela kaj niv ne se od silen intenzitet, nitu pak silno gi
vle~at kon kriminal.
3 0 Vo tretata grupa spa|aat onie zlostornici koi poradi izvesni
nedostatoci vo telesnata i du{evnata organizacija se nesposobni
za kakvo i da e zanimawe, pa so ogled na toa edinstveniot izvor na
svoite prihodi go nao|aat vo vr{eweto krivi~ni dela. Tie najbrzo
mo`at da se popravat i da se otrgnat od kriminalot. Treba samo da se
jakne nivnata volja, na nivniot misloven `ivot da mu se dade izvesna
sodr`ina, da im se odredi izvesna korisna nasoka vo `ivotot i da se
vlijae toa postojano da go sledat. Nivniot kriminalitet vo prv red e
predizvikan poradi nesposobnosta da izdr`at vo borbata za `ivot so
posposobnite rabotnici. Niv im nedostasuva socijalno ~uvstvo: ne gi
poka`uvaat i ne se svesni na svoite socijalni dol`nosti. Ottamu,
ovie zlostornici mo`at natamu da se grupiraat vo slednite tri podgrupi:
a) Zlostornici spored prirodata na svoite sklonosti, perverzni,
spored inteligencijata normalni, a spored na~inot na vr{eweto
na krivi~nite dela dobri organizatori {to delata gi vr{at spored
izvesen sistem,
b) Poro~ni zlostornici, tupi, so slaba inteligencija, priglupi
no pasivni, koi krivi~nite dela gi vr{at od kukavi~luk ili re~isi
od indolentnost, ili zaradi otsustvo na otpornost sprema kriminalnite
vlijanija,
v) Zlostornici nesposobni za samostoen `ivot, li{eni od socijalno
~uvstvo, koi ne mo`at da go ocenat dostrelot na svoeto deluvawe,
koi i koga }e bidat kazneti ne go sfa}aat zna~eweto nitu na deloto
ni na kaznata.
6. Morel (Benedict Augustin Morel, 1809-1873) 349 e prviot avtor
koj sistematski go prou~uval vlijanieto na degeneracijata vrz kriminalitetot.
Spored nego, degeneracijata se sostoi vo svrtuvawe (otstapuvawe)
od prvobitniot normalen ~ovek. Toa svrtuvawe ne se vr{i
odedna{, tuku postepeno niz pove}e generacii i toa so posredstvo na
nasledstvoto. Uka`uvajki na golemata uloga na nasledstvoto vrz razvojot
na degeneracijata, pa spored toa i vrz razvojot na site psihopatski
procesi, toj posredno uka`a i na zna~eweto na nasledstvoto vrz
formiraweto na kriminalnite sklonosti so ogled deka ovie gi sfa-
}a{e kako izvesni tendencii vo ramkite na samata degeneracija. Me|utoa,
degeneracijata ne e neizbe`na pojava vo istorijata na ~ovekoviot
razvoj. Taa e predizvikana so izvesni nadvore{ni okolnosti, pa spored
toa, ako otpadnat ovie okolnosti bi zaprel i samiot proces na degeneracijata.
Morel e eden od retkite avtori koi se zanimavale so problemot
na degeneracijata, a pokraj toa uka`uva i na vlijanieto na soci-
349
"Des degenerescences physiquelle et morales" (Za degeneracijata na
~ovekoviot rod), 1857.
182

jalnite faktori vrz procesot na degeneracijata. Toj osobeno go podvlekuva
kobnoto vlijanie na lo{ite materijalni uslovi vrz procesot
na degeneracijata. Lo{ata ishrana, nezdravite uslovi na smestuvawe,
vr{eweto na te{ki raboti, upotrebata na alkohol, nedovolnata nadnica,
posledicite na siroma{tijata koi go demoraliziraat ~ovekot,
necelosnoto vospituvawe i obrazovanie, veli toj, se pri~ini koi predizvikuvaat
dlaboki naru{uvawa vo organizmot i koi natamu se prenesuvaat
i akumuliraat preku nasledstvoto. Na toj na~in se sozdavaat
celi nizi na degenerici vo oddelni semejstva koi se karakteriziraat
ne samo so kretenizam i idiotizam, tuku i so golem broj na izvr{eni
krivi~ni dela. Naprotiv, ako nadvore{nite uslovi se normalni (povolni)
~ovekoviot organizam normalno se razviva, zacvrstuva i po pat na
nasledstvo niz pove}e generaciite se javuvaat sî pousovr{eni fiziopsihi~ki
tipovi, kaj koi nema nitu fizi~ki nedostatoci ni kriminalni
sklonosti. Procesot na degeneracijata e postepen koj vo svojot tek
mo`e i da bide zapren (mo`e duri da dojde i do regeneracija) ako idnata
generacija `ivee vo podobri nadvore{ni uslovi. Ako pak procesot
se razviva dokraj, toj neizbe`no vodi kon sozdavawe na li~nosti so
fizi~ki defekti, a vo psihi~kiot `ivot kon site perverzii i zlostorstva.
Morel go podvlekol odnosot me|u degeneracijata i op{testvenite
rastrojstva od edna, i kriminalitetot od druga strana, i tvrdi
deka poradi toa kriminalitetot se javuva kako neizbe`na op{testvena
pojava neposredno predizvikana so degeneracijata, a posredno so lo{ite
uslovina `ivotot. Posebno uka`a na {tetnoto vlijanie na alkoholot
vrz procesot na degeneracijata, pa i vrz kriminalitetot. Alkoholot
sozdava, veli toj, golemi redovi na nerabotnici li{eni od sekakvo
op{testveno moralno ~uvstvo, tupi i oglupaveni, koi se karakteriziraat
so brzo iskol~uvawe na instinktite i so golem broj na krivi~ni
dela. Pojavata na degeneracijata mo`e da se zabele`i kaj izvesni poedinci
u{te vo samoto nivno detstvo. Toa se deca koi u{te vo prvite
godini na nivniot `ivot poka`uvaat vistinski zlostorni~ki aktivnosti.
7. Despin (Prosper Despine, 1812-1892) 350 se smeta za zna~aen pretstavnik
na kriminalnata antropologija. Glaven predmet na negovite
istra`uvawa pretstavuva psiholo{kata strana na zlostornicite. Spored
svoeto u~ewe toj e najblizok do stavovite na Garofalo, za{to site
psihi~ki okolnosti na zlostornikot {to go naveduvaat kon kriminalitet
gi objasnuva so otsustvo na moralnite ~uvstva kaj poedinecot.
Spored nego, zlostornikot od navika osobeno se karakterizira so redica
moralni anomalii. Tie moralni anomalii mo`at glavno da se svedat
na dve grupi. Prvo doa|aat onie svojstva na zlostornikot koi go karakteriziraat
kako ~ovek bez kakva i da e svest, a potem se poka`uva
350
"De la folie stude psychologique sur les criminales", str. 1875.
183

kako ~ovek bez kakva i da e sovest. Zlostornikot od navika, i koga projavuva
nekoj vid gri`a na sovest, za nego toa pove}e e nekoj vid na perfidna
gluma, odo{to vistinsko kaewe. Kaj nego nema so~uvstvo za nanesenata
bolka na `rtvata na krivi~noto delo. So otsustvo na moralno
~uvstvo ne se karakterizraat samo ubijcite od predumisla i site
ladnokrvni zlostornici, tuku i site zlostornici koi vr{at krivi~ni
dela bez nikakvo razmisluvawe. So ogled na nedostigot na moralnite
~uvstva, zlostornikot vo mnogu mu e sli~en na divjakot. Zlostornicite
se divjaci koi zalutale vo na{eto civiliziano op{testvo, a celiot
zlostorni~ki svet e divja~ko op{testvo srede civilizacijata.
I Despin vr{i klasifikacija na zlostornicite. Toa go pravi
pove}e od psiholo{ko gledi{te i vo vrska so prakti~nite predlozi za
nivno popravawe. Najprvin zboruva za zlostornici koi vr{at krivi-
~ni dela po zrelo razmisluvawe. Potoa sleduvaat zlostornici koi
krivi~noto delo go vr{at na mig bez prethodno razmisluvawe. Toa se
pove}e slu~ajni zlostornici i pove}e od strast. Tretata grupa ja pretstavuvaat
zlostornicite so naru{uvawa vo sferata na psihi~kiot
`ivot, no tie naru{uvawa ne se simptomi na du{evni zaboluvawa tuku
vo prv red moralni anomalii. Duri vo ~etvrtata grupa se pomesteni
izvr{itelite na krivi~ni dela so jasno projaveni du{evni zaboluvawa,
koi gi poka`uvaat vistinskite simptomi na odelni formi na ludilo.
Kako {to ve}e spomnavme, spored Despin, najgolemiot broj od
vinovnicite se karakteriziraat so moralni anomalii, so otsustvo na
moralno ~uvstvo. Zatoa, toj, vo prv red, se zalaga za voveduvawe takvi
kazni koi najpove}e }e vlijaat vrz ovoj vid zlostornici. Kon niv, kaznata
treba da ima karakter na moralno prevospituvawe. Me|utoa, spored
Despin, vospituvaweto ne mo`e sî da napravi. Taa ne mo`e da sozdade
nekoi nepostoe~ki psihi~ki sposobnosti, tuku samo da gi razvie,
kultivizira sposobnostite koi na nekoj na~in ve}e egzistiraat.
Ottamu, pak, {to smeta deka kaj pogolem del na zlostornicite postojat
osnovni psihi~ki postavki za razvoj na moralnite ~uvstva i deka
brojot na vakvite zlostornici e najgolem, posebno se zalaga za izrabotka
na eden kaznen sistem, pred sî zasnovan vrz moralni principi. Toa
moralno postapuvawe so zlostornicite go formulira na sledniot na-
~in. Poedincite najpove}e moralno se iskol~uvaat na toj na~in {to
im podlegnuvaat na vlijanijata od ve}e moralno rasipanite lu|e. Zatoa
treba da se spre~i dopirot me|u lu|eto skloni kon moralni iskol~vawa
i onie koi ve}e se prili~no moralno propadnati. Zlostornicite
koi ve}e se poka`uvaat kako lica so otsustvo na moralni ~uvstva vo
nikoj slu~aj ne treba da se ostavaat sami, za{to vo nivnata sovest ne se
nao|a nikakov pottik za moralno kaewe i moralno popravawe. Vo osamenot
tie samo gi prodlabo~uvaat svoite amoralni nameri. Takvite
vinovnici treba postojano da se dr`at vo kontakt so lica so silni moralni
kvaliteti, so silna volja, koi se gotovi moralno da gi prevospi-
184

taat prvite. Tie treba da vr{at postojan nadzor vrz ovie zlostornici,
celosno da ja ispitaat nivnata priroda, nivnite instinkti, za potoa da
mo`at da vlijaat vrz preobrazuvaweto na nivnite karakteri i ubla-
`uvaweto na nivnite amoralni instinkti. Tie vo osnova treba da ja
izmenat nasokata na mislite na vakvite zlostornici, da gi naso~at kon
dobri i plementiti idei, sozdavaj}i kaj niv volja, vkus i navika za rabota.
Dr`avata treba da vodi postojana gri`a za vakvite zlostornici,
postojano da gi dr`i pod nadzor dodeka celosno ne se popravat. Po
izleguvaweto od zatvorot, ako e mo`no, treba da se smestat vo vospitni
zavodi sli~ni za vospituvawe na zavodite za vospituvawe na mladite.
Na~inot na postapuvaweto vo tie zavodi treba da ovozmo`i celosna
preobrazba na nivniot karakter, da se napravat ne`ni, ~uvstvitelni
sprema stradawata na poedincite, ~esni, polni so milost i plemenitost.
Me|utoa, kon vakviot sistem na ureduvawe na zavodite, bea
vedna{ upateni brojni zabele{i. Vo taa smisla osobeno be{e uka`ano
na negovata prakti~na neizvodlivost so ogled deka za desetici iljadi
zlostornici bi trebalo da se anga`ira ist broj na vospituva~i. Duri i
koga ova bi se steknalo, te{ko e da se najdat tolku lu|e koi bi gi ispolnuvale
site uslovi za vaka zamislenite vospituva~i. Na ovoj sistem,
opravdano mu se prefrluva{e deka e nezamisliv i od finansiski
aspekt.
8. Kako zatvorski lekar so sta` od 20 godini, Tomson (Thomson)
351 gi ispituval biolo{kite i psiholo{kite karakteristiki na
5.432 zatvorenici. Vrz osnova na ovie ispituvawa do{ol do zaklu~ok
deka najva`na pri~ina na kriminalitetot e slabata inteligencija. Vo
taa smisla naveduva deka devet desetini od zlostornicite bile so potprose~na
inteligencija. Pritoa, naveduva deka e pogre{no vrz osnova
na izvesni "ostroumni" potfati na zlostornicite da se izvlekuva zaklu~ok
za nivnata visoka inteligencija. Toa so {to se karakteriziraat
tie, ne e iteligencija, tuku lukavost. Zlostornicite se isklu~itelno
lukavi lu|e i ottamu ponekoga{ ostavat vpe~atok deka se ostroumni.
Spored Tomson, golema uloga vo pogled na kriminalitetot igra i nasleduvaweto.
Nasledstvoto ne mora sekoga{ da se prenesuva po organski
pat. Tuka va`na uloga igraat i vlijanijata na tradicijata vo semejstvoto,
lo{ite primeri vo nego koi ~estopasti spored svoeto zna-
~ewe ja nadminuvaat samata okolnost na organskoto nasledstvo. Vo
op{tata istorija na kriminalitetot na ~ove{tvoto mo`at da se najdat
golem broj primeri kade {to kriminalitetot se prenesuva od koleno
na koleno. Me|utoa, kako {to se poznati semejstva spored brojot na registriranite
zlostornici niz pove}e generacii, isto taka se poznati
i izvesni semejstva spored svojata sjajna tradicija.
9. Spored misleweto na negovite sovremenici, trudovite na
351
"Psuchology of criminals", 1870.
185

angliskiot psiholog Mendsli (Henry Mandsley, 1835-1918) 352 se zasnovaat
vrz site dotoga{ poznati trudovi od oblasta na psiholo{koto
prou~uvawe na problemot na kriminalitetot. Toj vo svoeto vreme stekna
golema popurnost, a i denes na nego se povikuvaat brojni avtori od
oblasta na kriminalnata psihologija. Spored nego, site zlostornici
glavno se karakteriziraat po izvesni naru{uvawa vo oblasta na psihi-
~kiot `ivot ili so otsustvo na moralni ~uvstva ("molal insanity"). Vo
oblasta na psihopatskite osobini na zlostornicite, toj go istaknuva
zna~eweto ne samo na du{evnite zaboluvawa, tuku i na izvesni me|u
fazi me|u normalniot op{testven `ivot i poedine~nite du{evni zaboluvawa.
Toj tvrdi deka postoi izvesna sredna zona kade {to du{evnite
naru{uvawa se grani~at so ludilo, no tie u{te ne mo`at da se smetaat
kako du{evni naru{uvawa i ottamu i denes pretstavuvaat predmet
na diskusija vo op{tata psihiopatologija. Kriminalitetot vo
prv red e posledica na ovie op{ti grani~ni fazi od oblasta na du{evnoto
rastrojstvo, odo{to na vistinskite du{evni zaboluvawa. Kaj zlostornicite
mo`eme da zabele`ime izvesni neurotski sostojbi koi,
spored svojata priroda i razvoj imaat prili~na sli~nost so ostanatite
neurozi, osobeno so neurotskite vidovi na epilepsija ili so izvesni
fazi na delirium. Tie osobeni psihi~ki sostojbi koi stojat na preodot
me|u zdraviot organizam i du{evnoto zaboluvawe, a se zna~ajni za
kriminalitetot, se narekuvaat kriminalni psihozi. Ovie kriminalni
psihozi se razlikuvaat od vistinskite du{evni zaboluvawa spored toa
{to konkretnite lica nikoga{ ne doa|aat vo stadium na vistinski delirium.
Takvite vinovnici vo sekoj drug pogled vodat normalen `ivot
samo {to se skloni na vr{ewe na krivi~ni dela. Drugite karakteristiki
na zlostornicite se sostojat vo izvesno naru{uvawe vo oblasta
na moralnite ~uvstva. Ovie naru{uvawa se projavuvaat vo izvesni perverzni
~uvstva i silno naglaseni niski instinkti. Kaj takvite vinovnici
intelektualniot del na psihi~kiot `ivot e sosema so~uvan. A
site tie osobini od moralniot karakter koi se nao|aat kaj zlostornicite,
Mensli gi narekuva zaedni~ki simptomi na tn. moralno ludilo
("moral insanity"). 353 Vrz osnova na ova u~ewe toj ja dava i slednata klasifikacija
na zlostornici:
1 0 Slu~ajni zlostornici koi spored svoite tendencii najlesno
se re{avaat kon vr{ewe na krivi~ni dela.
2 0 Zlostornici od navika koi vo prv red se karakteriziraat so
352
"Mental responsability". 1873, "La crime et la Folie", 1888.
353
Vo kriminolo{kata literatura se smeta deka poimot moralno ludilo
za prvpat go odredil Tomas Aberkrombi vo XVII vek, kako osobenost na
edno lice koe so zdraviot razum povrzuva te{ki nedostatoci ili nepravilnosti
vo negovite moralni na~ela. Vidi: Pinatel, @. Kriminologija, str. 22. Ovoj
poim go upotrebuva i Angliskiot lekar Pri~ard (James. C. Prichard, 1768-
1842), kako pojava koja vodi kon kriminalno povedenie.
186

naru{uvawa vo oblasta na moralnite ~uvstva, pa so ogled na toa gi poka`uvaat
site osobini na tn. moralno ludilo.
3 0 Zlostornici so vrodeni kriminalni sklonosti, so postojani
kriminalni tendencii, no koi se op{testveno zdravi. Edinstveno kaj
niv se zabele`uvaat site pojavi na spomnatata kriminalna psihoza,
4 0 Du{evno bolni zlostornici koi se optovareni so izvesni vistinski
du{evni zaboluvawa.
Me|utoa, veli Mensli, ne treba premnogu da se precenuva biolo{kiot
moment vo ispituvaweto na kriminalitetot. I pokraj toa
{to postojat izvesni svojstva na zlostornicite, koi, spored nego, ja so-
~inuvaat spomnatata kriminalna psihoza, sepak ne mo`e da se zboruva
za nekoja kriminalna konstitucija koja bi mo`ela da ni dade nekoj tip
na roden zlostornik, odnosno na ~ovek koj vo sekoj slu~aj mora da stane
zlostornik. Spored toa nema lu|e koi od samoto ra|awe se predopredeleni
da stanat zlostornici. Site spomnati kriminalni aktivnosti
koi gi nao|ame kaj zlostornicite, ne mora sekoga{ da dovedat do krivi~no
delo. Nadvore{nite uslovi vo mnogu go namaluvaat ili go favoriziraat
konkretiziraweto na kriminalnite sklonosti. Duri ni onie
poedinci kaj koi nao|ame jasni simptomi na du{evno rastrojstvo, vo
sekoj slu~aj ne stanuvaat zlostornici. Spored svoite psihofizi~ki
osobini tie navistina poseduvaat izvesni kriminalni sklonosti, me-
|utoa, ako takvite lica `iveaat vo povolni uslovi, mo`at da ne stanat
zlostornici. Ulogata na nadvore{nite faktori kaj konkretiziraweto
na zlostorni~kite sklonosti e u{te pogolema koga se vo pra{awe zlostornicite
koi se karakteriziraat so izvesni nastranosti vo oblasta
na moralniot `ivot. Site psihi~ki svojstva koi kaj niv go pretstavuvaat
moralnoto ludilo ne se stati~ni tuku se vo postojana evolucija:
vo samiot po~etok na razvojot, vo prv red, zavisat od semejnoto vospituvawe
i obrazovanie. Ovie moralni svojstva od samoto ra|awe ne se
vrodeni vo ~ovekot, tuku im se sli~ni na site ostanati psihi~ki svojstva,
pa sli~no na niv postojano se menuvaat, kako pod vlijanie na izvesni
organski uslovi (na primer, pod vlijanie na nekoe organsko zaboluvawe),
taka i pod vlijanie na nadvore{nite uslovi na `ivotot. Iako
se razvile vo detstvoto, tie mo`at vo tekot na `ivotot sosema da se
izgubat. Zemeno voop{teno, postoi cela gradacija vo razvojot na moralnite
~uvstva, pa i na onie koi se kriminogeni. Taa se dvi`i me|u najvisok
stepen na moralen razvoj, so najvisok stepen na `ivotna energija,
pa se do do najnizok stepen koga nedostasuva ne samo voljata, tuku vo
celost iz~eznalo i samoto moralno ~uvstvo. Pri ova gradacija vo formiraweto
na mnogubrojnite nijansi vo moralniot razvoj na eden ~ovek,
va`na uloga imaat uslovite na konkretniot poedinec. Sekoj stepen
na moralniot razvoj e usloven od nadvore{niot op{testven `ivot
na liceto.
10. ^isto biolo{kata varijanta na kriminalnoto odnesuvawe
mo`e da se stetne i kaj brojni drugi avtori kako na primer: Lukas
187

(Prosper Lucas, 1805-1885) koj go naglasi postoeweto na vrskite me|u
naslednosta i zlostorstvoto, {vajcarskiot teolog Lavater (J. G. Lavater,
1741-1801) - nao|a sli~nosti me|u glavite na delinkventite i `ivotnite,
Galton i drugi. Fransis Galton (Francis Galton, 1822-1911) vo
svoeto delo od 1869, go opi{al generaciskiot sled na 997 istaknati
li~nosti i na 1.000 drugi gra|ani i konstatiral deka me|u pradedovcite
na prvata grupa isto taka imalo 500 istaknati li~nosti, a me|u
pradedovcite od vtorata grupa samo 4. Spored nego, {ansata da se bide
dobar ili lo{, istaknat gra|anin ili marginalna li~nost se steknuva
so ra|aweto. Negovata konstatacija deka od genijalci se ra|aat genijalci,
mo`e da se protolkuva i vo obratna nasoka, deka od kriminalci
mo`e da poteknuvaat samo kriminalci.
11. Za prethodnicite na kriminalnata biologija mo`e da se
ka`e deka go poddr`uvaat mehaniciti~kiot organski determinizam na
kriminalnoto povedenie. Nivnata osnovna postapka e deka zlostornikot
vo sebe nosi nasledni osobini na svoite pradedovci koi niz eden
degenerativen proces mo`at da dojdat do izraz kaj opredelen poedinec
i da se manifestiraat vo negativno odnesuvawe.
V. POJAVA I RAZVOJ NA KRIMINOLO[KITE [KOLI
1. ANTROPOLO[KA [KOLA
1. Krajot na XIX vek e vreme na golem podem na prirodnite i
op{testvenite nauki ~ii {to soznanija po~naa {iroko da se koristat
vo krivi~nopravnata oblast. Glavni pri~ini za toa, me|u drugoto, se i
prvi~nite sogleduvawa na dvi`eweto na kriminalitetot i ottamu izvedenite
zaklu~oci deka spre~uvaweto na negoviot natamo{en porast
ne mo`e da se postigne samo so usovr{uvawe na krivi~noto zakonodavstvo.
Taka na primer, Gabriel Tard (Gabriel Tarde) vo svoeto delo
"Sporedben kriminalitet" od 1886 godina, iznesuva podatoci deka vo
Francija vo periodot od 1815 do 1880 godina, kriminalitetot porasnal
skoro za tri pati. Sli~na bila sostojbata i vo drugite zemji, a vo nekoi
od niv toj porast bil duri i poizrazen.
Takvite soznanija dovedoa do ostri kritiki na klasi~nata {kola
i do potrebata od menuvawe na pristapot vo izu~uvaweto na problemite
na kriminalitetot. Vrz tie osnovi nastana antropolo{kata {kola
koja {to vo sledeweto na kriminalitetot }e se potpre vrz li~nosta
na zlostornikot i pozitivnata nau~na metoda na Ogist Kont. So svrtuvaweto
na istra`uvawata kon storitelot, a ne kon negovoto krivi~no
delo ovaa {kola se obide radikano da go izmeni krivi~noto pravo, a
od dijametralno sprotivstavenite stavovi }e proizlezat i direktni
obvinenija na klasi~nata {kola za site neuspesi vo borbata protiv
kriminalitetot.
188

2. Pri~nite na kriminalitetot za koi klasi~nata {kola voop{to
ne se interesira{e, antropolo{kata {kola }e gi pronajde vo
anatomskite, fiziolo{kite i psiholo{kite anomalii na li~nosta na
zlostornikot. Najekstremen vo taa nasoka be{e ^ezare Lombrozo (Cesare
Lombroso, 1836-1909). 354 Toj, kako lekar, antropolog, psihijatar, a
potoa i profesor po sudska medicina vo Pavija i Torino, 355 vr{el
mnogubrojni antropometriski i fiziognomni merewa 356 {to go dovedoa
do idejata deka prestapnikot e roden atavisti~ki tip koj poradi
svoite konstitucionalni svojstva e predodreden za zlostorstvo. Trgnuvaj}i
od izvesni degenerativni svojstva (nasledni stigmati na degeneracijata)
i promatoidni osobini (posebni karakteristiki svojstveni
na majmunite, praistoriskite lu|e i primitivnite rasi) toj go konstruira
rodeniot zlostornik vo ~ii obele`ja le`at osnovnite pri~ini
na kriminalitetot. 357 Tie pri~ini mo`at da se otstranat samo so primena
na opredeleni medicinski merki {to treba da gi zamenat kaznite.
3. Vo zavisnost pak od vnatre{niot raspored na navedenite obele`ja,
pokraj rodeniot zlostornik postojat i du{evni bolni, zlostornici
od navika, zlostornici od strast i slu~ajni zlostornici.
354
Kako prv za~etnik na antropolo{kite idei za kriminalitetot se
smeta Platon koj, kako {to vidovme, zlostornicite gi dele{e na onie ~ie povedenie
mo`e da se popravi i onie {to se nepopravivi za{to se ra|aat takvi.
Sledniot obid vo ovaa nasoka go pravi italijanskiot lekar Xambatista dela
Porta (Gambatistta della Porta, 1536-1615) koj go istra`uval odnosot na crtite
na liceto na nekoi telesni obele`ja na ~ovekot so negovite duhovni osobini.
Dobienite rezultati go iznel vo deloto: "De Humane Psysiognomika." Podocna
se javuvaat pretstavnicite na tn. frenolo{ka {kola, za koja pogore ve}e
zboruvavme, i kako {to vidovme go otfrli klasi~niot indeterminizam tvrdej}i
deka kriminalitetot e neizbe`na posledica na strukturnite elementi na
~ovekoviot mozok.
Glavni dela na Lombozo: "L'uomo delinquente", 1878, "L'antrhoppologie criminelle
et ses recents progres", 1896, "De crime, causes et remedes", 1899, "Le crime
politique et les revolution", 1890, "La forme criminelle et la prostitution", 1900.
355
Lombrozo e roden vo Venecija vo evrejsko semejstvo. Po srednoto
{kolo se zapi{al na medicinski fakultet i specijaliziral psihijatrija.
356
Toj izvr{il antropometriski merewa vrz 5907 zatvorenici i u{te
387 ~erepi na mrtvi zlostornici. Pokraj toa svoite istra`uvawa gi dopolnuval
i so merewe na glavi na deca od u~ili{na vozrast.
357
Degenerativnite obele`ja na zlostornikot Lombrozo gi bara{e vo
formata na ~erepot, formata na koskite, te`inata i oblikot na mozokot, formata
na u{ite, poleto na vidot, kosata, pigmentacijata na ko`ata, brojot na
prstite (prekubrojni prsti), razvienosta na polnite organi, levu~arstvoto
itn.
189

1 0 Rodeni zlostornici. Kaj rodenite zlostornici se prisutni
najgolemiot broj anomalii na li~nosta. Spored Lombrozo, stanuva
zbor za slednive vidovi na anomalii:
a) Anatomski anomalii koi kaj rodenite zlostornici mo`at
lesno da se prepoznaat, za{to se izrazuvaat preku enormno nizok rast,
nenormalno golema ili mala glava, kosi i vdlabanti o~i, gusti ve|i,
nepravilen nos, predolgo ili pre{iroko lice, ispaknati jabol~nici,
isturena vilica (prognatizam), retki zabi, tesni usni, golemi i klempavi
u{i, gusta kosa, preterano bledilo na liceto itn.
b) Me|u fiziolo{kite anomalii dominiraat: namalenoto ~uvstvo
na bolka (analgezija) {to vodi kon ~esto tetovirawe na zlostornicite,
otapenost na ~uvstvoto na dopir, daltonizam, levu~arstvo,
ekstremna ostrina na vidot, pogolema pigmentacija na ko`ata, sposobnost
na brzo zazdravuvawe od povredi, prisustvo na `enski osobini
kaj ma`ite (razvieni gradi i karlica, visok glas, }osavost) i obratno
(ma{ki stas, dlabok glas, kosmatost i sl.) kaj `enite. Najte{kite zlostornici
se karakteriziraat so upadliva grdost na liceto. Pogledot
im e isto taka karakteristi~en: bezboen, laden i fiksiran kaj ubijcite,
a nemiren, i zbunet kaj kradcite.
v) Psihi~kite osobini se izrazuvaat vo moralna ne~uvstvitelnost
na zlostornicite kon drugite i isklu~itelna ~uvstvitelnost kon
sopstvenata li~nost so poseben koncept kon Gospod i moralnosta. Tie
poka`uvaat visok stepen na odmazdoqubivost, golema re{itelnost za
vr{ewe zlo zaradi zlo, nedostig na sovest i so~uvstvo {to se gleda vo
ladnokrvnoto posmatrawe i i`ivuvaweto so svoite `rtvi (raspar~uvawe,
grizewe na organite i piewe na nivnata krv), nepostoewe strav
od kazni i sl. Gordosta i suetata se redovni osobini na zlostornicite.
Svesni za svojata nevrednost, tie ~uvstvuvaat potreba da privle~at
vnimanie vrz sebe i na drug na~in. ^esto se gordeat so krivi~noto
delo, a od druga strana se mnogu pla{livi. Nesposobni se za bilo kakva
naporna rabota, nevoobi~aeno se indolentni (mrzlivi), a do krajnosti
egoisti i patolo{ki la`govci. Vo odsustvo na op{testveni i
semejni ~uvstva i nepostojanost na ostanatite ~uvstva, stanuvaat igra-
~ki na svoite strasti. Koga se vrzuvaat za nekoja `ena vo nea gledaat
samo sredstvo za izvr{uvawe na krivi~no delo. Isto taka, projavuvaat
slaba volja, golema promenlivost na motivite {to se gleda vo preza-
~esteno menuvawe na svoite odluki. Kaj niv postoi golema strast kon
oddavawe na alkohol i komar, kako i kon orgii i seksualni perverzii.
^esto se skloni kon upotreba na izrazeni gestikulacii i onomatopejski
jazik so personifikacija na ne`ivi predmeti.
Dokolku nekoj poseduva najmalku ~etiri do pet od ovie anomalii
(stigmati) toga{ so sigurnost se raboti za roden zlostornik.
Ostantite tipovi na zlostornici mo`at da imaat pomal broj na vakvi
stigmati, a po isklu~ok i da ne gi poseduvaat.
190

Rodenite zlostornici se po~esti kaj licata od ma{ki pol odo-
{to kaj `enite. Anomaliite {to gi poseduvaat se vrodeni i ne mo`at
da se iskorenat so nikakvo vospitno dejstvo. Tie zlostornici se nepopravlivi
i opasni za op{testvoto pa zatoa mora od nego da se otstranat.
Niv gi ima najmnogu, odnosno 40% me|u kriminalnata populacija
(podocna, Lombrozao go namali ovoj procent na 33%).
2 0 Du{evno bolni zlostornici. Kaj ovie zlostornici se prisutni
skoro site abnormalnosti kako i kaj rodenite zlostornici, so taa
razlika {to kaj niv se nao|aat i izvesni du{evni zaboluvawa (monomanija,
melanholija, histerija i sl.). Niv Lombrozo gi deli na tri podgrupi:
a) Du{evno bolni vo vistinska smisla se onie zlostornici kaj
koi postojat izvesni du{evni zaboluvawa vo razni formi i stadiumi.
b) Moralni ludaci koi krivi~nite dela gi vr{at pod vlijanie
na neotstranlivi impulsi {to nastanuvaat poradi atrofija na moralnite
i socijalnite ~uvstva, odnosno poradi nivnata nesposobnost za
pravilno rasuduvawe. Kaj niv se sre}avaat razni oblici na slaboumnost
{to mo`e da imaat vrodeno ili steknato poteklo.
v) Poluludaci (matoidi) se lica koi se nao|aat na sredinata
me|u normalnite i du{evno bolnite zlostornici kaj koi se pojavuvaat
samo izvesni psihi~ki anomalii.
Vkupnoto u~estvo na site du{evno bolni zlostornici vo kriminalnata
populacija ne e golemo.
3 0 Zlostornici od navika. Ovde se raboti za takov tip na kriminalci
koi po izvr{enoto prvo krivi~no delo, obi~no vo ranata
mladost i, po pravilo protiv imotot, prodol`uvaat so prestapni~ko
povedenie koe {to postepeno im preminuva vo hroni~na navika. Kaj
ovie lica nema izrazeni organski i psihi~ki anomalii. Kon vr{eweto
krivi~ni dela ne gi vle~at konstitucionalnite obele`ja tuku, pred
sî, nivnata moralna slabost i op{testvenata neprilagodenost. Po pravilo
vr{at sitni imotni krivi~ni dela i ~esto se recidivisti.
4 0 Zlostornici od strast. Osnovite karakteristiki na ovie
zlostornici prozileguvaat od nivniot afektiven `ivot. Toa se lica
vodeni od nivnite strasti, no ne i od onie {to se najniski kaj ~ovekot,
tuku od plemenitite strasti kako {to se povredena ~est, roditelska
qubov, ambicii, politi~ki motivi i sl. Poradi nivnata preterana ~uvstvitelnost
i razdrazlivost zaradi nezadovolenite strasti tie zapa-
|aat vo afektivni sostojbi vo koi vr{at krivi~ni dela. Samoto delo
se vr{i nenadejno, na mig za potoa da se po~uvstvuva gri`a na sovest
{to mo`e da dovede i do samoubistvo.
Po svojot nadvore{en izgled ovie lica se ubavi i atletski gradeni
poedinci koi vo vkupniot broj na prestapnici u~estvuvaat samo
so 5-6% slu~ai.
5 0 Slu~ajni zlostornici. Ova se lica koi nemaat vnatre{na dietaza
kon vr{ewe krivi~ni dela tuku na toa obi~no se navedeni pod
191

vlijanie na nadvore{nite pri~ini i povodi. Nivnata golema podlo`nost
na tu|i vlijanija i imitacija na lo{i primeri uka`uva na opredelena
neprilagodenost na uslovite {to vladeat vo neposrednata sredina
vo koja `iveat.
Site slu~ajni zlostornici Lombrozo gi narekuva kriminaloidi
i gi deli vo dve podgrupi:
a) Kriminaloidi vo vistinska smisla se edna varijanta na rodenite
zlostornici koi vr{at polesni krivi~ni dela pod dominantno
vlijanie na nadvore{ni povodi. 358
b) Pseudozlostornici se izvr{iteli na nebri`ni krivi~ni
dela ili pak na onie dela {to Lambrozo gi narekuva zakonski (ekonomski,
politi~ki i dr.) krivi~ni dela za koi ne bi trebalo da se izrekuvaat
kazni. 359
Lambrozo ne se zadr`al samo vrz konstruiraweto na gornata
tipologija na zlostornici. Toj oti{ol i natamu taka {to opredeleni
biolo{ki obele`ja i anomalii na zlostornicite gi doveduva vo vrska
so konkretniot vid na storenoto delo. Ottamu, spored nego kradcite se
karakteriziraat so osobena podvi`nost na racete, retka brada, istureni
u{i, debeli usni, zaripnat glas i sl. Za razlika od niv ubijcite
imaat zakrvaveni o~i, orlovski nos, silno razvieni vilici, dolgi
u{i, tesni usni i sl. Falsifikatorite i izmamnicite gi karakterizi-
358
"Vo bologijata na krminaloidite gledame pomal broj anomalii vo
dopirot, ~uvstvitelnosta na bolka i psihometrijata, a posebno pomalku zadocneta
}elavost, zadocneto gubewe na bojata na kosata i tetovirawe. Me|utoa,
od druga strana, sre}avame pogolem broj na striktno morbidni anomalii, zavisno
od prethodnata upotreba na alkoholni pijaloci, kako {to se atoremati,
pareza i luzni. Osobeno pomalku se izrazeni psihi~kite anomalii. Kriminaloidot
go nema cinizmot na rodeniot zlostornik i srasta da vr{i zlostor poradi
samoto zlo: toj polesno i poiskreno ja priznava svoata gre{ka i po~esto
se kae. Me|utoa, toj e polasciven i po~esto odaden kon alkoholizam, a `enite
kriminaloidi po~esto se podlo`ni na sugestija. Kriminaloidot e popretpazliv
i po~esto povtorno se vra}a kon zlostorstvo - takov e barem slu~ajot so
xepxiite i sitnite kradci. ^estopati vo zlostor go vovlekuva dobrata prilika,
iako ponekoga{ i kaj nego se nao|a na nedostig na samokontrola poradi
{to epilepti~arot vr{i zlostor bez pri~ina."... "Kriminaloidite, zna~i, se
razlikuvaat od rodeniot zlostornik spored stepenot, a ne spored vidot." Lombroso,
C. Crime: Its Causes and Remedise, Boston, 1918 - Navedeno spored Ignjatovi},
\. Kriminolo{ko nasle}e, Policisja Akademija, Beograd, 1977, str. 66-67.
359
"Slu~ajnite zlostornici ili podobro, pseudozlostornici, se onie
koi ne baraat prilika za zlostor, tuku skoro sekoga{, vovle~eni vo nego, zapa|aat
vo mre`ata na zakonot poradi mnogu neobi~ni pri~ini. Tie se edinstvenite
zlostornici koi nemaat nikakva vrska so atavizmot i epilepsijata,
me|utoa, kako {to zabele`uva Garofalo, niv, ~esno zboruvaj}i ne treba da gi
narekuvame zlostornici." Ibid, str. 68.
192

a qubezna nasmevka, bledo lice, sitni o~i, preterana sedost ili }elavost,
`enski crti na liceto i sl. 360 Siluva~ot e so dolgi u{i, splesnat
~erep, kosi i mnogu pribli`eni o~i, svitkan nos, predolga vilica
itn. itn. 276)
4. Vo soglasnost so vakvata tipologija na zlostornicite nu`no
stoe{e i pra{aweto na kaznite. Taka, spored Lambrozo, smrtnata kazna
mo`e isklu~itelno da se izrekuva za rodenite zlostornici {to
storile pove}e ubistva. Kaznuvaweto na du{evno bolnite zlostornici
e nepravedno: tie treba da se dr`at vo posebni ustanovi za lekuvawe
na du{evni bolesti do nivno kone~no ozdravuvawe. I za prestapnicite
od strast ne se potrebni kazni. Za niv dovolna "kazna" e predizvikanata
gri`a na sovest i kaeweto.
Zboruvaj}i voop{to za kaznite, toj smeta{e deka za za{tita na
op{testvoto od opasnite zlostornici se dovolni pari~nite kazni,
strogiot ukor ili oddale~uvaweto na prestapnikot od okolinata na
o{teteniot. Na~elno be{e i protiv zatvoraweto za koe kako zamena
nude{e telesni kazni, globa i nadomest na {teta, a za maloletnicite
predviduva{e primena na niza preventivni merki i metodi.
5. Od brojnite zaklu~oci vo negovite podocne`ni trudovi najinteresni
se onie za kriminogenoto dejstvo na zatvorite koi gi narekuva
ku}i na moralna zaraza. Pokraj toa, interesna e i negovata zabele-
{ka koja se odnesuva na negativinoto vlijanie na senzacionalisti~kite
novinski izve{tai za zlostorstvata i sudskite procesi koi naveduvaat
na imitacija. Nena~itelnoto u~estvo na `enite vo vr{eweto na
krivi~nite dela, toj go povrzuva so nivnata namalena sklonost kon
alkohol, nivnata nezna~itelna vlu~enost vo stopanskite aktivnosti,
kako i so toa {to kaj pomladite lica od `enski pol prostitucijata
celosno go zazema mestoto na kriminalot. Zanimlivo e i negovoto mislewe
deka nitu edna religija ne e vo sostojba da deluva vo nasoka na
spre~uvaweto na kriminalitetot. 361
6. Ostanati pretstavnici na antropolo{kata {kola. I pokraj
toa {to u{te od samiot po~etok na razvojot na ovaa {kola mnogubrojni
avtori uka`aa deka e pogre{no bilo kakvo voop{tuvawe na biopsihi~kite
anomalii vrz site zlostornici, sepak mnogumina gi prodol`ile
istra`uvawata na Lombrozo. Nivniot broj e mnogu golem, a
360
Vidi: Eliot, M, op. cit. str. 262.
276)
Vidi: Pinatel, J. Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo,
1964, str. 21. Pokraj toa Lombrozo tvrde{e deka rodenite zlostornici se atavisti~ki
opredeleni da stanat izvr{iteli na to~no opredeleni krivi~ni
dela (ubijcite nikoga{ ne kradat, kradcite se pla{at od fizi~ki napadi).
Vidi: [eparovi}, Z. Lombrozo i biologizam danas, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu,
Zagreb, 1979/3-4, str. 329-335.
361
Kup~evi}-Mla|enovi}, Rajka. Kriminologija, Svjetlost, Sarajevo, 1982, str.
74-75.
193

e~isi sekoj od negovite sledbenici razviva sopstvena teorija. Ottamu,
{to re~isi site tie teorii se javuvaat samo kako nekoja varijanta
na u~eweto na Lombrozo (razlikata me|u niv glavno e samo vo istaknuvaweto
na dominantnoto zna~ewe na nekoi od navedenite faktori), na
ova mesto e izli{no nivnoto naveduvawe.
7. I antropolo{kata {kola be{e izlo`ena na brojni napadi i
kritiki. Najzna~ajni se slednive prigovori:
1 0 Neprifatlivo e tvdeweto na ovaa {kola deka pri~inite na
kriminalitetot se isklu~ivo od vnatre{na, endogena priroda. Toa go
uvidel duri i samiot Lambrozo davaj}i im opredeleni otstapki i na
vlijanijata na op{testvenata priroda. No i so ova dopolnitelno priznanie,
toj prakti~no ne otstapil od svojata osnovna koncepcija deka
individualnite faktori se prioriteni vo opredeluvaweto na kriminalitetot.
Imeno, vo svoeto prvo izdanie na "^ovekot zlostornik" od
1876 godina, 362 toj gi razlikuval samo prvite tri gorenavedeni zlostornici.
Podocna pod vlijanie na brojni kritiki toj gi priznava zlostornicite
od navika i slu~ajnite zlostornici, me|utoa, i niv gi sveduva
na nekoj ubla`en vid na rodeni zlostornici.
2 0 Od gorniot stav deka krivi~nite dela se rezultat na organska
degeneracija na ~ovekot sleduva{e i toa deka krivi~nata odgovornost
ne mo`e da bide moralna odgovornost koja se zasnova vrz sobodnata volja.
Taa ovde se postavuva vrz objektivni osnovi, vrz samoto izvr{uvawe
na krivi~noto delo. Ottamu i nerazumniot predlog za radikalno
reducirawe na kaznata so koja ne mo`e{e da se eliminiraat antropolo{kite
pri~ini na kriminalitetot i baraweto na nivna zamena so
medicinski merki. Seto toa zna~e{e voveduvawe na krivi~no pravo zasnovano
vrz objektivnata odgovornost ~ie {to vistinsko ostvaruvawe
bi mo`elo da ima dalekuse`ni negativni posledici.
3 0 Ona {to kaj ovaa {kola e posebno neprifatlivo e u~eweto za
postoewe na rodeni zlostornici, na tie zalutani divjaci vo sovremenata
civilizacija. Vakvata teza ja soboruva postoeweto na golem broj
lu|e koi i pokraj poseduvaweto golem broj od osobinite na koi uka`uva
Lombrozo, nikoga{ ne izvr{ile kakvo i da e krivi~no delo. Vo taa
smisla mnogu brzo í be{e zadaden re{ava~kiot udar od strana na ^arls
Goring (Charles Goring) vo studijata "Angliskiot zatvorenik" od
1913 godina. Vrz osnova na rezultatite od antropometriskite merewa
vrz 3.000 zatvorenici - recidivisti {to bile komparirani so isti me-
362
Interesno e da se spomene deka prvoto izdanie na ova delo ima{e
samo 252 stranici. Pritisnat od mnogubrojnite kritiki koi doa|aa od site
strani Lombrozo be{e prisilen povtorno da gi opravduva i nadopolnuva svoite
stavovi so novi argumenti. Ottamu, negovoto vtoro izdanie na ova delo sodr`e{e
740 stranici, tretoto se izdigna na 1241 stranica, a poslednoto petto
izdanie od 1896 godina izleze vo tri toma so 1903 strani. Vidi: Davidovi}, D.
Kriminologija, str. 54.
194

ewa sprovedeni vrz studenti i vojnici, Goring na{ol deka stigmatite
na degeneracijata se javuvaat vo Oksford i Kembrix re~isi isto tolku,
kolku i vo kaznenite ustanovi vo London. 363
6. Me|utoa, i pokraj navedenite nedostatoci mora da se priznaat
ogromnite zaslugi na ovaa {kola koja uka`uva na storitelot na
krivi~noto delo kako na vistinsko i konkretno bitie {to ne e nekakov
apstrakten praven fenomen. 364 Nejzina zasluga e i toa {to vo naukata
na krivi~noto pravo za prvpat se vovedeni nau~nite metodi eksperiment
i posmatrawe. No seto toa, za `al odvede kon edna druga krajnost,
kon svrtuvawe na celokupnoto vnimanie vrz li~nosta, kon ednostrano
biologisti~ko tretirawe na kriminalnata li~nost so napolno
zapostavuvawe na obele`jata na krivi~noto delo kako op{testvena pojava.
2. POZITIVISTI^KATA [KOLA
1. Najgolemiot broj od stavovite na Lambrozo }e bidat ubla-
`eni od strana na pozitivistite na ~elo so Feri i Garofalo, koi istaknaa
deka pri~inite na kriminalitetot se nao|aat kako vo li~nosta
na storitelot taka i vo negovata op{testvena sredina. Ovaa {kola
koja {to vo osnova zna~i nadovrzuvawe i nadopolnuvawe na antropolo-
{koto u~ewe 365 trgnuva od postavkata deka ~ovekot ne e obdaren so slo-
363
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 270. ^arls Goring bil zatvorski lekar koj
so pomo{ so statisti~arot Karl Pirson (Karl Pearson) vo svoeto istr`uvawe
striktno ja primenile metodologijata na Lombrozo. Rezultatite od nivnoto
istra`uvawe koe traelo 12 godini, poka`aa deka ne se najdeni razliki me|u
odelnite grupi na osudenici, osven takvi koi mo`at da im se pripi{at na
uslovite na `ivot i profesionalnata orientacija od `ivotot na sloboda.
364
"Lombrozo e mogu zna~ajna pojava vo razvitokot na kriminologijata,
za{to negovata pogre{na teorija be{e istoriski nu`na za naukata da
mo`e posilno da se naso~i vrz prou~uvawe na li~nosta na delinkventot, za da
mo`e so toa da se dobie pocelosna slika za kriminalitetot i vo krivi~noto
pravo i pred sudot da mo`e da dojde `iva li~nost, a ne samo apstrakten " homo
delinquens." Vodopivec i dr. op. cit. str. 10.
365
Faktot deka ovaa {kola vo osnova zna~i nadovrzuvawe i popravawe
na osnovnite stojali{ta na antropolo{kata {kola, kako i nejzino razvivawe
i pravilno voobli~uvawe od aspekt na socijalnite pri~ini na kriminalitetot,
ne pre~i za izdvojuvawe na nejzinoto posebno zna~ewe vo razvojot na krivi~nopravnata,
kriminolo{kata i penolo{kata misla. Naprotiv toa mu odi
samo vo prilog na sogleduvaweto na nau~noto zna~ewe na ovaa {kola bez
ogled na toa dali }e ja nare~eme varijata na antropolo{kata {kola ili }e ja
prifatime kako napolno nova i zasebna doktrina koja {to spored samiot Feri
se narekuva italijanska pozitivna {kola. Spored Feri, celokupnoto nau~no
prou~uvawe na kriminalitetot e predmet na kriminalnata sociologija
195

odna volja i deka negovoto delo pretstavuva determiniran akt od strukturata
na negovata li~nost no, i od nadvore{ni okolnosti. Storitelite
se bolni lica {to ne se vo sostojba svesno i volevo da re{avaat
za svoite postapki i zatoa ne mo`at da bidat vinovni, a {tom nema
vina, ne mo`at da bidat kazneti, tuku sprema niv mo`at da se prezemat
edinstveno merki na socijalna za{tita {to za svoja osnova ja imaat
opasnata sostojba. Su{tinata na tie merki e inspirirana od potrebata
za za{tita na op{testvoto od kriminalitetot preku prevencija i popravawe
na zlostornicite ili pak nivno eliminirawe ako se vo pra{awe
nepopravlivi lica.
Za pocelosno razbirawe na kriminolo{koto, kriminalnopoliti~koto
i penolo{koto zna~ewe na ova u~ewe i ovde e nu`no poblisko
zapoznavawe so negovite osnovni stavovi za pri~inite na kriminalitetot,
so postavkite za storitelot na krivi~noto delo, osnovot na krivi~nata
odgovornost i problemite na kaznuvaweto. 366
2. Pojdovnata koncepcija na pozitivistite vo odnos na pri~inite
na kriminalitetot e deka sekoe delo na ~ovekot e rezultat na
vlijanieto na pove}e vnatre{ni i nadvore{ni faktori {to Feri gi
deli vo tri grupi: 1 0 antropolo{ki (biolo{ki, individualni) faktori,
2 0 socijalni faktori i 3 0 fizi~ki (kosmotelurski) faktori. ^ovekot
ne go vr{i krivi~noto delo zatoa {to toa go saka (zatoa {to raspolaga
so slobodna volja), tuku zatoa {to vrz nego deluvaat mnogu faktori
na koi negovata volja, koja samo prividno e slobodna, ne mo`e da
im se sprotivstavi.
1 0 Antropolo{ki kriminogeni faktori se nao|aat vo samiot
zlostornik. Toa se vnatre{ni (endogeni) vlijanija {to so ogled na
svoeto konkretno poteklo se razlikuvaat na:
koja ja sfa}a kako posebna granka na op{tata sociologija. Predmetot na ovaa
posebna sociolo{ka disciplina e nau~na teorija za kriminalitetot zasnovana
vrz kriminalnata antropologija, fiziologijata, psihopatologijata i statistikata.
Samiot pak naziv pozitivna, spored Feri, doa|a od primenata na
pozitivni metodi (eksperiment i posmatrawe) so koi se prou~va problemot
na kriminalitetot, za razlika od porane{nite neopozitivisti~ki, aprioristi~ki
i deduktivni metodi na tolkuvawe na problemite na kriminalitetot
(klasi~nata {kola). Spored toa nazivot "pozitivna" ne zna~i nejzin opis
spored nekoj sistem prezemen od filozofijata.
366
Spored pozitivisti~kata {kola osnovna zada~a vo borbata protiv
kriminalitetot se sostoi vo prezemawe merki {to mo`at da pridonesat za
smaluvawe na vr{eweto na krivi~nite dela. Zatoa naukata na krivi~noto
pravo treba da gi utvrdi pri~inite na kriminalitetot, da izvr{i klasifikacija
na vinovnicite i krivi~nite dela i da go utvrdi osnovot na krivi~nata
odgovornost, za da mo`e da se opredelat na~elata i potrebnite merki za
odbrana na op{testvoto od kriminalitetot. Radovanovi}, M. Krivi~no pravo,
op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, str. 42.
196

a) organski faktori: faktori {to proizleguvaat od organskata
konstitucija na ~ovekot (razni anomalii na ~erepot i mozokot, anomalii
na endokrinite `lezdi, vo ~uvstvitelnosta i refleksivnata sfera,
funkcionalnosta i sl.),
b) psiholo{ki anomalii: faktori {to proizleguvaat od psihi-
~kata konstitucija (anomalii na inteligencijata, na socijalnite ~uvstva
i sl.) i,
v) biolo{ki uslovi: faktori {to proizleguvaat od li~nite
svojstva (rasa, pol, vozrast), i izvesni socijalni sostojbi (zanimawe,
gra|anska sostojba, mesto na prestojuvawe, vospituvawe i obrazovanie
i sl.).
2 0 Socijalnite kriminogeni faktori proizleguvaat od op{testvenata
sredina vo koja `ivee zlostornikot. Toa se nadvore{ni (egzogeni)
vlijanija {to gi ostvaruva brojot i gustinata na naselenieto, 367
sostavot i uredenosta na semejstvoto, sistemot na vospituvaweto, alkoholizmot,
siroma{tijata, bezraboticata, na~inot na industriskoto
proizvodstvo, ekonomskata i politi~kata organizacija, organizacijata
na javnata administracija, pravosudstvoto i policijata, krivi~niot
i zakonodavniot sistem, javnoto mislewe, obi~aite, religijata i sl.
3 0 Fizi~ki (kosmotelurski) kriminogeni faktori se klimata,
godi{noto vreme, 368 naizmeni~noto smenuvawe na denot i no}ta, godi-
{nata temperatura, atmosferskite uslovi, geografskoto podra~je,
prirodata na zemji{teto, zamjodelskite proizvodi, rasata i sl. Nakratko,
toa se site onie fakori koi vlijaat vrz razvojot na aktivnostite
na ~ovekot i go pravat tn. fizi~ki ambient vo koj `ivee poedinecot.
Krivi~noto delo e rezultat na deluvaweto na site tie faktori,
a prete`noto dejstvo na nekoi od niv se opredeluva vo zavisnost od kategorijata
vo koja {to spa|a sekoj od poedine~nite zlostornici.
3. [to se odnesuva do storitelite na krivi~nite dela, spored
367
Vo ovaa smisla e interesen obidot na Feri da iznajde kontaktna
proporcionalna vrska me|u brojot na naselenieto i brojot na izvr{enite
krivi~ni dela spored tn. zakon na kriminalna zasitenost. ("Kako {to opredeleno
koli~estvo na voda na opredelena temperatura se pretvora vo to~no
opredeleno koli~estvo na hemiski elementi, bez nitu eden atom pomalku ili
pove}e, na toj na~in i vo dadeni op{testveni uslovi, so to~no opredeleni psihi~ki
karakteristiki na poedincite, }e bide izvr{en to~no opredelen broj
zlostorstva - nitu edno pomalku ili pove}e"). Toa zna~i deka obemot na kriminalitetot
vo tekot na edna godina e opredelen od razli~ni fizi~ki i socijalni
uslovi na sredinata nadopolneti so dominantno dejstvo na vrodenite
kriminalni dispozicii i opredeleno vlijanie na slu~ajot.
368
Taka na primer Feri tvrdel deka ubistvata se vr{at vo potoplite
krai{ta i vo potopli godi{ni vremiwa, dodeka samoubistvata imaat sosema
obraten trend: tie pove}e se vr{at vo postudenite podra~ja, odnosno vo postudenite
godi{ni vremiwa.
197

sfa}aweto na ovaa {kola, tie se anormalni i abnormalni lica koi se
re{avaat na protivop{testven akt poradi nepovolnite uslovi vo koi
se ostvaruvaat nivnite psihi~ki funkcii. Toa se lica {to me|u sebe
ne se ednakvi pa, ottamu mo`no e i nivno razvrstuvawe. Vo ovaa
smisla, Feri ja prifa}a lombrozovata tipologija na zlostornicite so
taa razlika {to pokraj antropolo{kite stigmati vnesuva i opredeleni
socijalni anomalii na li~nosta, 369 vodej}i smetka za takvo rasporeduvawe
{to realno }e go otslika intenzitetot na nivnoto pretpostaveno
ili empiriski utvrdeno dejstvo. So ogled na toa, site zlostornici
najnapred gi deli na dve golemi grupi: grupa na zlostornici kaj koi
dominiraat vnatre{nite i grupa na zlostornici kaj koi dominiraat
nadvore{nite t.e. socijalnite faktori. Po ova op{ta podelba se odi i
kon konkreten raspored na:
1 0 Rodeni ili instinktivni zlostornici (delinquenti nati). Glavnoto
obele`je na ovie lica se sostoi vo namalenosta ili otsustvoto
na nivnite moralni ~uvstva. Krivi~nite dela gi vr{at na prepreden i
brutalen na~in. Izrazito se ladnokrvni, svesni za rizikot vo koj vleguvaat
i normalno go prifa}aat kako da se raboti za najobi~na dejnost.
Stepenot na nivnata opasnost e golem za{to poka`uvaat izrazeni tendencii
za postojano manifestirawe na protivop{testveno povedenie.
2 0 Du{evno bolni (ludi) zlostornici (delinquenti pazzi). Ovde se
raboti za takvi lica kaj koi du{evnata bolest ne vodi kon celosno gubewe
na svesta za ona {to se pravi. Intenzitetot na nivnata opasnost
varira vo zavisnost od vidot na du{evnite nedostatoci i intenzitetot
na projavenite moralni defekti.
3 0 Zlostonici od navika (delinquenti abituali). Za niv e karakteristi~na
moralna slabost koja ~esto e pottiknuvana od lo{ite uslovi
na sredinata vo koja najneposredno se `ivee. Toa se lica {to vr{at
krivi~ni dela u{te od najranata mladost koi podocna naj~esto stanuvaat
profesionalni zlostornici. I nivnata opasnost e golema no, ne-
{to pod nivoto na predhodnite tipovi.
4 0 Zlostornici od strast ili afekt (delinquenti per passione).
Toa se nervozni, sangvinci i premnogu ~uvstvitelni lica koi vr{at
dela vo afekt od qubomora i zaradi odbrana na ~esta. Deloto se vr{i
prikrieno no, naj~esto vedna{ se priznava.
369
"Feri vo preden plan pove}e ne go stava{e krivi~noto delo kako
pravna kategorija, tuku storitelot posmatran vo negovata posebna li~nost, vo
negoviot biolo{ki identitet i vo negovata realnost na op{testveno bitie
dlaboko zavisen od sredinata vo koja `ivee. Toj naskoro ja istakna i pro~uenata
vpe~atliva formula deka storitelot na krivi~noto delo stana "protagonist
na krivi~noto pravosudstvo." Ancel, M. Nova dru{tvena odbrana, Pokret
humanisti~ke kriminalne politike, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1963. str. 20.
198

5 0 Slu~ajni zlostornici (delinquenti d' occasione). Opasnosta na
ovie lica e najmala za{to krivi~noto delo se vr{i samo toga{ koga }e
se pojavat opredeleni li~ni i socijalni uslovi i povodi.
Navedenite antropolo{ki, socijalni i fizi~ki kriminogeni
faktori nemaat ednakvo zna~ewe za nastanuvaweto na kriminalitetot.
Osnovnata pri~ina za storuvawe na deloto kaj sekoj zlostorni~ki tip
se nao|a vo biolo{kata konstrukcija na ~ovekot, odnosno antropolo-
{kite pri~ini se primarni za{to ja sozdavaat kriminalnata dispozicija
(nastroenost) za vr{ewe zlodela. Ako vrz taa kriminalna dispozicija
se nadovrze i vlijanieto na nadvore{nite (socijalnite i fizi-
~kite) faktori, toga{ so sigurnost doa|a do izvr{uvawe na krivi~noto
delo. Od takvata konstelacija na pri~inite se vr{at delata na
rodenite, du{evno bolnite i zlostornicite od strast. Postojat me|utoa
i situacii koga dominantno mesto mo`at da dobijat i socijalnite
pri~ini, no pod uslov makar i malku da e prisutna kriminalnata dispozicija.
Na ovoj na~in e opredelena kriminalnata dejnost na zlostornicite
od navika i na slu~ajnite zlostornici. Fizi~kite faktori
ostvaruvaat podednakvo vlijanie vrz site zlostornici i nikoga{ ne
preovladuvaat vo determiniraweto na kriminalitetot.
4. So idejata za pri~inite na kriminalitetot neraskinlivo se
povrzani i sfa}awata {to gi ima ovaa {kola vo vrska so krivi~noto
delo. Toa, i ovde, ne mo`e da se oddeli od negoviot izvr{itel so {to
ja gubi svojata klasi~na samostojnost i apstraktna priroda. No za razlika
od postavkite na antropolo{kata {kola, krivi~noto delo ovde
dobiva karakter i na cvrsto vtemelena op{testvena pojava za{to negovoto
poteklo ne se bara isklu~ivo vo organskata sfera, tuku vo socijalnofizi~kite
uslovi zna~ajni za nastanuvaweto i razvojot na li~nosta.
370
Vo ovoj kontekst pozitivistite ja vr{at i podelbata na priroden
(atavisti~ki) i zakonski (evolutiven) kriminalitet. Prvata
grupa ja so~inuvaat krivi~ni dela so koi se povreduvaat op{tite ~uvstva
na lu|eto. 371 Spored Garofalo, toa se altruisti~kite ~uvstva na
so`aluvawe i ~estitost (~esnost), a spored Feri i moralnite, religioznite
i patriotskite ~uvstva. Ovie dela se standardni vo site op{testva,
za{to ne zavisat od bilo kakva promeni {to zadiraat vo nivnata
370
Za pozitivistite krivi~noto delo "ne e ve}e samo praven tuku priroden
i nu`en akt, a pred sÒ simptom na zlostorni~kata sklonost ili delinkventnost
na storitelot. Za op{testvoto ne e ve}e opasno deloto koe e storeno,
tuku storitelot, negovata kriminalna potencija i virulencija koja se
zakanuva so novi delikti." Bavcon, Lj. Noviji kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju
mera protiv delikvenata, Narodna milicija, Beograd, 1958/6, str. 3.
371
Vo ovoj tip na kriminalitet spa|aat site onie krivi~ni dela koi se
pojavuvaat kako napad na osnovnite uslovi na li~nosta i op{testvoto, a se
vr{at od sebi~ni i antisocijalni motivi.
199

su{tina opredelena kako zlo. Za niv se smeta deka se krivi~ni dela sami
po sebe (mala in se) i me|u niv obi~no se vbrojuvaat ubistvata, telesnite
povredi, siluvawata, kra`bite i sl. dela {to se vr{at od sebi~ni
i antisocijalni motivi. Ovie dela, po pravilo, gi vr{at rodenite
i du{evno bolnite zlostornici, mnogu poretko zlostornicite od
navika, a ponekoga{ i onie od strast. Zakonskite krivi~ni dela (so
koi se atakuva vrz op{testvenata sigurnost na poedincite ili zaednicata)
se onie negativni odnesuvawa {to kako takvi gi smeta i so zakon
gi opredeluva (mala prohibita) nekoe konkretno op{testvo vo opredeleno
vreme. Tie se zavisni od op{testveno-ekonomskite i politi~kite
promeni vo edna zaednica pa ottamu se razli~ni od edna do druga zemja.
Vo zavisnost od intenzitetot na promenite mo`at da se javat sosema
razli~ni dela i vo ramkite na ista zaednica. Vakvi dela naj~esto se
politi~kite i ekonomskite zlostorstva. 372 Niv gi vr{at zlostornicite
od strast (od fanatizam), a ponekoga{ i slu~ajnite zlostornici
(kaj tn. kolektiven kriminalitet ili kriminalitet na masite).
5. Vo odgovorot na pra{aweto za krivi~nata odgovornost pozitivisti~kata
{kola se rakovodi od restavriranoto u~ewe na Holbah
za apsolutniot determinizam (fatalizam). Toa zna~i deka ~ovekot ne e
sloboden vo izborot me|u dobroto i zloto poradi biokonstitucionalnata
struktura na svojata li~nost. Poedinecot ne mo`e da se re{i za
dobroto, za{to vo nego razvienata kriminalna disperzija neizbe`no
go turka kon zloto. Negovata predodredenost za zlostorstva ne mo`e
da ja izmeni ni dopu{tenoto vlijanie na nadvore{nite faktori. Naprotiv,
socijalnite i fizi~kite faktori dobivaat zna~ewe samo na
takvi okolnosti {to doveduvaat do zasiluvawe (pouspe{uvawe) na dejstvoto
na vrodenite kriminalni tendencii. Ottamu, ovaa {kola smeta
deka nema mesto za moralna odgovornost na storitelot na krivi~noto
delo. Na poedinecot ne mo`e da mu se upati moralen prekor za ona povedenie
{to ne mo`el da go kontrolira so sopstvena volja pa zatoa
treba da se vovede op{testvena ili zakonska odgovornost. Spored ovaa
koncepcija storitelot sekoga{ e odgovoren za svoeto delo samo zatoa
{to `ivee vo ~ove~ko op{testvo koe mora da se brani od vr{eweto
krivi~ni dela isto kako od elementarni nepogodi. 373 Dovolno e {to e
372
Ovoj tip na kriminalitet se vr{i od altruisti~ki i socijalni motivi.
Tuka spa|aat razni aktivnosti na ~ovekot, kako na primer, pripadnost
na politi~ki organizacii so revolucionerni celi, usmena i pismena propaganda,
klasni organizacii, protivewe na postojnite politi~ki ustanovi i na
zakonite itn. Koga se pojavuvaat samo kako manifestacija na izvesni idei, ne
mo`at da se smetaat za obi~ni (atavisti~ki) krivi~ni dela.
373
"Poradi toa {to vo slu~aj na postoewe na opredeleni pri~ini
nekoj poedinec mora da izvr{i zlostor, isto taka e neophodno i op{testvoto
(koe so izvr{uvaweto na toj zlostor se smeta zagrozeno) na nekoj na~in da
reagira vo odnos na zlostornikot. Kako {to e nu`no izvr{uvaweto na zlosto-
200

storeno krivi~no delo predvideno so zakon za da se bara op{testvena,
odnosno zakonska (legalna) odgovornost bez ogled na toa koj e izvr{itel
na deloto (du{evno bolno ili zdravo lice). Osnovot na taa odgovornost
izvira od postoeweto na opasnosta za op{testvenite vrednosti
i potrebata na toa op{testvo da se {titi od nea. Ovaa opasnost
{to Garofalo ja narekuva temibilitÃ, a Feri perocolistÃ, se meri so stepenot
na sozdadeniot strav vo svesta na gra|anite od storenoto delo i
mo`nosta za negovo povtoruvawe vo opredelena sredina. 374 Ottuka proizleguva
deka ona {to go zagrozuva op{testvoto ne e krivi~noto delo
koe mu pripa|a na minatoto i so ni{to ne mo`e da se reparira, tuku vo
opasnosta na storitelot, poim so koj se zamenuva vinata, koja spored
pozitivistite ne treba da postoi.
Vo soglasnost so dosega izlo`enoto i ovaa {kola veruva deka
klasi~arite se vinovni za site neuspesi na planot na borbata protiv
kriminalitetot, odnosno vo toa deka represijata i kaznaniot sistem ja
poka`aa seta neefikasnost, za{to ne se zasnovaa vrz ispituvaweto na
pri~inite na kriminalitetot, tuku na negovite posledici. Ottamu i
zalo`bata da se pronajdat novi sredstva za borba protiv kriminalitetot
{to }e odgovaraat na negovite pri~ini. Tie smetaa deka treba da
se izgradi nov sistem na merki {to }e bide izgraden spored kategoriite
na zlostornicite i }e ima za cel da go za{titi op{testvoto od nivnata
opasnost. Vo taa smisla bea predlo`eni merkite na socijalna
za{tita, odnosno op{testvena odbrana kako svoevidna kombinacija na
preventivni i represivni merki. Vidot na ovie sankcii be{e presmetan
od vospostavuvaweto srazmernost so opasnosta na li~nosta na zlostornikot,
a ne od te`inata na krivi~noto delo. Opasnosta e zna~i taa
{to go opredeluva izborot na preventivnite i kurativnite merki od
rot, nu`na e i op{testvenata reakcija sprema zlostornikot". Toma{evi}, G.
Pojam opsnosti u teoriji E. Ferrija, Zbornik radova pravnog fakulteta u Splitu, Split,
1972, IX, str. 115.
374
Poimot na opasnosta spored Feri i Garofalo nema ista sodr`ina.
Temibilità spored Garofalo zna~i deka deluvaweto na storitelot predizvikalo
strav kaj gra|anite zaradi mo`nosta od izvr{uvawe novi zlostorstva. Nejziniot
intenzitet se ocenuva vrz osnova na subjektivnoto ~uvstvo na zagrozenost
{to se javuva kaj okolinata. Za ozna~uvawe na opasnosta Feri go upotrebuva
terminot perokolosità {to e opredelen kako mo`nost za izvr{uvawe
nov delikt. Intenzitetot na taa opasnost mo`e egzaktno da se utvrdi vrz
osnova na razli~ni elementi: vo prv red preku klasifikacijata na zlostornicite
no i so pomo{ na nekoi drugi pokazateli kako {to se te`inata na deloto,
odlu~uva~kite motivi i li~nosta na delinkventot. Zna~ajno e i razlikuvaweto
na opasnosta na op{testvena opasnost (perokolosita sociale) od kriminalnata
opasnost (perokolosita criminale) za{to, spored Feri, prviot vid na
opasnost ne mo`e da bide osnov za primena na represivni merki. Vidi: Toma-
{evi}, G. op. cit, str. 115-118.
201

prisilen karakter. Vo soglasnost so taa opasnost e i apsolutno ili neopredelenoto
traewe na ovie merki, odnosno nivniot prestanok e
vrzan so prestanokot na opasnosta.
Spored Feri, postojat ~etiri kategorii na merki na socijalna
za{tita:
1 0 Preventivni merki (mazzi preventivi). Ovie merki se delat na
meki na neposredna i merki na posredna prevencija. So merkite na neposredna
(direktnata) prevencija se spre~uva samoto krivi~no delo
pred negovoto izvr{uvawe. Tie spa|aat vo nadle`nost na policijata i
se sostojat vo razni vidovi pomo{, za{tita i nadzor na opredeleni kategorii
lica {to sî u{te ne izvr{ile nekoe krivi~no delo, a poka`uvaat
pomal stepen na opasnost. So posrednata (indirektnata) prevencija
se navleguva vo pri~inite na kriminalitetot pa, so ogled na toa,
ovie merki imaat i pogolemo zna~ewe. Vo ramkite na ovaa prevencija
Feri predlaga voveduvawe na tn. supstituti na kaznite (sostitutivi
penali) {to imaat za cel da gi otstranat brojnite isku{enija {to lu-
|eto gi vodat vo kriminal. Tie supstituti se izrazuvaat vo niza ekonomski,
politi~ki, pedago{ki i socijalni barawa. Me|u ekonomskite
barawa se naveduvaat: slobodata na trgovijata i ukinuvaweto na monopolot,
slobodata na iseluvawe, osloboduvawe od prekumerni danoci na
`ivotnite artikli, organizirawe javni raboti vo zimskite periodi,
pogolemo odano~uvawe na alkoholnite pijaloci i ograni~uvawe na nivnata
proda`ba, zgolemuvawe na platite na slu`benicite, skratuvawe
na rabotnoto vreme i sl. Me|u politi~kite barawa se istaknuvaat:
slobodata na pe~atot, reforma na zakonodavstvoto, spre~uvawe brakovi
me|u lica nositeli na opredeleni nasledni osobini, ovozmo`uvawe
razvodi i olesnuvawe na nivnata procedura zaradi spre~uvawe na bigamijata,
brakolomstva i ubistva na ma`ot od strana na soprugite, podobro
osvetluvawe na ulicite, dr`avna kontrola vo proizvodstvoto na
oru`je, zamena na kni`nite so kovani pari i sl. Pedago{kite barawa
se naso~eni kon promeni vo sistemot na obrazovanieto, vospituvaweto
i semejnite odnosi, zapoznavawe na po{irokata javnost so medicinskata
nauka poradi spre~uvawe na ~estite abortusi i ~edomorstva, osnovawe
ustanovi za rekreacija na naselenieto i sl. Me|u socijalnite
barawa se pomesteni usilbite za spre~uvawe na vagabunda`ata, pru`aweto
pomo{ na napu{teni deca, smestuvawe na deca vo ustanovi i vo
drugo semejstvo nadzor vrz odr`uvaweto na ~istotata na ulicite, osnovawe
na kasi za zaemna pomo{ i sl.
2 0 Reparatorni merki (mazzi reparatorii). Toa se merki koi se
primenuvaat post deliktum. So niv se nastojuva da se otstranat protivpravnite
sostojbi, da se poni{tat posledicite od protivpravnoto povedenie
i da se namali {tetata nastanata od storenoto delo.
3 0 Represivni merki (mazzi repressiva). Od represivnite merki
se zadr`ani pari~nata kazna, kaznata li{uvawe od sloboda, prisilnata
rabota i zabranata za vr{ewe opredeleni zanimawa ili zanaet.
202

Ovie merki se primenuvaat sprema zlostornicite {to ne se mnogu opasni
nitu pak te`inata na nivnite dela e posebno izrazena.
4 0 Eliminatorni merki (mazzi eliminatorii). Ovie merki se primenuvaat
sprema najopasnite zlostornici, a se sostojat vo deportacija
vo zemjodelski kolonii, smestuvawe vo du{evni bolnici i primena na
smrtna kazna.
Primenata na merkite na socijana za{tita zavisi od tipot na
zlostornikot:
- Sprema rodenite zlostornici koi se nepopravlivi, Garofalo
predlaga primena na smrtnata kazna, a Feri do`ivotna deportacija vo
zemjodelskite kolonii so rabota na otvoren prostor.
- Za du{evno bolnite zlostornici se predlaga smestuvawe vo
du{evni ustanovi i azili za ~uvawe i lekuvawe.
- Sprema zlostornicite od navika nejpogodno e deportiraweto
vo zemjodelski kolonii so prisilna rabota.
- Za zlostornicite od strast se smeta deka dovolna sankcija e
nivnata gri`a na sovest dopolneta so merkata nadomest na pri~inetata
{teta ili oddale~uvawe od mestoto na prestojuvawe, osobeno toga{
ako vo istoto mesto `ivee i `rtvata na krivi~noto delo.
- Za slu~ajnite zlostornici se predlaga samo merka nadomest na
{teta. Me|utoa, za poopasnite storiteli se nudi i merkata proteruvawe
od mestoto na prestojuvawe.
Vo soglasnost so predhodnoto lesno se zabele`uva deka spored
pozitivistite celta na kaznata e odbrana na op{testvoto od kriminalitetot
so stavawe na te`i{teto vrz specijalnata prevencija. Toa
zna~i deka kaznata i natamu ostanuva no, so akcentirawe na one sredstva
{to imaat posilna mo} od nea vo suzbivaweto na kriminalitetot.
Zatoa im se dava prioritet na merkite na socijalnata za{tita so toa
{to od niv se bara da bidat prilagodeni na oddelni tipovi na zlostornici
t.e. na konkretniot vinovnik.
6. Pokraj golemiot del od ednozna~nite zabele{ki {to ve}e ñ
bea upateni na antropolo{kata {kola, na pozitivistite mo`e da im
se prefrli i slednovo:
1 0 Najprvin, neprifatlivo e nivnoto negirawe na slobodnata
volja na ~ovekot, preku koja se izrazuva individualniot odnos kon deloto
na odredeno svesno i volevo bitie, koe naj~esto vr{i izbor me|u
pove}e mo`nosti.
2 0 Natamu, bitno e da se podvle~e nau~nata nevozdr`anost na
klasifikacijata na zlostornicite, ne samo zaradi nejzinata necelosnost,
tuku i zaradi eklatantnata stati~nost vo pogled na formiraweto
na li~nosta i sozdavaweto na zlostornikot.
3 0 So istaknuvawe na storitelot vo preden plan pozitivistite
otidoa vo druga krajnost, za{to vo celost go zapostavija krivi~noto
delo i so toa dlaboko zavlegoa vo subjektivizam pri opredeluvaweto
na krivi~nata odgovornost koja {to se poka`uva isto tolku {tetna
203

kako i objektivizmot na klasi~nata {kola. Ovaa ideja konsekventno
sprovedena, vsu{nost, ja negira vinata, ja negira kaznata, go negira
krivi~noto delo kako osnovna pretpostavka na represijata, zna~i gi
negira osnovite na krivi~noto pravo, pa spored toa i samoto krivi~no
pravo. 375 4 0 Neprifatlivo, i osobeno opasno po gra|anite, e baraweto za
primena na preventivni merki {to vo osnova poa|aat od biokonstitucionalnite
anomalii na li~nosta i pokraj toa {to ne do{lo do nivno
manifestirawe preku kriminalen akt.
5 0 Nasproti prethodnoto, neprifatlivo e nekaznuvaweto na
oddelni vinovnici, osobeno na onie od strast, bidej}i toa doveduva do
povreda na ~uvstvoto na pravi~nost i sozdava nesigurnost po odnos na
bezbednosta na gra|anite.
7. Me|utoa, pokraj ovie i nekoi drugi nedostatoci mora da se
istakne zna~ajniot pridones na ovaa {kola vo oblasta na krivi~nopravnite
nauki.
1 0 So nejzina pomo{, zajakna zna~eweto na li~nosta i potrebata
od nejzino prou~uvawe kako individua, koja se formira i deluva pod
vlijanie na niza endogeni i egzogeni faktori. So svrtuvaweto kon li-
~nosta na zlostornikot i potrebata od negovo prou~uvawe se zamenuva
sfa}aweto na klasi~arite na individualizacijata zaradi pravi~nost
i generalna prevencija so individualizacija iznikanata od potrebata
za za{tita na op{testvoto od opasnite kriminalci koja poa|a od kategorijata
na zlostornicite, a ne od kategorijata na krivi~nite dela.
Vakvata individualizacija, zna~i, za svoja osnova ja zema tipologijata
na zlostornicite preku predhodno prou~uvawe na sekoj oddelen storitel
i negovata opasna sostojba zaradi opredeluvawe adekavatni merki
na socijalna za{tita prilagodena na negovite psihofizi~ki osobenosti.
Na toj na~in pokraj zakonskata, vnimanieto se svrte i kon novi vidovni
na individualizacija - sudskata i izvr{nata individualizacija
na krivi~nite sankcii.
2 0 Pokraj toa, pozitivistite istaknaa deka kaznata ne e, i ne
mo`e da bide edinstveno spasonosno sredstvo protiv kriminalitetot
i deka postojat niza drugi socioekonomski i individualni merki {to
treba da gi izle~at kriminalnite sklonosti na zlostornikot ili na
drug na~in da gi napravat bezopasni za op{testvo. 376
3 0 I na krajot, ne smee da se zaboravi, deka so pozitivisti~kiot
iskustven pristap se afirmiraa metodite na opservacija i eksperiment,
odnosno primenata na induktivniot metod vo kriminologijata i
penologijata, namesto dotoga{niot metod na apstraktno deducirawe i
375
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena
administracija, Beograd, 1978, str. 53.
376
Bavcon, Lj. Novi kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju mera
protiv delikvenata, Narodna milicija, Beograd, 1958/6, str. 4.
204

logicizirawe na klasi~nata {kola koj be{e primenliv isklu~ivo vo
oblasta na krivi~noto pravo.
2.1. Enriko Feri
1. Enriko Feri (Enrico Ferri, 1856-1929) e roden vo provincijata
Mantua vo Italija. Studiral vo Bolowa, a potoa stanal profesor po
pravo i vo toa svojstvo odr`al brojni predavawa na univerzitetite vo
Pariz, Torino, Rim i Piza. Negovite najzna~ajni dela se: "Presmetlivosta
i negacijata na slobodnata volja" (La teorica dell Crimputabilitae's
la negazione del libere arbitrio - 1875) i "Kriminalna sociologija" (Socialismo
e criminalita - 1882, prvoto izdanie pod naslov "Novi horizonti
vo krivi~noto pravo i krivi~nata postapka" (I nuovi horizzonti del diritto
e della procedure penale - 1881).
2. Osnovnata zada~a {to si ja postavil Feri be{e nau~no otkrivawe
na pri~inite na kriminalitetot zaradi iznao|awe efikasni
sredstva za suzbivawe na negoviot postojan porast. Za taa cel, ovoj golem
pravnik i sociolog, se potprel vrz primena na pozitivnata metoda
i koristewe na rezultatite od kriminalnata statistika. Vrz dobienite
rezultati go gradi stavot deka za izvr{uvawe na krivi~noto delo
ne e dovolno samo postoewe na vrodeni kriminalni dispozicii tuku i
opredeleno vlijanie na nepovolnite socijani uslovi. 377 Vo otsustvo na
ovie uslovi mo`e lesno da se slu~i nieden zlostorni~ki tip da ne dojde
vo sudir so zakonot. Me|utoa, nadovrzuvaj}i se na ovaa vo osnova
prifatliva konstatacija, Feri zboruva za latentni kriminalci {to
dobivaat nau~no nevozdr`ana interpretacija. Spored nego, ovoj tip
zlostornici se karakteristi~ni za povisokite klasi kade{to se javuvaat
lica koi svoite antisocijalni sklonosti gi i`ivuvaat so vr{ewe
izbor na legalni aktivnosti ili profesii. Taka na primer, sinot na
bogat trgovec stanuva kasap za da go zadovoli nepomirliviot instinkt
za ubivawe, licata skloni kon kra`bi stanuvaat lihvari, siluva~ite
se pretvaraat vo zavodnici, a prostitutkite vo otmeni prequbni~ki.
377
Spored Pinatel, Feri vo vistinska i celosna smisla treba da se
smeta za osnova~ na Kriminologijata, iako na svoeto glavno delo mu dal naslov
Kriminalna sociologija. Toj e prviot koj imal vistinska vizija za kriminalnite
problemi. Svoeto eklekti~ko u~ewe, Feri go razvil vo slednive
dve postavki. 1 0 Prestapot ne e nitu isklu~ivo biolo{ka pojava, ni isklu~ivo
emanacija na fizi~kata i op{testvenata sredina, tuku, kakov i da e, od najte-
{kiot do najlesniot vid, sekoga{ e rezultanta vo sekoja antropolo{ka kategorija
na prestapnici i kaj sekoj poedinec na ovaa kategorija kako posebna
anormalnost. 2 0 Kaj sekoj prestapnik, za sekoj prestap {to go storil, re{ava~kata
prevlast e promenliva, bilo da stanuva zbor za edna od trite nizi na
kriminogeni pri~ini, ili da se raboti za edna od posebnite pri~ini vo sekoja
od ovie nizi. Pinatel, Kriminologija, str. 26.
205

3. Iako bil protiv kaznata kako moralna sankcija {to vodi kon
stradawe i zastra{uvawe na zlostornicite, Feri ne gi otfrla site
kazni i delum gi zadr`uva vo edinstveniot sistem na merki na socijalna
za{tita. A so istaknuvaweto na potrebata za prilagoduvawe na
ovie merki kon razli~nite kategorii zlostornici, toj ja za~na i sovremenata
ideja na individualizacijata na krivi~nite sankcii. So
nego, vsu{nost, zapo~na izrazeniot interes za medicinsko, psiholo-
{ko i socijalno ispituvawe na li~nosta na kriminalecot kako vo fazata
na izreknuvaweto taka i vo fazata na izvr{uvaweto na sankciite.
Od tie pri~ini golem broj penolo{ki avtori so negovata pojava go
vrzuvaat po~etokot i natamo{niot razvoj na ovaa ideja i celiot ovoj
period go narekuvaat period na individualizacija na kaznata. Ispravnosta
na vakvata opredelba ne ja zatemnuva ni toa {to samiot Feri
nao|a deka individualizacijata e teoretski prifatliva no prakti~no
neizvodliva, zaradi pregolemiot broj na zatvorenici kako i zatoa {to
zatvorskiot personal nema dovolno znaewe od kriminalnata biologija
i kriminalnata psihologija. 378 Zna~ajno e da se spomne i toa deka Feri
se zalagal za neopredeleno traewe na merkite na socijalna za{tita so
aktivno u~estvo vo fazata na nivnoto izvr{uvawe, a toa e ideja {to
podocna }e bide prifatena vo nekoi sovremeni krivi~ni zakonodavstva
(SAD, Norve{ka, [vedska i drugi zemji). 379 Feri be{e apsoluten
protivnik na izrekuvaweto na smrtnite kazni. Toj zboruval i za negativnoto
vlijanie na postojniot zatvorski sistem ~ii {to nepovolni
uslovi vodat kon kriminalna infekcija so osoben negativen odnos vrz
maloletnicite. Pod lupa na negovata kritika bea staveni kratkite
kazni zatvor i keliskiot sistem na izvr{uvawe na kaznite so istovremeno
zalagawe da se vovede prevospiten tretman za opredeleni kategorii
na osudenici. Toj go zabele`uva i faktot deka po izleguvaweto
na zatvorenicite na sloboda op{testvoto ne poka`uva nikakov interes
za negovo naveduvawe na ~esen `ivot, otstranuvawe na pogubnoto
vlijanie na siroma{tijata i drugite isku{enija {to go vodat kon povtorno
odlu~uvawe za kriminalna dejnost.
4. Feri, kako i Bekarija, im se protivi na site instituti na
krivi~noto pravo koi na vinovnikot mu ovozmo`uvaat da ja izbegne
pravdata (pomiluvawe, amenstija i zastarenost). Obrazovanieto od
oblasta na kriminologijata go smeta za nu`en del na podgotovkata za
sudskiot poziv i go kritikuva lai~koto u~estvo na porotata vo krivi-
~nata postapka, za{to ja smeta za nedovolno stru~na za donesuvawe na
odlukite. 380
Svoite idei Feri gi realizira vo proektot na italijanskiot
378
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 366.
379
Prvan, Lj. Enriko Ferri - prete~a modernih ideja u krivi~nom pravu, Na{a
zakonitost, Zagreb, 1959/5-6, str. 244.
380
Ignjatovi}, \. op. cit. str, 107.
206

Krivi~en zakonik od 1921 godina. Ovoj proekt koj se sostoel samo od
op{t del so vkupno 131 ~lena, 381 ne bil prifaten od parlamentot, za-
{to gi sodr`el site na~ela na pozitivizmot koi vo toj period ne ñ
odgovarale na interesite na fa{isti~kata vlast. Me|utoa, ovoj proekt
i voop{to u~eweto na pozitivisti~kata {kola ostvarile golemo
vlijanie za donesuvawe na brojni zakoni kako na primer: norve{kiot
od 1902, ruskiot od 1903, argentinskiot od 1921, panamskiot od 1922 i
mnogu drugi zakonici od podra~jeto na Latinska Amerika, 382 kako i na
Krivi~niot zakon na Italija od 1930, Grenland od 1954 i dr. 383
2.2. Rafaele Garofalo
1. Rafaele Garofalo (Raffaele Garofalo, 1852-1934) poteknuva od
ugledno italijansko semejstvo so {pansko poteklo. Po zavr{uvaweto
na pravnite studii stanal sudija no, istovremeno bil i profesor po
krivi~no pravo na univerzitetot vo negovoto rodno mesto Neapol. Negovoto
glavno delo "Kriminologija," najprvin objaveno kako monografija
(1880), so zna~itelni izmeni be{e preizdadeno vo 1885 godina.
Objavil i drugi zabele`ani trudovi kako na primer: "Me|unarodna
solidarnost vo suzbivaweto na kriminalitetot" i "Obid na krivi~no
delo so nepogodno sredstvo."
2. Negovata osnovna koncepcija za kriminalitetot e povrzana
so idejata za postoewe na prirodni krivi~ni dela (deliti naturale). Toa,
spored nego, se op{testveno {tetni dela {to ne zavisat od uslovite na
mestoto i vremeto i barawata na zakonot i zatoa go so~inuvaat vistinskiot
kriminalitet protiv koj treba da bide naso~ena glavnata
op{testvena reakcija. Vrz osnova na toa vr{i klasifikacija na zlostornicite
stavaj}i go pritoa akcentot vrz psiholo{kite svojstva na
li~nosta za razlika od Lombrozo, pa i Feri, koi im pridavale pogolemo
zna~ewe na organskite anomalii na li~nosta. Glavnite tipovi
zlostornici, Garofalo gi deli vo slednive grupi: a) tipi~ni zlostornici
(ubijci so predumisla), b) polesni zlostornici (impulsivni, violentni
zlostornici), v) zlostornici li{eni od ~uvstvoto na so`aluvawe
i ~esnost {to vr{at kra`bi i g) pohotlivi, bezsramni, bludni
zlostornici. 384
Zaradi polesno sfa}awe na negovata podelba na prirodni i zakonski
krivi~ni dela (zlostostva), ovde ja naveduvame vo celost.
381
Za sodr`inata na ovoj Proekt vidi: Toma{evi}, G. op. cit, str. 120-
121.
382
Vidi: Radovanovi}, M, op. cit. str. 45.
383
Vidi: Prvan, Lj, op. cit. str. 244.
384
Za poedine~nite karakteristiki na sekoj od navedenite tipovi zlostonici
vidi: Francis, A. A. Raffaele Garofalo (1852-1943), Izbor, Zagreb, 1957,
str. 398.
207

I. Prirodni krivi~ni dela. Prirodniot kriminalitet, Garofalo
go pomestuva vo dve {iroki kategorii vo soglasnost so koi, vo
prv red, se ocenuva dali e zagrozeno ednoto ili drugoto od dvete iskonski
altruisti~ki ~uvstva, i pokraj toa {to krivi~nite dejstvija
zagrozuvaat prava od razli~en vid, i iako vo zakonto se vneseni pod
razli~ni nazivi.
Prvata kategorija - zagrozuvaweto na ~uvstvoto na so`aluvawe
ili humanosta - gi opfa}a:
1 0 Napadite na `ivotot na poedincite i site vidovi aktivnosti
~ija{to cel e da im se nanese fizi~ka bolka, kako {to se: a)
zlostavuvawa i sakatewa, b) nedoli~no postapuvawe so slabite i onie
koi ne se vo sostojba da pru`at otpor, g) bolesti predizvikani so namera,
prekumerna rabota nametnata na deca ili vr{ewe na nekoja rabota
koja mo`e da go zagrozi nivnoto zdravje ili da go onevozmo`i nivniot
natamo{en razvoj (ovie postapki ne se opfateni so zakonite ili
edvaj i da se spomnati me|u prestapite).
2 0 Fizi~kite dejstvija koi istovremeno nanesuvaat fizi~ka i
moralna bolka, kako {to se: a) naru{uvawe na individualnite slobodi
od nekoi egoisti~ki pri~ini kako posakuvawe ili `elba za zarabotuva~ka,
b) zemawe bez soglasnot, v) samovolno zatvorawe, i sl.
3 0 Dejstvija koi so nekoe neposredno sredstvo, neizbe`no predizvikuvaat
moralna bolka, kade vleguvaat: a) kleveta, b) ogovarawe,
v) zaveduvawe so pomo{ na izmama itn.
Vo vtorata kategorija - zagrozuvawe na elementarnoto ~uvstvo
na ~estitost - gi pomestuva slednive aktivnosti:
1 0 Nasilni~ki napadi na tu|a sopstvenost, kako: a) kra`ba, b)
grabnuvawe, v) pusto{ewe, g) podmetnuvawe na po`ar.
2 0 Napadi {to ne se nasilni, no koi se storeni so zloupotreba
na doverba, kako: a) izmama, b) neverstvo, v) namerna nelikvidnost, g)
bankrot, d) oddavawe na tajna, |) plegijat, i) site vidovi na falsifikuvawa
so koi se zagrozuvaat pravata na avtorite ili proizveduva-
~ot.
3 0 Indirektni naru{uvawa na sopstvenosta ili civilnite
prava na lica so koristewe na seriozni lagi, kako {to se: a) la`no
svedo~ewe, b) falsifikuvawe vrz avtenti~ni dokumenti, v) zamena na
dete, g) poni{tuvawe na li~ni dokumenti, itn.
II. Zakonski krivi~ni dela. Nadvor od ramkata na krivi~ni
dela {to go so~inuvaat prirodniot kriminalitet, Garofalo gi pomestuva
delata od zakonski kriminalitet vo koi, spored nego, vleguvaat:
1 0 Aktivnostite koi pretstavuvaat zakana za dr`avata, kako
{to se: a) onie koi mo`at da bidat pri~ina za neprijatelstvo me|u razli~ni
avtoriteti, b) neovlasteni voeni regrutacii, v) buntovi protiv
zakonot, g) subverzivni zdru`uvawa, d) buntovni~ki povici, |) krivi~ni
dela na javnite glasila, e) pottiknuvawe za za~lenuvawe vo nekoja
sekta ili nekoja protivpravna partija, `) predizvikuvawe gra|an-
208

ska vojna, itn.
2 0 Aktivnosti so koi se zagrozuva dr`avnata vlast bez nekakva
politi~ka cel, kako i site vidovi otpori na dr`avnite slu`benici
(osven koga se raboti za ubistvo, obid za ubistvo i ranuvawe), kako
{to se: a) uzurapacija na prava, dostoinstvo ili funkcija bez postoewe
namera za nedopu{teno prisvojuvawe na dobivka, b) odbvivawe
na vr{ewe na zadol`itelna obvrska sprema dr`avata, v) krium~arewe,
itn.
3 0 Aktivnosti so koi se naru{uvaat javniot mir, politi~kite
prava na gra|anite, po~ituvaweto na slobodata na verosipovest,
dobrite obi~ai, kako {to se: a) nasilni~ki napadi na mestoto na `iveali{teto,
b) samovolno naru{uvawe na nekoe pravo po pat na sila,
v) {irewe la`ni alarmantni vesti, g) begstvo na zatvorenik, d) uzurpacija
na prava, |) izborni intrigi, e) navreduvawe na tu|a religija
ili kult, `) samovolni apsewa, z) sramni razvratni postapki od koi
nema `rtvi.
4 0 Naru{uvawe na posebnite zakoni na nekoja zemja, kako {to
se: a) igrite na sre}a, b) neovlasteno nosewe na oru`je, v) tajna prostitucija,
g) naru{uvawe na zakonite vo odnos na `eleznicata, telegrafot,
javnata higiena, li~nite podatoci, carinata, lovot, ribolovot,
{umskite gospodarstva, re~nite tekovi, d) kako i na op{tinskite propisi
za javniot red, itn.
Ovie krivi~ni dela ne mo`at da bidat predmet na izu~uvawe za
kriminologot. Tie se vrzani za posebnite priliki na edna nacija. Tie
kaj svoite izvr{iteli ne otkrivaat nekakva anomalija, nedostig kaj
toa delo na moralno ~uvstvo koe evolucijata go napravila re~isi univerzalno.
Nema nikakvo somenenie, deka zakonodavecot ne treba da postapuva
so ednite na ist na~in kako i so drugite, me|utoa, spored Garofalo,
postojat samo vistinski zlostorstva koi mo`at da predizvikaat
interes od vistinka nauka so prou~uvawe na nivnite prirodni pri~ini
i sociolo{kite sredstva za nivno otstranuvawe. Ostanatite zlostorstva
samo gi zgolemuvaat predrasudite ili se samo sprotivni na
obi~aite, ili samo gi naru{uvaat zakonite propi{ani za edno odredeno
op{testvo koe se razlikuva od zamja do zemja i koi, kone~no, ne se
neophodni za op{testvena kategorizacija. Zna~i, prou~uvaweto na biolo{kite
pri~ini vo ovie slu~ai e nepotrebno, a koga stanuva zbor za
sredstvata za nivnoto korigirawe, postojat samo kazni koi isto taka
se promenlivi vo zavisnost od toa dali potrebata za zastra{uvawe pove}e
ili pomalku e izrazena.
3. Spored Garofalo, celta na op{testvenata reakcija treba da
bide celosno iskorenuvawe na kriminalitetot ili barem negovo progresivno
opa|awe. Toa mo`e da se postigne so primena na dva, za Garofalo,
sosema logi~ki metodi: eliminacija i represija. Toj smeta deka
najte{kite ili tipi~ni zlostornici me|u koi naj~esto se javuvaat ubijcite
od egoisti~ki i sadisti~ki motivi se nepopravlivi lica bidej}i
209

se li{eni od site moralni ~uvstva. Za niv, edinstveno efikasno sredstvo
e smrtnata kazna. Vtorata grupa na zlostornici vr{at nasilni-
~ki dela {to proizleguvaat od pogre{noto sfa}awe na osnovnite barawa
na ~esta. Ovie zlostonici treba da se izoliraat od op{testvoto
so toa {to }e bidat upateni na nekoj pust ostrov ili vo nekoja kaznena
kolonija. Sli~ni merki treba da se primenat i sprema zlostornicite
koi poradi otsustvo na ~uvstvo na so`aluvawe vr{at dela protiv li-
~nosta, odnosno poradi otsustvo na ~uvstvo na ~esnost gi vr{at onie
dela {to se naso~eni protiv imotot. Sprema zlostornicite od ~etvrtata
kategorija na koi im nedostasuva navika za samosovladuvawe treba
da se izre~at dva vida na pari~ni kazni: edni vo korist na dr`avata
i drugi vo korist na o{tetenata strana. 385
3. [KOLATA NA SOCIJALNATA SREDINA
Antropolo{kata i pozitivisti~kata {kola imaa {irok odek
vo site evropski zemji. Neposredno po niv se javuva golem broj na nau~nici
koi go obrabotuvaat problemot na kriminalitetot vo ramkite
na razni kriminolo{ki nauki. Nekoi od niv ja prodol`uvaat nasokata
na antropolo{kata i pozitivisti~kata {kola (biolo{ko-sociolo{ka
{kola), zasnovaj}i go svoeto u~ewe vrz na~elata na biolo{kiot i ili
biosociolo{ki determinizam. Me|utoa, pokraj niv, se javuva pogolem
broj na avtori koi sosema ili delumno go otfrlaat u~eweto na antropolo{kata
i pozitivisti~kata {kola i na toj na~i sozdavaat novi teorii
za kriminalitetot. Vo taa smisla vo Francija se pojavuva kriminolo{kata
{kola poznata pod edno od slednite imiwa: francuska
{kola, lionska {kola, teorija na sredinata ili kako sociolo{ka
{kola. Ova u~ewe kako osnovno podra~je na deluvaweto na kriminogenite
faktori go istaknuva tn. milje ili ambient na op{testvenata i
ekonomskatata sredina. Taa ima pove}e privrzanici me|u koi kako najva`ni
posebno treba da se istaknat: Lakasaw, Tard i Dirkem.
3.1. Lakasaw
1. Lakasaw (J. A. Lacassagne, 1843-1924), profesor po sudska medicina
vo Lion, svojata sociolo{ka teorija za kriminalitetot ja
izlo`i vo mnogubrojni statii, raspravi i izve{tai na pove}e me|unarodni
kongresi. Toj e eden o prvite u~enici na Lombrozo nadvor od
Italija, me|utoa brzo se oddeluva od nego i doka`uva deka zlostornikot
ne se ra|a kako takov, tuku deka e emanacija na sredinata vo koja
`ivee. Faktorite na kriminalitetot se od individualna i socijalna
priroda, a poslednive se od re{ava~ko zna~ewe, taka {to zna~eweto
na individualnite faktori e dosta ograni~eno. Vo slu~aj da se raboti
385
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 365-366.
210

za onie zlostornici kaj koi nao|ame razni biopsihi~ki anomalii, tuka
ve}e ne mo`e da se ka`e deka stanuva zbor za vistinski kriminalci,
tuku za du{evno bolni izvr{iteli na krivi~ni dela. Vistina e deka
kaj mnogu golem broj na zlostornici se javuvaat anomalii, telesni i
psihi~ki, me|utoa, sli~ni anomalii mo`at da se zabele`at i kaj u{te
pogolem broj na lu|e koi stanuvaat zlostornici, pa ottamu vakvite
svojstva ne mo`at da se smetaat kako dovolna karakteristika na zlostornicite
i kako pri~ini na kriminalitetot. Potoa, i koga bi se zelo
deka zlostornicite se karakteriziraat so izvesni organski fizi~ki i
psihi~ki anomalii, mora da se ima vo vid deka tie se posledica na razni
socijalni pri~ini koi go sopiraat normalniot razvoj na li~nosta.
Vo sekoj slu~aj, site ovie anomalii mo`at da se svedat na razni socijalni
vlijanija koi gi sozdavaat tie anomalii. Na ovoj na~in Lakasaw go
otfrla u~eweto na rodeniot zlostornik i istaknuva deka site zlostornici
se sozdavaat vo op{testvoto pod vlijanie na razni socijalni
pri~ini. Op{testvenata sredina, a ne atavizmot gi sozdava zlostornicite.
Bez soodvetni socijalni pri~ini klicite na kriminalitetot ne
bi mo`ele ni da se razvijat. 386 Ovaa misla na Lakasaw, vo prv red najde
mestovo negoviot aforizam: "Op{testvata imaat takvi zlostornici
kakvi {to gi zaslu`uvaat." Pritoa, vo socijalnata niza na pri~ini,
ekonomskite uslovi igraat zna~ajna uloga.
2. Teorijata na socijalnata sredina na Lakasaw stekna mnogubrojni
privrzanici vo Francija me|u koi treba da bidat spomnati i
Manuvrie i Leturno.
1 0 Manuvrie (Manouverier) e najolemiot privrzanik na ovaa
{kola. Toj najpove}e pridonese vo celost da se otfrli u~eweto na zlo-
386
Vo kriminolo{kata literatura ~esto se citiraat slednite razmisluvawa
na Lakasaw, izlo`eni u{te na Prviot kongres za kriminalna antropologija
vo Rim, 1885: "Ona {to e va`no, toa e socijalnata sredina. Taa e nagnoeno
zemji{te na kriminalitetot: zlostornikot mo`e da se sporedi so bakterija
koja nema zna~ewe se dodeka ne naide na nagnoena zemja vrz koja mo`e
da fermentira (da se umno`uva). Zlostornikot so site svoi karakteristiki,
antropometriski i drugi, nam ni se ~ini od mnogu mala va`nost. Site tie karakteristiki
mo`eme da gi pronajdeme i kaj i kaj ~esnite lu|e".
Interesno e da se spomne deka bea odr`ani vkupno 6 kongresi na Me-
|unarodnoto zdru`enie za kriminalna antropologija, po {to ova zdru`enie
prestana da postoi. Toa se slednite kongresi: 1 0 Rim, 1885, 2 0 Pariz, 1889, 3 0
Brisel, 1892, 4 0 @eneva 1896, 4 0 Amsterdam, 1901, 5 0 Torino, 1906 i 6 0 Keln,
1913. Na kongresot vo Pariz, od strana na Tard, Lakasaw, Manuvrie i Topinard
naj`estoko be{e napadnato u~eweto na Lombrozo za tn. zlostorni~ki
tip. Na predlog od Garofalo treba{e da se formira duri i posebna me|unarodna
komisija koja }e izvr{i niza sporedbeni istra`uvawa vrz najmalku 100
zlostornici i vrz kontrolna grupa od isto tolku ~esni lu|e. Ovaa komisija
me|utoa, nikoga{ ne se sostana.
211

storni~kiot tip i biolo{kiot atavizam. Krivi~noto delo e predmet
na op{testvenata sociologija, a ne na kriminalnata antropologija.
Zlostornikot e isklu~iv proizvod na op{testvenite pri~ini. Diskusijata
za anatomskite i fiziolo{kite osobenosti na zlostornicite
davaat objasnuvawe samo za nezna~itelen broj na zlostornici i krivi-
~ni dela koi mo`at da se nare~at patolo{ki kriminalitet. Naprotiv,
tie ne pru`aat nikakvi objasnuvawa za obi~niot kriminalitet, kriminalitetot
na fizi~ki i du{evno zdravite zlostornici koi brojno
najpove}e se zastapeni. Od tie pri~ini kriminalitetot mo`eme podobro
da go sfatime i objasnime ako ja istra`ime normalnata anatomija
na ~ovekot, za{to krivi~noto delo e rezultat na istite nagoni i potrebi
so koi se karakterizira ~ovekot koj ne e kriminalec.
Manuvrie rasprava za kriminalitetot pove}e na~elno podlo-
`uvaj}i gi na kritika osnovnite postavki na italijanskata kriminolo{ka
{kola, pa ottamu kaj nego ne mo`at da se najde analiza na pri-
~inite na kriminalitetot. Spored nego, poedine~nata analiza na odelnite
faktori na kriminalitetot ne davaat to~na slika za sociologijata
na kriminalitetot. Edinstveno ako se zeme predvid vlijanieto na
socijalnata sredina kako celina, mo`e da se objasni va`nosta na taa
socijalnata sredina kako faktor na kriminalitetot. No, pokraj toa,
Manuvrie ja istaknuva va`nosta na ekonomskite uslovi pri interpretacijata
na problemot na kriminalitetot, naglasuvaj}i deka e pogre-
{no da se potceni va`nosta na prirodnite potrebi na ~ovekot kako
pri~ina na kriminalitetot.
2 0 Leturno (Letourneu) e pomalku jasen vo stavot sprema teorijata
na biolo{kiot atavizam. Kaj nego, sî u{te, dominiraat koncepciite
za rodeniot zlostornik. Me|utoa, spored svoite idei za problemot
na prevencijata na kriminalitetot toj vo celost í se priklonuva na
{kolata na socijalnata sredina. Prevencijata na kriminalitetot, veli
toj, mo`e da bide efikasna samo ako e vo vrska so koreniti op{testveni
reformi. Rodenite zlostornici bi bile mnogu retki, ako ne gi
sozdava op{testvoto. Toj ja istaknuva i va`nosta na ekonomskite uslovi.
Zna~aen faktor na kriminalitetot se siroma{tijata i alkoholizmot.
212
3.2. Gabriel Tard
1. Gabriel Tard (Gabriele Tarde, 1843-1904), koj, iako vo celost
ne se vklopuva vo koncepcijata na teorijata na socijalnata sredina, sepak
e eden od nejzinite pretstavnici, dava originalna teorija za kriminalitetot.
Osnovite na svoeto u~ewe za kriminalitetot toj gi izlo-
`il vo svoite dela: Sporedben kriminalitet ("La criminalitÕ compareÕ,
1886) i Kaznena filozofija ("La philosophie penale," 1890).
2. Potpiraj}i se vrz sociolo{koto sfa}awe na kriminalitetot,
vo prv red go otfrla poimot na rodeniot zlostornik i osobeno po-

imot na biopsiholo{ko su{testvo. Namesto ovoj poim, toj go vospostavuva
poimot na profesionalniot zlostornik kogo go sozdava socijalnata
sredina i na toj na~in zlostorni~kiot svet go sfa}a kako grupa
na lu|e koi se razlikuvaat od drugite, ne spored biolo{kite karakteristiki,
tuku edinstveno spored svoeto zanimawe. Kako {to postojat
lu|e so razni profesii, taka postojat i lu|e na koi vr{eweto na krivi~nite
dela im pretstavuva obi~no zanimawe. Psihi~kiot `ivot na
zlostornicite e ist kako i kaj drugite lu|e i otuka klasifikacijata
na zlostornicite ne mo`e da bide antropolo{ka nitu psiholo{ka,
tuku samo sociolo{ka. Kako edna od ovie klasifikacii mo`e da se nazna~i
podelbata na gradski i selski kriminalitet. I dvete grupi se
celosno razli~ni, no ne spored psihi~kite i organskite karakteristiki
na nivnite izvr{iteli, tuku spored sociolo{kite pri~ini koi gi
sozdavaat.
3. Preo|ajki vrz analiza na odelni faktori na kriminalitetot,
Tard doa|a do slednite zaklu~oci. Vlijanieto na fizi~kite faktori
mo`e sekako vo izvesna mera da se po~uvstvuva, osobeno vo pogled na
vlijanieto na meteorolo{kite promeni vrz vr{eweto na krivi~noto
delo ubistvo. Toj, isto taka, celosno ne go negira nitu fiziolo{koto
vlijanie. Izvesni organski predispozicii na polot i rasata mo`at da
se zabele`at vo odnos na kriminalitetot. Me|utoa nivnoto kriminalno
zna~ewe e vo vrska so ostanatite socijalni vlijanija koi sekoga{
se dominantni. Analiziraj}i go vlijanieto na socijalnata sredina vrz
kriminalitetot dao|a do izvesni zakonitosti. Najpove}e se zadr`uva
na vlijanieto na imitacijata, koja ja narekuva mo}en socijalen faktor
{to ~estopati e nesvesen, tainstven i sekoga{ od pogolemo zna~ewe
odo{to obi~no se misli. Spored nego socijalniot faktor na imitacija
igra osobeno va`na uloga i vo pogled na kriminalitetot.
Vo pogled na vlijanieto na imitacijata, Tard uka`uva na tri
zakoni: a) moda (vo gradot) i navika (na selo) - zlostorstvoto se javuva
kako moda, a so vreme stanuva navika, b) poniskite sloevi vo op{testvenata
sruktura redovno gi imitiraat povisokite, i v) princip na
supstitucija - koga }e se sudrat dva vida na odnesuvawe zgolemuvaweto
na ednoto doveduva do razvoj na drugoto koe go nadomestuva. Toa zna~i
deka zlostorstvoto najprvin se javuva kako moda koja potoa preo|a vo
navika so tendencija na postojano {irewe od povisokite kon poniskite
op{testveni sloevi. Tard tvrdi deka site zna~ajni postapki na
op{testveniot `ivot se izvr{eni pod vlijanie na primerot. Lu|eto
ra|aat ili ne se ra|aaat, se oddavaat kon alkohol ili ne se oddavaat,
vr{at samoubistva ili ne, se ubiva ili ne se ubiva preku imitacija
(zarem denes bi postoela idejata za borba vo dvoboj ako za nea ne se
znaelo od baronite, za objavuvawe na vojni, ako ne se znaelo deka toa
otsekoga{ se pravelo od strana kralevite).
Imitacijata se vr{i od povisokite op{testveni sloevi vrz poniskite,
sî do {irokite narodni sloevi. Celokupnata aktivnost vo
213

op{testvoto, jazikot, na~inot na mislewe, potrebite i na~inot na nivnoto
zadovoluvawe podle`at na imitacijata, na toj na~in {to poniskite
sloevi vo sî gi imitiraat povisokite sloevi. Vo pogled na kriminalitetot
mo`e da se zabele`i deka imitacijata e eden od najva`nite
zakoni na negoviot razvoj. Porocite i krivi~nite dela koi denes mo-
`at da se zabele`at kaj poniskite sloevi, isto taka poteknuvaat od
imitacijata na poniskite sloevi, kako na primer, pijanstvoto i drugi
na~ini na raskala{en `ivot. Lutaweto ima svoj prvobiten oblik vo
srednovekovnoto trubadurstvo. Sociolo{ki zemeno ubistvata zna~at
imitacija na drugi ubistva zaradi nasledstvo, soperni{tvo i sl. Denes
vo odnos na vr{eweto na krivi~nite dela se zabele`uva sli~na pojava
i vo imitiraweto na gradovite od selskite `iteli.
Tard natamu podvlekuva deka rabotata e sociolo{ki faktor koj
go namaluva kriminalitetot. Pogre{no e, veli toj, da se izveduva zaklu~ok
deka porastot na industriskata aktivnost ima za posledica porast
na kriminalitetot, iako statistikata ni go poka`uva sprotivnoto.
Toj porast e posledica samo na organizacijata na industriskoto
proizvodstvo {to ne mu odgovara na uslovite na op{testveniot razvoj.
Kako va`na pri~ina na kriminalitetot mo`e da se smeta i nezadovoluvaweto
na osnovnite potrebi na sekoj poedinec, odnosno otsustvoto
na mo`nosti za nivno zadovoluvawe. Pritoa treba da se ima vo vid deka
i prezasitenosta vo zadovoluvaweto na potrebite mo`e da bide od
kriminogeno zna~ewe.
4. Vo pogled na odgovornosta za krivi~nite dela, Tard izgradil
svoevidna teorija za moralnata odgovornost. Spored ovaa psihosocijalna
teorija, sostobata na samata li~nost odnosno, sostojbata na nejzinoto
se}avawe na op{testvenite obvrski (svest deka so svoeto povedenie
gi naru{uva moralnite i op{testvenite vrednosti vsadeni vo li-
~nosta vo procesot na socijalizacijata) i stepenot na op{testvenata
prilagodlivost, pretstavuvaat osnovni elementi spored koi mo`e da
se opredeli krivi~nata odgovornost. Ako se}avaweto na op{testvenite
i moralnite obrski e normalno i stabilno, li~nosta e odgovorna za
svoite dela, a ako toa se}avawe e oslabeno i naru{eno, ne mo`e da stane
zbor za odgovornost. Isto taka, ne mo`e da se poviikuva na odgovornost
liceto koe nemalo vreme da se prilagodi na novata op{testvena
sredina. 387 Na toj na~in, Tard elegantno se izvlekuva od filozofskite
raspravi za slobodata na voljata, koi osobeno bea prisutni vo
negovoto vreme.
Kriminalitetot go posmatra kako pojava koja nastanuva od op{-
testvoto i e svrtena protiv nego. Ottamu se zalaga za prezemawe na
site raspolo`ivi merki koi mo`at da ja suzbijat ovaa pojava. Me|u
niv, ubeden vo mo}ta na intemidacijata (zastra{uvaweto), ja pomestuva
str. 262.
387
Vidi: Wilson. M. S: Gabriel Tarde (1843-1904), Izbor, Zagreb, 1957/2,
214

i smrtnata kazna. Kaj izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda,
poradi izbegnuvaweto na vlijanieto na imitacijata, insistira vrz keliskiot
na~in na nejzinoto izvr{uvawe kombiniran so poseti na osudenicite
od strana na dobrotvorni organizacii i zdru`enija na gra|anite.
5. Spored Tard, za kogo se smeta deka e glavnata li~nost koja go
ovozmo`i pristapot na socijalnata psihologija vo kriminologijata,
site va`ni dejstvija vo `ivotot na op{testvoto nastanuvaat pod vlijanie
na primerot. I navistina, imitacijata bez somenie e zna~aen faktor
vo `ivotot na op{testvoto, pa ottamu i vo genezata na kriminalitetot.
Me|utoa, imitacijata ne mo`e da dade zadovolitelen odgovor
na osnovnite pra{awa na kriminologijata za toa koi se seopfatnite i
re{ava~ki pri~ini na kriminalitetot. So drugi zborovi, apsolutizacijata
na imitacijata, koja se zema kako re~isi edinstven faktor na
kriminalitetot e i osnovnata slabost na negovata teorija. Me|utoa,
sepak, vrz negovata teorija se nadovrza edna od {kolite na modernata
amerikanska kriminologija - teorijata na diferencijalna asocijacija,
za koja }e zboruvame podocna.
3.3. Emil Direkem
1. Spored Emil Dirkem (Emille Durkheim, 1858-1917) 388 vo su{tinata
na op{testvoto, koe go posmatra kako organska celina, vo odnosot
sprema poedinecot i poedine~nite op{testveni pojavi od primarno
kauzalno zna~ewe, se dva osnovni elementi: ideen i morfolo{ki
(sociologizam). Idejnata sr` na op{testvoto ja so~inuva zaedni~kata
kolektivna svest (moralnoto edinstvo na ~lenovite na op{testvoto,
ili solidarnost za vrednostite, celite i ideite) koja e sostavena od
kolektivni pretstavi. Kolektivnite pretstavi pak, kako izvor na taa
solidarnost, se sostaveni od idei i normi. So niv se reguliraat razli~nite
oblici na op{testveno povedenie. Tie go opredeluvat kolektivniot
na~in na dejstvuvawe, mislewe i ~uvstvuvawe i kako pretpostavka
na op{testveniot `ivot se zadol`itelni za site poedinci, ne-
{to {to vrz nivnata svest im se nalo`uva odnadvor, od niv nezavisna
prisilba. Pritoa, op{testvenata prisilba ne mora da deluva samo od
nadvor, taa se pretvora vo vnatre{na prisilba {tom preku vospituvawe
i zaedni~ki `ivot poedinecot intimno usvoi nekoi kolektivni
sodr`ini na kolektivnata (zaedni~kata) svest.
Razgleduvajki go natamu problemot na op{testvenite pojavi,
Dirkem doa|a do konstatacija deka tie se pojavi sui generis, koi ne se
388
Glavni dela: "De la division du travail social" ("Za podelbata na op{testveniot
trud," 1893), Le suicide ("Samoubistvo," 1897), "Les formes elementaires
de la vie religieuse" ("Elementarno oblici na religiozniot `ivot," 1912),
"L'education et sociologie" ("Edukacija i sociologija") i dr.
215

nitu ekonomski, ni psihi~ki i idejni, tuku pojavi na kolektivnata
svest, kolektivni pretstatvi koi se razlikuvaat od pojavite na individualnata
svest, za{to pretstavuvaat nekoja posebna supstancija. Vrz
osnova na seto toa kolektinata svest mo`e da se nare~e totalitet na
veruvawa i sentimenti, zaedni~ki za prose~niot gra|anin na isto op{-
testvo od koi se oblikuva opredelen sistem koj ima svoj sopstven `ivot.
389 Poedincite gi usvojuvaat ovie osnovni elementi na kolektivnata
svest preku vospituvaweto. Vospituvaweto pak, Dirkem go sfa}a
re~isi isklu~ivo kako proces na socijalizacija. A osnovnata zada~a na
socijalizacijata e da ja izmeni vrodenata individualisti~ka i nesocijalna
priroda na lu|eto, so interiorizacija na moralnite principi da
se pridonese za so~uvuvawe na op{testvoto od patolo{ki procesi i
ramnote`ata i funkcionalnosta na negovite delovi. Poedinecot po
priroda e sebi~en, orientiran sprema svoite li~ni interesi i duri
op{testvoto, so vospituvaweto i so prisilnite normi go pretvora vo
op{testveno su{testvo. Za razlika od drugite `ivi su{testva ~ii potrebi
se ograni~eni so nivnata organska priroda, ~ovekovite strasti
i barawa nemaat nikakvi prirodni granici. ^ovekovata al~nost mo`e
da se vpregne samo koga poedinecot }e mu se podlo`i na op{testvoto i
na negovite moralni zakoni i na toj na~in }e se osposobi za normalno
u~estvo vo op{testveniot `ivot.
Za da ja ozna~i razlikata na kolektivnata od individualnata
svest, Dirkem naglasuva nekolku elementi. Prvo, op{testevnite pojavi
(fakti, podatoci), 390 mora da se tetirat kako predmeti, t.e. kako
ne{to {to postoi nadvor od individualnata svest, 391 i vtoro, kolekt-
389
"Bez somnenie taa nema specifi~en organ kako supstratum; taa,
spored definicijata e difuzna vo sekoj del na op{testvoto... taa ima posebni
karakteristiki, koi ja pravat razli~na stvarnost. Spored celta, taa e nezavisna
od posebnite uslovi vo koi postojat individuite; tie pominuvaat, taa ostanuva.
Taa e ista i na jug i na sever, vo golemite i vo malite gradovi i vo razli~ni
profesii. Zgora na toa, taa ne se menuva so sekoja generacija, tuku naprotiv,
taa gi povrzuva generaciite edni so drugi... Zatoa celosno e razli~en
predmet od poedine~nite svesti, iako mo`e da bide realizirana samo preku
niv. Taa e psihi~ki vid na op{testvoto, vid koj ima svoj delokrug, sopstveni
uslovi na postoewe, sopstveni oblici na razvoj, isto kako i individualnite,
iako na razli~en na~in." Dirkem, E. Pravila sociolo{ke metode, Savremena {kola,
Beograd, 1963, str. 79-80.
390
Smislata na op{testvenite faktori, nivnata funkcija treba da se
bara vo odnosot koi tie go odr`uvaat so nekoja op{testvena cel. "Funkcijata
na op{testvenikte faktori mo`e da bide samo op{testvena, t.e. tie se sostojat
vo sozadavawe na op{testveno korisni posledici" Ibid, str. 102.
391
Da se postapuva so pojavite kako so fakti, veli Dirkem, zna~i da se
postapuva so niv kako so podatoci koi ja so~inuvaat pojdovnata to~ka na naukata...
Ona {to ni e dadeno ne e idejata koja lu|eto ja imaat za vrednostite, za-
216

ivnata svest ja karakteriziraat dva osnovni elementi: element na nadvore{nost
i element na prisilba. 392 So drugi zborovi, tie kako predmet,
kako ne{to nadvore{no deluvaat vrz individuata kako svoeviden
prisilen faktor. 393
Su{tinata na op{testveniot `ivot, Dirkem ja nao|a vo moralnoto
edinstvo na ~lenovite na op{testvoto t.e. vo zaedni~kata kolektivna
svest. Bilo da se raboti za primitivni zaednici (vo koe moralnoto
edinstvo se javuva kako "mehani~ka soliradnost," zasnovana na
nerazviena podelba na trudot) ili za sovremeno civilizirano izdiferencirano
op{testvo (vo koe moralnoto edinstvo se javuva kako "organska
soliradnost," zasnovano na razviena podelba na trudot), zaedni-
~kata moralna svest e bitna karakteristika na op{testveniot `ivot.
2. Za objasnuvawe na kriminalitetot i sociopatolo{kite pojavi
od osobeno zna~ewe se tri natamo{ni konstatacii na Direkem: 1 0
stavot za razlikuvaweto na normalnite od patolo{kite op{testveni
pojavi, 2 0 negovata teorija za anomija, i 3 0 negovite stavovi za sajmoubistvoto.
1 0 Objektivnoto merilo za normalnosta, Dirkem go bara vo ona
{to e tipi~no ili prose~no za daden tip na op{testvo i za negovata
razvojna faza. Ottamu, normalni ili po`elni pojavi vo op{testveniot
`ivot se onie pojavi koi naj~esto se javuvaat (koi so~inuvaat statisti~ki
prosek), koi se sposobni za opastanok i koi ottamu se korisni.
Osven toa, za edna op{ta ili prose~na pojava da bide normalna,
mora da bide povrzana i so op{tite uslovi na kolektivniot `ivot. 394
Pojavite koi otstapuvaat od prose~noto, se bolni, patolo{ki pojavi.
395 Dirkem smeta{e deka kriminalitetot e normalna pojava i ottamu
{to e prisutna vo site tipovi na op{testva. Vakvata konstatacija Dirkem
ja objasnuva so dva argumenti: prviot, postoeweto na prestapot
{to taa e nepristapna, tuku toa se vrednostite koi navistina se razmenuvaat
vo tekot na ekonomskite odnosi. Ne ova ili ona sfa}awe na moralniot ideal,
tuku zbirot na pravilata vsu{not go opredeluva povedenieto. Ibid. str. 31.
392
Najbitno vo poimot na op{testvenata prisilba e {to taa pravi kolektivniot
na~in na deluvawe ili mislewe da imaat stvarnost nadvor od poedinecot
koja vo sekoj moment so nejze se soobrazuva. Ibid. str. 15.
393
Za glavni oblici na projavuvawe na kolektivnata svest toj go smeta{e
pravniot sistem, eti~kite sfa}awa na opredeleno op{testvo, negovite
religiozni veruvawa i dogmi, potoa politi~kite sfa}awa, umetni~kite dela
i obi~aite. Vidi: Mili}, V. op. cit. str. 111.
394
Na prviot kriterium na Dirkem za razlikuvawe na normalnite i
patolo{kite pojavi (pojavata da e prose~na) mu se zabele`uva isklu~itelniot
konformizam, a vtoriot (pojavata da e povrzana) se osporuva poradi svojot
organicizam. Vidi: Jankovi}, I - Pe{i}, V. Dru{tvene devijacije: Kritika socijalne patologije,
Vi{a {kola za socijalne radnike, Beograd, 1981, str. 25.
395
Dirkem, E. op. cit. str. 55.
217

ovozmo`uva da ne se za~auri ("skameni"), tuku razviva kolektivnata
svest, i vtoriot, postoeweto na kriminalitetot go jakne edinstvoto i
solidarnosta pri zaedni~kata borba protiv nego i ja razviva svesta za
zaedni~kite moralni normi.
So ogled na toa {to kriminalitetot pretstavuva normalna pojava,
toj proizleguva i e sostaven del na op{testvenata struktura i
ottamu ne mo`e da se razbere i analizira oddelno, tuku sekoga{ vo
povrzanost so opredelena kultura. Vo nego spa|aat site oblici koi gi
navreduvaat silnite ~uvstva na kolektivnata svest. 396 Ottamu, dokolku
ne dojde do negovo pregolemo zgolemuvawe, toj e normalna op{testvena
pojava, faktor na zdravo op{testvo koj ne samo {to e nu`en, tuku i
korisen i slu`i kako regulator na op{testveniot `ivot. 397 Preteranoto
zgolemuvawe na kriminalitetot kako i negovoto preterano
opa|awe, veli Dirkem, sekoga{ nagovestuvaat nekoe zna~ajno op{testveno
naru{uvawe. Brojot na tepa~kite i telesnite povredi nikoga{
ne pa|a tolku nisko kako vo vreme na siroma{tija, ekonomski krizi,
glad i vojni. Spored nego, korenot na kriminalitetot se nao|a vo
samata priroda na op{testvoto, vo op{testvenata sredina, toj izvira
od strukturata na op{testvoto, pa so samoto toa mu e imanenten na
op{testvoto. Tokmu zatoa, kriminalitetot spa|a vo redot na normalnite
op{testveni pojavi koi im se svojstveni na site op{testva.
Vrz taa osnova zaklu~uva deka kriminalitetot e neizbe`na, prifatliva
i korisna pojava 398 koja preo|a vo bolest samo vo slu~aj na
nejzino naglo opa|awe ili zgolemuvawe. Spored nego, bez postoeweto
na zlostorstvata ne bi postoel duri ni razvoj vo oblasta na pravoto i
drugite nau~ni disciplini koi se zanimavaat so otkrivaweto i spre-
~uvaweto na kriminalitetot. Ako op{testvoto mora da napreduva, toga{
toa, spored Dirkem, mora da pru`i mo`nost za sestran izraz na
akciite na poedincite, a toa gi vklu~uva razli~nite aktivnosti na relacijata
od genijalni do kriminalni. Postoeweto na kriminalitetot
doka`uva prisutnost na individualnite slobodi i tendencii kon op{-
testveno dinami~nite promeni koi toj gi smeta za uslovi na progresot.
Ako vo edno op{testvo bi postoele sosema iznivelirani i skleroti-
~ni kolektivni ~uvstva, vo smisla na nivna postojanost i nepromenlivost,
pa ottamu ne bi imalo kriminalitet, toa spored misleweto na
Dirkem, bi uka`uvalo na cvrsta struktura na op{testvoto koja, vsu-
396
Ibid, str. 70.
397
Ibid, str. 71.
398
Svojata ideja za korisnosta na kriminalitetot, Dirkem ja ilustrira
so poznatiot primer na osudata na anti~kiot filozof Sokrat, ~ii edinstven
"zlostor" pretstavuva{e slobodata na negovite misli. Poradi toa Sokrat
be{e poguben (povikan da se samoubie so ispivaweto otrov), za podocna
razvojot na op{testvoto da poka`e deka Sokrat, vsu{nost, bil i te kako korisen
za svojata tatkovina i ~ove{tvoto voop{to.
218

{nost, ne e sposobna za promeni, za progres. Vakvoto razmisluvawe go
dovelo do poznatiot postulat deka zlostornikot ne e antiop{testveno
su{testvo i parazit, tuku redoven agens na op{testveniot `ivot. Vo
tesna vrska so ova tvrdewe e i negoviot zaklu~ok deka opa|aweto na
kriminalitetot pod voobi~aenoto i normalno nivo nagovestuva podlaboki
op{testveni naru{uvawa.
Vo soglasnost so gorenavedenoto celosnoto iskorenuvawe na
kriminalitetot ne e nitu mo`no, ni po`elno. Za is~eznuvawe na
kriminalitetot, spored Dirkem, e potrebno kolektivnite ~uvstva na
eden narod koi so nego se navreduvaat, da dobijat takva sila koja e vo
sostojba kaj site lu|e da gi potisnat site drugi ~uvstva, odnosno da
is~eznat sklonostite {to ~ovekot go naveduvaat kon kriminalitet.
[to se odnesuva do kaznite, Dirkem smeta deka nivnata funkcija
ne e vo otstranuvawe na zlostorstvata od op{testvoto tuku so nivna
pomo{ da se odr`uva kolektivnata svest na opredeleno nu`no nivo.
Bez kaznata, kolektivnata svest bi ja izgubila mo}ta da go kontrolira
individualnoto povedenie, a so toa stapkata na kriminalitetot bi dostignala
ramni{te na koe kriminalitetot bi stanal disfunkcionalen.
2 0 Trgnuvaj}i od stavot deka kriminalitetot se nao|a vo smata
priroda na op{testvoto, Dirkem ja razrabotil svojata teorija na anomija.
399 Anomijata ja sfa}a kako sostojba na deregulacija ili relativen
nedostig na normi vo nekoja socijalna grupa. Spored nego, vo modernoto
op{testvo se mu e podredeno na `elbata za dobivka, korist, pari
so {to prestanuvaat da va`at porane{nite standardni. Poradi toa,
op{testvoto stanuva dezorganizirano, atomizirano i fragmentarno,
ili so eden zbor anomi~no.
Spored ovaa teorija, koja poa|a od poimot solidarnost (koja kaj
podocne`niot funkcionalizam }e bide zameneta so poimot konsensuz -
soglasnost), vo ruralnite op{testva poradi nezna~itelnata podelba
na trudot i pomal broj na zanimawa (op{testva so "mehai~ka solidarnost")
postoi visok stepen na op{testveno edinstvo (solidarnost, soglasnost
za toa {to e po`elno i dozvoleno) i silna op{testvena kontrola
koi ovzmo`uvaat razviena kolektivna svest koja mu ja opredeluva
stvarnosta na poedinecot ne ostavaj}i mu prostor za dvoumewe
okolu toa dali ne{to e dobro ili lo{o. Spored toa, vo nerazvienite
op{testva, pod primarnoto vlijanie na kolektivnata svest, se razviva
mehani~ka solidarnost koja se odr`uva vrz osnova na krvnoto srodstvo,
prijatelstvoto i sli~ni neposredni vrski i primena na represivni
sankcii sprema prekr{itelite na postojnite normi.
399
Terminot anomija e od gr~ko poteklo i bukvalno zna~i nepostoewe
na normi, beznormativnost, bezakonie (a - bez, nomos - zakon). Vo psiholo{ka
smisla, poimot anomija ozna~uva ~uvstvo na otu|enost, nemo}, osamenost, izoliranost,
bespomo{nost.
219

Me|utoa, so silniot podem na procesite na industrijalizacijata
i urbanizacijata vo Zapadna Evropa vo po~etokot na XX vek, doa|a
do uslo`nuvawe na podelbata na trudot i zgolemuvawe na brojot na
profesiite, a so toa do zgolemena me|uzavisnost me|u se pogolem broj
na specijalizirani fukncii vo industriskoto urbano op{testvo (op{-
testvo so "organska solidarnost"). Tie procesi so sebe povlekuvaat
zgolemuvawe na gustinata na naselenieto i pojava na organskata solidarnost
koja namesto so represivni sankcii se odr`uva so pozitivnoto
zakonodavstvo: razoruvawe na tradicionalnite oblici na op{testvena
organizacija, i pred sî, promeni vo silata i sodr`inata na kolektivnata
svest. Doa|a do promena vo op{testvenite polo`bi {to vlijae
na promenata na vrednostite, sozdavawe na novi ideali i poinakvi
celi. 400 Poradi rastrojstvoto na kolektivnata svest, toa op{etstvo se
pove}e ja gubi silata na op{testvena kontrola i elementite na integracija,
za razlika od prethodnite homogeni op{testveni zaednici
koi po~ivaa vrz edinstvo, pogolem stepen na solidarnost i kompaktnost.
Porane{nite ~uvstva na pripadnost kon grupata (duh na zaedni-
{tvo), porane{nite normi i standardi na povedenie intenzivno se gubat
ili stanuvaat neefikasni poradi {to op{testvoto stanuva dezorganizirano
i atomizirano na bezbroj edinki i poedine~ni interesi.
Se javuva sostojba koja ja karakterizira nesigurnost, otsustvo na prilagoduvawe,
nered i haos. Kako posledica na sî pogolemata dinami~nost
i podvi`nost vo ramkite na industriskoto op{testvo paralelno
se javuva i procesot na se pogolema op{testvena izolacija, ekonomski
individualizam, otu|uvawe na li~nostite koi `iveat vo "vakum bez
obvrski i obziri." Ovoj proces svoite najostri formi gi dobiva vo golemite
gradski aglomeracii, koi Dirkem gi narekuva "magalopolisi"
i "tvrdini na osamenost." Vo tie aglomeracii, sozdadenata izlolacija
i anonimnost, se nadomestuvaat so kafanski `ivot, kokteli i razni
drugi egzibicii. Tokmu takvata op{testvena sostojba koja se karakterizira
so bezakonie, so pojava na razni interesni grupi koi se stremat
da vospostavat i da gi zasilat razli~nite pristapi kon stvarnosta, so
negativen stav na poedincite sprema pi{anite i nepi{anite normi na
odnesuvawe i so otsustvo na op{testveno prilagoduvawe, Dirkem ja
400
"Anomija ili sostojba na deregulacija nastanuva vo onoj moment
koga op{testvoto pove}e ne mo`e da go naso~uva poedinecot i vrz nego da
vr{i kontrola. Obi~no nastanuva vo ekonomski krizi. Me|utoa, i sekoe naru-
{uvawe na ramnote`ata, bez ogled na toa dali zna~i prosperitet, zgolemuvawe
na standardot, na mo}ta, slavata, goleminata itn., ili obratno, osiroma-
{uvawe, gubewe na mo}ta, slavata itn., gi naru{uva socijalnite normi i go
slabee vlijanieto na op{testvoto vrz poedincite, {to za posledica ima golema
voznemirenost i nespokojstvo na poedinecot, koja vo najdrasti~ni slu-
~ai zavr{uva so dobrovolna smrt." [eparovi}, Z. op. cit. str. 42.
220

narekuva sostojba na anomija. 401 Od takvata anomi~na sostojba nu`no se
razvivaat zlostorni~kite aktivnosti koi pretstavuvaat "navreda na
~uvstvoto na kolektivnata svest." Od ova proizleguva deka javuvaweto
na zlostorstvata, Dirkem go povrzuva so slabeeweto i is~eznuvaweto
na op{testvenata solidarnost kako i so pojavata na sostojbata vo koja
nedostasuvaat homogeni op{testveni normi i vrednosti. Spored toa,
kriminalitetot zna~i naru{uvawe na kolektivnite ~uvstva na narodot
{to gi {titi zakonodavecot.
Ovaa koncepcija toj ja razrabotuva i konkretizira vo izu~uvaweto
na etiologijata na samoubistvata. Vo svoeto delo "Samoubistvo,"
Dirkem pod anomija podrazbira nedostig na normi koi obezbeduvaat
kontrola na prirodno neograni~enite potrebi i aspiracii na poedincite.
Se raboti za sostojba na naru{enost za koja e karakteristi-
~no deka op{testvoto ne mo`e da upravuva so "apetitite" na poedincite.
So drugi zborovi, vo stabilno op{testvo razli~nite sloevi ili
klasi na svoite ~lenovi im pru`aat definicii {to mo`at legitimno
da o~ekuvaat. Sekoj znae kade mu e mestoto i {to mo`e da o~ekuva od
`ivotot. Na toj na~in stabilnoto op{testvo na svoite ~lenovi im
pru`a modeli na legitimni aspiracii koi slu`at kako granici na nivnite
streme`i. Sostojbata na anomija nastanuva toga{ koga op{testvoto
pove}e ne e vo sostojba na svoite ~lenovi da im gi utvrdi granicite
na legitimniet aspiracii, a toa se slu~uva vo momenti na op{testveni
krizi i momenti na brz ekonomski prosperitet. Vo takvata sostojba
karakteristi~na za sovremnoto industrisko op{testvo poedincite
i grupite prestanaa zadovoluva~ki da funkcioniraat, poedincite
sî pove}e gi sledat nemirnite dvi`ewa, razvojot bez plan, celta na
`ivotot koja nema vrednosni kriteriumi i vo koj sre}ata sekoga{
le`i vo idnite, a nikoga{ vo sega{nite dostignuvawa.
3 0 Po~etokot za sistemsko sociolo{ko istra`uvawe na samoubistvata
se vrzuva za tokmu za pojavata na studijata na Dirkem "Samoubistvo"(Suicide)
od 1897 godina. Negovata osnovna postavka e deka
koe i da e `ivo su{testvo mo`e da bide sre}no i da `ivee samo ako negovite
potrebi se dovolno srazmerni na negovite sredstva. Inaku, ako
baraat pove}e odo{to mo`e da im bide dozvoleno, ili ednostavno drug
predmet, }e bidat neprestano navreduvani i nema da mo`at da funkcioniraat
bez bolka. Zna~i edno dvi`ewe koe ne mo`e da se ostvari bez
stradawe se stremi da ne se povtori. Streme`ite koi ne se zadovoleni
atrofiraat, i so ogled deka streme`ot kon `ivotot e samo rezultat na
401
Kolektivnite pretstavi se ona {to poedincite gi povrzuva vo pove}e
organsko edinstvo na op{testvoto. Nivnoto slabeewe od bilo koj vid e
osnovniot faktor {to vodi kon disfunkcionalnost i dezorganizacija na
op{testvoto.
221

site ostanati, toj ne mo`e da ne oslabi ako ostanatite popu{tat. 402
Spored nego, postojat tri vidovi na samoubistvo koi se isklu~ivo
op{testveno usoveni. Toa se a) egoisti~ko, b) altruisti~ko i v) anomi~ko
samoubistvo.
a) Egoisti~koto samoubistvo se javuva vo op{testvata vo koi
postoi slaba op{testvena integracija poradi {to doa|a do jaknewe na
individuacijata na poedinecot (koga individualnata li~nost sî pove-
}e se osloboduva od kolektivnata li~nost). Takvata sostojba na preterana
individualnost, sostojba vo koja individualnoto Jas preterano se
potvrduva nad kolektivnoto Jas, doveduva samoubistva koi mo`at da se
nare~at egoisti~ki. Egoisti~kite samoubistva naj~esto se javuva vo
gradskite sredini poradi oslabenost na semejnata struktura, poradi
razvodi i drugi te{kotii.
b) Altruisti~koto samoubistvo nastanuva kako rezultat na
nedovolnata individuacija {to e povrzano so op{testvenite sostojbi
vo koi postoi izrazeno silna op{testvena integracija (op{testvo koe
preku sistemot na vrednosti i normi silno gi kontrolira poedinecot
do stepen {to go pravi zavisen i go ignorira seto ona {to se odnesuva
na nego). Takvata op{testvena sostojba {to go prizveduva ovoj vid samubistvo,
spored Dirkem ne e karakteristi~no za sovremenite op{etstva
tuku za izrazito nerazvieni op{testveni sredini od minatoto.
Altruisti~kite ili nesebi~ni samoubistva se javuvaat vo homogeni
op{testva so visok stepen na op{testvena solidarnost, i pretstavuvaat
`rtvuvawe poradi barawata {to pred poedinecot gi postavuvaat
obi~aite, nacionalnite interesi i eti~kite vrednosti.
v) Spored Dirkem, kakvo i da e zadovolstvo da ~uvstvuva, zatoa
{to deluva, {to se dvi`i, {to pravi usilbi, ~ovekot treba u{te da
~uvstvuva deka negovite usilbi ne se zaludni i deka vo od napreduvaat.
Zna~i, ne se napreduva ako ne se odi kon nekakva cel, ili, {to izleguva
na istoto, ako celta kon koja se odi e beskone~na. Ako rastojanieto so
koe toj e razdelen od celta sekoga{ e isto, bez ogled na patot {to go
pominal se slu~uva isto kako jalovo da se dvi`el vo mesto. Duri i pogledite
frleni zad sebe i ~uvstvoto na gordost koe mo`e da go ispolni
pri pogledot na ve}e sovladaniot prostor bi mo`ele da predizvikaat
samo edno iluzorno zadovolstvo, za{to prostorot koj sî u{te treba da
se sovlada za tolku ne se smalil. Spored hipotezata, da se sledi edna
nedosti`na cel zna~i nekoj da se osudi na postojana sostojba na nezadovolstvo.
Nema somnenie deka se slu~uva ~ovekot da se nadeva protiv sekakov
razum, i iako bezumna nade`ta i toga{ ima svoi radosti. Mo`no
e zna~i taa da go odr`i za izvesno vreme. Me|utoa, taa ne bi mo`ela vo
beskone~ost da gi pobeduva razo~aruva~kite iskustva. Inaku, {to
mo`e idninata da dade pove}e od minatoto koga nikoga{ ne e mo`no da
402
Drkem, E, Suicide: Parsons, T. i dr: Teorije o dru{tvu: Osnovi savremene
sociolo{ke teorije, Druga knjiga, Beograd, Vuk Kara|i}, 1969, str. 870.
222

se dojde do sostojbata vo koja bi mo`elo nekoj da se odr`i i koga duri
ne mo`e nitu da se dobli`i do pretpostaveniot ideal? Taka, ako bi se
imalo pove}e i bi se sakalo da se ima, dobienite zadovolstva samo }e
gi pottiknuvaat potrebite namesto da gi zadovolat. ]e se re~e deka
samo po sebe akcijata e prijatna? Prvo, toa e mo`no pod uslov da se
bide dovolno zaslepen taka {to ne bi se po~uvstvuvala nejzinata beskorisnost.
Potoa, za toa zadovolstvo `ivo da se po~uvstvuva i ubla-
`i, i da ja prikrie napolu bolnata voznemirenost koja ja sledi, bi trebalo
ova dvi`ewe kon celta sekoga{ da se razviva lagodno i so ni{to
nepopre~eno. Ako se slu~i toa da bide popre~eno, voznemirenosta ostanuva
sama so nelagodnosta {to ja nosi so sebe. A bi bilo pravo ~udo
nikoga{ da ne se pojavi nikakva nesovladiva pre~ka. Vo tie uslovi za
`ivotot se vrzuvame so eden dobro zategnat konec, koj vo sekoj moment
mo`e da bide skinat. 403 Ottamu, spored Dirkem, anomi~koto samoubistvo
e rezultat na slabeeweto na regulatorskata funkcija koe op{testvoto
ja vr{i vo odnos na povedenieto na poedinecot. Imeno, so ogled
deka ~ovekovata priroda ne e vo sostojba da gi ograni~i strastite na
poedinecot i nivnoto zadovoluvawe da go dovede vo harmonija so sopstvenite
sposobosti, taa uloga ja ima op{testvoto kako moralna sila
koja e superiorna vo odnos na poedinecot, 404 a koja toj poedinec ja prifa}a.
Me|utoa, koga op{testvoto e dezorgaizirano (sostojba na anomija),
a toa naj~esto se slu~uva poradi naglite i brzi op{testveni
promeni: koga op{testvoto e dezorganizirano bilo so bolna kriza, 405
ili so sre}ni, 406 no premnogu nagli promeni, op{testvoto ne e sposobno
privremeno da ja vr{i svojata regulatorna funkcija. Toga{ vred-
403
Ibid, str. 870-871
404
Vidi: ibid, str. 871.
405
"Vo slu~aj na ekonomski nesre}i se slu~uvaat dvi`ewa koi izvesni
lu|e nenadejno gi frlaat vo poinferiorna situacija od onaa koja dotoga{ ja
imale. Tie zna~i deka treba da gi smalat svoite barawa, da gi stesnat svoite
potrebi, da nau~at pove}e da se vozdr`uvaat. Site plodovi na op{testvenata
akcija se izgubeni vo ona {to na niv se odnesuva; nivnoto moralno vospituvawe
mora da se preraboti. Op{testvoto ne mo`e za eden mig da gi natera da
go priftat toj nov `ivot i da gi nau~i vrz seba da go primenat ovoj vi{ok na
vozdr`uvawe. Od toa proizleguva deka ne se usoglaseni uslovite koi im se postaveni
i deka i samata perspektiva im e nepodnosliva. Ottuka proizleguvaat
stradawata koi gi odvojuvaat od edna smalena egzistencija pobrgu odo{to
uspeale i da ja iskusat." Ibid, str. 872.
406
Vo uslovi na iznenaden porast na mo} i blagosostojba "ne se znae
ve}e {to e mo`no a {to ne e, {to e pravedno a {to nepravedno, {to se barawa
i opravdani nade`i, a {to onie koi nadminuvaat sekakva merka... Sostojbata
na dezorganiziranost ili anomija e zasileno so faktot deka strastite se pomalku
disciplinirani vo moment koga bi im bila potrebna posilna disciplina"
Ibid, str. 872.
223

nostniot sistem go gubi svoeto zna~ewe i avtoritetot vrz poedincite,
a toa od svoja strana vodi i kon nivna dezorganizacija. Nakratko, anomi~nite
samoubistva se karaktereisti~ni za onie op{testva vo koe
naglo opa|a op{testvenata kohezija i solidarnost, poradi otu|enost
na poedinecot.
Sumarno zaemeno, egoisti~koto samoubistvo doa|a ottamu {to
lu|eto ne gledaat pove}e pri~ina da `iveat, altruisti~koto samoubistvo
ottamu {to ovaa pri~na im izgleda nadvor od samiot `ivot, a anomi~noto
samoubistvo nastanuva koga ~ovekovata aktivnost e dezorganizirana
i koga zaradi toa lu|eto stradaat. Pritoa i egoisti~koto i
anomi~noto samoubistvo proizleguvaat ottamu {to op{testvoto ne e
dovolno prisutno vo poeincite. Me|utoa, oblasta vo koe toa e otsutno
ne e ista vo dvata slu~ai. Vo egoisti~koto samoubistvo, toa nedostasuva
vo kolektivnata aktivnost so {to ja ostava bez predmet i zna~ewe.
Vo anomi~noto samoubistvo, toa nedostasuva vo individualnite
strasti ostavaj}i gi bez ko~nici koi upravuvaat so niv. Toa pridonesuva
i pokraj nivnite vrski, tie dva vida da ostanat nezavisni. Nie mo-
`eme da mu go doneseme na op{etstvoto seto ona {to go imame op{testveno
vo sebe, a da ne znaeme da gi ograni~ime svoite `elbi, i dokolku
ne e egoist ~ovekot mo`e da `ivee vo sostojba na anomija i obratno.
Zatoa ovie dva vida na samoubistvo vo isti op{testveni uslovi
nemaat ista klientela: ednoto za teren na svojot izbor gi ima intelektualnite
zanimawa, svetot vo koj se misli, a drugoto industriskiot i
trgovskiot svet (na anomi~niot vid na samoubistva se re{avaat delovni
lu|e vo vreme na krizi, lu|e so izvesni zanimawa kako i razvedenite
lica i vdovicite). 407
Kon navedenite vidovi samoubistva Dirkem go pomestuva i tn.
fatalisti~ki tip na samoubiec koj se javuva kako izraz na razni li-
{uvawa, postoeweto na nepodnosliva disciplina i nasilstvo, odnosno
na sostojbi vo koi `elbite, interesite i celite na poedinecot se blokirani.
3. Pri ocena na Dirkemovata koncepcija za kriminalitetot
mora da se istakne deka negovata teorija na anomijata ima{e golemo
vlijanie na podocne`noto razvivawe na sociolo{kata i kriminolo-
{kata misla. Od druga strana, iako na Dirkem ne mo`e da mu se prefrli
deka go opravduva{e kriminalitetot, idejata za negovata korisnost
(Dirkemov paradoks), 408 sosema opravdano predizvika kriti~ki
zabele{ki od strana na brojni avtori, ottamu {to edna izrazito negativna
pojava, koja vo site op{testva se progonuva, se posmatra kako
407
Ibid, str. 873-874.
408
Dirkemoviot paradoks se sostoi vo paradigmata "deka kriminalot
mora da bide glaven nostitel na op{testvenite promeni i deka op{testvoto
mora kako kriminalci da gi poni`uva onie lu|e koi se najzaslu`ni za negovoto
napreduvawe." Mili}, V. op. cit. str. 117
224

dvi`e~ka sila na op{testveniot razvoj. Me|u glavnite zbele{ki {to
mo`at da mu se upatat na Dirkem, sekako treba da se pomesti negoviot
sociologizam, odnosno negoviot pristap pri objasnuvaweto na op{testvenite
pojavi, a vo tie ramki i na kriminalitetot celosno da se zapostavuva
vlijanieto na individualnite biolo{ki i psiholo{ki faktori.
4. VLIJANIE NA MARKSIZMOT VRZ RAZVOJOT NA
KRIMINOLO[KATA MISLA
Kako {to od dosega{nite izlo`uvawa na raznite kriminolo-
{ki u~ewa mo`e{e da se zabele`i, retko koj od poso~enite avtori ne
go istaknuva{e vlijanieto na ekonomskite faktori vrz javuvaweto na
kriminalitetot. Isto taka, golem del od niv, prevencijata na kriminalitetot
ja gledaa vo ekonomska reforma na op{testvoto. Me|utoa,
kaj site ovie avtori postoi su{tinska razlika vo sfa}aweto na kriminalitetot
i negovoto razgleduvawe od aspekt na dijalekti~kiot materijalizam.
Pred sî, sekoe u~ewe za kriminalitetot do pojavata na
marksisti~kiot filozofski matertijalizam ne e nau~no socijalisti-
~ko tolkuvawe na kriminalitetot. I pokraj toa {to golem del od ve}e
navedenite avtori uka`uvaa na klasnite privilegii i ekonomskite neednakvosti
kako na pri~ini na kriminalitetot, kaj niv sepak nedostasuva{e
nau~no tolkuvawe na samiot kriminalitet kako istoriski
uslovena pojava. Site tie veruvaat deka, so podobruvaweto na prilikite
vo op{testvoto, so ubla`uvawe na klasnite razliki i ekonomskite
neednakvosti, soglasno nivnoto idealisti~ko tolkuvawe na svetot,
definitivno mo`e da se re{i problemot na kriminalitetot.
4.1. Klasicite na marksizmot
Klasicite na marksizmot bea pod silno vlijanie na ideite na
socijalutopistite {to mo`e da se vidi od redica nivni stavovi za zlostorstvoto
i kriminalitetot. 409 Tie ne se zanimavaa sistematski i kompleksno
so problemite na kriminalitetot, nitu se vpu{taa vo podlaboka
analiza na ovaa pojava. 410 Vo nivnite analizi za fundamentalnite
problemi na kapitalisti~koto i socijalisti~koto op{testvo, tie
samo popatno dopiraa i opredeleni aspekti na kriminalitetot. Zanimavaj}i
se so problemite na klasnata struktura i klasnite odnosi vo
koi gi sogleduvaat korenite na raznite op{testveno negativni pojavi,
klasicite na marksizmot podrobno gi analiziraa te{kite uslovi na
`ivotot na klasata koja e li{ena od sopstvenosta vrz sredstvata za
proizvodstvo, a so toa i od osnovnite sredstva za pristojna egzistenci-
409
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 124.
410
Poinaku, Pe{i}, V. op. cit. str. 74.
225

ja. Ekonomskata i socijalnata polo`ba na rabotni~kata klasa spored
nivnoto sfa}awe e glavniot faktor koj neminovno vodi kon demoralizacija
na lu|eto, is~eznuvawe i atrofija na nivnite altruisti~ki ~uvstva,
a ne retko i kon kriminalni i drugi sociopatolo{ki povedenija.
226
a) Karl Marks
Karl Marks (Karl Marx 1818-1883) 411 tvrde{e deka kriminalitetot
e pojava koja e determinirana od materijalnite uslovi na `ivotot
na klasnoto op{testvo, odnosno od op{testveno-ekonomskata struktura
i klasno antagonisti~kite odnosi na konkretnoto op{testvo. Vo
kapitalisti~koto op{testvo toj vo krajna konsekvenca svojata osnova
ja ima vo op{testvenite produkcioni odnosi vrz koi se zasnova toa
op{testvo. Tie odnosi ja ra|aat nevrabotenosta, siroma{tvoto, otu|uvawe
na li~nosta, prostitucija, pa i zlostorni~ki naviki i sklonosti.
Ottamu, spored nego, kriminalitetot pretstavuva refleks na seop{-
tata borba, na anemi~nosta i otu|enosta na `ivotot vo klasnoto, kapitalisti~ko
op{testvo, vo koe toj e sto i eden od iljada i edniot simptom
na taa sîop{ta op{testvena borba i na konfliktite.
b) Fridrih Engels
1. Kritikuvajki go kapitalisti~koto op{testvo Fridrih Engels
(1820-1895) 412 uka`uva na pri~inite na kriminalitetot vo toa op{-
testvo. Sporeduvaj}i go kriminalitetot vo Anglija vo fazata na brziot
raste` na industrijata, Engels zaklu~uva deka kriminalitetot vo
toa vreme vo Anglija e srazmerno pogolem odo{to vo ostanatite zemji,
a osven toa, deka sedumpati e pogolem vo odnos na kriminalitetot vo
Anglija od porane{niot period. Porastot na proleterijatot za
Engels e re{ava~kiot faktor za porastot na kriminalitetot. Kako
op{ti pri~ini na kriminalitetot vo fazata na industriskiot kapitalizam
toj gi naveduva uslovite na rabota, nedovolnite nadnici, te{kata
polo`ba na nevrabotenite rabotnici, nere{eno stambeno pra{awe
411
Opredeleni pova`ni sfa}awa za problemite na kriminalitetot na
Marks mo`at da se najdat vo negovite dela: "Naselenost, kriminalitet i pauperizam,"
"Smrtna kazna - pamflet na gospodinot Kodben - odluka na angliskata
banka," "@ak Pe{e za samoubistvoto," i dr.
412
Glavnite dela na Engels vo koi se sre}avaat razmisluvawa za ova
pojava se: "Stambeno pra{awe"i "Plo`bata na rabotni~kata klasa vo Anglija".
Spored Pe{i} "Polo`bata na rabotni~kata klasa vo Anglija" pretstavuva
prvo marksisti~ko kriminolo{ko istra`uvawa, pa duri i prvo kriminalisti~ko
istra`uvawe na opredeleni oblici na kriminalitetot voop{to.
Zgora na toa, spored tvrdeweto na istiot avtor, nitu edno nau~no istra`uvawe
na ovie pojavi dotoga{ ne bilo izvr{eno vo svetot. Pa{i}, V. op. cit, str. 73.

ili nezdravi stanovi, lo{a ishrana, zagadena sredina, neobrazovanost
i neznaeweto. Nepovolnata polo`ba na rabotni~kata klasa kaj niv
ima za posledica razvivawe na razni poroci koi osobeno vodat kon
alkoholizam i razni iskol~enosti. Toa e nu`na posledica na nivnata
polo`ba. Uskratuvaweto prilika na rabotni~kata klasa za vodewe normalen
`ivot mora da dovede do negativni povedenija.
Kriminalitetot e posledica i na toa {to ne se posvetuva nikavo
vnimanie na vospituvaweto. Lo{ite stambeni priliiki, slabata
ishrana i postojanoto tormozewe, se ~estite motivi {to go predizvikuvaat
kriminalitetot osobeno kaj decatata, na koi roditelite ne
mo`at da im posvetat nikakvo vnimanie i koi se razvivaat pod uslovi
koi gi demoraliziraat. Vo takvi uslovi ne mo`e da se o~ekuva deka tie
nema da padnat na ispitot na isku{enieto da ne storat kakvo i da e
krivi~no delo.
2. Vo deloto "Polo`bata na rabotni~kata klasa vo Anglija",
posebno vnimanie mu posvetuva na `ivotot na rabotnicite vo golemite
gradovi, pred sî vo Man~ester. Analiziraj}i gi te{kite uslovi na
rabotni~kata klasa naveduva deka za vreme na negoviot prestoj vo Anglija,
20 do 30 lu|e umrele od glad, a u{te pogolem broj umrele od bolesti
predizvikani od postojaniot nedostig na sredstva za `ivot. Zna~eweto
na ovie op{testveni faktori vo analizata na kriminalitetot i
sociopatolo{kite pojavi, Engels go naglasi so upotrebata na terminot
"socijalno zlostorstvo pod za{tita na zakonot." Vo ovaa smisla
veli: "Koga eden ~ovek na drug mu nanese telesna povreda i toa takva,
koja so sebe povlekuva smrt na povredeniot, toga{ nie toa go narekuvame
ubistvo; a ako ubiecot odnapred znael deka povredata }e bide
smrtonosna, toga{ toa nie go narekuvane ubistvo so predumisla, me|utoa,
koga na{eto op{testvo stava stotici proleteri vo takva polo`ba
{to nizbe`no mo`e da gi stigne smrt pred vreme, i toa taka nasilno
kako smrt od me~ ili pu{ka; koga toa li{uva iljadnici lu|e od najnu`nite
`ivotni uslovi, koga gi stava vo uslovi vo koi tie ne mo`at da
`iveat; koga so silata na zakonot gi prisiluva vo tie uslovi da ostanat
do smrtta, koja mora da nastapi kako posledica na tie uslovi; i
koga toa mnogu dobro znae deka tie iljadnici mora da padnat kako `rtvi
na tie uslovi, pa sepak tie uslovi ne gi uni{tuva, toga{ toa isto
taka e ubistvo so predumisla kako i ona ubistvo koe go izvr{il poedinecot,
samo {to ova ubistvo e skrieno, podmolno, ubistvo od koe nikoj
ne mo`e da se odbrani, koe ne li~i na kakvo i da e ubistvo, za{to ubiecot
ne se gleda, za{to ubijci se site i nikoj, za{to smrtta na `rtvata
izgleda kako prirodna smrt, za{to ovde imame slu~aj ne tolku na prestapni~ko
delo, kolku prestapni~ko nepredupreduvawe na deloto. Me-
|utoa, toa sepak e ubistvo. Angliskite rabotnici toa go narekuvaat socijalno
ubistvo i go obvinuvaat celoto op{testvo deka toa neprestano
227

vr{i zlostorstvo. Zarem tie nemaat pravo?" 413 Ili, kako {to na drugo
mesto vo istoto delo veli Engels, na rabotnikot koj ja izgubil rabotata
mu ostanuva samo eden izbor: poleka da umre od glad ili vedna{ da
se samoubie, ili ona {to mu e potrebno da go zema tamu kade {to }e go
najde, t.e. da go ukrade.
Op{testvenata pol`ba na rabotnicite gi pravi spremni na
kriminalitet. Taa spremnost, kako {to pravilno zabele`uvaat Jankovi}
i Pe{i}, 414 Engels ja objasnuva na dva na~ini: kako avtomatska i
napolno determinirana reakcija i kako primitiven oblik na klasen
bunt. Vo prviot slu~aj, rabotnikot rea|ira bezuslovno spored ~esto
citiranata no, nesomneno preterana analogija na Engels: "Ako pri~inite,
koi gi demoraliziraat rabotnicite, deluvaat posilno, pokoncentrirano
od obi~no, toga{ toj }e stane zlostornik isto taka sigurno,
kako {to vodata na 80R preo|a od te~na vo gasovita agregatna sostojba.
Poradi brutalnite postapki na bur`uazijata, postapki koi
nego go pravat brutalen, rabotnikot stanuva isto taka pasven predmet
kako i vodata, i ottamu tokmu so istata nu`nost kako i taa, e pot~inet
na zakonite na prirodata: vo izvesna smisla toj gubi sekakva sloboda".
Vo vtoriot slu~aj, kriminalitetot e izraz na posebna sostojba na
klasnata svest: "Kakva pri~ina ima proleterot da ne krade? "Svetosta
na sopstvenosta" navistina e fraza koja prijatno zvu~i vo u{ite na
bur`uazijata - no, za onoj koj nema nikakva sopstvenost, taa prestanuva
da bide sveta. Parite se gospod na ovoj svet. Bur`ujot mu gi odzema
parite na proleterot i so toa go pravi prakti~en ateist. Ottamu ne e
nikakavo ~udo, ako proleterot se pridr`uva na svojot ateizam i pove}e
ne ja respektira svetosta i mo}ta na zemskiot bog.
3. Preku analizata na potekloto na dr`avata i pravoto Engels
doa|a i do potekloto na krivi~nite zakoni. Vo onoj moment na istorijata
koga sprotivnostite vo op{testvoto stanuvaat najsilni, toga{
se javuvaat klasnite razliki. Posilnite klasi (spored sredstvata za
proizvodstvo) vospostavuvaat svoja vlast po pat na sila i so soodvetni
sredstva nastojuva taa vlast da ja zadr`i. Krivi~nite zakoni se izraz
na ovaj odnos na silite vo op{testvoto i sredstvo za odrazuvawe na vospostavenata
vlast. Ottamu, ne mo`e da stane zbor za izvesni postojani
principi vo oblasta na krivi~noto pravo. Nastanati istoriski, usloveni
so istorijata na svoeto traewe, krivi~nopravnite propisi se
izraz na klasnite odnosi vo op{testvoto. Taka, na primer, moralnata
zapovest "ne kradi" e vrzana so privatnata sopstvenost nad nedvi`nite
predmeti i ne e nikakva ve~na vistina. Poimot na slobodata na voljata,
presmetlivosta kako i na drugite krivi~ni poimi se isto taka
usloveni so istoriskiot razvoj i ne se nikakvi apsolutni vistini. Na
toj na~in, Engels uka`uva na toa deka site pravni propisi, pa i krivi-
413
Ibid, str. 40.
414
Jankovi}, I. - Pe{i}, V. op. cit. str. 37.
228

~nopravnite, se izraz ne na izvesni apsolutni vistini i na~ela, tuku
realni odnosi vo op{testvoto.
v) Vladimir Ili~ Lewin
1. Vladimir Ili~ Uqanov Lenin (1870-1924) 415 so u{te pogolema
preciznost go podvlekuva klasniot karakter na dr`avata i pravoto.
Osven toa vrz osnova na rezultatite na nau~nata rabota gi postavuva
prvite prakti~ni nasoki na krivi~noto pravosudstvo vo Sovetskiot
Sojuz. Dr`avata e proizvod na istoriskiot razvoj vo koj nastanuva podelbata
na op{testvoto na klasi vrz osnova na nepomirlivite sprotivnosti
na interesite. Spored toa i krivi~noto pravo e sredstvo na
vladea~kata klasa za odr`uvawe na dominantnata polo`ba i eliminiraweto
na svoite neprijateli. Vo socijalisti~koto op{testvo toa sredstvo
e vo racete na mnozinstvoto na narodot, dodeka vo bur`uaskoto
op{testvo mu slu`i na diktaturata na malcinstvoto za podjarmuvawe
na mnozinstvoto. Toa poteknuva od dr`avnata mo} koja ja ogranizira
politikata na vladea~kata klasa. Ottamu, prou~uvaweto na krivi~noto
pravo ne mo`e da bide nezavisno od istorijata na klasite i proizvodnite
odnosi. Za da se prou~i krivi~noto pravo na edna opredelena
istoriska epoha, vo prv red treba da se prou~at karakteristikite na
op{testvenoto poteklo. Sekoj problem na kriminalnata politika i
krivi~noto pravo treba da se razgleduva vo zavisnost od odnosot na
klasite, borbata na klasite, a ne od nekoi apstraktni poimi. Krivi-
~noto delo i kaznata treba da se razgleduvaat kako osobini na op{testvenite
odnosi koi se sozdavaat vo klasnata dr`ava. Krivi~nite dela
protiv koi se bori socijalisti~kata dr`ava pretstavuvaat fenomen na
protivewe na socijalisti~koto ureduvawe od strana na neprijatelite
na rabotni~kata klasa i ostatocite na bur`uazijata. Kaznata e borba
na klasite. Vo socijalisti~kata dr`ava taa zna~i eliminirawe na bur`uazijata
kako klasa i prevospituvawe na poedincite na socijalisti-
~ki na~in na `ivot. Glavnite pri~ini - eksploatacijata, siroma{tvoto
i sitnosopstveni~kite tendencii koi sî u{te vladeat poradi
stokovopari~noto proizvodstvo, vsu{nost, veli toj, pokratko ili podolgo
se zadr`uvaat, vo takanare~eniot preoden period vo komunisti-
~koto op{testvo i ottamu se faktor na javuvaweto na mnogu ekcesi,
antisocijalni pojavi me|u koi i na kriminalitetot.
2. Zna~eweto na iznesenite stavovi i zaklu~oci za kriminalitetot
kako op{testvena pojava od strana na klasicite na marksizmot
se sostoi vo sozdavaweto na osnovnite teoretski postavki za razvojot
415
Glavnite dela na Lenin vo koi se sre}avaat razmisluvawa za kriminalitetot
se: "Slu~ajni zabele{ki", Dr`ava i revolucija", "Kako da se organizira
natprevaruvawe", "Porez vo natura", "Narednite zada~i na sovetskata
vlast" i dr.
229

na kriminologijata vo duhot na dijalekti~kiot materijalizam. Nivniot
natamo{en pridones se sostoi i vo toa {to iznesoa korisni razmisluvawa
vo vrska so vodeweto na borbata protiv kriminalitetot. Poa|ajki
od konceptot deka vistinskite koreni na kriminalitetot se nao|aat
vo osnovnite op{testveni odnosi tie uka`uvaat deka efikasnosta
na kriminalnopoliti~kite akcii zavisat od nivnata naso~enost
kon otstranuvaweto na `ari{tata na ovaa op{testvena pojava. Spored
nivno mislewe, edinstveno so eliminiraweto na korenite koi ja ra-
|aat kriminalnata aktivnost, mo`e da se o~ekuva presu{uvaweto na
site latentni izvori ne samo na kriminalitetot tuku i na site socijalnopatolo{ki
pojavi. Ottamu, predlagaat prezemawe naj{iroki preventivni
merki na planot na ekonomskiot, socijalniot, zdravstveniot
i kulturniot `ivot. Zna~ajno e i toa {to tie smetaa deka nikoj ne
treba da ostane nekaznet za svojot prestap, no istovremeno se zalagaa i
za izrekuvawe na poblagi kazni na storitelite na krivi~nite dela. Vo
ovaa smisla e interesno deka, osobeno Lenin ja brane{e koncepcijata
deka efikasnosta vo suzbivaweto na kriminalitetot ne se postignuva
so ostrinata na kaznata, tuku so sigurnosta deka taa }e go stigne sekogo
{to gi prkr{il socijalisti~kite zakoni i toa mnogu brzo po nivnoto
prekr{uvawe. Karakteristi~no e me|utoa {to, istiot toj Lenin,
vo praktikata sproveduva{e sosema drugo na~elo. Negova ideja e deka
najpogodnite sredstva za borba protiv site zlostornici ("neprijateli
i {teto~ini") mora da se iznajdat vo praktikata. 416 Na toj na~in na lokalnite
organi na vlasta, pa duri i na poedinci kako na nivni nositeli,
im be{e dadena mo`nost po sopstvena ocenka i nao|awe da odlu-
~uvaat za primena i na najte{kite represivni merki. Takvoto re{enie
se opravduva{e so vonrednite okolnosti (kontrarevolucija, nadvore-
{na intervencija, nema{tijata i gladot predizvikani so katastrofalniot
rod od 1921 godina i sl.), za podocna da se primenuva i zloupotrebuva
i vo nivno otsustvo. Takvite zloupotrebi bea karakteristi~ni
duri i za samiot Lenin. O~igleden dokaz za toa bea brojnite
izre~eni i izvr{eni smrtni kazni vo vreme na negovoto vladewe. 417
416
Najpogodni sredstva za toa }e iznajdat samite komuni vo praktikata:
"Vo edno mesto - }e gi napikaat vo zatvor, vo drugo }e im dadat da ~istat
nu`nici, vo treto - otkako }e go odle`at zatvorot, }e gi snabdat so `olti legitimacii,
so cel dodeka ne se popravat, celiot narod da vnimava na niv kako
na {tetni lu|e. Vo ~etvrto - }e strelaat eden od desetmina utvrdeni gotovani.
Vo peto - }e izmislat kombinacija na razli~ni sredstva i }e postignat, na
primer, so uslovno otpu{tawe brzo popravawe na popravlivite... Kolku {to
}e bide poraznovrsno, tolku podobro - za{to samo praktikata mo`e da izgradi
najdobri sredstva za borba". Lenin, V. I. Kako organizovati takmi~ewe,
Izabrana dela, Beograd, Tom. I, kniga II, 1948, str. 275-405.
417
Nabrzo po Petiot seruski kongres na sovetite (juli, 1918), eserkata
Dora Kaplan izvr{i atentat vrz Lenin, pa na 5 septemvri, sleduva{e dekre-
230

Najposle, interesno e da se potsetime i na dosta citiraniot socijalutopisti~ki
stav na Lenin koj se odnesuva na perspektivnite na
kriminalitetot vo besklasnoto komunisti~ko op{testvo. Toj tvrde{e
deka vo komunisti~koto op{testvo nema da postoi dr`ava i pravo, a
lu|eto }e gi po~ituvaat pravilata koi }e gi izrazuvaat interesite na
sekogo. Vo komunizmot }e postojat samo ekcesi predizvikani od individualni
faktori, a koi }e gi spre~uva samiot "vooru`en narod so
ista takva ednostavnost i lesnotija, so kakva sekoja grupa civilizirani
lu|e duri i vo dene{noto op{testvo gi razdeluva onie {to }e se
stepaat ili ne dopu{ta nasilstvo nad `enata". 418
4.2. Marksisti~ki orientirani kriminolozi
1. So pojavata na klasicite na marksizmot brojni avtori zapo-
~naa da go obrabotuvaat problemot na kriminalitetot od stojali{te
na istoriskiot materijalizam kako osnovna op{toteoretska i metodolo{ka
ramka za sistematsko izu~uvawe i tolkuvawe na kriminalitetot
vo dadeni op{testveni uslovi. Na ova mesto vo prv red mislime
na grupata avtori koi svesno se opredelile za marksisti~kiot pogled
na svetot koi ostvarile zna~aen pridones va razvojot na kriminolo-
{kata misla. So ogled na svojot pridones, me|u niv so pravo mo`at da
se pomestat italijanite Turati (Filippo Turati) i Kolajani (Napoleone
Colajanni), francuzinot Dipue (Dupuy), i se razbira, najmarkantnata
figura na tn. prvi sledbenici na klasicite na marksizmot vo oblasta
na kriminolo{kite istra`uvawa - holan|anecot Bonger.
2. Turati e prviot avtorvo koj celost ja razvil marksisti~kata
teorija na kriminalitetot so toa {to ova op{testveno zlo go posmatral
isklu~iva vo zavisnost od ekonomskite faktori. Toj ja kritikuva{e
hipotezata na Lombrozo za rodeniot zlostornik i smeta{e deka
li~nite faktori ne pretstavuvaat nitu 10% od kriminalnite vlijanija.
Od vakvoto ednostavno sfa}awe na zlostorstvoto proizleze i negotot
"Za crveniot teror," koj propi{uva{e deka "podle`at na strelawe site
lica vme{ani vo belogardiskite organizacii, zaveri i buntovi". Te{ko e da
se utvrdi brojot na `rtvite na crveniot teror. Spored oficielnite podatoci
na ^eka vo prvata polovina na 1918 godina bea strelani 22 lica, dodeka vo
vtorata polovina brojot na strelanite ja nadmina brojkata od 6.000. Od juni
1918 do oktomvri 1919 godina, sudovite donele preku 16.000 smrtni presudi.
Ovaa fakti~ka sostojba be{e ozakoneta so prvata kodifikacija na krivi~noto
pravo kon krajot na 1919 godina. "Rakovodnite na~ela na krivi~noto pravo
na RSFSR", me|u petnaesete krivi~ni sankcii, predviduvale i smrtna kazna".
Jankvovi}, I. Smrt u prisustvu vlasti. Izdava~ko istra`iva~ki centar SSO Srbije, Beograd,
1985. str. 64.
418
Lenin. V. I. Odbrani dela, Tom 7, Dr`avata i revolucijata, Kultura,
Skopje, 1967. str. 405
231

viot stav deka toa e monopol na siroma{nite, i zatoa namesto da se menuva
prestapnikot treba da se menuva op{testvoto. Turati, sepak,
voo~il deka kako pri~ina na kriminalitetot ne mo`e da se zeme samo
nu`data i siroma{tvoto, tuku i lakomosta, koja kako ~ove~ka osobina
isto taka se pojavuva kako posledica na kapitalisti~kiot op{testven
sistem. Negovoto glavno delo "Il delitto e la questione sociale" be{e izdadeno
vo Milano vo 1883 godina.
3. Kolajani gi prou~uval vrskite me|u ekonomskite krizi i kriminalitetot
i ostanatite sociopatolo{ki pojavi. Najdobra kriminalna
prevencija, e vospostavuvaweto na takov ekonomski sistem vo koj
}e vladeat maksimum na stabilnost i minimum na nevramnote`enost vo
pogled na raspodelbata na op{testvenite bogatstva. 419 Negovoto delo
"Socialismo e sociologia criminale" e izdadeno vo 1884 godina. Bitno e
me|utoa da se naglasi deka ovoj avtor vo svoeto prethodno delo ("La
delinquenza della sociliase la sue cause," od 1883) zastapuva{e teorija na
psiholo{ka abnormalnost na zlostornikot. Spored nego, za razlika od
Lombrozo, pri~inite na krivi~noto delo ne se nao|aat vo organskite i
fiziolo{kite svojstva na rodeniot zlostornik tuku samo vo negovite
psihi~ki (moralni) karakteristiki. Na toj na~in go otstranuva
organskiot i fizi~kiot element za atavisti~ka interpretacija na
krivi~noto delo i atavizmot go sveduva samo na moralen element.
Spored toa, samo eti~kite karakteristiki pretstavuvaat element na
retrogradnata nasledna transmisija i zlostornikot samo vo moralen
pogled, a ne vo fizi~ki pogled, mu odgovara na eden neodivqak,
grubijan. Krivi~noto delo e ostatok na praistoriskite vremiwa koga
bilo normalna fiziolo{ka sostojba, koja duri niz istoriskiot razvoj,
so pomo{ na sredstvata na civilizacijata stanalo sostojba na biolo{ka
anormalnost. So toa sogleduvaj}i go nenau~niot karakter na
biolo{kata fatalnost ovoj avtor go izlo`i na kritika celokupnoto
u~ewe na antropolo{kata {kola, no otfrlaj}i go organskiot i biolo-
{kiot element na taa fatalnost, go zadr`al negoviot psiholo{ki
element.
Kolajani vr{el analiza i na op{testvenite i ekonomskite faktori
na kriminalitetot. Koristej}i podatoci od Irska, [kotska i
Anglija, poka`al deka vojnite, industrijata, semejstvoto, brakovite,
revoluciite, {koluvaweto, politi~kite ustanovi, prostitucijata, vagabunda`ata
i drugi faktori mo`at posredno da pridonesat za vr{eweto
na krivi~ni dela, no deka i tie samite se proizvod na ekonomskite
i op{testvenite sili. Vo kapitalisti~kiot sistem nema dovolno
sredstva za zadovoluvawe na potrebite na lu|eto, a op{testvoto go
ote`nuva ili onevozmo`uva doa|aweto do ekonomsko zadovoluvawe, pa
ottamu zlostorstvoto ostanuva kako mo`no re{enie. 420 Poslednot ne-
419
Vodopivec, i dr, op. cit, str. 7.
420
A~imovi}, M. op. cit. str. 135
232

gov stav o~igledno ima{e golemo vlijanie za formulacijata na teorijata
na anomijata od strana na Merton, koja }e ja izlo`ime podocna.
4. Svojata teorija za ekonomskite pri~ini na kriminalitetot
Bonger (William A. Bonger, 1876-1940) ja razrabotil vo studijata "Kriminalitetot
i ekonomskite uslovi" ("Criminalitèet Conditions Economiques",
Amsterdam, 1905). Vo ova, prili~no obemno delo, toj uka`a na pri-
~inite i protivre~nostite koi predizvikuvaat antisocijalni pojavi
vo kapitalisti~koto op{testvo. Me|u niv gi pomestuva: neednakvosta
vo podelbata na sredstvata; nevrabotenosta, lo{ite stambeni priliki,
upotrebata na ma{inite vo periodot na industrijalizacijata koi go
nalo`uvaat prodol`uvaweto na rabotniot den (prekuvremena rabota);
naemnite odnosi i stapuvaweto na decata vo raboten odnos (pogolemata
ponuda na rabotnata sila ja sni`uva realnata vrednost na nadnicite);
na~eloto na konkurencija me|u klasite i vo ramkite na sekoja klasa
i neorganiziranosta na proizvodstvoto i pazarot {to doveduva do
periodi na hiperprodukcii i krizi; nepismenosta; primitivnizmot;
lo{oto vlijanie na pe~atot i sl. Spored nego, site ovie nadvore{ni
faktori deluvaat tolku silno taka {to poedinecot te{ko mo`e da im
se sprotivstavi i ottamu stanuva prestapnik.
Toj poa|a od lo{ite ekonomski uslovi na `ivotot i re{itelno
gi otfrla raznite nasledni i voop{to biolo{ki sfa}awa. Pri~inite
na kriminalitetot le`at vo samata op{testvena sredina, koja e pod
vlijanie na kapitalisti~kiot na~in na proizvodstvo i kapitalisti-
~kite op{testveni odnosi koi vodat kon sprotivstavuvawe na interesite
(konkurencija me|u kapitalistite, konkurencija me|u rabotnicite
i konkurencija megu ovie dve klasi). Ovie uslovi ra|aat sebi~nost
i egoizam vrz ekonomski plan, a toa go spre~uva razvivaweto na socijalnite
instinkti kaj ~ovekot i so toa go slabee nivniot karakter
(koj po priroda e altruisti~ki) kako i moralnata sila za sprotivstavuvawe
na egoisti~kite streme`i. Povikuvaj}i se na seop{tiot egoizam
kako posledica na kapitalisti~kiot na~in na proizvodstvo, Bonger
uspeva da go objasni, ne samo kriminalitetot na rabotnicite,
tuku i onoj na pripadnicite na bur`uaskata klasa.
Krivi~noto delo go definira kako povedenie so koe eden ~len
na grupata im nanesuva {teta na "interesite na site ili samo onie
~lenovi na grupata koi imaat mo}," pa smeta deka osnovno pra{awe od
koe vo analizata na kriminalitetot i devijantnite odnesuvawa treba
da se pojde e: "Zo{to poedinecot gi napa|a interesite na onie so koi
zaedno so~inuva edna op{testvena edinica" ili "Zo{to poedinecot se
odnesuva egoisti~no." 421
Vo tudot "Uvod vo kriminologijata" se obiduva da go ospori
sfa}aweto za slobodnata volja i izrazuva somnenie vo pogled na moralnoto
popravawe na lu|eto, i pokraj toa {to smeta deka moralot e
421
Jankovi} - Pe{i}, op. cit. str. 37.
233

mnogu podlaboko vsaden vo svesta na lu|eto odo{to religijata koja ima
vtorostepeno zna~ewe. Ottamu, na opa|aweto na religijata, nasproti
tvrdeweto na nekoi toga{ni avtori, ne mu pridava re~isi nikakvo
krimionogeno vlijanie.
Bonger posebno analizira pet vidovi na kriminalitet: ekonomskiot
(kade gi pomestuva lutaweto i pita~eweto, kra`bi storeni od
siroma{tvo, lakomost i od strana na profesionalni zostornici, razbojni{tvo
i la`no bankrotstvo), seksualniot, politi~kiot, patolo-
{kiot i krivi~nite dela od odmazda i drugi motivi. Negoviot kraen
zaklu~ok e deka ekonomskite uslovi se neposredno ili posredno odgovrni
za site ovie vidovi na kriminalitet.
Vo svoeto delo "Rasa i kriminalitet," Bonger gi osporuva stavovite
deka pripadnosta na opredelena rasa ra|a sklonosti za kriminalno
povedenie. Spored nego, objasnuvaweto na zgolemeniot kriminalitet
na evreite vo Evropa i na crncite vo SAD, treba da se bara vo
kapitalisti~kite op{testveni odnosi i lo{ite op{testveni uslovi
na `ivotot na pripadnicite na ovie grupi.
5. Zaslugata na ovie avtori e vo toa {to go prodol`ija razvivaweto
na teorijata na socijalnata sredina i toa {to na izvesen na~in
uspeea istata da ja preciziraat. Toa osobeno ottamu {to vo delata na
francukite pretstavnici, teorijata na socijalnata sredina ostana zamaglena,
za{to spored svojata profesija glavno bea medicinari. Od
druga strana i nivnite teorii ostanaa ednostrani poradi prenaglasuvaweto
na ekonomskiot faktor vo javuvaweto na kriminalitetot i celosnoto
ostavawe na strana na poedinecot kako nositel na kriminalnoto
povedenie.
5. SOCIOLO[KA [KOLA ILI PRVA [KOLA NA OP[TESTVENATA
ODBRANA
1. Za po~etok na ovaa {kola se zema 1889 godina, koga germanecot
Franc fon List, belgijanecot Adolf Prins i holan|anecot Van
Hamel ja formiraa "Me|unarodnata unija za krivi~no pravo" koja {to
sî do Prvata Svetska vojna gi propagira{e svoite idei nastanati kako
rezulatat na usoglasuvawe i pomiruvawe na sprotivstavenite idei na
klasi~nata i pozitivisti~kata {kola. Nejzinata rabota povtorno
prodol`i vo 1924 godina, vo ramkite na "Me|unarodnoto zdru`enie za
krivi~no pravo" koe {to aktivno deluva i denes.
2. Spored u~eweto na ovaa {kola kriminalitetot e rezultat na
kompleksni pri~ini koi se nao|aat vo li~nite svojstva vo momentot na
izvr{uvaweto na deloto i nadvore{nite socijani i fizi~ki uslovi na
`ivotot. Nadvore{nite faktori go imaat prete`noto ili, podobro
ka`ano, glavnoto dejstvo za nastanuvawe na krivi~nite dela, a me|u
niv posebno zna~ajna uloga ostvaruvaat socijalnite i ekonomskite faktori
kako {to se te{kite `ivotni i materijani uslovi. Socijalnite
234

pri~ini se osnovni, za{to deluvaat vo dve nasoki: edna{, posredno,
preku vlijanieto vrz formirawe i razvoj na li~nosta na zlostornikot
i, vtor pat, kako neposredni okolnosti na kriminalnoto povedenie.
Na toj na~in sociolo{kata {kola na nadvore{nite faktori im opredeluva
sosema drugo zna~ewe od ona {to im go davaa pozitivistite. Vo
ovie ramki individualnite pri~ini na kriminalitetot ne se sfa}aat
kako abnormalen odraz na biopsihi~kata konstitucija na ~ovekot zlostornik,
tuku kako kriminalni tendencii {to se formiraat i manifestiraat
so zna~itelno posredstvo na kriminogenite vlijanija {to
proizleguvaat od sredinata.
Od me|usebenoto dejstvo na individualnite, socijalnite i fizi~kite
faktori zavisi karakterot na kriminalitetot koj mo`e da se
javi kako akuten i hroni~en. Akutniot kriminalitet e rezultat na
prete`noto vlijanie na nadvore{nite faktori, a hroni~niot kriminalitet
nastanuva poradi li~nite svojstva na storitelite so taa napomena
{to razvojot na ovie svojstva e zavisen od op{testvenite uslovi
na `ivot.
3. I ovaa {kola vo prv plan ja istaknuva li~nosta na zlostornicite
i potrebata od nivna tipolo{ka klasifikacija. Poa|aj}i od stavot
za pri~inite na kriminalitetot, site zlostornici List gi deli vo
dve grupi: 1 0 slu~ajni zlostornici i 2 0 zlostornici od navika.
1 0 Slu~ajnite ili akutni (momentni) zlostornici obi~no se ~esni
poedinci koi spored svoite karakteristiki ne se razlikuvaat od
ostanatite lu|e, a vr{at krivi~ni dela (akuten kriminal) poradi re-
{ava~koto vlijanie na nadvore{nite faktori. Nadvore{nite povodi
mo`at da bidat siroma{tvo, glad i drugi ekonomski nepriliki ili
pritisokot na nekoja `ivotna nevolja, no i razni malverzacii od sferata
na poreskata politika, platniot promet, trgovijata i drugi propusti
vo oblasta na socijalniot i ekonomskiot `ivot. Poradi ovie sostojbi
kaj niv se sozdava momentna voznemirenost i silna vozbuda {to
gi goni na zlostorstvo.
2 0 Zlostornicite od navika se lekomisleni, svirepi, i indolentni
lica koi se oddavaat na prekumerni seksualni u`ivawa i razvrat.
Nadvore{nite faktori kaj niv ostvaruvaat nezna~itelno vlijanie.
Tuka e re{ava~ka dlabokata vkorenetost na zlostorni~kite
sklonosti, a deloto samo gi otkriva negativnite crti na nivnoto postoewe
i vo kraen oblik negovata psihopatska sostojba. 422 Ovie lica
zna~i vr{at krivi~ni dela poradi dominantnoto dejstvo na individualnite,
odnosno vnatre{nite pri~ini. Tie se izvr{iteli na hroni~niot
kriminalitet pa zatoa se narekuvaat i hroni~ni zlostornici ili
u{te, zlostornici po sostojba, po tendencija i po priroda. Nivnite
individuvalni sklonosti (dispozicii, tendencii) za vr{ewe negati-
422
Kobe, P. Tipolo{ke klasifikacije delikvenata u modernoj kriminologiji i
krivi~nom pravu, Narodna milicija, Beograd, 1959/3, str. 13.
235

vni povedenija mo`at da bidat od vrodeno ili steknato poteklo. Vrodenite
dispozicii se razli~ni anomalii {to nasledno se prenesuvaat.
Takov e, na primer, slu~ajot so alkoholizmot, u`ivaweto drogi, veneri~ni
i drugi bolesti koi {to od roditelite mo`e da se prenesat na
nivnite deca kako opredeleni anomalii {to vodat kon razli~ni kriminalni
povedenija. Steknatite kriminalni dispozicii se, vsu{nost,
razni biopsihi~ki nedostatoci na li~nosta koi nastanuvaat poradi
otsustvoto na prikladna gri`a vo odnos na odr`uvawe na zdravjeto i
ostvaruvawe na obrazovanieto i vospituvaweto, a vo krajna linija se
rezultat na nevrabotenost, bolest, lo{i semejni uslovi i sl.
Site zlostornici od navika, spored List, natamu se delat na nepopravlivi
i popravlivi, a kako posebna grupa na nepopravlivi se nazna~uvaat
kategoriite na zlostornici od zanaet i profesionalnite
zlostornici.
Od seto ova sociolo{kata {kola izvlekuva zaklu~ok deka storitelite
na krivi~ni dela poseduvaat opredeleni vrodeni osobini,
anomalii i sklonosti no, vo niv, ne se gleda re{ava~kata odrednica za
izvr{uvaweto na krivi~nite dela. Primarniot faktor vo opredeluvaweto
na kriminalnite svojstva na li~nosta sekoga{ se op{testvenite
uslovi na `ivotot, pa ottamu i stavot deka kriminalcite ne se ra|aat,
tuku stanuvaat takvi zaradi brojnite socijalni vlijanija na koi postojano
se izlo`eni vo svojata sredina.
Kon ovie dve grupi zlostornici, Prins ja dodal i kategorijata
na abnormalni vinovnici. Toa se lica kaj koi isto kako i kaj zlostornicite
od navika dominiraat vnatre{nite faktori za vr{ewe krivi-
~ni dela, a poseduvaat izvesni anomalii {to mo`e no ne mora da go dostignat
nivoto na du{evni zaboluvawa. Tie anomalii mo`at da bidat
momentni ili trajni. Me|u momentnite anomalii se nabrojuvaat razni
psihi~ki rastrojstva {to nastanale poradi telesni zaboluvawa i drugi
povredi, kako i negativni osobini poradi oddavawe na alkohol,
narkomanija i sli~ni poroci. Trajni se onie anomalii, koi za razlika
od prethodnite, pote{ko se lekuvaat, za{to podlaboko se vsadeni vo
psiholo{kata konstitucija na li~nosta. Me|u niv se istaknuvaat neuroti~nosta,
izvesni psihopatii, epilepti~nost, debilnost i sli~ni
degeneracii. Nositelite na vakvi defektnosti se lica koi se nao|aat
na granicata me|u du{evno zdravi i du{evno bolni lica i zatoa te{ko
mo`at da se popravat so primena na kazni. Za niv se predlagaat merki
{to sodr`at specijalen tretman.
4. Pri opredeluvaweto na krivi~nata odgovornost ovaa {kola
go zapostavuva ne samo indeterministi~kiot pristap na klasi~nata
{kola, tuku i determinizmot na antropolo{kata i pozitivisti~kata
{kola i zastapuva indiferentisti~ko stojali{te. Dali ~ovekovata
volja î ili ne î slobodna, za nea e pra{awe {to vodi kon spekulativni
raspravi od oblasta na filozofijata, a ne kon re{avawe na prakti~nite
krivi~nopravni problemi. Me|utoa, vakvata ramnodu{nost i ne-
236

zainteresiranost za problemot na slobodnata volja ne zna~i i negirawe
na krivi~nata odgovornost. Odgovornosta postoi i za nea e "dovolna
samata podobnost za presmetlivost {to postoi kaj site lica koi
ne se du{evno bolni i du{evno rastroeni." 423 Spored toa, osnovata na
krivi~nata odgovornost se bara vo svesta, odnosno vo sposobnosta za
sfa}awe i rasuduvawe. 424 Onie {to poseduvaat takva sposobnost se
krivi~no odgovorni. Od druga strana, onie kaj koi otsustvuva takva
sposobnost ne se krivi~no odgovorni no, zaradi vnatre{nite anomalii,
{to pod dejstvo na nadvore{nite faktori vodat kon izvr{uvawe
na krivi~nite dela, tie se opasni za okolinata, odnosno kaj niv postoi
opasna sostojba.
Opasnata sostojva (l'etat dengereux) vo smisla na sociolo{kata
{kola e sociobiolo{ki poim i pretstavuva svojstvo samo na opredeleni
kategorii vinovnici od grupata na hroni~nite, abnormalnite i nepresmetlivite
zlostornici. Taa opasna sostojba go odrazuva kriminalniot
potencijal na ovie lica {to se javil kako posledica na zaemnoto
dejstvo na individualnite i socijalnite faktori i zatoa se razlikuva
od poimite temibilitÁ - perokolositÁ, koi isklu~ivo bea sfateni
kako biopsiholo{ka kategorija.
5. So ogled na toa deka vospostavuva dve kategorii na storiteli
(presmetlivi i nepresmetlivi), sociolo{kata {kola se zalaga{e i za
dva vida na krivi~ni sankcii: kazni i merki na bezbednost. So toa e
vovedena idejata za dualitet na krivi~nite sankcii - kazni za krivi-
~no odgovornite i merki na bezbednost za onie koi ne se krivi~no
odgovorni no, kaj koi postoi opasna sostojba.
Ona {to vedna{ se zabele`uva e deka ovaa {kola ne ja negira
kaznata, me|utoa pravi da ñ se opredeli isklu~ivo preventivna funkcija.
Celta na kaznata e popravawe ili eliminacija na zlostornicite
zaradi za{tita od kriminalitetot. Pritoa, iako ne se negira generalnopreventivnoto
dejstvo na kaznata, na ovoj nejzin efekt mu se
otstapuva marginalno mesto. Generalnopreventivnoto dejstvo na kaznata
e samo najzin nus-produkt 425 {to ne zaslu`uva posebno vnimanie
od strana na ovaa {kola. Ottamu i baraweto celta na kaznata da ne
423
Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti u savremenom krivi~nom pravu,
Zavod za izdavanje u|benika SRS, 1969. str. 16.
424
Vo ovaa smisla List ja razviva svojata teorija na normalnosta spored
koj presmetliv e sekoj {to na normalen na~in reagira na nadvore{nite
povodi. Presmetlivosta, veli List e sposobnost za normalno motivirawe od
pretstavite. Koj se motivira od pretstavite onaka kako {to na negovo mesto
bi se motiviral sekoj drug ~ovek, toj e presmetliv i za svoite postapki mo`e
da se napravi odgovoren. Koj ne e vo sostojba za toa, toj ne mo`e da se smeta za
presmetliv, pa spored toa ni za krivi~no odgovoren." Atanackovi}, D. Penologija,
str. 53.
425
Zlatari}, B. Krivi~no pravo, prvi svezak, Informator, Zagreb, 1972, str. 45.
237

ide srazmerna na te`inata na krivi~noto delo, tuku treba da se prilagodi
na svojstvata na storitelot za da se spre~i negovoto idno vr{ewe
na krivi~ni dela.
I merkite na bezbednost se presmetani od potrebata za nivno
prilagoduvawe na svojstvata na storitelot so cel da ja neutraliziraat
negovata opasna sostojba. Me|utoa, za razlika od merkite na socijanata
za{tita na pozitivistite, ovie merki ne mo`at da se primenuvaat ante
deliktum, tuku samo vrz osnova na sudska odluka po izvr{enoto delo.
So idejata za dualitet na krivi~nite sankcii, na kaznite i merkite
na bezbednost im se priznava ramnopravno mesto vo krivi~noto
pravo. So toa se pro{irija i mo`nostite za nivnata individualizacija
spored osnovnata {ema: za akutnite zlostornici se izrekuvaat
samo kazni, za hroni~nite - kazni i merki na bezbednost (kumulativno),
a za abnormalnite zlostonici - samo merki na bezbednost. Seto
toa so cel: akutnite da se zastra{at ili opomenat, hroni~no popravlivite
- da se popravat, a hroni~no nepopravlivite i abnormalnite - da
se neutraliziraat. Ottamu i devizata na ovaa {kola: "Ne se kaznuva
zlostorstvoto tuku zlostornikot" {to, iako vo osnova e pogre{na,
uka`uva na orientacijata kon prilagoduvawe na sankciite kon posebnite
svojstva na li~nosta na storitelot na krivi~noto delo.
Na kraj, treba da se ima predvid i toa deka pokraj kaznite i merkite
na bezbednost, sociolo{kata {kola predlaga{e i voveduvawe na
tn. preventivna higiena kako posebna nau~na i prakti~na disciplina
{to treba da gi prou~i i predlo`i merkite za spre~uvawe na kriminalitetot
{to }e stojat nadvor od krivi~noto pravo. Vo taa smila bea
ponudeni i razli~ni socijalno-ekonomski merki kako na primer, podobruvawe
na `ivotniot standard na zagrozenite i nevrabotenite
lica, obezbeduvawe na socijalna za{tita na rabotnicite vo slu~aj na
bolest i nesre}i pri rabota, pogolemo vrabotuvawe, organizirawe
ustanovi za vospitno zapu{teni i defektni deca, merki za spre~uvawe
na alkoholizmot i drugite vidovi poroci, otstranuvawe na {tetnoto
vlijanie na pe~atot i literaturata i sli~no. Me|utoa, iako go sogledaa
zna~eweto i potrebata za voveduvawe na ovie merki, pretstavnicite
na ovaa {kola bea daleku od toa da gi otkrijata vistinskite pri-
~ini na kriminalitetot koi se nao|aat vo protivre~nostite na klasnoto
op{testvo.
6. Vo krivi~nopravnata literatura mo`at da se sretnat golem
broj prigovori upateni kon ovaa {kola. Me|u niv ~esto i sosema opravdano
se istaknuva deka nejzinata tipolo{ka klasifikacija na vinovnici
e necelosna, deka so zapostavuvaweto na slobodnata volja na storitelite
se otide vo proizvolno opredeluvawe na osnovot na krivi~nata
odgovornost, deka poradi necelosno izgradenite kriteriumi za
razlikuvawe na kaznite i merkite na bezbednost doa|a do bri{ewe na
granicite me|u niv i sl. Sosema izdr`an e i prigovorot {to voobi-
~aeno ñ se upatuva na ovaa {kola deka, iako go otkrila zna~eweto na
238

op{testvenite kriminogeni faktori, ne navlegla vo podlaboko objasnuvawe
na pri~inite za nivnoto javuvawe. Neprifatilivo e me|utoa,
imputiraweto na ova u~ewe za negovata bo`emna naso~enost kon slabeewe
na gra|ansko demokratskata cvrsta zakonitost na klasi~nata
{kola i deka so toa ovozmo`ila delotvorna za{tita na kapitalisti-
~kiot op{testven sistem od vremeto na imperijalizmot. 426 Protiv vakvite
neosnovani obvinenija, {to osobeno bea prisutni vo sovetskata
literatura, a pod nivno vlijanie delumno i kaj nas, 427 mo`e da se iznesat
pove}e argumenti. 428 Vo ovaa prilika se ~ini dovolno ako se ka`e
deka pretstavnicite na ovaa {kola posebno insistiraa vrz toa storitelite
na krivi~nite dela da se kaznuvaat samo za onie povedenija {to
kako takvi se prethodno opredeleni so zakon i samo vo zakonski granici.
429 Isto taka, kaj merkite na bezbednost se bara{e da bidat zakonski
opredeleni obele`jata na opasnata sostojba koja treba da se utvrduva
vo krivi~nata postapka za da se izbegnat mo`nite zloupotrebi. 430
Tie bea izri~ni protivnici i na izrekuvaweto na merkite na bezbednost
ante deliktum. Vo ovaa smisla e zna~ajno da se istakne i toa deka
merkite na socijalna za{tita bea naso~eni vo interes na rabotni~kata
klasa i tokmu zatoa pretstavnicite na ovaa {kola bea izlo`ni na
kritiki od strana na oficielnata bur`uaska nauka. 431
7. Od posebno zna~ewe e vlijanieto na ovaa {kola za voveduvawe
na dualitetot na krivi~nite sankcii. So taa ideja e povrzan i ogromniot
~ekor napraven vo pogled na ispituvaweto na li~nosta na kriminalcite
i individualizacijata na krivi~nite sankcii. Ovaa {kola
se zalaga{e i za po{iroka edukacija na sudiite za koi poznavaweto na
kriminalnata antropologija, kriminalnata sociologija i psihologijata
e biten uslov za pravila ocenaka na zlostorni~kata opasnost i prognoza
za povtorno prilagoduvawe na osudenikot na op{testvenite normi
na odnesuvawe po izleguvaweto na sloboda. Zna~ajna e i nejzinata
zalo`ba za izgradbata na korisen i human na~in na izvr{uvawe na kaznata
li{uvawe od sloboda so primena na popravni tretmani vrz osnova
na prethodno sprovedena klasifikacija na osudenite lica. Ovaa
{kola gi sogleda i nedostatocite na kratkite kazni zatvor i predlaga-
{e merki za nivna supstitucija, osobeno so uslovnata osuda i pari~ni
426
Vidi: Zlatari}, B. Uz pedesetogodi{njicu smrti Franza von Lista, Zbornik
pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1969/3-4, str. 491.
427
Vidi: Ba~i}, F. Krivi~no pravo, op{t del, Univerzitet "Kiril i
Metodij, Skopje, 1972, str. 107, Mati}, O. Ispitivanje li~nosti maloletnih delikvenata,
IKSI, Beograd, 1974, str. 20-21.
428
Zlatari}, B, op. cit, str. 491-494.
429
Ibid, str. 491.
430
Lazarevi}, Lj. op. cit, str. 16.
431
Vidi: Bavcon, Lj, Kriminalna politika i njene tendencije u socijalisti~koj
dru`bi, Ljubljana, 1958, str. 38.
239

kazni. Ili nakratko, glavniot pridones na ovaa {kola e vo nejzinoto
nastojuvawe kon prakti~na primena na dotoga{ postignatite soznanija
vo borbata protiv kriminalitetot.
Pod nejzino vlijanie se doneseni pove}e moderni krivi~ni zakoni
(japonskiot, 1904, {vajcarskiot, 1937, romanskiot, 1937, danskiot,
1938, i dr.) kako i jugoslovenskiot od 1929 godina. 432
5.1. Franc fon List
1. Franc fon List (Franz von Liszt, 1851-1919) e roden vo Viena
kade gi zavr{uva i pravnite studii. Vo 1871 godina, habitiral vo Grac
za krivi~no pravo i krivi~na postapka, a vo 1879 godina, stanal ordinarius
({ef na katedra) na Univerzitetot vo Gison. Nabrzo ja prifa-
}a pokanata od Univerzitetot vo Merburg kade vo 1882 godina, go odr-
`uva svoeto pristapno predavawe na tema: "Idejata na celta vo kaznenoto
pravo." Od 1889 do 1899 godina, predava vo Hale i najposle preo|a
vo Humboltoviot univerzitet vo Berlin kade {to pokraj so krivi~nopravnite
nauki se zanimava i so me|unarodno javno pravo i pravna filozofija.
Me|u negovite pozna~ajni dela treba da se istaknat poznatiot
"U~ebnik po germansko krivi~no pravo" od 1881 godina, koj do`iveal
26 izdanija i bil preveden na pove}e stranski jazici. Vo 1894
godina, ja izdava prvata sveska od zbirkata "Kazneno pravo na dr`avite
od Evropa," a vo 1898 i vtorata sveska pod naslov "Kazneno pravo
na vonevropskite dr`avi". Toj e eden od redaktorite na sporedbeniot
prikaz na germanskoto i stranskoto krivi~no pravo {to vo 16 sveski
bil objaven vo periodot od 1904 do 1909 godina.
2. List ja kritikuva podelbata na faktorite na kriminalitetot
{to ja sozdade Feri i uka`uva na relativnoto zna~ewe na negovata
podelba. Spored nego, vo javuvaweto na kriminalitetot doa|aat predvid
site faktori koi zaemno se povrzani i te{ko e da se izvr{i nivno
odvojuvawe. Pri izvr{uvaweto na krivi~noto delo site faktori deluvaat
kako celina isto kako {to se podednakvo od zna~ewe pri formiraweto
na li~nosta. Taka na primer psihofizi~kiot `ivot na ~ovekot
e vo zavisnost od kosmi~kite faktori i socijalnata sredina. ^ovekot
mo`e da se smeta emanacija, kako na prirodnite faktori, taka i na socijalnata
sredina. Ovaa zaemna uslovenost na raznite faktori na kriminalitetot
najpove}e se izrazuva vo negovoto tvrdewe deka zlostorstvoto
e proizvod na li~nite svojstva na storitelite i nadvore{nite,
osobeno, ekonomskite odnosi vo koi zlostornikot se nao|a vo momentot
na izvr{uvaweto na deloto.
3. Kako eklekti~ar List natamu smeta deka pra{aweto na slobodnata
volja e bez zna~ewe za krivi~noto pravo (indiferentisti~ko
gledi{te), me|utoa spored nego, zlostornicite koi ne se du{evno bo-
432
Radovanovi}, M. Krivi~no pravo, str. 48.
240

lni, isto taka, ne se anormalni lica. Go otfrla poimot na "antropolo-
{ko krivi~no delo", osven {to kaj zlostornicite po sostojba mo`at
da se zabele`at nekoi otstapuvawe od normalniot tip na ~ovek. Zlostornicite
se slu~ajni ili po sostojba. Kaj slu~ajnite zlostornici
dominiraat nadvore{nite faktori, t.e. momentite na nadvore{niot
svet (socijalnata sredina) pod ~ie vlijanie sekoj dotoga{ besprekoren
poedinec mo`e da izvr{i krivi~no delo, pa ottamu negoviot kriminalitet
mo`e da se nare~e akuten kriminalitet. Zlostornicite po
sostojba vr{at krivi~ni dela prete`no pod vlijanie na li~nite faktori.
Nivnata individualnost e krivi~na, a se sostoi ili vo kriminogeniot
karakter ili vo kriminalni tendencii ili pak, vo navika za
vr{ewe na krivi~ni dela.
4. List ja otfla odmazdata kako cel na kaznuvaweto, a na generalnata
prevencija í pridava vtorostepeno zna~ewe. Osnovna e specijalnata
prevencija zasnovana vrz prilagoduvaweto na sankciite na
osobinite na prestapnikot (individualizacija). Poradi toa gi pomestuva
vo tri grupi: prestapnici koi treba da se zapla{at, prestapnici
na koi im e potrebno popravawe i nepopravlivi prestapnici. Glavnoto
vnimanie treba da im se posveti na onie koi e mo`no da se popravat.
Zaradi toa, posebno ja istaknuva nekorisnosta na kratkite kazni
zatvor. Pri razrabotkata na principot na individualizacijata se zalaga
za usovr{uvawe na sistmot na ubla`uvawe na kaznata, uslovnata
osuda i uslovniot otpust. Nedvosmisleno se zalaga za principot na zakonitosta
kaj merkite na bezbednost i za isklu~uvaweto na primenata
na koja bilo merka ante dekictum. Insistira i za poseben status na maloletnicite
so naglasuvawe na zna~eweto na vospitnite merki i izzemaweto
od nadle`nost na sudot na prestapnici {to se pomladi od 14
godini. List ja istaknuva{e i potrebata od koristewe na kriminolo-
{kite nauki, statistikata i izu~uvaweto na sporedbenoto krivi~no
pravo. Se zalaga{e za poimite na pravniot poredok, legalizam i za zakonskite
funkcii na kaznata (zastra{uvawe, popravawe i neutralizacija),
tvrdej}i deka krivi~noto pravo e nepremostiva me|a na kriminalnata
politika. 433 Site ovie barawa, veli Ansel, denes stanaa obi-
~ni, no toga{ pretstavuvaa zna~ajni novini i posmatrani vo celost
sami po sebe ozna~uvaat edna dlaboka reforma. 434
5.2. Adolf Prins
1. Vtoriot zna~aen pretstavnik na sociolo{kata {kola e poznatiot
profesor po krivi~no pravo vo Brisel - Adolf Prins (Adolf
Prins). Negovi pozna~ajni dela se: "Kaznenata nauka i politika i pozitivnoto
pravo" od 1899 godina i "Op{testvena odbrana i transforma-
433
Vidi: Ancel, M. Nova dru{tvena odbrana, str. 40 i 57.
434
Ibid, str. 24.
241

cija na krivi~noto pravo" od 1910 godina. So svoite stavovi, Prins se
vklopuva vo ve}e izlo`enata koncepcija na sociolo{kata {kola, no
ona {to vo tie ramki posebno go izdvojuva e sozdavaweto i propagiraweto
na tn. Prva doktrina na op{testvenata odbrana.
2. Idejata na op{testvenata odbrana Prins ja gradi vrz kriti-
~kite zabele{ki upateni na klasi~nata teorija na moralnata odgovornost
za koja toj veli deka e nepotpolna i neefikasna vo svoite usilbi
kon za{titata na op{testvoto. Spored Prins, kaznata nema za cel srazmerno
vozvra}awe za storenata gre{ka, tuku edinstvena zada~a na
najdobar mo`en na~in da se obezbedi za{tita na li~nosta, `ivotot,
imotot i ~esta na gra|anite. Toa mo`e da se ostvari ako namesto "medicinskiot"
poim moralna odgovornost se usvoi "praven" poim - opasna
sostojba na storitelot kako merilo na op{testvenata reakcija.
Opasnata sostojba na nekoj poedinec e ona {to mo`e kaj sekogo lesno
da se prepoznae za{to postojat lica koi sami po sebe se opasni. Me|u
niv se izdvojuvaat grupata na nenormalni i defektni lica i grupata na
storiteli na krivi~ni dela od navika. Protiv ovie lica mora da bide
prezemena nova akcija {to nema da bide naso~ena kon storenoto delo,
tuku kon opasnata sostojba na poedinecot. Za za{tita od kriminalitetot
na ovie lica ne e dovolen klasi~niot kaznen re`im za{to zgolemeniot
povrat jasno poka`uva deka keliskata izolacija i bo`emnoto
terapeutsko postapuvawe vo tradicionalnite zatvori vo celost gi
izneverile postavenite o~ekuvawa. Vrz taa osnova osobeno neopravdano
se poka`uva praktikata na naplastuvawe na kratkite kazni zatvor i
preteranata blagost na sudovite {to e opredelena od nezdrav humanizam
i somilost kako i zgolemenoto koristewe na institutot na smalena
odgovornost. Poradi seto toa op{testvoto ostanuva bez odbrana od
najte{kite zlostornici. Zatoa, Prins se zalaga za voveduvawe takvi
merki na bezbednost {to }e se primenuvaat po izdr`anata kazna li{uvawe
od sloboda i nema da vodat kon obes~estuvawe na zlostornikot,
tuku kon za{tita na op{testvoto. Toa se izolacioni merki so neopredeleno
traewe, odnosno takvi merki {to zaradi otsustvoto na nivnata
retributivnost }e trajat onolku kolku {to e potrebno za da se otstrani
opasnata sostojba na storitelot. Za izvr{uvawe na ovie merki
treba da se izgradat posebni zavodi, i toa osobeno za nenormalnite
lica {to }e bidat vo nadle`nost na sudot. Pokraj toa, Prins dopu{ta
i dopolnitelni op{testveno preventivni akcii (urbanizacija, stanbena
izgradba, socijalno zakonodavstvo protiv siroma{tijata, tretman
i vospituvawe na defektnite lica) {to isto kako i prethodnite
merki se opredeleni od opasnata sostojba na storitelot i zaradi nejzino
predupreduvawe ili spre~uvawe treba da se primenuvaat ante deliktum.
3. Ideite na Prins bea prifateni vo pogolem broj zakondavstva,
a osobeno vo belgiskiot zakon za op{testvena odbrana od 1936, italijanskiot
zakon za op{testvena za{tita od 1930, kubanskiot Zakon od
242

1937 i {vajcarskiot Krivi~en zakonik od 1937 godina. 435 So razvojot na
kriminalnata profilaksa me|u dvete svetski vojni se gradi zgolemeniot
interes za merkite na bezbednost i klasifikacijata na osudenite
lica. Me|utoa, bez ogled na seto toa na koncepcijata na Prins i se prefrla
deka vodi kon pasivna za{tita na op{testvenoto za{to e zasnovana
vrz eliminacijata na zlostornicite i deka e ograni~ena na siroma{nite,
slabite i nesre}ni sloevi na op{testvoto za koi isklu~ivo
se vrzuva postoeweto na opasnata sostojba. Vrz ovie postavki se nadovrzuvaat
i mo{ne krupnite zabele{ki za nevozdr`anoto barawe na
opasnata sostojba vo samiot zlostornik, vo karakterot na negovata li-
~nost koja odnapred se izdvojuva vo opredeleni kategorii zaradi podveduvawe
pod strog re`im 436 i pravnata nesigurnost zaradi predviduvaweto
na merkite {to treba da se primenuvaat ante deliktum.
5.3. Gustav A{afenburg
1. Vo kriminolo{kata literatura se istaknuva deka za razvojot
na sociolo{kata {kola vo golema mera ima svoj pridones i eden avtor
koj formalno ne i pripa|a{e na ovaa {kola. Stanuva zbor za Gustav
A{afenburg (Gustav Aschaffenburg) i negovite stavovi izlo`eni vo deloto
"Zlostorstvoto i borbata protiv nego"(Das verbrechen und seine
Bekamfung), objaveno vo 1923 godina.
2. Spored ovoj germanski avtor, za za{titita od kriminalitetot,
najprvin e potrebno kaznata da se zasnova vrz opredeleni socijalni
realnosti. Zlostornicite ne mo`at da se sfatat kako poseben vid
lu|e, kako {to toa go pravi Lombrozo, tuku edinstveno kako su{testva
sli~ni na site drugi lu|e ~ija dejnost e proizvod na razli~ni op{testveni
uslovi. Krivi~noto delo e sostaven del na op{testvoto, vo nego
se sozdavaat i od nego prizleguvaat site pottici za negovoto izvr-
{uvawe. Ottamu, ako se saka da se otstranat ili namalat ovie {tetni
pojavi vo op{testvoto, mora da se ispitaat site socijalni pri~ini koi
go sozdavaat krivi~noto delo. Sekoja ~ove~ka zaednica so samiot fakt
na svoeto postoewe postavuva razni barawa, dol`nosti na koi sekoj
~len na op{testvoto treba da odgovori. Me|utoa, kriminalitetot ni
doka`uva deka izvesni poedinci ne se sposobni da gi ispolnuvaat ovie
obvrski sprema op{testvoto, tuku naprotiv, doa|aat vo sudir so niv i
stanuvaat zlostornici. Spored toa, kako glavna pri~ina na
kriminalitetot mo`e da se smeta ovaa neprilagodlivost na socijalniot
`ivot. Ova jadro ne mo`e da se sfati nitu celosno da se prou~i
vo vrska so poedine~nite socijalni faktori, tuku samo ako se ispita
kako pojava uslovena od vlijanieto na mnogu socijalni faktori, ili
435
Vidi: Ancel, op. cit, str. 46.
436
Vidi: Ibid, str. 27 i Lazarevi}, Lj, Dru{tvena odbrana - savremeni pravac
u kriminalnoj politici, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/7-8, str. 346-347.
243

podobro ka`ano, na socijalnata sredina kako celina. Ottamu, op{ta
teorija za kriminalitetot mo`e da se dade duri otkako }e se ispita
socijalnata uslovenost na kriminalitetot kako celina, a nikako samo
vrz osnova na ispituvaweto na poedine~nite krivi~ni dela i nivnite
socijalni pri~ini. Ova zna~i, deka vistinskite nau~ni rezultati za
vlijanieto na socijalnata sredina vrz kriminalitetot ne mo`at da se
dobijat samo vrz osnova na ispituvaweto na vlijanijata na poedine-
~nite socijalni faktori vrz ovoj ili onoj izvr{itel na krivi~no
delo, tuku edinstveno vrz osnova na ispituvawe na ova vlijanie vo
odnos na site zlostornici voop{to. Samo vrz osnova na takvo ispituvawe
mo`at da se dobijat izvesni sociolo{ki zakonitosti za kriminalitetot,
koi mo`at da poslu`at kako sigurna osnova za kriminalnata
politika. Materijalot za vakvo ispituvawe ni go pru`a kriminalnata
statistika. Me|utoa, potrebna e golema pretpazlivost pri ocenkata
na statisti~kite podatoci. Tie sekoga{ ne se dovolni za ocenka
na kriminalitetot na edna dr`ava. Pred sî, zna~itelen broj na krivi-
~ni dela ostanuva neotkrieni. Natamu, statistikata ne gi pru`a site
onie obele`ja kako vo pogled na krivi~nite dela, taka ni vo pogled na
nivnite izvr{iteli koi se potrebni za sociolo{ka analiza na kriminalitetot.
Ottamu treba da se bide prili~no pretpazliv, kako vo
pogled na sobiraweto na statisti~kiot materijal, taka i vo pogled na
negovata ocenka.
Preo|aj}i vrz objasnuvaweto na poedine~nite faktori na kriminalitetot,
A{afenburg istaknuva deka e te{ko da se utvrdi neposrednata
kauzalnost na sekoe krivi~no delo kako i me|usebnite kauzalni
osnosi na razli~nite kriminogeni faktori. Pri~inite na kriminalitetot
~estopati me|usebno tolku se isprepleteni {to e te{ko da
se zboruva kade po~nuvaat socijalnite, a kade individualnite faktori.
Mnogu socijalni pri~ini se modificiraat pod vlijanie na razni
socijalni uslovi i obratno. Natamu, socijalnite individualni faktori
se usloveni od fizi~kite uslovi (geografski, meteorolo{ki itn).
Me|utoa, sepak site kriminolo{ki faktori mo`at da se svedat vo dve
golemi grupi. Vo prvata grupa se pomesteni socijalnite kako i izvesni
fizi~ki pri~ini. So ogled deka ovie pri~ini se odnesuvaat na site
zlostornici, bez ogled na nivnite li~ni svojstva, mo`at da se nare~at
op{ti pri~ini na kriminalitetot. Vo drugata grupa vleguvaat individualnite
pri~ini kade spa|aat onie svojstva koi posredno ili neposredno
se vrzani za li~nosta na zlostornikot. A{afenburg natamu vr{i
analiza na poedine~nite faktori i toa najprvin na op{tite, a potoa i
na li~nite (individualnite).
3. Op{ti pri~ini na kriminalitetot. [to se odnesuva do op{-
tite pri~ini na kriminalitetot, toj vrz osnova na brojni statisti~ki
podatoci go utvrduva numeri~ki odnos na kriminalitetot voop{to
kako i na poedine~nite krivi~ni dela spored godi{nite vremiwa,
odnosno meseci. Ottamu, zaklu~uva deka, na primer, kra`bite i izma-
244

mite dominiraat od septemvri do fevruari, a od mart do avgust se vo
opa|awe. Peri~inite za toa gi nao|a vo mo`nosta za pogolemo vrabotuvawe
vo letnite meseci kako i vo smaluvaweto na izdatocite za sekojdnevnite
potrebi. Ovoj primer na najdobar na~in poka`uva kako
fizi~kite uslovi (temperaturata, socijalnitete pri~ini na mo`nosta
od vrabotuvawe) i li~nite faktori (organskite potrebi) se vo me|usebna
zavisnost.
Ispituvaj}i go odnosot me|u religiskata pripadnost i kriminalitetot,
A{afenburg istaknuva deka ne e to~no tvrdeweto deka so
golema sigurnost mo`e da se opredeli odnosot na religijata (religioznata
pripadnost) i kriminalitetot. Statistikata, pred sî, ni dava
samo formalni konstatacii za toa na koja religija í pripa|aat oddelni
izvr{iteli na krivi~nite dela. Me|utoa, so samoto toa ne mo`e
da se zboruva za pogolemo ili pomalo vlijanie na edna ili na druga religija
vrz kriminalitetot, za{to formalnata izjava za pripadnosta
ne go odrazuva i stepen na veruvaweto. Potoa, voo~enite razliki me|u
pripadnicite na razni religii, na primer katolici i protestanti, ne
se sami za sebe dokaz za zna~eweto na ovie religii kako kriminogeni
faktori, za{to ekonomskata polo`ba i nivoto na kulturniot `ivot
na pripadnicite na raznite religii igraat pogolema uloga vo pogled
na kriminalitetot odo{to samat religiozna pripadnost.
Za sociolo{kata analiza na kriminalitetot golemo zna~ewe
ima razlikata me|u selskiot i gradskiot kriminalitet, samo {to vo
ovoj pogled treba da se stavi zna~ajna zabele{ka. Spored nego pogre-
{no e ova razlikuvawe da se pravi vrz izvesni moralni svojstva na `itelite
na gradot i seloto. Naprotiv, mnogu pogolemo zna~ewe ima ako
kriminalitetot na gradot i seloto se tolkuva so razni ekonomski i
drugi okolnosti karakteristi~i za ovie dve sredini. Gradot e mnogu
popovolen centar za vr{ewe na krivi~ni dela. Vo nego vr{at krivi-
~ni dela ne samo `itelite na gradot tuku i `iteli od seloto. Tuka postojat
mnogu popovolni priliki za vr{ewe na krivi~ni dela, pogolema
mo`nost za vlijanie na propadnati lu|e, tuka mnogu pove}e e kompliciran
ekonomskiot `ivot, pa spored toa ima pove}e povodi za vr{ewe
na krivi~ni dela. Natamu, gradot e leglo na pogolem broj na socijalni
poroci, alkohol i prostitucija, pa ottamu proizleguva i negovoto
pogolemo kriminogeno zna~ewe. Vo pogled na oddelnite krivi~ni
dela vo gradot pove}e se zastapeni imotnite krivi~ni dela, kra`bite,
izmamite, a na selo telesnite povredi.
Toj go ispituva i kriminogenoto zna~ewe na alkoholizmot, prostitucijata,
komarot, lo{ata literatura i u{te na nekoi negativni
socijalni faktori.
Kako mnogu va`en neposreden faktor vo pogled na kriminalitetot
(osobeno za vr{we kra`bi, proneveri i izmami) toj gi naveduva
ekonomskite priliki, odnosno podobruvaweto ili vlo{uvaweto na
ekonomskite uslovi za `ivot vo opredelen moment. Vo taa smisla so
245

statisti~ki podatoci go potkrepuva vlijanieto na zgolemuvaweto na
cenite na `ivotnite produkti i opa|aweto na nadnicite vrz porastot
na ovie krivi~ni dela. Od porastot na cenite najmnogu se zasegnati rabotnicite,
osobeno ako so porastot na cenite ne nastapi i zgolemuvawe
na nadnicite. Toa me|uvreme e najkriti~en moment za zgolemuvaweto
na imotnite krivi~ni dela.
Od posebno kriminogeno zna~ewe se i vonredni ekonomski naru{uvawa
i op{testveni procesi. Toa vo prv red se ekonomskite krizi,
{trajkovi a u{te pove}e vojni i revolucii. Zboruvjki za {trajkot
kako za sredstvo za podobruvaweto na `ivotnata polo`ba, ~esto kako
oru`je na klasna borba, toj naglasuva deka ne misli da ja osporuva negovata
opravdanost, tuku samo deka naglasuva vo koja smisla {trajkot
mo`e da vlijae vrz porastot na kriminalitetot. Podolgata nevrabotenost
kako posledica na {trajkot ima za posledica namaluvawe na sredstvata
za `ivot, a osobeno koga se vo pra{awe rabotni~ki semejstva so
golem broj na deca toa mo`e da poslu`i kako pri~ina za vr{ewe na
imotni krivi~ni dela. Ravolucijata dava povod izveseni zlostorni~ki
instinkti da dojdat najpove}e do izraz.
4. Individualni faktori na kriminalitetot. Za razlika od Lombrozo
i negovite sledbenici, spored A{afenburg, individualnite
faktori ne se od zna~ewe sami za sebe. Tie se sostojat vo izvesni li-
~ni svojstva na zlostornicite koi samo vo vrska so ostanatite (op{ti
socijalni) pri~ini na kriminalitetot, mo`at da bidat od kriminogeno
zna~ewe. Me|u ovie faktori gi vbrojuva vospituvaweto, obrazovanieto,
vozrasta, polot, semejnata sostojba, op{testvenite svojstva na
~ovekot i najposle op{testvennite rastrojstva.
5. Vo negovata klasifikacija na prestapnici se pomesteni slednive
tipovi: 1 0 slu~ajni (nebri`ni) zlostornici, 2 0 afektivni zlostornici,
3 0 zlostornici koi vr{at krivi~ni dela po opredelen povod,
4 0 zlostornici so predumisla, 5 0 povratnici, 6 0 zlostornii od navika
i, 7 0 zlostornici po zanimawe.
246
6. NEOKLASI^NA [KOLA
1. I neoklasi~nata {kola pretstavuva kompromisno u~ewe od
krajot na XIX vek. Me|u nejzinite pova`ni pretstavnici se vbrojuvaat
francuzite Rene Garod (RenÒ Garraud), Rajmon Selil (Raymond Salleiles)
i Emil Garson (Emile Garcon) kako i germancite Birkmaer (Birkmayer)
i Majer (Mayer). Tie gi izmiruvaat ekstremnite stavovi na
klasi~arite so golem del od prifatlivite idei na pozitivistite. Me-
|utoa, za razlika do eklekticizmot na sociolo{kata {kola koja za
svoja pojdovna osnova go zede u~eweto na pozitivisti~kata {kola i se
obide da ja usoglasi so nekoi postavki na klasi~nata {kola, neoklasi~arite
sledat sosema obratna nasoka. Ova u~ewe, vsu{nost, pretstavuva
modificirawe i dopolnuvawe na filozovskiot koncept na klasi-

~arite so prakti~nite rezultati od izrazeniot interes za pri~inite
na kriminalitetot, li~nosta na storitelot i utilitaristi~kata orientacija
ne samo na pozitivisti~kata tuku i na sociolo{kata {kola.
2. Vo pogled na pri~nite na kriminalitetot se poddr`uva
stavot na mnogustranoto dejstvo na individualnite, socijalnite i fizi~kite
vlijanija. Krivi~noto delo go dobiva zna~eweto na negativna
op{testvena pojava, a storitelite, adekvatno na sociolo{kata {kola
se razlikuvaat na slu~ajni i hroni~ni vinovnici.
3. Osnovot na krivi~nata odgovornost se bara vo moralniot
prekor {to proizleguva od slobodnata volja koja postoi kaj najgolemiot
broj storiteli na krivi~ni dela. Me|utoa, za razlika od klasi~nata
{kola, neoklasi~arite vo opredeluvaweto na ~ovekovata volja poa|aat
od filozofskoto stojali{te na relativniot indeterminizam (ili relativen
determinizam), {to zna~i ne od apsolutnata, tuku od relativnata
sloboda koja vo opredelena mera zavisi od vlijanieto na motivite
na storitelot. Osnovot za primena na merkite na bezbednost e opasnata
sostojba na storitelot koja, vo prv red, e uslovena od opredeleni du-
{evni zaboluvawa i du{evni rastrojstva {to ja isklu~uvaat krivi~nata
odgovornost. Spored toa i ovaa {kola go prifa}a dualitetot na
krivi~nite sankcii.
4. Za kaznata, kako glavna krivi~na sankcija, e zadr`ana moralnata
odgovornost, za{to vo krajna linija storitelot e sloboden vo
izborot na svoeto povedenie iako do re{enieto doa|a preku niza vnatre{ni
sudiri ~ii {to pri~ini se od endogena i egzogena priroda. Kaznata,
barem vo izvesna smisla, treba da odgovara na te`inata na storenoto
zlo i stepenot na vinata. Me|utoa, pri nejziniot izbor i odmeruvawe
mora vo pogolema mera da se uva`at i li~nite karakteristiki
na storitelot na deloto preku usvojuvawe na ote`nuva~kite i olesnuva~kite
okolnosti i preku zalagawe za {iroko ubla`uvawe na kaznata.
Me|u celite na kaznata pokraj retribucijata {to ve}e ne se sfa}a
kako cel na samata sebe, tuku kako nu`nost za odr`uvawe na pravniot
poredok, se prifa}a i specijalnata i generalnata prevencija.
So prifa}aweto na dualitetot na krivi~nite sankcii, neoklasi~nata
{kola se zalo`i i za posoodvetno razgrani~uvawe na kaznite
i merkite na bezbednost. Zatoa se insistira merkite na bezbednost da
se izrekuvaat kako samostojni merki samo kaj napolno nepresmetlivite,
a zaedno so kaznite, kaj opasnite povtornici i smaleno presmetlivite
vinovnici (kategorijata {to vo krivi~noto pravo ja vovede
ovaa {kola). Merkite na bezbednost zavisat od opasnata sostojba koja
storitelot ja pretstavuva za op{testvoto, a nivna isklu~iva cel e negovo
popravawe.
Vo pogled na izvr{uvaweto na kaznata, klasifikacijata na osudenite
lica i izvr{enata individualizacija na kaznata, pretstavnicite
na ovaa {kola smetaat deka vo celost treba da im bidat podredeni
na prevospituvaweto na vinovnicite.
247

248

G l a v a II
SOVREMENI KRIMINOLO[KI TEORII
Od prethodnite razgleduvawa mo`e{e da se zabele`i deka istra`uvawata
na pri~inite na kriminalitetot vo prv red bea vr{eni vo
dve nasoki: so pomo{ na izu~uvawe na li~nosta na storitelot na krivi~noto
delo i so pomo{ na izu~uvawe na op{testvenite uslovi koi
mu odat na raka na kriminalitetot.
Prvata (biopsiholo{ka) nasoka go istra`uva{e kriminalecot
kako poseben tip na ~ovek, a krivi~ite dela gi smeta{e kako posledica
na opredeleni osobini na li~nosta koi mo`at da se eliminiraat
samo so deluvawe vrz doka`anite kriminalci, so nivno menuvawe (lekuvawe
ili prevospituvawe) i vo kraen slu~aj so nivna eliminacija.
Spored ova nasoka, kriminalitetot e individualna pojava ~ii pri~ini
le`at vo posebnite biopsiholo{ki svojstva na li~nosta i ottamu predlagaa
menuvawe na li~nosta.
Vtorata (op{testvena) nasoka, kriminalitetot go izu~uva{e
kako op{testveno uslovena pojava koja mo`e da se eliminira samo so
opredeleni op{testveni reformi. Spored ovaa nasoka, kriminalitetot
e op{testvena pojava, izraz na opredeleni op{testveni i ekonomski
odnosi i ottamu predlagaa nivno delumno ili radikalno menuvawe.
Vakviot trend na istra`uvaweto na kriminalitetot ni za ronka
ne se promeni ni denes.
I. BIOLO[KI TEORII
Pokraj spomnatite antropolo{ko-biolo{ki i sociolo{ki
{koli, vo kriminologijata postoi u{te edna nasoka koja mo`e da se
nare~e biolo{ka ili biolo{ko-psiholo{ka {kola. Za razlika od biolo{ko-antropolo{kata
nasoka, spored koja pri~inite na kriminalitetot
se od organska i fiziolo{ka priroda, spored biolo{ata nasoka
pri~inite na kriminalitetot se razni organski, psiholo{ki i psihopatolo{ki
sostojbi. Organskite osobini i dispozicii se ispituvaat
samo ako vo zaednica so psihopatolo{kite sostojbi go davaat poimot
na konstitucijata. Psiholo{kite sostojbi vo pogled na nivnoto kriminogeno
zna~ewe glavno se ispituvaat od dve stojali{ta. Nekoi avtori
psihi~kiot `ivot go ispituvaat kako mo`na pri~ina na kriminalitetot
zavisno od socijalnata sredina vo koja apstraktno se razviva poedinecot:
psihi~kite sostojbi se zamaat kako ~isti "psihi~ki okolnosti,"
a drugi (koi se mnogu pomnogubrojni), razvojot i vlijanieto na
249

psihi~kiot `ivot go ispituvaat kako mo`en faktor na kriminalitetot
posmatrajki gi psihi~kite pojavi, ne kako fakti sami za sebe, tuku
kako funkcionalni pojavi od mnogubrojnite okolnosti na socijalnata
sredina.
Osnovniot naedostatok na biolo{kite teorii se sostoi vo nivnata
ednostranost. Imeno za site nejzini varijanti e karakteristi~no
inistiraweto da se objasnat site vidovi na kriminalitetot so pomo{
na apsolutiziraweto na vlijanieto samo na faktorite na telesnata
konstitucija i genetskiot faktor.
1. TELESNATA KONSTITUCIJA I KRIMINALITETOT
1. Telesniot sklop na lu|eto i negoviot zeamen odnos so psihi-
~kite konstitucii gi interesira{e mnogu nau~nici i soglasno svoite
naodi kategorizirale opredelen broj na ~ove~ki tipovi. Vo ovaa smisla
najinteresna e kategorizacijata na Kre~mer.
2. Ernest Kre~mer (Ernest Kretschmer, 1888-1964) 437 svoite sfa-
}awa gi zasnova vrz istra`uva~ki materijal od 4.414 slu~ai obiduvaj}i
se da go ispita odnosot na konstitucionalnite tipovi so du{evnite
bolesti. Spored nego, duri i toga{ koga lu|eto od razli~en konstitucionalen
tip vr{at isti krivi~ni dela, na primer, ubistvo, kriminolo{kite
karakteristiki na zlostorstvoto se razli~ni vo zavisnost
od nivnite biolo{ki crti i crtite na temperamentot.
Kre~mer poa|a od pretpostavkata deka postoi pri~inska vrska
me|u telesnite osobenosti (nadvore{ni karakteristiki) na eden ~ovek
i negoviot psihi~ki `ivot. Za razlika od Lombrozo, toj ne gi
ispituva anomaliite na organskiot i psihi~kiot `ivot samo na zlostorni~kata
populacija, tuku ja prou~uva fiziologijata i psihi~kiot
`ivot na ~ovekot voop{to, pa duri vrz osnova na ova izveduva izvesni
zaklu~oci vo pogled na kriminalitetot. Spored nego, vrz osnova na li-
~niot telesen sostav, osobeno vrz osnova na sklopot na ~erepot mo`at
da se izvedat to~ni zaklu~oci vo pogled na temperamentot na ~ovekot,
a vrz osnova na ova, zaklu~oci vo pogled na socijalnite sklonosti na
poedincite.
Kre~mer razlikuva tri tipovi na telesna gradba:
1 0 Asteni~en (leptozomen) tip (niski, slabi, so tesni ramenici
ednakvi so {iro~inata na karlicata, so slabi muskuli, so jaj~esta
glava, slab i dolg nos, gusta kosa, proredena brada, bledilo na liceto,
spored temperamentot: rezervirani, nedru{tveni i ladni). Takvi tipovi
mo`at da se najdat kaj skitnicite, pita~ite, ~udacite, lukavite
seksualni psihopati. Bidejki se skloni kon me~taewe, ~esto se povlekuvaat
vo sebe i zatoa mo`eme da gi sretneme i me|u filozofi, poeti,
slikari, svetci i sl. Zastapeni se so 40-50% me|u kriminalcite,
437
"Korperbau un Charakter," sedmo izdanie, 1929.
250

osobeno me|u kradcite i izmamnicite. So kriminalnata kariera po-
~nuvaat mnogu rano.
2 0 Atlestski tip (razvien kostur i muskulatura, so {iroki ramenici,
silni, spored temperamentot: stabilni, ne se nervozni, no povremeno
se eksplozivni). Poseduvaat sklonost da zabolat od reuma, a
od du{evnite bolesti od epilepsija. Me|u niv, isto taka, mo`at da se
najdat psihopati. Intelektualno se prose~ni. @enite od ovoj tip mo-
`at da bidat dobri i prijatni vo dru{tvo, ponekoga{ se nerotkiwi.
Zastapeni se so 40-50% me|u kriminalcite koi vr{at krivi~ni dela
protiv li~nosta i seksualni delikti.
3 0 Pikni~ki (eurosoman) tip (debeli, so tesni ramenici i mal
rast, glavata im e trkalezna i golema, kosa meka so streme` kon }elavost,
gradniot ko{ i stomakot silno razvieni). Skloni se kon mani-
~no-melanholi~ni du{evni zaboluvawa. Mo`at da bidat so vesel i ta-
`en temperament, tie se dobrodu{ni veseqaci, dru{tveni, qubezni,
no isto taka i fobi~ari, pre~uvstvitelni, kavgaxii i sl. Zastapeni so
20% me|u kriminalcite, osobeno onie {to vr{at proneveri i nebre-
`ni krivi~ni dela, a so vr{eweto na krivi~ni dela po~nuvaat podocna
- na 40-50 godini, i ~esto recidiviraat).
4 0 Vo grupata na displasti~ni, me{oviti ili kombinirani tipovi
se pomesteni ostanatite me{oviti oblici, kako, na primer so
evnuhoiden visok telesen sklop, gorostasi, infantilen i hipoplasti~en
tip itn. Zastapeni se so 5-10% me|u kriminalcite, osobeno
me|u seksualnite prestapnici). 438
Vrz osnova pak, na psihi~kite (psiholo{ki i psihopatolo{ki)
svojstva Kre~mer razlikuva dva tipa: {izoidni i cikloidni. [izoidniot
tip se karakterizira so izvesni crti na odredena posebnost,
izbegnuvawe na dru{tvo i pove}e e sklon vo povlekuvawe vo sebe (osobeno
e prisuten kaj asteni~arite, no mo`e da se najde i kaj atletskiot
tip). Cikloidniot tip e poveke dru{tven, so {irok du{even zamav,
mnogu e poprilagodliv i podru{tven (osobeno mo`e da se sretne kaj
pikni~kiot tip). Kako {to {izoidnite pove}e odo{to cikloidnite se
nakloneti kon genijalnost, od stojali{te na socijalnata patologija
tie isto taka, pove}e se nakloneti kon vr{ewe na krivi~ni dela. Ova
podelba ne treba da se sfa}a kako posledna predisponiranost za vr{ewe
na edno ili drugo delo vo smisla na lomborozovskiot atavizam,
tuku samo kako iskustvo doka`ano so okolnosta deka izvesni psihi~ki
osobini pove}e im pogoduvaat na oddelni vidovi na kriminalitet,
odo{to poedincite so drugi psihi~ki svojstva. Ovaa podelba na Kre-
~mer i denes pretstavuva predmet na ocena. Od nea se otstranuva samo
onoj del vo koj se zboruva za pri~inskiot odnos me|u telesniot sostav
(osobeno na ~erepot) i psihi~kite svojstva. Najgolemo vnimanie í se
pridava na podelbata na poedincite so ogled na osobenostite na niv-
438
Vidi: Mannheim, H. op. cit. str.236-239.
251

niot psihi~ki `ivot na {izoidni i cikloidni tipovi, za koja se tvrdi
deka vo pogled na kriminalitetot mo`e da najde svoja primena. Imeno,
li~nite svojstva na edniot ili drugiot tip navistina mo`at da bidat
od kriminogeno zna~ewe vo pogled na razli~nite vidovi na krivi~ni
dela. Podelbata, vsu{nost, odgovara na porane{noto razlikuvawe na
introveten i ekstraverten tip na poedincite. Licata od {izoidniot
tip (introvertni) pove}e se skloni na nasilni~ki kriminal, a cikloidniot
tip (ekstrovertni) se pove}e skloni kon vr{ewe krivi~ni
dela od koristoqubie (imoti krivi~ni dela). Me|utoa, ovaa podelba
vrz osnova na psihi~kite svojstva denes ne se povrzuva so spomnatata
podelba na tri tipa so ogled na telesniot sostav.
3. Eri{ Vulfen (Erish Wulffen) 439 vrz osnova na fiziolo{ko i
psiholo{ko ispituvawe na zlostornicite dava podroben pregled na
kriminogenoto zna~ewe na funkciite na nagonite i psihi~kiot `ivot
na poedinecot. Vo negovite razgleduvawa biolo{kiot moment e samo
popatno zemen, taka {to celokupnoto ispituvawe na zlostornicite se
vr{i vrz ~isto psihiolo{ko ramni{te. Pritoa se vodi smetka i za socijalnite
pojavi koi se vo sostojba da go modificiraat ~ovekoviot nagonski
i psihi~ki `ivot. Me|utoa, za razlika od pretstavnicite na teorijata
na socijalnata sredina, Vulfen pomalo zna~ewe im pridava na
statisti~kite istra`uvawa i na psiholo{koto ispituvawe na po{irokata
populacija. Negovite ispituvawa pove}e se sveduvaat na analiza
na oddelni primeri ili vidovi na vina, {to e i razbirlivo ottamu
{to spored svojata osnovna vokacija Vulfen bil pravnik. Spored nego,
kriminalitetot e normalna socijalna pojava i ottamu vo negovoto
ispituvawe ne mu nedostasuva normativno-eti~ka ocenka na krivi~nite
poimi. Toj dava psiholo{ka analiza ne samo na zlostornicite, tuku
i na oddelni krivi~ni poimi, kako na primer, na vinosta, presmetlivosta
i sl. Negovoto delo e osobeno e zna~ajno ottamu {to dava poedine~na
psiholo{ka analiza re~isi na site vidovi zlostornici. Taka, na
primer, zna~ajni se nagovite analizi na ubijcite, izmamnicite, razbojnicite,
seksualnite zlostornici i sl.
4. Antropologot Ernest Huton (Earnest Albert Hooton, 1887-1954)
vo deloto Amerikanski prestapnik: Antropolo{ko istra`uvawe
("The American Criminal: An Anthropological Study", Tom I", od 1939), go
analiziral "beliot" prestapnik roden vo Amerika od roditeli doselenici,
a vo drugite dva toma, "beliot" prestapnik ~ii roditeli se
imigranti i "crniot" prestapnik. Vo trudot "Prestapni{tvoto i ~ovekot,"
gi prerabotil site prethodni tri toma. Vo ovie dela vrz osnova
na obemen empiriski materijal, Huton se obidel da ja obnovi teorijata
na Lombrozo i da gi doka`e negovite tvrdewa. Vo taa smisla
vr{el antropolo{ki i morfolo{ki ispituvawa vrz 10.935 zatvorenici
vo zatvorite i popravnite domovi, 2.004 zatvorenici vo okru`nite
439
"Psychologie des Verbrehtere", 1910
252

zandani, 743 du{evno bolni kriminalci i 173 defektni prestapnici.
Ovie lica bile sporedeni so 1.227 du{evno bolni gra|ani i 1.976 normalni
gra|ani (od koi 909 bile belci i 1.067 crnci i negroidi) vo
deset amerikanski dr`avi. Negov zaklu~ok e deka postoi poseben
prestapni~ki tip vo ramkite na sekoja rasa, i deka prestapnicite gi
nadminuvaat neprestapnicite spored svoite telesni karakteristiki:
te`ina na teloto, visina, {irina i oblik na gradniot ko{, pomali
u{i i sl. Kaj prestapnicite, spored Huton, postoi posilna vilica, poizrazeni
vlakna po teloto, pogusta kosa, a me|u niv ima i pove}e
rusokosi a pomalku svetlosme|i i plavokosi. Ili pokonkretno, slabite
lu|e po~esto se pojavuvaat kako ubijci i razbojnici, visokite
kako izmamnici i falsifikatori, niskite se kradci i provalnici,
malite i debeli lu|e se silexi i izvr{iteli na drugi seksualni delikti.
Ovie fizi~ki razliki, koi imaat nasledna osnova, se sledeni so
emocionalni i intelektualni nedostatoci (inferiornosti), pa ottamu
me|u prestapnicite preovladuvaat lu|e so niski kvalifikacii i
obrazovanie vo odnos na onie koi ne se prestapnici. Nakratko, primarna
pri~ina na kriminalitetot e biolo{kata inferiornost koja
natamu opredeleni lu|e gi pravi i op{testveno inferiorni. Ili poinaku,
zlostornikot e organski poinferioren vo odnos na ~esniot
gra|anin. 440
Osnovniot prigovor {to mo`e da im se upati na stavovite na
Huton e deka ne ja doka`a naslednosta na fizi~kata inferiornost
kako i toa deka negovata teorija ima problemi da objasni na koj na~in
poedinecot so ista konstitucija vo eden momenet vr{i, na primer ubistvo,
a vo drug krivi~no delo kra`ba.
5. Spored Viliem [eldon (Wiliam Herbert Sheldon, 1898-1977)
fizi~kata struktura na ~ovekot i negovoto povedenie pretstavuvaat
edinstvo, me|utoa re{ava~ko vlijanie ima fizi~kata struktura.
[eldon, koj bil pod golemo vlijanie na Kre~mer, svojata teorija ja
narekol konstitucionalna psihologija, i za razlika od nego sozdal
svoja tehnika na somatotipizirawe i utvrdil tri osnovni
konstitucionalni tipovi na koi im odgovaraat soodvetni
temperamenti. Toa se slednite tipovi i temperamenti:
440
Spored Huton, visokite i slabi lu|e najverojatno }e izvr{at ubistvo
ili razbojni{tvo. Telesni napadi }e vr{at malite vitki tipovi. Obivaweto
i kra`bite (nasproti razbojni{tvoto) gi izvr{uvaat malite, vitki
isklu~ivo niski lu|e. Falsifikatorite vo najgolem del se visoki. Seksualnite
prestapnici poka`ale tendenscija na pomal rast i silna konstitucija,
me|utoa povratot bil naj~est vo grupata na premnogu niskite i vitki, a najmalku
vo grupata na visoki i silni lu|e." Ernest A. Hooton, Crime and the Man,
Harvard University Press, Cambrige, 1939, str. 87-88 (popularno izdanie na pove-
}eto delovi), Navedeno spored Eliot, M. op. cit. str. 264.
253

1 0 Ektomorfen tip (visoki i slabi) so cerebrotoni~en temperament
koj se karakterizira so ostroumnost, silna samokontrola,
sposobnost za zabele`uvawe, skr`avost, zatvoren karakter i `elba da
ne privle~e vnimanie vrz sebe od strana na drugite (strav od lu|e),
brzo rea|irawe, sklonost kon osamenost,
2 0 Endomorfen tip (niski i debeli) so viserotoni~en temperament
koj se karakterizira so silno razvieno socijalno ~uvstvo, komocija
(smisla za komfor), dru`equbivost i sklonost za odobruvawe
na mislewata na drugite (trpelivost), sporost vo rea|iraweto, stabilnost
na emociite, razviena mentalna aktivnost, no so averzija sprema
op{testvenite odnosi, i
3 0 Mezomorfen tip (atletski gradeni) so somatotoni~en temperament
koj se karakterizira so re{itelnost, so potreba za fizi-
~ka aktivnost (lu|e od akcija), `elba za vlast, agresivnost, ne~uvstvitelnost
kon drugite i sklonost kon rizikuvawe. 441
Na [eldon mu se prefrluva deka vo praktikata e nevozmo`no
da se odvojat negovite tri konstitucionalni tipovi i deka vo celost
go zapostavuva vlijanieto na op{testvenite faktori na kriminalitetot.
6. [eldon i Eleonora Glik (Sheldon and Eleanor Gluk) vo svoeto
delo: Sostavot na teloto i prestapni{tvoto na maloletnicite, od
1956 godina, jasno poka`aa deka se sledbenici na Vilijem [eldon. Vrz
osnova na sporeduvawe na razni faktori me|u 500 delinkventni i 500
nedelinkventni maloletnici, tie zaklu~uvaat deka 60% maloletni
prestapnici im pripa|aat na tn. mazomorfen tip koi imaat po{iroka
telesna gradba (po{irok vrat, polovina, ramenici, gradi i sl.) odo-
{to nedelinkventite. Za razlika od V. [eldon, tie í pridavaat izvesno
zna~ewe i na okolinata koja opkru`uva opredelen tip na prestapnik.
No toa ne e socijalnata sredina, tuku ve{ta~kata ottrgnatost od
nekoi nejzini faktori, na primer, od semejstvoto. Nemo`nosta od igra
vo krugot na svoeto semejstvo, spored Glikovite, ima mnogu pogolemo
vlijanie vrz prestapni{tvoto na maloletnicite so mezomorfna gradba
(energi~ni i muskulesti) vo odnos na prestapni{tvoto na maloletnicite
od endomorfna gradba (debeli i ramnodu{ni).
441
Vidi: Mannheim, H. op. cit. str. 240. Spored [eldon, razvojot na li-
~nosta e opredelen so kvalitetot na embrionalnoto tkivo koe e sostaveno od
tri delovi; vnatre{en sloj (endoderma), koj vo natamo{niot razvoj go opredeluva
razvojot na digestivniot sistem, sreden sloj (mezoderma), koj vo natamo{niot
razvoj go opredeluva muskulaturniot sistem i vrzivnoto tkivo, i nadvore{en
sloj (ektoderma), koj vo natamo{niot razvoj go opredeluva nervniot
sistem. Razvojot na ovie sloevi ne se vr{i na ednakov na~in kaj site lu|e i dominantnoto
vlijanie na eden od ovie sloevi doveduva do trite razli~ni tipovi
na lu|e." Tahovi}, J. Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd,
1961. str. 232.
254

7. Biolo{kopsiholo{ka teorija na fizi~kata konstitucija zastapuval
i Di Tulio (Benigno Di Tullio). Toj istaknuva deka zlostornikot
treba da se ispituva vo odnos na morfolo{kite karakteristiki
svojstveni na osnovnite rasi (belata, crnata i mongolskata), a potoa
vo odnos na rasnite varijacii. Di Tulio tvrde{e deka vrz osnova na
morfolo{kite podatoci ne mo`at da se izvedat neposredni zaklu~oci
za kriminalnosta na ispitanicite, tuku samo za negovata dru{tvenost,
kako i za stepenot na razvojot, za nadvore{nosta, op{tata sostojba,
fizi~kata grubost i otpornost, negovite bolesti, zamorenost i rabotna
sposobnost. 442 Sekoj poedinec ima li~na konstitucija koja vo
isto vreme gi opfa}a i naslednite i steknatite faktori. Spored nego
op{testvenata sredina mu dava samo oblik na zlostorot, pravej}i go
po~est ili poredok. Me|utoa, vistinskata pri~ina na zlostorstvoto
treba da se bara vo li~nosta na poedinecot vrz kogo vlijae okolinata.
Spored nego, povratnicite se karakteriziraat so specifi~na
patolo{ka struktura koja se koncentrira vo posilno ili poslabo izrazena
predispozicija za antisocijalno i zlostorni~ko povedenie. Psihi~kata
predispozicija postoi kaj poedincite kaj koi nivnata li~nost
poka`uva nedovolno biolo{ka razvienost, naru{uvawa ili abnormalno
funkcionirawe na nervniot sistem, ili psihi~ka nevramnote`enost
koja se narekva psihopatologija.
Di Tulio zboruva za slednive morfolo{ki tipovi: 1 0 nordiski,
2 0 alpski, 3 0 jadranski, dinarski ili ilirski i, 4 0 mediteranski tip.
2. TEORIJA NA NASLEDUVAWE NA KRIMINALNITE
DISPOZICII
1. Sfa}aweto deka kriminalitetot se nasleduva poteknuva od
idejata deka kriminalitetot e vo vrska so svoevidni kriminalni karakteristiki
na li~nosta na prestapnikot i od teolo{koto sfa}awe
deka za grevovite na svoite tatkovci stradaat nivnite deca do ~etvrtata
generacija. 443
Osnovnata pojdovna koncepcija deka prestapni~koto povedenie
e hereditno svojstvo koe se prenesuva so ra|aweto, mo`e{e da se sretne
u{te vo antropolo{kata teorija na Lombrozo, koj na{ol deka kaj
golem broj zlostornici nivnite pradedovci bile, isto taka, zlosto-
442
Benigno Di Tullio, Principes de criminologie, PUF, Paris, 1967, str. 200-
204.
443
Vtorata bo`ja zapoved glasi: "Ne pravi sebesi re`an lik, nitu kakva
i da e slika od ona {to e gore na neboto, ili doluna zemjata, ili vo vodite
pod zemjata! Nemoj da im se klawa{ nitu da im slu`i{! Za{to jas, Gospod,
Bog tvoj, sum bog qubomoren, koj go kaznuvam grevot na tatkovcite do tretoto
i do ~etvrtoto koleno na decata na onie {to me mrazat, a im uka`uvam milost
na iljadnici {to me qubat i gi dr`at moite zapovedi".
255

nici, pa duri i toa deka vr{ele istovidni krivi~ni dela. Vrz osnova
na toa Lombrozo zaklu~uva deka pri~inata na kriminalitetot e postoeweto
na zlostorni~ki sklonosti koi se vsadeni vo li~nosta i se prenesuvaat
od koleno na koleno. Garofalo, isto taka, go naglasuva{e postoeweto
na izvesni vrodeni dispozicii 444 za zlostorni{tvo. I poznatata
kriminolo{ka {kola vo Grac na ~elo so Lenc (A. Lanz) kriminalitetot
se obiduva{e da go objasni so op{tiot poim na nasleduvaweto.
Bojs (Henry M. Boies) vo svoeto delo Naukata za penologijata (The Science
od Penology, od 1901) tvrdi deka pri~inite na moralnata rasipanost
koja go ra|a zlostorstvoto se nao|aat vo naslednite svojstva, vo ishranata,
zarazata i sl. Na linijata deka poedinecot rea|ira na nadvore-
{nite pottici zavisno od sopstvenata biolo{ka struktura stoe{e i
{ve|ancot Kinberg (Olof Kinberg). Di Tulio (B. Di Tullio) istaknuva{e
deka sekoj poedinec ima li~na konstitucija koja nu`no vodi kon pogolema
mo`nost za vr{ewe na krivi~ni dela, a koja go opfa}a nasledstvoto
i steknatite faktori. Povrzanosta na naslednite faktori so
kriminalnoto povedenie go istaknuvaa i Nikeforo (Niceforo), Huton
(E. A. Hooton), Parsons (Philip A. Parsons) i drugi poznati biolo{ki
orientirani kriminolozi.
Taka, spored Garofalo, kolku i da se mo}ni endogenite faktori
ne mo`at sami da predizvikaat krivi~no delo, osven vo slu~aj na
postoewe na nekoja anomalija ili na premnogu golema zlostorni~ka
sklonost. Sklonosta za izvr{uvawe na krivi~no delo e pritaena sila
na koja i e potrebna izvesna "plodna" sredina za da stane aktivna. 445
Lawel-Lavastin i Stanciu (Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V.) vo svojot
"Kratok pregled na kriminologijata," velat deka nasledstvoto i
sredinata se dvata glavni faktori na kriminalitetot. Prestapnikot e
nivna rezultanta. Na pra{aweto koj e najva`niot faktor na prestapot,
tie odgovaraat: toa zavisi od liceto, vo eden slu~aj mo`ebi endogeniot,
vo drug egzogeniot. Tie natamu tvrdat, deka kriminologijata
pretpostavuva celosno i sestrano prou~uvawe so postojana gri`a
podobro da se zapoznaat pri~inite i lekovite na nivnata antisocijalna
dejnost. Vrz osnova na toa gradat i metodi na kriminologijata koi
}e ovozmo`at celosno prou~uvawe i analiza na li~nosta preku: morforgam,
fiziogram, hematogram, psihogram, sociogram i biogram
(posledniov pretstavuva sinteza na biolo{kite faktori i na sredi-
444
Vrodenite dispozicii, od koi najgolem del se nasledni, se narekuvaat
so edno ime "genotip", za razlika od poimot "fenotip" koj pretstavuva
rezultata na hereditnite (naslednite uslovi i vlijanieto na sredinata, i ja
pretstavuva li~nosta na storitelot na krivi~noto delo vo momentot na negovoto
izvr{uvawe. Za mehanizmot na nasleduvaweto i interakcijata me|u naslednite
osobini i okolinata, vidi: Vodopivec, i dr. op. cit. str. 41-46.
445
Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. Precis de Criminologie, Payot, Paris,
1950. str. 123.
256

nata). Tie tvrdat deka kaj licata postoi sklonost za vr{ewe na zlostorstva
koja ja narekuvaat zlostorni~ka sklonost ili dietaza. 446 Ovie
sklonosti sekoga{ imaat fatalen karakter, me|utoa dejstvoto na ekonomskite
faktori (sredinata) mo`at da gi napravat akutni. Spored
toa, sekoj ~ovek, pa i naj~esniot, vo sebe nosi zlostorni~ki sklonosti
koi negovata op{testvena sredina mo`e da gi napravi da izbijat na
povr{ina, odnosno da se manifestiraat vo zlostorni~ko povedenie.
Interesno e i toa deka ovie avtori vo lekuvaweto na povtornicite
predlagaat primena na lobotomijata i drugi hirur{ki metodi. 447 I
Mecger (E. Mezger) gi ispituva naslednata sklonost i sredinata kako
osnovni dinami~ki kriminogeni faktori. Sklonostite se budat i aktiviraat
pod vlijanie na egzogenite faktori vo nasoka na zlostorni~ko
povedenie. Spored Selig (E. Seelig) vo razvojot na zlostorni~kata li-
~nost te`i{teto treba da se stavi vrz sklonostite. Li~nosta na zlostornikot
za vreme na izvr{uvaweto na deloto se temeli prete`no vrz
tie nasledni sklonosti. Spored Di Tulio (B. Di Tullio) edni se ra|aat
so sklonosti za poezija, a drugi za zlostorstva. No, kako {to ~ovekot
nadaren za umetnost ne stanuva umetnik ako sklonostite ne mu se zadovoleni,
taka i ~ovek so antisocijalni sklonosti ne uspeva da satne
zlostorenik ako vo toa ne go pomaga sredinata. 448 Kako posebna ekstremna
koncepcija se istaknuva i sfa}aweto na E. Frej i O. Kinberg i
dr. koi smetaat deka poedincite sekoga{ biraat opredelena sredina.
Potencijalot na ~ovekoviot razvoj se sostoi pred sî, vo sredinata koja
mu odgovara na prirodata na ~ovekot, odnosno na negovite predispozicii
koi se usloveni od biolo{ki faktori. 449
2. Istra`uvawata na nasleduvaweto na kriminalnite dispozicii
mo`at da se podelat na genealo{ki prou~uvawa 450 na kriminalitetot
na semejstva i studii na kriminalitetot na bliznaci. Celta na
ovie istra`uvawa e da se doka`e naslednoto prenesuvawe na kriminalnite
sklonosti, odnosno kriminogenoto vlijanie (kriminogenoto
zna~ewe) na faktorot na nasledstvoto.
1 0 Osnovnata ideja na istra`uvawata na "kriminalnite semejstva"
se sostoi vo pretpostavkata deka kriminalnite i devijantnite
povedenija se prenesuvaat od pradedovcite vrz nivnite potomci i deka
na toj na~in se javuvaat lica koi so svoeto ra|awe se predisponirni za
vr{ewe na krivi~i dela.
446
Poimot dietaza e medicinski poim koj zna~i predopredelnost za
bolest, a vo kriminologijata predopredelenost za vr{ewe zlostorstva.
447
Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. op. cit. str. 208.
448
Ibid, str. 114.
449
Milutinovi}, M. op. cit. str. 95.
450
Genealogija pretstavuva nauka za prou~uvawe na postanokot i odnosite
na pokolenija na lu|e (`ivotni i rastenija).
257

Prviot sistematski trud od ovaa oblast se odnesuva na semejstvoto
Xuk ("The Jukes, 1877) koe vo svoeto rodno selo vo dr`avata Wujork
ima{e toklu lo{ ugled {to nivnoto ime se upotrebuva so grdo zna-
~ewe. Ova semejstvo go prou~uval Dagdel (Richard R. Dugdalle) vo 1877
godina. Rodona~alnikot na ova semejstvo bil alkoholi~ar koj imal 709
potomci od koi 77 bile prestapnici, 292 prostitutki i podveduva~i i
142 skitnici.
Estabruk (Estabrook) zaedno so Devenport (Devenport) ja objavile
i studijata semejstvoto Nam (The Nam Fmily, 1912). Vo 1916 godina
Estabruk sprovel edna "follow up" studija za semejstvoto Juke.
Mo{ne poznato e i istra`uvaweto na psihijatarot Godar (Henry
Herbert Goddard, 1866-1957) za semejstvoto Kalikak 451 ("The Kalli -
kaks", 1912) koe be{e sledeno vo tekot na {est generacii. Semejstvoto
Kalikak se sostoe{e od dve lozi: edna pozitivna od brakot na rodona-
~alnikot na ova semejstvo po ime Martin - vojnik vo amerikanskata
gra|anska vojna so edna normalna `ena i druga negativna, od negoviot
vonbra~en odnos so edna slaboumna (debilna) kelnerka. Istra`uvaweto
poka`alo deka od vtoriot brak, od vkupno 480 potomci se pojavile
143 slaboumni lica, 24 alkoholi~ari, 8 sopstvenici na javni
ku}i, 36 vonbra~ni potomci, 33 prostitutki, 3 kriminalci i 3 epilepti~ari,
a 82 potomci umrele u{te vo detstvoto. Samo 46 potomci
bile normalni lica. Od druga strana, od bra~nata zaednica na Martin,
se pojavile 496 potomci i site, osven eden koj bil slaboumen i dvajca
alkoholi~ari, ostanatite bile normalni i inteligentni. Samo petnaeset
potomci od ovaa loza umrele vo detststvoto. 452
Karakteristi~no e deka ovie i site drugi istra`uvawa na "nenormalnte
semejstva" ne uspeeja da ja doka`at naslednata uslovenost
na kriminalitetot so ogled deka vrz niv ne deluvaat samo faktorite
na nasleduvaweto, tuku i faktorite na op{testvenata sredina koi ne
mo`at ednostavno da se izloliraat.
2 0 Istra`uvawata na "kriminalnite bliznaci"imaa za cel da ja
doka`at povrzanosta na izvesni nasledni osobini kaj identi~nite
(ednojaj~eni, monozigotni - koi sekoga{ se od ist pol i imaat identi-
~ni geni) i kaj neidenti~nite (dvojaj~eni, dizigotni - koi imaat razli-
~ni geni) bliznacite vrz pojavata na kriminalietot. Osnovnata pretpostavka
e deka ako sklonosta za opredeleno povedenie navistina se
nasleduva, toga{ povedenieto na identi~nite bliznaci }e se poklopuva,
a kaj neidenti~nite bliznaci od ist pol (~ii geni se poklopuvaat
vo okolu 50% slu~ai), toa poklopuvawe }e bide daleku poretko. So
drugi zborovi bliznacite pru`aat idealna mo`nost za vistinsko ispituvawe
na odnosot me|u naslednite faktori i vlijanieto na op{test-
451
"Kalikak" e, vsu{nost, izmisleno ime, odnosno kovanica od gr~kite
zborovi koi zna~at dobar i lo{.
452
Vidi: Mannheim, H, op. cit. str. 229-231.
258

venata sredina, ottamu {to kaj niv ne postojat nasledni razliki. Vakvi
istra`uvawa bile vr{eni vo SAD, Japonija, Danska, Norve{ka,
Holandija, Francija, Anglija, Germanija i vo drugi zemji. 453
Prvata studija od vakov vid se pojavi vo 1928 godina pod naslov
Zlostorstvoto kako sudbina. Avtortot na ovaa studija, germanskiot
psihijatar Johanes Lange (Johannes Lange) ispituval 13 identi~ni i 17
neidenti~ni bliznaci vo Bavarija i utvrdil deka kriminalno povedenie
koe se poklopuva se pojavuva vo 80% slu~ai kaj identi~nite parovi
na bliznaci i samo kaj 12% slu~ai na neidenti~ni parovi na bliznaci.
Zaradi ispituvawe na ulogata na nasledstvoto vo ramkite na
svojata psiholo{ka teorijana li~nosta Ajzenk (Eysenek H. J.) go koristel
istra`uvaweto na Lange. Toj dal pregled na izvesen broj bliznaci
so socijalnopatolo{ko povedenie.
Interesno e istra`uvaweto izvr{eno me|u 1941 - 1961 godina
od strana na Jo{imasu (Sh«fu Yoshimasu), profesor po kriminalna
psihologija i sudska psihijatrija od Tokio. Toj ispituval 28 identi~ni
i 18 neidenti~ni parovi na bliznaci. Vo po~etokot Jo{imasu utvrdil
sovpa|awe samo kaj 50% od identi~nite i nikakvo sovpa|awe kaj neidenti~nite
bliznaci, koe po vojnata se poka~ilo na 60,6% : 11,1%, no
kako posledica na op{toto zgolemuvawe na kriminalitetot od toa
vreme vo Japonija. 454
Najobemna studija za "kriminalnite bliznaci" poteknuva od
Danska. Stanuva zbor za istra`uvaweto na Kristiansen (Karl Christiansen)
sprovedeno vo periodot 1881-1910 godina. Negovoto istra`uvawe
opfa}a 3.586 bliznaci. Toj vostanovil deka ako eden od bliznacite
projavuva kriminalno povedenie, verojatnosta od vr{ewe na takvo povedenie
iznesuva okolu 35% kaj identi~iot i 12% kaj neidenti~niot
bliznak.
Mendik i Volavka (Sarnoff Mendick i Jan Volavka) izu~uvale pove}e
od 5.000, a vo posledno vreme rabotat so 13.000 bliznaci i do{le
do soznanie deka genetskite faktori se od zna~ewe za nekoi varijabli
koi se povrzani so antisocijalnoto povedenie. Centarot za posvoenici
na Univerzitetot vo Minesota zaklu~il deka okolu 1/2 od li~nite
karakteristiki na bliznacite se dol`at na naslednite faktori. 455
Istra`uvawata na "kriminalnite bliznaci" ne mo`ea da go doka`at
kriminalnoto nasleduvawe, tuku samo potvrdija deka nasleduvaweto
vr{i opredeleno vlijanie na povedenieto na ~ovekot koe sekoga{
e sledeno so dejstvoto na sredinata.
3. Ovie biolo{ki sfa}awa poslu`ija za prezemawe na soodvetni
preventivni i terapeutski akcii so cel da se spre~at siluvawata.
Me|u raznite preventivni merki se nao|aat i nekoi kako zabrana na
453
Za nekoi od tie istra`uvawa vidi: Kajzer, G. op. cit. str. 217
454
Vidi: ibid, str. 233-234.
455
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 110.
259

stapuvawe vo bra~ni odnosi, spre~uvawe na za~nuvawe na deca, sterilizacija
na lica koi se optovareni so kriminalna naslednost. Vo
SAD, nekoi kriminolozi kako, na primer, Hejli (William Healy) se zalagaat
za hirur{ki operacii na mentalno defektni lica so neskrotliv
seksualen nagon. Toa poslu`ilo kako osnova za primena na sterilizacija
vo nekoi amerikanski i evropski dr`avi, a vo nekoi od niv
([vajcarija od 1907, Danska za prvpat vo 1929, a potoa i vo 1935, Germanija
od 1933 godina) taa i denes se vr{i. 456
3. ENDOKRINOLO[KA TEORIJA
1. Vo ramkite na biolo{kata teorija se razvi i posebna endokrinolo{ka
teorija na kriminalitetot, koja devijacite i kriminalnoto
povedenie na lu|eto gi doveduva vo vrska so pre~kite vo funkcioniraweto
na endokriniot sistem. Spored toa kriminalitetot e izraz na
neramnote`a ili naru{uvawe na funkcioniraweto na opredeleni endokrini
`lezdi. 457 Imeno, funkcioniraweto na tie `lezdi, pred sî, e
od va`nost za instinktivniot i emocionalniot `ivot na lu|eto, za-
{to deluvaat na temperamentot i na povedenieto na poedinecot.
Vo literaturata se smeta deka Volter Kenon (Walter B. Cannon)
i Xorx Krajl (George W. Crile) se prvite koi me|u telesnite zaboluvawa
i emotivnite naru{uvawa gi dovedoa vo vrska so defektnoto funkcionirawe
na endokrinite `lezdi. Ova gledi{te natamu go razvile
Kre~mer (Kretschmar) i Smit (S. J. Smith), a go populariziraa Maks
[lap (Max G. Schlapp) i Edvard Smit (Edward H. Smith) vo svojata kniga
Nova kriminologija ("The New Criminology"). 458
2. Kako posrednik za vospostavuvawe na vrskata so kriminalitetot
se istaknuvaat mentalnite naru{uvawa, namalenata inteligencija
i sli~ni svojstva na li~nosta (Max Schlapp), niskite instinktivni
sili (Louis Berman), pa|aweto na nivoto na {e}erot vo organizmot
456
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 97. i Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Kriminologija,
Svjetlost, Sarajevo, 1982, str. 133.
457
Stanuva zbor za slednite `lezdi: tiroidnata ({titna) `lezda koja
se nao|a vo tkivoto na vratot i la~i hormon od koj zavisi aktivnosta na organizmot,
rasteweto, emocionalnoto rea|irawe i sl., pituitarna `lezda ili
hipofiza koja se nao|a vo glavata i ~ii `lezdi so zasiluvawe ili sopirawe
na rabotata na ostanatite `lezdi ja usoglasuvaat nivnata funkcija, nadbubre`ni
`lezdi koi osven hormoni neophodni za rabotata na organizmot go
la~at hormon adrenalin koj vlijae na razni telesni promeni karakteristi~ni
za emociite {to e mnogu va`no za emociite i aktivnosta na organizmot, i gonadi
ili polovi `lezdi koi imaat svoja uloga vo reproduciraweto na vidot i
seksualniot `ivot, kako i vo predizvikuvaweto karakteristi~ni promeni kaj
polovite. A~imovi}, M. op. cit. str. 33 i Milosavljevi}, B. op. cit, str. 94-95.
458
Eliot, M. op. cit. str. 269.
260

(Edvard Podolski) koi, od edna strana, se javuvaat kako posledica na endokrinite
funkcii, a, od druga, mo`at da go uslovat kriminalnoto povedenie.
459 Vo taa smisla se zboruva duri i za konstituirawe na "kriminalna
endokrinologija" kako posebna endogenoetiolo{ka disciplina
vo izu~uvaweto na kriminalitetot. 460
3. Vo psihologijata glavno ne e sporno deka psihi~kiot `ivot i
povedenieto na ~ovekot stojat vo opredelena vrska so rabotata na endokrinite
`lezdi, pred sî, vrz emocionalen plan. Me|utoa, sfa}awata
deka vo rabotata na endoktinite `lezdi treba da se bara osnovna pri-
~inska uslovenost na povedenieto denes, glavno, se napu{teni.
Osnovna kriti~ka zabele{ka {to mo`e da í se upatat na ovaa
teorija e deka ne e proverena i ottamu nedoka`ana. Pokraj toa mnogu
lica so naru{uvawa na funkcioniraweto na endokriniot sistem ne
projavuvaat nitu devijantno odnesuvawe, a kamoli kriminalno povedenie.
4. TEORIJA NENORMALNOSTA NA HROMOZOMITE
1. Citogenetikata go prou~uva osobeno brojot, oblikot i deluvaweto
na hromozomite, kako i nivnite neprirodni promeni. Medicinskite
istra`uvawa vo ovaa oblast poka`aa deka kaj razni naru{uvawa
(nepravilnosti) na brojot i strukturata na hromozomite pretstavuvaat
pri~ina za mnogu telesni i du{evni bolesti zna~ajni ne samo za
poedinecot kako nostitel na takvi stanici, tuku i za negovoto potomstvo.
Denes blagodarenie na mnogu postapki mo`at da se dobijat hromozomski
citogenetski kariogrami koi ja poka`uvaat hromozomskata
strukturata na ispitanikot. Vrz osnova na hronozomskite {emi mo-
`no e da se doka`at zna~itelen broj na nasledni zaboluvawa {to se od
zna~ewe za doka`uvawe na nekoi nasledni genetski zaboluvawa i nakaznosti
a, spored nekoi kriminolozi, duri i za doka`uvawe na kriminalnite
sklonosti na poedinecot.
Hromozomite 461 koi sodr`at 90% dezoksiribonukleinska kiselina
(DNK), se aktivna sostojka na keliite. Niven element se genite
459
Edvard Podolski vo svojot trud "Hemiski osnovi na prestapni-
~koto povedenie" (1958) uka`a deka pa|aweto na {e}erot vo krvta (hipoglikemija)
doveduva do vr{ewe na kra`bi, nasilstva, sudiri so policijata, soobra}ajni
delikti. Pomaloto la~ewe na hormoni na {titnata `lezda i hipofizata
spored nego doveduva do vr{ewe na sitni i te{ki kra`bi. Toj se obiduva{e
da go doka`e i toa deka pa|aweto na kalciumot vo organizmot doveduva
do opredeleni prestapni~ki povedenija.
460
Korn, R i McCorkle, Kriminology and Penology, New York, - London,
1964, str. 205-207.
461
Terminot hromozom poteknuva od gr~kite zborovi khroma {to zna~i
boja i sôma - telo.
261

koi go uslovuvaat prenosot na naslednite osobini. Kaj ~ovekot vo edna
kletka redovno ima vkupno 46 hromozomi rasporedeni vo 23 parovi.
Isklu~ok pretstavuva samo `enskata jajna kelija i kelijata na spermata
koi sodr`at po 23 hromozomi. Vo edna kelija, vsu{nost, se razlikuvaat
22 para autozomi koi se zaedni~ki kaj ma`ite i kaj `enite i
eden par polovi hromozomi nare~eni gonozomi koi se razli~ni kaj ma-
`ite i kaj `enite. Vo toj eden par na polovi hromozomi i dvata hromozomi
kaj `enite se od ista golemina i se ozna~uvaat so (X), a celiot
par so (XX). Kaj ma`ite ovie dva polovi hromozomi (gonozomi) ne se
od ednakva golemina taka {to samo edniot - pogolemiot se ozna~uva so
(X), a pomaliot so (Y), a celiot par zaedno so (XY).
2. Od navedenoto proizleguva deka normalniot raspored na hromozomite
kaj `enite e (XX), a za ma`i (XY). Od spojuvaweto na spermata
koja ima (X) hromozom so edno jace, nastanuva kombinacija (XX), od
{to se ra|a dete so `enski pol, a od kombinacija so sperma koja ima
(Y) hromozom, se ra|a ma{ko dete. Vo nekoi slu~ai, iako poretko, doa|a
do aberacija, odnosno do izmeneta hromozomska slika t.e. do prekubrojni
Y hromozomi. Na toj na~in se javuvaat osobeno hromozomskite
{emi od tipot na (XXY) - kaj `enite, odnosno (XXY i XYY) - kaj ma-
`ite. Kaj `enite istra`uva~ite nemaat zabele`ano zna~ajni korelacii
na hromozomskite aberacii so nivniot kriminalitetot. 462
Za kriminologijata se vsu{nost interesna nenormalnosta na
gonozomite i toa osobeno koga se raboti za nivna prekubrojnost (poligonozomija)
kaj ma`ite. Kaj niv vo prv red se pojavuva Klinefelteroviot
sindrom (XXY) so razni varijanti tn. kariotipovi (XXYY),
(XXXY), (XXXYY) itn. Kriminolo{kite istra`uvawa uka`uvaat deka
ovoj sindrom e mnogu porasprostranet kaj prestapnicite, iako ima i
rezultati koi ne go doka`uvaat toa. Se smeta deka kaj prestapnicite
so vi{ok na (X) hromozomi se pojavuva genitalna nerazvienost i donekade
du{evna zaostanatost, i deka kaj niv dominiraat sekundarnite
prestapi, no deka se pojavuvaat i ubistva i kra`bi (Pinatel).
Glavnoto krimonogeno zna~ewe sepak mu se pripi{uva na prekubrojnite
(Y) hromozomi. Vo ovaa smisla @an Graven (Jean Graven),
tvrdi deka tokmu hromozomskiot raspored (XYY) pretstavuvaat hromozomi
na zlostorstvoto nare~eni "kainov sindrom." Vakviot stav
osobeno se zacvrsti koga ovaa hromozomska trojka e pronajdena kaj pogolem
broj zlostornici. 463 Se smeta deka hromozomskata {ema (XXY)
462
Se smeta deka hromozomskata {ema XXY kaj `enite predizvikuva
kongenitalni deformacii: pomal rast, mentalna zaostanatost, a ponekade i
sterilnost.
463
Ovaa hromozomska trojka e pronajdena vo Pariz, kaj eden ubiec po
ima Daniel Igon (1968), kako i kaj Ri~ard Franklin Spek nare~en "~udovi-
{teto od ^ikago" zatoa {to ubil 9 mladi bolni~arki (1966). Foks (Richard G.
Fox), naveduva deka rasporedot (XYY) e najden i kaj Robert Petar Tait koj ja
262

doveduva do visok rast, dolgi noze, zabel`eitelno dolgi podlaktici,
mozol~iwa po liceto, blaga mentalna zaostanatost, ponekoga{ i te-
{ki mentalni zaboluvawa, a vo pogled na odnesuvaweto: agresivnost i
antisocijalno povedenie i toa vo ranata mladost, impulsivnost, labilnost
i razdrazlivost (Mary Tafler).
3. Kriminolo{kite studii koi se zanimavale so naru{uvawata
vo strukturata na hromozomite i nivnoto vlijanie na kriminalitetot
vo osnova se potpiraa vrz nesoodvetni metodolo{ki postapki ~ii glaven
nedostatok e vr{eweto istra`uvawa vrz isklu~itelno mali primeroci
i, re~isi redovno, otsustvo na koristewe kontrolni grupi. Toj
nedostatok se obide da go otstrani edno dansko istra`uvawe vo koe
bea zafateni 31.436 vozrasni ma`i rodeni vo Kopenhagen. Rezultatite
poka`aa deka samo kaj 12 od niv bile pronajdeni hromozomski anomalii.
Pritoa e utvrdeno deka ovie lica vr{ele zna~itelno pogolem
broj krivi~ni dela od ostanatite lu|e na nivna vozrast, no takvi dela
vo koi nemalo elementi na nasilstvo. 464
Glavniot nedostatok na ovie teorii sepak mo`e najdbro da se
izvle~e od podatocite {to gi naveduva Pinatel. Toj veli, deka spored
statistikite, ima 70 pati pove}e subjekti so kariotip (XXYY), a 50 do
60 pati pove}e so (XXY) kaj prestapni~kata odo{to kaj neprestapni-
~kata populacija. Me|utoa, veli natamu Pinatel, treba da se ima predvid
deka naru{uvawa na hromozomite postojat samo kaj 1-2% ma{ki
prestapnici. 465
5. TEORIJA NA RASNA PRIPADNOST
1. Rasnata teorija isto taka pretstavuva edna od varijantite na
biolo{kata teorija, za{to pravi obid kriminalitetot da go objasni
so vrodeni sklonosti i nasledni dispozicii na pripadnicite na oddelni
rasi. Iako e krajno neodr`liva, ovaa teorija ima golem broj privrzanici
kako {to se: Lombrozo (C. Lombroso), Feri (E. Feri), Hageman
(Max Hagemann), Nikeforo (Niceforo), Morseli (Moreseli) Luva` (Louvage).
Denes vo amerikanskata literatura mo`at da se sretnat duri i
novi privrzanici, osobeno takvi koi kriminalitetot na crncite sakaat
da go objasnat so potencirawe na rasniot faktor.
Ona {to vedna{ treba da se istakne e deka istra`uvawata zasubil
svojata baba i se oblekuval vo nejzinite fustani (1961). Vakviot "kainov
sindrom" e najden i kaj Lorens Edvard Hanel od Melburn, koj ja ubil svojata
stara gazdarica (1968), kaj dvaesetgodi{niot Enest Diter Bak, koj ubil tri
`eni (1968, kako i kaj Sin Farli od Wujork koj ubil edna `ena koja prethodno
i ja siluval (1969). Vidi. A~imovi}, M. Pravci kriminalne psihologije, Savremena
administracija, Beograd, 1976, str. 40-42 i Milosavljevi}, B. op. cit. str. 101-104.
464
Vidi. Ignjatovi}, \. op. cit. str. 111.
465
A~imovi}, M. op. cit. str. 40.
263

novani vrz teorijata na rasnata pripadnost kako kriminogen faktor,
na site nejzini privrzanici vo osnova im su`ile za opravduvawe na rasnata
diskriminacija. Takov e, na primer, slu~ajot so fa{isti~ka Germanija,
kako i SAD, vo pogled na objasnuvaweto na kriminalitetot
glavno na evreite i na crncite i portorikancite.
Vo Germanija ova sfa}awe dojde do izraz vo vrska so tolkuvaweto
na kriminalitetot na evreite za koi se tvrde{e deka poradi svojata
rasna pripadnost se predopredeleni za vr{ewe na opredeleni krivi-
~ni dela kako {to se falsifikati, zelena{tvo i la`no bankrotstvo.
Ovaa teorija vo SAD ima{e poseben odziv. Istra`uvawata {to
bea sprovedeni za u~estvoto na crncite vo kriminalitetot sprema nekoi
avtori poka`aa deka tie vr{at zna~itelno pogolem broj krivi~ni
dela vo odnos na beloto naselenie.
2. Rasnata teorija be{e osobeno kritikuvana od brojni avtori
kako navistina neodr`ivo i, pred sî, apsurdno {pekulirawe.
A{afenburg (G. Aschaffenburg) me|u drugoto go ispituval vlijanieto
na nacionalnosta i rasata vrz kriminalitetot. Toj najprvin go
otfrla misleweto deka mo`e da se zboruva za nacii koi pomalku ili
pove}e se skloni kon kriminalitetot, pa spored toa za poniski i povisoki
nacii od stojali{te na eti~kite osobini. Kriminalnite statistiki
ne pru`aat sigurni podatoci vo ovoj pogled. Mo`no e brojnoto
sporeduvawe me|u razni nacii da zboruvaat vo prilog na pomal ili pogolem
kriminalitet na razli~ni narodi, no rabotite ne stojat taka
ako se zeme predvid deka krivi~nite zakonodavstva na razni narodi
me|usebno se razlikuvaat. Taka, na primer, pogolemiot kriminalitet
na eden narod mo`e prividno da se pojavi zatoa {to vo taa dr`ava e pogolem
brojot na inkriminacii koi, vo drugi dr`avi ne se smetaat za
krivi~ni dela, kako {to e slu~aj so krivi~nite dela protiv religijata
i sl. Natamu i ureduvaweto na krivi~noto pravosudstvo mo`e da poka-
`e prividno zgolemuvawe ili namaluvawe na brojniot iznos na kriminalitetot
vo razni dr`avi. Taka, na primer, zemjite so postrogo zakonodavstvo
statisti~ki }e poka`at pogolem broj na te{ki krivi~ni
dela i na zlostornici, odo{to zemjite so poblago zakonodavstvo. A{afenburg
isto taka go kritikuva misleweto deka so sigurnost mo`e da
se zboruva za vlijanieto na rasata vrz kriminalitetot. Toj, pred sî,
istaknuva deka poimot rasa e prili~no neopredelen, potem deka pogolem
broj na narodi koi nastanale so vkrstosuvawe na razni rasi. Me|utoa,
duri i koga bi se vostanovilo potoewe na narodi od ~ista rasa,
sepak stopanskite i op{testvenite odnosi na oddelni narodi se tolku
razli~ni, {to edvaj mo`e da se utvrdi kolkavo e zna~eweto na rasnite
razliki vo pogled na kriminalitetot. No samoto toa ne zna~i deka
izvesni psihi~ki osobini vrzani za opredelni etni~ki ili narodni
grupi ne se od kriminalno zna~ewe. Toa osobeno va`i za temperamentot.
Taka, na primer, jasno e deka postoi razlika me|u lesnata emocionalnost
na sredozemnite narodi (na primer na italijanite) i pred-
264

pazlivite, vozdr`livi severni narodi i deka ovie razliki vo temperamentot
igraat golema uloga vo kriminalitetot na ovie zemji.
Me|u prvite kriti~ari na ovaa teorija be{e i Bonger (W. A.
Bonger), koj problemot na porastot na kriminalitetot na evreite vo
Evropa, kako i na crncite i siroma{nite sloevi vo Amerika, go objasnuva
vo svetlinata na ekonomskiot determinizam. Vo svoeto poznato
delo: Rasa i kriminalitet (Race and Crime), toj izre~no tvrdi deka
zgolemuvaweto na kriminalitetot na crncite vo Amerika e predizvikan
so ekonomskite i op{testvenite uslovi na nivniot `ivot.
Vo ovaa smisla Hentig veli deka crncite vo SAD se izlo`eni
na diskriminacija koja popu{ta vo periodi na vojni (potrebna rabotna
raka i vojnici) i zatajuva vo vreme na mir. Crncite koi prete`no
se nepismeni se vrabotuvaat na najte{ki rabotni mesta 466 i toa so pomala
plata od belcite. Postoi i stanben problem na crncite. Nivnite
stanovi se pomesteni vo crne~ki geta i se tro{ni i nehigienski, ~esto
bez kakvo i da e zagrevawe, bez kupatila i drugi ugodnosti. 467 Crncite
obi~no mora da pla}aat i pogolema zakupnina za stanot. Seto toa doveduva
do nivna siroma{tija, a toa e pri~inata za nivnite kriminalni
povedenija. Glavnite pri~ini za kriminalitetot na `oltata rasa Hentig
pak, ja gleda vo kulturnite sudiri.
Zna~ajni zabele`uvawa vo odnos na ovoj problem iznesuva i
Eliot koja veli: "So ogled na site pre~ki vo negovoto celosno u~estvo
vo amerikanskata kultura, ne iznenaduva {to crnecot se ~uvstvuva pomalku
obvrzan odo{to pripadnikot na belata rasa da im se pokoruva
na zakonite." 468
Nakratko, ovaa kvaziteorija gi otfrla su{testvenite kauzalni
vrski i tendenciozno se zadr`uva isklu~ivo na biolo{kite svojstva
na edna rasa, zapostavuvaj}i go vo celost vlijanieto na socijalnite i
ekonomskite pri~ini i uslovi na kriminalitetot i osobeno nivnata
diskriminacija vo opredeleni sredini.
466
"Vrabotenosta na crncite poka`uva deka se pomesteni na onie mesta
koi se podlo`ni na kriza. Vo ovaa zemja vo koja fizi~kata rabota e ~esto
do krajnosti iscrpuva~ka, te{kite fizi~ki raboti obi~no se nameneti za
crnata rasa. Crncite gi nao|ame na rabotni mesta koi se izlo`ni na visoka
temperatura kako {to se varewe, perewe, lo`ewe itn., tamu kade {to rabotata
e iscrpuva~ka, bez ogled dali se vr{i na otvoren prostor ili nave~er.
Vo mnogu stopanski granki koi se opasni po zdravjeto ili koi se odbojni na
drug na~in oboeniot ~ovek e toj koj prete`no tamu e vraboten." Hentig, H. op.
cit. str. 204 vidi: i 190-238.
467
Ibid, str. 205.
468
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 250 i natamu.
265

266
II. PSIHOLO[KI TEORII
Za psiholo{kite teorii koi vo razli~ni varijanti se pojavija
kon krajot na XIX i XX vek, karakteristi~no e deka kriminalnoto povedenie
go doveduvaat vo vrska so dominantnoto vlijanie na psiholo-
{kite osobini na li~nosta. Me|u niv, mo`at da se izdvojat: teorijata
na neprilagodenosta, teorijata na inteligencijata, teorijata na psihi-
~kite abnormalnosti, psihoanaliti~kata teorija, teorijata na frustracija
i teorijata na uslovuvaweto.
1. TEORIJA NA NEPRILAGODENOSTA
1. Osnovno stojali{te na teorijata na neprilagodenosta e deka
kriminalitetot pretstavuva oblik na op{testvena neadaptiranost na
poedincite na op{testvenite priliki. Vo nea se poa|a od adaptacioniot
mehanizam na ~ovekot koj, vo prv red, e usloven od psihi~kata
struktura na poedninecot.
Prestapnicite, spored ovaa teorija, se lica koi ne se soodvetno
integrirani i adaptirani na op{testvenite procesi, odnosi i sisetmot
na vrednosti. Pri~inite za toa, opredeleni teoreti~ari gi baraat
vo psihi~kite osobini na li~nosta - vo "sferata na ~uvstvitelnosta
na poedinecot" (Di Tullio), vo "nesposobnosta za prilagoduvawe
na psihosociolo{ko nivo" (S. N. Fast), vo "nedostigot na prilagodenost
na `ivotnite uslovi" (Vaccaro) odnosno, vo "neznaeweto," {to
zna~i vo "defektnoto nedovolno vospituvawe" (S. Freud).
2. So ogled na potrebata poblisku da se zapoznaeme so specifi-
~nostite na ovie razmisluvawa, ovde vo celost }e ja izlo`ime teorijata
na neprilagodenosta {to ja zastapuva{e Hentig (Hentig). Spored
nego, kaj kriminalnoto povedenie mora da se pravi razlika me|u silite
koi se nao|aat vo osnovata na sekoj oblik na povedenie. Vo taa smisla
na prvo mesto postoi individualna dispozicija (sklonsot, nastroenost),
pod koja se podrazbira voobi~aen i utvrden na~in na rea|irawe
na edno lice na nadvore{nite stimulansi i, vtoro, postojat mno{tvo
od razli~ni sili koi deluvaat vrz ova nastroenost. Ovie sili mo`at
da bidat fizi~ki (temperatura, vlaga itn.), bakteriolo{ki (na primer,
bacil na influenca ili sifilis), li~ni (`ena, pretpostaven stare{ina
itn.) i kultura. 469
469
"Psihi~kite osobini na li~nosta koi go uslovuvaat povedenieto na
~ovekot sekoga{ se izrazuvaat individualno... Razli~nosta na tie individualni
osobini uslovuva i razli~no rea|irawe na nadvore{nite pottici, na
silite koi deluvaat od nadvor. Toa e rabota na nastroenosta koja spored karakterot
mo`e da bide razli~na - pove}e ili pomalku eksplozivna, neuramnote-
`ena i ~uvstvitelna, odnosno smirena i nestabilna. Edni rea|iraat mnogu
brzo, ~uvstvitelno i vobudlivo, drugi pak se spori, inertni i pomalku ~uvst-

Op{testvenite organizacii na toj na~in se izgradeni {to ne
treba da se pribegnuva kon zlostorstvo za da se dojde do osnovnite `ivotni
potrebi: hrana, seksualno zadovoluvawe i zadovoluvawe na primarnite
elementarni nagoni. Vrz ovaa teoretska pretpostavka se zanova
na{ata op{testvena filozofija, vrz nea se izgradeni na{ite ustavi
i na{ite krivi~ni zakonici. Me|utoa, op{testvenata stvarnost ~esto
zaostanuva zad ovie idealni o~ekuvawa. Pri postavuvaweto na vrednostite
i tabuite, nie poa|ame od edna nerealna pretpostavka, imeno
od toa deka ~ovekovata nastroenost so prose~na otpornost se sre}ava
so sredina na prose~en pritisok i deka taa pod vakvi okolnosti treba
da gi re{ava eventualnite sudiri na toj na~in {to }e se pridr`uva do
zakonskite propisi. Ako se pribegne kon nezakonski re{enija, toga{
se javuva krivi~noto delo i sleduva kazna. Pod pretpostavka deka pritisokot
na na{ata okolina nikoga{ ne go nadminuva prosekot, t.e. podnosliviot
stepen, teorijata za kriminalnoto povedenie bi mo`el da
se formulira na sledniov na~in: "Kriminalnoto povedenie e defektno
(manlivo) prilagoduvawe na op{testvenata sredina". Spored ovaa
definicija, op{testvenata sredina gi opfa}a site potencijalni prestapnici
koi so predupreduvawe se izlo`eni vo na{ite krivi~ni zakoni.
Me|utoa, ako pogledneme vrz op{testvenite sili koi nî opkru-
`uvaat, }e vidime deka tie se isto tolku daleku od prose~niot pritisok
kako {to temperaturata i vlagata na eden den se daleku od negoviot
godi{en prosek. Prose~nata doblest na na{ata op{testvena sredina
e fikcija koja vo edno vreme e ispravna, a vo drugi priliki neopravdana.
Ottamu, od gornata definicija, iako zakonot poinaku opredeluva,
treba da se otstranat site onie slu~ai vo koi isklu~itelniot pritisok
na sredinata predizvikuva kriminalno povedenie. Nie vo praktikata
ostro gi razlikuvame "dobrite" prestapnici od vistinskite prestapnici.
Na prvite im prio|ame na razni na~ini, so kratkotrajno li-
{uvawe od sloboda, so uslovna osuda, probacija ili usloven otpust.
No, nie mislime deka najva`no e da se pridr`uvame na na{ito osnoven
stav, t.e. da ne se otstapi od stavot na neodobruvaweto. Nie opstojuvame
vrz stojali{teto za izbegnuvawe na kriminalnoto povedenie so silen
i teoretski mo`en akt na voljata. Na toj na~in doa|ame do slednata
formulacija na na{ata teorija: "Vistinsko kriminalno povedenie
e defektno prilagoduvawe na op{testvenata sredina." Od ova stojali{te
mo`e da se ka`e deka zlostorstvoto nastanuva koga nastroenosta
i sredinata se sudrat vo vid na kriminalen akt namesto me|u niv da
dojde do edna sinteza na zakonski rezultat. Pri~inite za ovaa eksplovitelni;
edni se pretpazlivi i promisleni, a drugi rea|iraat lekomisleno,
brzopleto i povr{no; dodeka edni gi karakterizira energi~nost i smelost,
drugi poka`uvaat pla{livost, povle~enost i nere{itelnost itn". Milutinovi},
M. op. cit. str. 392.
267

zija mo`at da bidat dvostrani.
Vo eden slu~aj nastroenosta e mnogu ~uvstvitelna i eksplodira
kako nekakov suptilen hemiski sostav pri najmal dopir. Vo takov slu-
~aj postoi vrodena sklonost da se reagira so seta sila na vpregnatata
energija, na nejasni, odnosno na neodredeni nadvore{ni pottici. Vakvite
nastronosti ni se dobro poznati kaj seksualnite prestapi i kaj
ubistvata. Ne e potrebno da se naglasuva deka od lu|eto od ovoj vid
mora da se o~ekuva deka }e vr{at krivi~ni dela koga }e se sudrat so
prose~niot pritisok na op{testvenata sredina, pa duri i so onoj potprose~niot.
Ova mora da se o~ekuva se dotoga{ dodeka nivnata nastroenost
ne pretrpi promeni (na primer, so godinite na starost ili preku
hirur{ka intervencija so koja se rehabilitira eden invalid). Sredinata
vo koja morame da `iveeme sigurno ne mo`e do taa mera da se popravi
{to nikoj nema da mu ka`e grub zbor na edno lice so vaka ne`en
temperament ili deka vo taa sredina nema da ima ni mladi i privle~ni
`eni, taka {to potencijalnite zlostornici nema da dojdat vo isku{enie
da izvr{at ubistvi ili siluvawe.
Od druga strana postojat slu~ai na tn. prose~ni sklonosti izlo-
`eni na prekumeren op{testven pritisok. Ova mo`e da se slu~i vo
emocionalnata, fizi~kata ili vo ekonomskata sfera. Krivi~nite
dela koi se vr{at pod vakvi isklu~itelni uslovi vo psiholo{ki pogled
imaat poinakvo zna~ewe. Tie ne odrazuvaat vrodeni sklonosti na
poro~en poedinec. Ako ovaa situacija se sporedi so ~ovek koj eden den
zaginal od grom, nikoj nema da pomisli deka samiot fakt {to toj e
mrtov zboruva protiv negovoto porane{no zdravje, ottamu {to ~ovekovite
su{testva ne se vo sostojba da mu odoleat na dejstvoto na gromot.
Nie morame da gi imame vo vid sli~nite situacii i vo na{iot kulturen
`ivot koga krajna siroma{tija, isklu~itelna provokacija ili posebno
li{uvawe goni kon nezakonski akt na inaku lojalen poedinec.
Vo takvi situacii edinstven drug izlez bi bil samoubistvo, i to~no e
toa deka dobar del izgubeni i neuramnote`eni pribegnuvaat kon samoubistvo.
Op{testveniot `ivot se sostoi od slu~ajni pottici, koi denes
se pogolemi a utre pomali, no sepak sekoga{ se dvi`at okolu prose-
~niot kvantitet koj obi~niot (prose~en) ~ovek e vo sostojba da gi podnese.
Verojatno e deka grupata na lu|e koi na pomali pottici reagira
so kriminalni postapki sekoga{ }e ima neprijatnosti. Nasproti vakvite
lu|e, onie koi mu podlegnuvaat samo na ekstremniot pritisok na
nadvore{nite sili }e vr{at prestapi edinstveno vo navedenite retki
i isklu~itelni okolnosti. Ovie se prestapnici od nu`da, a onie sekojdnevni
zlostornici.
Najgolemiot broj od na{ite zlostornici se proizvod na sredinata.
Tie se lojalni dodeka sî ubavo te~e, dodeka ekonomskiot `ivot se
razviva bez naru{uvawa i nivnata sposobnost za prilagoduvawe ne e
izlo`ena na preteran pritisok. Me|utoa, koga se spremaat op{testve-
268

ni buri, pojava na kriza, koga }e se naru{at cenite i raste armijata na
nevraboteni, prose~niot lojalen poedinec popu{ta pod isklu~itelniot
pritisok i stanuva prestapnik. Ottamu, spored Hentig, plimata na
kriminalitetot {to se javuva vo vakvi okolnosti treba da nî goni da
gi istra`uvame pri~inite na ovie bolesti, a ne da buri~kame me|u simptomite
koi gi pru`aat ~ovekovite su{testva. Za{to, kako {to natamu
veli Hentig, na{eto op{testveno ureduvawe sî u{te ne go dostignalo
ovoj stepen na objektivnost kako sonceto koe ednakvo gi gree
pravednite i nepravednite. Se pretpostava deka site sme rodeni kako
ednakvi, me|utoa svetot vo koj `iveeme ne e ednakov. Taka i vo kriminologijata
ne e isto ako dvajca storat isto delo, izvr{at isto zlostorstvo.
Poinaku ka`ano tie ne se isto.
Na krajot, Hentig veli deka negovata teorija na neprilagodenosta
mo`e isto taka da se primeni i na zlostorstvata koi nastanuvaat
poradi izobilstvo. Vo ovie slu~ai pritisokot na sredinata e pod normalniot.
Sekoj od nas e vo sostojba na ramnote`a blagodarenie na balansira~kata
kontrola na op{testvenite uslovi: javnoto mislewe pravilata
na moralot, zakonot i propisite na na{ata grupa. Koga ovaa normalna
ramnote`a e naru{ena, nie stanuvame mentalno izopa~eni. Se
razviva eskcentri~nosta, na{ata priroda se menuva i nie se sudirame
so postepena atrofija na sekojdnevnite prepreki. Preteraniot pritisok
mo`e da bide, isto taka, koben, kako i negovoto celosno otsustvo.
Krajnoto siroma{tvo ne se pla{i od kaznata, za{to dobroto povedenie
e u{te pogolemo zlo. Zna~i, doa|a do zlostorstvo. Preteranoto
izobvilstvo ili mo} ne se pla{i od posledicite, za{to kako {to izgleda
tie ne mora neizbe`no da nastapat, imeno tie mo`at da se izbegnat.
470 3. Na teoriite na neprilagodenosta im se stavaat pove}e zabele{ki.
Osnovnata zabele{ka poteknuva od marksisti~ki orientiranite
kriminolozi. Spored niv, u~eweto za kriminalitetot kako izraz na
neprilagodenosta, koe go posmatra i objasnuva samo kako izraz na psiholo{kite
mehanizmi na poedinecot, ne e dokraj odr`livo. To~no e
deka kriminalcite se neprilagodeni li~nosti, velat ovie avtori, deka
ne se integrirani vo op{testvoto, vo negovite mehanizmi, procesi i
tekovi. Me|utoa, tie postavuvaat dve pra{awa. Prvoto, za op{testvenoto
poteklo na neprilagodenosta i neosnovanosta na obvrskata kriminalecot
da se prilagoduva na edno op{testvo "koe se nao|a vo sostojba
na "dezorganizacija," koe go razoruva eksploatacija i razni drugi
op{testveni poroci i bolesti, vo koe vistinskite materijalni i
du{evni potrebi na lu|eto stojat vo protivre~nost so mo`nostite na
svoeto zadovoluvawe, vo koe li~nosta e atomizirana, dezintegrirana i
sli~no, postojat negativni uslovi koi deluvaat vrz ~ovekot koi go fo-
470
Vidi: Henting, H, op. cit. str. 19-26.
269

miraat kako prestapni~ka li~nost." 471 I vtoroto, "zo{to oddelni
lica uspevaat da se odnesuvaat vo duhot na op{testvenite normi i po~ituvawe
na pozitivnite vrednosti, a drugi stanale neprilagodeni
lica." 472 Nivniot zaklu~ok e deka teorijata na neprilagodenosta ne
mo`e da odgovori na ovie pra{awa i ottamu ne e dovolna i kadra da navleze
vo podlabokata etiologija na kriminalnoto povedenie. Pritoa,
ovie teoreti~ari zapa|aat vo sopstvenaat stapica, za{to negirajki go
zna~eweto na prilagoduvaweto doa|aat vo kontradikcija so svojot
afirmativen stav kon resocijalizacijata koja vo su{tina zna~i prilagoduvawe
na osudenicite na postojnite op{testveni odnosi i vrednosti.
Za da se izvle~at od taa stapica, edni, kako na primer, Milutinovi},
tvrdat deka prilagoduvaweto kaj resocijalizacijata nebare e sosema
drugo pra{awe, koe vsu{nost i ne poka`uva bog znae kakov uspeh,
a dru|i kako na primer, Kambovski, tvrdat deka resocijalizacijata ne
e mo`na vo kapitalisti~koto op{testvo. 473 Nakratko, na toj na~in, tokmu
tie ne uspevaat da odgovorat na osnovnoto pra{awe za{to edni
stanuvaat kriminalci a drugi ne. A odgovorot e mo{ne ednostaven.
Imeno, koga ve}e ispravno se priznava deka opredeleni psihi~ki osobini
ostvaruvaat izvesni te{kotii vrz mo`nosta za prilagoduvawe i
ottamu vrz pojavata na kriminalnite povedenija, mora da se ima predvid
deka na~inot na razre{uvaweto na tie te{kotii vo najgolema
mera zavisi od stavot na op{testvenata sredina kon tie lica i nivnoto
razbirawe ili nerazbirawe na tie te{kotii. Moj stav e deka samo
na toj na~in mo`e da se izbegnat nepotrebnite teoretski zapletkuvawa
i da se iznajde odgovorot na pra{aweto: za{to site lica so isti
pre~ki vo prilagoduvaweto ne stanuvaat prestapnici.
270
2. TEORIJA NA INTELIGENCIJATA
1. Osnovnata teza na teorijata na inteligencijata e deka prestapnicite
se nedovolno inteligentni i slaboumni lica koi ne se vo sostojba
da ja sfatat te`inata i {tetnosta na svoite postapki. Vakviot
stav vo osnova mo`e da se bara vo poso~enite komparativni istra`uvawa
na inteligencijata na prestapnicite i licata koi ne se oddavaat
kon vr{ewe krivi~ni dela. Od tie istra`uvawa prozleze pogre{no
soznanie deka me|u prestapnicite se pojavuva zna~itelno pogolem procent
na lica so poniska inteligencija i slaboumnost.
Vo kriminolo{kata literatura se smeta deka ovaa teorija za
prvpat e po{iroko razviena od strana na Henry K. Goddard vo negovite
studii: "Slaboumnosta nejzinite pri~ini i posledici" (Feeble - Mi-
471
Milutinovi}, M. op. cit. str. 106.
472
Ibid, str. 106.
473
Za ovoj problem po{iroko: Sulejmanov, Z. Penologija, Grafohartija,
Skopje, 1999, str. 431-434.

ndedness, Causes and Consequences, New York, 1914), "Prestapnik imbicil"
(1915) i "Sposobnostite na ~ovekot i nivoto na intelektualniot
razvoj" (Human Efficiency and Levels od Inteligence, Princeton University Press,
Princeton, 1920). Spored nego, sekoe slaboumno lice e potencijalen
prestapnik i deka najva`nata pri~ina na nivnoto prestapni{tvo e tokmu
niskoto nivo na nivnata inteligenija koja, kaj niv, se spu{ta do
nivoto na debilnost. So cel da se spre~i nivnoto prestapni~ko odnesuvawe,
Godard predlagal nivno smestuvawe vo posebni ustanovi i zabrana
na nivna reprodukcija. Podocna se obidel da go promeni svoeto
mislewe so tvrdeweto deka sekoj ~ovek e potencijalen prestapnik.
Re~isi site istra`uvawa od toa vreme uka`uvaa deka golemiot
procent na maloletni delinkventi e na potprose~no psihi~ko nivo.
Taka, na primer, Hejli i Broner (William Healy and Augusta F. Bronner)
utvrdile deka 14% od decata od ^ikago bile slaboumni, 14% umobolni,
5% optovareni so psihozi i 2% neuroti~ni. 474
Privrzanicite na teorijata na inteligencijata kako faktor na
kriminalnoto povedenie ja istra`uvaa i zaemnata zavisnost na niskata
inteligencija i recidivizmot. Vo taa smisla Gilin (J. Gillin, Social
pathology, New York, 1933), istaknuva deka sekoe istra`uvawe na povratni{tvoto
poka`uva zgolemeno povtoruvawe na krivi~nite dela so
istovremeno opa|awe na stepenot na inteligencijata. Nasproti ovoj
avtor, Hartman (Hartman, Recidivism and Inteligence, 1940) utvrdil deka
recidivistite imaat povisok stepen na inteligencija od primarnite
prestapnici
2. Ponovite istra`uvawa zasnovani vrz sovremeni instrumenti
za merewe na inteligencijata poka`aa deka razlikite me|u prestapnicite
i neprestapnicite se re~isi nezna~itelni ili nikakvi. Pritoa,
na studiite spored koi prestapnicite poka`uvaat poslabi rezultati
na testovite na inteligencijata im se upatuvaat izdr`ani prigovori
za neadekvatniot izbor i nedovolnata reprezentativnost na kontrolnite
grupi. Bitno e da se podvle~e i toa, deka dobienite razliki vo pogled
na inteligencijata se tolku mali {to so namaleniot stepen na
inteligencija vo nikoj slu~aj ne mo`e da se objasni kako nekoj zna~aen
op{t kriminogen faktor. Vo ovaa smisla treba da se razgleduva i postoeweto
na temnata brojka, odnosno pretpostavkata deka so ovie istra`uvawa
me|u ~esnite gra|ani ~esto se opfateni i golem broj na lica
koi ja izbegnale slu`benata intervencija.
Vo edno od takvite istra`uvawa koe se odnesuva{e na opredelen
broj zatvorenici vo Xorxija, Adler i Votrington (Herman M. Adler
and Myrthe R. Worthington) do{le do zaklu~ok deka tamo{nite zatvorenici
bile pointeligentni od pripadnicite na vojskata na SAD za vreme
na Prvata svetska vojna. Podocna, sporeduvaj}i niza studii Zeleni
(Leslie D. Zeleny), utvrdil deka nema golemi razliki vo srazmerot na
474
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 271.
271

slaboumnosta kaj zlostornicite i obi~noto naselenie, za{to toj srazmer
iznesuval 1,2:1. 475 Tul~in (Simon H. Tulchin) 476 konstatiral deka
me|u kriminalcite i nekriminalcite ne mo`e da se utvrdi bilo kakva
zna~ajna razlika vo pogled na stepenot na inteligencijata, dodeka Saterlrnd
(E. Sutherland) tvrde{e deka eventualnite razliki vo toj pogled
naj~esto se predizvikani so gre{ki vo izborot na primerokot, na-
~inot na sostavuvaweto na pra{awata i tolkuvaweto na dobienite rezultati.
Kriminolo{kite istra`uvawa isto taka utvrdija deka nivoto
na inteligencijata varira vo zavisnost od vidot i te`inata na prestapni~kata
dejnost. Taka, na primer, izmamnicite po pravilo poka`uvaat
natprose~na inteligencija, dodeka od druga strana, kaj izvr{itelite
na krvnite i seksualnite krivi~ni dela inteligencijata e ne{to
poniska od prosekot, i mo`e da se spu{ti i do nivoto na debilnost i
inbicilnost. 477 Zna~aen rezultat pretstavuva i soznanieto deka nivoto
na inteligencijata i prestapni{tvoto istovremeno se determinirani
od deluvaweto na treti zaedni~ki faktori (antecedenti) koi
ostvaruvaat svoe vlijanie i vrz inteligencijata i vrz prestapni{tvoto.
Me|u niv e pomesteno dejstvoto na nepovolni socijalnite faktori
kako {to se: otsustvoto na soodvetni uslovi za vospituvawe i obrazovanie,
pripadnosta na opredelena kulturna grupa i sl.
Seto ova me|utoa ne obeshrabri izvesni istra`uva~i da prodol`at
so sporeduvaweto na stepenot na inteligencijata me|u zlostornicite
i ~esnite gra|ani. Taka, bra~niot par Glik utvrdile deka maloletnite
delinkventi imaat ponizok stepen na inteligencija od nivnite
vrsnici koi ne vr{at krivi~ni dela. [ort i Strudbek (Short and
Strodbek, 1965), povtorno vo ^ikago, konstatiraa deka pripadnicite na
maloletni~kite bandi imaat poniska inteligencija od maloletnicite
koi ne se delinkvento orientirani. Gibson i Vest (Gibson and West)
tvrdat deka maloletnicite koi za prvpat se osuduvani pred navr{uvaweto
na 14 godini, imaat poslabi rezultati na testovite na inteligencija.
3. Niskoto intelektualno nivo mo`e da bide pre~ka za obrzovnoto
i profesionalnoto napreduvawe, a so toa i za steknuvawe na povisok
socijalen status. Nedovolnata inteligencija mo`e da bide uslov
475
Eliot, M. op. cit. str. 273-274
476
Tulchin, S. H. Intelligence and Crime, University of Chicago, Press, Chicago,
1939.
477
Saterlend (E. Sutherland, 1931) koj go ispituval koeficientot na
inteligencijata na prestapnicite, utvrdil deka storitelite na krivi~ni
dela pronevera, krivotvorewe i licata koi primaat mito imaat povisok IQ,
deka ubijcite, nasilnicite, silexiite i ostanatite seksualni prestapnici se
so poniska inteligencija, a kradcite na avtomobili i lica koi vr{at dela vo
vrska so upotreba na droga i alkohol, se prose~no inteligentni.
272

za neadekvatnoto procenuavawe na razli~ni `ivotni situacii i rizici
{to gi nosi izvr{uvaweto na krivi~nite dela. Takvite lica polesno
potpa|aat pod vlijanie na drugi. Niskata inteligencija mo`e da
bide i faktor za polesno dospevawe vo penitencijarna ustanova. Ovie
okolnosti me|utoa ne se dovolni za toa niskata iteligencija da se
ozna~uva kako najbiten ili u{te pomalku kako edinestven faktor na
prestapni~oto povedenie tuku samo kako eden od brojnite uslovi koi
pridonesuvaat ili go ovozmo`uvaat kriminalno povedenie. Toa ne zna-
~i deka vo nekoi konkretni slu~ai inteligencijata ne mo`e da bide i
od presudno vlijanie. Me|utoa, gledano vo celina, niskata inteligencija
ne mo`e da se smeta kako re{ava~ki pri~inski faktor tuku samo
kako pridonesuva~ka determinanta ili kako nezna~itelna ote`nuva-
~ka okolnost za vr{ewe na prestapni~ko povedenie.
Ottamu, mo`e slobodno da se ka`e, deka, inteligencijata ima
samo opredeleno zna~ewe vo istra`uvaweto na endogenite faktori na
kriminalitetot. Inteligencijata denes me|utoa, dobiva nesporno mesto
i zna~ewe pri sproveduvaweto na odmeruvaweto i individualizacijata
na krivi~nata sankcija i vo procesot na resocijalizacijata na
prestapnicite vo penitencijarnite ustanovi.
3. PSIHOANALITI^KA TEORIJA
1. Ovoj pristap na etiolo{ko objasnuvawe na kriminalitetot
ima pove}e teoretski varijanti koi vo osnova ne se razlikuvaat. Na
site im e zaedni~ko poa|aweto od pihoanalizata kako metod na tretman
na mentalnite i emocionalnite naru{uvawa na li~nosta. 478 Osnovata
od koja se poa|a, vsu{nost, se potsvesnite sili i nagoni i stavot
deka kriminalnoto povedenie se javuva kako izraz na razni konflikti
koi nastanuvaat vrz baza na tie nekontrolirani psihi~ki sili koi doveduvaat
do toa poedinecot da ne e svesen za negovite ~esto skrieni
celi. Spored toa poimot na nesvesnoto zazema centralno mesto vo site
teoretski varijanti na ovaa teorija voop{to i vo objasnuvaweto na
kriminalitetot posebno.
2. "Psihoanalizata gleda vo li~nosta edna dinami~ka organizacija.
Organizacijata na `ivotot na individuata me|u zadovolstvoto,
pragmatizmot i dol`nosta se objasnuva so borbata na tri instanci: 1 0
"Ona" koe gi pretstavuva nesvesnite iracionalni sili, 2 0 "Jas" koe gi
pretstavuva silite izvedeni od stvarnosta, imeno od praktikata i 3 0
"Nad Jas" koe vodi smetka za silite na samokaznuvawe i pokoruvawe."
479 Za ovoj pristap od posebno zna~ewe e teorijata na Frojd (Sigmu-
478
Glavniot metod na psihoanalizata e ispituvawe na poedine~nite
slu~ai (case study) koj se zasnova vrz metodolo{ki tehniki: slobodni asocijacii,
introspekcija i sl.
479
Pinatel. J op. cit. str. 41.
273

nd Freud, 1856-1939) 480 za strukturata na li~nosta, nejzinata dinamika i
razvoj koi se od zna~ewe za objasnuvawe na procesot na socijalizacijata
na li~nosta. Centralnata struktura na li~nosta e sostavena od
tri dela ili potsistemi:
1 0 Prviot del Id (Ona, Nesvesno, Nesakano Jas, ili del od psihi~kiot
aparat na li~nosta koj e sostaven od nesvesni vrodeni instinkti)
go so~inuvaat vrodeni sili - instinkti, 481 od koi osnovnite pottiknuva~i
na aktivnostite se ozna~eni so izrazite "libido" (seksualen
nagon) i - ego nagoni (nagoni na samoodr`uvawe). Vo ramkiet na Id-ot,
Frojd natamu razlikuva dva vida na instinkti: eros (instinkt na `ivotot)
i tanatos (instinkt na smrtta). 482 Me|u instinktite na eros-ot se
pomesteni gladot, `etta i seksualniot instinkt koi slu`at za odr`uvawe
na `ivotot i na ~ovekoviot vid. Energijata koja pokrenuva na
aktivnost vo taa nasoka e ozna~ena so izrazot libido (libido pretstavuva
energija na eros-ot). Posebno vnimanie Frojd mu posvetuva na seksualniot
instinkt i vo negovata sila ja gledal mo`nosta za razbirawe
re~isi na site ~ovekovi postapki. Instinktot na smrt kako destruktiven
instinkt e izvor na sklonosta na lu|eto kon agresija, razoruvawe,
vojni i me|usebni progonuvawa i tomozewa. 483
480
Iako neposredno ne se zanimaval so pra{aweto na kriminalitetot,
Frojd dal zna~aen pridones za negovoto razbirawe, osobeno so negovoto objasnuvawe
na potekloto na zlostorot i kaznata, opisot na zlostornikot poradi
~uvstvo na vina i objasnuvaweto na gafovite so koi dal pridones za razjasnuvawe
na nebre`nite krivi~ni dela. Vidi: Manhhaim, H. op. cit. str. 318-324.
481
"Id e izraz koj se upotrebuva za da se odbele`i golemito rezervoar
na ~ovekovi nagoni koi retko izleguvaat na povr{inata na svesnosta. So drugi
zborovi, Id e nesvesno... Id-ot e izvor na site primitivni `ivotinski nagoni,
ili na ona {to porano se narekuvalo instinkti." Eliot, M. op. cit. str. 273
482
Ovoj instinkt, spored Frojd e izvor na agresivnosta i destruktivnosta
na li~nosta. Dokolku toj instinkt e naso~en kon poedinecot {to go
poseduva, se izrazuva kako sadomazohizam i ponekoga{ doveduva do samoubistvo,
a dokolku e naso~en kon drugite, se izrazuva kako agresivnost koja doveduva
do rastovaruvawe na napnatosta. Za opredeleni kriti~ki zabele{ki kon
ovoj stav na Frojd, vidi: Stor, E. Ljudska agresivnost, Nolit, Beograd, 1968, str. 13-
24.
483
Od instinktot na smrtta proizleguva agresivniot nagon. Agresivnosta
e streme` za destrukcija vrz sebesi, streme` za sopstvena smrt naso~ena
sprema drugi objekti koi taka pretstavuvaat zamena za sopstvenoto bitie.
Poedinecot se bori so drugi lica za svojot opstanok, za{to negovata `elba za
sopstvena smrt e blokirana so silata na instinktot za `ivot. Vrz osnova na
ovie sfa}awa na Frojd, Hertman i Ana Frojd go razvivaat sfa}aweto deka
agresivnata energija, ednakvo kako i energijata na libidoto postojano se sozdava
vo organizmot. Ako ovaa agresivna energija ne se neutralizira po pat na
nekoja socijalno prifatliva akcija, neizbe`no doa|a do manifestirawe na
274

Site tie instinkti se del od organskata struktura na poedinecot
i vo osnova se protivop{testveni. ^ovekot se stremi da gi zadovoli,
a op{testvenata zaednica go opredeluva na~inot na koj toa mo`e da
se ostvari. Krivi~noto delo, so koe se saka da im se soop{ti ne{to na
drugite (sekoe povedenie e vid na samoizrazuvawe na li~nosta), pretstavuva
defektno prilagoduvawe na tie barawa (defektna socijalizacija).
Me|utoa, so ogled deka sekoe pa i kriminalnoto povedenie mora
da se sfati, potrebna e psihoanaliza koja }e gi napravi vidlivi latentnite
pri~ini i celta na takvoto povedenie.
2 0 Vtoriot del ili komponenta na li~nosta e Ego (Vistinsko
Jas, Svesna li~nost, ili del na li~nota koj doa|a vo dopir so okolinata
i koj posreduva me|u potrebite na Id-ot i barawata na Super ego-to).
Ego-to, vsu{nost, pretstavuva svest za okolinata, svest koja razviva silno
~uvstvo na vina poradi zabranetite porivi na Id-ot. So negova pomo{
deteto uspeva da go usoglasi izrazuvaweto na svoite sebi~ni porivi
so barawata i potrebite na drugite (Ego-to ima funkcija potrebite
na Id-ot razumno da gi usoglasi so realnosta i osobeno so razvienosta
na Super ego-to). Nego go so~inuvaat procesi kako {to se zabele`uvawe,
pomnewe i mislewe. Ego-to vo odnos na instinktivnata sfera
e sekundarno i slu`i samo kako izvr{tel na ona kon koe te`nee Idot.
Toa e razumen sluga na eden silen nerzaumen gospodar. Ego-to celata
sila ja crpi od prviot del na li~nosta. Bez Id nema Ego nitu funkciite
na Ego-to.
3 0 Tretiot del na li~nosta Super-ego (Posakano Jas, Nad Jas,
Sovr{eno, Socijalizirana li~nost, Sovest ili del na psihi~kata
struktura koj preku Ego-to ja cenzurira i ograni~uva funkcijata na Idot)
e sistem na normi, principi i vrednosti na dadeno op{testvo koi
gi usvoila li~nosta. Ovoj del na li~nosta, vsu{nost, e nejzinata socijalna
komponenta ~ija osnovna uloga e da ja spre~i, ko~i, kanalizira i
naso~uva silata na Id-ot kon op{testveno prifatlivo zadovoluvawe na
negovite barawa. 484
destruktivni sili na taa energija, doa|a do agresiven napad vrz drugi lica. Vo
takviot napad se nao|a zadovolstvo, za{to projavuvaweto na agresivnosta zna-
~i osloboduvawe na tenziite predizvikani so nezadovoleniot nagon. Spored
ova sfa}awe agresivnosta se kumulira vo organizmot kako voda vo bazen. Koga
akumulacijata na vodata }e dostigne opredeleno nivo, neizbe`no doa|a do agresija.
Ottamu nekoi avtori, ova sfa}awe go narekuvaat hidrauli~en model za
potekloto na agresijata. Rot, N. Osnovi socijalne psihologije, Zavod za
nika i nastavna sredstva, Beograd, 1977. str. 238.
484
"Super ego e sila koja ne prisiliva u~tivo da mu odgovorime na nekoj
{to ni dosaduva, koe pravi najprvin da mu ponudime hrana na drug iako samite
sme gladni kako volci, ili koe ne naveduva qubezno da postapuvame so lice
koe namerno ne povredilo. Spored toa Super ego-to go odrazuva "op{testvenoto
vospituvawe" na poedinecot koe toj go dobil od svoite roditeli, crkvata,
275

Nakratko Id se prirodnite, instinktivni i sebi~ni sklonosti
na edno lice koi toa se obiduva da gi potisne, Ego pretstavuva svesno
prilagoduvawe na li~nosta na svetot okolu nego, Super ego, koe pomalku
ili pove}e e sinonim na sovesta, go potisnuva konfliktot vo potsvesnoto,
za{to poedinecot do`ivuva ~uvstvo na vina pri pomislata
na svoite sebi~ni ili zlonamerni pobudi: ma` ili `ena koi kradat
mo`ebi se stremat kon seksualno zadovoluvawe. 485
Me|usebniot dinami~en odnos me|u ovie komponenti ili aspekti
na li~nosta go odrazuva nejzinoto celokupno povedenie. Me|u niv
~esto doa|a do sudiri koi kaj li~nosta predizvikuvaat nesigurnost -
anksioznost. Sostojbata na nesigurnost i neoopredelen strav li~nosta
nastojuva da ja nadmine so pomo{ na odbranbeni mehanizmi kako {to
se regresijata, represijata, fiksacijata i drugi koi gi maskiraat i
izlobli~uvaat motivite i celite {to ne gi prifa}a Super-ego-to, taka
{to li~nosta iako za toa ne e svesna sepak gi zadovoluva i ostvaruva
makar indirektno i delumno. Vo slu~aj na posilni konflikti me|u
ovie komponenti doa|a do naru{uvawe vo povedenieto i do opredeleni
psihi~ki posledici vrz li~nosta. Za toa se vinovni ograni~uvawata
koi Super ego-to mu gi nalo`uva na Ego-to. Tokmu tie ograni~uvawa mo-
`at da zavr{at so seriozni tenzii koi se manifestiraat vo anksioznost,
nalutenost ili rezignacija. Spored toa mnogu lica ne uspevaat
spored svoi kriteriumi da go odmerat povedenieto taka kako {to nalaga
Super ego-to i razvivaat silna smisla za vina. Toa ~uvstvo od svoja
strana, kaj niv mo`e da dovede duri i do neurozi i psihozi ili do otvoreno
kriminalno povedenie od `elba za kazna.
Za formiraweto na li~nosta i nejzinoto podocne`no povedenie,
spored Frojd, od isklu~itelno zna~ewe se prvite godini od `ivotot
na deteto. Toa minuva niz nekolku periodi koi se biolo{ki determinirani
i nu`ni.
1 0 Prvata faza e tn. pregenitalen period sostaven od tri fazi:
a) oralna faza (do prvata godina od `ivotot) koga deteto preku ustata
zadovoluva seksualni pobudi, b) analna faza (vo vtorata godina od `ivotot)
koga zadovolstvoto e defekacijata povtorno predizvikana od
seksualni pobudi i v) genitalna faza (od 3 do 5 godini) koga se projavuva
zadovolstvo i interes za genitaliite. Vo ovaa faza doa|a do tn.
u~ili{teto i op{testvoto voop{to." Eliot, M. op. cit. str. 273. "Super ego-to e
uslov da se postapuva vo soglasnost so op{testvenite pravila. Ego-to spored
niv postapuva ili vrz osnova na samite niv ili od sebesi. Ako spored ovie
pravila postapuva premnogu dobro, toa se stremi i da go napu{ti svojot star
gospodar Id-ot i da stane sluga na noviot gospodar Super ego-to. Poradi toa Idot
reagira se posilno i bara pati{ta da ja izbegne kontrolata, a Ego-to go zamol~uva
so mehanizmot nare~en "potisnuvawe." Korn. R. and McCorkle, L. Criminology
and Penology, New York - London , 1964, str. 253.
485
Eliot, M. op. cit. str. 334.
276

Edipov kompleks i primarni identifikacii so majkata i tatkoto.
Edipoviot kompleks nastanuva poradi sudirot na Id-ot, (nesvesnata
`elba na deteto da ima seksualni odnosi so majkata i da go ubie svojot
tatko) i Super ego-to (strogata zabrana koja mu se sprotivstavuva na taa
`elba). Od uspe{noto razre{uvawe na Edipoviot kompleks i kvalitetot
na primarnite identifikacii, vo najgolema mera zavisi socijalizacijata
i razvojot Super ego-to .
So Edipoviot kompleks koj proizleguva od dve zlostorni~ki
nameri: da se ubie tatkoto i polovo da se op{ti so majkata, Frojd go
povrzal mra~noto ~uvstvo na vina koe kaj opredeleni lica preku izvr{uvaweto
na krivi~ni dela doveduva do olesnuvawe. Toa se tn.
zlostornici od ~uvstvo na vina koi deloto go vr{at prisilno tokmu
poradi toa ~uvstvo na vina koe e od nepoznato poteklo.
2 0 Period na latencija e period na slabeewe na projavuvaweto
na seksualniot interes ili tn. narcisoiden period, odnosno period
koga se projavuva interes za samiot sebesi.
v) Vo period na pubertetot interesot se prefrluva vrz sprotivniot
pol (socijalizacija).
Na ovie tri periodi im odgovaraat: 1. na pregenitalniot period
- Id (Ona), nesvesna li~nost, zadovolstva od seksualna priroda, 2. na
periodot na latencija - Ego (Jas), svesna li~nost, pragmatizam i 3. na
periodot na pubertetot - Super ego (Nad jas), dol`nosno, socijalizirano
povedenie: sovest odnosno postapuvawe soglasno so op{testvenite
pravila na povedenie. 486
3. Vrz ovie op{ti postavki na Frojd se razvija mnogubrojni
psihoanaliti~ki u~ewa za kriminalitetot. Skoro site avtori koi ja
prifatile psihoanaliti~kata koncepcija zapo~naa da izdavaat studii
vo koi psihoanaliti~ki zapo~na da se objasnuva i samiot kriminalitetot.
Me|u niv, sekako na prvo mesto treba da se poso~at u~enicite na
Frojd: Adler (Alfred Adler, 1870-1937) 487 i Jung (Karl Gustav Jung, 1875-
486
Sovest pretstavuva psihi~ka dispozicija koja poedinecot go osposobuva
i go pottiknuva svoite sopstveni postapki moralno da gi prosuduva.
Odobruvaweto na sopstvenite postapki se odrazuva kako zadovolstvo, mirna
sovest, i obratno. Sovesta ne e vrodena, tuku steknata i promenliva ~ove~ka
osobina koja zavisi od stepenot na dostignatata eti~ka visina, i op{testvenata
sredina vo koja `ivee poedinecot .
487
Adler stana poznat kako osnova~ na {kolata na individualnata
psihologija i negovoto u~ewe za kompleksot na inferiornosta (~uvstvo na
pomala vrednost) i borbata na poedinecot za dostigawe na opredelena cel
koja se sostoi vo superiornost (streme` za nadmo}nost i zna~ewe). Spored
nego, vr{eweto na krivi~noto delo pretstavuva kompenzacija na inferiornosta
i na~in na privlekuvawe na vnimanieto. Vidi pove}e: Mannheim, H. op. cit.
str. 329-331.
277

1960). 488 Zna~ajni dela vo ovaa oblast dadoa i Franc Aleksander (Franz
Alexandar) i [taub (Hugo Staub), 489 Rajk (Theodor Reik) Ajhorn (August
Eihorn), [tekel (Wilhelm Stekel) i drugi.
Vo ovaa smisla, osobeno e zna~an i Viljem Hejli (Wiliam Healy)
koj vo svoeto delo: "The Individual Delinquent", Little Brown and Company,
Boston, 1917, smeta{e deka prestapni~koto povedenie mo`e da se
objasni samo so zadlabo~uvawe vo emocionalniot razvoj na poedinecot.
Spored nego, pri~inata na kriminalitetot se nao|a vo frustraciite
koi nastanuvaat vo fazata na detstvoto koga deteto ne mo`e da
gi zadovoli svoite osnovni potrebi.
Eden od avtorite koj na relativno pocelosen na~in ja izlo`i
ovaa teorija e Kejt Fridlander (Kate Friedlander). 490 Fridlander poa|a
od antisocijalniot karakter koj se karakterizira so slab, neizgraden
Ego, {to im ovozmo`uva na destruktivnite nagoni na Id-ot slobodno da
se projavuvaat. Spored toa, osnovnata kriminolo{ka postavka na psihoanalizata
e deka vo sekoj poedinec postojat vrodeni instinkti (Id)
ili tendencii za kriminalno odnesuvawe. Kaj izvesni poedinci tie tendencii
dobivaat manifesten izraz {to e usloveno od stepenot na razvienosta
na Ego-to. Dokolku Ego-to kako svesna li~nost i Super ego-to
kako socijalizirana li~nost se porazvieni, dotolku opasnosta za izvr-
{uvawe na krivi~noto delo i drugite devijantni povedenija se pomali.
Razvienosta na ovie aspekti na li~nosta pak zavisi na koj na~in vo porane{nite
godini od `ivotot na deteto negovite instinkti se prila-
488
Jung vo psihologijata go vovede poimot na kolektivno nesvesnoto
koe mu go sprotivstavi na individualnoto nesvesno kaj poedinecot. Negovoto
zna~ewe se sostoi i vo poso~uvaweto na introvertniot i ekstravertniot psiholo{ki
tip. Ekstravertnosta e karakteristika na nekoj poedinec koja se sostoi
vo prete`nuvawe na interesot sprema nadvore{niot svet. Takvite lica
se otvoreni, komunikativni i spontani. Ekstravertniot tip se karakterizira
so spretnost vo socijalnite kontakti, ne~uvstvitelnost na kritika, burno
izrazuvawe na emocionalnite do`ivuvawa itn. Introvertnosta se karakterizira
so prete`na naso~enost kon sopstveniot vnatre{en svet na poedinecot
(svetot na fantazijata), nespretnost i neprisposobenost vo razli~ni socijalni
situacii, pre~uvstvitelnost za sekakva kritika, ko~ewe na emocionalnite
izrazi, sklonost kon preterana analiza na samiot sebesi i na drugite
lu|e Introvertnata li~nost vo povedenieto so drugite poka`uva rezerviranost,
ne e komunikativna i se dr`i na distanca.
489
Aleksandar i Staub vo svoeto zaedni~ko delo: "Psihonaliti~ki
uvod vo svetot na paragrafite od 1927, kriminalitetot se obiduvaat vo prv
red da go objasnuvaat ne so slabotot Super ego tuku, so negovoto otsustvoto kaj
opredeleni poedinci i vo taa smisla go opredeluvaat mo{ne problemati~niot
tip na tn. zlostornici bez Super ego.
490
Vidi: Fridlander, K. La delinquence juvenile: Etude psihoanalitique, Paris,
PUF, 1951.
278

goduvaat, modificiraat i potisnuvaat soglasno so barawata na sredinata
pri {to re{ava~ko vlijanie ima qubovta od strana na roditelite
i identifikacijata so niv. Nastojuvaj}i da ja pridobie qubovta na roditelite,
deteto |i prifa}a nivnite `elbi kako svoi, go imitira nivnoto
povedenie i po~nuva da se bori protiv svoite vnatre{ni instinktivni
impulsi so nivno kontrolirawe, usoglasuvawe ili potisnuvawe.
Potisnatite motivi me|utoa, vo izvesni okolnosti mo`at da uslovat
regresija odnosno vra}awe kon infantilen na~in na zadovoluvawe
na instinktivnite potrebi. Premnogu ograni~enite instinktivni
impulsi kako i nivnoto preterano zadovoluvawe, doveduvaat isto taka
do fiksacija za opredelen stadium na razvojot, odnosno naru{en na~in
na zadovoluvawe na potrebite. Posilni sudiri me|u komponentite na
li~nosta doveduvaat do mentalni naru{uvawa. Naru{uvawata mo`at
da nastanat i poradi organski o{tetuvawa. Site ovie okolnosti imaat
kriminogeno zna~ewe.
Soglasno gorenavedenoto, pri~inskite faktori na kriminalitetot,
Fridlander gi gleda vo naru{uvaweto na funkcioniraweto na
komponentite na li~nosta (Id, Ego i Super ego). Tie naru{uvawa, odnosno
kriminogeni faktori toj gi deli vo tri grupi: 1 0 naru{uvawa nastanati
poradi antiop{testveniot razvoj na karakterot, do {to doveduva
konstitucijata i vlijanieto na sredinata, 2 0 naru{uvawa od organska
priroda, do koi doa|a poradi toksi~ni i organski o{tetuvawa
kako i naru{uvawa na nervniot sistem, i 3 0 psihi~ki naru{uvawa na
Ego-to, poradi koi toa ne e vo sostojba da ja razlikuva stvarnosta od
fikcijata. 491
4. Osnovnata kriti~ka zabele{ka e deka ovaa teorija za strukturata
na li~nosta ne e nau~no doka`ana i deka e ednostrana (preterano
istaknuvawe na ulogata na instinktite i seksualnite nagoni).
Natamo{ni zabele{ki {to mo`at da im se upatat na psihoanaliti~arite
se: neopravdanite pretenzii so ova u~ewe i metodot na psihoanalizata
da gi objasnat site kriminalni povedenija.
Na opredeleni, spored nas preostri, kritiki be{e izlo`eno i
uka`auvaweto deka krivi~noto delo mo`e da se javi kako opredelen
vid na neuroza: prestapnik poradi ~uvstvo na vina (storitel koj se
stremi da bide proglasen za vinoven i da bide kazent). Vo odgovor na
ova se istaknuva deka samoto iskustvo poka`uva deka zlostornicite
prezemaat sî so cel da ne bidat otkrieni i kazneti. Vo ovie psihoanaliti~ki
tvrdewa spored mene ima golema vistina, {to se potvrdi i vo
nekoi moi istra`uvawa. Nivniot nedostatok povtorno se sostoi samo
vo nastojuvaweto da se voop{tat vrz site kriminalni povedenija.
Od druga strana, protiv koncepot na psihoanaliti~arite deka
kriminalecot so pomo{ na krivi~noto delo se stremi kon postignuvawe
na momentno zadovolstvo, sosema neopravdano se istaknuva deka
491
Vidi: Ja{ovi}, @, op. cit. str. 183-184.
279

najgolemiot broj zlostornici gri`livo se podgotvuvaat za negovoto
izvr{uvawe. Na ova bi dodal, deka kriminalcite ne se stremat samo
kon postignuvawe na momentno, tuku i kon trajno zadovolstvo, kako i
toa deka prethodnoto podgotvuvawe za izvr{uvawe na deloto ne e validen
dokaz protiv ova tvrdewe, nitu vo prilog na stavot deka vakvoto
objasnuvawe navodno ne mo`e da se primeni na profesionalnite, organiziranite
i kriminalcite so "beli jaki".
Nesporno e deka ovaa teorija ima i drugi svoi pozitivni strani,
ottamu {to uka`a na brojni psiholo{ki aspekti na li~nosta. Vo
taa smisla vo kriminolo{ata literatura so pravo se istaknuva va`nosta
na nivnoto uka`uvawe deka krivi~noto delo e posledica na naru-
{uvawata na psihi~kata ramnote`a na li~nosta, no i toa deka deloto e
emanacija na pogre{nata socijalizacija na li~nosta koja poradi toa
ne e vo sostojba da gi sfati normativnite barawa na socijalnata sredina.
Vo nejzinite nastojuvawa se gleda i obidot kriminalitetot da se
objasni so neusoglasenosta na op{testvenata struktura i normativniot
sistem (zaednicata regrutira poedinci koi poradi nivniot op{testven
status i nedostatocite vo psihi~kata struktura ne se vo sostojba
vistinski da í se prilagodat).
280
4. TEORIJA NA FRUSTRACIJATA
1. Teorijata na frustracija spored svojata sodr`ina e psihoanaliti~ka
teorija koja kriminalnoto povedenie go objasnuva kako posledica
na li{uvawa od neophodnite uslovi vo razvojot na edna li~nost.
Vo nekoi slu~ai ne e mo`no da se zadovolat potrebite i streme`ite
koi se javuvaat vo opredelena sociokulturna sredina. Poradi toa,
kaj mnogu poedinci doa|a do frustracii koi se prosledeni so ~uvstvo
na inferiornost, razo~aruvawe i rezignacija, kaj nekoi so emocionalni
i drugi promeni na psihi~kiot mehanizam, pa duri i so pogolemi
o{tetuvawa na negoviot psihi~ki `ivot. Branejki se od tie posledici
vo takvi priliki na li{uvawa, lu|eto odbiraat razni na~ini na reakcii
koi ~esto se nesoodvetni i sprotivni so op{testvenite normi.
2. Vo psihologijata e voobi~aeno frustracijata da se definira
kako psihi~ka napnatost ili voznemirenost poradi popre~ena namera,
streme` ili potreba ili poednostavo, kako spre~uvawe na zadovoluvaweto
na motivite. 492 Taa e motivaciona ili afektivna sostojba {to
se javuva kako posledica na blokirawe, popre~uvawe, razo~aruvawe,
492
"Spre~uvaweto, onevozmo`uvaweto da se zadovolat motivite se narekuva
frustracija na motivi" Rot, N. Psihologija li~nosti, Beograd, 1960,
str. 124. Spored [eparovi}, "frustracijata e sostojba vo koja ~ovek se ~uvstvuva
li{en od ne{to, bez ogled na toa vo koja mera negovite barawa se opravdani
ili neopravdani od aspekt na okolinata vo koja `ivee." [eparovi}, Z. op.
cit. str. 37.

poraz. Spored From, frustracijata ima dve zna~ewa: 1 0 frustracija
kako prekinuvawe na nekoja aktivnost koja e naso~ena kon nekoja cel i
koja e vo tek (na primer, deteto posegnuva so racete vo kutija so bomboni,
no vleguva majkata i go prekinuva vo namerata da gi dosegne), i 2 0
frustracija kako negacija na streme` ili `elba (na primer, deteto ja
moli majkata da mu dade bomboni, no taa go odbiva). 493 Ottamu, frustracijata
pretstavuva opstrukcija od strana na op{testveni ili li~ni
agensi na edna akcija koja e vo tek i e naso~ena kon nekoja cel.
Vo psiholo{kata literatura se smeta deka do frustracii doa|a
poradi deluvaweto na: 1 0 objektivni fizi~ki pre~ki (prirodni pre~ki
kako na primer, spremni sme da odime na izlet, me|utoa po~nalo da
vrne), 2 0 opredeleni pre~ki od socijalna priroda (pregolemi barawa
od strana na okolinata, obi~ai i predrasudi, kako na primer, roditelite
ne í dozvoluvaat na }erkata da stapi vo brak so pripadnik od
druga nacionalnost), 3 0 pre~ki koi proizleguvaat od individualnite
osobini na poedinecot (nesposobnost na samata li~nost da ja postigne
postavenata cel poradi fizi~ki, intelektualni i drugi nedostatoci)
i, 4 0 poradi sudirot na razni motivi koi spored Levin (Kurt Lewin,
1890-1947), mo`at da se javat kaj li~nosta kako: konflikt na dvostrano
privlekuvawe (opredeluvawe me|u dve ednakvo privle~ni celi), konflikt
na dvostrano odbivawe (opredeluvawe me|u dve ednakvo nepo`elni
celi) i konflikt na istovremeno privlekuvawe i odbivawe (opredeluvawe
za edna ista cel koja istovremeno privlekuva i odbiva, ili
koga dve celi koi ni stojat od koi treba da se izbere edna sodr`at i
privle~ni i odbojni strani). 494 Poslednive konfliktni situacii pretstavuvaat
izvori na najsilni frustracii.
Od stojali{te na nivniot intenzitet pre~kite mo`e da se podelat
na sovladlivi (podnoslivi) i nesovladlivi (nepodnoslivi) pre-
~ki. Vo prviot slu~aj poedinecot obi~no gi mobilizira site svoi fizi~ki
i psihi~ki sili za da dojde do celta kon koja se stremi. Iskustvoto,
vsu{nost, poka`uva deka pre~kite koi mo`at da se sovladaat vo
pogolema mera gi zasiluvaat motivite odo{to im pre~at. Me|utoa,
493
From, E. Anatomija ljudske destruktivnosti, I del, Naprijed, Zagreb, 1976,
str. 80.
494
Iako razli~ni spored svojata sodr`ina ovie konflikti imaat nekoi
zaedni~ki karakteristiki. Tie nastanuvaat poradi razli~na privle~nost
i odbivnost na oddelni celi kon koi poedinecot se stremi, ili postapki za
koi mora da se odlu~i. Pokraj objektivnata vrednost koja ja imaat oddelni
celi, empiriski e utvrdeno deka silata na privlekuvawe i odbivawe na izvesni
celi se menuva zavisno od nivnata oddale~enost. Poodale~enite celi se
pomalku privle~ni, odo{to bliskite celi. Kolku í se pribli`uvame na celta,
tolku raste nejzinata privle~nost. Dodeka na pogolema odale~enost pove}e
se istaknuvaat pozitivnite svojstva na celta, so pribli`uvaweto do celta
negativnite svojstva stanuvaat se pove}e dominantni.
281

pred nesovladlivite pre~ki se javuva napnatost koja se natrupuva kako
voda pred brana i ostvaruva lo{o vlijanie vrz motivacioniot mehanizam.
Takvata napnatost mo`e da stane nepodnosliva za organizmot i da
sozdade frustracija od koja nu`no se bara olesnuvawe. A tokmu toa natrupuvawe
na napnatosta pred nepremostivi pre~ki i osloboduvaweto
od taa napnatost, so site zna~ajni posledici za povedenieto na ~ovekot,
pretstavuva frustracijata. Vsu{nost, tuka se nao|a glavnoto podra~je
vrz koe se izrazuva sudirot na organizmot so pritisocite i pre-
~kite. Pritoa, vo psihologijata nekoi podra~ja se istaknuvaat kako
izrazito ~uvstvitelni. Toa se slednite podra~ja: a) trajnoto onevozmo-
`uvawe na uspehot vo `ivotot, b) ograni~uvaweto na samostojnosta na
poedinecot, v) ograni~uvawata i pritisocite vrz seksualen plan i g)
ednostranoto i povekestranoto neprijatelstvo me|u lu|eto. 495
Pojavata na pre~kite vsu{nost go menuva normalniot motivacionen
mehanizam na deluvawe koj mo`e da se izrazi so formulata:
potreba (stimulacija - napnatost - obrabotka na stimulacijata - cel na
potrebata) - povedenie {to vodi kon zadovoluvawe na potrebata. Kaj
motivacionoto povedenie olesnuvaweto na napnatosta se postignuva
so zadovoluvawe na potrebata, a kaj frustracionoto povedenie olesnuvaweto
na napnatosta ne zna~i zadovoluvawe na potrebata, tuku pred
sî, i vo najgolem broj slu~ai, samo olesnuvawe za organizmot. ^ovek
koj e obzemen so lutina ne pomisluva na posledicite na svoeto povedenie.
So `iva motorika koja ja sledat razli~ni pokreti i ~esto besmislena
napliv na zborovi, toj }e ja olesni samo svojata napnatost.
Takvoto olesnuvawe ~esto e vo sprotivnost i so razli~nite potrebi na
organizmot. A lutinata e samo edna me|u formite na povedenieto na
poedinecot kaj koja napnatosta bara re{enie. ^estopati olesnuvaweto
ne e korisno, predizvikuva osuda, komplikacii, a ponekoga{ go zagrozuva
i opstanokot na poedinecot. 496 Vo toa se sostoi kvalitativna razlika
me|u motivacionoto i frustracionoto povedenie.
Samata psihi~ka sostojba vo koja se nao|a poedinecot koga smeta
deka ne{to ili nekoj go spre~uva vo zadovoluvaweto na negovite
motivi se narekuva frustraciona situacija. Vo takva frustraciona
situacija poedincite razli~no se odnesuvaat vo zavisnost od otpornosta
sprema neuspehot - prag na frustraciona tolerancija. Za lu|e koi
potkleknuvaat pred sekoja pre~ka i te{kotija se veli deka imaat nizok
prag na tolerancija i obratno, onie {to mo`at da podnesuvaat golemi
te{kotii vo sovladuvaweto na pre~ki do celta, imaat visok prag
na frustraciona tolerancija. Pragot na frustraconata tolerancija
zavisi od celokupnata struktura na li~nosta i od prethodnoto iskustvo
koe poedinecot go ima vo zadovoluvaweto na motivite na deluvawe.
Te{kotiite vo zadovoluvaweto na motivite do opredelena mera go
495
Bidi: Vodopivec, K. i dr. op. cit. str. 51.
496
Bidi: ibid, str. 51.
282

podigaat pragot na frustracionata tolerancija, me|utoa ako ~ovekot
postojano se sre}ava so pre~ki i te{kotii vo ostvaruvaweto na svoite
`elbi i zadovoluvaweto na potrebite, toa mo`e da dovede do trajno
obeshrabruvawe, poti{tenost, pa duri i do neuroti~i pre~ki, a seto
toa se ogleda vo smalena tolerancija na izvorite na frustracijata i
sni`en prag na frustraciona tolerancija. Vo takvi slu~ai doa|a do
pojava na neprilagodeno povedenie.
Me|u pri~inite koi predizvikuvaat granicata na tolerancija
na frustracii da bide opredelena od individualnite osobini na poedinecot,
vo literaturata se istaknuvaat: pre~kite od raniot period i
razvojot i dolgotrajnite pritisoci i pre~ki vo podocne`niot `ivot
na poedinecot.
3. Centralna kategorija i na ovaa teorija e agresijata koja se
javuva kaj prvite poedinci spored formulata deprivacija (li{uvawe)
frustracija agresija (koja se manifestira kako kriminalno povedenie).
Od ova vedna{ mo`e da se zabele`i deka agresijata ovde pretstavuva
posledica (neposredna reakcija) na frustracijata sfatena
kako bilo kakva pre~ka vo postignuvaweto na opredelena cel (J. Dollard),
za razlika od agresijata kaj Frojd koja toj ja sfa}a{e kako instinktivna
`elba koja proizleguva od nagonot za smrt. 497 Spored Dolard
(J. Dollard, i dr. "Frustration And Aggression, Yale University Press, 1957),
pojavata na agresivnoto povedenie sekoga{ pretpostavuva postoewe na
frustracija, odnosno postoeweto na frustracija sekoga{ vodi kon nekoj
vid agresija. Vo toj kontekst kriminalnoto povedenie ne e ni{to
drugo tuku forma na projavuvawe na agresijata nastanata poradi frustracija.
Me|utoa, frustracijata ne vodi sekoga{ kon lutina, bes i agresija
(destruktivna frustracija). 498 Kaj nekoi lica frustracijata dove-
497
Spored Frojd veruvaweto vo dobrinata na "~ovekovata priroda" e
edna od onie nesre}ni iluzii od koi lu|eto o~ekuvaat nekoe razubavuvawe i
olesnuvawe na `ivotot, a vo stvarnosta donesuvaat samo {teta. Navistina ni
se ~ini deka morame da uni{tuvame drugi predmeti i drugi lu|e, za da ne se
uni{time sebesi, za da se za{titime od streme`ot kon samouni{tuvawe. Navedeno
spored Ignjatovi}, \. op. cit. str. 113.
Poinakvo od ovie sfa}awa na agresijata e nejzinoto opredeluvawe od
strana na From. Toj gi deli agresiite na 1 0 benigna (defaznzivna) agresija
koja im e svojstvena na `ivotnite i na lu|eto i ~ija cel ne e uni{tuvawe tuku
da se so~uva `ivotot, odnosno da se otstrani nekoja `ivotna opasnost (odgovor
na zakanite na vitalnite interesi), i 2 0 maligna (destruktivna, svirepa)
agresija koja e svojstvena samo za ~ovekot. Taa ne e vrodena a celta í e u`ivawe
vo okrutnosta, zadovolstvo pri ubivawe i sl. From, E. Anatomija ljudske
destruktivnosti, Naprijed, Zagreb, 1976.
498
"...Tendencija da se napadne pri~inata na frustracijata, da se izrazi
nezadovolstvo i neprijatelstvo." Rot, N. op. cit. str. 129.
283

duva do zgolemuvawe na usilbite preku iznao|awe poinakvi na~ini za
zadovoluvawe na motivite da dojdat do sakanata cel (konstruktivna
frustracija). 499 Kaj treti, posledica na frustracijata mo`e da bide
dezorganizirano povedenie, (neprilagodeno povedenie na prostorot i
vremeto: gubewe na poslo`enite i posuptilni na~ini na rea|irawe i
nivna zamena se nerealisti~no i kruto rea|irawe) 500 ili anksioznost
(~uvstvo na nesigurnost, nespokojstvo, i na neopredelen strav). 501 Najte{ki
posledici na frustraciite se neurozi ili psihoneurozi koi
predizvikuvaat: 1 0 anksiozni reakcii, 2 0 fobi~ni reakci i opsesivno
kompulzivni reakcii (razni formi na fiksni idei i povtoruvawe na
opredeleni besmisleni dejstvija), 3 0 neurosteni~ni reakcii (trajno
~uvstvo na zamor i iscrpenost) i 4 0 konverzivni reakcii (pojava na
organski pre~ki i organski zaboluvawa poradi psihi~ki pri~ini). 502
Koga poedinecot }e bide doveden do anksioznost i pred drugi negativni
posledici na povtoreni i intenzivni frustracii, stapuvaat vo
dejstvo odbranbenite mehanizmi kako steknati nesvesni na~ini na rea|irawe
na frustracionite situacii koi poedinecot gi koristi avtomatski.
503 Ottamu, brojni teoreti~ari kako na primer Miler (Miller),
499
Realisti~ki na~in na reakcija koja e vo soglasnost so dadenata situacija
i se vodi smetka za nea. Taka koga nekoj nai{ol na pre~ka vo ostvaruvawe
na opredelena cel, povtorno se obiduva da ja postigne taa celt so nekoj
porigoden i pove{t na~in ili vo taa nasoka gi zgolemuva svoite usilbi." Ibid,
str. 128.
500
"Koga ne sme vo sostojba da gi zadovolime frustriranite motivi i
koga morame da se otka`eme od celite koi ne mo`eme da gi ostvarime, a ne mo-
`eme da se pomirime so svojot neuspeh, tuku go krieme pred sebesi koristejki
razli~ni nesvesni mehanizmi i falsifikuvaj}i ja vistinskata situacija zboruvame
za nerealisti~ko rea|irawe na frustracijata. Takvi nerealisti~ki
reakcii na frustracijata po pravilo imaat negativni posledici." Rot, N. op.
cit. str. 128. Za dezintegriranoto povedenie i streme`ot kon povtorno prilagoduvawe
kon postapki vo soglasnost so realnosta, pove}e kaj Vodopivec i dr.
op. cit. str. 52 i natamu.
501
"Anksioznosta e ~uvstvo na difuzen neformuliran neprijaten
strav koj obi~no se manifestira psihofizi~ki vo karakteristi~na kombinacija
so naru{uvawe na motornite funkcii i funkcijata na oddelni organi, so
~uvstvo na psihi~ka napnatost... Za razlika od stravot kako reakcija koja e
naso~ena kon realna opasnost so koja nekoj e soo~en, anksioznosta e reakcija
na pretstojna nesvesna opasnost." Hajdukovi}, ^. Prestupni~ko pona{anje mladih,
Savremena administracija, Beograd, 1975. str. 49.
502
Vidi: Rot, N. op. cit. str. 130-131.
503
Vo psiholo{kata literatura voobi~aeno se zboruva za slednive
odbranbeni mehanizmi: 1 0 kompenzacija (zamena na te{ko so lesno ostvarlivi
celi), 2 0 sublimacija (celta {to ne mo`e da se postigne se zamnuva so op{testveno
polezna cel na indirekten na~in), 3 0 racionalizacija (opravduvawe na
284

Basu (Bussu), Berkovi} (Berkovitz) i drugi uka`uvaat deka agresijata e
samo edna od reakciite na frustraciite koja ne sekoga{ e onaa najsilnata.
4. Od navedenite stavovi na ova u~ewe proizleguvaat nekoi zna-
~ajni zabele`uvawa vo pogled na vr{eweto na opredeleni krivi~ni
dela koi se javuvaat kako posledica na frustracijata. Vo ovaa smisla
osobeno e interesno tvrdeweto deka golem del od ovie dela se rezultat
nesvesni motivi. Ovde naj~esto stanuva zbor za tn. stereotipni manipulacii
so ukradeni predmeti. Prestapnikot krade nekoj predmet, me-
|utoa voop{to ne go koristi tuku go otfrla, uni{tuva ili sokriva.
Takvoto delo za storitelot pretstavuva samo olesnuvawe na napnatosta
koja nesvesno mo`e da pretstavuva vozvra}awe na udarot na `rtvata
ili se odmazduva sprema svoite omrazeni roditeli.
Nekoi od krivi~nite dela ne se motivirani so nitu edna od gorenavedenite
nesvesni `elbi tuku so ~uvstvoto na vina koe bara kazna.
So ogled deka za ovie dela ve}e stana zbor pri analizata na psihoanaliti~kata
teorija, na ova mesto e interesno da se spomne samo toa deka
po nivnoto izvr{uvawe, storitelite naj~esto nesvesno se trudat da
ostavat tragi koi }e pomognat vo nivnoto fa}awe. Mnogu sli~no na
ova postapuvaat i neuroti~nite prestapnici: ubijci od seksualni pobudi,
piromani i kleptomani. Tie obi~no se vra}aat na mestoto na
zlostoreot povedeni od potsvesnata `elba da bidat uapseni i osudeni.
504
5. Zastapnicite na teorijata na frustracijata se obidoa da go
povrzat deluvaweto na razni faktori vo nasoka na predizvikuvawe na
frustracijata i agresijata vo vid na kriminalno povedenie. Pritoa,
tie gi zemaa predvid kako socijalnite faktori (ekonomskata polo`ba,
zanimaweto, regionalnite uslovi i dr.), taka i razli~ni li~ni svojstva
na subjektot na odnesuvaweto (obrazovanie, li~en izgled, fizi~ki
nedostatoci, xuxest i preterano visok fizi~ki rast itn). Ovie i drugi
faktori se javuvaat vo dvostrana uloga, kako pri~ini na frustracionite
situacii i kako smalena mo} za inhibicii i sopirawe na agresijata.
Vo vrska so toa, posebno e analizirana ulogata na kaznata kako
faktor na inhibicijata na agresijata pri {to se do{lo do zaklu~ok
deka silata na inhibicijata e srazmerna na stepenot na anticipiranata
kazna. Nekoi od niv, kako na primer, Dolard smetaa deka so agresijata
kako posledica na fustracijata mo`at da se objasnat duri i bropovedenieto
ili neuspehot so la`ni pri~ini), 4 0 identifikacija (barawe nadomest
na sopstveniot neuspeh vo uspehot na drugi), 5 0 proekcija (zadovoluvawe
na poro~nite motivi so nivno prepi{uvawe na drugi), 6 0 me~taewe (fantazirawe
deka celta se ostvarila), 7 0 represija (potisnuvawe na motivot) i
8 0 regresija (vra}awe na porane{ni stadiumi na rea|irawe). Pove}e za toa
vidi: str. 886-889 od ovoj trud.
504
Vidi: Eliot. M. op. cit. str. 274.
285

jni op{testveni pojavi. Toj tvrde{e, deka ovoj mehanizam implicitno
se sodr`i duri i vo Marksovata teorija za borbata me|u klasite i pretstavuva
osnova na brojni op{testveni pojavi kako {to se {trajkovi,
revolucii, vojni, samoubistva i sl. 505
Na ovaa teorija opravdano í se prigovara deka vo osnova e pogre{en
nejziniot obid site prestapni~ki povedenija da se objasnuvaat
kako direktna ili indirektna posledica na frustracijata kako edinstven
izvor na agresijata. Neodr`livi se i nejzinite stavovi deka sekoja
frustracija vodi kon agresija, kako i toa deka sekoja agresija e destruktivna.
Teorijata na frustracijata sodr`i niza racionalni elementi
koi empiriski se provereni vo psihologijata. Taa mo`e korisno da poslu`i
vo objasnuvawe na kriminalnoto povedenie so elementi na nasilstvo.
Me|utoa, so teorijata na frustracijata ne mo`e dokraj da se
objasni, na primer, maloletni~kata delinkvencija kako ni kriminalitetot
na hendikepiranite i marginaliziranite lica za koi, poradi nivnite
fizi~ki nedostatoci i drugi karakteristiki naj~esto se smeta
deka se frustrirani lica, a sepak projavuvaat nezna~itelna agresija i
kriminalno povedenie.
286
5. TEORIJA NA USLOVUVAWETO
1. Teorijata na uslovuvaweto (bihejvioristi~ka teorija ili teorija
na antisocijalno povedenie) ja zasnoval angliskiot psiholog Hans
Ajzenk (Hans J. Eysenck, Crime and Personality, 1964). Ovaa teorija se
potpira vrz modernata teorija na u~ewe i eksperimentalnite trudovi
od oblasta na uslovuvaweto. Nejzinata osnovnata postavka e deka prestapnicite
se emocionalno nestabilni ekstravertni li~nosti. Taa
emotivna nestabilnost koja ~esto ima psihopatski karakter e bitna
determinanta na kriminalnoto povedenie. 506 Ottamu, za da se rabere
kriminalnoto povedenie treba da se razjasni emocionalnata nestabilnost
kako neposreden i zna~aen faktor na kriminalitetot. Korenite
na taa emotivna nestabilnost, Ajzenk gi gleda vo nervniot sistem i negovata
pomala ili pogolema pogodnost za uslovuvawe, odnosno za formirawe
na opredeleni obrasci na rea|irawe preku usloven refleks.
Spored Ajzenk, poradi razlikite vo retikularnite formacii na
centralniot nerven sistem, postojat ogromni razliki me|u lu|eto vo
pogled na mo`nostite na nivnoto uslovuvawe. Tie razliki se dvi`at
me|u krajniot stepen na ekstravertnost i introvertnost.
505
Ja{ovi}, @. op. cit. str.185-186.
506
"Ajzenk smeta deka ekstravertnite li~nosti vo sporedba so introvertnite,
poretko }e izgraduvaat lesno usloveni reakcii. Vrz osnova na namalenata
uslovlivost socijalnite normi se prezemaat pote{ko i pokratkotrajno."
Kajzer, G. op. cit. str. 220.

Ajzenk tvrdi deka podlo`nosta na uslovuvaweto e biolo{ka
osobina: introvertnite poedinci lesno se uslovuvaat, dodeka kaj ekstravertnite,
od koi vsu{nost i se regrutiraat poedincite so kriminalno
i devijantno povedenie, toa uslovuvawe se ostvaruva mnogu te{ko.
Ekstravertnite lica isto taka se mnogu tolerantni na fizi~ki eksitacii,
na bolka, no mnogu pomalku se tolerantni na psihi~ki li{uvawa
(otsustvo na stimulacii). Kaj niv vsu{nost, postoi "glad za stimulacii"
koja vo eden del gi vodi kon kriminalno povedenie. Vo vrska so
toa Ajzenk veli deka mnogu aktivnosti na kriminalcite kako da poteknuvaat
od dosada, od `elba za stimulacija i izrazenata `elba za izlo-
`uvawe na rizik. 507
Drugiot oblik na povrzanosta na ekstravertnosta so kriminalnoto
povedenie se ostvaruva preku sovesta za koja toj smeta deka e usloven
refleks, t.e. rezultat na trening. So ogled deka ekstravertnite
lica te{ko se uslovuvaat, kaj niv te{ko se formira sovesta kako vnatre{en
vodi~ pa ottamu tie imaat tendencija da stanat psihopati i
kriminaci. 508
Uslovuvaweto e psiholo{ki koncept: proces so koj kaj subjektite
se predizvikuva opredelena reakcija (uslovno povedenie) sekoga{
koga }e mu se prika`e odreden stimul (primer, Pavloviot usloven refleks).
Ajzenk smeta deka ~ovekovata sovest ne e ni{to drugo, tuku
usloven refleks: "sovesta e glavno odgovorna za na{eto op{testveno i
prifatlivo povedenie." Taa sovest e kombinacija i kumulacija na dolg
proces na uslovuvawe. Neuspehot na uslovuvaweto kaj nekoi lica verojatno
}e deluva kako va`na pri~ina tie lica da se ogre{at kon zakonot
i kon op{testvenite obi~ai voop{to. Spored toa prestapnici i devijantni
se lica koi vo detstvoto ne nau~ile (ne interiorizirale) normi
na povedenie, a toa ne se slu~ilo, za{to kaj niv ne uspealo uslovuvaweto.
509
2. Osnovniiot prigovor {to í se upatuva na ovaa teorija proizleguva
od dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa koi poka`aa deka
507
"So ogled na toa {to sekoe socijalno odnesuvawe se temeli vrz procesina
uslovuvawe, od strana na roditelite, nastavnicite, vrsnicite i partnerite,
ovie procesi spored Ajzenk, go determiniraat podocne`noto odnesuvawe.
No, bidej}i ekstravertniot, poradi polo{ata uslovlivost, po~esto
mora da se konfrontira so soodvetni stimuli odo{to introvertniot, Ajzenk
smeta deka mo`e da go izvede zaklu~okot za dispozicija na ekstrovertniot za
prestapni{tvo. Postojanoto disocijalno odnesuvawe se sfa}a, pred sî, kako
posledica od nedostatno izgradenite reakcii na strav. Ajzenk smeta deka storitelot
ne go izvr{il kriminalnoto delo, tuku ne bil popre~en vo toa.
Osven toa, spored nego, golemata emocionalnost {to se zabele`uva kaj prestapnicite
ja prezema funkcijata na pottiknuva~." Ibid, str. 231.
508
Ja{ovi}, @. op. cit. str. 187
509
Navedeno spored Jankovi} - Pe{i}, op. cit. str. 45
287

ekstravertnite prestapnici ne poka`uvaat pogolemo u~estvo vo vr{eweto
na krivi~nite dela. 510
288
III. PSIHOPATOLO[KI TEORII
1. Psihopatolo{kite teorii ili teorii na psihi~kite abnormalnosti
se zasnovaat na pretpostavkata deka prestapnicite vo pogolemi
del se so naru{ena psiha (du{evni nenormalnosti) odo{to e toa
slu~aj so licata koi ne se prestapnici. Za niv, vsu{nost, e karakteristi~no
toa {to pri~inite na kriminalitetot nastojuvaat da gi dovedat
vo vrska so mentalnata defektnost na opredeleni poedinci, odnosno
so tvrdeweto deka kriminalitetot pretstavuva izraz na patologijata
na teloto i umot.
So sli~ni, vo osnova bliski istra`uvawa na antropolo{kite i
biolo{kite teorii, kako {to ve}e imavme prilika da vidime, glavno
se zanimavale psihijatrite Despin (P. Despin), Eskirol (Eskirol), Morel
(Benedict A. Morel), Mensli (Henry Mandsley), Pinel (Phillipe Pinel, 1745-
1826), i drugi. Pinatel istaknuva deka u{te vo 1808 godina, Kabanis
(Cabanis) gledal vrz zlostornicite kako na du{evno bolni lica i deka
ova sfa}awe go prifatile Eskirol, Moro de Tur (Moreau de Tours) i
osobeno Dali (Dally), koj vo 1895 zastapuval gledi{te na celosno izedna~uvawe
na zlostornikot so du{evno bolnoto lice. 511 Spored ovie
avtori, bitni pri~ini na kriminalitetot se mentalnite i emocionalnite
naru{uvawa od konstitucionalen karakter.
Poznato e deka vo ovaa nasoka vr{el istra`uvawa i Lombrozo
i deka ja iznesol pretpostavkata za vlijanieto na pote{kite psihi~ki
naru{uvawa (psihozi i epilepsija) vrz kriminalitetot. 512
Sfa}awata spored koi du{evnite rastrojstva imaat zna~itelno
vlijanie vrz predivikuvaweto na kriminalitetot ne í pripa|aat samo
na starata psihijatriska literatura. Takvite istra`uvawa se sre}avaat
i vo tekot na celiot XX vek. Ona {to, me|utoa, gi razlikuva ovie
razmisluvawa se sostoi vo nastojuvaweto vo objasnuvaweto na
kriminalnoto povedenie na li~nosta psihi~kite rastrojstva sekoga{
da se kombiniraat so drugi, psiholo{ki i op{testveni faktori {to
im dava podrugo neekstremno zna~ewe. Toa, na primer, mo`e da se
510
Za teorijata na Ajzenk i kriti~kite zabele{ki {to mo`at da í se
upatat podrobno A~imovi}, M. Bihejviorizam u kriminologiji, JRKKP, Beograd,
1975/2, str. 219-231.
511
Pinatel, J, op. cit. str. 23.
512
Sored Lombrozo, nitu eden od atavisti~kite fenomeni koi se javuvaat
kaj rodeniot zlostornik ne izostanuva kaj epilepsijata... Me|utoa, u~estvoto
na epilepsijata vo proizvodstvoto na efekti ne go isklu~uva atavizmot,
za{to i dvete podednakvo gi opfa}aat karakteristikite, vo isto vreme
atavisti~ki i patolo{ki. Vidi: Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, str. 64-65.

zbele`i kaj psihoanaliti~kite teorii, teorijata na frustracijata i
uslovuvaweto koi pri objasnuvaweto na kriminalnoto povedenie na
li~nosta vnesuvaat i opredeleni psihiopatolo{ki rastrojstva. 513
2. Vakvite sfa}awa naidoa na opravdani kritiki pred sî vrz
empiriska osnova. Takvite istra`uvawa, nitu onie od XIX vek, ni podocne`nite,
ne mo`ea da se izveduvaat na nau~no besprekoren na~in.
Pogolemiot broj istar`auva~i, psihi~kite abnormalnosti gi ispituva
kaj prestapnicite {to davaa soglasnost za nivna celosna opservacija.
Toa e me|utoa, izbrana kategorija na poedinci kaj koi verojatnosta
deka poseduvaat psihi~ki abnormalnosti odnapred e opredelena.
Takvite lica natamu se baraat me|u zatvorenicite koi pretstavuvaat
pote{ki slu~ai na zlostornici, odnosno od niza pri~ini se izostavuvaat
osudenicite na kratki kazni li{uvawe od sloboda, so ogled na nivnata
krivi~na neodgovornost nepresmetlivite lica i, se razbira,
onie lica {to voop{to ne se osuduvani. Nakratko, ovie istra`uvawa
bea vr{eni vrz mali i odbrani grupi na prestapnici i retko bea koristeni
kontrolni grupi, a seto toa ja osporuva nau~nata vrednost na
dobienite rezultati.
Denes, me|utoa, me|u kriminolozite sepak dominira misleweto,
ili podobro ka`ano pretpostavkata, deka vrz antisocijalnoto povedenie
na poedincite koi slobodno `iveat vo op{testvoto sepak ostvaruvaat
opredeleno vlijanie i mentalnite rastrojstva na poedinecot.
IV. SOCIOLO[KI TEORII
Na ova mesto go pomestuvame izlo`uvaweto na nekolku specifi~ni
sociolo{ki teorii za kriminalitetot {to se pojavija vo amerikanskata
kriminolo{ka literatura vo dvaesetitte godini od XX vek.
Spored ovie teorii poznati pod nazivot teorii na grupite, osnovnite
pri~ini na kriminalitetot se baraat vo op{testvoto koe pretstavuva
zbir na razli~ni horizontalno i vertikalno rasporedeni grupi, vo
~ii ramki se formira i razviva li~nosta na prestapnikot kako
entitet koj e podo`en na razli~noto vlijanie na me|ugrupnite interakcii.
Su{tinata na ovie sfa}awa e svrteno kon izu~uvawe na strukturata
na op{testvenite grupi, pravilata na povedenie vo tie grupi i
nivnite me|usebni odnosi. Tie grupi koi mo`at da bidat globalni,
primarni i sekundarni, imaat razli~ni sfa}awa, kulturni vrednosti
i normi koi mo`at da bidat vo sudir so op{tova`e~kite normi na povedenie.
Vo ramkite na sekoja od tie grupi postoi silna tendencija za
po~ituvawe na vnatre{nite vrednosti i standardi. Poradi interioriziraweto
na tie vrednosti, poedincite pretstavuvaat nivna neizbe`na
emanacija. Ottamu, prestapnicite nu`no se formiraat vo onie grupi
513
Vidi: Mannheim, H, op. cit. str. 243-253 i 286-293.
289

vo koi dominiraat antisocijalni obraci na povedenie.
Za ovie teorii e zna~ajno i toa deka so niv se te`nee ne samo
kon nau~no objasnuvawe na kriminalitetot, tuku i na devijantnite pojavi.
Osnovnite pri~ini {to dovedoa do vakvite sfa}awe vo kriminologijata
se nao|aat: 1 0 vo migracionite dvi`ewa koi ja formiraa
realnosta na amerikanskoto op{testvo sostaveno od razli~ni nacionalni,
etni~ki, kulturni i socijalni grupi koi se nao|aat vo razli~ni
formi na zaemen dopir, me|usebni sudiri i slo`eni odnosi vo ramkite
na sekoja grupa, 514 2 0 vo brzoto tempo na industrijalizacijata i urbanizacijata,
3 0 vo ekonomskata kriza od dvaesetite i triesetite godini
na XX vek i ogromnite socijalni problemi koi ja sledea taa kriza,
kako i 4 0 vo pojavata na organizirani formi na kriminalitetot za koi
isto taka e karakteristi~no grupnoto povrzuvawe i deluvawe.
290
1. VOVEDNI ZABELE[KI
1. Pred da preminime na razgleduvaweto na glavnite sovremeni
sociolo{ki teorii smetam deka e nu`no prethodno da se dade objasnuvawe
na nivniot osnoven poimen instrumentarium. Takviot priod e od
golemo zna~ewe so ogled na toa deka kriminologijata kaj nas se izu-
~uva na pravnite fakulteti kade studentite ne raspolagaat so dovolni
sociolo{ki predznaewa za celosno razbirawe na nekoi od va`nite
aspekti {to se koristat kako po~etna osnova na ovie sociolo{ki, ili
u{te poprecizno, socijalnopsiholo{ki teorii za pojavata i pri~inite
na kriminalnoto povedenie. Vo taa smisla }e se ograni~am samo vrz
objasnuvaweto na poimite: kultura, zaednica, socijalna dezorganizacija,
normi i vrednosti, sudir na vrednosti (kulturen konflikt), op{testvena
kontrola i devijacija.
2. Kultura. Kulturata e pove}esloen i fluiden poim koj te{ko
mo`e i da se opi{e, a kamoli da se definira. Ottamu se javuvaat najrazli~ni
definicii koi, sepak, vo osnova se soglasuvaat deka kulturata
e sostaven del na celokupniot op{testven i individualen `ivot {to
gi opfa}a najrazli~nite ~ovekovi aktivnosti: od sekojdnevnite odnesuvawa
do duhovnoto tvore{tvo - materijalnite i duhovnite pridobivki
(dobra i vrednosti) {to gi ostvaruva ~ovekovoto op{testvo. Soglasno
toa razlikuvame materijalna kultura (go opfa}a seto ona {to
nastanuva so posredstvo na ~ovekoviot trud kako obrabotka na priro-
514
Mo{ne slikovit prikaz na ovie okolnosti mo`e da se najde kaj
Eliot, M. op. cit. str. 217-238. Spored nea, Amerika be{e kulturna sredina vo
koja brojni grupi od Evropa, Afrika i Azija go slevale svoeto nasledstvo vo
vistinski mozaik. Sekoja od tie grupi pridonese za neizmernoto bogatstvo na
amerikanskito `ivot, no i do zbrka na op{testvenite vrednosti i nesnao|awe
na poedincite. (str. 228)

dnite i kako proizvodstvo na novi predmeti) i duhovna kultura (gi
opfa}a site formi na izrazuvawe so koi ~ovekot gi soop{tuva svoite
iskustva, soznanija idei i vizii: pismenost, filozofija, nauka i umetnost).
Kulturata isto taka ja so~inuvaat site op{testveni obi~ai,
naviki, normi, zakoni i sistemi na komunikacija i simboli. Vo kulturata
vleguvaat i kulturnite naviki i potrebi kako i informaciite i
odlukite na ~ovekot za koj se veli deka e "kulturen ~ovek." I najposle,
pod kultura se podrazbiraat i kulturnite institucii (biblioteki, teatri,
muzei i galerii, obrazovni ustanovi) no, nepravedno e {to ottamu
poimot na kulturata ~esto se stesnuva i sveduva samo na niv. Ili
nakratko, kulturata e zbir na site materijalni i duhovni vrednosti
bez koi ne bi mo`elo da postoi nitu samoto op{etstvo, ni poedinecot
kako ~ove~ko su{testvo, za{to sekoj trud se vr{i so pomo{ na nekoe
sredstvo, vrz osnova na nekoja zamisla i so nekoja cel vo procesot koj
gi vklu~uva najva`nite komponenti na kulturata.
Navedenoto ima cel da gi prika`e osnovnite elementi {to go
so~inuvaat poimot kultura za koja ima tolku posebni definicii kolku
{to ima i avtori {to na bilo koj na~in se zanimaat so ovoj fenomen.
Vakvoto potsetuvawe e me|utoa, zna~ajno za podobro razbirawe na
poimot na kulturata {to e prifatliv za teoriite {to ovde se obrabotuvaat.
A za site niv, mo`e slobodno da se ka`e deka e karakteristi-
~na definicijata na Merton, spored koja "kulturata vo osnova pretstavuva
organiziran sistem na normativni vrednosti koi upravuvaat
so povedenieto koe e zaedni~ko za opredeleno op{testvo ili op{testvena
grupa." 515 Vo vaka koncepiraniot kulturen sistem, dva elementi
se od posebno zna~ewe: vrednostite i institucionaliziranite normi.
Prviot element gi pretstavuva kulturno definiranite celi, streme`i
i interesi koi se smetaat za legitimni za celoto op{testvo ili
za oddelnite grupi. Vo sodr`inata na elementot na vrednostite preovladuva
elementot na normativnost vo smisla {to vrednostite pretstavuvaat
nekoi standardi, fundamentalni normi koi mo`at da proizvedat
kompleks na institucionalni normi. Ovie normi go pretstavuvaat
drugiot element na kulturniot sistem. Tie gi definiraat i
gi kontroliraat prifatlivite, odnosno institucionalno propi{anite
na~ini za postignuvawe na celite - vrednostite.
3. Zaednica. Za sfa}aweto na poimot zaednica vo sociolo{ite
teorii {to ovde gi analizirame, ogromno e vlijanieto na Ferdinand
Tenis (Ferdinand Tönnies, 1855-1936). Imeno, re~isi od site pretstavnici
na ekolo{kata teorija i teoriite na grupite se pravi razlika me|u
poimite zaednica (obi~no gradot ili nekoj negov del) i op{testvo. 516
515
Merton, R. K. Social Theory and Social Structure, New York, Free Press,
Glencoe, 1968 , str. 162.
516
"Tenis razlikuva dve formi na op{testvo: zaednica (Gemeinschaft) i
op{testvo (Gesellschaft). Zaednicata e takov op{testven oblik koj se zasnova
291

Pod zaednica se podrazbira kolektiv na poedinci, grupi i institucii
koi poseduvaat organska dinamika tolku kolku {to se konstituirani
so zbirot na prirodnite prostori koi zavisat edni od drugi,
se prepletuvaat edni so drugi, sekoja od ovie oblasti e dirigirana od
centarot {to preovladuva, a nivnite karakteristiki (fizi~ki, op{testveno
korelativni) variraat spored rastojanijata vo odnos na ovoj
centar. Natprevarot se smeta kako va`en faktor vo zaednicata i glavna
sila koj go uslovuva opredeluvaweto na relativnite pozicii na razli~nite
elementi na prostornite relacii so tekot na vremeto koga
ramnote`ata vo zaednicata e naru{ena. Promenite vo zaednicata se
determinirani so sposobnosta na ~ovekot da se premestuva. Op{testvoto
se karaterizira so kulturno nivo na povrzuvawe, dodeka zaednicata
e biolo{ka celina. Poimot na socijalna zaednica (community) vo
tradicijata na amerikanskata sociologija, vsu{nost, vo prv red se definira
so pomo{ na socijalni varijabli kako {to se, na primer, semejstvo,
grupa, poedinec, me|usebni odnosi i sl., a kako korektivna ili
varijabla od vtor red, se pojavuva soodvetna dimenzija na prostornite
odnosi. Zaednicata sekoga{ e smestena vo soodvetna prostorna ramka,
a prou~uvaweto na zaednicata - semejstvoto, grupite, instituciite na
maliot grad - sekoga{ se ostvaruva preku obidi na ispituvawe na aspektite
na interakciite me|u prostornite i socijalniet elementi na zaednicata.
517
Problemot na gustinata na populacijata i za~estenosta na op{-
testvenite kontakti ima golemo zna~ewe za izu~uvaweto na kriminogenite
okolnosti vo zaednicite. 518
vrz "vnatre{ni," "su{testveni" vrski, kako {to se, na primer, vrski spored
krvnoto srodstvo i instinktivnoto ~uvstvo na pripadnosta na opredelena
grupa koja proizleguva od nego. Op{testvata pak, se oblici {to gi povrzuva
voljata za postignuvawe na nekoja zaedni~ka cel so posredstvo na zedni~ki,
organizirani usilbi. Vo prviot oblik na op{testvoto Tenis gi pomestuva semejstvoto,
plemeto i sl., a vo vtoriot, dr`avata i raznite op{testveni organizacii."
Gori~ar, J. op. cit. str. 89.
517
Vidi: ^aldarovi}, O. Urbana sociologija, Socijalna teorija i urbano pitanje,
Globus, Zagreb. 1985, str. 31-32.
518
Spored Park i Barxes (R. Park and E. W. Burgess, Introduction to the Sciance
of Sociology, 1921) lokacijata polo`bata, ekolo{kata i me|uzavisnost se
karakteristikite na zaednicata, a statusot, subordinacijata, superordinacija
i kontrola se karakteristiki na op{testvoto.
Roderik Makkenzi (Roderick McKenzie, 1885-1940, The Ecological Approach
to the Sudy od Human Community, 1968) razlikuva nekolku vidovi na zaednici
postaveni vrz ekonomski parametri: 1 0 primarna zaednica (zemjodelsko
sredi{te, rudarska naselba, ribarska naselba), 2 0 sekundarna zaednica koja gi
zadovoluva sekundarnite funkcii (komercijalna, distributivna zaednica), 3 0
industriski grad, i 4 0 zaednica koja nema distinktiven oblik nitu funkcii.
292

4. Op{testvenata dezorganizacija. Istra`uvawata na kriminalnata
i osobeno devijantnata i dezintegriranata li~nost se samo
eden specijalen vid na istra`uvawe na op{tiot odnos na li~nosta i
op{testvoto koi poa|aj}i od nau~no doka`aniot fakt deka vo formiraweto
na edna li~nost presudno vlijanie ima op{testvenite faktori,
i deka moraat vo toa isto op{testvo da se baraat i pri~inite na
dezintegriranata li~nost. Na toj na~in dojde do sfa}aweto deka postojat
izvesni op{testvei odnosi i procesi koi go uslovuvaat i za koe
neposredno e vrzano postoeweto na dezintegriranata li~nost i koi
mo`at da se opfatat so poimot op{testvena dezorganizacija. 519
Op{testvenata dezorganizacija go naso~uva svoeto vnimanie
vrz harmoni~nite i neharmoni~nite aspekti na op{testvenata struktura
kako takva. Sledovatelno na toa, taa se zanimava so na~inite i
stepenite do koi aktivnostite implicirani vo op{testvenite organizacii
zaemno se zasiluvaat ili zaemno se protivre~ni. Od toa proizleguva
deka nejzinoto interesirawe za poedinecot e sporedno, a koga
individualnite zadovoluvawa mo`at da stanat va`ni, tie sepak ne
pretstavuvaat nekoj pova`en kriterium na socijalnata organizacija.
Op{testvenata dezorganizacija na ist na~in se razlikuva od izu~uvaweto
na konformizmot i devijaciite, odnosno neprestapni~koto i
prestapni~koto povedenie na poedinecot, ili od stepenot do koj op{-
testvenite normi navistina se po~ituvaat vo individualnoto povedenie
(op{testvena kontrola). 520 Vo soglasnost so navedenoto op{test-
Spored Virt (L. Wirth, The Scope and Problems of the Community, 1964)
grupite se bilo koj agregat ili zdru`enie na lu|eto koi imaat ne{to zaedni-
~ko i ~uvstvo na pripadnost edni kon drugi, i deka treba da se razlikuvaat dva
vida na grupi: zaednica i op{etstvo. Osnovnite karakteristiki na zaednicata
se sodr`ani vo slednive kategorii: simbioti~ki odnosi, dimenziite na
prostor i vreme, karakteristikite na fizi~kata struiktura, kompeticija i
podelba na trudot. Karakteristikite na op{testvoto se: komunikacija, konsenzus,
deluvawe na normite i vrednostite, postoewe na svesna socijalna kontrola
i kolektivni akcii.
Spored Zorbo (H.W. Zorbaugh, The Gold Cosat and the Slum,1929) edno podra~je
stanuva zaednica edinstveno preku zaedni~koto iskustvo na lu|eto koi
`iveat vo nego, {to rezultira so toa tie da stanat kulturan grupa so svoja
tradicija, sentimenti, streme`i, zaedni~ki spomeni, odnosno taa se pretvora
vo centar na veruvawe, ~uvstva i akcii. Zaednicata e zna~i, lokalno podra~je
na koe lu|eto koristat zaedni~ki jazik, se podlo`uvaat na isti obi~ai, ~uvstvuvaat
pomalku ili pove}e isti sentimenti i deluvaat pod isti impulsi".
519
[padijer, J. Neka shvatanja pojma dru{tvene dezorganizacije, Gledi{ta,
Beograd, 1961/5, str. 62.
520
Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. Sociology the Progress of a Decade
- A Collection of articles, Prentice-Hall, INC, Englewood Cliffs, N.J. 1961. Trudot na
Ralph T. Sudir na vrednostite vo op{testvenata dezorganizacija, str. 523.
293

venata dezorganizacija na najop{to nivo najednostavno mo`e da se definira
kako proces na raslojuvawe na vnatre{nite odnosi vo op{-
testvenata struktura. 521
Op{testvenata dezorganizacija, spored Jankovi} i Pe{i}, 522
pretstavuva poim koj se doveduva vo vrska so podra~jeto na op{testvenite
problemi, devijacii i kriminalnoto povedenie, i toa na dva na-
~ini.
1 0 Op{tesvenata dezorganizacija najprvin ozna~uva proces koj
doveduva do javuvawe na individualna dezorganizaija, {to zna~i deka
taa e edna od pri~nite na kriminalitetot. Avtori na ovaa koncepcija
(dezorganizacija kako mo`na pri~ina na kriminalitetot), so koja se
koriste{e ekolo{kata teorija, se ~ika{kite sociolozi Viliam Tomas
(William Issac Thomas, 1863-1947) i Florian Znawecki (Florian Znaniecki,
1882-1957). 523
521
Milutnovi} smeta deka poimot op{testvena dezorganizacija "naj~esto
se upotrebuva za toa so nego da se ozna~i seto ona {to ne e vo soglasnost
so normalno uredeniot i oraniziran `ivot, {to izrazuva neprilagodenost
i rascep na edinstvoto i celite, {to vodi kon naru{uvawe na normalnoto funkcionirawe
na poedincite i grupite, uslovuvaj}i edna neuramnote`ena sostojba
koja go onevozmo`uva kontroliraweto i naso~uvaweto na op{testvenite
uslovi i promeni. Vsu{nost, akcentot se stava na dezorganizacijata vo uslovi
na promeneti uslovi na `ivotot i pojavata na neprilagodenost na novite
uslovi. M. H. Naumayer, veli deka neuramnote`enata sostojba, koja se sozdava
od neadekvatnoto prilagoduvawe na licata i grupite, instituciite i standardite,
vo uslovi koi se menuvaat, e glavna karakteristika na socijalnata dezorganizacija."
Milutinovi}, M. Kriminologija, op. cit. str. 129.
522
Jankovi~-Pe{i}, op. cit. str. 53.
523
"Tomas i Znawecki socijalnata dezorganizacija ja definirale kako
slabeewe na vlijanieto na postojnite op{testevni pravila vrz povedenieto
na oddelni ~lenovi na grupata, zna~i, kako edna sostojba sli~na na Dirkemovata
anomija. Spored niv socijalnata dezorganizacija se javuva koga individualite
stavovi (subjektivni sociopsiholo{ki elementi na stvarnosta) se
menuvaat taka {to doa|aat vo sprotivnost so op{testvenite vrednosti (objektivni
elementi na op{testvenata stvarnost, koi na poedinecot mu se prika-
`uvaat kako dadeni). Ottamu {to op{testvenite pravila se vo soglasnost so
op{testvenite vrednosti, nivnoto vlijanie vrz poedinecot ~ii stavovi se
izmeneti stanuvaat se poslabi. Taka sfatenata socijalna dezorganizacija e
permanenten op{testven proces. Op{testvoto ne e ni{to drugo tuku dinami-
~ka ramnote`a na procesite na dezorganizacija i reorganizacija (ili rekonstrukcija).
Retki se slu~aite koga procesot na dezorganizacijata napreduva
tolku mnogu da dovede do celosen raspad na op{testvenata grupa. Po pravilo
procesite na rekonstrukcija povtorno vospostavuvaat soglasnost me|u vrednostite
i stavovite, i toa po pat na promena na op{testvenite vrednosti. Na
toj na~in povtorno se vra}a silata i efikasnosta na op{testvenite pravila.
294

2 0 Od druga strana op{etstvenata dezorganizacija ozna~uva
edna, nepo`elna op{testvena sostojba koja sama po sebe pretstavuva
op{testven problem i koja sama po sebe e devijantna, odnosno prestapni~ka.
Avtori na ovaa koncepcija (dezorganizacijata kako kriminalna
op{testvena sostojba), koja osven terminot ima malku zaedni~ko
so prethodnata, se Mejbl Eliot (Mabel Eliott) i Frensis Meril (Frencis
Merrill). Taa koncepcija prejde vo funkcionalisti~koto objasnuvawe na
kriminalitetot.
5. Normi i vrednosti. Aktivnostite koi ja pretstavuvaat op{-
testvenata struktura naj~esto se opi{uvaat so izrazot norma (normes)
i vrednosti (values). Na toj na~in op{testvenata dezorganizacija mo`e
da se konceptualizira i prika`e so terminite na izvesni sudiri me|u
normite i vrednostite. Op{testvenata dezorganizacija se zanimava so
na~inite na me|useben sudir na aktivnostite koi vo izvesna smisla gi
prozvela i ozakonila op{testvenata struktura. Koga se podvlekuvaat
sudirite me|u normite i sudirite me|u vrednostite se dobivaat skoro
isti rezultati, me|utoa korisno e me|u ovie dve koncepcii da se pravi
razlika. 524
Op{testvenite normi se propisi koi se odnesuvaat na povedenieto,
uveruvawata i zabranite, na izvesni vidovi na povedenie i uveruvawe.
Tie se izjavi na volji koi nalo`uvaat deka izvesni vidovi na
povedenie i uveruvawa treba da se sledat ili izbegnuvaat toga{ koga
takvite izjavi se op{to usvoeni vo edno op{testvo i koga sekoj poedinec
ima ~uvstvo deka tie se op{toprifateni od strana na drugite. Za
najgolemiot del na op{testvenite aktivnosti op{testvenite normi ne
se jasno utvrdeni. Ona {to nie idealno go zamisluvame kako op{testveni
normi vo praktikata, bara da se spoi so op{testevnite vrednosti.
Nasproti na op{etstvenata, individualnata dezorganizacija pretstavuva
sostojba vo koja poedinecot ne uspeva svojot li~en `ivot da go organizira
taka {to efikasno }e gi ostvaruva svoite osnovni interesi i celi. Me|u
ovie dva vida na organizacija ne postoi nikakov aprioren odnos - kauzalen
ili kakov i da e drug. Slu~aite na individualna dezorganizacija mo`at da se
javuvaat vo otsustvo na op{testvenata, isto kako {to socijalnata dezorganizacija
mo`e da postoi, a da ne dovede do individualni dezorganizacii. Nivniot
odnos e od empiriska priroda i pretstavuva pra{awe koe vo sekoj konkreten
slu~aj treba da se istrauva." Ibid, str. 53.
524
"Normite se pravila za odnesuvawe na lu|eto vo op{testvoto i pretstavuvaat
sistem na zaemni prava i dol`nosti na lu|eto vo op{testvenite
odnosi. Vo na~elo, odnosot me|u normite i vrednostite e odnos me|u sredstvata
i celite: normite go nalo`uvat ona povedenie za koe e najverojatno deka }e
dovede do ostvaruvawe na nekoja sakana vrednost. Me|utoa... me|u normite i
vrednostite mo`e da postoi neusoglasenost, taka {to postapuvaweto sprema
normite ne pridonesuva za ostvaruvawe na vrednostite." Jankovi}-Pe{i}, op. cit.
str. 10.
295

Op{testvenite vrednosti se objekt vrz koj se gleda povolno ili nepovolno,
na ist na~in kako i na normite. Kako objekti, vrednostite se
odnesuvaat na ne{to {to mo`e da se obezbedi ili postigne. Tie se sostojat
od atributi ili krajni produkti na aktivnostite. Ottamu, koga
na voobi~aen na~in se ka`e deka treba da se zboruva vistinata (norma)
zna~i deka vistinoqubivosta (vrednost) e dobra rabota.
Vrednostite i normite se dve strani na edna ista pojava i vo
izvesna smisla dve mo`nosti za da se iznesat isti mislewa. Me|utoa,
postojat barem dve zna~ajni razliki, Prvo, vo op{testvoto postoi pogolemo
soglasuvawe vo pogled na vrednostite odo{to vo pogled na normite,
me|utoa specifi~nite vrednosti na povedenie poslabo se definirani.
Spored toa, site }e se soglasat deka zdravjeto, ubavinata,
karakterot i parite se dobra rabota (pozitivni vrednosti), me|utoa
postoi golema zbrka okolu toa {to ja so~inuva ubavinata i karakterot
ako odredena odgovornost le`i vrz indivuduata za postignuvawe na
tie pozitivni vrednosti na zdravje i pari. Vtoro, koncepcijata na
op{testvenite vrednosti donekade e popro~istena od koncepcijata za
op{testvenite normi. Mo`e da se smeta deka e vredno da se poseduva
nekoj predmet, zatoa {to toj na svojot sopstvenik }e mu donese odobruvawe
i od strana na op{testvoto, a bez nikakvo ~uvstvo deka i ostanatite
trebalo da baraat da go dobijat. Za osobeni uspesi i osobeni
li~ni kvaliteti mo`e da se stekne priznanie, so ogled deka op{testvoto
gi smeta kako ne{to {to e dobro. Me|utoa, te{ko bi bilo mo-
`no da se najde norma koja propi{uva deka treba da se razvie ve{tina
za igrawe bezbol ili da se sobiraat retki rakopisi, a da im odgovara
na vrednostite koi ovie aktivnosti gi sodr`at. 525 Ottamu, pogolemiot
broj pretstavnici na sociolo{kata {kola se opredeluvaat da ja posmatraat
op{testvenata dezorganizacija pobrgu kako sudir na vrednosti
odo{to kako sudir na normi.
6. Sudir na vrednosti (kulturen konflikt). Op{testvenata dezorganizacija
mo`e da se pretstavi kako sostojba na sudir na op{testvenite
vrednosti. Toa zna~i deka izvesni op{testveno potvrdeni
vrednosti vo praktikata se neodrl`ivi so ogled deka se sudiraat so
dostigawata na drugi, isto taka, op{testveno potvrdeni vrednosti.
Ovie sudiri postojat ili me|u vrednostite prifateni od site ~lenovi
ili grupi vo op{testvoto ili me|u vrednostite koi im pripa|aat na
razni podgrupi vo op{testvoto. Vo vtoriot slu~aj razni grupi vo
op{testvoto mo`at da se stremat kon vrednosti koi me|usebno se sprotivstaveni
taka {to aktivnostite na edna grupa se sudiraat so aktivnostite
na druga grupa. Najjasen primer na ovoj vid na konflikti mo`e
da se najde vo postoeweto na etni~ki grupi so razli~ni vrednosti i kaj
ekonomski klasi so vrednosti koi im se sprotivstavuvaat na vrednostite
na drugite klasi. Ova zna~i deka izvesni potvrdeni vrednosti se
525
Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. op. cit. str. 523-524.
296

neodr`livi vo praktikata iako pritoa ne se naru{uvaat dostigwata
na drugite op{testveni vrednosti koi isto taka se op{testveno potvrdeni.
Me|utoa, i onie vrednosti koi re~isi site ~lenovi i grupi vo
op{testvoto gi prifatile mo`at da dojdat vo sudir kako {to toa e
slu~aj kaj op{toto prifa}awe na individualisti~kiot natprevar
kako pozitivno dobro. Istovremeno se smeta deka humanitarnata sorabotka
e pozitivna vrednost. Vo ovoj slu~aj problemot ne e vo toa {to
edna grupa isklu~ivo se identifikuva so ovie vrednosti, a druga grupa
so drugi vrednosti, tuku vo toa {to site grupi vo celot ja prifa}aat i
ednata i drugata vrednost. 526
Sudirot na kulturite nu`no se odnesuva na op{testvenite vrednosti
(nema sudiri na primer, me|u materijalnite dobra na kulturata).
Pritoa toj sudir mo`e da se posmatra kako nus-produkt na porastot
na civilizavcijata ili kako sudir na kulturni kodeksi. Vo prviot
slu~aj ve}e samata sostojba na sovremenata zapadna kultura koja e
neprilagodena i dezorganizirana, pru`a dosta osnovi mnogubrojnite
produkti na taa kultura istra`uva~ite da gi pomestat vo kriminalitet.
Taka na primer, Saterlend objasnuvaweto na zlostorstvoto go nao|a
vo transformiranata amerikanska kultura.
7. Op{testvena kontrola. Poimot op{testvena (socijalna) kontrola
za prvpat e upotreben od strana na Robert Park so cel da se
premosti distinkcijata me|u poedine~noto (individualnoto) i grupnoto
(kolektivnoto) i otoga{ stana edna od osnovnite kategorija koja
obemno se koristi vo ovie teorii. 527 Pritoa, pod op{testvena kontrola
se podrazbiraat kako neformalnata taka i formalnata op{testvena
kontrola. Neformalna socijalna kontrola (neformalna reakcija)
pretstavuva sistem na merki (na primer, prekor, potsmevawe, otfrluvawe,
sovetuvawe, kritika, uveruvawe i sl.) preku koi op{testvoto gi
naso~uva svoite ~lenovi kon prifa}awe na op{testveno prifatenite
normi na odnesuvawe (konformizam) {to tie ve}e gi prekr{ile. 528
Pod neformalna socijalna kontrola me|utoa, se podrazbiraat i site
oblici na institucionalni i voninstitucionalni deluvawa vrz socijalizacijata
na poedincite na na~in so koj vrz niv se vlijaae da usvojat
opredeleni povedenija vo op{testvoto odnosno da ne dojde do nivno ne-
526
Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. op. cit. str. 524-525.
527
Park, R. E. and Burgess, E. W. Introduction to the Science od Sociology,
University of Chicago, Press, Chicago, 1921.
528
Ovaa kontrola se ostvaruva od strana na semejstvoto, u~ili{teto,
prijatelite, rabotnata organizacija i sl. Neformalnata op{testvena kontrola
mo`e da se ostvaruva i od strana na profesionalni vondr`avni organizacii,
na primer, na aerodromi, pristani{ta, vo banki, muzei, prodavnici,
po{ti, bolnici, hoteli, kaj soobra}ajnite sredstva, na razni priredbi na koi
masovno se u~estvuva, vo dr`avni organi i osobeno vo stopanskite organizacii.
297

konformisti~ko odnesuvawe. Vtoroto sfa}awe na neformalnata op{-
tetestvena kontrola e karakteristi~no za pretstavnicite na najgolemiot
broj od teoriite za koi ovde raspravame i pretstavuva nivno pojdovno
stojali{te. Formalna socijalna kontrola (formalna reakcija)
e naziv za dejnosta na zvani~nite organi na krivi~nopravniot progon
koi gi sozdavaat zakonskite normi (odreduvaat koi povedenija se zabraneti
i so koi sankcii se zakaneti), gi tolkuvaat i primenuvaat. 529
Formalnata socijalna kontrola e osnoven poim vrz koj se izgradeni
stavovite na socijalniot interakcionizam, teorija vrz koja podocna
posebno }e se zadr`ime.
8. Devijacija ili devijantno povedenie. Spored moe mislewe
najcelosna i istovremeno najbliska do sociolo{kite sfa}awa koi
ovde gi analizirame e definicijata (definicija od aspekt na op{testvenata
struktura) na devijacijata (devijantnoto povedenie) na Mihajlo
Xuri}, spored koja devijantno povedenie pretstavuva 1 0 sekoja ~ove~ka
aktivnost, bez ogled na toa dali se projavuva kako deluvawe,
zazemawe na stav ili mislewe 2 0 koja se nao|a zna~itelno pod ili nad
granicata na dozvolenoto prose~no otstapuvawe 3 0 od op{testvenite
normi 4 0 i koja dokolku vo op{testveni ramki e vidliva 5 0 predizvikuva
spontano ili organizirano op{testveno negoduvuvawe." 530 Ili
nakratko, devijanatno e ona povedenie so koe se naru{uva edna op{testvena
norma na koja sleduva neformalna reakcija. 531
Vakvata pojdovna osnova vo definiraweto na op{testvenata devijacija,
me|utoa vodi kon dve divergentno sprotivstaveni stojali{ta
vo opredeluvaweto na nejzinata uloga (korisnosta) za op{testvenata
struktura vo zavisnost od funkcionalisti~kiot stav za distinkcijata
me|u a) manifestnite (projavenite) i b) latentnite i (prikrienite)
funkcii na devijacijata. Spored prvata opredelba (manifestna fu-
529
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 5. Za poimot i ulogata na socijalnata kontrola
vidi podrobno Kajzer, G. op. cit. str. 92-96 i 99-103.
530
\uri}, M. Devijantno pona{anje i dru{tvena struktura, Sociologija, Beograd,
1961/3-4, str. 104.
531
"Za site funkcionalisti, devijantnosta pretsatvuva objektiven akt
na kr{ewe na institucionalizirani op{testveni normi. Osnoven kriterium
koj go odvojuva konformisti~koto od devijantnoto e usoglasenosta na povedenieto
so "normativnite standardi na zaedni~kata kultura". Ako povedenieto
e usoglaseno so takvite standardi toga{ zboruvame za konformizam, a ako ne
e - na delo imame devijacija. Najposle funkcionalistite raskinuvaat so tradicijata
vo ramkite na sociolo{koto prou~uvawe na devijaciite da se ocenuva
i opredeluva moralnoto. Za niv devijantnoto povedenie e kr{ewe na normite
na opredelen op{testven poredok. Kako takvo toa ne mora da bide nemoralno.
Konformizmot i devijantnosta, sami po sebe, ne zboruvaat ni{to za
eti~kata dimenzija na povedenieto i nema nikakvi pri~ini edno da se izedna-
~uva so moralnoto, a drugo so nemoralnoto." Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 61.
298

nkcija na devijacijata) zastapuvana od Talkot Parsons (Talkot Parsons),
devijacijata ima disfunkcionalna uloga (devijacijata e pojava koja ja
naru{uva stabilnosta na sistemot). Sprotivno na toa, spored privrzanicite
na tn. latentnata op{testvena funkcija na devijacijata, taa
ima funkcionalna (korisna) uloga za odr`uvaweto na op{testveniot
sistem (devijacijata e pojava za odr`uvawe na su{testvenite op{testveni
institucii).
1 0 Spored osnova~ot na funkcionalizmot Parsons, vo sredi-
{teto na op{testvoto sfateno kako sistem se nao|a sistem na me|usebno
povrzani deluvawa na poedincite. Devijantnoto povedenie mo`e
analiti~ki da se razdeli na pobudi, orientacija i te`i{te na devijacijata.
532 Poedincite mo`at da izberat ili prilagoduvawe na postojnite
op{testveni okolnosti ili da gi otfrlat tie ramki. Ako gi prifatat
postojnite ramki tie mo`at aktivno da u~estvuvaat vo negovoto
funkcionirawe, ili pasivno da mu se podlo`at na sistemot {to mo`e
da odi do perfekcionisti~ko po~ituvawe na postojniot op{testven
sistem. Ako gi otfrlat ramkite na op{testveniot sistem i pritoa deluvaat
vo nasoka na negova promena, tie se agresivni, nepopravlivi i
nepo`elni i zatoa treba da se eliminiraat. Koga poedincite ne gi
prifatat ramkite na op{testveniot sistem vo koj `iveeat se odnesuvaat
pasivno, {to spored Parsons e nesporelivo popo`elno, za{to na
toj na~in se steknuva nezavisnost. Na nivoto na sistemot devijacijata
se projavuva kako tendencija za eden ili pove}e sostavni faktori da se
odnesuvaat na nekoj od na~inite koi pretstavuvaat naru{uvawe na
ramnote`ata na sistemot. Sekoe povedenie koe za posledica ima naru{uvawe
na ramnote`ata (ekvilibriumot) na sistemot e devijantno.
Vakvata opredelba na devijacijata podrazbira deka nitu edna forma na
povedenie ne e sama po sebe devijantna, tuku deka toa se opredeluva od
negovite posledici vrz so~uvuvaweto na op{testvenata ramnote`a
koja e temelna karakteristika na op{testveniot sistem. 533 Op{testve-
532
Nasokata na devijantnata pobuda mo`e da bide dvojna vo zavisnost
od toa dali preovladuva sklonost kon prisilno prilagoduvawe vo konvencionalni
ramki, ili sklonost kon napu{tawe na tie ramki. Devijantnata orientacija
mo`e da bide aktivna ili pasivna vo zavisnost od pomalata ili pogolemata
inicijativa na poedinecot vo procesot na interakcijata so drugite
poedinci. I te`i{teto na devijantnata akcija e dvojno za{to neposredno zavisi
od toa dali vo procesot na interakciite im se dava prednost na normativnite
elementi koi gi reguliraat op{testvenite odnosi, ili na op{testvenite
objekti.
533
"Parsons i negovite sledbenici ne gi interesira devijantnoto povedenie
kako konkreten ~ove~ki i op{testven problem. Tie ne se interesiraat
za realnite op{testveni odnosi, krizi i sudiri, a u{te pomalku gi interesira
prakti~nata strana na re{avaweto na op{testvenite problemi. Tie
poa|aat od eden krajno apstrakten i formalno opredelen proim na op{testve-
299

nata kontrola za nego pretstavuva odgovor na op{testvoto na onie pojavi
koi se opredeluvaat kako devijacii. Na op{testveno nivo taa e
naso~ena na povtorno vospostavuvawe na op{testvenata ramnote`a i
op{testvenoto edinstvo. Kako nejzini pomo{ni sredstva se pojavuvaat
pravoto i pravosudniot sistem kako i site institucii preku koi se
ostvaruva socijalizacijata (semejstvoto, religioznite i kulturnite
ustanovi).
Na nivo na poedinecot devijacijata kako op{testveno povedenie
na poedinecot, Parsons ja posmatra kako motivaciona tendencija
pod ~ie vlijanie poedinecot se odnesuva na toj na~in {to naru{uva
eden ili pove}e normativni obrasci. 534 Na ova nivo, op{testvenata kontrola
e naso~ena na motivacionite procesi i deluva vrz prifa}awe
na opredeleni vrednosti, stavovi, veruvawa i normi na odnesuvawe.
2 0 Vtorata orientacija, na koja í se priklonuvaat pogolemiot
broj funkcionalisti, e pod golemo vlijanie na koncepcijata na Dirkem.
Taa trgnuva od stavot deka devijaciite se negativni pojavi samo
manifestno (vo svoeto projavuvawe) i kako takvi se javuvaat vo svesta
na pogolem broj lu|e, dodeka latentnite funkcii na devijaciite se pozitivni
i korisni, za{to pridonesuvaat za integracija na lu|eto i stabilnosta
na op{testvoto. Vakviot stav e karaktersiti~en za Kaj Erikson
(Kai T. Erickson, Wayward puritans, 1972) i Kingsli Dejvis (Kingsley
Davis, Prostitution, 1961). Taka, spored Erikson, vo op{testveniot `ivot
devijacijata ima uloga da gi istakne i jasno da gi opredeli granicite
na dozvolenoto. Do ovoj zaklu~ok toj do{ol ispituvajki gi prestapni-
~kite povedenija na puritanskite doselenici od Anglija vo Amerika,
koi i pokraj nivniot moralen sistem zasnovan vrz apsolutno ~istunstvo,
prete`no vr{ele seksualni i krivi~ni dela protiv crkvata i religijata.
535
Spored Dejvis, prostitucijata e funkcionalna (korisna op{teniot
sistem, so cel da gi utvrdaat osnovite na negovoto odr`uvawe, Za funkcionalistite,
osnovnoto svojstvo na sistemot e negovata institucionalizirana,
normativno uredena op{testvena struktura. Ottamu, nivnoto interesirawe
e svrteno kon odr`uvaweto na organizacijata na op{testvoto, odnosno
na op{testvenito poredok. Imaj}i go ova predvid, mo`eme da se slo`ime so
komentarot koj funkcionalistite gi narekuva "tehni~ari na op{estveniot
poredok." Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 61.
534
Ovde e zna~ajno da se spomne deka Parsons mu pridava golemo zna-
~ewe na "sudirot na ulogite"vo razvojot na devijaciite. So ogled na golemiot
broj ulogi koi sekoj poedinec istovremeno gi igra vo op{testvoto (brat, sin,
sportist, nastavnik), mo`no e da dojde do sudir me|u negovite obvrski vrzani
za razli~nite ulogi". Do toa doa|a koga "akterot e podlo`en na sprotivstaveni
nizi na legitimni o~ekuvawa vrz osnova na ulogite, taka {to realno ne
e vo sostojba da gi ispolni site o~ekuvawa." Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 63.
535
Pove}e za toa: Ibid, str. 64 i Eliot, M. op. cit. str. 217-220.
300

stvena pojava), ottamu {to go apsorbira vi{okot na seksualnata energija
koja ne mo`e da se potro{i vo tradicionalniot brak. 536
9. Vrz ostanatite podrobnosti, koi ovde mo`at samo da gi zamaglat
osnovnite karakteristiki na ovie teorii, poopstojno }e se zadr-
`ime pri nivnata konkretna interpretacija. Toa se slednive teorii:
1 0 ekolo{kata teorija, 2 0 teorija na op{testvena dezorganizacija, 3 0
teorija na diferencijalnata asocijacija i diferencijalna identifikacija,
4 0 teorija na kulturniot konflikt i kulturniot ras~ekor 5 0
teorijata na anomijata, i 6 0 teorija na potkultura i kontrakultura.
2. EKOLO[KA TEORIJA
1. Ekolo{kata {kola vo kriminologijata proizleze od sfa}awata
na ~ika{kata {kola koja go ispituva{e vlijanieto na prostorot
i polo`bata na lu|eto vo prostorot vrz ~ovekovoto povedenie. 537 Osnovnite
teoretski pretpostavki vrz koi e izgradeno nejzinoto u~ewe e
teorijata na kauzalnata povrzanost me|u fizi~koto (prostorot) i socijalnoto
(socijalnata struktura na gradot). Toj odnos na razgleduvawe
mo`e da se svede na nekolku ramni{ta: dali postoi specifi~no
536
Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 64-65.
537
"Me|u objektivnite pri~ini za pojavata na ~ika{kata {kola koi se
naveduvaat vo literaturata, vo prv red e intenzivniot porast na gradovite vo
SAD vo po~etrokot na XX vek, pri {to ^ikago vo mnogu elementi na toj porast
dominira{e, potoa intenzivnoto doseluvawe kako na crncite od jugot koi
ostanaa bez svoeto zanimawe so propa|aweto na organiziranoto zemjodelie, a
u{te pove}e so intenzivnoto doseluvawe na naselenie od evropskite zemji so
razli~no etni~ko poteklo {to dovede do sozdavawe na brojni problemi na
adaptacija na naselenieto, kako na onie od selo i pomalite gradovi, taka i od
celosno poinakvite kulturni sredini. Brzoto doseluvawe dovede do intenzivno
menuvawe na ekolo{kata struktura, do intenziven porast na kriminalitetot,
do pojava na slamovi kako regularni prostori na `iveewe, ~esto vo
neposredna blizina na najbogatite krai{ta, mnogu brza i intenzivna izgradba
na gradskata infrastruktura i objekti za `iveewe. Be{e sosema o~igledno
deka osnovniot problem koj gi zainteresira sociolozite stana problemot na
adaptacija na poedincite kon gradot" i vlijanieto na gradot vrz poedincite.
Od tie dve osnovni celini mo`at da se operacionaliziraat posebnite temi
koi na{le mesto vo istra`uvawata - problemot na osameni lu|e, problemot
na `ivotot vo pregradijata vo koi se iznajmuvaat sobi, hotelsko `iveewe,
neprilagodenost, bandi, i sl. Drugiot zna~aen problem koj isto taka be{e
istra`uvan be{e problemot na rasnite odnosi koi isto taka po~naa da se
manifestiraat so intezivnoto doseluvawe na naselenieto od evropskite
zemji, a osobeno so doseluvaweto na crncite od ju`nite krai{ta na SAD vo
severoisto~nite gradovi." ^aldarovi}, O. Urbana sociologija, Socijalna teorija i
urbano pitanje, Globus, Zagreb. 1985, str. 32.
301

urbano povedenie koe e karakteristi~no za oddelni urbani edinici
(prostori, zoni, predeli na gradot), dali voop{to postojat specifi-
~ni urbani edinici, dali e mo`no da se zboruva za nastanuvawe na
op{tetstvenite odnosi so posredstvo na fizi~kite vlijanija (prostorot)
i dali e mo`no sozdavawe na specifi~ni prostorni ramki vrz
osnova na manifestaciite na vrednostite na posebnite socijalni grupi.
Ottamu mo`e da se izvle~e zaklu~ok, deka celata {kola se sostoi
vo analiza na raznovidni aspekti na prilagoduvawe (akomodirawe) na
~ovekot na op{testvenata sredina od onaa vo koja izrasnal - community,
pri {to prvata se smeta za "normalna," a vtorata za "nenormalna".
Za osnova~ na ~ika{kata sociolo{ka {kola se smeta Albion
Vudberi Smol (Albion Woodbury Small, 1854-1926) koj vo 1892 godina ja
osnoval katedrata za sociologija na univerzitetot vo ^ikago (ottamu
proizleze i nejziniot naziv) i be{e zastapuvana od pogolem broj avtori
podeleni vo dve generacii. Vo prvata generacija, pokraj Smol treba
da se spomnat, ^arls Henderson (Charles Henderson), Xorx Vinsent (George
E. Wincent) i Vilijem Ajzek Tomas (William Isaac Thomas, 1863-1947).
Vo nejzinata vtora generacija se pomesteni: Robert Park (Robert Ezra
Park, 1864-1944), Barxes (Ernest. Watson. Burgess, 1886-1966), Georg Herbert
Mid (George Herbert Mid, 1863-1931), Viljem Filding Ogbern (William
Fielding Ogburn, 1886-1959), Luis Virt (Louis Wirth, 1897-1952) i
Elsfort Feris (Ellsworth Faris, 1874-1953).
Osnovnite postavki na ovaa {kola se baziraat vrz Darvinovata
teorija za evolucijata i borbata za opstanok (Strugle for Life). Vo ova
smisla e mo{ne indikativno proiznesuvaweto na Barxes i Park vo
eden od nivnite zaedni~i trudovi. 538 Spored niv, borbata za egzistencija
e nu`na za postoewe na op{testvoto. Kompeticijata (competition),
539 konfliktot (conflict) 540 i akomodacijata (acomodation) 541 slu`at da
538
Park, R. E and Burgess, E. W. Introduction to the Science of Sociology,
University of Chicago, Press, Chicago, 1921, str. 165-166.
539
Osnovnite ~etiri elementi koi ja so~inuvaat konceptualnata ramka
za analiza na op{testvoto spored Park i Barxes se: kompeticija, konflikt,
akomodacija i asimilacija. Kompeticijata e univerzalen proces vo
svetot na `ivite su{etstva i deluva neprekinato, ~estopati nezabele`ana
duri i od strana na poedincite koi se vklu~eni vo natprevaruva~kite procesi.
Me|utoa, vo periodi na kriza, koga lu|eto stanuvaat svesni za kompeticijata,
taa ~esto se preobrazuva vo direkten konflikt za {to e klasi~en primer
vojnata. Vidi: ^aldarovi}, O. op. cit, str. 86-87
540
Dodeka kompeticijata ja opredeluva polo`bata na poedinecot vo
op{testvoto, konfliktot go fiksira negovoto mesto vo op{testvoto. "Borbata
za opstanok" koja vo "normalni" uslovi se prepoznava kako proces na
kompeticija, dokolku stanuva "svesna", se pretvora vo konflikt, a ~lenovite
na op{testvoto od svoite kompetitivni ulogi se pretvoraat vo rivali i neprijateli.
Zatoa avtorite smetaat deka konfliktot e organizacionen prin-
302

ja odr`at socijalnata distanca, da go fiksiraat statusot, da ja ~uvaat
nezavisnosta na poedincite vo op{testvenite odnosi. Procesite na
kompeticija, konflikt i akomodacija se kompatibilni so istite procesi
vo `ivotinskite i rastitelnite zaednici. Seloto, palankata,
gradot ili nacijata mo`at da bidat izu~uvani od stojali{te na adaptacijata
(asimilation), 542 borbata za egzistencija i pre`ivuvawe na negovite
individualni ~lenovi vo okolinata kreirana od zaednicata kako
celina. 543
cip na op{testvoto koj doveduva do grupnoto edinstvo, do sozdavawe na svesnost
vo grupata, do postignuvawe na zaedni~ki celi i organizacija na grupata
spored zaedni~koto deluvawe." I na krajot, kompeticijata deluva vo ~ovekovata
zaednica povtorno da go vospostavi ~ove~kiot ekvilibrium, koj poradi
nadvore{ni okolnosti ili nekontroliraniot tek na `ivotnata istorija
bil naru{en. Vidi: Ibid, str. 88 i 99.
541
Procesot na akomodacija pretstavuva prilagoduvawe na poedincite
na restriktivniot svet na op{testveniot `ivot. Spored Park, ~ovekot nikoga{
ne mo`e odedna{ da ima sî, i ottamu vo su{tina celata socijalna organizacija
pretstavuva akomodacija, odnosno, ograni~uvawe na prirodnite `elbi
na poedinecot. Akomodacijata kako rezultat na konfliktot, vsu{nost, e proces
na socijalna kontrola koj se projavuva preku tradicijata, sentimentite,
kulturata i tehnikata. Ibid, str. 87-89
542
Ovoj proces se odnesuva na potrebata na usvojuvawe na kulturnata
tradicija i kulturnite normi na opredelena zaednica od strana na doselenicite
vo taa zaednica. Taa vo SAD nema negativna konotacija, za razlika od
Evropa kade ozna~uva uni{tuvawe na avtenti~nata kultura na edna zemja. Taa
vo SAD se smeta kako sredstvo na socijalna kontrola i kako priroden i po`elen
proces i praktika, ako ne i politika da se postigne pogolemo edinstvo na
razli~nite narodi koi ja naselile Amerika. Taa se smeta kako proizvod na
normalna socijalna interakcija, a ne kako nasilna amerikanizacija na imigrantite.
Vidi: Ibid, str. 89.
543
Vo ovaa smisla spored nekoi analiti~ati na ovaa teorija, vo nejzinata
osnova le`i pretpostavkata za neprekidna borba za egzistencija. Lu|eto
vo gradot nastojuvaat da se istisnuvaat me|u sebe od oddelni gradski prostori
ili uspevaat da egzistiraat vo nekoj vid na simbioza. Kako vo prirodata, taka
i vo gradot osnovniot proces - konkurencijata za ograni~enite dobra nalo`uva
borba vo koja uspevaat da opstanat samo najsposobnite. Proizvod na postojanata
borba za opstanok na poedincite i vidovite e svoevidna "biolo{ka ramnote`a,"
sostojba vo ~ii ramki se vr{i neprekinato prilagoduvawe na site
u~esnici vo uslovi na borba.
Druga karakteristika na ekolo{kata teorija e vnimanieto {to í go
posvetuva na promenite i razvojot. Povtorno sli~no na `iviot organizam i
negovaat evolucija op{testvenite ustanovi (i op{testvenite karieri na poedincite)
pominuvaat niz fazi na razvoj (ra|awe, rastewe, zrelost, opa|awe i
smrt). Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 49.
303

Ostanatite teoretski izvori na ekolo{tata teorija se nao|aat
vo stavovite na Dirkem, osobeno za povrzanosta na porastot na naselenieto
so diferencijacijata, konkurencijata i pojavata na bezli~ni
me|u~ove~ki odnosi, dostigawata na klasi~nata germanska urbana sociologija,
544 i teorijata na Mid za socijalniot interakcionizam od
kade ovaa {kola e poznata i pod nazivot - ekolo{ko interakcionisti-
~ka teorija.
Individualnite devijacii i kriminalnoto povedenie, ovie avtori
gi baraa i posmatraa vo sklopot na niza uslovi koi dovedoa do raspad
na dotoga{nata op{testvena ogranizacija. Ottamu bea razgleduvani
problemot na gustinata na naselenieto, specifi~nite prostorni
aspekti, za~estenosta na op{testvenite sudiri i sli~ni pojavi,
poradi {to vo golem obem be{e zapostaven interesot za deluvaweto na
ekonomskite faktori. Toa gi navede da sozdadat razni koncepcii za
ekolo{ki prostori (H. W. Zorbaugh, The Gold Coast and the Slum, 1929), 545
zoni na gradskite zednici (Burgess, The Growth of the City, 1967), 546 za posebni
sektori koi imaat specifi~en sostav (Hoyt, 1939) ili za prirodni
podra~ja (R. Park, Sociology, Comunity and Society, 1929). 547 Na toj
544
Za glavni pretstavnici na germanskata klasi~na urbana sociologija
se smetaat: Xorx Zimel (George Simmel, 1858-1918) i Osvald Spangler
(Oswald Spengler, 1880-1936).
545
Avtorot gi naveduva slednive prostori: 1 0 zlaten breg (The Gold Coast),
2 0 podra~je na iznajmeni sobi (World of Furnished Rooms), 3 0 podra~je na visokokatnici
(Towertown), 4 0 podra~je na polusvet (Rialto), 5 0 podra~je na slamovi
(Slums) i 6. podra~je "Mala Italija" ili "Mal pekol" (The Little Italy or
Little Hell). Za karaktreristikite na ovie podra~ja vidi: ^aldarovi}, O. op. cit.
str. 142-148.
546
Me|u najpoznatite koncepcii za prirodnite podra~ja ili zoni e koncentri~no
zonalnata teorija na Barxes. Spored nego, gradot se sostoi od pet
zoni. Prvata e delovnoto sredi{te na gradot (Loop ili Central Business District).
Vtorata zona, koja se prostira zad prvata kako koncentri~en krug, e zonata
na slamovi od razli~ni vidovi: "germansko geto", "mala Italija", "kineska
~etvrt," "podra~je na iznajmeni sobi" i sl. Tretiot koncentri~en krug
ja pretstavuva zonata na lo{o stanovawe, vo koja glavno `iveeat `iteli so
ponizok op{testven status. Taa e prenatrupana so vraboteni lica i imigranti
koi podolgo vreme `iveat vo SAD. ^etvrtata e zona na rezidencijalno
stanovawe so naselenie od sredniot i povisokiot stale`. Pettata e zona na
komutirawe (commute: patuvawe na rabota) koja se protega do 60 minuti vozewe
so avtomobil od centarot na gradot.
547
Prirodnite podra~ja se proizvod na silite koi postojano deluvaat
i ottamu vlijaat vrz sozdavaweto na pravilna distribucija na naselenieto i
funkciite vo ramkite na urbaniot kompleks. Tie se prirodni za{to ne se
planirani i se delat na: 1 0 centralna delovna zona, 2 0 rezidencijalen kvart, 3 0
304

na~in problemot na maloletni~kata delinkvencija i na kriminalitetot
stanuvaat problem na oddelni delovi na gradot koi imaat lo{a
ekolo{ka struktura koja od svoja strana, natamu go zasiluva takvoto
povedenie. Seto toa vodi i kon idejata deka negativnite odnesuvawa
mo`at da se iskorenat so podobruvawe na ekolo{kata struktura na
gradot.
Pretstavnicite na ~ika{kata {kola vr{ele brojni empiriski
istra`uvawa vo ~ii ramki osobeno mesto im se pridava na izu~uvaweto
na devijantnoto i kriminalnoto povedenie. Istra`uvawata koi se
odnesuvaat na kriminalnoto i devijantnoto povedenie mo`at da se podelat
vo tri nasoki: 1 0 istra`uvawa vrz ~isto ekolo{ki koncepti i
metodi, so obid da se utvrdi prostornata distribucija na kvotata na
delinkvencijata i prestapni{voto vo gradovite, 2 0 istra`uvawa na
maloletnite delinkventi, skitnici i razni polulegalni devijantni
ustanovi so pomo{ na etnografski metodi i 3 0 istra`uvawa na biografiite
i devijantnite kareiri na poedinci so izvlekuvawe na zaklu-
~oci za postanokot, prirodniot tek i prestanuvaweto na delinkventnoto
povedenie. 548
Vo ramkite na site tri nasoki na istra`uvawa se razvile posebni
metodolo{ki postapki koi vo golem del pridonesoa za unapreduvawe
na metodologijata na sociolo{kite istra`uvawa. 549
2. Kako dobar primer so koj se prezentiraat istra`uvawata od
prviot vid, vo kriminolo{kata literatura naj~esto se naveduvaat
empiriskite trudovi na Kliford [o (Clifford R. Shaw, 1896-1957) i negovite
sorabotnici za distribucijata na devijantnoto i delinkventnoto
povedenie na maloletnicite vo ^ikago. 550
Vo edna od svoite studii, toj konstatira{e deka postojat pomali
podra~ja vo koi kvotata na kriminalitetot i drugite devijantni pojavi
se prili~no visoki. Pritoa, vo nekoi od tie podra~ja takviot
trend se zadr`uva vo eden podolg period, duri i toga{ koga se menuva
etni~kiot i rasniot sostav na naselenieto. 551 Na toj na~in, toj go ospopodra~je
na lesna i te{ka industrija, 5 0 slam podra~ja na posebno geto vo gradot
i 6 0 boemski kvart.
548
Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 50.
549
Taka na primer, istra`uvaweto na prostorniot raspored na kriminalitetot
pridonese za razvojot na kvantitativnite metodi na analiza, od
koi podocna se razvi multifaktorskata analiza. Tra{er go razvi metodot na
posmatrawe so u~estvuvawe, a Klifrod [o gi razvi studiite na poedine~ni
slu~ai.
550
Vo literaturata mo`e da se sretne mislewe deka toj izrgadil posebna
varijanta na ekolo{kata teorija, poznata pod imeto "teorija na delinkventite
oblasti."
551
Spored nego, najgolemiot broj stranci vo po~etokot se doseluvaat
vo centralnite zoni na gradot kade {to pronao|aat evtini stanovi i me|u niv
305

i stojali{teto spored koe asocijalnite i antisocijalnite povedenija
zavisat od enti~kite i rasnite karakteristiki na opredeleni grupi.
Vo pozadinata na ovaa predrasuda stoe{e streme`ot kon diskreditirawe
na strancite i zabranuvawe na nivnoto vleguvawe vo SAD, ottamu
{to tie pretstavuvaa evtina rabotna sila koja rodenite amerikanci
gi li{uvawe od vrabotuvawe.
Podra~jata vo koi kvotata na kriminalitetot se posebno visoki,
[o gi narekuva delinkventni podra~ja, 552 a nivnoto postoewe go
objasnuva so pomo{ na konceptot na socijalnata dezorganizacija pod
{to podrazbir{e slabeewe na op{testvenata kontrola (poradi slabeeweto
na tradicionalni vrednosti i me{aweto na kulturite na razni
imigrantski grupi) vo ramkite na lokalnite zaednici. Toj smeta, deka
delinkventnite modeli i vrednosti se u~at kako i site drugi vrednosti
i deka se prenesuvaat od poedinec na poedinec i od grupa na grupa i
so toa go objasnuva podolgovremenoto zadr`uvawe visokite stapki na
kriminalitetot na oddelni podra~ja. Imeno, sekoja novodoselena grupa
nao|a ve}e gotovi modeli na povedenie i vrednosti na podra~jeto na
koe se doseluva i so nivnoto usvojuvawe go prodol`uva delinkventite
i prestapni~kite povedenija na toa podra~je. 553
Nezadovolen od konceptot na socijalnata dezorganizacija, vo
eden podocne`en trud so Henri Makej (Henry McKay), 554 [o razraboti
koncept na razliki vo op{testvenite vrednosti i ja prifati idejata
na kulturen pluralizam. Spored ovoj koncept, devijacijata e zbir na
vrednosti i na~ini na povedenie koi se u~at preku interakcija vo ramkite
na grupata. Devijantite, a osobeno maloletnite delinkventni, gi
sledat obrascite prifateni vo delinkventnite podra~ja i se slu`at
so neligitimni sredstva i ustanovi koi tradicionalno postojat vo takvite
podra~ja. 555 Imeno, vrz osnova na svoite istra`uvawa, [o i Mekej,
ja izgradija Teorijata na kulturna transmisija (kulturen prenos).
se regrutiraat najgolemiot broj na kriminalci. Tie doselenici duri po trieset
godini se preseluvaat vo oblasti koi se oddale~eni od centarot na gradot
kade {to kvotata na kriminalitetot e zna~itelno poniska." Shaw, R. C.
Delinquency areas: Srudy of the Geographic Distribution of School Truants, Jouvenile
Delinquents and Adult Offenders in Chicago, University of Chicago, Chicago,
Press, 1929, str. 186-200.
552
Kliford [o utvrdil visok broj na pozitivni korelacii me|u mestoto
na `iveewe i kriminalnoto, odnosno delinkventnoto povedenie. Toj
me|utoa, smeta deka takvoto povedenie ne e usloveno od prostiot fakt na `iveeweto
na opredelena lokacija, tuku poradi nastanite {to se karakteristi~ni
za oddelni vidovi na oblasti. Vidi: ibid, str. 31.
553
Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 50.
554
Shaw, R. C. and McKay. H, Juvenile Delinquency and the Urban Areas,
University of Chicago, Chikago, Press, 1942.
555
Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 50-51.
306

Tie najprvin, iznajdoa direktna zavisnost me|u uslovite vo lokalnite
zaednici i visokite stapki na zastapenost na kriminalcite i delinkventite
(osobeno grupnite) povedenija. Taa zavisnost vo prv red
se nao|a vo socijalnite i ekonomskite karakteristiki na ovie zaednici
i nivniot dinami~en `ivot. Vrz konzistentnosta vo odbiraweto
na nelegitimnite obrasci na povedenie, odredeno vlijanie ostvaruvaat
i nekoi op{ti procesi, pove}e ili pomalku zaedni~ki za site amerikanski
gradovi. Zgora na toa, vo nekoi urbani sredini so generacii
postoi kriminalna tradicija i pokraj postojanite promeni vo populacijata.
Toa {to, na primer, vo oblastite na ^ikago koi se grani~at so
centrite na trgovija i te{katata industrija, stapkite na delinkvencijata
so godini ostanuvaat relativno konstantni i pokraj promenite vo
brojot na ra|awata i nacionalniot sostav na populacijata, e indikator
koj samo naglaseno go potvrduva zaklu~okot deka faktorite koi ja
produciraat delinkvencijata se svojstveni na zaednicata.
Lokalnite varijacii, vsu{nost, gi reflektiraat razlikite vo
prifa}aweto na op{testvenite vrednosti, normi i stavovi od strana
na poedincite. Vo stambenite zaednici so ponizok ekonomski status,
maloletnicite se sre}avaat so sporivstaveni vrednosti koi me|usebno
se natprevaruvaat. Ova se delovi na gradot vo koi `iveat lu|e so niski
prihodi i kade delinkvencijata se razviva vo forma na op{testvena
tradicija, 556 neoddeliva od `ivotot na lokalnoto naselenie. Vo niv,
karierata kon delinkventnoto povedenie e alternativa koja ~estopati
stanuva realna i privle~na za deteto, za{to nudi vetuvawe na
ekonomska dobivka, presti` i drugarstvo, i zatoa {to so nea deteto ja
zapoznava preku odnosite so lu|e, ~ii{to po~ituvawe i poddr`uvawe
se vitalni za negovata sigurnost i ostvaruvawe na zadovolitelen status.
Vo stambenite zaednici so povisok ekonomski status, pak, deteto
ne e soo~eno so problemite na izborot me|u konfliktnite sistemi
na moralni vrednosti. Vo niv, slu~aite na delinkvencija se relativno
malubrojni i povremeni, za{to, so mali isklu~oci, sistemot na
konvencionalnite vrednosti vo zaednicata e dovolno ra{iren i silen,
taka {to mo`e da go kontrolira i delotvorno da go organizira `ivotot
na najgolemiot broj mladi lu|e.
Karakteristi~no e deka i vo dvata vida zaednici sistemot e ko-
556
"Ova tradicija se manifestira na mnogu razli~ni na~ini. Taa stanuva
zna~ajna za deteto preku povedenieto, govorot, gestikulacijata i stavovite
na licata so koi e vo kontakt... Mo`e da se ka`e, deka koga ne bi postoela
tradicijata na delinkvencija, i koga decata ne bi bile izlo`eni na nejzinoto
dejstvo, pogolemiot broj od onie koi stanuvaat delinkventi vo oblastite
so niska zarabotuva~ka, bi na{le zadovolstvo vo aktivnosti poinakvi od delinkvencijata."
Show, R. C. and McKay, D. H. Juvenile Delinquency and Urban
Areas, Chicago, 1942: Navedeno spored Ignjatovi}, \, op. cit. str. 134 i 137.
307

nvencionalen. Ona {to gi razlikuva se sostoi vo toa {to vo prviot,
postoi silen natprevaruva~ki sistem na delinkventni vrednosti, dodeka,
vo drugiot, duri i ako takov sistem voop{to postoi, toj ne e
dovolno ekstenziven i silen za da mo`e da izvr{i silno vlijanie vrz
`ivotot na mnogu maloletnici.
3. Slednata monografska studija koja mo`e dobro da go reprezentira
"duhot" na ~ika{kata {kola e trudot na Frederik Tra{er (Frederick
Milton Trasher) - "Banda: Studija za 1.313 bandi vo ^ikago", od
1927 godina. 557 Spored nego, banda (gang) e grupa koja nastanuva spontano
(poradi igra i vo igra) i koja se integrira preku konfliktite
so okolinata koga doa|a do izraz i nedobruvaweto na sredinata na nivniot
na~in na izrazuvawe na grupnata svest. Vo nea dominiraat primarni
odnosi (face to face), me|utoa ne taa operira spontano, tuku gi
planira svoite idni povedenija. Rezultata na takvite karakteristiki
na kolektivnoto povedenie e prifa}awe na specifi~ni definicii za
socijalniot svet, okolinata i tradicijata, kako i za vnatre{nite odnosi,
hierarhiski postavenite ulogi, solidarnosta, moralot i grupnata
samosvest. Bandite se vrzani i za svoite teritorii ("me|uprostori":
geta i pomali delovi vo niv), taka {to sekoj obid za osvojuvawe na tu|
prostor (ulica, kvart) zavr{uva so seriozen sudir. Nivnata pojava,
Tra{er ja povrzuva so spontanata `elba na maloletnicite da sozdadat
"op{etstvo za sebe." Vo niv se "za~lenuvaat" neorientirani, nedisciplinirani
i nekontrolirani mladinci polni so energija. Bandite se
razvivaat obi~no vo onie socijalni prostorni uslovi (slums) vo koi
deluvaweto na zaednicata e slabo, a se izrazeni pojavite na dezorganizacija
(postoewe na mnogu `ivi kontakti me|u `itelite, prenatrupana
okolina polna so mo`nosti za pojava na konflikti no so otsustvo na
semejna i sosedska kontrola). Osven ovie pri~ini za nivniot razvoj,
Tra{er ja naveduva i posebno izrazenata `elba na maloletnicite za
manifestirawe na ekspresii na svoeto povedenie i za steknuvawe na
iskustvo (`elbata kako motivacionen element na povedenieto). Tra-
{er go usvojuva i u~eweto za grupnata dinamika i sozdavaweto na ~uvstvoto
"Nie" kako eden od osnovnite motivacioni elementi za zasnovawe
na bandite. Vo objasnuvaweto na osnovniot motivacionen proces
na povedenieto na bandite, Tra{er go vovduva i poimot na "situacionen
kompleks" koj se formira preku akomodacijata na bandite na `ivotnite
uslovi (na posebniot tip na ulicite, aleite, zgradite, odnosno
spored op{tata tipografija na nivnata okolina).
Vo bandite najpove}e se vklu~eni decata na imigrantite. Amerikanskite
maloletnici isto taka se vklu~eni vo ovie bandi, me|utoa
nivniot identitet se gubi poradi zna~itelno pogolemiot broj na deca-
557
Trashler, Frederick: The Gang: A Study of 1313 gangs in Chicago, University
of Chicago Press, 1927.
308

ta od stransko poteklo. Ottamu, bandata e samo eden tip na dezorganizacijata
koj se javuva koga se prekinuvaat imigrantskite tradicionalni
socijalni sistemi bez adekvatna asimilacija na novi. Toa e modelot:
prekinuvawe na tradicionalnite vrski bez dovolno vtemeluvawe
na novi vrski, koj se smeta za klasi~en model na objasnuvawe na socijalnata
dezorganizacija i od strana na ostanatite pretstavnici na ~ika{kata
{kola.
4. Vlijanieto na ~ika{kata {kola vrz natamo{niot razvoj na
sociologijata i kriminologijata se procenuva kako mo{ne zna~ajno
Nivnite stavovi vo prv red, izvr{ija golemo vlijanie vrz pojavata na
teoriite na socijalnata diferencijacija, teorijata na anomija i teorijata
na potkultura, no i vrz drugi teoretski celini koi mo`at da se
tretiraat kako posebni varijanti na ekolo{kata teorija. Vrz poslednite
ovde samo nakratko }e se zadr`ime.
Edna od varijantite na ekolo{kata teorija pretstavuva teorijata
za klasite na ku}i (housing class), ~ii avtori se Reks i Mur (J. Rex
and Moor). Usvojuvajki del od poimnata aparatura na ~ika{kata {kola,
Reks i Mur vo svoite empiriski istra`uvawa vr{eni vo edno od
predgradijata na Birmingem vo 1967 i 1968 godina, smetaat deka glavna
karakteristika na gradovite e klasnata borba za ku}i koja se javuva vo
pazarni uslovi na stopanisuvawe. Taa borba doveduva do razli~en
raspored na op{testvenite grupi, koj e sprotiven na nivnata administrativna
podelba, vo {to le`i glavnata pri~ina na postojnite sudiri
okolu doa|aweto do ku}i. Na toj na~in se vnesuva elementot na-
~in na koj razli~ni interesni grupi vo uslovi na pazarno stopanstvo
mo`at da ja koristat politi~kata mo} za da steknat prednost pred
drugite grupi. Taka, na primer, crnite doselenici koi doa|aat od
koloniite vo Anglija, se prisileni najmalku pet godini da ~ekaat na
pravoto da koristat nekoja od ku}ite koi se sopstvenost na op{tinite.
Vo me|uvreme `iveeat vo stari tro{ni ku}i i pla}aat visoki stanarini
{to doveduva do sozdavawe na silen otpor i do klasna borba okolu
steknuvaweto na ku}ite, a ottamu i do kriminalitet.
Poa|aj}i od osnovniot stav na klasite na ku}i, sli~ni istra-
`uvawa se vr{eni i od strana na Lambert (Lambert), Pal (Pahl), Baldvin
i Botoms (Baldwin and Bottoms), vo ~ii nijansi nema da navleguvame.
Zna~ajno e, me|utoa, da se istakne deka vo objasnuvaweto na devijantnoto
i kriminalnoto odnesuvawe pokraj elementite na op{testveniot
prostor vo site niv zna~ajna komponenta e i konfliktnata dimenzija
karakteristi~na za teorijata na op{testvenata dezorganizacija.
5. ^ika{kata {kola go otfrlaat tolkuvaweto deka maloletni-
~kite bandi se zbir na nenormalni ili patolo{ki poedinci, tuku
izraz na kulturnata raznovidnost. Spored nejzinite pretstavnici maloletnite
delinkventi se adolescenti ~ii `elbi i potrebi za igra, zabava
i avantura se prirodni. Problemot e vo toa {to op{testvenata
polo`ba ne im ovozmo`uva na decata od getata da gi zadovolat svoite
309

potrebi na op{testveno prifatliv na~in. Ottamu, tie formiraat
svoi minijaturni op{testva so specifi~ni vrednosti, normi i na~in
na izrazuvawe (poseben `argon), odnosno subkulturi (iako terminot
subkulturi od pretstavnicite na ~ika{kata {kola glavno ne se koristi).
Bandata im slu`i kako zamena za ona {to op{testvoto ne mo-
`elo da im go pru`i i ottamu pretstavuva simbol na op{testvenata
dezorganizacija na po{irokata zaednica. Ottamu, delinkventnoto povedenie
pretstavuva na~in na prilagoduvawe na dezorganiziranata
op{testvena sredina.
6. Kako osnovna slabost na ekolo{kata teorija naj~esto se istaknuva
nejziniot organicizam, odnosno nejzinoto zapostavuvawe na pra-
{awata na globalnata struktura i distribucijata na op{testvenata
mo} koi ja osporuvaat nivnata teza deka op{testvenata konkurencija
se ostvaruva spored istite zakoni kako i borbata za opsanok vo `ivotinskoto
carstvo. 558 Nakratko, tie go zapostavija faktot deka uspehot
vo prv red zavisi od po~etnata polo`ba vo op{testvenata struktura
i deka raspredelbata na op{testvenata mo} ne e vo funkcija na biolo{kite
kvaliteti na poedincite i grupite.
Natamo{na slabost na ovie teorii se sostoi vo toa {to gradot
be{e posmatran kako socijalna labaratorija (gradot gi poka`uva dobrite
i lo{ite strani na ~ovekovata priroda i ottamu e dobra labaratorija
za prou~uvawe na site strani na taa priroda, R. Park). me|utoa,
procesite koi se ostvaruvaat vo nego bea izu~uvani na fenomenolo-
{ko ramni{te, bez vpu{tawe vo nivna kauzalna analiza. Vo re~isi
site nivni istra`uvawa se operira so stabilizira~ki elementi na tolkuvawe
na socijalnite procesi (ekolo{ki obrasci, diferencijacija
na funkciite, kulturna segregacija, ekolo{ka dinamika i sl.), a se
izbegnuva sociolo{kata relevantnost na takvite procesi vo op{testvoto.
3. TEORIJA NA OP[TESTVENA DEZORGANIZACIJA
1. Teorijata za koja ovde zboruvame e funkcionalisti~ka teorija
koja se javuva vo pove}e varijanti od pri~ina {to ne postoi edinstven
stav vo pogled na opredeluvaweto na samiot poim op{testvena
dezorganizacija koja vo osnova pretstavuva antiteza na op{testvenata
organizacija. Vo zavisnost od sfa}aweto na ovoj poim se javuvaat i
pogolem broj na nejzini zastapnici me|u koi nesomneno treba da se
spomnat Saterlend (E. Sutherland), Eliot (M. Elliott) i Koen (A. Cohen).
Spored Saterlend, vo ramkite na lokalnite grupi na nerazvienite
op{testva postoi kohezija, homogenost i skladnost na tradicionalnata
kultura. Poradi toa poedinecot se ~uvstvuva siguren, deka
mu pripa|a na grupata i ottamu gi sledi pozitivnite primeri na odne-
558
Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 52.
310

suvawe. Nasproti toa, vo uslovi na povisok stepen na civilizacija
doa|a do razi naru{uvawa me|u grupite i vo ramkite na grupata: se
naru{uva ekonomskata ramnote`a, proizvodstvoto se koncentrira vo
racete na poedinci i se razviva neograni~ena konkurencija me|u poedincite
i grupite. Seto toa ima za posledica pojava na kolizija na
interesi me|u kulturnite vrednosti na grupite {to vodi kon demoralizirawe
na li~nosta, razvivawe na egoisti~kite streme`i i
interesi na podincite za polesen `ivot vo koj parite i nivno izdignuvawe
nad op{tite interesi pretstavuvaat osnovni vrednosti, a seto
zaedno, kon natamo{no razbivawe na porane{nata homogenost, odnosno
do sostojba vo koja zna~itelno e onevozmo`ena op{testvenata kontrola.
Takvata sostojba Saterlend ja narekuva - sostojba na op{testvena
dezorganizacija. Vo nastojuvaweto da se dostigne ekonomski presti`,
poedincite se slu`at so site sredstva: {pekulacii, raznovidni
manipulacii i, se razbira, so kriminalni povedenija. Spored toa, sostojbata
na op{testvena dezorganizacija e vistinskata pri~ina na kriminalitetot
vo civiliziranoto gra|ansko op{testvo.
Spoed Eliot, op{testvenite priliki vo SAD, vo prv red se posledica
na zamrsenosta na amerikanskata kultura, na razni op{etstveni
sudiri kako i na golemata dinami~nost na `ivotot i natprevaruva-
~kiot duh me|u lu|eto. Vo vakvo op{testvo ne mo`e da postoi soglasnost
me|u poedine~nite i op{testvenite stavovi, za{to doveduva do
naru{uvawe vo ramnote`ata na interesite na silite i do raspa|awe na
op{testvenata struktura vo koja ne funkcioniraat starite naviki i
formi na op{testvenata kontrola. Toa e sostojba na op{testvena dezorganizacija
vo koja dominiraat silite na destrukcija koi vodat kon
kulturni, politi~ki, idejni, rasni i drugi konfliktni odnosi na koi
nu`no se nadovrzuva kriminalnoto povedenie. Ottamu, {to gi doveduva
vo pra{awe op{testvenite normi i pravilata na upravuvawe, takvoto
kriminalno povedenie, od svoja strana, natamu ja prodlabo~uva
ve}e naru{enata organizacija.
Za da go opredeli op{testvena dezorganizacija, Eliot zaedno
so Frensis Meril (Francis Merrill) najprvin go opredeluva poimot op{-
testvena organizacija kako totalitet na ~ovekovata li~nost i negovite
svesni i nesvesni stavovi, negovite kristalizirani i nekristalizirani
idei i instirtucii koi vo kompleksnite zaemni odnosi ja sozdavaat
ramkata na ~ovekovata egzistencija. Ovie avtori, ponatamu istaknuvaat
deka ne postoi harmoni~na op{testvena organizacija. Vo op{-
testvoto ne postoi harmoni~no usoglasuvawe me|u individualnite i
op{testvenite stavovi, tuku postojan proces na dezorganizacija koja
go odrazuva stepenot na tie nesoglasuvawa. Vo ovoj poim, koi tie go vovele
kako zamena za poimot na socijalna patologija: "op{testvenata
dezorganizacija pretstavuva prekin na ramnote`ata na silite, raspa-
|awe na op{testvenata struktura, taka {to starite naviki i formi na
311

op{testvena kontrola pove}e ne funkcioniraat uspe{no." 559 Takvata
definicija na poimot na socijalnata dezorganizacija se razlikuva od
konceptot na Tomas i Znawecki samo vo nijansi. Pogolemi razliki
postojat samo vo tretmanot na odnosot na individualnata i socijalnata
dezorganizacija. Imeno, Eliot i Meril smetaat deka stanuva zbor
za razli~i aspekti na edinstven proces na dezorganizacija, koj se projavuva
na razli~ni nivoa: na nivo na poedinecot (individualna dezorganizacija),
grupata (semejna dezorganizacija) i globalnoto op{testvo
(socijalna dezorganizacija). 560
Poimot dezoganizacija, Eliot i Meril go objasnuvaat na poinakov
(podobar) na~in vo 1950 godina, kako "sekoe naru{uvawe, razoruvawe,
sudir ili nedostig na soglasnost vo op{testvenata grupa vo dadeno
op{testvo koi vlijaat vrz utvrduvaweto na navikite na op{testvenoto
povedenie, op{testvenite institucii ili op{testvenite kontroli,
taka {to go pravat nevozmo`no relativno harmoni~noto funkcionirawe
bez nekoi pozna~ajni posredni prilagoduvawa." Toa uprosteno
zna~i, deka dezorganizacijata e proces na raspa|awe na grupata, ili
podobro ka`ano, sostojba na neefikasno funkcionirawe na grupata so
ogled na ostvaruvaweto na nejzinite celi poradi razvodnuvawe i prekinuvawe
na odnosite vo nea.
Spored Albert Koen, op{testveniot sistem se sostoi od razli~ni
aktivnosti koi se pojavuvaat kako specifi~en poredok na rabotite.
Koga toj poredok na nastani e prekinat ili naru{en, nastapuva
op{testvena dezorganizacija. Naru{uvaweto na postojniot red na rabotite,
zna~i naru{uvawe vo sistemot na interakciite, koj prakti~no
pretstavuva vnesuvawe na zbrka vo mozaikot na aktivnostite preku
koi op{testvoto se potvrduva kako organizirana zaednica. Prestapni-
~koto povedenie pak, e takvo povedenie, so koe se naru{uvaat institucionalnite
o~ekuvawa koi se ra{ireni i legitimno priznaeni vo ramkite
na op{testveniot sistem.
Vakvata opredeleba na op{testvenata dezorganizacija, spored
Koen, mo`e najednostavno da se prika`e so igrata (celokupniot sistem
na interakcii - op{testvenata stvarnost, treba da se posmatra
kako igra). Seto ona {to e karakteristi~no za igrata, nejziniot organiziran
tek, pa i nejzinioto naru{uvawe (dezorganizacija) mo`e da se
primeni na sekoj sistem na aktivnosti. Taka spored nego, igrata kako
aktivnost (sistem na interakcii) e ednakva (ramna) na organizacija
(sistem, poredok na nastani koi se vo soglasnost so niza utvrdeni pravila),
a op{testvenata dezorganizacija e naru{uvawe na toj poredok.
Toa uprosteno zna~i, deka site karakteristiki na igrata, a osobeno nejzinite
pravila mo`at da se primenat na koj i da e sistem na op{test-
559
Elliott, M. and Merrill F. Social disorganization, New York, Harpes and
Brothers, 1934. str. 20.
560
Jankovi}-Pe{i}, str. 54.
312

veni aktivnosti (koga nastanite vo igrata se vo soglasnost so nejzinite
pravila i taa e dovedena do svojot kraj, stanuva zbor za organizirana
igra, a koga igrata ne napreduva ili e prekinata, taa e dezorganizirana).
Razlikata se sostoi samo vo toa {to kaj op{testvenite aktivnosti,
pravilata koi gi prifa}aat site u~enici ne se do tolku organizirani
kako {to e slu~aj kaj igrite. Tamu tie ne se ni ozna~eni kako
strogi i strukturni pravila, nitu se bara da postojat strogi merki na
soglasuvawe me|u pravilata i oddelnite nastani.
Preneseno na obi~niot `ivot, devijantnoto i prestapni~koto
povedenie mo`at da vlijaat vrz dezorganizirawe na op{etstvenite
pravila na odnesuvawe. Ottamu, devijanti i prestapnici se onie lica
koi im se sprotivstavuvaat na definiranite pravila na odnesuvawe i
koi ne se motivirani da ja igrat igrata (play the game), odnosno da gi
prifatat perspektivite koi im gi davaat pravilata i vrz nivna osnova
da ja odberat svojata aktivnost. Dokolku situaciite so koi poedincite
se sre}avaat ne se definirani so pravila, ili koga ne postoi jasna definicija
na konstitutivna mo`nost na akcijata, stanuva zbor za sostojba
na anomija, sostojba na dezorganizacija koja se karakterizira so
otsustvo na normi i zna~ewa. Toga{ pak, koga poedincite ("u~esnicite
vo igra") ne se motivirani, koga nivnata ocenka na vrednostite, interesite
i celite ne se sostaven del na barawata za odr`uvawe na kontinuitetot
na sistemot na interakciite, doa|a do sostojba {to ja karakterizira
neuspeh na motivacijata.
2. Od prilo`enite stavovi mo`e lesno da se zabele`i, deka vo
amerikanskata literatura poimot op{testvena dezorganizacija naj~esto
se upotrebuva za ozna~uvawe na seto ona {to ne vo soglasnost so
normalno ureden i organiziran `ivot i vodi kon naru{uvawe na funkcioniraweto
na grupite, od {to proizleguva neprilagodenost vo
individualnoto odnesuvawe. Pritoa, vakvata dezorganizirana ili neuvramnote`ena
sostojba se tolkuva kako pri~ina za onevozmo`uvawe na
op{testvenata kontrola i sopira~ka na procesite za naso~uvawe na
objektivnite uslovi i promeni vo nasoka na postignuvawe na op{testveno
korisni celi.
3. Osnovnata slabost na ovie, kako vsu{nost, i na site drugi
teorii na grupite, se sostoi vo toa {to so niv ne se objasnuva na~inot
na sozdavaweto na op{testvenite grupi, kakva e klasnata i materijalnata
osnova na nivnoto formirawe i zo{to doa|a do formirawe na
razli~ni sfa}awa i vrednosti vo ramkite na oddelni grupi. Koga pak
stanuva zbor za smestuvawe na osudenicite vo penitencijarni ustanovi,
implikaciite na ovie teorii se deka za porastot na kriminalitetot
nema ni{to poplodonosno od sobiraweto na kriminalcite na edno
mesto.
313

4. TEORIJA NA DIFERENCIJALNA ASOCIJACIJA I TEORIJA NA
DIFERENCIJALNA IDENTIFIKACIJA
1. So ogled deka prethodniot koncept na socijalna dezorganizacija
ima smisla samo vo celosno pretpostaveno konsenzualno op{testvo
koe vo stvarnosta ne postoi, na mestoto na idejata za idelaen model
na organizacija se pojavi konceptot za pluralisti~ko op{testvo,
vo koe naporedno postojat razli~ni kulturi i razli~ni normativni
sistemi koi podednakvo gi obvrzuvaat poedincite. Vo soglasnost so
toa, konceptot na socijalna dezorganizacija e zamenet so koncept na
diferencijalna (razli~na) socijalna organizacija. Diferencijalnata
socijalna organizacija e doveduvana vo vrska so kriminalitetot preku
poimot na normativen konflikt ~ija osnovna ideja e deka poedincite
se nao|aat pod vlijanie na sprotivstaveni normativni sistemi od koi
nekoi go odobruvaat kriminalnoto povedenie. 561
2. Teorijata na diferencijalna asocijacija (teorija na razli-
~ni povrzuvawa) ja formuliral Saterlend (Edwin H. Sutherland, 1883-
1950) vo svoeto delo: Principi na kriminologijata (Principles of Criminology)
od 1939 godina. Za nego, poedinecot stanuva prestapnik zatoa
{to pove}e e izlo`en na stavovi koi go opravduvaat, veli~at pa duri i
nalo`uvaat naru{uvaweto na zakonot, odo{to na stavovi koi ne go
odobruvaat i pottiknuvaat nivnoto naru{uvawe. Sekoe lice }e ja asimilira
devijantnata kultura koja go opkru`uva pod pretpostavka deka
drugite kulturni obrasci ne go spre~uvaat vo toa. Ili, pokonkretno,
prestapnikot se formira poradi toa {to e vo po~esti i intenzivni
kontakti (dopir, asocirawe) so vlijanijata koi go stimuliraat prestapni~koto
povedenie (kriminalni primeri), i isto taka poradi izolirawe
(razlikuvawe, razdvojuvawe, diferencirawe) od antikriminalnite
primeri (koi go destimuliraat kriminalnoto povedenie). Poedinecot
se povrzuva (asocira) so grupi (zaednici, asocijacii) vo koi e
prifateno prestapni~ko povedenie, a so ogled deka prestapni~koto
povedenie se u~i tokmu vo takvi grupi, toj nu`no i samiot stanuva prestapnik.
562
561
Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 55.
562
"Teorijata na Saterlend koristi soodvetna socijalnopsiholo{ka
ramka. Spored nea kontaktite se odvivaat vo socijalni grupi i toa vo vid na
procesi na u~ewe. Taka se posreduvaat obrasci za odnesuvawe, vrednosni orientacii
i na~ini na rea|irawe. So ogled na toa {to op{testvoto se sostoi od
mno`estvo grupi so najrazli~ni normativni i vrednosni strukturi, sekoj odelen
~len na grupata prezema sosema razli~ni vrednosni orientacii. Negovite
vrednosni orientacii i obrasci na odnesuvawe se opredeluvaat spored polot,
vozrasta i socijalnoekonomskiot status. Zatoa i prvata od devete tezi na ovaa
teorija lapidarno glasi: "Kriminalnoto povedenie e nau~eno odnesuvawe."
So ova implicitno se veli deka kriminalnoto odnesuvawe, zatoa {to se u~i,
314

Ili, u{te poednostavno, kriminalnoto povedenie e rezultat na
u~eweto vo procesot na dru`ewe (interakcija) so prestapnici i grupi
(asocijacii) vo koi dominiraat kriminalni primeri. Ako vo neposrednata
okolina na poedinecot dominira prestapni~ko povedenie, takvoto
povedenie re{ava~ki vlijae vrz nego i go formira kako kriminalec.
Toj stanuva prestapnik toga{ koga kontaktite so kriminalnite
vlijanija se posilni od kontaktite so lica i grupi {to se skloni kon
po~ituvawe na zakonot, za{to vo tekot na takvite interakcii se u~at
tehnikite i na~inot na izvr{uvawe na krivi~nite dela, se steknuvaat
streme`i, porivi, motivi i naviki sprotivni na zkonskite normi i doa|a
do naviknuvawe na kriminalnoto povedenie. Od druga strana, dokolku
kulturata {to go opkru`uva ne e kriminalna, edinstvena i homogena,
poedinecot nema da izvr{i krivi~no delo.
Pritoa, vedna{ treba da se naglasi, nesoodvetnosta na tolkuvaweto
deka spored teorijata na diferencijalnata asocijalcija kriminalnoto
povedenie se u~i samo vo neposreden kontakt (dru`ewe) so
kriminalcite i grupite vo koi preovladuvaat kriminalni primeri.
Potencijalniot prestapnik ne mora da stapi vo neposreden dopir (da
se dru`i) so kriminalci za da se oddade na kriminal. Za toa ~esto e
dovolno vo opredeleni situacii da se doznae za stavovi {to go poddr-
`uvaat, odnosno {to go odobruvaat ili go prika`uvaat vo pozitivno
svetlo kriminalnoto povedenie vo neposrednata sredina (preku slu-
{awe za toa ili preku ~itawe knigi, gledawe filmovi i sl.).
Teorijata na Sterlend dava objasnuvawe na kriminalitetot na
dve ramni{ta: 1 0 na ramni{te na poedinecot i 2 0 na ramni{te na op{testvenite
grupi. Pritoa, koristi tri me|usebno povrzani koncepti: a)
normativniot (kultureniot) konflikt, b) diferencijalnata asocijacija
i v) diferencijalnata socijalna organizacija. 563
ne se nasleduva nitu pak nastanuva samo od sebe. Za svoja {iroka rezonancija
se do {eesettite godini teorijata na asocijacija í dol`i me|u drugoto, i na
ovaa nekoga{ revolucionerna formula i voedno kritika na biolo{koto pozitivizam.
Spored {estata teza, ~ovekot stanuva kriminalec toga{ koga kontaktite
so kriminalcite nadvladuvaat vo sporedba so onie od antikriminalnite
vrednosni pretstavi." Kajzer, G. op. cit. str. 240.
563
Spored nekoi drugi mislewa, Saterlend. vsu{nost, razli~no gi
objasnuva{e op{tite op{testveni faktori koi doveduvaat do procesot na diferencijalna
asocijacija. Najprvin, toa be{e sudirot na kulturi, potoa
zboruva{e za socijalnata dezorganizacija, za na kraj da go zameni so izrazot
diferencijalna socijalna organizacija. Posledniov poim, (na koj povtorno
}e se navratime), podrazbira deka okolu razli~nite interesi i celi se
sozdavaat soodvetni socijalni organizacii vo koi se ostvaruva procesot na
diferencijalnata organizacija. Nekoi od niv se antikriminalni, drugi
neutralni, dodeka treti (koi, kako {to toa se pri~inuva, ne se taka retki) gi
315

1 0 Na nivoto na poedinecot (objasnuvawe na kriminalnoto povedenie
od stojali{te na poedinecot koj kriminalno se odnesuva), Satrelend
razlikuva dva vida na nau~no objasnuvawe na kriminalnoto povedenie:
prvoto, povrzano so deluvaweto na okolnostite koi vlijaat na
kriminalnoto povedenie deluvaj}i kon sozdavawe na izvesno `ivotno
iskustvo na poedincite - istorisko ili genetsko objasnuvawe na
kriminalnoto povedenie, i vtoroto, mehanisti~ko objasnuvawe -
vrzano za onie faktori na kriminalnoto povedenie koi deluvat vo momentot
na negovoto slu~uvawe i koi go so~inuvaat kompleksot na relacijata
li~nost - situacija.
a) Istorikoto ili genetsko objasnuvawe na kriminalnoto povedenie
ili na procesot so koj se sozdavaat uslovi opredeleno lice da
stane prestapnik, Saterlend gi formuliral vo devet to~ki koi pretstavuvaat
centralni tezi na teorijata na diferencijalnata asocijacija.
Toa se:
- 1 Kriminalnoto povedenie se u~i. Sprotivno, ova zna~i deka
kriminalnoto povedenie ne se nasleduva kako takvo: isto taka, liceto
koe prethodno ne e ostru~eno za zlostor, ne izmiluva kriminalni povedenija,
kako {to liceto ne sozdava mehani~ki pronajdoci ako ne e
ostru~eno vo oblasta na mehanikata.
- 2 Kriminalnoto povedenie se u~i vo interakcija so drugite
lica niz procesot na komunikacija. Ovaa komunikacija, vo mnogu vidovi
e verbalna, me|utoa, isto taka, vklu~uva i "komunikacija so gestovi."
- 3 Glavniot del na u~eweto na kriminalnoto povedenie se ostvaruva
vo ramkite na intimnite personalni grupi. Sprotivno, ova
zna~i deka bezli~nite sredstva na komunikacija, kako {to se filmovite
i vesnicite, igraat relativno neva`na uloga vo genezata na
kriminalnoto povedenie.
- 4 Koga kriminalnoto povedenie se u~i, u~eweto gi opfa}a:
a) tehnikite na vr{ewe na zlostorstvata koi ponekoga{ mo`at
da bidat mnogu ednostavni no, i mnogu komplicirani, i
b) specifi~nata naso~enost na motivite, energijata, racionalizaciite
i stavovite.
- 5 Specifi~noto naso~uvawe na motivite i na energijata se
u~i od sfa}awata na pravnite pravila kako povolni ili nepovolni.
Vo nekoi op{testva, poedinecot e opkru`en so lica koi sekoga{ gi
sfa}aat pravnite normi kako pravila koi treba da se po~ituvaat, dodeka
vo drugi, toj e opkru`en so lica ~ii sfa}awa mu odat vo prilog
na naru{uvaweto na pravnite pravila. Vo na{eto amerikansko op{testvo
ovie definicii re~isi sekoga{ se izme{ani, a kako posledica na
toa imame kulturen konflikt vo vrska so pravnite normi. So drugi
poddr`uvaat faktorite na kriminalnoto povedenie. Ignjatovi}, \.
Kriminolo{ko nasle|e, str. 16.
316

zborovi, na~inot na naso~uvaweto na motivite se u~i vo zavisnost od
toa dali poedinecot prima definicii koi go odobruvaat ili definicii
koi go osuduvaat naru{uvaweto na normite.
- 6 Poedinecot stanuva kriminalec ottamu {to prima pove}e
stavovi vo prilog na naru{uvaweto na zakonite (definicii koi go
odobruvaat kriminalnoto povedenie), vo odnos na sfa}awata koi zboruvaat
protiv (pomalku definicii koi go osuduvaat toa povedenie).
Ova e na~eloto na diferencijalna asocijacija (razli~no povrzuvawe).
Toa se odnesuva i na kriminalnite i antikriminalnite asocijacii i
se zanimava so sprotivstavenite sili. Koga poedincite stanuvaat
kriminalci, toa go pravat poradi kontaktot so kriminalnite obrasci
i, isto taka, zaradi izolacija od antikriminalnite obrasci. Sekoj
poedinec ja asimilira kulturata {to go opkru`uva, osven ako postojat
konflikti so drugi obrasci: ju`wakot ne go izgovara "r", ottamu {to
drugite ju`waci ne ja izgovaarat ovaa bukva. Obratno, ova pravilo na
diferencijalna asocijacija zna~i deka asocijaciite koi se neutralni
vo pogled na zlostorot, imat malo ili nemaat nikakvo vlijanie na
genezata na kriminalnoto povedenie. Vo ovaa smisla, golem del od
iskustvoto na odreden poedinec e neutralno, na primer, koga nekoj u~i
da mie zabi. Ova povedenie nema nitu negativno, ni pozitivno dejstvo
na kriminalnoto povedenie... Ova neutralno povedenie e va`no ottamu
{to dodeka e zafateno so nego, deteto ne e vo kontakt so kriminalnoto
povedenie.
- 7 Diferencijalnite asocijacii (kontaktite so onie koi go
odobruvaat ili go osuduvaat naru{uvaweto na normite) se razlikuvaat
spored frekvencijata (za~estenosta), traeweto, prioritetot (zna~eweto)
i intenzitetot. Ova zna~i, deka asocijaciite so kriminalnoto
povedenie, isto kako i asocijaciite so antikriminalno povedenie, se
razlikuvaat vo bezbroj vidovi.
- 8 Procesot na u~eweto na kriminalnoto povedenie (po pat na
asocijacija so kriminalnite i antikriminalnite obrasci) gi opfa}a
site onie mehanizmi {to se vklu~eni vo koe i da e drugo u~ewe.
Sprotivno, ova zna~i deka u~eweto na kriminalnoto povedenie ne e
ograni~eno na procesot na imitacija.
- 9 Iako kriminalnoto povedenie e izraz na op{tite potrebi i
vrednosti, toa ne mo`e da se objasnuva so tie potrebi i vrednosti, so
ogled deka i nekriminalnoto povedenie e izraz na tie isti potrebi i
vrednosti.
b) Saterlend go zabele`al i toa, deka site lica koi se izlo`eni
na definiciite koi go odobruvaat kriminalnoto povedenie sekoga{
ne stanuvaat prestapnici. Za da bide poveden od definiciite koi
go odobruvaat kriminalnoto povedenie, spored mehanisti~ko objasnuvawe,
potrebno e poedinecot da se najde i vo situacija koja spored negovata
ocenka, a ne objektivno, e pogodna za izvr{uvawe na krivi~no
delo i istovremeno da ne postojat alternativni na~ini za ostvaruvawe
317

na sakanata cel (faktori koi deluvaat vo momentot na realizacijata
na kriminalnoto povedenie). A dali }e imaat so zakon dozvolena
alternativa, zavisi od prethodniot proces na u~ewe po pat na diferencijalnata
asocijacija (nekoi kriminalci, na primer, mo`at da nau~at
deka razbojni{tvoto e na~in da se dojde do pari, so {to samite se stavile
vo situacija vo koja nemaat alternativa).
2 0 Saterlend smeta, deka na nivoto na op{testvenite grupi
(objasnuvawe na kriminalnoto povedenie od stojali{te na zaednicata,
nacijata ili nekoja druga grupa), visokata stapka na kriminalitetot e
uslovena so socijalnata dezorganizacija za koja predlaga poinakov (poprikladen)
termin - diferencijalna socijalna organizacija, za{to korenite
na kriminalitetot se nao|aat vo socijalnata organizacija.
Postulatot vrz koj se zasnova ovaa teorija, kako {to veli samiot Saterlend,
bez ogled na imeto, glasi deka zlostorstvoto e vkoreneto vo samata
op{testvena organizacija i deka e izraz na taa organizacija. Grupite
mo`at da bidat organizirani za kriminalno povedenie ili protiv
takvo povedenie. Najgolemiot broj zaednici se organizirani i za
kriminalni i za antikriminalno povedenie i vo taa smisla stapkata
na kriminalitetot e izraz na diferencijalnata organizacija na grupite.
Do vremenski promeni vo stapkata na kriminalitetot vo grupata
ili vo zaednicata doa|a poradi promena vo organizacijata pro i contra
kriminalitetot. So toa se objasnuva od koi pri~ini stapkata na kriminalitetot
ne mo`e neograni~eno da raste. Vo slu~aj na pogolem porast
na stapkata na kriminalitetot konvencionalnite grupi se organiziraat
so inicirawe na programi i mediumska kampawa za negova
kontrola i spre~uvawe. Toa vlijae na zgolemuvawe na definiciite
protiv kriminalitetot, go smaluva brojot na pogodnite situacii za
vr{ewe na krivi~ni dela i gi zgolemuva alternativnite dozvoleni na-
~ini za ostvaruvawe na celite.
3. Na teorijata na diferencijalnata asocijacija í se upatuvaat
brojni prigovori, me|u koi osnovnata se odnesuva na toa deka taa ne
mo`e empiriski da se proveri. Zna~ajna zabele{aka e i deka ovaa teorija
glavno se odnesuva na prenesuvawe na kriminalni stavovi i tehniki,
bez da se objasni na koj na~in do niv za prvpat do{lo, odnosno
koi se pri~inite koi gi uslovie prvite kriminalni obrasci na odnesuvawe
vrz koi se kalemat prestapite koi se baziraat na kontaktite so
tie kriminalni obrasci. Ottuka, ispa|a deka zlostorstvoto se objasnuva
so samoto zlostorstvo. Pod vlijanie na ovie i drugi opravdani
kritiki, 564 teorijata na diferencijalnata asocijacija do`ivea opredeleni
modifikacii.
4. Teorijata na Saterlend ednostavno go zapostavuva{e stavot
za vlijanieto na faktorite koi poedinecot voop{to go doveduvat vo
564
Za nekoi izdr`ani kriti~ki zabele{ki vidi: Eliot, M. op. cit. str.
335 i Kajzer, G. op. cit. str. 241.
318

situacija da go u~i prestapni~koto povedenie, a so toa i samoto steknuvawe
na ve{tinite vo vr{eweto na krivi~nite dela i prifa}aweto
na motivite, navikite i racionalizacijata na takvoto povedenie.
Osven toa, Saterlend, sepak, ne uspa da odgovori i na pra{aweto zo-
{to samo nekoi ~lenovi na grupite vo koi se preferira antisocijalno
povedenie stanuvaat prestapnici. Modifikacijata se sostoe{e vo vnesuvawe
opredeleni subjektivni momenti so koi se nastojuva{e da se
izbegnat ovie nejzini nedostatoci. Na toj na~in se javi tvrdeweto deka
prestapnici stanuvaat edinstveno onie poedinci koi vo procesot na
interakcija so nejzinite ~lenovi se identifikuvaat samo so onie koi
prestapni~ki se odnesuvaat. So toa se razvi samo edna varijanta na
prethodnata teorija koja {to nejzinite privrzanici ja narekoa teorija
na diferencijalna identifikacija. Avtorot na ovaa teorija e Daniel
Gleser (Daniel Glaser). Za razlika od prethodnata, spored ovaa teorija
potencijalniot delinkvent ne se vrzuva za apstraktni definicii i
modeli, tuku za konkretni li~nosti (kriminalci) iako tie ponekoga{
mo`at da bidat samo zamisleni (na primer, junak od nekoj roman ili
film), ili celosno izmisleni. Ili, kako {to veli Gleser, poedinecot
se vpu{ta vo kriminalno povedenie vo onaa mera vo koja se identifikuva
sebesi so vistinski ili izmisleni li~nosti od ~ija perspektiva
sopstvenoto kriminalno povedenie izgleda prifatlivo.
5. TEORIJA NA KULTURNIOT KONFLIKT I KULTURNIOT
RAS^EKOR
1. Osnovnata teza na teorijata na kulturniot konflikt e deka
op{testvenite grupi imaat poinakvi vrednosti poradi koi sekoja se
zatvora i `ivee zasebno vo razli~ni mikrokulturni zaednici. Poradi
tie razliki (diferencijacii) me|u ovie grupi nu`no doa|a do konflikti
koi pretstavuvaat osnovna pri~ina za pojava na prestapni~kite
povedenija. Od druga strana, vo ramkite na sekoja od ovie grupi posebno,
se sozdavaat i razvivaat pomali grupi so specifi~ni sfa}awa za
op{testvenite odnosi, vrednosti i situacii, me|u koi isto taka postojat
konflikti koi nu`no vodat kon kriminalitet. 565
565
Koga na oprdeleni podra~ja }e se sretnat kulturi so sosema razli-
~ni pravila za odnesuvawe, ili koga ~lenovite na edna kultura }e navlezat vo
podra~jata na druga kultura ili pak, koga pri osvojuvawata na starosedelcite
im se nametnuvaat tu|i pravni sistemi, polo`bata na edna li~nost ili grupa
po~nuva na opredelen na~in da stanuva marginalna. Takva perfidna pozicija
postoi toga{ koga li~nosta ili grupata na granicata pome|u pove}e kulturi
odnosno normativni sistemi nema ili ne gleda mo`nost da se opredeli za ednata
ili za drugata, koga ima labav odnos sprema vladeja~kiot poredok. Marginalecot
}e konstatira deka e "poinakov" od pripadnicite na marginalnata
kultura, poinakov vo pogled na svojata rasa, obrazovanie, jazik i socijalni
319

Spored avtorot i najva`niot pretstavnik na ovaa teorija Torsten
Selin (Thorsten Sellin), 566 ~ovekot se ra|a vo ramkite na edna kultura.
Toj doa|a na svet biolo{ki podgotven da prima i da gi prilagoduva
soznanijata do koi doa|a bilo samiot ili preku odnosite so drugite.
So prvite op{testveni kontakti, zapo~nuva procesot na koordinacija
koj trae celiot `ivot. Posmatrani sami za sebe, ovie elementi mo`at
da se sfatat kako kulturni elementi, a prisoedineti kon razumot tie
stanuvaat elementi na li~nosta. Na~inot na koj odreden poedinec reagira
vo opredelena situacija mo`e da se smeta za izraz na li~nosta.
Me|utoa, karakterot na taa reakcijata zavisi od toa {to zna~i za poedinecot
taa `ivotna situacija. Izvesni `ivotni situacii ~esto se
povtoruvaat i normativno se definirani. Ottamu, normite koi se nao-
|aat sekade kade {to se i op{testvenite grupi, se ne{to {to ja opredeluva
reakcijata, koja natamu se potvrduva ili ne se potvrduva od strana
na opredelena kulturna grupa. Stavot na grupata, vo odnos na razli~nite
na~ini na koi edno lice mo`e da ragira vo opredeleni okolnosti,
e iskristaliziran vo pravila, ~ija povreda doveduva do reakcija
na grupata. Tie se univerzalni - ne pretstavuvaat tvorba samo na edna
op{testvena grupa, nitu se ograni~eni so politi~ki granici i ne e neophodno
da bidat sodr`ani vo zakon. Nivna cel e da gi za{titat op{-
testvenite vrednosti. I najposle, vo op{testvoto se slu~uvaat: 1 0 primarni
i, 2 0 sekundarni konflikti. 567
pogledi. Toj, zatoa, se ~uvstvuva o{teten ili isklu~en. Ne e na~isto so toa
dali treba da se otka`e od vrzanosta za semejstvoto i rodniot kraj, za da stane
polnopraven gra|anin na novata adoptivna kultura. Od druga strana toj sogleduva
deka vladeja~kata kultura mu pravi pre~ki na patot kon integracijata.
Na primer, vrz nego, kako vrz stranec, uka`uvaat i samite nadvore{ni karakteristiki,
kako {to se jazikot i bojata na ko`ata. Taka, polo`bata na marginalna
egzistencija ~esto e rezultat na socijalnata situacija vrzana za "strav"
- stravuvaweto. Nasproti ~uvstvoto na bezdomni{tvo dezorientacija, ambivalentnost
vo odnesuvaweto i ~uvstvata, kako i socijalna zagrozenost, na stranata
na malcinstvoto stoi distancirawe, a na stranata na mnozinskata grupa -
otfrlawe. Najverojatno i samiot fakt {to nekoj e poinakov, {to otstapuva
od voobi~aenoto, ra|a dlaboka averzija sprema malcinstvoto vo redovite na
mnozinstvoto, {to e uniformno, ta zatoa uniformnosta va`i i kako potvrduvawe
na praviloto i poredokot." Kajzer, G. op. cit. str. 305-306.
566
Selin e roden vo [vedska od kade se iselil vo SAD kade celiot
svoj raboten vek go pominal kako profesor na Univerzitetot vo Pensilvanija.
Negovoto glavno delo, vo koe se izlo`eni osnovnite stavovi vo vrska so
teorijata na potkultura e: Culture Conflict and Crime. A report of the Subcommittee
on Delinquency of the Committee on Personality and Crime, Social Science
Research Council, New York, 1938.
567
Spored Selin, konfliktite me|u normite na razli~nite kulturni
kodeksi mo`at da nastanat poradi dopiraweto na normite od razli~ni kultu-
320

1 0 Primarnite konflikti nastanuvaat ottamu {to grupata koja
e na vlast, gi donesuva zakonite i opredeluva {to e zabraneto i kaznivo
spored svoite posebni sfa}awa za vrednostite {to ne koreliraat
so vrednostite na ostanatite grupi, koi od svoja strana, ne se vo
mo`nost da gi ostvaruvaat ovie funkcii. Spored Selin, grupata koja
{to e na vlast, vo amerikanskoto op{testvo e dominantna grupa, sostavena
od izvornoto naselenie, a drugite dve se grupite sostaveni od domorotci
i doselenici od site delovi na svetot. Dominantnata grupa
preku zakonite gi nalo`uva svoite vrednosti, interesi i normi na povedenie.
Drugite grupi, pak, imaat svoi vrednosti, interesi i normi na
povedenie koi gi nosat so sebe, od koi ne sakaat da se otka`at i spored
koi nastojuvaat i da se odnesuvaat, a toa e sprotivno na kodeksot na povedeni
na dominantnata grupa. Toa doveduva do sudir na kulturi koj,
me|u drugoto, ~esto se razre{uva so kriminalni aktivnosti. Spored
toa, za sudir na normi na razli~ni sistemi ili razli~ni kulturni
zoni, mo`e da se zboruva samo toga{ koga normite na povedenie na
imigrantite se poinakvi od onie {to va`at vo amerikanskata zednica.
Od druga strana, potrebno e tie razliki da ne se predizvikani so nivnata
ekonomska polo`ba, tuku da se od kulturno poteklo. Samo takvite
sudiri mo`at da se tretiraat kako primarni.
2 0 Sekundarnite konflikti se javuvaat me|u pripadnicite na
edna grupa so isti kulturni vrednosti. Do sekundarni sudiri na kulturi
doa|a koga postojat normi koi proizleguvaat od procesot na op{testvenata
diferencijacija koja e imanentna na razvojot na amerikanskata
kultura. Spored Selin, sekoe lice koe i pripa|a na edna kultura
istovremeno e povrzano i so opredelen broj na drugi kulturi so koi
doa|a vo kontakt zaradi zadovoluvawe na svoite potrebi, ili ednostavno,
ottamu {to toa vo op{testveniot `ivot e neizbe`no. Prifa}aweto
od strana na poedincite na kulturnite normi na drugi grupi kako
svoi, sozdava me{avina koja nu`no doa|a vo sudir so kulturata na osnovnata
grupa i stanuva eksplozivna poradi nejzinata protivre~nost so
taa grupa. 568 Rezultatot na taa konfliktna situacija e prestapni~ko
ri na eden od slednite tri na~ini: 1 0 dopirawe i me{awe na grani~ni podra-
~ja (koga ovie kodeksi }e se sudrat na rabot na sosednite kulturni oblasti,
koi ne mora da bidat dr`avni granci), 2 0 me{awe vo procesot na kolonizacija
i menuvawe na dr`avni granici (koga edna grupa }e se pro{iri taka {to ja
pokriva teritorijata na druga ili koga ~lenovite na edna kulturna grupa migriraat
vo druga) i, 3 0 me{awe pri ekonomski migracii (koga brojni rabotnici
odat na privremena rabota vo druga zemja).
568
Zabele`avme deka kulturnite konflikti se priroden nikulec na
procesot na socijalnata diferencijacija koj proizveduva bezbroj socijalni
grupirawa, sekoj so sopstveni definicii na `ivotnite situacii, so sopstveno
tolkuvawe na op{testvenite odnosi, sopstveno nepoznavawe ili pogre{no
razbirawe na socijalnite vrednosti na drugite grupi. Ottamu, transforma-
321

odnesuvawe.
2. Teorijata na kulturniot ras~ekor koja, vsu{nost, e samo edna
od varijantite na prethodnata teorija, trgnuva od ne{to poinakva primesa.
Spored nea, za osnova na kriminalnoto povedenie se zadr`uva kulturniot
konflikt, samo {to ovde ne e vo igra negovoto izbivawe
me|u razli~ni grupi, tuku negovoto nastanuvawe poradi brzinata na
menuvaweto na op{testvenite vrednosti. Toga{ koga opredeleni kulturni
elementi vo edno op{testvo se razvivaat so poinakva brzina
(predni~at ili zaostanuvaat) vo odnos na drugi kulturni elementi (na
primer, duhovnata kultura), se sozdava ras~ekor na tie dve kulturi koj
sozdava konflikt me|u niv, ili me|u opredeleni nivni delovi .
Avtorot i glavniot pretstavnik na ovaa teorija Vilijem Ogbern
(William Fridrih Ogburn, 1886-1959), kulturata ja sfa}a{e kako celina
na akumulirano tvore{tvo vo koi se pomesteni ~ovekovite materijalni
tvorbi i op{testvenite institucii, naviki i obi~ai. Vo taka
{irokoto definiranata kulturata, toj razlikuva{e dve osnovni podra~ja:
podra~je na materijalna i podra~je na adaptivna kultura. Spored
nego, realnite pri~ini na progresivnite op{testveni promeni le`at
vrz podra~jeto na materijalnata kultura. Adaptivnata kultura gi opfa}a
site ostanati delovi na ~ovekovoto op{testveno deluvawe i e prilagodena
na matarijalnata kultura. Toa prilagoduvawe, me|utoa, ne
te~e ednostavno i bez te{kotii i potresi. Promenite na podra~jeto na
materijalna kultura nametnuvaat opredeleni promeni vo drugite kulturni
podra~ja kakvi {to se na primer, op{testvenite organizacii i
obi~ai. Pritoa, tie kulturni podra~ja nikako ne se menuvaat istovremeno
so menuvaweto na materijalnata kultura, tuku zaostanuvaat zad
nea. Vo toa zaostanuvawe na adaptivnata kultura zad materijalnata,
Ogbern gleda{e edna od pri~inite poradi koi vo sovremenoto op{testvo
se ra|aat mnogubrojni socijalni problemi, me|u koi i kriminalitetot.
3. Osnovniot prigovor {to so pravo mo`e da im se upati na
pretstavnicite na ovie teorii e lapidatno sro~en vo stavot deka tie,
kako i privrzanicite na teoriiite na kulturniot konflikt, premnogu
se inspirirani od tn. "sociolo{ki frojdizam," so toa {to ovde, za razlika
od poimniot instrumentarium na teorijata na frustracija va-
`at poimite instinkt, li~nost i kultura. Na toj na~in patologijata
na li~nosta samo ja pomestuvaat na planot na patologijata na op{tecijata
na edna kultura od homogen i dobro integriran vid kon heterogen i dezintegriran
vid e sledena so porast na konfliktni situacii. Obratno, operacijata
na integrira~ki procesi go smaluva brojot na konfliktnite situacii.
Takvi konflikti vo kultura koja se menuva mo`at da se razlikuvaat od onie
{to se sozdavaat koga razni kulturni sistemi }e dojdat vo konflikt eden so
drug, bez ogled na karakterot i stepenot na razvojot na ovie sistemi." Sellin,
T. Culture Conflict and Crime, Council, New York, 1950, str. 116.
322

stvenite grupi.
Kako mo{ne zna~aen prigovor mo`e da se istakne i nivnoto
prenebregnuvawe na socijalno interakcionisti~kiot prigovor, deka
op{testvenata kontrola ~estopati e poizrazena kon razli~nosta. Na{
stav e deka toa duri svesno i namerno se pravi. Poinaku i ne mo`e da
se objasni, na primer, sogleduvaweto na Eliot, koja pravilno zabele-
`uva deka prestapnicite "nadvor od svojata dr`ava" dobivaat pogolema
kazna, za{to tie doa|aat pred sud so edna nezgoda pove}e, imeno
kako "stranci." 569
6. TEORIJA NA ANOMIJA
1. Sovremenata teorija na anomija ja razvi Robert Merton (Robert
Merton, Social Theory and Social Structure, 1949). Toj, isto kako i Direkem,
anomijata ja opredeluva kako op{testvena sostojba, so tie razliki
{to a) tamu kade {to Dirkem go stava akcentot vrz al~nosta,
Merton zboruva za `elbata za uspeh i b) Dirkem ja opredeluva anomijata
so nagli promeni i krizi, a Merton so postojanite uslovina op{testvoto.
Za opredeluvawe na kriminalitetot, spored Merton, zna~aen
e odnosot me|u op{testvenite celi i mo`nostite tie celi da se ostvarat.
Devijantnoto i kriminalnoto povedenie, spored terminologijata
na Merton, ne e ni{to drugo tuku "simptom na disocijacijata (razdvojuvaweto)
me|u kulturno propi{anite aspiracii i socijalno strukturiranite
izlezi za ostvaruvawe na ovie aspiracii." 570 Ili, {to se
sveduva na istoto, protivre~nost me|u proklamiranite kulturni
vrednosti (koi se javuvaat kako legitimni celi) koi im se ponudeni na
site ~lenovi na op{testvoto, bez ogled na nivnata op{testvena polo-
`ba, i institucionaliziranite normi so koi se opredeluvaat i
kontroliraat dozvolenite na~ini za ostvaruvawe na tie celi.
Izborot na sredstvata za postignuvawe na kulturnite celi sekoga{ e
ograni~en so ovie normi. Ottamu, negovata teorija na devijantnoto i
kriminalnoto povedenie ima za "osnovna cel da otkrie na koj na~in
op{testvenata struktura vr{i opredelen pritisok vrz opredeleni poedinci
da otstapat od prosekot," 571 t.e. da se anga`iraat kon nekonformisti~ko,
namesto kon konformisti~ko povedenie.
2. Formuliraweto na vakviot stav, od strana na Merton, be{e
ovozmo`eno so negovoto prifa}awe na dve pojdovni tezi. Prvata, se
odnesuva na postoewe na protivre~en op{testven sistem (otfrlawe na
569
Hentig, H. op. cit. str. 231.
570
Merton, R. K. op. cit. str. 131.
571
Ibid, str. 132. Nasproti vakviot stav, Merton sepak se obiduva da doka`e
deka postojat pozitivni korelacii me|u pritisokot koj mo`e da predizvika
devijantni reakcii i vistinskite kvoti na devijantnoto odnesuvawe.
str. 146.
323

funkcionalisti~kata vizija za postoeweto na op{etestvo ~ii delovi
funkcioniraat usoglaseno). Vtorata teza se odnesuva na razlikuvaweto
dva elementi: kulturata i op{testvenata struktura, koi samo analiti~ki
se delivi. Toa se: 1 0 kulturnite celi i 2 0 zakonskite normi.
1 0 Prviot element (kulturna struktura) se sostoi od kulturno
definirani celi - celi koi se smetaat za vredni i kon ~ie postignuvawe
poedincite normalno se stremat (kulturno odredeni celi, streme`i
i interesi koi na site im se ponudeni kako legitimni, bez ogled
na nivnata op{testvena polo`ba). Toj element pretstavuva ramka za
naso~uvawe na aspiraciite. Ovie celi, pove}e ili pomalku se integrirani
i vo sebe vklu~uvaat razli~ni stepeni na dominacija i ~uvstva.
Nekoi od ovie kulturni aspiracii se povrzani so iskonskite ~ove~ki
porivi, me|utoa ne se odredeni od niv.
2 0 Vtoriot element (op{testvena organizacija) gi definira,
regulira i kontrolira institucionalni normi (prifatlivite na~ini)
za postignuvawe na navedenite celi. Toa se institucionalnite ili dozvolenite
sredstva za ostvaruvawe na tie celi (so niv se odreduva i
kontrolira dozvoleniot na~in za ostvaruvawe na celite: obi~aj, moralni
normi, pravo).
Toga{ koga ne mo`at da se postignat sakanite celi nastanuva
op{testvena sostojba na anomija koja se karakterizira so otsustvo na
kulturno regulirano povedenie i so zna~itelno opa|awe na po~ituvaweto
na op{testvenite normi (otsustvo na zakonitost, raspad na normativniot
sistem). Spored toa, nekonformisti~koto ({to zna~i, devijantnoto
i prestapni~koto) povedenie e simtom na nekoja vnatre{ena
neusoglasenost nare~ena anomija. Op{testvoto se nao|a vo takva sostojba
vo slednive ekstremni slu~ai:
a) Koga postoi ras~ekor me|u va`nosta koja im se pridava na
opredeleni kulturni celi i mo`nostite site, bez ogled na polo`bata
koja ja zazemaat vo op{testvenata struktura, da dojdat do tie celi na
dozvolen na~in (kultura koja preterano, nesrazmerno gi naglasuva celite,
a nedovolno gi opredeluva institucionalnite sredstva za nivno
postignuvawe). Vo ovaa sostojba na op{testvena struktura, vo prv red
se insistira na vrednosta na "uspehot," a ne na na~inot kako da se dojde
do uspehot, 572 vo koe se dozvoleni site sredstva da se dojde do "uspeh po
572
Taka vo natprevaruva~kite sportovi kade {to celta na pobedata e
sogolena... uspehot vo natprevarot se tolkuva kako "da se pobedi vo naprevarot,
"odo{to, kako "da se pobedi preku odnapred opredeleni na~ini na aktivnosti."
Do nagradata se doa|a so koristewe na naedozvoleni, no tehni~ki efikasni
sredstva. Yvezdata na protivni~kiot fudbalski tim, so podmolen start
e isfrlena od igra, bora~ot kri{um go onesposobuva svojot protivnik so
ingeniozna, no so zabraneta tehnika, nekoga{ni studenti na univerzitetot
tajno finansiski gi pomagaat "studentite" ~ii talenti nagolemo se ograni-
~eni na sportskoto pole... Akcentot vrz postignuvaweto na celta do tolku gi
324

sekoja cena (celata gi opravduva sredstvata)." 573
b) Koga izvesni aktivnosti koi prvi~no slu`ele kako sredstvo
za postignuvawe na opredeleni celi se pretvoreni vo cel za sebe, me|utoa,
na tie aktivnosti, iako imaat ritualen karakter, i natamu im se
pridava golema va`nost (kultura spored koja celite se neopredeleni,
a sredstvata prenaglaseni).
Me|u ovie ekstremni tipovi se nao|aat op{testva vo koi pomalku
ili pove}e e vospostavena ramnote`a me|u kulturnite celi i op{-
testveno priznaenite sredstva za nivno ostvaruvawe (integrirana kultura
koja ednakvo gi naglasuva i celite i sredstvata).
Prvite dva tipa na kultura se slabo integrirani i ritualisti-
~ki, za{to postavuvaat barawe ~lenovite na op{testvoto da se pridr-
`uvaat na "pravilata na igrata," bez jasni celi kon koi treba da se te-
`nee. Op{testvata so takov tip na kulturi sozdavaat uslovi za pojava
na tendencii za devijantno i kriminalno povedenie. Ottamu, kako posebno
interesni i karakteristi~ni za amerikanskoto op{testvo, Merton,
go izvlekuva i posebno gi analizira prviot tip na op{testvo i
kultura, me|utoa naglasuva, deka istata analiti~ka postapka mo`e da
se primeni i na drugite tipovi na op{testvena struktura. Do neusoglasenost
(protivre~nost) me|u op{testvenata struktura i kulturata
doa|a toga{ koga od ~lenovite na op{testvoto se o~ekuva da se stremat
kon opredeleni kulturni celi, a sredstvata za nivnata realizacija
ne im se ednakvo dostapni na oddelni op{testveni klasi. Toa e tn. - sudir
me|u kulturata i strukturata poradi neusoglasenost na kulturnite
celi i sredstvata za nivno postignuvawe (ras~ekor me|u vrednostite
{to gi nalo`uva op{tetsvoto i realnite mo`nosti {to gi imaat
poedincite tie vrednosti da gi ostvarat). Op{testveniot pritisok
oslabel zadovolstvata koi proizleguvaat od samoto u~estvuvawe vo igrata,
{to tie zadovolstva bukvalno se svedeni na povolniot rezultat... Sekako deka
ovoj proces ne e ograni~en samo vo oblasta na sportot... Ekstremnoto istaknuvawe
na akumulacijata na bogatstvoto kako simbol na uspehot vo na{eto op{-
testvo zboruva protiv efikasnata kontrola na institucionalno reguliranite
na~ini na steknuvawe na bogatstvo. Izmamata, korupcijata, nemoralot,
zlostorot, nakratko cel katalog na proskribirani povedenija stanuvaat se
porasprostraneti koga naglaskata na kulturno induciraniot uspeh - celta, se
razdvoi od koordiniranoto institucionalno istaknuvawe na legitimnite normi.
Merton, K. R. Social Structure and Anomie, American Sociological Rewiew,
3/1938: Navedeno spored Ignjatovi}, \, Kriminolo{ko nasle|e, str. 153-154.
573
Doktrinata "celata gi opravduva sredstvata", stanuva vode~ko na-
~elo za akcija, toga{ koga kulturnata struktura neopravdano i prekumerno ja
veli~i celta, a op{etstvenata organizacija, na ist na~in gi ograni~uva mo`nostite
za koristewe na dozvolenite sredstva. So drugi zborovi, ova na~elo i
so nego povrznoto povedenie go odrazuvaat nedostigot na kulturna koordinacija.
Ibid, str. 158.
325

kon nekonformisti~ko povedenie se nao|a vo proporcionalen odnos so
stepenot so koj e izrazeno razdvojuvaweto na me|u kulturnite celi koi
lu|eto gi prifa}aat kako obvrska i op{testvenata polo`ba vo koja
tie se nao|aat, blagodrenie na koja e relativno lesno da se postignat
tie celi. Dokolku razdvojuvaweto e pogolemo, dotolku i toj
op{testven pritisok e pogolem. 574 Ottamu, zada~ata na kriminologot e
otkrivawe na na~inite na koj op{testvenata struktura vr{i pritisok
na izvesni poedinci vo op{testvoto za nivno pobrzo oddavawe kon
nekonformisti~ko, odo{to na konformisti~ko povedenie.
So drugi zborovi gornite stavovi na Merton mo`at da se uprostat
na slednoto. Vo sekoe kulturno op{testvo se postavuvaat opredeleni
celi kon koi se stremat nejzinite ~lenovi. Tie celi se nalo`uvaat
so silata na kulturata, a ~lenovite na op{testvoto vrz niv polagaat
moralno pravo. Za ostvaruvawe na tie aspiracii, op{testvoto
opredeluva izvesni institucii i mehanizmi kako legalni pati{ta
(op{testveno po`elen na~in, vreme i mesto) i go zabranuva nivnoto
postignuvawe so koristewe na drugi pati{ta, t.e. so vr{ewe na krivi-
~ni dela. Me|utoa, iako op{testvoto gi proklamiralo celite i aspiraciite,
tie ne im se ednakvo dostapni na site poedinci - licata so poniska
rasna i etni~ka polo`ba, pa i na celi op{testveni grupi - na
pripadnicite na poniskite klasi. Na poedincite so vakov op{testven
status im nedostasuvaat potrebnite sredstva so ~ija pomo{ mo`at da
gi dostignat celite po legalen pat. Ottamu, kaj niv se ra|a nezadovolstvo
koe mo`e da gi odvede na patot na nepo`elno op{testveno povedenie.
575 Na toj na~in, op{testvenata struktura vr{i vistinski pritisok
vrz oddelni lica kon nekonformisti~ko odnesuvawe. Nakratko,
mo`nosta da se ostvarat posakuvanite celi zavisi od polo`bata vo
op{testvenata struktura koja ja opredeluva dostapnosta na legalnite
sredstva. Ili, konkretno, toa za amerikanskata kultura zna~i deka postigaweto
na pari~niot uspeh 576 pretstavuva osnovna vrednost koja se
574
Op{testvenata sruktura vr{i pritisok vrz kulturnite vrednosti,
poradi {to akcijata vo soglasnost so kulturnite vrednosti stanuva lesno mo-
`na za onie {to zazemaat opredelni polo`bi vo op{testvoto, a te{ka ili
nevozmo`na za drugite. Vo odnos na ostvaruvaweto na kulturnite barawa
op{testvenata struktura pretstavuva ili pre~ka ili otvorena vrata. Koga
kulturata i op{testvenata struktura se lo{o integrirani, pa prvata nalo`uva
povedenie i stavovi koi drugata gi onevozmo`uva, postoi pritisok kon raspa|awe
na normite. Merton, R. K. Social Theory and Social Structure, New York,
Free Press, 1968, str. 217.
575
"Devijantnoto povedenie mo`e sociolo{ki da se smeta za simptom
na disocijacija (razdvojuvawe) me|u kulturno propi{anite streme`i i op{-
testveno struktuiranite pati{ta za nivnoto ostvaruvawe." Ibid, str. 134.
576
Merton ne e vo zabluda deka pripadnicite na razli~nite op{testveni
sloevi podednakvo ne gi prifa}aat site kulturni vrednosti i celi. Toj
326

javuva kako cel na site op{testveni klasi. Me|utoa, so ogled deka postignuvaweto
na ovaa cel e ograni~eno so polo`bata na poedinecot vo
op{testvenata struktura (neednakvite {ansi site da se zbogatat) doa|a
do tn. strukturen pritisok koj najsilno e izrazen kaj najniskite
klasi, koi ne mo`at da ja postignat taa cel bez da gi naru{at op{-
tetvenite normi. Na toj na~in, amerikanskoto naglasuvawe na pari~niot
uspeh i seop{tata ambicioznost za negovoto ostvaruvawe, povlekuvaat
so sebe anksioznost, odbojnost, neurozi i antiop{testveno povedenie.
577
Seto toa, mo`e da se izrazi preku sledniov {ematki prikaz:
NEUSOGLASENOST, DISOCIJACIJA (RAS^EKOR),
PROTIVRE^NOST
me|u
KULTURNI CELI
(vrednosti)
DOZVOLENI SREDSTVA
(op{testvena praktika)
OP[TESTVEN PRITISOK
DEVIJANTNO ILI KRIMINALNO POVEDENIE
3. Vo sostojba na anomija se ra|aat pet vidovi na odnesuvawe
kako na~ini na reakcija na poedincite na anomijata ili poto~no kako
prilagoduvawa na poedincite na sostojbata na anomija: 1 0 konformizam
- prilagoduvawe (nema zna~ewe kako izvor na devijanto povedenie),
2 0 inovacija - prifa}awe i streme` kon kulturnite celi kako
{to se pari, ugled i sl. so otfrlawe na dozvolenite sredstva za nivno
dostignuvawe, 3 0 ritualizam - napu{tawe na kulturnite celi, no so
pridr`uvawe do institucionalnite normi (ova povedenie po pravilo
ne stanuva devijantno), 4 0 retretizam (povlekuvawe, begstvo, otu|esamo
poa|a od pretpostavkata deka postignuvaweto na pari~niot uspeh e eden
od zaedni~kite ideali na pogolemiot del na amerikanskoto op{testvo. Pari-
~niot uspeh e samo eden primer, {to zna~i deka negovata teza za pojava na povedenie
so koe se naru{uva nekoja norma mo`e ednakvo da se primeni sekoga{
koga e vo pra{awe pridavawe na nekoja va`nost na opredleneni kulturni
celi kako na primer, na nau~no ili umentni~ko dostigawe, na don`uanska pobeda
ili na ne{to drugo. Vidi: Ibid, str. 166.
577
Protivop{testvenoto povedenie se javuva vo golem obem samo toga{
koga sistemot na kulturnite vrednosti gi podiga, bukvalno nad seto ostanato,
opredeleni zaedni~ki simboli na uspehot za celata populacija, dodeka
negovata op{testvena struktura strogo go ograni~uva ili celosno go onevozmo`uva
pristapot kon dozvolenite na~ini na postignuvawe na tie simboli za
golem del na taa ista populacija. Merton, K. R. Social Structure and Anomie,
Navedeno spored Ignjatovi}, \, Kriminolo{ko nasle|e, str. 157.
327

nost)- otfrlawe na kulturnite celi i na institucionalnite sredstva
(tuka spa|aat povedenijata: otpadni{tvo, lutawe alkoholizam, narkomanija,
mentalna bolest i sl.), i 5 0 buntovni{tvo - otfrlawe na kulturnite
celi i institucionalnite sredstva, no so postavuvawe novi
celi i novi sredstva i proceduri za nivno dostignuvawe (promena na
op{testvoto i kulturnata sredina).
Navedenite pet na~ini na prilagoduvawe na poedinecot na uslovite
koi postojat vo op{testvoto, Merton jasno gi prika`a preku
slednava {ema koja, soglasno so negovata pojdovna koncepcija, e {ema
na ~ovekovi dejstvija, a ne {ema na li~nosti. 578 Pritoa, zna~ajno e da
se podvle~e deka op{testvenata struktura vr{i pritisok pri izborot
na eden ili pove}e od navedenite na~ini na prilagoduvawe. Ottamu,
tie ne se izraz na slobodniot izbor, na slobodnata volja na poedinecot,
tuku op{testveno detrminirani na~ini na prilagoduvawe.
___________________________________________________________
Na~in na Celi koi gi opredelila Institucijalizirani
prilagoduvawe kulturata sredstva
___________________________________________________________
1. Konformizam + +
2. Inovacija + -
3. Ritualizam - +
4. Retretizam - -
5. Bunt + - + -
___________________________________________________________
* Znakot (+) ozna~uva prifa}awe, (-) otfrlawe, a (+-) otfrlawe so zamena:
situacija koga poedinecot gi otfrla postojnite kulturni celi i dozvolenite
sredstva, me|utoa bara kulturnite celi da se zamenat so novi, a dozvolenite
sredstva so nedozvoleni.
1 0 Od navedenite na~ini na prilagoduvawe samo konformizmot
ne ozna~uva devijantno, tuku povedenie koe e vo soglasnost so op{testvenite
barawa.
2 0 Za inovacijata kako vid na devijantno povedenie se karakteristi~ni
delinkvencijata i kriminalitetot. Kriminalecot gi prifa-
}a parite kako vrednost - cel (no i koja i da e druga kulturna cel, kako,
na primer, nau~no ili umetni~ko dostignuvawe, don`uanski pobudi i
sl.), me|utoa do niv doa|a so nedozvoleni sredstva, na primer, so kra-
578
Navedenata {ema, Merton ja izveduva taka {to najprvin analiti-
~ki gi odvojuva kulturnite celi od dozvoleniette sredstva, a potoa poka`uva
na koj na~in sekoj od niv mo`at da bidat prifateni ili otfrleni. So nivna
kombinacija toj dobiva pet mo`ni logi~ki kategorii, od koi ~etiri pretstavuvaat
razli~ni na~ini na devijantno ili kriminalno prilagoduvawe.
328

`ba ili izmama. Pritoa, na primer, kradecot e inovator. Toj, vo koj i
da e slu~aj, ne gi otfrla sociokulturnite vrednosti. So samoto toa
{to krade toj gi afirmira kako sociokulturni vrednosti (celi). Kradecot
samo gi otfrla op{testveno propi{anite i dozvolenite pati-
{ta za steknuvawe na tie isti vrednosti. 579 Glavnata pri~ina za inovacijata
se nao|a vo nedostigot na socijalizacija.
3 0 Ritualizmot kako vid na adaptacija e karakteristi~en za poniskite
klasi vo koi decata se socijaliziraat kon smaleni ambicii i
po~ituvawe na op{testvenite pravila i obi~no ne se do`ivuva kako
devijacija i socijalen problem. Za ova povedenie va`at pravilata: poslu{nost,
po~ituvawe, ne zamerawe, ne istr~uvawe i sl. Me|utoa, bez
ogled na toa {to ritulazimot ne se sfa}a kako devijantno prilagoduvawe,
toj sepak pretstavuva otstapuvawe od kulturniot model spored
koj ~ovekot treba aktivno da se bori so cel da ja podobri svojata op{-
testvena polo`ba i napreduva vo op{testvenata hierarhija. 580 Glavnata
pri~ina za pojavata na ovoj vid adaptacija e ekstremnata asimilacija
na institucionalnite barawa.
4 0 Retretizmot e karakteristi~en za onie poedinci koi se obidele
celite da gi ostvarat so dozvoleni sredstva no, pritoa do`iveale
neuspeh (ne uspeale da se slu`at so nedozvoleni sredstava kako {to
toa go pravat kriminalcite), poradi {to gi otfrlile i celite i sredstvata.
Ovde treba da se pomestat i onie poedinci koi se karakteriziraat
so vnatre{na otpornost (moralen pritisok) sprema upotrebata
na nedozvolenite sredstva koja e steknata vo procesot na socijalizacijata.
Retritizmot, spored zborovite na Metron, se javuva koga
osloboduvaweto od vladea~kite standardi, zaradi frustracii ili marginalisti~ki
perspektivi, vodi kon obid da se vovede eden "nov op{-
testven poredok."
5 0 Buntot e reakcija na anomi~nata sostojba kaj koja so otfrlawe
na celite i sredstvata ne se odi kon prilagoduvawe tuku kon promena
na op{testvenata struktura so cel da se vospostavat novi vrednosti
(aktivno otfluvawe so zamena). Ovde ne se raboti za klasi~en
kriminalitet tuku za revolucionerno deluvawe (politi~ka delinkvencija).
579
Kecmanovi}, D. Ni normalno ni patolo{ko, Svjetlost, Sarajevo, 1988, str.
56.
580
"Postojat niza najrazli~ni konkretni oblici na ~ovekovo povedenie
koe spa|a vo ovaa kategorija. Po~nuvaj}i od birokratskite virtuozi, za
koi po~etokot i krajot na sekoja akcija e "ona {to pi{uva vo zakonot," pa se
do bla`eni vernici, za koi ceremonijata i sakralnite obredi se edinstvenata
i vistinska sodr`ina na pobo`nosta, ritualniot (oportunisti~kiot) tip na
devijacija vo sebe vklu~uva {areno mno`estvo na pomalku ili pove}e vidlivi
otstapuvawa od op{testvenite normi vo nedozvolena nasoka." \uri}, M, op. cit.
str. 114.
329

4. Navedenata podelba, koja Merton za prvpat ja iznese vo svoeto
delo "Socijalna teorija i socijalan struktura" od 1949, vo slednoto
izdanie od 1957 ja pro{iruva i redigira na toj na~in {to devijantnoto
povedenie go deli na: 1 0 nekonformizam (teoretski razvien
obrazec na buntot) i 2 0 aberatovno povedenie (kade gi pomestuva, vo
prv red inovacijata, no i ritualizmot i retretizmot).
1 0 Nekonformizmot pretstavuva soglasuvawe so vrednostite,
standardite i o~ekuvawata na referentnite grupi i poedincite koi se
razlikuvaat od grupata so ~ii o~ekuvawa nekonformistot ne saka da
go soobrazi svoeto povedenie. Nekonformizmot mo`e da bide konzervativen
- koga pretstavuva soglasuvawe so vrednostite, standardite i
praktikata na nekoe porane{na op{testvena sostojba, ili radikalen -
koga se raboti za soglasuvawe so vrednostite, standardite i praktikata
koi sî u{te ne se institucionalizirani, me|utoa pretstavuvaat normativen
sistem na nekoi idni grupi.
2 0 Aberativnoto povedenie go so~inuvaat site drugi oblici na
prilagoduvawe koi pretstavavuvaat delinkventno i kriminalno povedenie.
581 Za opravduvawe na ovaa podelba na devijantnoto povedenie, Merton
uka`uva na nivnite razliki koi mo`at da bidat strukturalni, kulturni
i funkcionalni.
Strukturalnite razliki se sostojat vo slednoto:
a) nekonformistot javno go iska`uva svoeto nesoglasuvawe so
postojnite normi, dodeka aberantot se trudi toa da go sokrie,
b) nekonformistot ja osporuva legitimnosta na op{testvenite
normi, ili, dokolku celosno ne gi otfrla, smeta deka tie ne se primenlivi
vo odredeni situacii, a aberantot ja priznava nivnata legitimnost,
me|utoa sepak gi naru{uva, za{to smeta deka toa za nego e korisno,
b) nekonformistot ima za cel da gi zameni normite na grupata
so povisoki moralni vrednosti, a aberantot gi priznava postojnite normi,
me|utoa se trudi da gi izbegne sankciite {to gi povlekuva nivnoto
naru{uvawe,
g) nekonformistot otstapuva od postojnite normi od celosno
nekoristoqubivi pobudi, dodeka aberantot toa go pravi zaradi zadovoluvawe
na sopstvenite interesi.
Razlikite vo kulturnata sfera se sogleduvaat preku stavot na
javnoto mislewe koe kaj nekonformistot ~uvstvuva deka toj se povikuva
ili na moralnite vrednosti od minatoto koi saka da gi obnovi ili
na moralnite vrednosti na idninata, dodeka aberantot nema ni{to
staro da obnovi ili novo da predlo`i.
Funkcionalnite razliki se sostojat vo toa {to nekoformizmot
mo`e da dovede do op{testveni i kulturni promeni, a ponekoga{,
581
Merton, R. op. cit. str. 360
330

latentno i manifestno, duri i na onie koi stanale disfuncionalni vo
op{testvenata struktura. Od druga strana, aberativnoto povedenie
vodi samo kon zadovoluvawe na li~nite interesi na devijantot (manifestna
funkcija), odnosno do reaktivirawe na ~uvstvoto na grupata
koja do tolku oslabnala {to pove}e ne mo`e da bide uspe{en regulator
na povedenieto (latentna funkcija). 582
5. Merton se obidel da uka`e i na nekoi pati{ta so koi se otstranuva
ili ubla`uva anomi~nosta na amerikanskoto op{testvo. Spored
nego, toa e mo`no preku usoglasenoto istakuvawe na vrednosta na
materijalniot uspeh so soodvetno istakuvawe na institucionalno propi{anite
sredstva za nivno postignuvawe. Toa usoglasuvawe bi se postignalo
na toj na~in {to, namesto istaknuvaweto na celta pove}e bi
se storilo vrz utvrduvaweto na institucionalnite normi. Toj, osven
toa smeta, deka razli~nite obici na devijantno povedenie pretpostavuvaat
deka devijantnite poedinci bile necelosno socijalizirani
taka {to gi napu{tile institucionalnite sredstva, dodeka i natamu
zadr`ale odredena vrednost - celta. Spored toa, se postavuva problemot
na usovr{uvawe na procesot na socijalizacijata. So uspe{noto
ostvarena socijalizacija, lu|eto bi se vospituvale da prifa}aat odredeni
celi i institucionalni sredstva koi im se pristapni za nivnoto
postignuvawe. 583
6. Vrz osnova na ovie sfa}awa, Strol (J. L. Strole) izrabotil
skala na anomija i teoretskiot pristap na Merton go primenil vrz
istra`uvaweto na delinkventoto povedenie na maloletnicite od poniskite
klasi. Spored nego, licata so visok stepen na anomija zabele-
`uvaat deka: a) sudbinata na prose~niot ~ovek stanuva se polo{a, b)
idninata e tolku crna poradi {to stanuva ne~esno da se ra|aat deca, v)
javnite funkcioneri se nezainteresirani za problemite na prose~niot
~ovek, g) na drugite lu|e ne mo`e da im se veruva i d) deka e va`no
da se `ivee za denes - ne e va`no {to }e bide utre. Vrz osnova na toa
istra`uvawe, so ogled deka maloletnicite koi poteknuvaat od semejstva
so ponizok socijalen status ne se vo sostojba da dojdat do materijalnite
vrednosti kon koi se stremat, doka`al deka doa|aat vo sostojba na
anomija vo koja za dosegnuvaweto na celta im slu`i kr{eweto na zakonskite
normi.
So poimot anomija na Merton, Strol ne ja naglasuva sostojbata
na op{testvoto, tuku sostojbata na li~nosta. Ovoj poim toj go koristi
vo zna~ewe na posebna sostojba na li~osta koja, spored nego, e li~nost
bez minato i bez idnina i so ~uvstvo na moralna praznina. Anomi~niot
poedinec e duhovno sterilen ~ovek, otse~en od svojata moralna
osnova i edinstveno odgovoren na sebesi. Toj `ivee bez minato i bez
54-56.
582
Vidi: Kecmanovi}, D. op. cit. str. 54-59 i [padijer-\ini}, J. op. cit. str.
583
[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 36.
331

idnina so dlaboko ~uvstvo na moralna praznina.
7. Poa|aj}i od teorijata na Metron, Klavord (Richard Cloward)
vo ispituvaweto na maloletni~kata delinkvencija voveduva nova varijabla
- razlikata vo pristapot kon nelegitimnite sredstva. Spored negovoto
sfa}awe, delinkventite se lica koi se li{eni od pristapot
kon legitimnite sredstva za postignuvawe na celite, me|utoa, na koi
ednovremeno im se pristapni nelegitimnite sredstva so koi mo`at da
se ostvarat tie celi. 584 Poedinecot na koj ednovremeno ne mu se pristapni
nitu legitimnite, ni nelegitimnite sredstva, najverojatno }e se
odnesuva na eden od retretisti~kite na~ini. 585 Ottamu, negoviot pristap,
vsu{nost, pretstavuva obid za konsolidacija (sreduvawe) na teorijata
na anomijata (razlika vo pristapnosta na legitimnite sredstva)
i teorijata na diferencijalnata asocijacija (razlika vo pristapnosta
na nelegitimnite sredstva).
8. Vo idejnite ramki na teorijata na anomijata nastanaa i sfa-
}awata na Koen (A. Cohen). Negoviot pristap, za koj podrobno }e zboruvame
podocna, e mnogu sli~en na teorijata na Merton, me|utoa, se
ograni~uva na objasnuvawe na nastanuvaweto na edna specifi~na pojava
na maloletni~kata delinkvencija - na maloletni~kite bandi. Nejzinata
naglaska e vrz posebnata subkultura na delinkventite koja nastanuva
poradi nemo`nosta decata od poniskite sloevi da u~estvuvaat vo
vrednostite koi gi sozdava vladeja~kata klasa, "srednite sloevi" na
op{testvoto. Poradi toa, ovie deca razvivaat sopstvena subkultura,
sprotivstavuvaj}i im gi svoite vrednosti na vladeja~kite vrednosti.
Na primer, namesto so uspeh vo u~ili{teto, samopotvrduvaweto se postignuva
so u~estvo vo podvizite na uli~nite grupi, "gangovi." Vsu{-
nost, tuka ne se raboti za navistina novi vrednosti, tuku za na~inot na
nivnoto postignuvawe vo ramkite na nivnoto va`ewe. ^esto se raboti
za postojni normi koi va`at samo vo ramkite na delinkventnite grupi
584
Teorijata na razli~nite mo`nosti na Klavord i Olin pretstavuva
varijacija na teorijata na Merton. Delinkventnoto povedenie e prifateno
kako na~in na postignuvawe na celite - uspeh. Vo postoe~kata kultura, nadmo}
vo op{testvoto imaat onie koi postignuvaat materijalen uspeh. Vo delinkventnata
subkultura isto taka nadmo} imaat onie koi postignuvaat materijalen
uspeh i mo} - samo po pat koj po{irokoto op{testvo go definira kako
nezakonit. Me|utoa, za sloevite na poniskite klasi, mo`nostite za postignuvawe
na uspehot po zakonski pat se silno ograni~eni, duri i koga uspevaat
da gi sovladaat mnogu visokite barieri za postignuvawe na obrazovanieto
kako neophoden preduslov za bilo kakov natprevar vo trkata za vrabotuvawe.
Petrovi}, M. Prestupni{tvo maloletnika - kako nastaje kako ga spre~avati? Zbornik
IKSI, Beograd, 1976/5, str. 222.
585
Vidi: Cloward, R. Illegitimate Means, Anomie and Deviant Behavior, in
Coser, L. A. and Rosenberg, B. (Eds.), Sociological Theory: A Book of Reading, The
Macmilan, 1957, str. 562.
332

vo odnos na ~lenovite na bandata (disciplina, vernost, solidarnost),
no, ne vo odnos na op{testvenite instituci i ~lenovite na po{irokoto
op{testvo. 586
9. Glavniot prigovor {to mo`e da í se upati na teorijata na
anomija se sostoi vo toa {to taa ne go postavuva i ne dava odgovor na
pra{aweto zo{to lu|eto stanuvaat li~nosti koi gi naru{uvaat op{testvenite
normi, tuku ednostavno nastojuva da poka`e koi elementi na
op{testvenata struktura go uslovuvaat kriminalnoto povedenie i na
koj na~in toa povedenie e op{testveno rasprostraneto. Na ovoj prigovor
osnovano se nadovrzuva i nejzinoto propu{tawe da í posveti dovolno
vnimanie na sodr`inata i nastanuvaweto na kulturnite celi i normi
koi posmatraat kako dadeni i ne se doveduvaat vo vrska so osnovnite
op{testveni odnosi. 587
Sledniot prigovor proizleguva od nejzinata osnovna hipoteza
deka neusoglasenosta na posakuvanite celi i mo`nostite za nivno zadovoluvawe
vodi kon kriminalitet. Ottamu, nu`no se izvlekuva tendenciozen
zaklu~ok deka siroma{noto naselenie e glavniot rezervoar
od koj se crpat kriminalcite.
Za ovaa teorija isto taka se veli deka ne mo`e da objasni zo{to
nekoi lica koi se soo~eni so anomijata stanuvaat, a nekoi ne stanuvaat
prestapnici (zo{to poedincite koi se izlo`eni na op{testveniot
pritisok na razli~i na~ini odgovaraat na toj pritisok). So ogled pak,
na tvrdeweto deka krivi~nite dela ne se vr{at samo od materijalni
pri~ini, na teorijata na Merton mo`e da í se prefrli i toa deka ne e
vo sostojba da gi objasni site vidovi na kriminalitetot, tuku samo
imotniot kriminalitet na poniskite klasi.
Hipotezata na Merton se zasnova vrz pretpostavkata deka dozvolenite
sredstva se razli~no rasporedeni, {to zna~i deka nekoi poedinci,
poradi polo`bata {to ja zazemaat vo op{testvenata struktura,
u`ivaat opredeleni prednosti koi im se onevozmo`eni na drugite.
Me|utoa, Merton ne poka`a nikakov interes za pra{aweto na
586
Petrovi}, M. Prestupni{tvo maloletnika - kako nastaje kako ga spre~avati?
Zbornik IKSI, Beograd, 1976/5, str. 222.
587
Toa, spored Lari Tejlor, "e kako site poedinci vo op{testvoto da
igraat protiv nekoj xinovski avtomat, no ma{inata e podesena taka {to samo
nekoi od igra~ite postojano dobivaat toga{ onie koi gubat zapo~nuvaat da
ufrluvaat brokei i stranski pari za da ja zgolemat {ansata za dobivka (inovacija),
ili bezuslovno prodol`uvaat da igraat (ritualizam), ili se otka`uvaat
od igrata (povlekuvawe), ili predlagaat nekoja sosema druga igra (bunt).
Me|utoa, vo analizata kako nikoj da ne pra{uva: koj voop{to go postavil
avtomatot i koj go sobira profitot? Celokupnata kritika na igrata se sostoi
vo toa da se izmeni redot na isplatata, taka {to onie koi gubat da pominat
ne{to podobro." Taylor, L, Devijance and Society, London, Michael Joseph,
1971, str. 148 (Navedeno spored Jankovi}-Pe{i}, op. cit, str. 69).
333

op{testvenata raspredelba na nedozvolenite sredstva koi, isto taka,
ne stojat ednakvo na raspolagawe. Ottamu, proizleguva deka site poedinci
koi ne se vo sostojba da ja ostvarat sakanata cel na dozvolen
na~in mo`at lesno i nepre~eno da dojdat do nedozvolenite sredstva,
za{to vpro~em, devijantnoto povedenie koe se sostoi vo upotreba na
nedozvoleni sredstva, mo`e da se projavi samo toga{ koga ovie sredstva
se dostapni. Vakvata pretpostavka e neosnovana, za{to i pristapot
do nedozvolenite sredstva ednakvo e usloven od polo`bata vo
op{testvenata struktura. Toa zna~i, so ogled deka imaat najlesen pristap
do niv, najsilno se izlo`eni na devijantni tendenci onie poedinci
koi se nao|aat na vrvot na op{testvenata hierarhija. Spored toa,
sprotivno na zaklu~okot na Merton, tokmu pripadnicite na najvisokite
sloevi treba da se po~uvstvitelni na op{testveniot pritisok
i mo`nosta nivnoto povedenie da se svrti kon kriminal.
Poslednata, ne pomalku zna~ajna zabele{ka {to mo`e da í se
upati na terijata na anomijata, prozleguva od praktikata vo koja ne se
pravi, ili te{ko mo`e da se pravi, razlika me|u kulturnite celi i legitimnite
sredstva. Vrednostite stanuvaat celi ili sredstva samo vo
kontekstot na oddelni dela vo procesot i nema takvi vrednosti koi za
celo vreme bi sodr`ele i celi i sredstva. Od istra`uva~ot se bara da
opredeli {to se navistina celi, a toj proces e mnogu neizvesen za da se
primeni kako obrazec. Spored toa, trkata za pari vo amerikanskoto
op{testvo (cel), bez ogled na sredstvata, mo`e da se nare~e preterano
istaknuvawe na celta. Me|utoa, isto taka e logi~no uporno da se nastojuva
kon toa parite da se smetaat kako sredstvo za krajnite celi kako
{to e sre}ata i deka preteranata trka za pari e koncentrirawe vrz
sredstvata, na smetka na celite. 588
7. TEORIJA NA POTKULTURA I KONTRAKULTURA
1. Teorijata na potkultura i kontrakultura se samo natamo{ni
varijanti na teorijata na kulturniot konflikt i teorijata na anomija.
Vakvata opredelba jasno proizleguva ottamu {to i kaj niv osnovnata
pri~ina za pojavata na kriminalnite povedenija pretstavuva postoeweto
na konflitni odnosi me|u oddelni kulturi. Takviot sudir spored
ovaa teorija sekoga{ se slu~uva me|u po{irokata kultura (mati-
~na kultura), od edna, i kulturata na nekoja pomala op{testvena grupa
(subkultura), od druga strana. Glavniot nositel na toj sudir se pomalite
op{testveni grupi koi se nositeli na poseben vrednosen sistem,
stavovi, normi i na~ini na povedenie, toga{ koga od strana na mati~nata
kultura se smetaat za negativni i otfrleni. Spored toa, subkulturata
naj~esto se definira kako otstapuvawe od dominantnata kultura
i sozdavawe na alternativni vrednosni orientacii i na~in na `i-
588
Vidi: Lipset. S. M. and Smesler, H. J. op cit. str. 526.
334

vot. Vo taa smisla prestapni~kite potkulturi se karakteriziraat so
sopstveni normi na odnesuvawe i vrednosni sistemi spored koi pozitivno
se vrednuva kriminalnoto povedenie. So pojavata na takvata
prestapni~ka ili delinkventna potkultura se objasnuva pojavata na
kriminalitetot i osobeno na maloletni~kata delinkvencija, kako i na
nekoi formi na sociopatolo{ko povedenie (na primer, narkomanijata).
[to se odnesuva pak, do na~inot na sozdavaweto na takvata subkulturata,
toj proces se objasnuva so strukturnite sprotivnosti koi na
opredelen sloj ili grupa im onevozmo`uva da se integrira vo op{testvenito
sistem.
2. Spored teorijata na potkultura (ili subkultura) vo op{testvoto
postojat edna op{ta kultura i redica na drugi potkulturi, koi
se opredeluvat spored razli~ni zaedni~ki obele`ja kako {to se: nacionalnoto
i etni~koto poteklo, jazikot, moralnite normi, religijata,
obi~aite, na~inot na `ivot i sl. Edna od takvite kulturi pretstavuva
i prestapni~kata potkultura. Pritoa, karakteristi~no e tvrdeweto
deka grupata koja {to e povrzana so taa potkultura ne go osuduva,
tuku go odobruva prestapni~koto povedenie. Prestapni{tvoto vo
nea se poddr`uva so vrednosniot sistem na taa potesna neformalna
ili organizirana zaednica.
Kako primeri na vakvi potkulturni grupi vo ~ii ramki mo`e
da se razvie streme` kon kriminalni odnesuvawa mo`at da se navedat:
oddelenosta na crncite i belcite vo oddelni gradski ~etvrti, ili na
idijancite vo oddelni rezervati vo SAD, ili kaj nas, sozdavaweto na
posebni ~etvrti so rabotni~ki stanovi ili, {to e u{te pokarakteristi~no,
odelenosta na nekoi nacionalnosti vo oddelni gradski podra-
~ja, kako na primer, ciganite vo "[utka" ili albancite na leviot breg
od Vardar vo Skopje. Vakvite podelbi vlijaat za zajaknuvawe na protivre~nostite
i konfliktite me|u kulturnite i potkulturnite sistemi,
odnosno ne ovozmo`uvaat asimilasija i izgradba na zaedni~ki vrednosti
i normi kako op{to prifatena kultura na odnesuvawe.
Ovaa teza, koja poteknuva od grupata na sociolozi od ^ikago
(~ika{ka sociolo{ka {kola), ja razvil i razrabotil Albert Koen
(Albert Cohen, Delinqvent Boys: The Culture of the Gang, 1955). Negovata teorija
se odnesuva na objasnuvaweto na maloletni~kata delinkvencija.
Spored nego, pojavata na delinkventite bandi, koi se karakteriziraat
so posebni subkulturni vrednosti i obrasci na odnesuvawe, e posledica
na klasnata struktura na amerikanskoto op{testvo t.e. izraz na
nastojuvaweto na poniskite klasi so otfrlawe na normite na srednata
klasa da si obezbedat opredelen popovolen op{testvena status kakov
{to e onoj na taa klasa. Vo amerikanskoto op{testvo, vo koe dominiraat
normite na srednata klasa, poradi svojata polo`ba, vospituvawe
i obrazovanie, decata od rabotni~kata klasa ne se vo sostojba da gi
prifatat i da se odnesuvaat vo soglasnost so tie standardi. Vakvata
situacija kaj niv razviva nezadovolstvo i frustracii i zatoa tie nao-
335

|aat re{enie vo otfrlaweto na normite na srednata klasa i vo zdru-
`uvaweto so vrsnicite koi imaat sli~ni problemi. 589 Vleguvaweto vo
delinkventite grupi za niv, vsu{nost, pretstavuva odgovor na nivnoto
nezadovolstvo i natalo`enite frustracii, so {to vo tie grupi se steknuvaat
uslovi za ostvaruvawe na dve glavni funkcii. Prvata, koja
ednovremeno pretstavuva za{titen znak na delinkventnata subkultura
e eksplicitnoto i celosno nepriznavawe na standardite na srednata
klasa i usvojuvawe samo na nivnite antitezi. 590 Vtorata, isto tolku va-
`na funkcija {to se ostvaruva vo delinkventnata subkultura, e davaweto
legitimnost na agresijata (kaj deteto koe celosno go napu{ta
moralot na srednata klasa se gubat moralnite inhibicii vo vrska so
slobodnoto izrazuvawe na agresivnosta sprema izvorite na negovata
frustracija). 591
Maloletnicite, vsu{nost, se nao|aat pod dvoen pritisok. Od
edna strana, na niv deluva kulturata na srednata klasa, zad koja stoi
celokupniot aparat na mo}ta i insistiraweto na taa klasa vrz sopstvenite
vrednosti kako {to se: ambicija, uspehot, ugled, ekonomska nezavinsnost,
napreduvawe na planot na obrazovanieto, to~nost vo izra-
589
"Koenovoto objasnuvawe na maloletni~kata delinkvencija krajno
uprosteno izgleda vaka: sekoe povedenie zna~i re{avawe na nekoj problem.
Problemot zavisi od situacijata, no i od na~inot na koj poedinecot ja gleda
taa situacija - sistem na referenci. Pri re{avaweto na svoite problemi poedinecot
nikoga{ ne deluva osameno, duri i ako e fizi~ki sam. Celokupnoto
negovo povedenie e interakcija vo koja toj deluva me|utoa, i rea|ira na realnite
ili zamisleni povedenija na svojata okolina. Rea|iraweto na okolinata
najdobro go validira negoviot li~en sistem na referenci vo ~ija ispravnost
toj inaku ne e siguren. Ottamu, konformiraweto i baraweto na podr{ka
e krajno nu`no vo `ivotot na ~ovekot. Petrovi}, M. Vrednosti i etiologija delinkvencije,
IKSI, Beograd, 1972/2, str. 305.
590
Deteto od agolot bezdelni~i zatoa {to ne go saka u~ili{teto, zatoa
{to saka da izbega od dosadnata, mo`ebi poni`uva~ka siguacija koja ne
dava nikakva nagrada. Me|utoa, bezdelni~eweto ne e definirano kako su{testveno
vredno i kako ne{to {to donesuva status. ^lenot na delinkventnata
struktura bezdelni~i, zatoa {to "dobrite" deca od srednata (i rabotni~kata)
klasa ne bezdelni~at.
591
Ottamu, spored Koen, mo`e da se najde odgovor i na vr{eweto imotni
delikti od strana na maloletni~kite bandi. Imeno, bezobyirnoto, nepravi~noto
prisvojuvawe ne e samo diverzija na bogatstvoto ili na negovoto namaluvawe:
toa e napad na srednata klasa tamu kade {to nejziniot ego e najranliv.
Grupnata kra`ba, institucionalizirana vo delinkventnata potkultura,
ne e samo na~in ne{to da se dobie. Taa e sredstvo koe se javuva kako antiteza
na trezveniot i vreden "trud po vnatre{en poziv." Taa izrazuva prezir sprema
odreden na~in na `ivot, sozdavaj}i negova sprotivnost so kriteriumot na
statusot.
336

zuvaweto, sposobnost da se odlo`uvaat zadovolstvata, ~istota, u~tivost
i sl. Od druga strana maloletnicite so poniska socijalna polo`ba
se podlo`eni na vlijanieto na kulturata na svojata klasa, koja pomalku
insistira vrz postignuvaweto na vrednostite na srednata klasa,
za{to pove}e e okupirana so sekojdnevnite potrebi od egzistencijalna
priroda. Vo takva situacija, maloletnicite od poniskata klasa se izlo`eni
na protivre~nite vlijanija na kulturata na srednata klasa koja
se nalo`uva so posredstvo na organiziranot sistem, od edna, i kulturata
na sopstvenata klasa, od druga strana, ~ii objektivni mo`nosti za
postignuvawe na povisok socijalen status i sigurnost se nedovolni.
Takvata situacija kaj mladite ima za posledica nezadovolstvo, frustracii
i otfrlawe na kulturata na srednata klasa i zdru`uvawe vo bandi
koi obezbeduvaat opredeleno ~uvstvo na sigurnost. 592 Na toj na~in
maloletni~kite bandi se pojavuvaat kako kolektivna reakcija (protest),
na edna za niv neprijatna sostojba. Ottuka, spored Koen, proizleguva
deka nastanuvaweto na subkulturutite, kakvi {to se maloletni-
~kite bandi, e posledica na "postoeweto, vo efektivnata interakcija
na edni so drugi, na pove}e u~esnici so sli~ni problemi na prilagoduvawe."
593 Na toj na~in toj sozdal op{to objasnuvawe na postanokot na
subkulturite koe ima zna~ajno vlijanie vrz site podocne`ni trudovi
vo koi se rasprava za subkulturata koi nastanuvaat vo razli~ni sredini
i so razli~ni u~esnici.
3. Vo nastojuvawe da ja dopolnat teorijata na potkultura na
Koen, opredeleni varijanti na ovaa teorija sozdadoa: 1 0 Klavord i
Olin (Richard A. Cloward and Lloyd Ohlin, Delinquency and Opportunity - A
Theory of Delinquent Gangs, New York, 1960) - Teorija na diferencijalniot
(razli~niot) izbor, i, 2 0 Volter Miler (Walter B. Miller) - Teorija na
`ari{na preokupacija.
1 0 Teorija na razli~niot izbor (na razli~ni mo`nosti za izbor
na legitimni i neligitimni sredstva). Za razlika od Koen, Klavord i
Olin se obiduvaat maloletni~kata delinkvencija da ja objasnat kako
592
"Na pripadnicite na poniskite klasi legitimnite sredstva za postignuvawe
na op{testveniot uspeh (visokiot op{testven status) im se uskrateni
ili pristapot do niv im e onevozmo`en. Vakvata sostojba kaj poedincite
doveduva do "statusni frustracii." So ogled na toa {to golem broj poedinci
do`ivuvaat individualni statusni frustracii, tie iznao|aat kolektivno re-
{enie, taka {to formiraat eden alternativen vrednosno normativen sistem,
~ii celi mo`at polesno da se ostvarat i da se usoglasat so nivnata op{testvena
polo`ba." Toa poka`uva deka "odgovorot na sostojbata na anomija ne
mora da bide individualen (kakov {to e kaj Merton), tuku mo`e da bide i kolektiven,
t.e da se sostoi vo sozdavawe na subkultura kako kolektivno prilagoduvawe,"
Jankovi}-Pei}, op. cit. str. 71.
593
Cohen, A. Delinquent Boys: Culture of the Gang, Glencoe, Ill, Free Press,
1955, str. 59.
337

vid na negirawe na standardite na srednata klasa koe vodi do nezakonsko
steknuvawe na opredeleni materijalni sredstva. Spored niv,
postojat tri vida na subkultura na maloletni~kite bandi, koi zavisat
od vidot na izborot koj na nivnite ~lenovi im e dostapen i nivoto na
usvojuvaweto na sekoj od tie vidovi na izbor. Toa se slednite vidovi
na subkulturi:
a) Kriminalna subkultura (vo koja se napreduva kon kriminalitetot
na vozrasnite). Maloletni~kata banda se razviva vo nasoka na
kriminalna subkultura koga vo zaednica, (vo koja tesno se integrirani
nositelite na konvencionalnite i nelegitimnite vrednosti), postojat
dvata vida na izbor (legitimen i nelegitimen izbor na sredstva). Vo
taka sozdadenata maloletni~ka banda, maloletnicite se podgotvuvaat
za podocne`noto vklu~uvawe vo organiziraniot kriminalitet, pa tuka
go "u~at zanaetot" i se podgotvuvaat za prezemawe na kriminalni ulogi.
Delata {to obi~no gi vr{at se od imoten karakter. 594
b) Konfliktna subkultra (kade {to so sila se doa|a do reputacija,
priznavawe na hrabrost i sopstveni teritorii). Ovoj vid bandi
se karakteristi~ni za sredinite vo koi na maloletnicite ne im se dostapni
nelegitimnite sredstva (nelegitimni strukturi na izbor),
ottamu {to nepostoi organiziran kriminalitet kaj vozrasnite. Toa se
sredini vo koi, poradi podvi`nosta na naselenieto, izostanuva integracijata
koja e pretpostavka za formirawe na kriminalnata subkultura.
So ogled na toa {to delata ovde pove}e se vr{at od agresivni, odo-
{to od koristoqubivi motivi, taa se opredeluva kako potkultura na
sudiri. 595
v) Povlekuva~ka subkultura (kade se pribegnuva kon droga).
Ovaa subkultura se formira na podra~ja vo koja postojat tn. "dvokratni
gubitnici" - maloletnici koi ne uspeale da go obezbedat posakuvaniot
status, nitu vo ramkite na legitimniot (so konvencionalni sredstva,
na primer, vo u~ili{teto), ni vo nelegitimniot izbor (vo uslovi
na kriminalna, odnosno konfliktna subkultura). 596
Site navedeni subkulturi nastanuvaat vo slamovite na pripadnicite
na poniskite klasi. Koj vid na subkultura }e nastane zavisi od
strukturata na lokalnata zaednica i od pristapnosta do neligitimnite
sredstva za postignuvawe na uspehot (so koja, za razlika od
pristapnosta do legitimnite sredstva, se favoriziraat socijalno neprifatlivite
na~ini na negovo ostvaruvawe), za{to, spored avtorite
na ovaa teorija, nitu neligitimnite sredstava ne im se podednakvo dostapni
na site. 597 Taka, na primer, za razlika od Merton, tie ispravno
594
Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, str. 19.
595
Ibid, str. 19-20.
596
Ibid, str. 20.
597
Spored avtorite na ova teorija, pristapot do neligitimnite, {to
zna~i do kriminalnite ulogi, ne im e dostapen na site, kako {to voop{teno
338

tvrdat, deka toj {to saka da stane profesionalen xeparo{, mora da go
ispe~e zanaetot kaj majstor za toa, ili pak za oddavaweto kon droga
mora da se ima pristap do nea. 598
Klavord i Olin, vu{not, trgnuvaat i natamu gi razrabotuvaat
stavovite na Saterlend, izlo`eni vo deloto "Profesionalen kradec,"
599 spored koi, poedinecot mora da ima pristap vo sredinata za
steknuvawe na vrednostite i ve{tinite povrzani so ostvaruvaweto na
nekoja legitimna ili, pak, kriminalna, delinkventna, odnosno devijantna
uloga, a pokraj toa, koga ve}e edna{ ja nau~il, mora da bide i podr`an
vo ostvaruvaweto na taa uloga.
2 0 Teorija na `ari{na preokupacija. Spored Miler, kultrata
na poniskite klasi pretstavuva avtonomen kulturen sistem koj se
javuva kako sredina {to ja ra|a maloletni~ka delinkvencija. Poradi
otsustvo, ili samo povremeno i neefikasno prisustvo na tatkoto vo
smejstvata na pripadnicite na poniskite klasi, takvoto semejstvo ne e
vo sostojba da gi vr{i svoite funkcii, osobeno funkcijata na
socijalizacijata na decata, koi vo toj slu~aj gi prezemaat primarnite
grupi na negovite vrsnici. Maloletni~kite bandi se samo poseben
oblik na tie primarni grupi. 600
Vo `elbata da se pretstavat kako povozrasni, adolescentite nastojuvaat
da steknat i da demonstriraat kvaliteti koi imaat najvisoka
cena vo kulturata na poniskata klasa. A taa kultura se sveduva na {est
glavni vrednosti, "`ari{ni preokupacii (focal concerns), odnosno to-
~ki na interes: 1. "nevolja" (tepa~ki, pijan~ewe, vonbra~na bremenost
i drugi situacii i povedenija koi doveduvaat do kontakt so pretstavnicite
na vlasta), 2. "lukavost ili `ilavost" (fizi~ka sila i izdr`se
pretpostavuva. Taka aspiracijata da se stane lekar ne e dovolna da ja objasni
okolnosta deka nekoj stanal lekar: postojat mnogu ne{ta {to izleguvaat
me|u streme`ot i postignuvaweto. Toa, vo ni{to ne se razlikuva i koga se raboti
za poedinec koj saka da bide uspe{en kriminalec. Ili, kako {to veli
Saterlend, potencijalniot kradec, kako i potencijalniot lekar, nao|aat deka
pristapot kon nivnata cel e uslovena od ispolnuvaweto na mnogu kriteriumi
koi ne se sveduvaat samo na zaslugite i motivacijata. Vidi: ibid, str. 174 - 176.
598
Vidi pove}e: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 72-73.
599
Idejata na ovaa teorija, vsu{nost, mo`e da se pomesti u{te vo stavot
na Ketle koj istaknuva{e: "Ne e dovolno ~ovekot samo da ima namera da
stori zlo, toj, isto taka, mora da ima prilika i sredstva. Vo taa smisla se
izjasnuva{e i Tanenbaum: "Lugeto u~at vo zaednica vo koja treba da se ima
alat i znaewe. Zanaetot bara atmosfera proniknata so cel i vetuvawe... Zaednicata
mu gi dava na kriminalecot negoviot alat i naviki, kako {to toa go
pravi i za pravnikot, u~itelot i sl. Vidi: Ignjatovi}, \. op. cit. str. 55.
600
Miller, W. B. Lower Class Culture as a Generating Milleu of Gang Delinqiency,
1958, in Short, J. Gang Delinquency and Gang Subcultures, New York, Harper
and Row, 1968, str. 147-148.
339

livost, ma{kost, hrabrost, ve{tina), 3. "ve{tina da se zarabotat pari,
sposobnost drugiot da se nadmudri, sposobnost na brz i duhovit
odgovor", 4. "vozbuduvawe" (spremnost za avantura i rizik), 5. "sudbina"
(veruvawe deka do materijalen uspeh mo`e da se dojde so pomo{ na
sili od strana), i 6. "samostojnost" (nezavisnost i sloboda od nadzor i
avtoriteti). 601 Ottamu, delinkvencijata pretstavuva samo odraz na
osobeno uspe{noto usvojuvawe na kulturnite normi na klasata na koja
delinkventite í pripa|aat (maksimalizacija na karakteristi~nite
osobini na poniskata klasa). Takvite delinkventni re{enija se usvojuvaat
od ednostavna pri~ina {to se popristapni i poefikasni od
drugite, a ne zaradi otfrlawe na vrednosniot sistem na srednata klasa
(Miler go otfrla sfa}aweto deka vrednostite na poniskata i srednata
klasa me|usebno se sprotivstavuvaat). Taka, dodeka za Koen, delinkvencijata
pretstavuva negativna reakcija (bunt protiv normite
na srednata klasa), za Miler taa e eden konstruktiven obid za prilagoduvawe
na `ari{nite preokupacii na mati~nata kultura. 602
Me|utoa, Dejvid Maca (David Matza, Deliquency and Drift, 1964) gi
osporuva stavovite deka delinkventnata subkultura e karakteristi~na
za poniskite klasi so tvrdeweto deka postoi sli~nost me|u delinkventite
i drugite maloletnici. Toa go objasnuva na tri nivoa. Prvo, potkulturata
sodr`i i tehniki na neutralizacija - razni odbranbeni mehanizmi
i opravduva~ki sredstva {to pridonesuva golem broj maloletnici
da ja prepoznaat pogre{nosta na svoite dela i da se ~uvstvuvaat
vinovni. Vtoro, delinkvencijata e samo epizodna pojava kaj mnogu maloletnici.
I, treto, delinkventnoto povedenie ne mo`e da se objasni
so tezata za potkultura, ottamu {to taa potkultura lesno se napu{ta.
Spored nego, do delinkvencija doa|a, za{to adolescentite se nao|aat
vo sostojba na neizvesnost me|u detstvoto i zrelosta, ottamu {to golem
del od vremeto go pominuvaat so svoite vrsnici i poradi nastojuvaweto
da go izrazat svojot ma{ki identitet i da bidat prifateni od
drugite vrsnici. Tie, vsu{nost, se vo zabluda deka ostanatite se skloni
kon delinkvencija iako tie toa ne sî, no toa ne se razotkriva za da
ne se izgubi li~niot status. 603
Vo eden podocne`en trud, Maca zaedno so Gre{am Sajks (Gresham
M. Sykes), ja dorazraboti teorijata na neutralizacija. 604 Tie
601
Ibid, str. 169-150.
602
Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 74
603
Vidi: ibid, str. 75-76.
604
Grasham M. Sykes and David Matza, Techniques of Neutralization: A
Theory of Delinquency, American Sociological Review, December, 1955. Spored
prevodot na: Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, drugo, dopunjeno izdanje, Policiska
akademija, Beograd, 2002. str. 273-282. Inaku, vo istiot trud, Ignjatovi}
naglasuva deka spored tvrdeweto na Williams and McShane, konceptot na tehnikite
na neutralizacija ne e celosno nov vo kriminolo{kata literatura.
340

poa|aat od stavot deka vo sovremenata amerikanska kriminologija postoi
op{ta soglasnost za delinkventnoto povedenie koe se u~i vo procesot
na op{testvenata interakcija: klasi~no tvrdewe za toa se nao|a
vo teorijata na Saterlend za diferencijalnata asocijacija. Me|utoa,
za razlika od procesot na koj se u~i toa povedenie, vo teorijata i vo
kriminolo{kite istra`uvawa, za `al, malku vnimanie mu e posveteno
na sodr`inata na toa {to se u~i. Najsilnata orientacija za prirodata
na ovaa sodr`ina e pomestena vo idejata za potkulturata, spored koja
osnovnata karakteristika na delinkventnata potkultura e sistemot na
vrednosti koj stoi nasproti sistemot na op{tite vredenosti koi se vo
sila i vo soglasnost so zakonot vo odredeno op{testvo. Ottamu, delinkventnata
potkultura se javuva kako sprotivstavena sila na vrednostite
{to go preferiraat konformisti~koto odnesuvawe, odnosno
protiv konformisti~kiot op{testven poredok. Vo taa smisla e i stavot
na Koen, koj procesot na razvojot na delinkventnata potkultura go
gleda kako gradewe, odr`uvawe i jaknewe na kodot na povedenieto koe
postoi vrz osnova na opozicija, na povedenieto koe e kontradiktorno
na dominantnite vrednosti, osobeno na onie koi im pripa|aat na srednata
klasa. Zgora na toa, Koen ne ja prifa}a delinkventnata potkultura
kako ne{to dadeno tuku sistematski ja ispituva funkcijata
na delinkventnite vrednosti kako mo`no re{enie za problemite na
ma{kite deca od poniskata klasa vo oblasta na op{testveniot status.
Takvoto objasnuvawe na Koen, spored Sajks i Maca se sudira so ~etiri
seriozni teoretski i empiriski nedostatoci. Prvo, ako navistina bi
postoela takva delinkventna potkultura vo koja delinkventot svoeto
nezakonito povedenie go smeta za moralno korektno, mora da se pretpostavi
deka nema da iska`e ~uvstvo na vina i sram koga }e bide otkrien
i zatvoren, tuku samo ~uvstvo na indignacija i ma~eni{tvo, {to ~esto
ne e slu~aj. Vtoro, zabele`ano e deka delinkventot ~estopati se
gordee i poka`uva po~it sprema lu|eto koi go po~ituvaat zakonot {to
zna~i deka, iako oddaden kon devijantniot sistem na vrednosti na delinkventnata
potkultura, toj sepak vo mnogu instanci, izgleda ja priznava
moralnata vrednost na dominantniot normativen sistem. Treto,
postojat mnogu dokazi deka maloletnite delinkventi pravat jasno razgrani~uvawe
me|u onie koi mo`at i onie koi ne mo`at da bidat
`rtvi, {to se gleda od usvoenite maksimi: "ne kradi od prijateli" ili
"ne vr{i vandalizam vo crkva od sopstvenata konfesija." ^etvrto, ne
e sosema jasno deka mnogu delinkventi se imuni na barawata na
konformizmot: ednostavno, idejata deka nekoe, celosno delinkventno
sosedstvo na maloletnikot bezrezervno mu nudi model za delinkventno
povedenie, ne e potkrepeno so podatoci. Ottamu, spored Sajks i Maca,
Imeno, u{te Donald Kresi (Cressy) na sli~en na~in ja objasnuval racionalizacijata
kaj vr{eweto izmami od strana na prestapnicite so "beli jaki,"
kako del od kulturaata na biznismenite. Ibid, str. 30.
341

validnosta na baraweto za konformistik~o odnesuvawe ne mo`e vo celost
da se porekne, osobeno onie na roditelite i postarite. So toa ne
se tvrdi deka na tie barawa ne mo`e da se rea|ira vo sprotivna nasoka,
tuku samo deka rabiraweto na na~inot na koj se neutralizirani nadvore{nite
i vnatre{nite barawa za konformizam mo`e da bide od
su{tinsko zna~ewe za objasnuvawe na delinkventnoto povedenie.
Ottamu, za niv se postavuva pra{aweto: koi se pri~inite na pojavata
na delinkventnoto odnesuvawe i pokraj postoeweto na pomala ili
pogolema obvrzanost na konformisti~ko odnesuvawe? Odgovorot na
ova pra{awe se bara vo tezata za dejstvoto na psiholo{kiot mehanizam
na racionalizacijata koj e pomestena vo edna prethodna faza - vo
fazata pred storuvaweto na deloto. Taa racionalizacija koja mu prethodi
na delinkventnoto povedenie, se ostvaruva so pomo{ na nekoja od
slednive pet mehanizmi na neutralizacija:
1 0 Odre~uvawe na odgovornosta. Ovaa tehnika na nautralizacija
zna~i deka vo onaa mera vo koja delinkventot mo`e da se definira
sebesi kako li~nost na koja i nedostasuva odgovornost za storenite
dela, sopstvenoto neodobruvawe na tie dela, ili neodobruvawata na
drugite kako ograni~uva~ki vlijanija, ostro se smaleni vo svojata efikasnost.
2 0 Odre~uvawe na nanesenite povredi. Spored ovaa tehnika samiot
delinkvent pravi razlika me|u prestapite mala in se (dela koi se
pogre{ni po sebe) i mala prohibita (dela koi se nezakoniti, no ne i nemoralni).
So toa {to kra`bata na avtomobil ja smeta za "pozajmuvawe"
ili deka liceto od koe ne{to se krade, mo`e sebesi da si ja dozvoli
takvata zaguba, toj ednostavno ja prekinuva vrskata me|u deloto
i negovite posledici.
3 0 Odre~uvawe na postoeweto na `rtvata. So primena na ovaa
tehnika delinkventot se stava vo polo`ba na odmaznik, a `rtvata se
posmatra kako gre{nik, kako onoj koj vr{i zlodela. Ottamu se vr{at
napadi sprema homoseksualci, ili za koi se pretpostavuva deka se toa,
sprema pripadnicite na malcinski grupi, sprema nekoj "bezdu{en"
nastavnik ili direktor na u~ili{te, ili kra`bi od nekoj "rasipan"
sopstvenik na prodavnica.
4 0 Osuda na onie koi osuduvaat. Ova e mehanizam so ~ija pomo{
delinkventite gi otfrlaat onie koi niv gi otfrlaat, so pomestuvawe
na vnimanieto od svoeto delinkventno odnesuvawe vrz motivite i povedenieto
na onie koi ne gi odobruvaat nivnite akti. Toa se postignuva
so tvrdewe deka onie koi gi osuduvaat se licemeri, prikrieni devijanti
ili poedinci polni so zloba. Taa orientacija sprema svetot
mo`e da bide osobeno zna~ajna koga preo|a vo ogor~en cinizam sprema
onie na koi im e dovereno da gi primenuvaat ili da gi izrazuvaat normite
na dominantnoto op{testvo. Delinkventite mo`at da ka`at
deka policijata e korumpirana, glupa i brutalna, deka nastavnicite
sekoga{ imaat svoi milenici, a roditelite sekoga{ se "istresuvaat"
342

na svoite deca. Pritoa, samata vrednost na nivnite gledi{ta ne e tolku
va`na, kolku {to e va`na funkcijata na presvrtuvawe na negativnite
sankcii koi se posledica na naru{uvaweto na normite.
5 0 Povikuvawe na povisoka lojalnost. Ovoj mehanizam ili tehnika
pretstavuva tendencija kon neutralizacija na nadvore{nata i
vnatre{nata kontrola preku `rtvuvawe na barawata na po{irokoto
op{testvo zradi barawata na onie pomali op{testveni grupi na koi
im pripa|a delinkventot: kako {to se, bra}a i sestri, prijateli ili
bandi. Toa uka`uva deka devijantnoto povedenie se javuva ne zatoa {to
se otrfrlaat dominantnite op{testveni normi, tuku samo deka im se
dava prioritet na onie normi za koi li~no se smeta deka se mnogu pova`nii:
normi koi vklu~uvaat pogolema lojalnost, na koi im se priznava
prednost.
Krajniot zaklu~ok na navedenite avtori e deka navedenite tehniki
na neutralizacija se presudni vo slabeeweto na efektivnosta na
op{testvenata kontrola i stojat vo pozadina na golem del na delinkventnoto
oddnesuvawe.
4. Spored teorijata na kontrakultura za izrazot subkultura se
upotrebuvaat sinonimite kontrakultura (protivkultura) so cel da se
naglasi drasti~nata sprotivstavenost na ovie kulturni potsistemi vo
odnos na op{tata kultura so koja tie sistemi se nao|aat vo postojan sudir.
Samiot poim kontrakultura poteknuva od amerikanecot Milton
Jinxer (Millton Yinger), koj smeta deka negovoto voveduvawe e od zna~ewe
za teoretskite i empiriskite potrebi na sociolo{kite istra`uvawa
vo kriminologijata i socijalnata patologija. Toa proizleguva od
postoeweto na pojavi i povedenija koi spored nivnite osobini ne mo-
`at da se tretiraat kako kulturni vo potesna smisla, iako mo`at da se
zasmetaat kako sostavni delovi na kulturata vo po{iroka smisla. Toa
se obi~no pojavite za koi se smeta deka se devijantni, a vo oddelni slu-
~ai duri i izrazeno perverzni: kra`bi, ubistva, sadizam, silexistvo,
prostitucija, upotreba na opojni drogi, komar i site onie pojavi {to
se sli~ni so niv. Analizirajki gi ovie pojavi, Jinxer smeta deka tie se
javuvaat vo situacii na opredeleni kontrakulturni sudiri. Tie kontrakulturni
povedenija so izvesna doza na verojatnost se pojavuvaat ako
postojat slednive uslovi: 1 0 koga poedinecot ili nekoja op{testvena
grupa e prisilena kon li{uvawa ("frustracii") od izvesni glavni i
va`ni vrednosti (na primer: ako na poedinecot ili na gupata im se
blokirani izvesni ambicii: na primer, vo pogled na zanimaweto, op{-
testveniot ugled, ili ako se isklu~eni od procesot na komunikacijata
i sl.), 2 0 koga nastapuva naru{uvawe (konfuzija) vo sistemot na
vrednosta na nekoj poedinec ili na op{testvena grupa, taka {to, na
primer, negativnite ili poniskite vrednosti izbivaat vo prv plan, a
pozitivnite ili pova`nite vrednosti se potisnati vo vtor plan, odnosno
na dnoto na hierarhiskata skala na vrednostite, i 3 0 koga postoi
343

otsustvo na socijalna kontrola. 605
5. I pokraj toa {to ulogata na potkulturnite sistemi ima nesomneno
zna~ewe za sogleduvawe na sudirite me|u etni~kite grupi i raznite
delinkventi i prestapni~ki grupi, ovie teoretski pristapi ne
se dovolni za objasnuvawe na op{testveno negativnite pojavi. Toa vo
prv red e slu~aj ottamu {to konfliktite {to nastanuvaat vrz osnova
na razli~ni sistemi na vrednosti se vo prv red rezultat na podlabokite
op{testveni faktori koi se prekr{uvaat vo svesta na grupata.
Ili poinaku, sudirite vo sistemot na vrednostite pretstavuvaat nadvore{na
strana na projavuvaweto na ekonomskite i drugite op{testveni
vlijanija.
Ostanatite nedostatoci na subkulturnite teorii lapidarno gi
izlo`i Dejavid Maca so slednive zabele{ki: 1 0 tie se pozitivisti~ki
(za{to, od edna strana, vo centarot na svoeto interesirawe gi stavaat
devijantite, a ja zapostavuvaat dejnosta na organite na socijalnata
kontrola, i zatoa {to, od druga strana, ja negiraat ili namaluvaat
slobodata na voljata i mo`nosta za sloboden izbor na akcii), 2. premnogu
insistiraat na neodminlivoto pojavuvawe na delinkventnoto
povedenie vo ramkite na grupite (delinkventnoto povedenie ne
pretstavuva zadol`itelen uslov za ~lenstvo vo grupata), i 3. premnogu
insistiraat na razlikite, a ja namaluvaat sli~nosta me|u delinkventite
i nedelinkventite (vrednostite na mladite se isti kako i vrednostite
na bogatite xentlameni, so taa nesre}na razlika {to kaj mladite
negativno se vrednuvaat).
Leins (P. Lejins) istaknuva deka spored teorijata na potkulturata,
t. e. spored nejzinata "kriminalna filozofija," prestapni~koto
povedenie ne samo {to ne se osuduva, tuku e i fakti~ki prisutno i postojano
poddr`uvano so vrednosniot sistem na opredelena zaednica.
Vo nea nastanuvaweto na potkulturata na prestapni{tvoto e objasneto
preku tezata za zaedni~ko tragawe za protivzakoniti re{enija na zaedni~kite
problemi so koi se soo~uvaat grupite na mladi vo komunata,
pred sî, blagodarenie na lo{o struktuiranite mo`nosti. Dokolku
tuka le`at korenite na prestapni{tvoto na mladite, toga{ navistina
najlo{ mo`en na~in na tretirawe na problemot e onoj koj ovie mladi
lu|e da se izoliraat od op{testvoto vo posebno prisilno formirani
zaednici. Ustanovite za maloletnici i drugi kazneni ustanovi pretstavuvaat
tokmu toa, i ottamu se skoro idealna podloga za vistinska
delinkventna potkultura. 606 Kon ovaa argumentacija, Kajzer go dodava i
toa deka pred sî ostanuva nejasen odnosot na pri~inata i dejstvieto:
dali do delinkventnoto odnesuvawe doa|a duri preku pripadnosta kon
605
Vidi: Todorovi}, A. Uzroci maloletni~kot prestupni{tva, Institut za kriminolo{ka
i kriminalisti~ka ispitivanja i Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1971, str.
56-57.
606
Lejins, P. op. cit. str. 169.
344

nekoja banda ili pak vo takva banda se zdru`uvaat lica {to ve}e socijalno
zastranile i vr{ele prestapi. Dokolku teorijata na subkultura
se pro{iruva preku malata grupa vrz socijalniot dolen sloj, ostanuva
otvoreno i pra{aweto: zo{to samo relativno mal del od dolniot sloj
pove}ekratno i povtoruvano ja "prerabotuva" svojata statusna funkcija
preku kriminalitetot. 607
V. TEORII NA OP[TESTVENATA REAKCIJA
1. NOVATA [KOLA NA OP[TESTVENATA ODBRANA
1. Filipo Gramatika (Filippo Gramatica) e osnova~ot na ova dvi-
`ewe {to gi otfrla ekstremnite stojali{ta na klasi~arite i se obiduva
na nov na~in da gi korigira ideite na site drugi dotoga{ni {koli.
Toj, vo 1945 godina vo \enova, osnova "Cenatar za prou~uvawe na
op{testvenata odbrana" a na negova inicijativa e svikana i Prviot
me|unaroden Kongres na privrzanicite na ova dvi`ewe odr`an vo San
Remo vo 1947 godina. Na Vtoriot Kongres odr`an vo Lie` (1947), ovoj
me|unaroden centar prerasnuva vo "Me|unarodno zdru`enie za op{testvena
odbrana" (SociÒtÒ internationale de dÒfanse sociale). Ova zdru`enie
zapo~na da izdava svoj bilten i da odr`uva povremeni kongresi i
postojano da go zgolemuva svoeto ~lenstvo so ugledni pravnici i drugi
stru~waci koi se zanimavaat so problemite na suzbivaweto na kriminalitetot.
Pojdovnite osnovi na teoretskite razmisluvawa i konkretnite
op{testveni akcii na ova dvi`ewe se vo nasoka na sozdavawe na edna
posebna doktrina za op{testvenata odbrana od koja }e se crpat merki
za poefikasna za{tita na op{testvoto no, i na poedincite od kriminalitetot.
Ovaa dokritna poa|a od pozitivisti~kata op{testvena odbrana
koja {to be{e izedna~uvana so sistemot na merki na bezbednost
naso~eni protiv opasnosta 608 i ja ozna~uva{e samo funkcijata na krivi~noto
pravosudstvo 609 kako i od nesredenata Prva doktrina na op{testvenata
odbrana na Prins, 610 so koja se nastojuva{e da se za{titi
op{testvoto so edna nau~no programirana kriminalisti~ka politika.
611 Me|utoa, so ogled na toa {to ovaa nova doktrina e li{ena od originalen
i zaokru`en pogled na problemite na kriminalitetot, kade se
vtkaeni brojni razmisluvawa {to me|u sebe ~esto se razlikuvaat, ovde
ne stanuva zbor za nekoja nova krivi~nopravna {kola, tuku za sovremena
akcija {to se obiduva da iznajde novi i poefikasni re{enija i sre-
607
Kajzer, G. op. cit. str. 243.
608
Vidi: Ancel, M. op. cit, str. 9.
609
Ibid, str. 35.
610
Ibid, str. 23.
611
Ibid, str. 35.
345

dstva za suzbivawe na kriminalitetot. Od pri~ini {to samo na nov na-
~in se razviva edna stara ideja za op{testvenata odbrana ova dvi`ewe
se narekuva i Nova op{testvena odbrana. Ova e zna~ajno da se istakne
za{to ponekoga{ ovoj naziv pogre{no ñ se pripi{uva na umerenata
nasoka na ova dvi`ewe, zaradi nejzino razgrani~uvawe od negovata
ekstremna nasoka. 612 Toa se, vsu{nost, dve nasoki, koncepcii ili strui
na edno isto dvi`ewe {to me|usebno se razlikuvaat so ogled na sodr-
`inata i obemot na zada~ite {to si gi postavuvaat i re{enijata {to
vrz taa osnova gi nudat. 613 Ekstremnata nasoka ili "|enovskata granka"
na ova dvi`ewe ja predvodi Gramatika, a umerenata nasoka ili "pariska
granka" se sostoi od pogolema grupa pretstavnici 614 na ~elo so sega
po~inatiot francuski sudija na Kasacioniot sud vo Pariz - Mark
Ansel.
So cel da se obezbedi edinstveno mislewe vo odnos na su{tinskite
barawa na ova dvi`ewe na Tretiot me|unaroden Kongres vo Anvers
(1953) e utvrdena minimalna programa vo koja se izneseni osnovnite
na~ela na doktrinata na op{testvenata odbrana. 615 Ovaa programa
gi obvrzuva{e site pripadnici na zdru`enieto koi nadvor od nea imaa
612
Takva gre{ka mo`e da se sretne kaj Milutinovi}, M. Penologija, str. 41
i kaj nekoi drugi avtori.
613
Samiot Ansel veli: "Osnova~ot na centarot za prou~uvawe na op{-
testvenata odbrana vo \enova (Gramatika, Z.S.) ja ima taa golema zasluga {to
be{e eden od prvite koi go sfatile zna~eweto i vrednosta na novoto dvi`ewe
na op{testvenata odbrana..." (podvlekol, Z.S.), Ancel, M. op. cit, str. 36.
614
Ovaa nasoka ja sledi @an Graven (Jean Graven), Pol Kornil (Paul
Cornil), Stefen Irvi~ (Stephan Hurwitz), Torsten Selin (Thorsten Sellin), Glikovite
(Sh. i E. Glueck) i dr.
615
So ovaa "minimalna programa" kako zaedni~ko e usvoeno slednovo:
1 0 Osnovnata zada~a na krivi~noto pravo se sostoi vo za{tita (odbrana) na
op{testvoto od kriminalitetot, a zada~a na op{testvoto e na nau~na osnova
da vodi organizirana borba na preventiven (preddelikten) i postpenalen
plan. 2 0 Taa borba e sfatena aktivno vo smisla na po{iroka op{testvena aktivnost
vo koja glavno te`i{te se stava vrz samiot storitel na krivi~noto
delo vo nasoka na negovo popravawe i resocijalizacija (izbor na najpogoden
tretman i po~ituvawe na li~nosta za op{testvena reintegracija na istata). 3 0
Tie se privrzanici za voveduvawe na edinstven sistem na reakcija protiv
kriminalitetot koj natamu bi se delel na razli~ni merki od koi sudot bi ja
izbral najpogodnata sprema konkretniot storitel za postignuvawe na ozna~enata
cel. Zna~i, su{tinata na dvi`eweto na op{testvenata odbrana e prevencija
na kriminalitetot po pat na specijalizirano postapuvawe sprema storitelite
zaradi popravawe, resocijalizacija i reintegracija na istiot. Spored
toa, idnoto krivi~no pravo treba da dobie lik na sega{noto krivi~no pravo
za maloletnici." Radovanovi}, M. Jedan nov pokret u nauci krivi~nog prava, Anali,
Beograd, 1953/3, str. 321.
346

celosna sloboda vo zastapuvaweto na svoite li~ni stavovi i mislewa.
So ista namera - da se spre~i rascep vo dvi`eweto, na ^etvrtiot me-
|unaroden Kongres na op{testvenata odbrana (Milano, 1957), usvoena e
nova redakcija na statutot na zdru`enieto. Vo ~l. 1 na ovoj Statut,
op{testvenata odbrana be{e definirana kako "prou~uvawe na problemite
na kriminalitetot vo soglasnost so eden sistem na antikriminalna
reakcija koj, vodej}i smetka za faktorite na protivop{testvenoto
povedenie i mo`nostite za vra}awe na nivnite storiteli vo op{testvoto,
istovremeno se stremi kon za{tita na op{testvoto i kon za{tita
na poedincite od opasnosta na povtorno zapa|awe vo zlostor. 616
2. Osnovnite stavovi {to ja karakteriziraat ekstremnata nasoka
na op{testvenata odbrana se izlo`eni vo delata na Gramatika. 617
Spored ovoj ugleden italijanski advokat i profesor po krivi~no pravo,
tradicionalnoto krivi~no pravo treba da se zameni so nov sistem
na op{testvena odbrana vo koja napolno bi bile eliminirani poimite:
krivi~no delo, zlostornik, krivi~na odgovornost 618 i kazna i zameneti
so poimite - antisocijano povedenie, subjektivizam i kurativni i
616
Od ovaa definicija, Ansel izvlekuva najmalku pet osnovni elementi
{to go so~inuvaat osnovniot poim na Novata op{testvena odbrana. Toa
se: 1 0 Idejata za za{tita na op{testvoto od kriminalni potfati nadvor od
tradicionalniot sistem na kaznata - stradaweto, 2 0 Opredeleno poznavawe na
idejata na opasnosta i nu`nosta so novi sredstva i na nov na~in da se reagira
protiv slo`enite oblici na protivop{testvena dejnost, 3 0 Potvrduvawe deka
krivi~noto pravo na idninata i sovremenata kriminalna politika mora da
bidat zasnovani, ovoj pat oddeleno od poimot na opasnosta vrz nau~noto poznavawe
kako na krivi~noto delo, taka i na li~nosta na negoviot storitel, 4 0
Potvrduvawe deka ovaa nova kriminalna politika se stremi da organizira sistematska,
strpliva, navistina razumna no i re{itelna akcija na resocijalizacija,
i 5 0 Ovaa politika na op{testvena za{tita i individuvalna prevencija
mo`e da se razviva samo preku humanizacija na krivi~noto pravo {to
vodi smetka za li~nite svojstva na poedinecot i na realen na~in ja pottiknuva
solidarnosta {to treba da bide vo osnovite na sovremenoto op{testvo."
Ancel, M. op. cit, str. 10.
617
Svoite osnovni stavovi za op{testvenata odbrana, Gramatika najprvin
gi izlo`il vo deloto Principi di diritto penale soggetivo (Principi na subjektivnoto
pravo, 1934), potoa vo edna statija pod naslov La lota contra la pena
od 1947 godina, kako i vo svoeto glavno delo "Principi na op{testvenata
odbrana" (Principes de DÕfense sociale, Paris, 1960).
618
Krivi~nata odgovornost treba da bide utvrdena so ogled na elementot
koj poedinecot go kvalifikuva kako antiop{testvena li~nost. Ottamu,
procenkata od neophodnost na op{testvenata odbrana mora da se zasnova
vrz konstatacijata za subjektivnata antiop{testvenost. Ukinuvaweto pak, na
krivi~nata odgovornost i voveduvaweto na nejzino mesto na subjektivnata
antiop{testvenot go ima za posledica u}inuvaweto na kaznata.
347

prevospitni merki. Zatoa, mora da se izmenat osnovnite instituti na
postojnoto krivi~no pravo i da im otstapat mesto na novite institucii
na op{testvenata odbrana. 619 Pravosudstvtoto na op{testvenata
odbrana bi mu go obezbedilo "na sekogo dobroto {to mu e potrebno."
Nenormalniot protivop{testveno nastroen poedinec bi bil medicinski
tretiran, a kaj drugiot bi bila sozdadena volja da se pridr`uva na
op{testvenite pravila po pat na ona {to ja zamenuva kaznata i {to ne
bi smeelo da mu pri~ini nikakva {teta na protivop{testveno nastroeniot
poedinec. 620
Osnovnite na~ela na negovata teorija na op{testvenata odbrana,
toj gi formuliral na sledniov na~in:
1 0 Dr`avata mora da vr{i funkcija ~ija cel e eliminacija na
pri~inite {to predizvikuvaat ~uvstvo na nelagodnost kaj poedinecot
vo op{testvoto.
2 0 Za postignuvawe na redot {to go bara zakonot, dr`avata
nema pravo da kaznuva, tuku obvrska za socijalizacija na poedinecot.
3 0 Postapkata na socijalizacijata ne smee da bide ostvareana so
pomo{ na "kazni," tuku so pomo{ na preventivni, edukativni i kurativni
merki na op{testvenata odbrana.
4 0 Merkite na op{testvenata odbrana mora da bidat prilagodeni
kon sekoj poedinec so ogled na barawata na negovata li~nost (subjektivna
antiop{testvenost), a ne so ogled na odgovornosta za nanesenata
{etta
5 0 Procesot na op{testvenata odbrana zapo~nuva so uva`uvawe
na prirodata i na antiop{testvenosta na subjektot i zavr{uva (sekoga{
po so sudski pat) so is~eznuvaweto na potrebata od primena na merkata,
isto kako {to lekuvaweto zavr{uva so ozdravuvaweto na bolniot.
6 0 Socijalizacijata na poedinecot vleguva vo ramkite na edna
po{iroka politika na op{testvena odbrana.
619
Gramatika gi otfrla i poimite kriminologija i kriminalna politika
so ogled deka ovie nau~ni disciplini operiraat so tradicionalniot
poim zlostor (crimen) koj toj ne go prifa}a. Kup~evi}, M. R. op. cit. str. 112.
620
Ancel, M. op. cit, str. 48. Ili, kako {to veli samiot Gramatika: Ovaa
adaptacija mora da bide sfatena vo naj{iroka smisla: bolniot (pri {to ovoj
termin go ozna~uva sekoj poedinec koi ima kakva i da e anomalija vo svojot
psihi~ki `ivot), mora da bide lekuvan, poedinecot koj ne e prilagoden ili
koj `ivee vo neznaewe mora povtorno da bide obrazovan za da nau~i da `ivee
vo op{testvoto, na onoj koj `ivee vo siroma{tija mora da mu se pru`i pomo{
za negovite egoisti~ki streme`i da ne prete`nat nad op{testvenite prinudi
koi zakonot zadol`itelno gi nalo`uva, poedinecot koj e perverzen mora da
bide isklu~en od op{testvoto so cel odbrana na toa isto op{testvo i zaradi
op{testvena reahbilirtacija, a ne zaradi nametnivawe na stradawa."
348

Gramatika i nekoi drugi pretstavnici na ekstremnata nasoka,
smetaa deka vrz javuvaweto na kriminalitetot pokraj drugoto deluvaat
i op{testvenite uslovi na `ivotot. Zatoa se zalaga za "podobruvawe
na kvalitetot na lu|eto" od strana na dr`avata ili za ureduvawe na
odnosite pome|u poedincite i op{testvoto so {to bi is~eznale povodite
za primena na represivni merki.
Ovaa nasoka na dvi`eweto e neprifatliva, vo prv red, zatoa
{to vodi kon kraen subjektivizam so koj celosno se ukinuva krivi~noto
pravo, a so toa i osnovnite garancii za pravata i slobodite na ~ovekot.
Nejzinata programa e nerealna i ednostrana, za{to so nea ne se
vodi gri`a za potrebite na op{testvoto nitu pak za za{tita na storitelot
na krivi~noto delo.
3. Su{tinata i osnovnite karakteristiki na umerenata nasoka
na op{testvenata odbrana voobi~aeno se izlo`uva spored deloto na
Mark Ansel - "Nova op{testvena odbrana, dvi`ewe na humanisti~kata
kriminalna politika." 621 Pritoa, bitno e vedna{ da se istakne deka
umerenata nasoka na dvi`eweto e protiv idejata za ukinuvawe na krivi~noto
pravo, odnosno taa e za zadr`uvawe na postojnite instituti na
krivi~noto delo, storitel, odgovornost, pa duri i kazna, koi vo noviot
sistem na op{testvena odbrana treba da bidat zna~itelno modificirani
i obnoveni (transformacija na krivi~noto pravo). 622 Od ova se
nalo`uva potreba za preispituvawe na nivnata sodr`ina so postojano
621
Ova mo{ne zna~ajno delo na Ansel za prvpat e objaveno vo Pariz vo
1954 godina so originalen naslov "La Defense sociale nouvelle une mouvement
de Politique criminalle humaniste). So opredeleni izmeni i dopolnuvawa, koi
ponekoga{ ja menuvaat duri i su{tinata na nekoi od osnovnite stavovi, vtoroto
izdanie na ova delo e objaveno vo 1966 god. Deloto e prevedeno na {panski
(1961), angliski (1965), italijanski (1966), japonski (1969), germanski
(1970), ruski (1970), portugalski (1979), a vo 1963 vo ne{to skrateno izdanie i
na srpskohrvatski jazik. Pokraj ova delo vo 1985 godina Ansel go izdava i deloto
pod naslov "Op{testvena odbrana" (La Defensa sociale, Presses Universitarias
de France, Collction "Que sais-je?, Paris, 1985). Vo ova delo toj gi zadr`uva
svoite osnovni stavovi no gi nadopolnuva i so nekoi novi pogledi za brojni
aktuelni problemi. Pove}e za ova delo vidi vo prikazot na Peri}, O, JRKKR,
Beograd, str. 192-195.
622
Vidi: Ancel , op. cit, str. 48. Toj stav, Ansel go objasnuva i na strana
56 kade veli: "Ne e premnogu ako u{te edna{ se podvle~e deka op{testvenata
odbrana nema za cel da go ukine krivi~noto pravo vo vistinska smisla na zborot.
Zatoa {to taa smeta deka novata kriminalna politika treba da go {titi
poedinecot isto tolku kolku i op{testvoto, taa apsolutno gi otfla site koncepcii
koi vodat kon ukinuvawe na krivi~niot zakonik ili barem na negoviot
poseben del so zadr`uvawe samo na op{tiot del zaradi ispituvawe na
razli~nite merki {to se prikladni od strana na sudijata koga toj }e konstatira
deka liceto koe e dovedeno pred nego e opasno".
349

vnesuvawe novi nau~ni soznanija za ~ovekot i negovoto povedenie. Toa
e poznatoto barawe za dejuridizacija na krivi~noto pravo vo smisla
na nadminuvawe na apstraktnite pravni formuli, poimi i fikcii
(pravna metafizika) koi nedovolno ja odrazuvaat stvarnosta. 623 Vrz
taa osnova se istaknuva deka poimite nulla poena sine lege, umislata,
sou~esni{tvoto i obidot na krivi~no delo, smalenata odgovornost i
sl. treba da se usoglasat so dostigawata vo oblasta na medicinata, psihologijata,
sociologijata i drugite nauki so cel da se oslobodat od
preteraniot juridicizam. 624
Vo odnos na pri~inite na kriminalitetot od celokupnite iska-
`uvawa na Ansel proizleguva deka kriminalitetot e rezultat na dejstvoto
na socijalnata sredina i biopsiholo{kata konstitucija na li-
~nosta, so toa {to vlijanieto na vnatre{nite kriminogeni faktori
po~esto se naglasuva.
Op{testvenata odbrana e protiv konstituiraweto na krivi~noto
delo kako ~isto praven poim {to se posmatra nezavisno od storitelot
i se stava vo nekakvi aprioristi~ki ramki. 625 Za nea deloto
pretstavuva izraz na posebnosta, "manifestacija na li~nosta na storitelot"
626 koja individualno postoi. Toa, vo prv red, e kriminolo{ki
problem {to treba da se istra`uva za da se dojde do etiolo{ki objasnuvawa
zo{to poedinecot pri opredeleni okolnosti, so opredeleno
minato i opredelena biolo{ka konstitucija izvr{il konkretno delo.
627
No takvoto delo za nea i natamu ostanuva i krivi~nopraven
poim. 628 623
"Ona {to ja odbele`uva op{testvenata odbrana e, pred sî, reakcijata
protiv onie metafizi~ki koncepcii vrz koi se zasnova tradicionalnoto
krivi~no pravo, protiv negoviot apsoluten poim na krivi~no pravosudstvo,
protiv na~inot na koj zlostornikot i sankcijata za toj zlostor se sfa}aat
kako pravni kategorii koi isklu~itelno proizleguvaat od pravnata nauka i
pravnata tehnika." Ibid, str. 41.
624
Vo ovaa smisla, Ansel veli deka treba "da se zadr`i legalitetot, a
ne da se zapadne vo stariot legalizam, da se sfati deka antikriminalnata
acija e naso~ena od op{testvoto i zakonodavnata politika koja vo isto vreme
e nadvor od krivi~noto pravo posmatrano kako tehni~ki instrument." Ibid,
str. 56. Pove}e za toa vidi i str. 52-57.
625
Vidi: ibid, str.42.
626
Ibid, str. 49.
627
Ibid, str. 44.
628
"Problemot na zlostornikot kako ~ove~ki i op{testven problem
ne dopu{ta tolku lesno da se stavi vo ramkite na zakonskoto regulirawe."
Me|utoa, "ona {to novata op{testvena odbrana saka da go vospostavi toa e
obnovena kriminalna politika sprema kriminalnot nastan {to kako takov e
kvalificiran so zakonot i sprema storitelot na krivi~noto delo koj, sakale
350

Vrz osnova na predhodnoto, ne storenoto delo tuku li~nosta na
storitelot treba da stoi vo preden plan na obnovenata kriminalna
politika. Ovde ne stanuva zbor za opredelen gre{nik koj e povikan da
strada za storenoto ili za neodgovorno lice koe spored svojata priroda
e predopredeleno za zlostor, tuku za ~len na op{testvoto koe {to
toj ~len treba da go sfati preku utvrduvawe na negovite motivi i
otkrivawe na pri~inite na negovoto povedenie. Toa e ~ovek {to, bilo
da rabotel dobro ili lo{o, sekoga{ e posebna edinka ~ii {to postapki
mo`at da se objasnat samo toga{ ako pravilno se sfati negovata
li~nost. 629 So vakviot stav korelira i ignoriraweto na tipolo{kite
klasifikacii na zlostornicite kako nepraveden tradicionalizam.
Namesto proizvolnoto i apriorno razvrstuvawe na storitelite na
krivi~nite dela vo razni kategorii, za ova dvi`ewe e mnogu pova`no
insistiraweto vrz tn. "dinamika na zlostorot" {to zna~i istra`uvawe
na individualnite pri~ini {to vo momentot na deloto vlijaele za
negovo izvr{uvawe. 630
Umerenata nasoka na op{testvenata odbrana ne be{e nitu za
isfrluvawe na krivi~nata odgovornost od krivi~noto pravo, no kon
ovoj poim gleda so somnevawe i nastojuva da mu dade poinakva smisla i
zna~ewe. Taa tvrdi, deka nema namera da gi o`ivee filozofskite sudiri
od minatiot vek za problemot na determinizmot so toa {to {iroko
ja dopu{ta slobodata na ~ovekovoto povedenie. Vrz taa sloboda
se zasnova vinata na ~ovekot no, ne kako ~isto moralna odgovornost na
klasicizmot, ili kako apstraktna presumpcija na neoklasi~arite,
nitu pak kako zakonska i objektivna odgovornost na pozitivizmot. Poimot
na odgovornosta ovde se razgleduva od stojali{teto na ~ovekot
kako poedinec {to nu`no vodi kon ispituvawe na negovoto ~uvstvo na
moralna obvrska. Odgovornosta e fakt na op{testveniot `ivot, a ~uvstvoto
na vina psiholo{ka stvarnost. 631 Spored toa, stanuva zbor za
odgovornost kako psiholo{ki fakt, 632 ili "sostojba vo koja poedinecot
stanuva svesen za svojata li~nost vo onaa mera vo koja toj se potvrduva
vo svoeto delo. 633 Takvata odgovornost ne e teoretska podologa na
ili ne, ostanuva ~ovek {to izvr{il krivi~no delo opredeleno so krivi~niot
zakon kako zlostor ili prestap." Ibid, str. 42 i 48-49.
629
Vidi: ibid, str. 42 i 71.
630
Vidi: ibid, str. 43 i 44.
631
Vidi: ibid, str. 44 i 77.
632
Ova ~uvstvo na odgovornost, dol`nost ili vina ne pa|a vrz poednecot
ednostrano. Vo racionalnata kriminalna politika zasnovana vrz idejata
i samoto op{testvo da ima obvrska sprema ~ovekot, novata op{testvena odbrana
se stremi da ostvari ramnote`a me|u poedinecot i op{testvoto" Ibid,
str. 44.
633
Vidi: Novoselac, P. Prilog kritici nove dru{tvene odbrane, JRKKP, Beograd,
1977/1, str. 87.
351

kaznata, tuku bitno sredstvo ili, podobro re~eno, impuls za ostvaruvawe
na procesot na resocijalizacijata na storitelot i negovo vra}awe
vo op{testvoto. 634
Ova u~ewe energi~no mu se sprotivstvuva na dualitetot na krivi~nite
sankcii i predlaga nivna radikalna reorganizacija vo edinstven
sistem na op{testvena odbrana (monizam na krivi~nite sankcii)
vo koj bez zaemno sprotivstavuvawe }e bidat vklu~eni i kaznite i
merkite na bezbednost. 635 Vo toj ednstven sistem na raznovidni merki
naso~eni kon ostvaruvawe na individualiziran tretman ima mesto
samo za onie kazni {to se sfateni kako za{titni merki {to go izgubile
svoeto retributivno zna~ewe. Od nego treba da se isklu~at eliminatornite
kazni, a onie kazni {to }e se zadr`at treba mnogu poretko
da se primenuvaat i da se zamenuvaat so drugi merki {to se od terapeutska
priroda. Takvi se kratkite kazni zatvor {to ostvaruvaat
funkcija na tn. "{ok terapija." Za opredeleni dela i opredeleni storiteli
treba da se zadr`at i dolgite kazni li{uvawe od sloboda ako
pri nivnoto izvr{uvawe po{iroko se koristat rabotata na sloboda,
specijalizirani tretmani i uslovniot otpust. No sepak glavnata orientacija
treba da bide svrtena kon supstitutite na kaznata li{uvawe
od sloboda so stavawe osoben akcent vrz pari~nite kazni i insistiraweto
vrz sovremenite procesi na dekriminalizacija i depenalizacija.
636 Vo toa se gleda "specifi~no nerepresivniot karakter na op{testvenata
odbrana. 637 Se raboti za toa sprema storitelot na krivi~noto
delo da se primeni eden preventiven tretman {to ne vodi zadol-
`itelno kon toa storitelot da izbegne sekava neprijatna merka ili
sekakvo vlijanie vrz negovata li~nost ili vrz negovite prava. 638 Toa vo
su{tina zna~i, deka za opredeleni kategorii lica i kaznata mo`e da
634
Ancel, op. cit, str. 77.
635
Prviot uslov za prikladen razvoj na krivi~nite sankcii vo duhot
na perspektivite na novata kriminalna politika se sostoi vo napu{taweto
na kvalifikacijata "kazna" ili "merka" i vo nivno slobodno, op{testveno
naso~eno i nau~no individualizirano koristewe {to }e im ovozmo`at da bidat
vistinski impulsi na resocijalizacijata kako najvisoka cel na politikata
na op{testvenata odbrana. Tokmu vo taa smila mo`e i treba da se ka`e deka
vo novata doktrina na op{testvenata odbrana ne postoi soedinuvawe tuku
vklu~uvawe na kaznite i merkite na postapuvawe vo edinstven sistem na krivi~ni
sankcii, istovremeno opredelen so fizi~ki, socijalni i moralni merila
i rakovoden so kriminalna politika vo koja krivi~noto pravo vo su{tina
ima tehni~ka uloga povikana da slu`i kako nu`na garancija na individualnite
slobodi." Ibid, str. 65-66.
636
Vidi: Peri}, O. Mark Ancel, La Defensa sociale, JRKKP, Beograd, str.
195.
637
Ancel, M. op. cit. str. 57.
638
Vidi: ibid, str. 58.
352

poslu`i kako prikladna kriminolo{ka merka 639 za borba protiv kriminalitetot
ili, kako {to toa se veli na drugo mesto, vo nekoi slu~ai
sudijata mora da ima mo`nost da se koristi so represivni sankcii. 640
Od glavnata kriminalno politi~ka opredelba naso~ena kon za-
{tita na celoto op{testvo preku po~ituvawe i za{tita na ~ovekot
kako poedinec 641 proizleguva i baraweto na optimalni metodi na tretman
na li~nosta {to }e dovedat do negova vistinska i efikasna resocijalizacija.
Pojdovnata pretpostavka za takov tretman e sestranoto
nau~no izu~uvawe na li~nosta u{te vo fazata na krivi~nata postapka
koja, od svoja strana tokmu zatoa treba da pretrpi i opredeleni
izmeni. 642 Ako ~ovekovoto dejstvie, a posebno negovoto kaznivo dejstvie
pretstavuva izraz, ili poto~no, opredelen izraz na li~nosta na
storitelot, toga{ li~nosta treba, pred sî, da se posmatra i prou~uva.
Od nea treba da se poa|a i kon nea da se vra}a. Ottamu, vedna{ se sfa}a
deka kriminolo{kiot problem ne mo`e da bide re{en so samoto razlikuvawe
na opasnata li~nost od onaa koja {to toa ne î. 643 Prou~uvaweto
na li~nosta na storitelot treba da dovede do negovo pretvorawe
od objekt na nau~no prou~uvawe vo subjekt na pravoto. 644 Toa se postignuva
so ocenka na uslovite pod koi e izvr{eno deloto, li~nata polo-
`ba na storitelot, negovite mo`nosti za povtorno vozdignuvawe, potoa
moralni i psihi~ki mo`nosti vrz koi mo`e da se smeta za da sprema
nego se primeni vistinska postapka na resocijalizacijata. 645
Osnovnata cel na postaveniot tretman e storitelot na krivi~noto
delo da se vrati vo sloboden i svesen `ivot. Toa se postignuva
ako toj samiot sfati deka sankcijata za negovoto delo e zaslu`ena 646 i
deka so razvivawe na svoeto ~uvastvo na vina aktivno se vklu~uva vo
639
Ibid, str. 49.
640
Ibid, str. 65. "Kriminalnata politika vo svojata akcija ne se rakovodi
samo od efikasnosta na sankciite vo odnos na poedinecot sprema koja
se primenuvaat ili sprema grupa lica na koja poedinecot i pripa|a. Taka }e
se dojde do kaznata {to ne e odmerena spored pravni merila ili administrativen
komoditet tuku zaradi biolo{ki, medicinski, psiholo{ki i socijalni
pri~ini, zaradi toa u{te edna{ da se zeme vo razgleduvawe li~nosta na storitelot
na krivi~noto delo" (str. 65). Ovde Ansel zapa|a vo kontradikcija (a
toa e slu~aj i na drugi mesta) so ona {to go veli na str. 9 - "Ne e ve}e vo pra-
{awe vospostavuvaweto na edna utilitarna kriminalna politika, tuku iznesuvawe
na edno sfa}awe na politikata i krivi~nata filozofija koi se stremat
kon nova smisla na antikriminalnata op{testvena akcija".
641
Vidi: ibid, str. 45.
642
Pove}e za toa: ibid, str. 60-63.
643
Ibid, str. 47.
644
Ibid, str. 59.
645
Ibid, str. 57 i 67.
646
Vidi: ibid, str. 69.
353

sopstvenoto prevospituvawe. Vaktata resocijalizacija e krenata duri
vo rang na pravo na storitelot, za{to se smeta deka i op{testvoto delumno
e odgovorno za negovoto delo. 647 Ovaa resocijalizacija e izraz
na humanisti~kata kriminalna politika koja se stremi kon aktivna
podr{ka na sekoj storitel (za ovaa doktrina ne postojat nepopravlivi
lica) komu treba da mu se vrati li~noto ~uvstvo na ~ovekovo dostoinstvo
648 i smisla za kreativen trud i ~esen `ivot vo op{testvenata
zaednica. Takvata kriminalna politika ne vodi kon pasivna za{tita
na op{tastvoto od op{testveno opasni porivi kako {to toa vo nekoja
raka be{e sfateno od Feri, a donekade i od Prins. Naprotiv, toa e socijalnata
akcija na edna organizirana i vrz nau~ni osnovi vtemelena
akcija kon novo izdigawe na storitelot na krivi~noto delo, negovo
popravawe, negovo reklasirawe, negova resocijalizacija i moralna reintegracija.
Politikata na borba protiv kriminalitetot ne mo`e uspe{no
da se ostvari samo so primena na sistemot na krivi~nite sankcii pa
zatoa ova dvi`ewe vo prv red se potpira vrz sistem na preventivni merki.
Od ova jasno proizleguva svesta, deka kriminalitetot vo osnova e
usloven od op{testvenite faktori, pa zatoa me|u merkite so koi se
deluva za otstranuvawe na pri~inite na kriminalitetot se pomesteni
i razni socijalni, zdravstveni, vospitni i drugi op{ti preventivni
programi. Me|utoa, tuka ne se zastanuva i se nudat konkretni op{testveni
akcii {to mo`at da se primenat i ante deliktum sprema alkoholi~ari,
narkomani, skitnici, prostitutki, pita~i i drugi nositeli
na devijantno odnesuvawe. So takvite preventivni merki treba da se
predupredat opasnite predkriminalni sostojbi na ovie lica. 649
647
Vidi: ibid, str. 71.
648
"Po~ituvaweto na ~ovekovoto dostoistvo, nu`nosta da se garantira
slobodata na poedinecot, {to e prv uslov za vr{ewe na negovite prava i
razvoj na negovata li~nost doveduva do odr`uvawe na re`imot na zakonitosta,
vospostavuvawe na sudska postapka i instinktivna nedoverba sprema voveduvaweto
na re`im na administrativni merki na bezbednost {to bi mo`el
da bide diskreciono primenet ante deliktum." Ibid, str. 44.
649
Vidi: ibid, str. 67. Zaradi obezbeduvawe od prigovorot deka vakvite
merki mo`at da vodat kon naru{uvawe na principot na legalitet se nudat i
slednive uslovi na pretpazlivost: 1 0 opredeluvawe i strogo izdvojuvawe na
posebnata raznovidnost na to~no opredelena opasna sostojba, 2 0 ograni~uvawe
na poimot op{testveno opasna sostojba so pomo{ na pretpazliva i strogo
precizna zakonska formula, 3 0 priznavawe na zakonsko pravo na dr`avata za
preventivna intervencija ~ii granici bi bile zakonski opredeleni, 4 0 opredeluvawe
na precizni uslovi vo pogled na vr{eweto na ova pravo na intervencija
vo sistem koj opfa}a garancii od sudski i procesualen karakter koi vo
princip bi bile garancii {to gi pozanava op{toto pravo, 5 0 najposle, priz-
354

Moe mislewe e deka na umerenata doktrina naprvin treba osnovano
da í se prefrli deka vo koncipiraweto na borbata protiv kriminalitetot
ne vodi smetka za otstranuvawe na op{testvenite faktori
{to se nao|aat vo osnovnite protivre~nosti na klasnoto op{testvo
koi {to prioritetno go uslovuvaat kriminalnoto povedenie. Od nejzninata
posredna naso~enost kon ubla`uvaweto na socijalnite posledici
so opredeleni profilakti~ki merki i dominantno svrtuvawe kon
resocijalizacijata na storitelot na krivi~noto delo zaradi negovo
vra}awe vo isti uslovi na sistemot mo`e da se sogleda nejzinata idealisti~ka
filozofska podloga 650 i nerealnosta na najzinata humanisiti~ka
pozicija. 651
Slednite prigovori {to nesomneno dr`at, proizleguvaat od nedoslednosta
i protivre~nosta na nekoi od nejzinite osnovni koncepti
zaradi {to taa ne mo`e da se voobli~i vo eden cvrst i jasen sistem na
celesoobrazna kriminalna politika. 652 Taka idejata za krivi~nata odgovornost
kako ~uvstvo na vina {to ima vlijanie samo vrz razdvi`uvaweto
na resocijalizacijata, a ne i vrz opredeluvaweto na sankcijata,
so pravo se ocenuva kako ednostrano stojali{te {to vodi kon kraen
subjektivizam vo krivi~noto pravo, kon izedna~uvawe na odgovornosta
i opasnosta, {to mo`e da bide pogubno za pravata i slobodite na ~ovekot
i gra|aninot. Vo toj red se svrstvuva i sfa}aweto za opasnata sostojba
i opravdaniot strav od nivno zalagawe za sankcii {to bi se izrekuvale
ante deliktum, so ogled na malata garancija {to ja nudat uslovite
predvideni kako brana od mo`nite zloupotrebi. 653 So idejata za
sankciite kako oblici na raznoviden tretman tesno se povrzani i kriti~kite
zabele{ki za nivnata individualizacija. Individualizacijata
na novata op{testvena odbrana vo svojata su{tina ostana samo subjektivna
(ja zafa}a samo li~nosta na storitelot, a ne i krivi~noto
delo) i kvanitativna (se odnesuva na izborot na sankcijata, a ne i na
opredeluvawe na nejzinata dol`ina). Taa e isklu~ivo vo funkcija na
specijalnata prevencija, za{to ja interesiraat samo potrebite na osunavawe,
vo su{tina na za{titnata uloga, na sudijata koj ovde pobrgu }e bide
gra|anski odo{to krivi~en sudija".
650
"Za privrzanicite na ovaa nasoka krivi~noto pravo nema klasen
karakter i ne se javuva kako izraz na voljata na vladea~kata klasa, tuku kako
nadklasna tvorba {to lebdi nad op{testvoto i kako nekoja dobra majka im
pru`a ednakva za{tita na site negovi ~lenovi." Lazarevi}, Lj, Dru{tvena odbrana
- savremeni pravac u kriminalnoj politici, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/7-8, str.
252.
651
Vidi: Ba~i}, F. Krivi~no pravo, 1972, str. 114 i Proevski, V, Krivi~no
pravo, str. 60 itn.
652
Vidi: Atanackovi}, D. Kriteriumi odmeravanja kazne, Prosveta, Beograd,
str. 80-81 i Atanackovi}, D, Penologija, str. 58
653
Vidi: Lazarevi}, Lj. op. cit. str. 348-349 i 351-352
355

denikot za opredelen tretman, pa ottuka i ednostrana i ograni~ena. 654
Vakvata orientacija vodi kon sankcii so neopredeleno traewe i pre-
{iroki diskrecioni ovlastuvawa na sudiite pri nivnoto izrekuvawe
i odmeruvawe. 655
Nasproti sogledanite nedostatoci stojat i pogolem broj pozitivni
strani i zaslugi na ova dvi`ewe. Me|u niv treba da se istakne
pridonesot za javuvaweto na onie idei so koi se ovozmo`i silna afirmacija
na nau~noto prou~uvawe na li~nosta na storitelot, negovata
individualizacija i tretman zaradi resocijalizacija vo op{testvoto.
Iako, vsu{nost, tuka ne se raboti za nekoi napolno novi idei, so nivnoto
prodlabo~uvawe se sozdade golem prostor za razvivawe i unapreduvawe
na kriminolo{kata i penolo{kata teorija i praktika. Pod
vlijanie na umerenata nasoka na dvi`eweto vo mnogu zemji dojde do
izgradba i usovr{uvawe na maloletni~koto krivi~no pravo, voveduvawe
poseben krivi~nopraven status i poseben institucionalen tretman
sprema pomladite polnoletni lica, izgradba na poluotvoreni i otvoreni
kazneno-popravni ustanovi, po{iroka primena na supstitutite
na kaznata zatvor, voveduvawe novi vonzavodski merki so socijalno vospiten
karakter itn. 656
2. TEORIJA NA SOCIJALNIOT INTERAKCIONIZAM
1. Teorijata na socijalniot interakcionizam ili teorija na
etiketiraweto (labelling theory), kako posebno u~ewe vo kriminologijata
e karakteristi~no za sovremenite kriminolo{ki razmisluvawa od
poslednive decenii na XX vek. Socijalniot interakcionizam dominira
vo sovremenite koncepcii na kriminolozite od skandinavskite
zemji, Germanija, Avstrija i glavno vo SAD i Anglija, a osobeno kaj
negovite najzna~ajni pretstavnici: Hauard Beker (Howard Backer), Edvin
Lemert (Edwin Lamert), Kaj Erikson, (Kay Erikson), Stenli Koen (Stanly
Coen), Denis ^apman (Denis Chapman), Edvin [ur (Edwin Schur), Irvin
Gofman (Erving Gofman), [omo [oam (Shlomo Shoham) i drugi. 657
Zna~eweto na ova u~ewe za koe osnovano mo`e da se ka`e deka e
654
Novoselac, P. op. cit, str. 86.
655
Pove}e za toa: Radovanovi}, M. Jedan nov pokret u nauci krivi~nog
prava, Anali, Beograd, 1958/3, str. 325-326.
656
Za nau~nata aktivnost na Dvi`eweto za op{testvena odbrana vrz
me|unaroden plan vidi: Sulejmanov, Z. Penologija, vtoro dopoleto i izmeneto
izdanie, Grafohartija, Skopje, 1999, str. 321-324 i Kup~evi}, M. R. Kriminologija,
str. 114-116.
657
"Za inspiratori na interakcionisti~kata teorija za op{testvoto
se smetaat amarikanskiot filozof Xorx Mid (George Herbert Mead, 1863-1931)
i Xon Djui (John Dewey, 1859-1952), a za nejzin osnova~ u~enikot na Mid, Herbert
Blumer. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 79.
356

edno od dominantnite vo sovremenata zapadna kriminologija osobeno e
istaknato na Sedmiot me|unaroden kongres za kriminologija odr`an
vo Beograd vo 1973 godina. 658 Teorijata se javi kako reakcija na tradicionalnata
kriminolo{ka nauka 659 i kako rezultat na zabrzaniot razvoj
na zapadnata sociologija i socijalna patologija koi izvr{ija golemo
vlijanie na nivnata kriminolo{ka nauka i misla voop{to.
Avtorite {to go interpretiraat ovoj pravec kako nova tendencija
vo kriminologijata, se soglasuvaat deka toj pretstavuva op{ta teorija
za op{testvoto {to se razviva vo dve nasoki: socijalno psiholo-
{ka i sociolo{ka. 660 Pritoa, istaknuvaat deka kaj prvata nasoka te`i-
{teto e vrz izu~uvaweto na procesite na socijalizacijata, a kaj vtorata,
na izu~uvaweto na op{testvenite organizacii, ustanovi i procesi.
Me|utoa, koga se postavuva pra{aweto na korenite na ovie osnovni nasoki
na socijalniot interakcionizam smetame deka nema da se pogre{i
ako egzatno se ka`e deka bihejviorizmot ja uslovi genezata na socijalniot
interakcionizam vo negovata prva, dodeka funkcionalizmot, vo
658
Vidi gi materijalite od ova sovetuvawe koi se objaveni vo JRKKP,
Beograd, 1973/3.
659
Interakcionistite ja kritikuvaat tradicionalnata kriminologija
zatoa {to e 1 0 nesamostojna (predmetot - izu~uvaweto na pozitivno inkriminiranite
povedenija - í e naturen od grupata koja poseduva politi~ka mo}), 2 0
individualisti~ka (premnogu e orientirana kon li~nosta na prestapnikot -
pri~inite na kriminalitetot se baraat vo biografiite na osudeni~kta populacija),
3 0 deterministi~ka (ako kriminalitetot se objasnuva so biografiite
na osudenicite, pretpostavka e deka osudenite kriminalci se razli~ni ne
samo od onie koi gi naru{uvaat normite, tuku i od neosuduvanite. Me|utoa do
denes ne e locirana takva konstelacija na biografski faktori koi vo dovolna
mera bi uka`uvale na razlikite me|u navedenite kategorii na lica) 4 0 neselektivna
(osudeni~kata populacija ne mo`e da bide reprezent na prestapnicite:
mehanizmite na nadzorot ne opfa}aat ogromen broj na prestapnici,
kako ni povedenija koi spored motivite i posledicite se sli~ni na kriminalnite
koi me|utoa, ne se inkriminirani), 5 0 neistoriska (poa|a od pozitivnopravnite
propisi ne navleguvajki vo kolkava mera se primenlivi), i 6 0 ateoretska
(nekriti~ki gi prifa}a pretpostavkite i definiciite {to gi davaat
vladea~kite grupi). Poradi toa predlagaat voveduvawe na interakcionisti-
~ka, kako ~ista nauka, koja bi ja prou~uvala samo fenomenologijata na devijantnite
povedenija, bez da se interesiraat za nivnata etiologija. Philliphson M.
Understanding Crime and Delinquency: A Sociological Introduction, Chicago, Aldine
Publishing Co., 1974.
Sociological Aspects of Crime and Delinquency, London, 1971, str. 2 (Ignjatovi},
\. Kriminologija, str. 135).
660
Vidi: Milutinovi}, M. Osnovne tendencije u savremenoj kriminologiji,
JRKKP, 1973/3, str. 357 i Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji: Socijalni interakcionizam
i teorija etiketiranja, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 460.
357

negovata vtora nasoka.
1 0 Socijalnopsiholo{kata nasoka devijantnoto povedenie na
poedincite go smeta za psihi~ka reakcija na uslovite vo koi {to `iveat
tie poedinci, odnosno deka nivnoto negativno povedenie e odgovor,
reakcija na opredeleno vlijanie na sredinata. Spored ovaa nasoka,
negativnoto op{testveno povedenie proizleguva od ~ovekovata psiha
koja se oblikuva niz socijalnite interakcii na lu|eto (svesni i mislovni
odnosi me|u lu|eto, me|usebni komunicirawa i razbirawa). Od
tie pri~ini se ispituvaat procesite na socijalizacijata preku koi nastanuva
i se razviva ~ovekovata svest i asocijalnite povedenija sogledani
preku vnatre{nite psihi~ki svojstva na lu|eto po pat na nivnite
nadvore{ni telesni manifestacii, kako i preku nivniot jazik kako
zbir na apstraktni simboli. Vo takvite istra`uvawa pojdovnata platforma
se zema od socijalnata psihologija na Mid (G. Mead). Ottuka, socijalnopsiholo{kata
nasoka doa|a do zaklu~okot deka zada~a na kriminologijata
e otkrivaweto i utvrduvaweto na uslovite {to gi opredeluvaat
op{testveno negativnite dejnosti i kriminalnite povedenija.
2 0 Sociolo{kata nasoka pak, vo sredi{teto na svojot interes
gi pomestuva op{testvenite organi, organizacii, ustanovi i procesi i
smeta deka tie, kako primarni elementi na op{testveniot sistem, go
determiniraat, oblikuvaat i naso~uvaat kriminalnoto povedenie na
lu|eto niz procesot na diferenciraweto na devijantnite situacii i
etiketiraweto na poedincite koi {to so svoeto povedenie otstapuvaat
od takvite definicii. 661
Vnatre{nite pomali ili pogolemi razliki vo stavovite i gledi{tata
na oddelni pretstavnici se karakteristi~ni za sekoja od ovie
nasoki kako {to, vsu{nost, e slu~aj i kaj site drugi teoretski pristapi.
Ovde nema da se vpu{tame vo natamo{no prezentirawe na razlikite
na ovie nasoki, tuku }e se obideme da objasnime ona {to e osnovno
za socijalniot interakcionizam i da go prika`eme kako edinstveno
u~ewe preku izvlekuvaweto na nivnite su{testveni elementi .
Interakcionizmot pretstavuva op{t sociolo{ki pristap koj
na{ol primena vo prou~uvaweto na devijantnoto i kriminalnoto odnesuvawe.
Ovoj pristap vo objasnuvaweto na navedenite povedenija poa|a
od tri osnovni sociopsiholo{ki poimi: op{testvenite ulogi, interakcijata
i li~nosta. Spored poimot na op{testvenite ulogi, po-
661
Teorijata na stigmatizacijata, "interakcionisti~kata" e posebna
sociolo{ka teorija koja za delinkvencijata ja pravi odgovorna vladeja~kata
klasa. Za devijantni se proglasuvaat site onie povedenija koi ne im odgovaraat
na vladeja~kata klasa. Delinkvencijata e sî - (ili samo) ona {to e evidentirano
kako otstapuvawe od normite, a evidencijata e prakti~en rezultat
na "etiketiraweto. Petrovi}, M. Prestupni{tvo maloletnika - kako nastaje kako ga
spre~avati? Zbornik IKSI, Beograd, 1976/5, str. 222-223.
358

vednijata na poedincite vo op{testvoto ne se slu~ajni, tuku korespondiraat
so opredeleni op{testveni ulogi. Poimot interakcii koj se
odnesuva na poedinci i grupi podrazbira dinami~ki proces vo koj sekoe
dejstvie na eden u~esnik vo odnosot, pretstavuva odgovor na pottikot
na drugiot u~esnik i istovremeno pottik za nego. Za poimot na li-
~nosta, spored Xorx Mid od izvonredno zna~ewe e svesta za sebe,
izrazena preku svesta na drugite (proizvod na interakcioniot proces
i predmet na tu|a ocena, ili, ako drugite ne vidat kako devijanti,
kriminalci ili kako dobri, postoi golema verojatnost deka i nie taka
}e se do`ivuvame sebesi). Seto ova na planot na kriminalitetot vodi
kon toa socijalniot interakcionizam da se otka`e od baraweto na
pri~inite na kriminalitetot i hrabro da se opredeli za procesot na
razbiraweto so koj poedinecot doa|a do obrasci za izbor na opredeleno
povedenie i za opi{uvawe na negovite percepcii vo ~ii ramki
mo`e da go vr{i izborot. Ottamu sleduva i opi{uvaweto na razli~nite
formi i strukturata na kriminalnite i nekriminalnite povedenija.
Na toj na~in, namesto etiologijata, centralnoto mesto vo interakcionisti~kata
kriminologija go dobiva fenomenologijata. Interakcionistite
golemo vnimanie í pridavaat i na motivacijata na povedenieto,
koja e diferencijalno distribuirana vo op{testvenite strukturi,
kako i na zna~ewata koi poedinecot im gi pridava na sopstvenite
povedenija, kako i na povedenijata na drugite (kriminologot treba
da go istra`uva toa {to poedincite go znaat i mislat za svoeto povedenie
i za izbotot na toa povedenie). 662
Interakcionisti~kata {kola im se sprotivstavuva na pozitivisti~kata
i funkcionalisti~kata sociologija, taka {to vo prv plan
go postavuva razbiraweto na celite i zna~eweto na op{testvenite akcii.
Funkcionalistite trgnuvaat od objektivno dadeniot poredok {to
poedinecot go usvojuva vo procesot na socijalizacijata. Nasproti niv,
interakcionistite insistiraat vrz subjektivno, od vnatre videniot
poredok. Za niv op{testvenite ustanovi i normi ne se evidentni, tuku
vo izvesna smisla problemati~ni okolnosti. 663 Poredokot se sozdava i
662
"Objektivnite situacii imaat razli~ni zna~ewa za sekoj u~esnik
ili posmatra~. Ovie razliki se posledica na razli~ni kulturni i subkulturni
vrednosti do koi u~esnicite vo situacijata se pridr`uvaat. Vo ortodoksnata
kriminologija dominantna e tendencijata zna~ewata koi situacijata go
ima za posmatra~ot (kriminologot) da se zemaat kako "objektivni" i povedenijata
na u~esnikot vo situacijata da se vrednuvaat spored tie zna~ewa...
Interakcionistite si postavuvaat za cel razbirawe na subjektivnoto zna~ewe
koe situacijata go ima za u~esnicite, a ne pridavawe na situacijata zna~ewe
koe taa go ima za kriminologot." Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji...
str. 466
663
Taka, spored Beker, ovde e dovolno da se zabele`i deka edni sekoga{
gi nalo`uvaat svoite pravila na drugi primenuvaj}i gi, pove}e ili poma-
359

odr`uva vo procesot na akciite na poedincite i subjektivno se do-
`ivuva kako pritisok vrz poedincite. Ottamu, naj~est predmet na
istra`uvawe za interakcionistite e tokmu subjektivnoto, viduvaweto
na op{testvenite institucii i normi od stojali{te na poedinecot. Za
Edvin Gofman (Edvin Gofman), ~ii trudovi vo ponovata interakcionisti~ka
sociolo{ka literatura se najimpresivni, kako i za mnogu drugi
interakcionisti, osnovnata preokupacija pretstavuva pra{aweto na
li~niot identitet i formiraweto na slikata za sopstvenoto Jas, kako
proizvod na procesot na interakcijata. Funkcionalistite koi se zainteresirani
za odr`uvawe na postojnite strukturi, smetaa deka povedenijata
koi se usoglaseni so normativnite o~ekuvawa se "zdravi" i
"dobri" za op{testveniot sistem. Nasproti niv, interakcionistite,
voop{to ne se zainteresirani za "sistemot" i za "strukturite." Tie
sakaat da ni ja poka`at opa~inata na odr`uvaweto na poredokot: stradaweto,
trpeweto i {izofrenosta na konformisti~kiot (ili devijantniot)
poedinec. 664
Vrz interakcionistite vlijae{e i konceptot na zna~eweto {to
go formira Djui. Spored nego zna~ewata se relacii koi se sozdavaat
vo procesot na komuniciraweto i kooperacijata - proizvod na praktikata,
na zaedni~koto deluvawe na lu|eto. Ottamu, spored interakcionistite,
na ist na~in treba da se posmatra li~nosta na poedinecot i
negovoto povedenie. Imeno, spored ova gledi{te, ne postoi nikakva
dadena "priroda" na li~nosta od koja proizleguvaat negovite aktivnosti.
^ovekovoto sopstveno viduvawe na sebesi i negovite akcii se proizvod
na zaemnite "definirawa" vo procesot na interakciite me|u lu-
|eto. A tokmu na ova mesto doa|a do izraz stavot na Mid (G. Mead) za
razlikuvaweto na kategoriite Jas i Mene kako dva sostavni elementi
na ~ovekoviot identitet. "Jas" e odgovor na organizmot na stavovite
na drugite. "Mene" e organiziran zbir na stavovi na drugite koi gi
prifa}a li~nosta. Stavovite na drugite go so~inuvaat organiziranoto
"Mene", a toga{ poedinecot na toa reagira vo svojstvo "Jas". Ova zna-
~i deka li~niot identitet i deluvaweto na poedincite ne se posledica
na ~istoto "Jas", tuku deka identitetot se sozdava pod dejstvo na drugite
(t.e. "Mene" ili "Jas" kako {to mislam deka drugite me gledaat").
Poednostavno ka`ano, ~ovekoviot identitet e op{testvena konstrukcija,
proizvod na interakcioniot proces: ako drugite ne gledaat kako
"devijanti" ili kako " dobri", postoi golema verojatnost deka i nie na
toj na~in }e se do`ivuvame sebesi. Ako na deteto neprekidno mu povtolku,
nasproti voljata i bez soglasnost na drugite lu|e. Na primer, postarite
napravile pravila za mladite lu|e, ma`ite glavno gi sozdavaat pravilata na
`enite, crncite nao|aat deka se podredeni na pravilata koi za niv gi sozdavaat
belcite, ili pak, srednata klasa sozdava pravila koja poniskata klasa
treba da gi po~ituva.
664
Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 79.
360

uvame deka e mrzlivo, lo{o i nemirno, toa samoto sebesi }e se definira
kako mrzlivo, lo{o i nemirno. Ona {to poedinecot mo`e da stane,
ne e opredeleno samo so negovoto povedenie, tuku i so definiraweto
na negovoto povedenie od strana na drugite lu|e. Na primer, eden
lekar so godini mo`e da zema droga, so site karakteristiki na fizi~ka
i psihi~ka zavisnost, a da ne stekne status na devijant, za{to
izostanuva reakcijata na sredinata na negovoto povedenie. Od druga
strana, isto takvo povedenie na nevraboten mlad ~ovek od periferijata,
predizvikuva negativna op{tesvena reakcija koja go definira
kako "narkoman", "rob na drogata", "propadnat ~ovek", itn. 665
2. Svoite teoretski razmisluvawa i empiriski istra`uvawa
interakcionizmot gi naso~uva kon devijantnite povedenija (pod koi se
podrazbiraat i delinkvencijata i kriminalitetot) koi gi objasnuva
kako emanacija na socijalnite interakcii (nivnata psihi~ka priroda)
i op{testvenite procesi na etiketirawe {to gi praktikuvaat op{testvenite
organi i ustanovi. Izu~uvaj}i gi uslovite na devijantnoto i
kriminalnoto povedenie, socijalnite interakcionisti poa|aat od
op{testvenata reakcija i smetaat deka samoto op{testvo gi identifikuva
i selektira delinkventite. "Povedenieto na ~ovekot e devijantno
toga{ ako toa se javuva kako otstapuvawe od normativnite o~ekuvawa
na grupata, koe predizvikuva prekor, odnosno interpersonalni i korelativni
reakcii vo vid na izolacija, tretman, popravawe i kaznuvawe
na licata koi se odnesuvaat na takov na~in." 666
Trgnuvaj}i od toa deka op{testvoto e struktuirano t.e. deka se
sostoi od razni grupi i interakcii me|u niv i vnatre vo niv, interakcionistite
smetaat deka treba da se prou~uva taa struktura niz razgleduvaweto
na odnosite me|u razli~nite grupi koi horizontalno i vertikalno
se stratifikuvani vo strukturata na op{testveniot sistem.
Spored niv, grupite koi ja imaat dominantnata ekonomska i politi~ka
pozicija vo op{testvoto ostvaruvaat glavno vlijanie vo oblasta na kulturata,
ideologijata, politikata i voop{to vo site oblasti na op{testveniot
`ivot. Tie grupi se karakteriziraat so posebni sfa}awa za
vrednostite, na~inot na `ivot i povedenieto i soglasno svoite stavovi
i ekonomsko-politi~kata mo} definiraat opredeleni povedenija
kako devijantni odnosno kriminalni, zatoa {to istite ne im odgovaraat
na nivnite sfa}awa i o~ekuvawa. Tie povedenija se akcii na licata
od onie op{testveni grupi {to do{le vo konflikt so dominantnite
socijalni grupi. Me|utoa, tie povedenija ne se devijantni odnosno
kriminalni sami po sebe, spored svojata objektivna dadenost i
{tetnost, tuku zatoa {to kako takvi gi smeta i definira dominantna
op{testvaena grupa koja gi sozdava (propi{uva) normite na povedenie.
1971, str. 148.
665
Ibid, str. 80.
666
Schur, M. E. Labeling deviant behavior, Harper and Row, New York,
361

Oddelnoto povedenie ne e devijantno ili delinkventno, tuku akcijata
{to se prezema protiv nego go pravi takvo. Spored Beker (Backer, Outsiders,
New York, 1963), devijantnosta e kvalitet koj ne le`i vo samoto
povedenie, tuku vo interakcijata me|u li~nosta koja {to go izvr{ila
deloto i onie {to reagiraat na toa delo. 667 Ottamu, dokolku e pogolem
brojot na primenetite kriminalni definicii, dotolku e pogolem obemot
na kriminalitetot i, sli~no na toa, obemot na devijantnosta. Od
toa interakcionistite natamu izvlekuvaat zaklu~ok deka vo onaa zemja
kade {to ima pove}e kazneni propisi, ima pogolema mo`nost za pove-
}e primeneti kriminalni definicii, a so toa i pove}e delinkventi i
devijanti. Pritoa, interakcionistite vo svojot interes go vklu~uvaat
sekoe devijantno povedenie - sekoe abnormalno povedenie koe vo statisti~ka
smisla predizvikuva punativna ili ednostavno negativna reakcija
od strana na organite na op{testvenata kontrola, pod uslov na nositelite
na tie povedenija da im bide prika~ena etiketa deka se devijanti.
Ottamu, za pretstavnicite na interakcionisti~kata teorija devijantnoto
povedenie samo po sebe ne e zna~ajno. Toa {to niv gi interesira
e procesot preku koj op{testvoto nekogo go ozna~uva (etiketira)
kako devijant i na~inot na koj stigmatiziranoto lice rea|ira na
toa. Tie smetaat deka i prekr{itelite na normite i nivnite kontrolori
se u~esnici vo sozdavaweto na devijantnosta. Spored toa, devijaciite
ne mo`at kauzalno da se objasnat tuku samo da se razberat kako
proces vo koj reagiraweto na drugite, a osobeno na ustanovite na
op{testvenata kontrola igraat zna~ajna uloga. 668 Te`i{teto vo istra-
`uvaweto na pri~inite na asocijalnite i antisocijalnite povedenija
treba da se prefrli, od devijantite i kriminalcite i nivnite organizirani
grupi, vrz op{testvoto, socijalnata kontrola i procesot na
kriminalizacija. Vo vrska so toa istaknuvaat i deka krivi~nopravniot
sistem, ne samo {to ima ograni~eni mo`nosti vo pogled na smalu-
667
"Op{tesvenite grupi sozdavaat devijantnost so toa {to sozdavaat
pravila ~ie naru{uvawe pretstavuva devijantnost, so toa {to niv gi primenuvaat
vrz opredeleni lu|e i na toj na~in gi etiketiraat kako autsajderi. Od
ova stojali{te devijantnosta ne e kvalitet na dejstvieto na poedinecot, tuku
pove}e posledica na toa {to drugite primenuvaat pravila i sankcii vrz "prestapnicite."
Devijant e onoj komu uspe{no mu e prilepena taa etiketa: devijantno
povedenie e ona povedenie {to lu|eto taka go etiketirale. Backer, H.
Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, New York, Free Press, 1963, str. 9.
668
"Za interakcionistite kriminalitetot e proizvod na raznovidnosta,
a ne na patologijata. Kriminalcite ne se "polo{i" od drugite lu|e, nitu
se "bolni"- tie ednostavno se poinakvi. Kriminalitetot e pojava koja op{testvoto
mo`e da ja tolerira. Nego go izu~uvame ne za da pridoneseme za negovoto
suzbivawe, tuku ednostavno zatoa {to pretstavuva interesen predmet na
izu~uvawe." Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji... str. 462. Vidi i Jankovi}-Pe{i},
op. cit. str. 82.
362

vaweto na kriminalitetot, tuku e i zna~aen faktor na negovoto sozdavawe.
Spored toa, su{tinata na ova u~ewe e vo odnosot me|u liceto
koe izvr{ilo krivi~no delo ili bilo kakvo devijantno povedenie i
onie koi rea|iraat na toa povedenie, {to zna~i deka op{testvoto gi
selektira delinkventite, odnosno devijantite. Vo centarot na nivniot
inters ne se stava krivi~noto delo (klasi~nata {kola), negoviot
storitel (pozitivisi~kata {kola), nitu prou~uvaweto na deloto i
storitelot zaedno, vklu~itelno i na preodot kon deloto, tuku na~inot
na koj op{testvoto rea|ira sprema niv (deloto i storitelot). Pojdovnata
teza e deka opredeleno dejstvie stanuva devijantno, odnosno kriminalno
duri toga{ koga organite na op{testvenata kontrola (policijata,
obvinitelstvoto, sudovite, organite za izvr{uvawe na sankciite)
}e gi ozna~at kako takvi. Toj proces {ematski bi mo`ele najdobro
da go prika`eme na sledniov na~in:
DOMINANTNI GRUPI
koi se vo mo`nost da
primenat op{testvena
reakcija, sankcija (da
etiketiraat)
OSTANATI GRUPI
POVEDENIE
+
ETIKETA
delinkvent
ili
devijant
konformisti
devijanti
(cenzori)
(cenzurirani)
__________________________________________________________________
Za interakcionistite delinkventot i devijantot se proizvod
na raznovidnosta, a ne na patologijata, na raznovidnosta sfatena kako
poinakvi osobini, interesi i manifestacii na povedenie na poedinci
ili grupi koi formiraat nekoja od gorespomenatite grupi, a ne kako
povedenija i osobini na poedincite koi inkliniraat od normalnoto i
samo po sebe predizvikuvaat opredelen stav i odnos od op{testvenata
sredina. Raznovidnosta stanuva kriminolo{ki zna~ajna duri toga{ koga
ovie kategorii na lica }e im bide prilepena etiketata na devijantnost.
Storitelite na op{testveno negativnite povedenija ne se po-
363

lo{i od drugite lica, tuku ednostavno se poinakvi. Ekstremnite interakcionisti
kako ^apman (Chapman) i drugi, smetaat deka duri i nema
kakva i da e razlika me|u kriminilacite i onie koi ne se kriminalci.
Edinstvenata razlika me|u niv e vo toa {to sprema ednite e izre~ena
krivi~na sankcija (devijanti), a sprema drugite toa ne e storeno (konformisti).
Devijantite se ednostavno licata koi {to organite na
krivi~niot progon gi proglasile kako takvi vrz osnova na definirawe
(normirawe) na opredeleni situacii kako devijantni. So drugi
zborovi, site lu|e se odnesuvaat antikriminalno, no kriminalec e
samo onoj na kogo }e mu bide prika~ena etiketa deka e toa, a kriminalno
e ona povedenie koe op{testvoto go etiketiralo kako takvo. Pritoa,
povedenieto na ~ovekot sekako pretstavuva faktor koj sozdava
predispozicija za toa dali nekoj }e bide smetan za kriminalec ili za
devijant, no sepak, su{testvenata odluka za toa se nao|a vo racete na
grupata na vlast koja mo`e, no ne mora da go proglasat za takov. 669
3. Sledej}i ja ovaa orientacija socijalniot interakcionizam
sozdava i ja objasnuva podelbata na storitelite na dva osnovni tipovi:
konformisti (cenzori, ocenuva~i) i devijanti (cenzurirani, ocenuvani).
Prestapnicite (cenzuriranite) spored ova u~ewe ne pretstavuvaat
homogena grupa i toa ne mo`at da bidat od dve pri~ini. Prvo,
ottamu {to devijantnosta i procesot na etiketiraweto mo`at da bidat
pogre{ni, poradi {to me|u etiketiranite ~esto ima takvi lica
koi toa ne go zaslu`uvaat (lica {to nikoga{ ne gi prekr{ile op{testvenite
normi). Vtoro, {to etiketiranite ne se celosna kategorija
za {to zboruvaat istra`uvawata na temnata brojka (vistinski prekr-
{iteli na op{testvenite normi koi nikoga{ ne bile pomesteni vo kategorijata
na devijanti). 670
669
Slomo Shohm, Stereotipi delinkvenata i njihova stigmatizacija, JRKKP,
Beograd, 1973/3, str. 357.
670
"Ottamu {to devijantnosta, me|u drugoto, e odgovor na drugite na
aktot na eden poedinec, studentite koi ja izu~uvaat devijantnosta ne treba da
podrazbiraat postoewe na edna homogena kategorija koga gi izu~uvaat lu|eto
koi se etiketirani kako devijanti. Poinaku, tie ne mo`at da zemat zdravo za
gotovo deka tie lu|e vsu{nost storile devijantno delo ili deka prekr{ile
nekoe pravilo, za{to vo procesot na eti}etiraweto se mo`ni gre{ki: nekoi
lu|e mo`at da bidat etiketirani kako devijanti, a vu{nost da ne prekr{ile
nitu edno pravilo. Zgora na toa, ne stoi ni pretpostavkata deka vo kategorijata
na etiketiranite, devijantni poedinci se nao|aat site onie koi go
prekr{ile praviloto, za{to mnogu prestapnici mo`at da go izbegnat pritvoraweto
(apseweto) i zatoa ne se vklu~eni vo kategorijata na devijantnite
lica" koi gi izu~uvaat studentite. Vo stepenot vo koj na taa kategorija í nedostasuva
homogenost i ne uspeva da gi opfati site slu~ai koi spa|aat vo nea,
ne moe razumno da se o~ekuva otkrivaweto na zaedni~kite faktori na li-
364

4. [to se odnesuva do stigmata, 671 taa spored interakcionistite
se izrazuva niz prisilbata i pritisokot {to go primenuvaat opredeleni
grupi ili, ako poseduvaat dovolno mo} i poedinci, koga e zagrozen
ili povreden nekoj interes ili nekoja vrednost na taa grupa ili na
mo}niot poedinec, a e naso~ena protiv nekoja li~nost ili grupa koi
mnogu povidlivo se razlikuvaat ili ~ie postoewe ili povedenie im
na{tetuva na stigmatizatorite. Zlostornik ili devijant vo krajna linija
e lice koe e `igosano i proglaeno za takvo od strana na grupa ili
poedinec koi imaat mo} toa da go storat. Izborot na taa op{testvena
stigma ne e slu~aen - stigmatiziranite lica se izbiraat na racionaliziran
i formaliziran na~in. Toj izbor e predizvikan od: 1 0 vpe~atlivite
razliki koi vo stigmatizatorot budat strav i zagri`enost, i
2 0 koga nekoja grupa ili poedinec se opsednati so `elba za uspeh, kako
kompenzacija na ~uvstvoto na nesigurnost i stravot da ne ja postignat
taa cel, tie }e se obidat da go "povi{at" svojot status so sni`uvawe na
statusot na stigmatiziranoto lice. 672 Psiholo{kite motivi {to ja
predizvikuvaat stigmata pak, se nao|aat vo tn. teorija na `rtveniot
jarec - vo vnatre{nata agresivnost i preokupacijata so ~uvstvo na
vina poradi devijantnite sklonosti na samiot stigmatizator
(mehanizam na proekcija: vnatre{nata napnatost i negativizam se
smaluva ili osloboduva so stigmatizitawe na drugite, ili tehnika na
neutralizacija: vinata se prefrluva na drugi za da se so~uva pretstavata
za sebe kako ~esno lice). 673 Toa se potsvesni izvori na op{testvenata
stigma. Na toj na~in svojot vnatre{en negativizam i op{testvena
napnatost stigmatizatorite mo`at barem delumno da gi ubla-
`at ako na drugi im se nametne sramniot `ig. 674 Zatoa, op{testvenata
~nosta ili `ivotnite situacii koi se odgovorni za pretpostavenata devijantnost.
Backer, H. Outsiders, str. 9.
671
Poimot stigma poteknuva od gr~kiot zbor {to zna~i `ig, koj prvobitno
se odnesuva{e na `igot koj im se vtisnuval na kriminalcite na ~eloto
so v`e{teno `elezo. Ovoj poim, interakcionistite go koristat za istaknuvawe
na ne{to lo{o vo moralniot status na etiketiranoto lice, da se objasnat
odnosite, a ne svojstvata na liceto.
672
Slomo S, op. cit. str. 393-395.
673
Za ova podrobno Kajzer, G. op. cit. str. 129-130.
674
"Ovde mo`e da se interpolira deka Hristijanstvoto, kako eti~ki
sistem, vo golem del e vklu~eno vo teorijata na `rtveniot jarec. Pokajuvaweto
na grevot so `rtvuvawe na nevino lice, a podocna, so nevini `ivotni ima
centralna uloga vo Judizmot i Svetiot Zavet. Odveduvaweto na `rtvenoto
`ivotno, na `rtveniot jarec vo pustina e analogno na site onie kazni, kako
{to se deportiraweto i progonstvoto, a sega zatvorot, so koi se nalo`uva
op{testveno izdvojuvawe i izlolacija. Najposle, samoto raspnuvawe na krst e
vrven slu~aj na `rtvuvawe na neviniot poradi grevovite na celoto op{testvo,
a krstot, formata na besilkata, naj~esto e rasprostranet simbol vo celata
365

stigma stanuva institucionaliziran sigurnosen ventil i spored taa
funkcija e sli~en na `elbata da se prisustvuva na borbite so bikovi,
javnite lin~uvawa, borbite na gladijatori, boks me~evite i sli~ni
priredbi.
5. Vrz osnova na opredeleni situacii kako sprotivni na vrednostite,
interesite i dobrata na odredeni ~lenovi na edna grupa vo op{-
testvoto najprvo se sozdavaat stereotipi na devijanti i prestapnici
koi poteknuvaat od poniskite op{testveni sloevi ("`rtveni jarci"),
za{to, ~lenovite na povisokite klasi se nesporedlivo pove}e
za{titeni od organite na op{testvenata kontrola. Funkcijata na ovoj
stereotip, kako {to ve}e be{e spomnato, se sostoi vo toa {to kaj
pripadnicite na gornite sloevi navlekuva omraza kon devijantite i
prestapnicite i predizvikuva zbivawe na op{testvoto vo solidarna
akcija protiv niv. 675 Od druga strana, kako rezultat na procesot na
etiketiraweto (primenetata sankcija), se sozdava eden drug strereotip
na lica - stereotip na osuduvani devijanti i prestapnici. I ovoj
tip, isto taka, e povrzan so op{testveniot faktor na mo}ta i se
pojavuva kako li~nost stigmatizirana od grupa ili poedinci {to
imaat ekonomska i politi~ka mo} toa da go storat preku pravni mehanizmi.
Toa zna~i, deka i osudenite lica ne se prestapnici poradi svoite
kvaliteti, tuku takvi gi pravat procesite na etiketirawe, odnosno
organite na krivi~noto gonewe i sudovite koi gi pomestuvaat etiketiranite
lica spored karakterot na definiraweto na situaciite od
odreden stereotip. 676 Tret stereotip pretstavuva stereotipnoto reazapadna
kultura. Sekako deka ne neprifatlivo vo ova da se vidi u{te edna
dvosmislenost vo kulturata, vo praktikata na `rtvuvaweto na `rtveniot
jarec - re{avawe na problemite na emocionalnata neprilagodenost na golem
broj pripadnicina edno op{etstvo, a vo teoriite na zlostorot i kaznata - sredstvo
so koe se obezbeduva "racionalna" osnova za takvata praktika." Chapman,
D. Sociology and the Stereotipe of the Criminal, London, 1968: Navedeno
spored Ignjatovi}, \, Kriminolo{ko nasle|e, str. 227.
675
"Se ~ini deka bez zlostorstvoto kohezijata na op{testvoto }e is~ezne
i deka univerzalnite vrednosti na zaednicata }e se raspadnat vo zaemno
sprotivstaveni ~esti~ki. Zlostornikot ne mo`e seriozno da ja zagrozi strukturata
na op{testvoto so svoite destruktivni aktivnosti, a pokraj toa pottiknuva
~uvstvo na solidarnost kaj onie ~ie vnimanie inaku bi se skoncentriralo
na zaemno celosno sprotivni interesi. Mead, G. H. The psychology of
Punative Justice, The Amerikan Journal of Sociology, XXIII, 1918. (Parsons, T. i dr.
op. cit. str. 835.
676
"Najlo{ata etiketa koja {to op{testvoto mo`e da mu ja zalepi na
nekoj prestapnik e nazivot na osudenik smesten vo kaznena ustanova. Samoto
apsewe, ili samo edna no} pominata vo zatvor, ~esto se javuvaat kako do`ivotni
stigmi i mu pre~at duri i na lojalniot gra|anin. Tie nastani se od prvo-
366

girwe na organite na op{testvenata kontrola. Takviot stereotip go
privlekuva i naso~uva vnimanieto na formalnata socijalna kontrola,
kon toa potencijalnite i nepoznati storiteli na krivi~ni dela da se
baraat me|u pripadnicite na tie grupi (crnci, etni~ki malcinstva,
stranci, siroma{ni sloevi, nepismeni lica i sl.), 677 koi ottamu mnogu
~esto pogre{no se etiketirani kako prestapnici. Seto toa, vsu{nost,
poka`uva deka fenomenot na prestapni{tvoto interakcionisti~ki e
determiniran na na~in so koj mo`e da se objasni podelbata na
naselenieto na devijanti i konformisti, odnosno na etiketirani i
onie koi etiketiraat, a potoa vo ramkite na taka koncipiranata devijantna
kategorija se sozdavaat razni stereotipi na devijanti i delinkventi
vo zavisnost od nivniot socijalen status i nivnoto povedenie.
Spored toa, so posredstvo na stereotipite se uka`uva na procesot
na kriminalizacija od eden poinakov aspekt - policijata gi goni, a sudovite
gi osuduvaat onie izvr{iteli na krivi~ni dela koj mu odgovaraat
na stereotipot na kriminalecot. Takvite lica potoa figuriraat
vo zatvorite i vo kriminalnite statistiki, so {to ve}e izgradeniot
stereotip natamu se zasiluva i utvrduva .
Procesot na sozdavaweto na stereotipi, me|utoa e samo eden od
procesite koj neposredno doveduva do sozdavaweto na devijantnosta i
kriminalitetot. Natamo{na pri~ini za nivnoto pojavuvawe e dopolnitelnata
interpretacija na devijantnoto ili kriminalnoto odnesuvawe.
Mehanizmot na dopolnitelna interpretacija e tesno povrzan
so stereotipiziraweto, a se sostoi vo toa {to poedinecot koj prekr-
{il opredelena op{testvena norma sredinata po~nuva da go gleda vo
poinakvo svetlo. Celokupniot negov porane{en `ivot zapo~nuva dopolnitelno
da se interpretira kako lo{ so ogled na negovoto poslestepeno
zana~ewe vo `ivotot na liceto koe od nekoi pri~ini e "sklono" na
ulogata na "kriminalec." Lejins, P. op. cit. str. 169.
677
Spored Baker, stepenot vo koj drugite lu|e }e rea|iraat na dadeniot
akt kako devijanten vo mnogu varira. Pred se, postojat varijacii vo odnos
na vremenskiot period (vo razli~ni periodi, izvr{nata vlast mo`e da re{i
da sprovede seopfaten napad na nekoj poseben vid devijantnost kako {to e komarot,
narkomanijata, homoseksuialnosta). Stepenot vo koj edni }e bidat tretirani
kako devijanti zavisi i od toa koj go vr{i i koj se ~uvstvuva o{teten
od toj akt (dobro e poznato deka crnec za koj se veruva deka napadnal bela
`ena poverojatno }e bide kaznet, odo{to belecot koj go storil istiot prestap).
Nekoi pravila pak, se primenuvaat samo toga{ kako rezultat davaat
opredelena posledica. Nema`enata majka pru`a jasen primer za poslednoto.
Imeno, nedozvolenite seksualni odnosi kako rezultat retko imaat ostra kazna
ili op{testvena cenzura na prestapnikot. Me|utoa, ako kako rezultat na
takvata aktivnost devojkata ostane bremena, reakcijata na drugite verojatno
}e bide surova. Vonbra~niot tatko, pak, sekoga{ ja izbergnuva ostrata cenzura
na koja e izodlo`ena majkata. Vidi: Backer, H. op. cit. str. 10 i natamu.
367

dno povedenie. Vo takov slu~aj, site ostanati naj~esto se spremni da
potvrdat deka se se}avaat na sekoja negova postapka od minatoto, i da
se zakolnat deka u{te toga{ negovite somnitelni postapki jasno im
uka`uvala deka eden den }e se slu~i toa {to devijantot ili kriminalecot
sega go napravil. 678 Pritoa, kon nego, najgolemiot broj od niv zapo~nuvaat
da se odnesuvaat spored edna na{a mo{ne slikovita izreka
"Pridr`i mi go kopilevo, da se podbivam so orospijana".
So ogled deka vo procesot na etiketiraweto golema uloga ima
op{testvenata mo}, kako eden od procesite koi doveduva do sozdavawe
na devijacijata se pojavuva i t.n. "cenkawe i pregovarawe". Toa se procesi
koi zavisat od pravniot sistem na konkretnata dr`ava i se sostojat
vo toa {to so nivna pomo{ mnogubrojni okolnosti mo`at da se
interpretiraat vo korist ili na {teta na izvr{itelot na protivpravniot
akt. Dokolku toj proces e uspe{en, naj~esto mo`e da se izbegne
presudata, a toa zna~i so pomo{ na cenkawe (na primer, prifatlivoto
dr`ewe za vreme na sudskata rasprava: priznavawe na deloto, kaewe,
vetuvawe deka vo idnina nema da se povtori deloto) ili pregovarawe
(na primer, istaknuvaweto na potekloto, statusot na prestapnikot ili
na negovite bliski, negoviot i nivniot ugled, porane{ni zaslugi i
sl.), da ne se dobie etiketa na prestapnik.
6. So pra{aweto za stereotipite i stigmatizacijata, ova u~ewe
tesno go povrzuva i konceptot na sekundarna devijacija. Spored ovoj
koncept, od sociopsiholo{ka gledna to~ka edno devijantno povedenie
stanuva relevantno duri toga{ koga }e se izrazi vo svesta, koga }e do-
`ivee objektivna obrabotka od poedinecot koj e akter na devijantnata
postapka. 679 Trgnuvajki od osnovnaat teza deka lu|eto vo op{etstvoto
stanuvaat ona {to sî, so pomo{ na toa {to drugite zboruvaat za niv
deka sî, so percepcijata na stigmata poedinecot postepeno ja menuva
678
"Porane{nite "dobri" osobini se smetaat za slu~ajni - tie samo ja
prikrivale devijacijata. Stu~wacite se nafrluvaat na minatoto na devijantot
i kopaat po nego vo potraga po informacii koi ja potvrduvaat nivnata dijagnoza...
Stru~wacite kako {to se psiholoziet i psihijatrite posebno se
obu~eni za takvata rabota - da ja "rekonstruiraat biografijata" i da doka`at
deka zloto postoelo i porano. Na ovoj na~in - so dopolnitelnata interpretacija
- se postignuva negirawe na prethodnito identitet, t.e. se poka`uva
deka devijantot nikoga{ ne bil "normalen." Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 86-87.
679
Razli~nite posledici od stigmatizacijata na etiketiraniot, spored
Lemert, zavisat od na~inot na koj toj se do`ivuva sebesi. Ako toa lice za
sebe smeta deka e ~esen ~ovek, negovoto `igosuvawe kako kriminalec te{ko
deka }e ima kakov i da e efekt. Vo sprotivno procesot na stigmatizacijata
poedinecot mo`e da go navede kon prifa}awe `igot kako su{testveno obele`je
na sopstveniot identitet. Povtorenoto `igosuvawe pak, nu`no doveduva
do promena na sfa}awata za sebesi duri i kaj mnogu otporni lica. Ignjatovi},
\. Kriminolo{ko nasle|e, str. 24.
368

samopercepcijata na svojata li~nost i svojot identitet. Za storenoto
devijantno povedenie poedinecot re~isi sekoga{ e prisilen sopstvenata
postapka da ja identifikuva kako devijantna i kon nea da zazema
sopstven stav. Kon svoeto devijantno povedenie poedinecot naj~esto
rea|ira na toj na~in {to koristi socijalni i psiholo{ki mehanizmi
da ja zatapi ostricata na gre{nosta na svoeto povedenie (po pat na racionalizacija
i na drugi na~ini so koi sopstvenoto povedenie se tretira
kako socijalno prifatlivo). Na toj na~in li~nosta sozdava uslovi
negovata devijantna postapka da koegzistira so ostanatite konformisti~ki
aktivnosti na poedinecot, odnosno so negovata struktura na
li~nosta vo celost. 680 Vakviot oblik na simbioza na edna ili pove}e
devijantni postapki vo konformnata li~nost, Lemert go narekuva primarna
devijacija. 681 Me|utoa, vo natamo{niot tek na taa koegzistencija
se slu~uva da se javi op{testvoto so svojot stav na ostra reakcija na
sekoe otstapuvawe od srednite vrednosti (normalnoto) na op{testveno
o~ekuvanite povedenija, poradi {to redovno doa|a do silno zgolemuvawe
na intrapsihi~kite tenzii me|u dotoga{ racionaliziranite
680
"Devijantnite poedinci moraat simboli~no da reagiraat na sopstvenite
otstapuvawa vo povedenieto i da gi zacvrstat vo svoite sociopsiholo-
{ki obrasci. Devijaciite ostanuvaat primarni devijacii ili simtomati~ni i
situacioni, sî dodeka se racionalizirani ili uredeni kako funkcii na op{testveno
prifatliva uloga. Pod takvi uslovi, normalnoto i patolo{koto povedenie
ostanuvaat ~udni drugari od eden krevet koi, donekade vo zategnati
odnosi, postojat vo isto lice." Lemert, M. E. Social Pathology - A Systematic
Approach to the Theory of Sociopathic Behavior, New York, 1951; Navedeno spored
Ignjatovi|, \. Kriminolo{ko nasle|e, str. 215-216. Vo ovaa situacija poedinecot
mo`e da prezeme nekoja druga uloga koja e socijalno prifatliva, a vo ~ii ramki
se vklopuva devijacijata (na primer ~ovek koj pie, ja prezema ulogata na
kelner ili mornar, za{to tie profesii voobi~aeno se povrzani so ekcesivno
piewe. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 84.
681
"Spored Lemert, primarnata devijacija mo`e da se pojavi poradi
golem broj pri~ini: od radoznalost, ottamu {to takvoto povedenie se o~ekuva
vo grupata, zatoa {to poedinecot do`iveal nekoj stres itn... Za primarnata
devijacija e karakteristi~no deka ostanuva funkcionalno vklu~ena vo prifatlivite
op{testveni ulogi taka {to poedinecot ne e prisilen da go reorganizira
sopstveniot identitet. Devijantnoto i normalnoto povedenie ostanuvaat
integrirani. Takvite situacii gi ima vo golem broj. Dovolno e da se potsetime
na site lu|e koi ekcesivno pijat, me|utoa istovremeno uspe{no gi
vr{at svoite op{testveni ulogi. Tie, nitu subjektivno ni op{testveno ne se
definirani kako devijanti." Ibid. str. 83. Do sekundarna devijacija pak, doa|a
"koga poedinecot devijantnoto povedenie ili ulogata koja se zasnova vrz takvoto
povedenie, zapo~nuva da gi upotrebuva kako sredstvo za odbrana, napad
ili prilagoduvawe na otvorenite i prikrienite problemi koi se posledica
na op{testvenata reakcija na negovoto povedenie." Jankovi}, I. op. cit. str. 463.
369

koegzistentni devijantni aktivnosti i ostanatiot del na li~nosta
{to, od svoja strana, ja prisiluva li~nosta da se reorganizira. Taa reorganizacija
mo`e da se vr{i vo smisla na prifa}awe na nekoja druga
normalna uloga na koja (na tendenciite koi porano bile definirani
kako "patolo{ki") }e i bide dodaden eden povisok prifatliv socijalen
izraz. Me|utoa, personalnata reorganizacija naj~esto ima karakter
na prezemawe na edna celosno nova devijantna uloga. Vo poretki
slu~ai , poedinecot mo`e da organizira edna aberantna sekta ili grupa
vo koja sozdava svoja sopstvena uloga. 682
Ovde prakti~no se raboti za stavot deka vlijanieto na stigmata
e re{ava~kiot faktor za predizvikuvawe novi devijantni povedenija
kako efekt na otfrlaweto na devijantite, odnosno deka organite na
op{testvenata kontrola so svojata aktivnost go uslovuvaat zgolemuvaweto
na devijantnosta i delinkvencijata koi se javuvaat kako sekundarni
posledici na stigmata. Imeno, so `igosuvaweto na edno lice se
menuva i negoviot socijalen status i uloga, zatoa {to pred nego se
ispravaat mnogubrojni pre~ki koi{to toa lice ne mo`e da gi sovlada.
Toga{ liceto reagira na stigmatizacijata, a toa se pove}e go odale~uva
od op{testvenata zaednica, za{to go upotrebuva svoeto sopstveno
devijantno povedenie kako sredstvo za odbrana ili prilagoduvawe na
golemata intrapsihi~ka napnatost sozdadena so neadekvatnata op{testvena
reakcija na toa povedenie koe sega vo su{tina stanuva devijantno.
Nametnatata stigma na poedinecot, vsu{nost, i ne mu ovozmo`uva
drug izbor tuku ednostavno mu slu`i kako "~lenska karta" za vleguvawe
vo odredeni grupi na devijanti ili delinkventi, kade{to toa lice
preku svoeto povedenie mo`e da se identifikuva i ponatamu da ja bara
svojata afirmacija. Prezemaweto na socijalnata uloga na devijant ili
delinkvent se manifestira niz postojanoto devijantno ili delinkventno
odnesuvawe. Ottuka, ovaa uloga sega sama po sebe ja isklu~uva
potrebata od bilo kakva racionalizacija ili barawe na nekoj drug
odbramben mehanizam, tuku ednostavno doveduva do takvi povedenija
{to Lemert gi narekuva sekundarna devijacija. 683 Seto toa zna~i deka
koga nekoj edna{ e etiketiran (`igosan, obele`an) kako devijant ili
kriminalec, zasegoga{ ostanuva devijant ili kriminalec. So drugi
zborovi, tokmu taa etiketa go izolira obele`aniot poedinec od
682
Vidi: Lemert, M. E. op. cit. str. 216.
683
"Koga nekoj poedinec, svoeto devijantno povedenie ili vrz nego zasnovanata
uloga zapo~ne da gi koristi kako sredstvo za odbrana, napad ili
prilagoduvawe na otvorenite i prikrienite problemi sozdadeni so konsekventnata
op{testvena reakcija sprema nego, toga{ takvata devijacija e sekundarna.
Objektivni dokazi na ovaa promena se nao|aat vo simboli~nite znaci
na novata uloga, vo oblekata, vo govorot, stavot i manirite koi ja zgolemuvaat
op{testvenata vidlivost i koi vo nekoi slu~ai slu`at kako simboli~ni znaci
na profesionalizacijata. Lemert, M. E. op. cit. str. 216.
370

op{testvoto, a so toa kaj nego avtomatski se sozdava dispozicija za natamo{no
devijantno ili prestapni~ko odnesuvawe.
Sekudarnata devijacija mo`e da se posmatra na individualno
(subjektivno) i na op{testveno ramni{ta kako posledica na procesot
na amplifikacija (zasiluvawe). Na op{testveno ramni{te taa se sveduva
na praviloto: kolku op{testvoto e pomalku spremno da gi prifa}a
razlikite vo povedenijata, tolku pove}e negoviot pogolem del }e
bide smetan za neprifatliv (kolku pove}e povedenija se oceneti kako
takvi, tolku pogolem }e bide brojot na naru{uvawata na zabranite, a
op{testvoto pomalku raspolo`eno da gi tolerira). Na individualno
ramni{te zasiluvaweto se gleda vo cikli~niot proces vo koj po primarnata
devijacija i kaznuvaweto, vo sekoja nova faza op{testvoto se
pove}e na devijantot mu go onevozmo`uva vra}aweto me|u konformistite,
go zacvrstuva negoviot devijanten identitet, i sekoga{ mu izrekuva
pote{ka kazna, za{to se raboti za povratnik. 684 Ottuka se izvlekuva
zaklu~ok, deka na dvete ramni{ta, organite na formalnata socijalna
kontrola go predizvikuvaat, namesto da gi spre~uvaat vr{eweto
na krivi~nite dela.
7. Ne navleguvajki vo natamo{nite podrobnosti na ova u~ewe,
ne e te{ko da se zabele`i deka vo negovata metodologija e prisuten
fenomenolo{ki pristap, odnosno tendencija preku necelosno dopirawe
na pojavata da se objasni etiologijata na kriminalitetot. Vo taa
nasoka te`i{teto se stava vrz posmatrawe so u~estvo, a namesto kvalitativni
analizi se vr{i opis na situacijata koj navodno treba da
pridonese za nejzino su{tinsko razbirawe. Vo predmetot na istra`uvaweto
se pojavuvaat povedenija i vlijanija od sekojdnevniot `ivot i
se trgnuva od poedinecot {to fakti~ki pretstavuva svoeviden klini-
684
"Na individualno ramni{te, sekundarnata devijacija se sostoi vo
reakcija na poedinecot na op{testvenata segregacija i stigmatizacija (koja e
posledica na negovata prvobitna, primarna devijacija). Individualnata sekundarna
devijacija mo`e da se podeli vo sledniet fazi: 1 0 primarna devijacija
(prvobitno devijantno povedenie), 2 0 punativna reakcija (od strana na op{testvoto,
posebno od organiet na op{testvenata kontrola, vo forma na otfrlawe,
segregacija, ostracizam, potsemv, itn.), 3 0 identifikacija so devijantna
grupa i alienacija od po{irokata op{testvena zaednica (~uvstvuvaj}i se
otfrlen od op{testvoto, devijantot pribegnuva kon devijantna subkultura vo
koja devijantnoto povedenie se odobruva i poddr`uva), 4 0 zacvrstuvawe na
noviot, devijanten identitet (preku u~estvo vo devijantnata subkultura, koja
go nagraduva devijantnoto povedenie so op{testven status), 5 0 povedenieto
stanuva se pove}e devijantno, 6 0 op{testvenata (punativnata) reakcija
stanuva posilna i na toj na~in zapo~uva ma|epsan krug vo koj sî posilnata
op{testvenata reakcija doveduva do pogolema identifikacija so devijantnata
subkultura i devijantnoto povedenie, a devijantnoto povedenie do posilna
op{testvena reakcija. Jankovi}, I. op. cit. str. 464.
371

~ki pristap kade {to vrz osnova na indukcija se doa|a do voop{teni
rezultati. Seto toa ne dava mo`nost kriminalitetot i devijantnosta
da se sogledaat od aspekt na op{testvenite vlijanija, za{to pri analizata
se propu{ta odeweto do krajnata alka na kauzalniot sinxir.
Eklatanten primer za toa e nivnoto tvrdewe deka inflacijata na inkriminaciite
e pri~ina na kriminalot i devijantnosta i tuka se zastanuva,
bez da se dade odgovor na pra{aweto od kade i zo{to poteknuva
taa inflacija i koi se podlabokite pri~insko posledi~ni vrski {to
ja isfrlaat ova pojava na povr{inata na socijalniot prostor. Ili pak,
od druga strana, koga se tvrdi deka edna op{testvena grupa e lo{a, bidejki
od nea proizleguvaat kriminalci, toa se pravi bez da se dade
odgovorot koi se pri~inite za takviot karakter na taa grupa.
[to se odnesuva do celta {to si ja postavuvaat interakcionistite,
se veli deka kriminalitetot e pojava {to op{testvoto mo`e i
treba da ja tolerira. Kriminalitetot ne e pojava {to treba da se prou~uva
zaradi negovoto suzbivawe, tuku samo zatoa {to e interesna pojava.
Me|utoa, mora da se priznae, deka vrz ovoj plan interakcionizmot
pogra{no se kritikuva, za{to e tokmu nivna zasluga uka`uvaweto deka
mehanizmot na smaluvaweto na ovaa op{testveno {tetna pojava e vo
racete na dr`avata i vo nejzinata obvrska da gi namali pozitivnite
inkriminacii. Tie uka`aa deka ovaa nasoka mo`e da pomogne i naukata
preku svoite istra`uvawa naso~eni kon aktivnostite i povedenieto
na organite na krivi~niot progon i sudovite, odnosno kon izu-
~uvaweto na procesot spored koj koj se regrutira kriminalitetot i
devijantnosta.
8. Pokraj gorenavedenoto, za ovoj teoretski pristap, bez mnogu
dvoumewe, mo`at da se iska`at i brojni pozitivni ocenki so ogled
deka so nego se uka`uva na mnogu elementi i pojavi {to nesporno se
zna~ajni vo ostvaruvaweto na natamo{nata borba protiv negativnite
op{testveni povedenija. Vo taa smisla mora da se istakne, toa {to
interakcionistite sosema pravilno i opravdano zabele`aa, deka dominantnite
grupi se nesporedlivo pove}e za{titeni od krivi~noto
gonewe i sudewe odo{to pripadnicite na dolnite sloevi koi ottamu
polesno se podveduvaat pod opredeleni stereotipi na delinkventi. 685
Vo taa smisla kompariraj}i go filterot i mre`ata (za razlika od
mre`ata filterot gi zadr`uva samo malite ribi kako edinstveno
interesni), Kelens smeta deka tradicionalnoto izu~uvawe na sodr`inata
na kaznenata mre`a treba da mu otstapi mesto za pogolemo
izu~uvawe na funkcioniraweto na op{testveniot filter, odnosno su-
685
"Sega{niot sistem na pravdata i kaznata ima za posledica kako
kriminalci da bidat odbele`ani samo mal broj lica i toa glavno od redovite
na siroma{nite, neobrazovanite i nekvalifikuvanite poedinci... A, koga
ve}e se fateni vo sistemot, nivnata dezorganizacija e progresivna." Chapman,
D. op. cit. str. 227.
372

dskiot sistem koj bi trebalo da gi opfati kako onie koi doa|aat pred
sudot, taka i samite izvr{iteli na toj sistem. Ili, u{te poslikovito,
ako se poslu`ime so zborovite na Mare{kovski, toa bi mo`elo da se
formulira na sledniov na~in: Op{testvoto gi stigmatizira samo
onie lica koi sli~no kako pomalite muvi se fa}aat vo mre`ata na
pajakot (zakonite) dodeka pogolemite muvi ja probivaat istata, se razbira
bez mo`nost da gi pomirisaat posledicite.
Za socijalniot interakcionizam e zna~ajno i toa {to so niv se
svrtuva pogolemo vnimanie na temnata brojka vo op{tata ocenka na
kriminalitetot vo dadena zemja i se razviva interesot za nejzino istra`uvawe
i komparirawe.
Drug racionalen element na ovaa nasoka e otkrivaweto na vlijanieto
na sekundarnata devijacija, t.e. vlijanieto na stigmatizacijata
za natamo{noto ponirawe vo devijantnost i identifikacija so devijantnosta.
Vo ovaa smisla treba da se ceni i zabele`uvaweto na interakcionistite
deka preteranoto ili nedovolno inkriminirawe na
brojni povedenija namesto vo nasoka na smaluvawe, mo`e i te kako da
vlijae vrz zgolemuvaweto na kriminalitetot.
So ogled na izlo`enoto ideite na socijalniot interakcionizam
mora da se posmatraat kako potreben i korisen pridones, za{to
otvoraat brojni kriminolo{ki, kriminalnopoliti~ki i penolo{ki
aspekti {to se vo funkcija na usovr{uvaweto na op{testvenata raeakcija
protiv devijantnite i kriminalnite povedenija.
3. RADIKALNA KRIMINOLOGIJA
1. Pod vlijanie na franfurktskata kriti~ka {kola (Horkheimer,
Adorno, Marcuze i dr.), kako i na konfliktnata teorija i teorijata
na socijalniot interakcionizam, vo po~etokot na sedumdesetitte godini
od XX vek, se pojavi teorijata na radikalnata kriminologija ili,
kako {to nekoi u{te ja narekuvaat, kriti~ka, nova ili realisti~ka
kriminologija. 686 Taa e karakteristi~na za prostorot na Anglija, SAD
i Kanada, od kade poteknuvaat najgolemiot broj nejzini pretstavnici
kako {to se: Jan Tejlor (Ian Taylor), Pol Volton (Paul Walton), Xok Jang
(Jock Young,), Stenli Koen (Stanley Cohen), Lori Tejlor (Lauirie Taylor),
Ri~ard Kvini (Richard Quinney), Toni Plat (Tony Platt), Pol Takaxi
(Paul Takagi), Herman i Xulija [vendinger (Herman and Julia Schwendinger),
Luk Hulsman (Louk Hulsman), Ralf Darendorf (Ralf Dahrendorf),
Ostin Turk (Austin Turk), Viljem ^embis (William Chambliss), Robert Sedman
(Robert Seidman), Xorx Vold (George Vold) i drugi.
Pojavata na ovoj teoretski pristap pokonkretno se vrzuva i so
686
Nastanuvaweto na ovaa orientacija vo kriminologijata se vrzuva za
deloto na Ian Taylor, Paul Walton & Jock Yung, The New Criminology, London,
1973.
373

formiraweto na sekcijata za marksizam pri Amerikanskoto zdu`enie
za sociologija vo 1975 godina, i ottamu, barem spored proklamiranoto,
slobodno mo`e da se ka`e, deka e vo bliska vrska so marksizmot. Spored
toa, nekoi od osnovnite pojdovni pozicii na ovie teorii se pomesteni
i vo u~eweto na marsizmot.
2. Osnovnoto poa|ali{te na radikalnata kriminologija e ostra
kritika naso~ena kon funkcionalisti~koto sfa}awe na kriminalitetot.
Namesto funkcionalisti~koto psihologizirawe, idejata za beskonfliktno
op{testvo i objasnuvawe na devijaciite kako posledica
na dvijantnata motivacija, pretstavnicite na ovaa kriminologija za
teoretska ramka na svoite istra`uvawa ja prifa}aat konfliktnata
teorija, a nekoi od niv i marksizmot sveden na ekonomski determinizam.
Namesto solidaristi~kata koncepcija na dr`avata i pravoto, radikalnite
kriminolozi dr`avata i pravoto gi smetaat za instrument
za za{tita na interesite na grupata na vlast i go relativiziraat stavot
za odnosot na poedincite sprema vrednostite za{titeni so normite
na krivi~noto pravo. Ottamu, proizleguva deka za pravilno razbirawe
na su{tinata na ovaa teorija va`no e da se sfati odnosot na konfliktnata
teorija, interakcionizmot i na samata radikalna kriminologija
kon marksizmot. Konfliktnite teoreti~ari se vozdr`uvaat
da se identifikuvaat kako marksisti, delumno poradi ubeduvaweto
deka marksizmot e preterano "radikalna" ideologija, a delumno poradi
stravot od op{testvenite i profesionalnite posledici. Za interakcionistite,
koi i pokraj toa {to interesot na kriminolozite od
kriminalcite go prenesoa vrz op{testvenata kontrola i op{testvenite
procesi na kriminalizacija i stigmatizacija na opredeleni poedinci
i op{testveni grupi, ne se postavuva pra{aweto za odnosot so
marksizmot, so ogled deka ne sprovele dosledna analiza na klasnite
elementi na ovoj proces. I najposle, {to se odnesuva do radikalnite
kriminolozi, iako se potpiraat vrz nekoi negovi postavki, marksizmot
go smetaat za nedovolno radikalen i vo golem obem go vulgariziraat.
687 [to se odnesuva, pak do zaemnata bliskost i razlikite megu
interakcionizmot i radikalnata kriminologija, vo prv red e zna~ajno
da se istakne deka i radikalnata kriminologija odbiva da gi istra-
`uva izvr{iteliot na krivi~nite dela i se zanimava so op{testvenata
kontrola, no ovoj proces na krivi~nopravnata represija go posmatra
kako del na klasnata borba. Vtoro, i ednite i drugite go otfrlaat
sfa}aweto za patolo{kiot karakter na devijantnosta i kriminalitetot.
Treto, spored interakcionistite funkcionalnosta na kriminalitetot
se sostoi vo negovoto svojstvo so samoto postoewe da gi definira
normite na prifatenoto op{testveno povedenie ili, pak vo sim-
str. 33.
687
Vidi: Jankovi}, I, O radikalnoj kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1978/1,
374

oli~koto osloboduvawe na nekriminalcite od ~uvstvoto na vina. Za
razlika od niv, radikalnite kriminolozi, funkcionalnosta na kriminalitetot
ja posmatraat vo ramkite na tezata za klasnata borba, t.e.
kriminalitetot go smetaat za eden od oblicite na klasnata borba. I
~etvrto, (za razlika od tradicionalnite kriminolozi), interakcionistite
í pridavaat posebno zna~ewe na prestapni~kata interpretacija
na negovite sopstveni motivi i ja uva`uvaat avtenti~nosta na iskustvoto
na prestapnikot. Radikalnite kriminolozi, iako od drugi pri-
~ini, isto taka insistiraat na avtenti~nosta na motivacijata na prestapnikot:
niv posebno gi interesira vo koja mera taa e oblik na klasniot
protest. 688
3. Tradicionalnata kriminologija poa|a od pravna, legalisti-
~ka definicija na kriminalitetot. Takvata definicija za radikalnata
kriminologija ne e prifatliva, ottamu {to ako pravoto (vklu~itelno
i na krivi~noto pravo) e sistem na normi ~ija cel e da se odr`i
vladea~kiot poredok, kriminalitetot ne mo`e da bide ni{to drugo
osven zbir na povedenija koi go zagrozuvaat toj poredok. Od tie pri~ini
radikalnite kriminolozi insistiraat kon izgradba na poinakva
definicija na kriminalitetot, definicija {to }e ja odrazuva stvarnosta
na pravniot sistem koj e zasnovan vrz silata i privilegiite. 689
Vo taa smisla nudat pove}e apstraktni i mo{ne neodredeni definicii
vo ~ija osnova le`i nastojuvaweto da se redefinira poimot na kriminalitetot
od stojali{teto na klasen pristap, odnosno od aspekt na
interesite na rabotni~kata klasa, kako pojava na klasnata borba, kako
odgovor na materijalnite uslovi na `ivotot, odnosno kako eden vid na
klasen nekonformizam. 690
Kriminalitetot ne e povedenie {to proizleguva od pravniot
688
Vidi: Ibid, str. 34
689
"Radikalnata kriminologija bara da se redefinira nejziniot predmet,
interesite i obvrskite. Vo minatoto prvnata definicija na kriminalitetot
nî ograni~uva{e na izu~uvawe, i vo krajna linija na kontrolirawe samo
na pravno definiranite "kriminalci." Potrebna ni e definicija na kriminalitetot
koja ja odrazuva stvarnosta na eden praven sistem zasnovan vrz silata
i privilegiite. Da se prifati pravna definicija na kriminalitetot,
zna~i da se prifati fikcija na neutralno pravo." Platt, T. Mogu~nosti za radikalnu
kriminologiju u Sjedinjenim dr`avama, MUS, Beograd, 1977/11-12, str. 278.
690
"Koga lu|eto }e stanat svesni za stepenot do koj kapitalisti~kiot
na~in na proizvodstvo gi dehumanizira, koga }e gi sfatat izvorot i prirodata
na svoeto otu|uvawe, stanuvaat aktivisti vo dvi`eweto za izgradba na edno
novo op{testvo... Krivi~nite dela mo`at da dostignat i najvisok stepen na
svesna politi~ka akcija - vostanie (revolt). Vo vostanieto, krivi~nite akcii
ne samo {to se naso~eni protiv sistemot, tuku pretstavuvaat i obid toj sistem
da se simne." Quinny, R. Klasa, dr`ava i kriminalitet, Marksizam u svetu, Beograd,
1977/11-12, str. 293.
375

sistem, za{to vo toj slu~aj, slu`ej}i se so pravniot sistem kriminologot
mora da go smeta za kriminalno samo toa {to proizleguva od toj sistem
vo koj e pomesteno seto ona {to ja zagrozuva vladea~kata kapitalisti~ka
klasa. Takviot kriminolog ne pretstavuva ni{to drugo tuku
klasen ili tehnokratski dr`aven ~inovnik koj so pomo{ na edna nauka
nastapuva vo interes na za{titata na postojnite klasni odnosi na eksploatacija
i se javuva kako protivnik na socijalnite revolucii. A tokmu
takviot odnos na kriminolozite i na nivnata kriminologija, radikalite
sakaat da go promenat od koren. Taka, spored bra~niot par
[vedinger (Schwendinger), vistinskiot kriminalitet pretstavuva dejnost
so koja se kr{at osnovnite ~ovekovi prava na pristojna ishrana i
smestuvawe, pravoto na samoodr`uvawe i na ~ove~ko dostoinstvo, pravoto
na natprevar za popravedna raspredelba na vlasta i bogatstvata.
Ona {to vo zakonodavstvata se tretira kako kaznivo od strana na vladea~kata
klasa, ni oddaleku ne e povrzano so definiraweto na vakvite
dejstvija kako kriminalni. Naprotiv, ona {to tie go propi{uvaat
kako kriminalno slu`i za odr`uvawe na op{testveniot poredok i nivnite
interesi. Nakratko, "kriminalitetot pretstavuva vid i izraz na
klasna borba i sudiri, streme` na vladea~kata klasa za dominacija i
potrebata na klasata koja e `rtva na eksploatacijata da se prilagodi,
odnosno da se sprotivstavi na toj sistem." 691
Ottamu, Kvini (Quinny) kriminalitetot go deli na: krivi~ni
dela na dominacija i represija i krivi~ni dela na prilagoduvawe i
otpor. Ona {to go nekazneno go pravi vladea~kata kapitalisti~ka
klasa i dr`avnite organi go so~inuva kriminalitetot na dominacija i
represija. Tuka spa|aat: 1 0 krivi~nite dela na kontrola (glavno, pre-
~ekoruvawata na zakonskite ovlastuvawa od strana na organite na krivi~noto
pravosudstvo), 2 0 krivi~nite dela na dr`avnite izvr{ni organi
(aferi kako votergejtskata, voeni zlostorstva i sl.), 3 0 krivi~ni
dela na ekonomska dominacija (koi gi vr{at kapitalisti~kite
691
"Protivre~nostite na kapitalisti~kiot razvoj go zajaknuvaat intenzitetot
na klasnata borba i na toj na~in gi zasiluvaat: 1 0 potrebite na kapitalisti~kata
klasa za dominacija, i 2 0 potrebite na klasite koi se `rtvi
na kapitalisti~kata eksploatacija, a osobeno na rabotni~kata klasa, da se
prilagoduvaat i da pru`aat otpor na kapitalisti~kiot sistem. Najgolemiot
broj na povedenija koi pretstavuvaat reakcija na dominacijata, vklu~uvaj}i gi
i onie dela na pot~inetite koi kapitalisti~kata klasa gi definira kako
krivi~ni, se posledica na kapitalisti~kiot na~in na proizvodstvo. Vo procesot
na kapitalisti~kiot na~in na prisvojuvawe na trudot so cel za akumulacija
na kapitalot, se vospostavuvaat uslovi koi nalo`uvaat povedenija koi
kapitalisti~kata dr`ava mo`e da gi definira kako krivi~ni. Vakvite povedenija
stanuvaat podlo`ni na krivi~nata kontrola toga{ koga na nekoj na-
~in gi povreduvaat ili go zagrozuvaat ili povreduvaat kapitalisti~kiot poredok"
Quinny, R. op. cit. str. 290.
376

preprijatija i koi se dvi`at od razni vidovi na monopol do sistematsko
uni{tuvawe na ~ovekovata okolina), i 4 0 brojni "op{testveni
{teti" koi po pravilo ne se opfateni so krivi~noto pravo i koi se
sostojat vo sistematska rasna, politi~ka i ekonomska diskriminacija).
Nakratko, toa se delata koi gi vr{at organite na dr`avnata vlast,
multinacionalnite kompanii i raznite vidovi na ekonomska, rasna,
nacionalna i polova diskriminacija, odnosno kriminalitetot koj e
imanenten na kapitalisti~koto op{testvo i biten element za so~uvuvawe
na negovota op{testvena i ekonomska struktura. Toa {to go pravi
eksploatiranata klasa e sodr`ano vo poimite kriminalitet na
prilagoduvawe - glavo imotni ("grabe`ni") krivi~ni dela koi pretstavuvaat
obid za preraspredelba na materijalnite dobra i negirawe
na privatnata sopstvenost. 692 Krivi~nite dela na otpor pretstavuvaat
vid na klasna borba dokolku kaj izvr{itelot postoi svest za nivnoto
klasno i politi~ko zna~ewe. Kriminalitetot i negovata kontrola se
nusprodukt na politi~kata ekonomija na kapitalizmot, 693 me|utoa i ne-
{to pove}e od toa, toga{ koga postoi svest deka so opredeleni kaznivi
povedenija se deluva protiv vladea~kata klasa, kriminalnoto povedenie
stanuva sila vo klasnata borba. Ottamu se izvlekuva zaklu~okot
deka pod uslov kriminalitetot da stane del na klasnata borba i da
deluva kon podigaweto na svesta na rabotnicite, toj mo`e da ima uloga
na dvi`e~ka sila na razvojot vo odnos na zakostenetiot sistem na
bur`oaskata legitimnost.
4. Svojata teorija za "op{testvenata realnost na zlostorstvoto"
Kvini ja izlo`uva vo nekolku zaemno povrzani maksimi koi se slevaat
vo edinstvena celina.
1 0 Vo prvata od niv, kriminalitetot pretstavuva definicija na
~ove~ki povedenija koja ja sozdavaat organite na vlasta vo politi~ki
organiziranoto op{testvo. Spored nego, kriminalitetot ne e
povedenie, tuku definicija na povedenieto - opi{uvawe na povedenijata
koi se vo sudir so interesite na onoj del na op{testvoto {to ja
ima mo}ta da gi modelira dr`avnata politika. Vo sekoe op{testvo
vlasta ja dr`i samo edna mala grupa, eden mal segment na op{testvoto
koj preku zakonite proglasuva deka e kriminalno sekoe povedenie koe
vo bilo koj vid mu nanesuva {teta na toj mal segmet koj ja dr`i vlasta.
Ottamu proizleguva, veli Kvini, deka vo edna zemja ima tolku pove}e
692
"Pokraj krivi~ni dela na grabe`i, postojat i li~ni (personalni)
krivi~ni dela koi obi~no se naso~eni kon pripadnicite na istata op{testvena
klasa (na koja í pripa|a i storitelot). Ovde spa|aat klasi~nite krivi~ni
dela, kako {to se ubistvoto, siluvaweto i telesnite povredi. Ovie krivi-
~ni dela gi vr{at lu|e koi pod vlijanie na uslovite na kapitalizmot stanale
surovi. Ovie dela se javuvaat vo opredeleni situacii koi i samite se rezultat
na nekoi osnovni vidovi na prilagoduvawe na kapitalizmot." Ibid, str. 291.
693
Vidi: Ibid. str. 297.
377

kriminal, kolku {to ima pove}e definicii (inkriminacii), a tie gi
ima tolku pove}e kolku {to sudirite na interesi se pogolemi.
2 0 Kriminalnite definicii gi realizira onoj del na op{testvoto
{to ima mo} da ja opredeluva politikata i praktikata na
izvr{uvaweto na zakonot. Ottamu, verojatnosta deka kriminalnite definicii
}e bidat realizirani zavisi od stepenot na sudirite na povedenijata
na onie {to nemaat mo}, so interesite koi so taa mo} raspolagaat
(koi se na vlast). Zatoa, mnogu povedenija koi se {tetni za
mnozinstvoto vo op{testvoto od koi nekoi se duri i inkriminirani,
nikoga{ ne povlekuvaat sankcija, odnosno vrz niv ne se primenuva kriminalnata
definicija, za{to ne im nanesuvaat {teta na interesite na
onie koi se na vlast.
3 0 Na~inot na povedenieto na lu|eto se formira vo op{testvenata
grupa na koja liceto í pripa|a. Ottamu pripadnicite na op{testvenite
grupi koi ne se zastapeni vo vladea~kite grupi ili vo onie
koi go sproveduvaat zakonot, imaat pove}e mo`nosti nivnoto povedenie
da bide proglaseno za kriminalno.
4 0 Sfa}awata za toa {to pretstavuva kriminalitetot, se formiraat
i po{iroko vo op{testvoto preku sredstvata na masovnata
komunikacija. Tie sredstva pak, vo svoi race gi dr`at ili vrz niv
imaat dominantno vlijanie onie koi raspolagaat so politi~kata mo},
odnosno koi se na vlast.
Na krajot, Kvini gi sumira prethodnite maksimi i dava celosna
definicija na kriminalitetot: "Op{testvenata realnost na kriminalitetot
se sozdava so formulirawe i primenuvawe na kriminalnite
definicii, so razvivawe na pravila vo odnosot na kriminalnite definicii
i sozdavaweto na sfa}awa za kriminalitetot po pat na sredstvata
na masovnata komunikacija vo op{testvoto." (R. Quinny, Social
Reality of Crime).
5. Vo soglasnost so prethodnite tezi radikalnata kriminologija
se stremi i kon redifinirawe na institutite i poimite, pa duri i
na predmetot i metodite na krivi~noto pravo, kriminologijata i penologijata.
Pojdovnata osnova za toa e tvrdeweto deka postojnoto pravo
e instrument na imperijalisti~kata politika na kapitalizmot i vo
funkcija na za{tita na osnovnite ideolo{ki vrednosti na vladeja~kata
elita, a ne na narodot, na siroma{nite i na ugnetenite. Vo taa smisla
se veli deka podelbata na politi~ki dela ve}e ne soodvststvuva so
vistinata, za{to vo uslovi na klasnata borba site izvr{eni krivi~ni
dela se nu`no politi~ki. Otporot na vladea~koto pravo, spored Kvini,
e mo`en samo so ru{ewe na normite na pravniot poredok so koj se
regulira klasnata dominacija na bur`uazijata.
6. Zada~ata na radikalnata kriinologija "se sostoi vo toa da ja
razviva politi~kata svest kaj site onie koi se `rtvi na kapitalisti-
~kiot sistem. Ovaa zada~a se ostvaruva sekojdnevno na bezbroj na~ini:
koga se obiduvame da ja razbieme konvencionalnata ideolo{ka slika
378

na kriminalnata stvarnost, koga gi istra`uvame pri~inite za razvojot
na politi~kata svest i na revolucionernata akcija, koga na rabotnoto
mesto u~estvuvame vo aktivnostite na krivi~noto pravosudstvo, koga
sme del na dvi`eweto na zatvorenicite i biv{ite zatvorenici i koga
me|u samite sebe sozdavame novi formi na politi~ki rabota i svest."
694 Vo ovoj stav mo`e lesno da se sogleda ostrata kritika {to
pretstavnicite na radikalnata kriminologija ja upatuvaat kon dominacijata
na pozitivisti~ko-funkcionalisti~kiot pristap kaj najgolemiot
broj amerikanski kriminolozi, so tendencija da se doka`e deka
nivnata bo`emna vrednosna neutralnost e samo fasada za silnata klasna
i ideolo{ka pristrasnost. Kako oficielna ideologija na razvienoto
industrisko op{testvo, ulogata na funkcionalizmot se sostoi
vo afirmacijata na postojniot op{testven model i posakuvanoto, korisno
op{testveno povedenie. Funkcionalizmot mu se sportivstavuva
na osporuvaweto i kritikata na op{testvoto so ogled na toa deka e i
sozdaden da pomogne vo razre{uvaweto na op{testvenite problemi,
me|u koi i na kriminalitetot, vo ramkite na zagovaraweto na op{testveniot
status quo. Dokolku se pojavat "delovi" (na primer, kriminalitetot)
sprotivstaveni na celinata, tie se ukinuvaat kako patolo-
{ki izrastoci, odnosno povtorno se vra}aat vo sistemot preku integrativnite
mehanizmi na policijata, sudstvoto i drugite sredstva na
socijalnata klontrola. Ottamu, nasproti na op{testveniot konzervativizam
i konformizam na funkcionalizmot, radikalnata kriminologija
e protiv pomiruvaweto, tuku za op{testveni akcija koi }e se
pretvorat vo revolucionerna aktivnost. Vo taa smisla i kriminalitetot
treba da pretstavuva sila koja e sostavena od akcii naso~eni
protiv kapitalisti~kiot op{testven sistem. "Op{testvenata akcija
namesto da mu se povinuva na bur`uaskite vrednosti, mu se vra}a na
svojot prvobiten izvor, i na toj na~in izleguva od sistemot na ugnetuvaweto
i stanuva revolucioneren akt. Na toj na~in politi~ki svesnata
akcija stanuva neizbe`en del na klasnata borba vo kapitalisti~koto
op{testvo." 695
7. Na pretstavnicite na radikalnata kriminologija obi~no im
se prefrluva deka nivniot pristap vo objasnuvaweto na kriminalitetot
e nedovolno empiriski zasnovan i premnogu ednostran, za{to samo
so ekonomskite i politi~kite faktori ne mo`e da se dade negovo validno
objasnuvawe. Vo vrska so toa e povrzan i prigovorot deka nivniot
interes e ograni~en samo vrz aspektite na sekundarnata devijacija,
so {to kaj niv izostanuvaat etiolo{kite objasnuvawa. Imeno, kako i
teorijata na interakcionizmot, i radikalnata kriminologija vo prv
red se zanimava so na~inot na reagiraweto na kriminalnite povedenija,
a ne so pri~inite na nivnoto pojavuvawe. Na radikalnata krimi-
694
Ibid, str. 298.
695
Ibid, str. 298.
379

nologija í se prefrla i toa deka premnogu se koncentrira na pra{awata
na kriminalizacijata i primenata na krivi~noto pravo, t.e. na
sociologijata na krivi~oto pravo i negovoto funkcionirawe. Poa|ajki
od op{tata klasna opredelenost na kriminalnoto povedenie, spored
ovaa kritika, taa ne dava odgovor na pra{aweto zo{to tokmu nekoi
poedinci vr{at krivi~ni dela, i zo{to toa go pravat i poedinci
od elitnite grupi na ~ii interesi pravoto vsu{nost im slu`i. 696 Golem
broj od kriti~kite zabele{ki se odnesuvaat i na nivnite stavovi
vo odnos na suzbivaweto na kriminalitetot. Vrz ovoj plan im se zabele`uva
{to odgovornosta za kriminalitetot se prefrla isklu~ivo vrz
op{testvoto, za preteranata blagost kon kriminalcite koi se tretiraat
kako nu`en proizvod, pa duri i kako `rtvi na zaednicata, za negiraweto
na resocijalizacijata na prestapnicite (koja e zameneta so
baraweto za resocijalizacija na op{testvoto), kako i toa deka krivi-
~noto pravo ne e samo sredstvo za za{tita na interesite na vladea~kata
klasa.
8. Kako najgolem pridones na ovaa teorija se istaknuva nivnata
zalo`ba za ukinuvawe na kaznite li{uvawe od sloboda i pojavata na
sovremenite tendencii kon voveduvawe na alternativite na kaznata
zatvor.
380
4. VIKTIMOLO[KI PRISTAP
1. Viktimologijata naprvin se pojavi kako interesen pristap, a
potoa i kako posebna nauka koja poka`a deka `rtvata: 1 0 so svoite svojstva
(viktimogeni predizpozicii), 2 0 odnosot sprema storitelot
(interpersonalni odnosi me|u kriminalniot par: storitel - `rtva) i
3 0 nejzinoto pridonesuva~ko povedenie (ulogata na `rtvata vo genezata
na kriminalnoto povedenie), pretstavuva zna~aen kriminogen faktor
za pojavata na opredeleni kriminalni povedenija i deka za nea
mora da se vodi smetka od aspekt na prakti~nite zafati i teoretskite
i empiriskite istra`uvawa na etiolo{kite pri~ini na kriminalitetot.
Nakratko, za viktimolo{kiot pristap e karakteristi~no deka se
zanimava so istra`uvawa na pra{awata vrzani za utvrduvaweto na
ulogata na `rtvata vo nastanuvaweto na krivi~noto delo.
2. Na porebata od sozdavawe na eden nov pristap vo kriminologijata
koj }e se zanimava so problemite na `rtvata, uka`a amerikanecot
A. W. Allen na zavr{nata sednica na "The National Safe Deposit Convention"u{te
vo 1926 godina. Vo ovaa nasoka sleduvaa i nekoi trudovi na
E. Sutherland, De Geeff i T. Seelig, 697 kako i pove}e studii na razli~ni
696
Kambovski, V. Kriti~ki o radikalnoj kriminologiji i njenim implikacijama
na kriminalnu politiku i krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/1, str. 15.
697
Cornil, P. Contribution de la "Victimologie" aux sciances criminologiques,
Revue de droit penal et de criminologie, Bruxelles, 1959/7, str. 587.

avtori za ubistvata, i seksualnite prestapi vo koi na ulogata na `rtvata
vo opredeluvaweto na ovie krivi~ni dela í be{e otstapen zna~aen
prostor. Za natamo{niot razvoj na viktimolo{kiot pristap vo
kriminolgijata ogromno vlijanie ostvari teorijata na socijalniot
interakcionizam. Za osnova~ na viktimologijata se smeta H. Hentig,
koj vo svoeto delo "Zlostornikot i negovata `rtva" (The Criminal and
his Victim, 1948) za prvpat sistematski ja obrabotuva ovaa materija. 698
Za natamo{niot razvoj na viktimologijata zna~ajno e osnovaweto
na Svetskoto viktimolo{ko zdru`enie koe dosega ima odr`ano
pove}e me|unarodni simpoziumi: 1 0 Erusalim (1973), 2 0 Boston (1976), 699
3 0 Minster (1979), 4 0 Tokio, (1982), 5 0 Zagreb (1985), 700 6 0 Erusalim
(1988), 7 0 Rio de @aneiro (1991), itn. Od 1976 Zdru`enieto redovno
izdava i svoj ~asopis "Victimology", a od 1989 i "International rewiew of Victimology."
701
3. Za dobli`uvawe do viktimolo{kiot pristap zna~ajno e da se
gi objasnat negovite osnovni pojmovni kategorii: viktimizacija, viktimo|eni
predizpozicii, interpersonalnite odnosi me|u storitelot
i `rtvata i pridonesuva~koto povedenie na `rtvata.
Viktimizacijata (victimization) ili viktimogeneza pretstavuva
proces na nastanuvawe (formirawe) na `rtvata - podlo`nost da se
stane `rtva ne krivi~no delo, ednakvo kako {to poimot kriminalizacija
(kriminogeneza) go ozna~uva procesot na nastanuvawe (formirawe)
na storitelot na krivi~noto delo. Sostojbata vo koja se nao|a
liceto koe stanalo `rtva na nekoj kriminalen akt, od svoja strana se
narekuva viktimiziranost (victimized). Viktimitet (povtorno adekvatno
na poimot kriminalitet) e vkupnost na kriminalni viktimizacii
vo ramkite na opredeleno vreme i na opredelen prostor.
Vo viktimolo{kata literatura natamu se sre}avaat i poimite:
1 0 primarna viktimizacija koj se odnesuva na procesot na stanuvaweto
`rtva, poradi izvr{uvaweto na opredeleno krivi~no delo i, 2 0 sekundarna
viktimizacija so koja pretstavuva zasiluvawe na primarnata
viktimizacija, poradi negativnata reakcija na op{testvenata sredina
698
Spored Kornil, prviot avtor koj go uportebil poimot viktimologija,
bil Mendelson. Ibid, str. 587.
699
Vidi: [eparovi}, Z. Drugi internacionalni viktimolo{ki simpozium (Boston,
5-11. septembra 1976), JRKKP, 1976/3, str. 421-428.
700
Vidi: Josipovi}, I. Peti internacionalni viktimolo{iki simpozij, (Zagreb,
18-23. 8. 1985), Zbornik Pavnog fakyulteta u Zagrebu, Zagreb, 1985/4, str. 495-498. i
Nikoli}-Ristanovi}, V. Peti me|unarodni simpozijum viktimologa (Zagreb, 18-23. 08.
1985), JRKKP, Beograd, 1985/1, str. 141-144.
701
Na viktimolo{kite aspekti vo kriminolo{kite istra`uvawa vo
na{ata zemja, za prvpat uka`a Panta Marina ("Nekoi novi aspekti na kriminolo{kite
istra`uvawa," Pravna misla, Skopje, 1960/1-2).
381

i pogre{nata rekcija na formalnata socijalna kontrola. 702
Za sekoe lice ili grupa postoi opasnost da stane `rtva na krivi~no
delo. Taa opasnost se narekuva rizik na viktimizacija na opredelen
poedinec ili na opredelena op{testvena grupa. Rizikot na viktimizacijata
pretstavuva rezultanta na opredeleni vnatre{ni i nadvore{ni
okolnosti i individualni ili grupni predipozicii, i kako
takov ne e ednakvo rasprostranet kaj celata populacija. Stepenot na
rizikot na viktimizacijata se zgolemuva ili namaluva vo zavisnost od
postoeweto ili otsustvoto kako i od kvalitetot na tie predizpozicii.
Ili pokonkretno, vlijanieto koe `rtvata go vr{i vrz pojavata na kriminalitetot
pretstavuva rezultanta od deluvaweto na: 1 0 viktimogenite
predispozicii (objektivni i subjektivni svojstva na `rtvata
kako i situacionite viktimogeni predispozicii: situacii vo koi
mo`e da se najde opredeleno lice), 2 0 odnosot na `rtvata so prestapnikot
(opredelena za~estenost i intenzitet na interakcii so so drugi
lica i posebno so potencijalnite prestapnici), i 3 0 pridonesuva~koto
povedenie na `rtvata (nejzinoto op{to povedenie, 703 i na~inot na rea|irawe,
odnosno od otsustvoto na nejzinoto napregawe da ja izbegne
viktimizacijata). @rtvata i nejzinite svojstva, odnosot so prestapnikot
i posebno nejzinite povedenija vo vrska so krivi~noto delo,
mo`at da pretstavuvaat kriminogeni okolnosti: neposredni pri~ini
ili uslovi i povodi na kriminalitetot. Vo istaknuvaweto na ovie
elementi i nivnoto zna~ewe vo etiolo{koto objasnuvawe na kriminalitetot
tomu i se sostoi intencijata na viktimolo{kiot pristap vo
kriminologijata. I navistina, dokolku ne se insistira vrz nivnata
ekskluzivnost, tuku vrz nivno posmatrawe kako edna posebna grupa na
702
Vo koja mera `rtvata }e bide sklona kon sekundarna (natamo{na)
viktimizacija, zavisi od: 1 0 od sigurnosta deka so prijavuvaweto na krivi~noto
delo nema da ja zgolemi sopstvenata viktimizacija poradi pojava na revan-
{isti~ki strasti kaj prestapnikot (ostranuvawe na bespomo{nosta koja se
projavuva vo povlekuvawe na `rtvata vo sebe i vo sopstvenata nesre}a i na
stravot od storitelot po negovoto izdr`uvawe na kaznata zatvor), 2 0 od satisfakcijata
na `rtvata vo pogled na ostvaruvaweto na pravdata (ostvaruvaweto
na krivi~niot progon, doka`uvaweto na vinata i kaznuvaweto na storitelot)
koja ja sopira `elbata da se zeme pravdata vo svoi race, 3 0 od pomo-
{ta {to op{testvoto í ja pru`a za sanirawe na nastanatata moralna i materijalna
{teta nastanata so krivi~noto delo (vistinsko i pravi~no obe{tetuvawe)
i sl.
703
Pod op{to povedenie na `rtvata treba da se podrazbere na~inot na
koj taa go vodi sekojdnevniot `ivotot. Toa e tn. koncept na "lifestile" pod koj se
podrazbira na~inot na koj poedincot go pominuva svoeto rabotno i slobodno
vreme i vlijanijata {to ottamu vrz nego go ostvaruvaat vremeto i prostorot
na koi }e se najde, kako karakteristikite na licata i na~iot na koj }e gi ostvari
svoite kontakti so niv.
382

pridonesuva~ki okolnosti za nastanuvaweto na kriminalniot akt, istra`uvawata
za vlijanieto na ovie okolnosti vrz pojavata na kriminalitetot
ima nesomneno va`no mesto i vo kriminolo{kite istra`uvawa.
Vo ovaa smisla mo`e da se ka`e deka viktimologijata nesporno
poka`a deka prestapnicite retko slu~ajno ja biraat svojata `rtva,
tuku toa go pravat imaj}i gi vo vid navedenite okolnosti koi `rtvata
ja pravat pogodna i privle~na za izvr{uvawe na opredeleno kriminalno
povedenie vrz nea.
4. Viktimogenite predispozicii se onie karakteristi~ni osobini
{to pravat nekoe lice ili grupa koja gi poseduva tie osobini,
postojano ili povremeno da bidat podlo`eni ili pomalku za{titeni
od drugite i so samoto toa da stanat `rtva na posebno zlostorstvo ili
na izvesen tip na kriminalitet. 704 Me|u prvite nau~ni rabotnici {to
uka`aa deka nekoi lica po~esto od drugite stanuvaat `rtvi na opredeleni
krivi~ni dela bea Hans fon Hentig (Hans von Hentig) i Eksner
(Franz Exner). Ottoga{, takvite soznanija po~naa empiriski da se proveruvaat
i be{e doka`ano deka viktimogenite predispozicii na krivi~noto
delo navistina pretstavuvaat faktor {to igra zna~ajna uloga
vo geneata na kriminalitetot i viktimitetot na opredelen prostor.
Poznavaweto na viktimogenite predispozicii ima posebno zna~ewe za
prevencijata na kriminalitetot.
Viktimogenite predispozicii, me|u koi se pomestuvaat: naivnosta,
neiskustvoto, nevnimatelnosta, ekonomska sostojba, neinformiranosta,
fizi~kata inferiornost i sl., voobi~aeno se klasifikuvaat
spored nekolku kriteriumi.
Spored nivnoto poteklo obi~no se razlikuvaat: 1 0 vrodeni
predispozicii - biolo{ki i fizi~ki karakteristiki koi postojat od
ra|aweto na `rtvata: pol, 705 vozrast (obi~no deca i starci), mentalna
zaostanatost, du{evni zaboluvawa, 706 razni vidovi na fizi~ka inferiornost
(gluvonemost, telesna invalidnost), narkomanija, alkoholisanost,
homoseksualnost i sl., i 2 0 steknati predispozicii koi mo`at
da bidat a) opredeleni biolo{ki i fizi~ki karakteristiki, b) psiholo{ki
karakteristiki - psihopatolo{ki sostojbi, lakomost ili
skr`avost, naivnost, razo~aranost i, v) socijalni osobini - zanimawe,
707 op{testvena polo`ba, 708 osameni lica, lica so opredeleno asoci-
704
Fettah. E. A., Uloga `rtve u odre|ivanju delikta, JRKKP, Beograd, 1970/4,
str. 649.
705
Vidi: Dussich, P. J. Istoriske i kulturne prethodnice viktimizacije `ena,
JRKKP, Beograd. 1984/3-4, str. 257-270.
706
Vidi: A~imovi}, M. Du{evno obolela lica kao `rtve krivi~nih dela, Zbornik
radova Pravnog fakulteta u Ni{u, Ni{, 1979, str. 103-109.
707
Me|u zanimawata koi se najpodlo`ni na rizikot od viktimizacija
naj~esto se spomenuvaat zanimawata: policaec, bankar, po{tenski slu`benik,
medicinski perosnal, taksi voza~, zlatar, prostitutka.
383

jalno povedenie (narkomani, pita~i) i sl.
Mo{ne sli~na e i podelbata na viktimogenite predispozicii
spored nivnata priroda na 1 0 li~ni (pol, vozrast, du{evna zaostanatost
i bolest, alkokolizam, narkomanija, homoseksualnost, ladnokrvnost,
skr`avost i lakomost, razo~aranost, `alost i sl.), 2 0 socijalni
(zanimawe, op{testvena izoliranost, asocijalni povedenija i sl) i 3 0
situacioni (opredeleno mesto, vreme i stek na okolnosti kaj koi
postoi pogolema opasnost da se stane `rtva).
Spored kriteriumot period vo koj nekoe lice, so ogled na negovite
svojstva e predisponiran da stane `rtva na opredeleno krivi~no
delo, se razlikuvaat: 1 0 postojani (postojat vo tekot na celiot `ivot -
vrodenite predispozicii), 2 0 privremeni (vozrast, zanimawe) i, 3 0 minlivi
(alkoholisana sostojba, sostojba na bolest i sl) predispozicii.
Spored ulogata {to ja imaat vo izvr{uvaweto na krivi~noto
delo se razlikuvaat: 1 0 predispozicii {to kaj potencialniot prestapnik
sozdavaat ideja za izvr{uvawe na kriminalnoto povedenie, 2 0
predispozicii {to vlijaat na izborot na `rtvata od strana na prestapnikot
i, 3 0 predispozicii koi na prestapnikot mu go olesnuvaat dejstvieto
na izvr{uvaweto.
5. Krivi~noto delo, pred sî, e plod na interpersonalnite odnosi
na storitelot i `rtvata. Tie odnosi mo`at da proizleguvaat od
eden podolg vremenski period pred izvr{uvaweto, ili pak, da nastanale
neposredno pred izvr{uvaweto na deloto. Ottamu, ispituvaweto na
takvite odnosi ~esto mo`e da gi otkrie ne samo pobudite na deloto,
tuku i pri~inite na izborot na `rtvata i nastanite {to mu prethodele
i go opredelile preminot kon deloto. Ovie istra`uvawa mo`at
vo najgolem broj slu~ai, isto taka, da frlat svetlina i na ulogata na
`rtvata i da objasnat vo kolkava mera tie pridonele vo genzata na
zlostorot. Od tie pri~ini prou~uvaweto na kriminogenezata na
zlostornikot ne mo`e da se oddeli od `rtvata, za{to povedenieto na
zlostornikot i povedenieto na `rtvata vr{at zaemno vlijanie i pretstavuvaat
nerazdelna celina, pove}e ili pomalku kriminogena.
6. Postoeweto na viktimogeni predispozicii i opredelen odnos
me|u storitelot i `rtvata ja zgolemuvaat mo`nosta za viktimizacija,
no mnogu ~esto ne se dovolni do nea i navistina da dojde. Za toa e
potrebno i opredeleno pridonesuva~ko povedenie na `rtvata koe mo-
`e da se sostoi kako vo storuvawe taka i vo nestoruvawe (provokacija,
sorabotka ili u~estvuvawe vo izvr{uvaweto vo krivi~noto delo). 709
708
Op{testveniot status kako viktimogena predispozicija e osobeno
izrazen kaj stranci, emigranti, etni~ki i rasni malcinstva. Vidi: Pe~ar, J.
Migranti kot storilci in `rtve (kaznivih delanj), teorija in praksa, Ljubljana, 1981, str.
111-125.
709
Pove}e za toa vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski
zbor, 1995, str. 163-170.
384

Toa zna~i, deka `rtvata ~esto e vo sostojba da pridonese za izvr{uvawe
na opredeleno krivi~no delo, odnosno da se pojavi kako kriminogen
faktor.
7. Prethodnite razgleduvawa vo osnova se povrzani i zavisni od
sfa}aweto na poimot na `rtvata. 710 Problemot na opredeluvaweto na
poimot na `rtvata e, vsu{nost, glaven kamen na sopnuvawe vo izgraduvaweto
na edinstven pristap vo viktimolo{kite istra`uvawa i
ottamu ostanuva zna~ajno pra{awe na koe vo idnina treba da mu se posveti
pogolemo vnimanie vo smisla na negovo usoglasuvawe. Poradi nadminuvawe
na {areniloto vo ovaa oblast 711 vo "Deklaracijata na OON
za osnovnite na~ela na pravdata za `rtvite na kriminalot i zloupotrebata
na ovlastuvawata" se pravi eden od obidite da se dade op{tova-
`e~ka definicija na `rtvata. So taa definicija se opfateni kako
`rtvite na krivi~nite dela, taka i `rtvite na zloupotrebata na ovlastuvawata
(mo}ta). 712
Kako {to ponapred iznesenoto ve}e mo`e{e da se vidi, nie vo
osnova trgnuvame od stavot na [najder (E. A. Schneider) spored koj pod
poimot `rtva treba da se podrazbere sekoe fizi~ko ili pravno lice
~ii{to dobra, prava, vrednosti i interesi bile neposredno zagrozeni,
710
Iako na{teto krivi~no pravo ne go upotrebuva poimot "`rtva",
tuku samo poimot "o{teten," ~ie zna~ewe ne go objasnuva, smetame deka so tolkuvawe
na negovite odredbi ima mesto za nivna sinonimna upotraba koga se
raboti za subjekt protiv kogo e naso~eno dejstvieto na izvr{uvaweto na krivi~noto
delo.
711
Taka na primer, [eparovi} pravi razlika me|u: 1 0 `rtva na krivi-
~noto delo vo po{iroka smisla (sekoe pravno ili fizi~ko lice na koe so
krivi~no delo neposredno ili posredno mu e zagrozeno, povredeno ili uni-
{teno nekoe dobro ili pravo), i 2 0 `rtva na krivi~no delo vo potesna (pravna)
smisla (fizi~ko lice na koe so krivi~no delo neposredno mu e povredeno
ili uni{teno nekoe dobro ili pravo). Vidi: [eparovi}, Z. Kriminologija..., str.
365.
712
"Pod poimot "`rtvi" se podrazbiraat lica koi individualno ili
kako grupi pretrpele {teta, vklu~uvaj}i go i telesnoto i du{evnoto o{testuvawe,
emocionalno stradawe, materijalna zaguba ili bitno skratuvawe na
osnovnite prava, preku storuvawa ili propu{tawa koi pretstavuvaat kr{ewe
na krivi~noot zakon va`e~ki vo dr`avite ~lenki, vklu~uvaj}i gi i onie zakoni
koi ja zabranuvaat zloupotrebata na mo}ta" (~l. 1 od Deklaracijata).
"Vo soglasnost so ovaa Deklaracija, liceto mo`e da bide smetano za `rtva
bez ogled dali e identifikuvan storitelot, uapsen, ili osuden, i bez ogled na
srodstvoto me|u storitelot i `rtvata. Poimot "`rtva," koga toa e primerno,
isto taka gi vklu~uva i ~lenovite na najbliskoto semejstvo na neposrednata
`rtva, kako i licata koi nastradale pri pru`awe pomo{ na `rtvasta vo nezgoda
ili pri spre~uvawe na krivi~no delo" (~l. 2 od deklaracijata). Vidi:
Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, Grafohartija, Skopje, 1997. str. 245.
385

o{teteni ili uni{teni so kriminalnoto povedenie. Pritoa vo poimot
`rtva na kriminalnoto povedenie gi pomestuvame i subjektite
koi se posredno o{tetetni so krivi~noto delo bez razlika dali toa se:
1 0 konkretni fizi~ki lica (~lenovi na semejstvoto na liceto koe e na
primer, ubieno ili telesno povredeno) ili 2 0 tn. apstraktni `rtvi
(`rtvi na tn. krivi~ni dela bez `rtvi - "victimles crime") pod koi se
podrazbiraat site subjekti (op{testveni grupi, op{testveni organizacii,
dr`avata, javniot red i sl.) ~ii dobra, prava, vrednosti i
interesi bile neposredno ili posredno zagrozeni, o{teteni ili uni-
{teni so kriminalnoto povedenie. 713
8. Tipologiite na `rtvite e isto taka zna~ajno pra{awe koe se
zafa}a vo re~isi site istra`uvawa od oblasta na viktimologijata. Tipologiite
na `rtvite se zasnova vrz istata postapka kako i sozdavaweto
na tipologiite na prestapnicite. So opredelen tip ne se opfa}a
individuata, ni grupi na poedinci, tuku kompleks od karakteristiki
koi se zaedni~ki za brojni poedinci koi sekoga{ se nao|aat vo opredelena
korelacija so ostanatite nivni me|usebni razli~ni karakteristiki.
Pritoa, sekoja poedine~na individua e pretstavnik na tipot.
Karakteristikite na razli~nite tipovi ne mora me|usebno da se
isklu~uvaat tuku edna individua mo`e istovremeno ili sukcesivno da
mu pripa|a na razni tipovi (me{ovit tip). 714
Treba da se podvle~e deka se raboti za interesni tipologii me-
|u koi ima i dobar del so nesomnena istra`uva~ka i preventivna vrednost.
Naj~estite kriteriumi za nivnoto sozdavawe se: pridonesot na
`rtvata vo izvr{uvaweto na deloto, obem na vinata na `rtvata, opredeleni
viktimogeni predispozicii, poimot na `rtvata vo po{iroka
smisla, kako i opredeleni me{oviti elementi. Od brojnite podelbi
{to na opredelen na~in go objasnuvaat povedenieto na `rtvata so koe
se pridonesuva za nastanuvaweto na krivi~noto delo se ~ini dosta
prifatliva ovaa {to ja dava Fatah. 715 Spored nego, tie povedenija se
delat na provokacii i sorabotka ili u~estvuvawe vo izvr{uvaweto na
krivi~noto delo i ottamu zboruva za 1 0 `rtva - provokator i 2 0 `rtva
koja u~estvuva vo deloto.
1 0 @rtvata - provokator igra re{ava~ka uloga od etiolo{ko
stojali{te, za{to so sopstveni postapki go pottiknuva prestapnikot
za izvr{uvawe na krivi~noto delo, sozdava ili go pomaga sozdavaweto
na pogodna situacija za premin kon deloto. Spored Fatah, postojat dva
glavni vidovi na `rtvi - provokatori: pasiven i aktiven tip.
a) Pasivniot tip (indirektna provokacija) e lice koe so svojate
nebri`nost ili netpretpazlivost ja sozdava i ja pomaga situaci-
659.
713
Vidi: Schneider, H. J. "Victimologie" Tubingen, 1975, str. 24.
714
Vili}-Ristanovi}, op. cit. str. 398.
715
Fattah. E. A. Uloga `rtve u odre|ivanju delikta, JRKKP, 1970/4. str. 658-
386

jata pogodna za zlostorstvo, so {to go pottiknuva prestapnikot na
akcija. Toa e sopstvenikot koj go ostava svojot avtomobil nezaklu~en
so sî klu~evite vo nego. Toa e trgovecot koj svojata stoka ja izlo`uva
na primamvliv na~in, na dofat na mu{teriite ili na minuva~ite bez
nikakov ili, skoro bez nikakov nadzor.
b) Aktivniot tip (direktna provokacija) igra poaktivna i
poneposredna uloga vo zapo~nuvaweto na zlostorstvoto. Postojat dve
vida na ovoj tip: ba) @rtva koja se soglasuva i koja pottiknuva na
akcija. Ovoj tip `rtva go saka zlostorot i pravi sî za da go predivika:
taa ja prezema inicijativata, pottiknuva, bara, moli i go prokolnuva
storitelot da intervenira. Ovaa `rtva koja pottiknuva, bara i moli
~esto se sre}ava vo izvesni posakuvani slu~ai na ubistvo, isto taka
me|u maloletnite lica koi go pottiknuvaat storitelot da gi naru{uva
zakonite koi se opredeleni za nivnata za{tita. Toa e slu~aj i so liceto
koe pottiknuva nekogo za da bide osakateno so cel da ja izbegne voenata
obvrska ili slu~aj na `ena koja umira po pometnuvawe prezemeno
na nejzino insistirawe. Ovaa kategorija na "`rtvi" ~esto se
me{a so storitelot ili sou~esnikot. bb) @rtva koja ne se soglasuva i
koja predivikuva akcii (agent - provokator). Sprotivno na prethodniot
tip, ovde `rtvata ne pottiknuva na aktot, no go predizvikuva so
svoite postapki. Glavni podvidovi se: `rtva na zlostorot izvr{en od
drug vo nu`na odbrana (toa se `rtvi koi so svoite napadi predizvikuvaat
napad vrz sebe), `rtva koja grabi vo propast (ovoj izraz go ozna-
~uva liceto koe go predivikalo krivi~no delo storeno protiv nego so
toa {to prvo posegnalo kon upotreba na fizi~ka sila, ili poka`alo
nekakvo oru`je, naneslo udari i sl.), `rtva koja so nespravedlivi dejstvija
ili so navredi upateni kon storitelot ja odzema negovata ladnokrvnost
i go pottiknuva na napad.
v) Ako `rtvata - provokator igra presudna uloga vo genezata na
zlostorstvoto i vo negovoto zapo~nuvawe, ulogata na `rtvata koja u~estvuva
vo deloto glavno se odnesuva na fazata na izvr{uvaweto. Participacijata
na `rtvata mo`e da se sostoi vo pasiven stav koj go pravi
mo`no ili go olesnuva izvr{uvaweto na deloto, ili pak, mo`e da
dobie forma na aktivna pomo{ ili aktivno pomagawe. va) Pasivniot
tip, se odlikuva so pasiven stav pogoden da dobie pove}e formi: obi-
~na `elba (`rtvata saka deloto da bide izvr{eno), soglasnost (poradi
ubeduvawe, poradi nepoznavawe na prirodata na krivi~noto delo, so
ogled na godinite na `ivotot ili poradi nekoj umstven nedostatok),
pot~inetost, rezignacija; dosluh; ramnodu{nost, nebre`nost, apatija,
letergija. Site ovie stavovi se pogodni za izvr{uvawe zlostorstvo, a
da ne dostignat stepen na soglasnost. vb) Aktivenot tip se javuva koga
`rtvata aktivno u~estvuva vo krivi~noto delo. Ovoj tip mo`e da se
ozna~i so pove}e izrazi: `rtva koja pridonesuva, `rtva koja sorabotuva
(`rtva sorabotnik), `rtva koja pomaga. Vo site ovie slu~ai `rtvata
igra aktivna uloga vo izvr{uvaweto na krivi~noto delo ottamu
387

{to go izvr{uva deloto zaedno so storitelot (maloletna devojka koja
se soglasuva vo slu~aite na siluvawe), ili so pru`awe na pomo{ na
izvr{itelot ili na bilo koj na~in go pomaga (maloletna devojka koja
se soglasuva vo izvesni slu~ai na kidnapirawe). 716
Opredeleni tiopologii na `rtvi izgradile i Hentig (H. Hentig)
Mendelson (Beniamin. Mendelsohn), 717 Xuilota (Gugliemo Gulotta), 718 [ulc
(L. G. Schultz), Sparks (Richad. F. Sparks), Asua (Jimens de Asua), Selin (T.
Sellin) 719 kako i Skaberne (B. Skaberne) 720 i dr. Zna~ajni tipologii se i
716
Za prilagoduvaweto i primenata na ovaa tipologija kaj istra`uvaweto
na krivi~nite dela ubistvo vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija,
ste. 163-166.
717
Spored vlijanieto vo nastanuvaweto na krivi~noto delo Mendelson
("La victimologie" Revue Internationale de criminologie et de police teshnique,
1956/2, str. 95-109) vr{i podelbata na: 1 0 celosno nedol`na `rtva (dete kako
`rtva na ~edomorstvo, du{evno bolno lice i sl.), 2 0 `rtva so nezna~itelna
vina i `rtva vrz osnova na neznaewe (`ena koja predizvikuva pometnuvawe od
~ii posledici go zagubuva `ivotot), 3 0 `rtva koja e ednakvo vinovna kako i
prestapnikot, odnosno dobrovolna `rtva (`rtva na eutanazija), 4 0 `rtva koja
e pove}e vinovna za deloto odo{to negoviot storitel (lice koe pottiknalo
drug da go izvr{i krivi~noto delo ili `rtva na nevnimanie), 5 0 `rtva koja e
edinstveno vinovna (napa|a~ koj e ubien vo samoodbrana) i, 6 0 prividna ili
simulirana `rtva (paranoidno lice, senilno lice, odmazdoqubivi lica).
718
Ovoj avtor razlikuva dve osnovni tipovi na `rtvi: la`ni i vistinki
`rtvi. Me|u la`nite `rtvi gi pomestuva: 1 0 `rtvite simulanti koi
poradi odmazda, ucena, izbegnuvawe na sopstvenata odgovornost ili od druga
pri~ina se prika`uvaat za `rtvi iako e jasno deka nemalo viktimizacija, i 2 0
zamisleni ili imaginarni `rtvi koi se ubedeni vo svojata polo`ba na `rtva
(lica koi stradat od paranoja ili histerija). Vistinsakite `rtvi najprvin gi
deli na dve golemi grupi: A) lica koi so svoeto dejstvie ne pridonesle na viktimizacijata.
Toa se slu~ajni `rtvi (lica protiv koi storitelot ne dejstvuval,
me|utoa vr{ejki go dejstvieto izvr{uvaweto se soglasil so nivnata povreda
ili zagrozuvawe (eventualna umisla) - pri grabe` na banka storitelot
upotrebil ogneno oru`je za da go zapla{i blagajnikot, poradi {to povreduva
slu~aen minuva~. B) `rtvi sou~esnici, me|u koi se razlikuvaat: a) `rtva
zaradi nevnimanie (lica vo soobra}ajni nesreki, pijanici, lica koi
nestru~no rakuvaat so opasni predmeti), b) alternativni `rtvi (pri dueli,
na primer, sekoj od u~esnicite se soglasuva so taa uloga), v) `rtvi
provokatori (viktimizirani poradi svojata po~etna uloga) i g) namerni
`rtvi (kaj eutanazijata taa se stremi da bide li{ena od `ivot). Ignjatovi|, \.
op. cit. str. 180-181.
719
Sumaren prikaz na tipolo{kite klasifikacii na ova grupa avtori
mo`e da se najde vo studijata na Ristanovi}, V. N. Uticaj `rtve na pojavu kriminaliteta,
str. 44-49.
388

onie koi se odnesuvaat isklu~ivo na `rtvata na krivi~noto delo ubistvo.
721 9. Na krajot e bitno nakratko da se zadr`ime i na tn. krivi~ni
dela bez `rtva (victimless crime). Prviot avtor {to uka`a na ovie dela
e [ur (Edwin Schur). Toa se dela kaj koi postojat dobra, odnosi, vrednosti,
i interesi koi se zagrozuvaat, povreduvaat ili uni{tuvaat, me|utoa
te{ko e da se identifikuvaat nivnite `rtvi kako opredelen poedinec
ili grupa na lu|e. Dotuka postoi op{ta soglasnost vo teorijata
me|utoa, problemi nastanuvaat toga{ koga oddelni avtori nastojuvaat
da opredlelat koi se tie krivi~ni dela. Taka, spored edno sosema prifatlivo
stojali{te, "pokraj ostanatite, vo ovie dela spa|aat krivi-
~nite dela na zagrozuvawe na sigurnosta, krivi~nite dela protiv moralot,
krivi~nite dela protiv protiv dr`avata itn". 722
Za razlika od prethodnoto, povedeni od opredeleni od amerikanskata
i nekoi drugi zakonodavni praktiki, kade kako krivi~ni da se
inkriminiraat brojni sociopatolo{ki pojavi, postojat avtori koi
pod poimot krivi~ni dela bez `rtva gi podrazbiraat isklu~ivo delata:
opivaweto i srodni dela, skitaweto i pite~eweto, komarot, prostiucijata,
homoseksualizmot, zloupotrebata na drogi, mladala~ki delikti
(begawe od doma, bezdelni~ewe) i sl. Ottamu, osnovano se izvlekuva
zaklu~ok deka krivi~nite dela bez `rtva, se povedenija koi spa-
|aat vo kategorijata ozna~ena kako mala prohibita i deka spored toa ne
pretstavuvaat zlostorstva po sebe (per se), tuku dela koi se krivi~ni
poradi voljata na zakonodavecot, odnosno za dela koi vo krivi~niot
zakonik ne moraat nu`no da figuriraat. 723 Vakviot zaklu~ok me|utoa,
e neosnovan dokolku vo ramkite na ovie dela sosema opravdano i ispravno
se pomestat i inkriminiranite povedenija poso~eni spored prvoto
stojali{te.
10. Vo kriminologijata postojat i mo{ne golem broj drugi teorii
koi ovde nema potreba posebno da se prika`at ottamu {to ne zaslu`uvaat
da im se pridade seriozno zna~ewe, ili zatoa {to pretstavuvaat
samo za~etoci na eden nedovolen zaokru`en sistem na idei so
mal broj pretstavnici koi sî u{te dokraj ne si obezbedile po{irok
probiv me|u stru~wacite od ovaa oblast.
720
Skaberne, B. Pomambnost pravilnega obrazovanja otrok in mladoletnikov
ki so bili `rtve kazenskih delanj, Revijo za kriminalistiko in kriminologijo, Ljubljana,
1969/4. str. 259-265
721
Za nekoi od tie klasifikacii vidi: Kapama|ija, B. str. 143, Vukovi},
[, str. 111-112, Salihu, I, str. 161, Simi}, str. 8-12, Sulejmanov, Z. Ubistvata vo
Makedonija, str. 168-170.
722
Jankovi}, I, Smrt u prisustvu vlasti, Izdava~ko istra`iva~ki centar SSO Srbije,
Beograd, 1985, str. 8.
723
Vidi: Ignjatovi}, \. op. cit. str. 182.
389

11. Najaposle, so ogled na toa {to ova e poslednata kriminolo-
{ki pristap {to ovde go analizirame, 724 smetam deka e nu`no da se
istaknat u{te nekolku zna~ajni momenti. Ona {to najprvin lesno mo-
`e{e da se zabele`i e deka na krajot na sekoj od izlo`enite teoretrski
pristapi voobi~aeno se govori za nivniot pridones, negativnite
strani, a ponekoga{ i za dilemite okolu toa dali opredeleni stavovi
na konkretnata teorija treba pozitivno ili negativno da se vrednuvaat.
Takvoto izlo`uvawe od ~isto metodolo{ki pri~ini i nie go sledevme
vo ovoj u~ebnik. Moj stav e me|utoa, deka ocenkite na opredelena
teorija sekoga{ treba da se tretiraat kako subjektiven stav na kriminologot
{to ja vr{i interpetacijata. Uka`uvaweto na ovoj element
ima za cel i na{ite razmisluvawa da se sfatat vo taa nasoka, za{to e
neodminliva vistinata deka subjektivniot stav na avtorot sekoga{ e
opredelen od negoviot osnoven teorestaki pristap, {to nu`no e slu~aj
i so na{iot, za koj }e zboruvame ne{to podocna. Navedenoto nastojuvavme
da go izbegneme so po{irok prikaz na samite teorii i so {to e
mo`no pokratok i neophoden na{ kriti~ki osvrt. Za toa veruvam deka
nema da ni bide prefrleno, ako od ni{to drugo, barem poradi retkata
mo`nost od edno mesto da se dobie iscrpna pretstava za seto ona {to
se slu~uvalo i se slu~uva vo oblasta kriminolo{kata misla. Toa, od
druga strana, ovozmo`uva polesno da se sledat natamo{nite izlagawa
i vo zavisnost od toa da se izvlekuvaat samostojni i diferencirani
zaklu~oci za seto ona {to e zna~ajno ili neva`no, nadminato ili sovremeno
vo kriminologijata.
VI. PREGLED NA OSNOVNITE KONCEPTI ZA ETIOLOGIJATA
NA KRIMINALITETOT
Ako se pojde od faktot deka etiologijata pretstavuva centralno
podra~je na sekoe kriminolo{ko istra`uvawe najprvo e nu`no da
se sogleda poimot na kriminalnata etiologija i sistematizacijata na
nejzinata materija. [to se odnesuva do prvoto pra{awe vo kriminologijata
kako posebna nau~na disciplina so poimot etiologija se ozna~uva
ona nejzino podra~je {to se zanimava so utvrduvaweto na kauzalnite
vrski i zakonitostite na kriminalitetot: etiologijata pretstavuva
724
Vo kriminologijata postojat i mo`ne golem broj drugi teorii koi
ovde nema potreba posebno da se prika`at bilo zatoa {to ne zaslu`uvaat da
im se pridade seriozno zna~ewe, ili ottamu {to pretstavuvaat samo za~etoci
na eden nedovolen zaokru`en sistem na idei so mal broj pretstavnici koi sî
u{te dokraj ne si obezbedile po{irok probiv me|u stru~wacite od ovaa
oblast. Za nekoi od ovie teorii vidi pove}e kaj: Vili}-Ristanovi}, op. cit. str.
265-267 (teorija na oportunitetot) i kaj Ignjatovi}, \. op. cit. str. 139-140 (feministi~ki
pristap).
390

nauka (logos) za pri~inite (aitia) na kriminalnite povedenija na ~ovekot.
Od povrzuvaweto na ovoj poim so negovata funkcija i zna~ewe
za prou~uvaweto na kriminalnite povedenija mo`e lesno da se izvede
i odgovorot na vtoroto pra{awe - za sistematizacijata na etiolo{kata
materija. Vo ovaa smisla problemite {to gi prou~uva kriminalnata
etiologija mo`e da se sistematiziraat na sledniov na~in: kriminalnata
etiologija treba da gi osvetli i da gi objasni kauzalnite vrski i
odnosi me|u razli~nite negativni vlijanija od objektiven i subjektiven
karakter i pojavata kako individualna i masovna op{testvena
pojava. Vo taa nasoka taa treba da gi spoznae zakonitostite na javuvaweto
na krivi~nite dela preku utvrduvaweto na dejstvoto na op{tite
(korenite), neposrednite i drugite determinanti na kriminalnata pojava
vo opredeleni prostorni, vremenski i socijalni ramki.
Etiologijata na kriminalitetot, vsu{nost, treba da odgovori
na slednive pra{awa:
a) Koi se tie objektivni i subjektivni okolnosti (pri~ini i
uslovi) {to go predizvikuvaat i ovozmo`uvaat kriminalitetot kako
poedine~na i masovna pojava vo svetlina na materijalisti~kiot filozofski
poim na kauzalitetot vo oblasta na socijalnite pojavi, i
b) Zo{to kriminalitetot se javuva vo opredelena sredina i pokraj
postoeweto na krivi~nopravni normi, sankcii i drugi merki za
negovo represivno i preventivno spre~uvawe.
Utvrduvaweto na pri~inskite vrski za pojavata i razvojot na
odredena op{testvena pojava ima svoe humano, mobilizatorsko i prakti~no
zna~ewe. Toa im ovozmo`uva na lu|eto da gi sfatat zakonitostite
{to vladeat vo manifestiraweto na op{testvenite pojavi i so
ogled na toa da prezemat akcii {to }e ovozmo`at nivno menuvawe, usovr{uvawe
ili spre~uvawe. Brz poznavaweto na pri~inskite vrski i
odnosi i zakonitostite vo nivniot razvoj ne mo`at da se objasnat i
predvidat op{testvenite pojavi, nitu pak da se planira menuvaweto na
op{testvenata stvarnost. Ottuka, utvrduvaweto na kauzalitetot na
kriminalnite kako svoevidna negativna op{testvena pojava se nametnuva
kako mnogu zna~aen problem vo istra`uvawata. Od tie pri~ini
kriminalitetot voop{to i negovite posebni oblici bile predmet na
postojan interes na mnogubrojni kriminolo{ki istra`uvawa. Me|utoa,
so ogled na toa koi faktori se smetale i istaknuvale kako prioritetni,
su{tinski i re{ava~ki vo nivnoto predizvikuvawe i so
ogled na toa od koj osnoven metodolo{ki pristap mu se prio|alo na
ovoj problem, vo kriminolo{kata literatura dosega se razvile pove}e
razli~ni u~ewa koi vo osnova mo`at da se svedat na dve: gra|anski i
marksisti~ki.
391

392
1. TEORIJA NA FAKTORI
1. Vo prou~uvaweto na determinimot na kriminalnite odnesuvawa
vo gra|anskite teorii glavno se razvile pove}e osnovni teoretski
i metodolo{ki pristapi koi vo ovaa oblast se prezemeni od drugite
nau}i i osobeno od sociologijata. Soglasno eden od tie pristapi
se razvile tn. faktorski teorii. 725 Spored ovie teorii vo objasnuvaweto
na pri~inite na kriminalitetot se trgnuva od ~etiri osnovni
grupi kriminogeni faktori: biolo{ki, psiholo{ki, psihosociolo-
{ki, psihopatolo{ki i socijalni. Na toj na~in se razvile posebni
u~ewa za kriminalitetot so mnogubrojni vnatre{ni varijanti. 726 Za
site ovie teorii e karakteristi~no toa {to tie ja simplificiraat
pojavata na kriminalitetot i so ogled na toa ne mo`at da dadat nejzino
celosno i validno objasnuvawe. Od nivni aspekt pri~inite na kriminalitetot
se sogleduvaat samo vo dejstvuvaweto na eden (monisti~ko
gledi{te) ili grupa (pluralisti~ko gledi{te ili multifaktorski
pristap) apsolutizirani faktori od opredelena oblast na stvarnosta.
727 Nivnite protagonisti ne mo`at ili ne sakaat da sfatat deka
725
"Za osnova~ na ovoj pravec vo kriminologijata se smeta amerikanskiot
prihijatar Viljem Hejli (Willieam Healy). Glavnata teza na multifaktorskata
teorija e deka kriminalitetot e proizvod na golm broj na raznovidni
faktori koi se razlikuvaat kaj razli~ni prestapnici, koi me|usebno se
mehani~ki povrzani i koi ne mo`at da bidat klasifikuvani spored nekoj
op{t i univerzalen kriterium. Sekoj od tie faktori igra opredelena uloga
vo oddelni slu~ai na kriminalnoto povedenie, a razlikata e ednistveno vo
toa {to oddelni faktori po~esto se povrzani so kriminalitetot od drugite.
Multifaktorskata teorija e koristena kako za objasnuvawe na poedine~nite
kriminalni povedenija (Healy, Burt, Glueck), taka i za analiza za razlikite vo
nivoto na kriminalitetot (Ogburn, Reckless)." Gassin, R. op. cit. str. 189.
726
Vrz osnova na ovoj pristap se razvile biolo{kite teorii (teorija
na biokonstitucionalnata uslovenost, za nasleduvaweto, endokrinolo{kata
teorija, rasnata teorija, za povrzanosta na telesnata konstitucija so kriminalitetot,
za nenormalnosta na hromozomite i biosocijalnata teorija), psiholo{kite
teorii (teorija na inteligencijata, na neprilagodenosta, na frustracijata,
na uslovuvaweto i psihoanaliti~kite teorii), psihopatolo{kite
teorii i sociolo{kite teorii (za socijalnata sredina, za socijalnata diferencijacija
i diferencijalnata identifikacija).
727
Poradi nesomneno utvrdenite rezultati od opredeleni empiriski
istra`uvawa i proverkite {to poka`aa deka nekoi faktori se nedovolni da
gi objasnat site vidovi kriminalitet, nekoi protagonisti na ovie u~ewa postepeno
gi napu{tija svoite ekstremni sfa}awa vo pogled na nivnoto dejstvuvawe.
Toa e slu~aj osobeno so ponovite varijanti na ovie teorii koi na opredelen
na~in go zafa}aat i dopolnuvaat vlijanieto na faktorite {to doa|aat
od drugite oblasti na prirodata i op{tetstvenata stvarnost. Me|utoa, i po-

kriminalitetot e slo`ena op{testvena pojava {to mo`e da ja predizvikuvaat
samo slo`eni pojavi i pri~ini, odnosno mnogubrojni faktori
od site oblasti na objektivnata stvarnost preku svoeto zaemno i
isprepleteno dejstvo. Niv im e tu| sekoj obid da navlezat vo seopfatnata
povrzanost na pojavite i podlabokite pri~inski vrski so ogled
na karakterot i intenzitetot na nivnoto vlijanie, a najmalku da gi sogledaat
po{irokite op{testveni procesi i odnosi duri i toga{ koga
kriminalitetot go posmatraat od socijalen aspekt. Bez ogled na toa
dali se javuvaat vo svojot monisti~ki ili pluralisti~ki vid, site
ovie teorii se zadovoluvaat samo so istaknuvaweto na dejstvoto na
opredelen broj faktori i ne navleguvajki vo nivnata analiza ne zboruvaat
za pri~inski faktori, tuku za konstelacija na faktori. Vo taa
smisla nivnata vrednost e deskriptivna a ne kauzalna, osobeno ako se
zeme deka osvetluvaweto na kauzalnite vrski bara me|u drugoto postoewe
na edna cvrsto zasnovana op{testveno teoretska osnova koja{to
ovie teorii ja nemaat. I bidej}i mehani~koto dejstvuvawe na ovie raznovidni
faktori go prou~uvaat bez da go osmislat vo nekoi poopstojni
teoretski ramki, kriminalitetot go doveduvaat vo vrska samo so
osobinite na poedincite i na toj na~in go posmatraat i go opredeluvaat
kako isklu~itelno poedine~na pojava. Toa izu~uvawe se sveduva
na utvrduvawe na postoeweto na opredelni empiriski okolnosti i statisti~ki
korelacii od zna~ewe za kriminalnoto povedenie. 728 Trgnuvaj}i
od idejata da go objasnat i da go predvidat kriminalnoto povedenie
samo vo individualni slu~ai, mnogu ~esto se zafa}aat so konstruirawe
na prognosti~ki tablici {to re~isi sekoga{ imaat somnitelna
nau~na vrednost.
2. Vo odnos na monisti~koto gledi{te, Eliot go dava slednovo
objasnuvawe: "Krivi~nite dela se dvi`at od sitna kra`ba do ubistva
so umisla i pritoa e o~igledno deka privle~nosta na edno jabolko za
edno gladno dete e ne{to razli~no od impulsot da se ubie soperni~kiot
gangster ili qubovnikot na soprugata". Vo ovaa smisla na drugo mekraj
toa, tie sepak se potpiraat vrz opredelen broj prioritetni okolnosti na
koi im davaat dominantno zna~ewe. Povikuvaweto na drugite vlijanija nim
im slu`i samo kako dopolnitelen argument za potvrduvawe na osnovnite pojdovni
stojali{ta. Tipi~en primer na vakvo tolkuvawe zastapuva klini~kata
kriminologija.
728
Taka Lawel-Lavastin vo deloto "Kratok pregled na kriminologijata"(str.
124) velat deka nekoi avtori smetaat oti nepismenosta e kriminogen
faktor, dodeka drugi takvo zna~ewe í pridavaat na pismenosta. Na sli~en na-
~in se istaknuvaat siroma{tvoto i bogatstvoto. Zatoa kriminologot treba da
bide pretpazliv pri tolkuvaweto na statisti~kite podatci. Ottuka, navedenite
avtori istaknuvaat deka pri objasnuvaweto na kriminalitetot ne treba
da se zboruva za negovite pri~ini, tuku za zaemnite odnosi na faktorite preku
koi edinstveno mo`e da se sfati zlostorni~kata pojava.
393

sto, Eliot prodol`uva: "Sme{no e da se pretpostavi deka ista okolnost
naveduva edna `ena da go ubie svojot ma`, eden bankar da proneveri
pari, edno dete da ukrade detski pi{tol, na~elniot protivnik na vojnata
da go odbie stapuvaweto vo voena slu`ba ili komunistot da izvr{i
krivokletstvo. Sepak mnogu seriozni nau~nici pri~inata na protivop{testvenoto
povedenie se obiduvale da ja svedat na nekoj edinstven
faktor {to bi va`el za celosno razli~ni `rtvi na zabranetoto
povedenie. 729 Raznovidnosta i vidot na krivi~nite dela, veli natamu
istiot avtor, ne dopu{taat da se prifati kakva i da e edinstvena su{-
tina od presudno zna~ewe koja bi funkcionirala kako promenliva (varijabla).
Ubistvoto, bigamijata, kra`bata, manipulaciite so glasa~ki
kutii, krivokletstvo, proneverata, predavstvoto, naru{uvawata na soobra}ajnite
propisi - seto toa se krivi~ni dela, me|utoa nemame pri-
~ina da pretpostavime deka site pobudi za nivno predizvikuvawe potteknuvaat
od ist izvor ili deka se pottiknati od ist vid faktori na
sredinata. Mal broj medicinski nau~nici bi ja prifatile teorijata
na hiroprakti~arite deka site bolesti se posledica na rbetnite naru-
{uvawa, iako mo`e da se utvrdi deka najgolemiot broj bolki se ~uvstvuvaat
vo toj del na nervniot sistem. 730
Sli~no e i so multifaktorskiot pristap. Nepovolnite doma-
{ni okolnosti, mobilnosta, lo{oto vrabotuvawe, nevrabotenosta, niskiot
stepen na obrazovanie, slaboto posetuvawe na crkvata, otsustvoto
na prikladni dejnosti za razonoda - site tie okolnosti se javuvaat
vo golem procent na slu~ai. Tie raznovidni nepovolni okolnosti mo-
`at da ja sledat kriminalnata dejnost, me|utoa ne mora nu`no da go
objasnata krivi~noto delo, za{to kaj nekoi kriminalci gi nema tie
okolnosti. Tie, na primer, ne objasnuvaat zo{to eden imoten ~ovek ja
ubiva svojata `ena, nitu zo{to eden bankar proneveruva viskoku sumi
na pari. 731
3. Od seto {to be{e navedeno za ovie teorii, mo`e slobodno da
se ka`e deka se ednostrani, nerealni i nesigurni i kako takvi ne mo`e
da pretstavuvaat pojdovna osnova za objasnuvawe na kriminalitetot
voop{to, nitu pak na negovite posebni oblici. Ili, poinaku re~eno,
tie ne mo`at da poslu`at kako sigurna nau~na i metodolo{ka osnova
za utvrduvawe na kauzalnite faktori na kriminalitetot, odnosno na
bilo koj nivni poseben i ~esto izrazen oblik. Nivnata svetla strana
se sostoi edinstveno vo toa {to podrobno go razrabotile vlijanieto
na opredeleni kriminogeni faktori kako i vo primenata na analiti-
~kiot metod na prou~uvaweto na kriminalitetot.
729
Eliot, M. op. cit. str. 324 i 328.
730
Ibid, str. 326
731
Ibid, str, 329.
394

2. FUNKCIONALISTI^KI PRISTAP
1. Vo neuspehot na ovoj na~in da se objasnat site podra~ja na
kriminalnoto povedenie se baraat novi pati{ta za re{avawe na ovoj
slo`en op{testven problem. Zatoa, kako edna od mo`nite solucii za
re{avawe na pra{aweto na kriminalniot determinizam, se nudi funkcionalizmot
732 i negoviot metod na funkcionalna analiza. 733 Za funkcionalizmot
e me|utoa karakteristi~no deka u{te na startot ne
uspeva da najde odgovor na postavenite zada~i, za{to za kriminalitetot
ne se interesira kako za konkreten individualen i op{testven
problem, tuku za negovata uloga (funkcija) vo odr`uvaweto na op{testveniot
sistem koj empiriski se poklopuva so globalnoto op{testvo
(so op{testveniot poredok kako osnovna analiti~ka edinica i so negovite
delovi i funkcii). Se poa|a od toa deka so pomo{ na modelot
na op{testveniot sistem (povrzan so kulturniot sistem i sistemot na
li~nosta) i so metodot na funkcionalnata analiza mo`at da se objasnat
site op{testveni pojavi. Op{testvenite pojavi, me|u koi spa|a i
kriminalnoto povedenie, vsu{nost, se objasnuvaat so celite za koi
slu`at i na toj na~in {to se otkrivaat potrebite {to gi zadovoluvaat.
734
732
Funkcionalizmot e sociolo{ka teorija {to nastana kako reakcija
na bihejvioristi~kiot pravec vo gra|anskata sociologija. Toj pretstavuva vode~ka
koncepcija vo amerikanskata sociogija. Negovi najzna~ajni pretstavnici
se: Bronislav Malinovski (Bronislaw Malinowski, 1844-1942), A. R. Radklif -
Braun (Alfred Reginald Radcliffe-Brown, 1881-1955), Talkot Parsons (Talkot Parsons),
Kurt Levin (Kurt Lewin, 1890-1947) i dr. Vrz osnova na ovoj pristap, kako
{to imavme prilika da vidime, vo kriminologijata se razvile: teorijata na
op{testvenata dezorganizacija, teorijata na anomija i teorijata na potkultura
i kontrakultura.
733
Fukcionalnata analiza pretstavuva metod so ~ija primena se utvrduvaat
funkciite na delovite (elementite) na op{testvenata struktura (socijalniot
sistem), povrzanosta i me|usebite funkcionalni zavisnosti na
oddelnite delovi na taa celina. Bitna pretpostavka za primena na ovaa analiza
e definiraweto na celinata, t.e. opredeluvaweto na osobinite i granicite
na sistemot (globalno op{testvo, op{testvena grupa, organizacija, institucija
i sl), vo ~ii ramki se saka da se sogledaat funkcionalnite vrski.
Vidi podrobno: [e{i}, B. Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Nau~na knjiga,
Beograd, 1982, str. 160-168.
734
"Funkcionalistite smetaat deka op{testvenite pojavi mo`at da se
objasnat samo kako funkcija na opredeleni ~ove~ki potrebi. Imeno, ~ovekot
mora da zadovoli opredeleni potrebi, a kako funkcija na tie potrebi nastanuvat
opredeleni op{testveni institucii. Na primer, kako funkcija na ~ovekovite
potrebi za prodol`uvawe na vidot nastanuvaat instituciite na brakot
i semejstvoto, kako funkcija na trudot nastanuvaat alatite i ma{inite,
395

Pojdovniot stav na funkcionalizmot e sodr`an vo idejata za
funkcionalnoto edinstvo na op{testvoto (beskonflikten i stati~en
op{testveniot sistem), kako celina na skladno povrzani i integrirani
delovi koi deluvaat so dovolen stepen na vnatre{na harmonija i
usoglasenost. 735 Sekoj op{testven oblik, institucija i pojava, so samoto
toa {to postoi ima nekoja pozitivna funkcija so koja se pridonesuva
za odr`uvawe na postojnata sostojba na op{testvoto. Ottamu,
tie delovi se objasnuvaat od stojali{e na nivnite funkcii (ulogi)
{to gi imaat za zadovoluvawe na potrebite na celinata (pridonesot za
zacvrstuvawe na edinstvoto - odr`uvaweto na op{testvoto). Centralnata
uloga vo toa ja ima zaedni~kiot sistem na vrednosti (soglasnosta
na voljite - konsenzusot). Razli~nite delovi i nivnite funkcii,
normativniot sistem gi naso~uva vo o~ekuvana nasoka {to stanuva vnatr{na
smisla i kriterium za individualnoto odnesuvawe. Ottuka proizleguva:
odnosot me|u op{testvoto i poedinecot se sfa}a kako mehani~ki
odnos na celinata i delot (celinata oli~ena vo op{testvoto i
li~nosta so nejzinata uloga {to ja ima vo odr`uvaweto i funkcioniraweto
na op{testvoto). Na toj na~in li~nosta kako del od op{testvoto
se posmatra kako negova pasivna emanacija, a ne kako aktiven
u~esnik {to go menuva op{testvoto. Pritoa, ne se navleguva vo pra{aweto
za povolnosta na toa op{testvo od aspekt na negovite individualni
potrebi. Soglasno toa, za funkcionalizmot devijantnite li~nosti
(li~nostite so disfunkcionalno odnesuvawe) ne se proizvod na dadenata
op{testvena struktura, tuku vo prv red patolo{ki li~nosti,
inficirani so nekoj vid isklu~itelna bolest. Taa bolest mo`e da
bide rezultat na: 1 0 neuspehot vo procesot na socijalizacijata, 2 0 psihi~ki
povredi kako proizvod na te{kotiite da se deluva vo soglasnost
so pravilata koga tie go ote`nuvaat ispolnuvaweto na izvesni li~ni
potrebi, i 3 0 traumi koi nastanuvaat koga poedinecot e izlo`en na konfliktni
normi. 736
Za osnoven predmet na svoite istra`uvawa funkcionalizmot,
zna~i go zema op{testveniot sistem koj pretstavuva apstrakten model
za objasnuvawe na site op{testveni pojavi isklu~ivo so posredstvo na
drugi op{testveni pojavi. Globalnoto op{testvo, spored toa, e sostaveno
od niza delovi (strukturni elementi) i niza op{testveni fukako
funkcija na potrebata za za{tita na teloto nastanuva opredeleni kulturi
na oblekuvaweto, ishrana, gradba na stanovi itn." Tubi}, R. Enciklopediski
re~nik marsisti~kih pojmova, 1974, str. 122.
735
Devijantnoto i prestapni~koto povedenie pretstavuva nar{uvawe
na taa op{testvena soglasnost izrazena vo zaedni~ki vrednosti i normi.
Ottamu, mehanizmite na op{testvemnata kontrola so koi takvite povedenija
se kaznuvaat imaat za cel da gi zajaknat i potvrdat porane{nite grupni vrednosti
i normi.
736
Vidi: Pe~ujli}, M. Horizonti revolucije, Beograd, 1970, str. 10-24.
396

nkcii. 737 Op{testveniot sistem e samo posledica od dejstvuvaweto na
funkciite. Me|utoa, tie funkcii sepak vo prv red zavisat od op{testveniot
sistem, bidejki toj pretstavuva edinstvena sila {to e vo mo-
`nost da gi oblikuva i da gi naso~uva. Ottuka, vo objasnuvaweto na
op{testvenite pojavi ovoj pristap poa|a od primarnosta na op{testveniot
sistem, smetaj}i deka toj gi determinira negovite delovi koi
se nabquduvaat od gleda to~ka na svoite dejnosti so koi pridonesuvaat
za odr`uvawe na op{tetstvoto. Funkcionalizmot, vsu{nost, go interesira
samo vlijanieto na globalnoto op{testvo sfateno kako normativen
izraz na zaedni~kata volja (konsenzusot) na negovite elementi
vrz odelnite op{testveni pojavi i vlijanieto na delovite vrz odr`uvaweto
na stabilnosta na op{testveniot sistem 738 po analogija so funkciite
na biolo{kiot organizam. Pritoa, akcentot na nivnoto prou-
~uvawe se stava, pred sî, vrz ulogata {to tie poedine~ni op{testveni
pojavi ja imaat vo odr`uvaweto na sistemot. Niv gi interesiraat "eufunkcionalnite
op{testveni pojavi," a ne i sistemot kako celina,
za{to toj ednostavno se zema i se posmatra onakov kakov {to e: kako
stati~no i bezkonfliktno op{testvo koe pri pojava na raznovidni
rastrojstva (disfunkcionalni odnosi) 739 e sposobno so soodvetni mehanizmi
da se vrati vo sostojba na dinami~ka ramnote`a. 740 So vakviot
737
Delovite na op{testveniot sistem se oddelni organizirani i difuzni
op{testveni ustanovi (ekonomski, politi~ki, obrazovni, kulturni,
pravosudni i sl.) i grupi koi so svojata polo`ba vo op{testvoto vr{at opredelena
pozitivna funkcija. Funkciite pak, pretstavuvaat korisni i celesoobrazni
dejnosti na delovite {to ja sozdavaat strukturata na op{testvoto i
ja odr`uvaat negovata stabilnost. Vidi: Gurvitch, G. i dr. op. cit. str. 118-120.
738
Stabilnosta na sistemot zavisi od {iroko primenetite moralni
simboli, od normativnite obrasci, t.e. od vrednostite. Op{to prifateniot
moralen poredok e objasnuvawe na stabilnosta na eden op{testven sistem.
Vrz poimot na stabilnosta treba da se skoncentrira najgolemata gri`a. Toa
zna~i deka sociolo{kata i kriminolo{kata analiza treba da poslu`i za
otkrivaweto na izvorite na nestabilnosta, so cel da se deluva vrz niv.
739
Op{testvenite promeni pretstavuvaat disfunkcionalni odnosi
{to se stremat kon naru{uvawe i podrivawe na sistemot. Tie mo`at da proizleguvaat:
1 0 od samiot sistem - vnatre{na diferencijacija na sistemot, 2 0 od
drugi sistemi, ili od 3 0 sudirot na li~nosta so normite na op{testvoto (stanuva
zbor za sudiri koi ne se rezultat od op{testvenite neednakvosti, tuku se
izraz na ~ovekovata priroda). Me|utoa, nitu edna od ovie promeni nemaat takva
sila da go dovedat vo pra{awe opstanokot na sistemot, za{to toj e sposoben
da ja odr`i ramnote`ata.
740
Dinami~kata ramnote`a gi otkriva sredstvata so ~ija pomo{ mo`e
da se razviva sistemot na na~in {to segoga{ }e ja vospostavi naru{enata ramnote`a.
"Spored modelot na op{testvenata ramnote`a na Parsons, uspe-
{niot op{testven sistem gi re{ava slednive problemi: 1 0 "prilagoduvawe-
397

pristap kon objasnuvaweto na op{testvenite pojavi se gubi interesot
za objansuvawe na kauzalnite vrski i odnosi. Na toj na~in, funkcionalizmot
se sveduva samo na konstatirawe na nadvore{noto dejstvo na
raznovidnite nadvore{ni pojavi i nivnata funkcionalna me|uzavisnost.
Toa objasnuvawe se naso~uva kon funkcionalnite vrski i
odnosi, kon na~inot na povrzanosta na funkcionalnata zavisnost na
delovite od socijalniot sistem, a toa zna~i deka pri analizata na
op{testvenite pojavi ovoj pristap se zadovoluva samo so deskripcija
na povr{inskite vrski i posledicite na pojavite vo konkretniot op{-
testven sistem. 741
2. Preneseno vo sferata {to neposredno ne interesira, seto
toa zna~i deka kriminalitetot vo prv red se posmatra kako pojava so
ogled na nejzinata uloga {to ja ima za odr`uvawe, odnosno razoruvawe
na op{testveniot poredok. Vo toj op{testven poredok socijalizacijata
ima zna~ajna uloga za sozdavaweto na vrednosniot i normativniot
sistem. Toa voop{teno zna~i, deka lu|eto, po pravilo, se soglasuvaat
so postojnite vrednosti i oblici na povedenie (konsenzus), a op{testvenata
kultura i obrascite na povedenie (ulogite, formalnite organizacii
i institucii koi se objasnuvaat preku op{tetstvenite funkcii
{to gi ostvaruvaat) deluvaat vo nasoka na ostvaruvawe na op{testvenite
vrednosti i celi. Zbirot na vrednostite i normite na dominantnata
kultura go so~inuva vrednosno-normativniot sistem - najvisokoto
nivo koe obezbeduva op{testvena integracija na op{testveniot
sistem. Dokolku go interiorizirale toj vrednosno normativen sistem,
poedincite se odnesuvaat vo soglasnost so op{testvenite o~ekuvawa
i na toj na~in ja odr`uvaat ramnote`ata vo sistemot na ~ovekovite
odnosi. Nasproti toa, sekoe naru{uvawe na normativniot sistem
(za koj, so ogled na toa deka se zasnova vrz op{testvenata soglasnost
i ovozmo`uva postoewe na op{etstvena ramnote`a, se pretpostavuva
deka e dobar) se posmatra kako devijacija ili kriminalitet.
Kriminalitetot kako povedenie koe mu se sprotivstavuva na vrednosno
normativniot sistem, kako zaedni~ka tvorba na site ~lenovi na
to" (na odnosite so okolinata), 2 0 zadovoluvaweto na celite, 3 0 integracijata,
i 4 0 odr`uvaweto na latentnite vrski vo sovladuvaweto na napnatosta. Od ova
proizleguva deka eden sistem e vo dinami~ka ramnoet`a koga postoi soglasnost
na delovite sprema zaedni~kata celina. Delovite sekoga{ se vo nekakva
prirodna ramnote`a, za{to gi vrzuva zaedni~kata sudbina vo op{testvenata
podelba na trudot. Tuka tie se nezamenlivi i va`ni poradi sli~nite me|usebni
interakcii, a ako toa go nema, toga{ zaedni~kite celi se onaa ramka vo
koja "delovite" se prisiluvaat na sorabotka." An|elkovi}, V. Iskustvo radikalne
sociologije, Ideje, Beograd, 1980/2-3, str. 154.
741
"Funkcionalnata analiza po pravilo se zasnova vrz povr{inski zabele`uvawa,
vrz slu~ajni koincidencii i paralelizmi na razni pojavi i vrski
{to gi registrira samoto iskustvo." Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 307.
398

op{testvoto, ima uloga na naru{uvawe na op{testvenata ramnote`a
na toj sistem. Toga{ koga kriminalitetot }e gi pomine granicite na
tolerancijata, mo`e da predizvika dezintegracija na op{testveniot
sistem i toga{ pretstavuva tipi~na disfunkcionalna pojava. 742 Op{testveniot
sistem me|utoa, kako {to vidovme, od svoja strana ima tendencija
spontano da se odr`uva vo sostojba na ramnote`a. Vo slu~aj na
izrazeno zgolemuvawe na kriminalitetot, doa|a do strukturni promeni
743 taka {to sistemot mora da gi razdvi`i mehanizmite na formalnata
socijalna kontrola 744 koi dejstvuvaat vrz poedinecot vo nasoka da
odstapi od kriminalnite odnesuvawa i da im se prikloni na op{testvenite
vrednosti i normi. Spored toa, socijalnata kontrola zna~i stapuvawe
vo dejstvo na sankcijata kon onoj poedinec koj vr{i krivi~ni
dela. Dokolku takvata sankcija ne e izvesna, poedinecot ne e siguren
kako treba da se odnesuva, a toga{ koga sankcijata vo celost izostanuva,
se javuva golema verojatnost deka kriminalnoto povedenie }e
prodol`i {to e znak na neefikasna op{tetvena kontrola.
So ogled na toa {to ne stanuva zbor za utvrduvawe na pri~inite
na pojavata, tuku samo za nivnite funkcionalni odnosi, ovoj pristap
ne e vo sostojba da gi objasni podlabokite vrski i zakonitostite
vo javuvaweto na kriminalitetot, koj so ogled na ovoj koncept, pretstavuva
tipi~na disfunkcionalna op{testvena pojava. Ottamu, mo`e
da se ka`e deka ovaa teorija pretstavuva nedovolna i ednostrana koncepcija
za objasnuvaweto na kriminalnite odnesuvawa. Nejzinata
ednostranost se sostoi vo sfa}aweto na op{testvoto kako celina {to
raspolaga so sopstveni mehanizmi za odr`uvawe na negovata ramnote-
`a analogno na homeostazata svojstvena na biolo{kite organizmi. Takvoto
sfa}awe nu`no gi naveduva protagonistite na ovaa teorija kon
ispituvawe na funkcionalnite odnosi od stojali{teto na potrebite i
742
Vo funkcionalisti~kata teorija ~esto e vo optek poimot "koli-
~nik na tolerancija"koj se odnesuvana na onie koi otstapuvaat od op{testvenite
normi na odnesuvawe. Ovoj koli~nik go poka`uva odnosot me|u povedenieto
koe otstapuva od op{testvenite normi vo nedozvolena nasoka i spremnosta
na nekoja op{testvena grupa toa povedenie da go podnesuva. Koga takviot
odnos }e dostigne opredelena kriti~ka to~ka toga{ nedozvolenoto povedenie
e izlo`eno na javna osuda.
743
Strukturnite promeni zavisat od ramnote`ata me|u intenzitetot
na silite koi go predizvikuvaat naru{uvaweto i vidot na priemot na koj naiduvaat.
Izvorite na strukturnite promeni mo`at da bidat od egzogena i od
endogena priroda, t.e. da doa|aat od nadvor, mo`at da bidat nadvor od sistemot,
vo drugi sistemi, ili vo samiot sistem vo koj se projavuvaat kako napnatost.
744
Mehanizmite na op{testvenata kontrola imaat ista uloga vo op{-
testveniot sistem kako i mehanizmite na regulacija vo mehani~kiot i organskiot
svet. Takva uloga ima i socijalizacijata na li~nosta.
399

preduslovite za odr`uvawe na stati~kata ramnote`a: opstanokot i
stabilnosta na globalniot op{testen sistem, a ne i od aspekt na specifi~nite
potrebi na negovite delovi. Strukturnite elementi na sistemot
ne se gledat kako relativno samostojni delovi {to imaat sopstvena
sila i vlijanie vo predizvikuvaweto na op{testvenite pojavi i
reverzibilno vlijanie vo op{testveniot sistem. Tie delovi za niv se
samo prosta kopija na op{testvoto i gi sodr`at site negovi karakteristiki.
Op{testveniot sistem e sfaten kako model koj edinstveno
ima kauzalno dejstvo, a delovite se samo negova pasivna emanacija. Soglasno
na toa, funkcionalizmot ne gi utvrduva strukturnite elementi
na negovite delovi koi proizleguvaat od specifi~nosta na negovite
potrebi i funkcii, {to kako svoeviden totalitet ~esto mo`at da bidat
vo sprotivnost so op{tite potrebi i funkcii na op{testveniot
sistem. Nakratko, funkcionalizmot go prenaglasuva mehani~koto dejstvo
na op{testveniot sistem pri otkrivaweto i objasnuvaweto na
op{testvenite pojavi, a go potcenuva vlijanieto na delovite {to isto
taka mo`at da imaat aktivna uloga i kako takvi da pretstavuvaat pri-
~ina za pojavata na odredeni op{testveni povedenija. 745
3. Od sevo ova spored "revolucionernite kriminolozi" proizleguva
deka vo svojata idejnopoliti~ka smisla funkcionalizmot e
konzervativna teorija so koja se nastojuva da se soprat revolucionernite
aktivnosti - klasnata borba so koja vo op{testvoto se nastojuva
da se izmenat postojnite eksploatatorski odnosi, i zatoa spored niv
site "disfunkcionalni i patolo{ki aktivnosti" mora energi~no da se
soprat. Primenata na ovaa koncepcija vo oblasta na kriminalitetot
zna~i nesogleduvawe na negoviot klasen karakter i so ogled na toa ne
povrzuvawe na negovite koreni so op{tite uslovi na op{testveniot
`ivot. Kriminalitetot e samo disfunkcionalen proces ili pojava
{to go razdvojuva i naru{uva op{testveniot sistem - pri~ina za negoviot
raspad. A kako takov mo`e da bide rezultat samo na neuspehot
vo procesot na socijalizacijata: psihi~kite procesi kako proizvod na
"te{kotiite da se dejstvuva vo soobraznost so pravilata koga tie go
ote`nuvaat ispolnuvaweto na izvesni li~ni potrebi" i traumi {to
745
Poradi toa {to ne se interesira za dejstvuvaweto na poedine~nite
pri~inski procesi ovoj pristap go potcenuva i negira vlijanieto na svesnite
i celesoobraznite odnosi na individualnoto i op{testvenoto povedenie na
~ovekot koe nu`no se odlikuva so opredeleni vnatre{ni osobenosti i potrebi.
"^ovekot kako poedinec vo funkcionalizmot igra sosema podredena uloga,
toj mu e napolno podreden na sistemot {to preku najrazli~ni institucii i
grupi mu go opredeleuva kako prostorot, taka i sodr`inata na dejstvuvaweto".
Gori~ar, J. Sociologija, Rad, Beograd, 1970, str. 106. Sored toa ovoj pristap
ne mu ostava na poedinecot nikakva uloga vo sozdavaweto i razvojot na strukturata
na op{testveniot sistem.
400

nastanuvaat koga poedinecot e izlo`en na konfliktni normi." 746
4. Na krajot, mora da se sepak da se priznae deka funkcionalnata
analiza oslobodena od nekoi svoi primesi, sepak, mo`e da poslu`i
kako soodvetno sredstvo i pojdovna osnova za pri~insko objasnuvawe
na op{testvenite pojavi i kriminalitetot. 747 I pokraj toa {to go
istaknuva primatot na po{irokiot sistem, ~ii potrebi delovite treba
najprvin da gi zadovolat pa duri potoa i svoite specifi~ni potrebi,
funkcionalizmot postavil redica posebni pretpostavki od koi
nekoi su{testveno vlijaele da se razvie funkcionalnata analiza kako
zna~aen metod vo izu~uvaweto na op{testvenite pojavi. Vo taa smisla
[u{ni} (\uro [u{ni}) gi izvojuva slednive pretpostavki: a) sekoj del
(potsistem) ima opredelen stepen na samostojnost (relativna avtonomija)
vo odnos na po{irokiot sistem, b) sekoj del na po{irokiot sistem
poseduva vnatre{no funkcionalno edinstvo i integracija, v) razli~nite
delovi imaat razli~no zna~ewe za odr`uvawe na opredelen
sistem vo sostojba na integracija, g) eden del na sistemot (potsistem
ili dejnost) mo`e da ima pove}e funkcii vo eden sistem i razli~ni
funkcii vo razli~ni sistemi, d) promenite vo bilo koj element na sistemot
predizvikuvaat promeni vo drugite elementi i sistemot povtorno
nastojuva da vospostavi ramnote`a so pomo{ na normativniot konsenzus
i sistemot na definitranite ulogi i o~ekuvawa. 748
3. KONFLIKTNA TEORIJA
1. Kako reakcija na funkcionalizmot vo tekot na {eesetite godini
od XX vek se pojavi konfliktnata teorija vo sociologijata. Ovaa
teorija najasno se projavuva{e vo oblasta na sociologijata na pravoto,
vo izu~uvaweto na socijalnite problemi i vo kriminologijata. 749 Spored
^emblis (William Chambliss), konfliktnata teorija mu se sprotivstavuva
na funkcionalisti~kiot model na op{etstvoto na slednive
podra~ja: 1 0 Funkcionalistite go gledaat op{testvoto kako sistem
~ii razli~ni potrebi mora da se zadovolat za da mo`e da se zadovolat
i potrebite na negovite ~lenovi. Spored konfliktnata teorija op{-
testvoto vo prv red e ramka vo koja se slu~uvaat op{testvenite sudiri.
746
Ja{ovi}, @, Kriminologija maloletni~ke delinkvencije, Nau~na knjiga, Beograd,
1978, str. 194-195.
747
Za neodr`livosta na gra|anskiot funkcionalisti~ki pristap i negoviot
metod i potrebata od negovo menuvawe so cel da se osmisli nivnata nau~na
vrednost vo ispituvaweto na op{testvenite pojavi i vo tie ramki na
kriminalitetot vidi: Mili}, V. Sociolo{ki metod, str. 235-246 i 659-678.
748
[u{nji}, \. Pojam zakona u sociologiji, Beograd, 1967, str. 59-68.
749
Vrz osnova na ovoj pristap se razvile teoriite za kulturniot konflikt
i ras~ekor, za subkulturata i kontrakulturata, i osobeno interakcionisti~kata
i radikalnata kriminologija.
401

2 0 Funkcionalistite ja smetaat dr`avata za vrednosno neutralna ustanova,
a dr`avnata prisilba samo kako sredstvo za za{tita na vrednostite
zasnovani vrz konsenzus na pogolemiot broj ~lenovi na op{testvoto.
Konfliktnata teorija smeta deka dr`avata e aktiven u~esnik
koja ja potpomaga ednata strana vo op{testveniot sudir, i deka dr`avnata
prisilba go garantira postoeweto na ustanovi koi se izvor na
op{testvenite neednakvosti. 3 0 Op{testvenata neednakvost spored konfliktnata
teorija se zasnova vrz deluvaweto na prisilnite ustanovi,
kako {to se privatnata sopstvenost, pravoto na nasledstvo, i drugi,
dodeka funkcionalistite go stvaat akcentot vrz talentot i trudot na
poedinecot. 4 0 Konfliktnata teorija smeta deka op{testvenata neednakvost
e osnovnata pri~ina na op{testvenite sudiri, dodeka funkcionalistite
go namaluvaat zna~eweto na sudirite i tvrdat deka sudirite
se izraz na li~nata priroda, a ne na strukturnite op{testveni
neednakvosti. 5 0 Konfliktnite teoreti~ari pravoto i dr`avata gi
definiraat kako sredstva na prisilbata koi vladea~kata klasa gi koristat
za svoite celi, dodeka funkcionalistite smetaat deka dr`avata
i pravoto se ustanovi na celokupnoto op{testvo koi deluvaat vo
interes na site. 6 0 Funkcionalistite go koristat poimot na klasata
kako opisna kategorija koja gi opfa}a lu|eto so opredeleni zaedni~ki
karakteristiki, dodeka konfliktnata teorija za klasi gi smeta op{testvenite
grupi koi, poradi sprotivstavenite interesi, nu`no stojat
vo me|useben sudir. 7 0 Pri analizata na op{testvenite nastani, funkcionalistite
po pravilo se zadovoluvaat so opisot na posledicite, dodeka
konfliktnite teoreti~ari postavuvaat pra{awe: koj od takvite
posledici ima korist? 8 0 Pri izu~uvaweto na op{testvenite nastani,
funkcionalistite go postavuvaat pra{aweto na nivnata funkcionalnost
za op{testveniot sistem, a konfliktnite teoreti~ari pra{uvaat:
za kogo se funkcionalni tie nastani? 750
2. Spored Williams, vo konceptot na konfliktnata teorija le`at
slednive postavki: 1 0 Konfliktot e sostaven del na socijalnito `ivot.
Sredstvata za zadovoluvawe na potrebite sekoga{ se nedovolni, a
nivnata raspolo`ivost ograni~ena. 2 0 Nastojuvaweto da se dobie ovlastuvawe
za raspolagawe so tie sredstva sozdava konflikti, a kontrolata
nad sredstvata - mo}. 3 0 Ovaa mo} pak se koristi za da se obezbedi
i pro{iri osnovata na vlasta i toa za smetka na drugite, pomalku mo-
}ni grupi. 4 0 Me|u sredstvata za dominacija se vbrojuva i pravoto. Pravnite
normi gi izgraduvaat vrednostite i interesite na vladea~kite, a
voedno go stesnuvaat prostorot za projavuvawe na pomalku mo}nite
grupi i 5 0 Primenata i nametnuvaweto na pravoto go svrtuva vnimanieto
pred sî vrz pomalku mo}nite grupi, ~i{to ~lenovi zatoa stanuvaat
prekumerno kriminalizirani. 751
750
Jankovi}, I. O radikalnoj kriminologiji, str. 31.
751
Navedeno spored Kajzer, G. op. cit. str. 136.
402

4. UTILITARISTI^KI PRISTAP
Utilitarizmot e posebna filozofska nasoka koja nema dopirni
to~ki so prethodno izlo`enite sociolo{ki teoretski pristapi, no za
nas e od osobeno zna~ewe so ogled deka, kako {to }e vidime podocna,
na{iot kriminolo{ki pristap vo osnova se potpira tokmu vrz ovaa
teorija.
1. Pra{aweto za mestoto na sre}ata vo opredeluvaweto na ~ovekovoto
povedenie vo su{tina e osnovnata odrednica od koja mora da se
trgne vo nastojuvaweto da se doprat i osoznaat endogenite faktori na
na asocijalnite, antisocijalnite i kriminalnite povedenija na poedinecot.
752 Tokmu zatoa, ova pra{awe bilo predmet na brojni razmisluvawa
koi, so ogled na nivnata razli~na teoretska zasnovanost, na ova mesto
ni oddaleku ne mo`eme da gi prika`eme. So ogled na predmetot i
celite na ovoj trud, toa ne e ni neophodno. Ottamu, sosema dovolno e
ako se prika`e samo ona stojali{te koe e najblisku do taa orientacija
ili poprecizno, koe pretstavuva{e na{a pojdovna pozicija vo izgraduvaweto
na edna celosna teorija so koja sakame da go objasni potekloto
i genezata na sociopatolo{kite i kriminalnite pojavi voop{to.
Taa osnova mo`e da se najde vo razrabotenata utilitaristi~ka teorija
na Xon Stjuard Mil (1806-1873). Vo nea e sodr`ano seto ona {to e najblisku
do na{eto poimawe na deterministi~kata sfera na ~ovekovoto
odnesuvawe i ottamu zaslu`uva da ja prika`eme vo celost.
Spored veruvaweto koe ja usvojuva korisnosta ili principot na
najgolemata sre}a kako fundamentalen princip na moralot, veli Mil,
na{ite dejstvija se ispravni dokolku vodat kon unapreduvawe na sre-
}ata, a neispravni dokolku vodat kon proizveduvawe na ne{to sprotivno
na sre}ata. Pod sre}a se podrazbira zadovolstvo i otsustvo na bo-
752
"I pokraj seta razli~nost na li~nosta na poedinecot, i pokraj site
promeni, ne postoi ne{to, nekoja postojanost nekoj streme` da se postigne
ona {to se saka, bez ogled na promenite i momentalnite barawa na nadvore-
{nata situacija. I koga nema opredeleni celi koi posakuva da se ostvarat, na
primer, preku voodu{evuvaweto koe mo`e da go po~uvstvuva sprema bilo {to
- muzikata, zalezot na sonceto, sredbata so prijateli, niz radosta {to e `iv i
{to mo`e ne{to da do`ivee, ~ovekot izrazuva ne{to od ona {to smeta deka e
vredno, {to go pravi sre}en. Za{to, mi se ~ini deka vrednosta, pove}e od
drugite osobini go pravat ~ovekot takov kakov {to î. Stanuvaj}i svesen deka
postojano mora ne{to da bira, postojano da odlu~uva, mo`da vo `elba da se
odbrani od pritisokot od nadvor i od promenlivosta, za da go ostvari svojot
identitet sekoj ~ovek formira nekoj model spored koj se obiduva da `ivee.
Toj model mu ovozmo`uva da zazema stavovi, da donesuva odluki, da se snao|a
vo `ivotot i da se ~uvstvuva sre}en koga go ostvaruva toj svoj model - ideal i
da e nezadovolen koga e prisilen da otstapi od nego. Petrovi}, M. Vrednosne
orjentacije delinkvenata, str. 667.
403

lka; pod nesre}a - bolka i otsustvo na zadovolstvo. Zadovolstvoto i
slobodata od bolka pretstavuvaat edinstveni raboti koi mo`at da se
posakuvaat kako celi i spored koi site po`elni raboti se po`elni
ili poradi zadovolstvoto {to im e inherentno ili kako sredstvo za
postignuvawe na zadovolstvo i izbegnuvawe na bolkata. 753
2. Pretpostavkata spored koja `ivotot nema (kako {to tie za
toa se izrazuvaat) nikakva cel povisoka od zadovolstvoto - nikakov podobar
i povozvi{en predmet na na{ite `elbi i streme`i - protivnicite
na utilitarizmot ja ozna~uvaat kako krajno niska i prosta~ka:
kako doktrina dostojna edinstveno na sviwite, so koi mnogu rano so
omalova`uvawe se sporedeni sledbenicite na Epikur. Na vakvite napadi
epikurejcite sekoga{ odvra}aa deka ~ovekovata priroda ne ja
pretstavuvaat vo poni`uva~ka svetlina tie, tuku nivnite tu`iteli,
za{to nivnata optu`ba se zasnova vrz pretpostavkata deka ~ove~kite
su{testva ne se sposobni za drugi zadovolstva osven za onie za koi se
sposobni sviwite. Sporeduvaweto na epikurejskiot na~ina na `ivot
so na~inot na `ivot na `ivotnite izgleda poni`uva~ki tokmu zatoa
{to zadovolstvata na edno `ivotno ne odgovaraat na ~ovekovite poimi
za sre}ata. Vsu{nost, ne treba posebno da se doka`uva, deka ~ove-
~kite su{testva imaat sposobnosti koi se povozvi{eni od `ivotinskite
potrebi, i deka koga edna{ }e stanat svesni tie ne go smetaat za
sre}a ni{to {to ne go sozdr`i nivnoto zadovoluvawe. 754
3. [to se odnesuva na kvalitativnata razlika me|u zadovolstvata
utilitarizmot nao|a deka od dve zadovolstva e popo`elno ona na
koe site, ili re~isi site koi i dvete gi do`iveale, mu davaat prednost
nezavisno od nekoe ~uvstvo na moralna obrska toa da go storat. 755 Isto
taka, nesporen e faktot deka onie koi podednakvo gi poznavaat i dvete
zadovolstva i koi se ednakvo sposobni da gi ocenat i vo niv da u`ivaat,
mu pridavaat najgolemo prednost na onoj na~in na `ivot koj gi ang-
753
Mil, S. \. Utilitarizam, Kultura, Beograd, 1960. str. 9.
754
Ibid, str. 10
755
"Na pra{aweto koe od dve zadovolstva najpove}e vredi da se ima i
koj od dva na~ini na `ivot najpove}e odgovra na na{ite ~uvstva nezavisno od
nivnite moralni atributi i od nivnite posledici, kako kone~en mora da se
priznae sudot na onie koi vrz osnova na svoeto poznavawe na dvete zadovolstva,
odnosno na~ini na `ivot, edinstveno se povikani za toa, ili ako tie se razijduvaat,
sudot na mnozinstvoto od niv... So koi sredstva mo`eme da opredelime
koja od dve dadeni bolki e najsilna ili koe od dve prijatni ~uvstva e
najintenzivno, ako toa ne e zaedni~kiot izvor na onie koi dobro se zapoznale
so niv... Kako mo`e da se odlu~i dali nekoj opredeleno zadovolstvo zaslu`uva
da se postigne na {teta na nekoja opredelena bolka, ako ne vrz osnova na ~uvstvoto
ili sudot na onoj koj gi iskusil." Ibid, str. 14.
404

a`ira nivnite povisoki sposobnosti. 756
Koj i da pretpostavuva deka ova davawe prednost se javuva so
`rtvuvawe na sre}ata - deka povisokoto su{testvo pod donekade isti
okolnosti ne e posre}no od poniskoto su{testvo - toj me{a dva mnogu
razli~ni poimi: poimot na sre}ata i poimot na zadovolstvoto. Nesporno
e deka ona su{testvo ~ii sposobnosti za u`ivawe se mali ima najgolemi
mo`nosti celosno da gi zadovoli: a nekoe visoko nadareno su-
{testvo sekoga{ }e ~uvstvuva deka sekoja sre}a koja ~ovekot mo`e da
ja o~ekuva, spored ona kako {to e ureden svetot, e nesovr{ena. No toj
mo`e da se navikne da gi podnesuva nejzinite nesovr{enstva ako se od
takov vid {to voop{to mo`at da se podnesuvaat: taa nema da napravi
toj da mu zaviduva na ona su{testvo koe navistina ne e svesno za tie nesovr{enstva,
no samo zatoa {to toa voop{to ne go ~uvstvuva dobroto
koe tie nesovr{enstva gi ograni~uvaat. Porobro e da se bide nezadovolno
~ove~ko su{testvo, odo{to zadovolna sviwa, podobro e da se
bide nezadovolen Sokrat, odo{to zadovolna budala. I ako budalata i
sviwata imaat poinakvo mislewe, toa e ottamu {to tie toa pra{awe
go poznavaat isklu~itelno od svoja strana. Vtoriot ~len od sporedbata
gi znae dvete strani. 757
Me|utoa, mo`e da se zabele`i deka mnogumina koi se sposobni
za povisoki zadovolstva, ovde-onde, pod vlijanie na isku{enieto tie
zadovolstva gi podreduvaat na poniskite. No toa stoi vo celosna soglasnost
so celokupnata ocenka za su{tinskata superiornost na vi-
{ite. ^esto lu|eto poradi slabosta na karakterot biraat dobro koe
im e poblisku iako znaat deka spored vrednosta e ponisko: i toa isto
taka koga se raboti za izbor me|u dve telesni zadovolstva kako i koga e
vo pra{awe izborot me|u edno telesno i edno duhovno zadovolstvo.
Tie me|utoa toa ne go pravat za{to go pretpostavuvaat ova na ona zadovolstvo,
tuku deka lu|eto gi gubat povisokite streme`i kako {to gi
gubat svoite intelektualni sklonosti, zatoa {to nemaat vreme ili
756
Vo ovaa smisla, Mil natamu veli: "Malku se ~ove~kite su{testva
koi bi se slo`ile da se pretvorat vo bilo koe i da e `ivotno od ponizok vid
poradi vetuvawe deka kako celosen nadomest za toa }e gi dobijat zadovolstvata
na `ivotnoto: nitu edno ~ove~ko su{testvo ne bi se soglasilo da bide
budala, nitu edna obrazovana li~nost da bide neznajko, nitu edna li~nost koja
~uvstvuva deka ima sovest da bide sebi~na i ne~esna, duri i toga{ koga bi
bila uverena deka budaliot, neznajkoto i neranimajkoto se pozadovolni so
svojata sudbina, odo{to e toj so svojata. Takvite li~nosti ne bi se otka`ale
od ona {to za razlika od budaliot, neznajkoto i neranimajkoto go poseduvaat,
ni za najcelosno zadovoluvawe na site svoi `elbi koi im se zaedni~ki so `elbite
na ovie. A ako bilo koga bi zamislile deka toa sepak bi go storile, toa
bi bilo samo vo slu~ai na nekoja tolku golema nesre}a zaradi {to nejzinoto
izbegnuvawe pobrzo }e ja zamenat svojata sudbina za sekoja druga." Ibid, str. 11.
757
Ibid, str. 12.
405

priliki da im se posvetat. Tie im se posvetuvaat na poniskite zadovolstva
ne zatoa {to promisleno gi pretpostavuvaat, tuku 1 0 zatoa {to
tie zadovolstva im se edinstveno pristapni ili 2 0 zatoa {to se edinstveni
za ~ie do`ivuvawe sî u{te se sposobni.
4. Dosega{nite objasnuvawe uka`aa na poimot na korisnosta
ili sre}ata posmatrani kako direktno pravilo na ~ovekovoto povedenie.
Me|utoa, toa vo nikoj slu~aj ne e neophoden uslov za usvojuvawe na
utilateristi~koto merilo, za{to toa merilo ne e najgolemata sre}a
na onoj koj deluva, tuku najgolemiot iznos na sre}ite na site. Spored
principot na najgolemata sre}a, krajnata cel vo odnos na kogo i zaradi
kogo site drugi raboti se po`elni (bilo da go imame vo vid na{eto
sopstveno dobro ili dobroto na drugite lu|e) e eden `ivot koj, {to e
mo`no pove}e e osloboden od bolka i koj, {to e mo`no pove}e e pobogat
so u`ivawa (bolka i u`ivawe zemeni so ogled na kvantitetot i
kvalitetot). Pritoa, testot na kvalitetot i praviloto spored koe toj
se meri nasproti kvantitetot e prednosta koja ja ~uvstvuvaat onie koi
vo iskustveni priliki se najdobro snabdeni so sredstva za sporeduvawe,
na {to mora da se dodadat nivnite naviki na samosvesnost i samoposmatrawe.
Toa, {to so ogled na utilitaristi~koto sfa}awe, e cel
na sekoe ~ovekovo povedenie, e nu`no i merilo na moralnosta. Moralitetot
spored toa mo`e da se definira kako pravila i propisi za ~ove~koto
postapuvawe ako sakame na site lu|e da im bide obezbeden sre-
}en `ivot i toa vo najgolema mo`na mera, i ne samo na site lu|e tuku,
vo obem {to go dopu{ta prirodata na rabotite, i na site su{testva
koi ~uvstvuvaat. 758
Stavot deka mo`e da se bide sre}en samo ako se usre}i i drug,
pokraj Bentam, go zastapuva{e i Foerbah. Spored Foerbah, postoi
nagon za samoodr`uvawe t.e "nagon za sre}a" koj ne e naso~en kon odr-
`uvawe na ~ovekoviot, individualen `ivot, tuku kon odr`uvawe na
vrednosta vo posebnoto. Nagonot za samoodr`uvawe vo ~ovekot ne se
prostira podaleku od negovata vnatre{nost ili dobrata koj toj gi
pripi{uva na svojata vnatre{nost i koi ne mo`e da gi odvoi od sebe,
ne mo`e da gi predade, a pritoa samiot da ne se predade. Ottamu, egzistencijata
na nagonot za samoodr`uvawe ne mu protivre~i nitu na samoubistvoto.
Samoubistvoto se vr{i toga{ koga pove}e ne mo`at da se
realiziraat sopstvenite vrednosti, koga pove}e ne mo`at da se zadovolat
sopstvenite osnovni potrebi. Nagonot za samoodr`uvawe e naso-
~en kon odr`uvawe na eden smislen `ivot. Samiot nagon za samoodr-
`uvawe e isto {to i nagonot za sre}a, a ovoj nastanuva i is~eznuva so
sposobnosta za sre}a. Nagonot za samoodr`uvawe ne e ni{to drugo
tuku sakawe na sre}ata. 759 Ottamu, spored Foerbah, zakonot, se razbira
758
Ibid, str. 14-15
759
Vidi. Helder, A. Ludwig Feuerbach redivivus, Ideje, Beograd, 1980/5.
str. 112,114-115.
406

onoj zakon {to e umen i pravi~en, a ne svoevolno aristokratski ili
despotski zakon, voop{to ne e ni{to drugo odo{to mojot nagon za sre-
}a usoglasen so nagonot za sre}ata na drugiot. Zna~i, da se saka sre}ata
e ednozna~no so sakaweto da se zadovolat potrebite {to mene mi se najva`ni,
so baraweto na sre}ata na drugite, a ottamu i so toa da se zadovolat
potrebite koi niv im se najva`ni. Samo sre}niot ~ovek bi mo-
`el da bide navistina dobar, prodol`uva Forebah. Toj {to ne mo`e da
se raduva, koj ja prezira radosta na drugiot, koj ne mo`e da u`iva vo
`ivotot, toj gi prezira onie koi sakaat vo nego da u`ivaat. Toa {to
Foerbah go istaknuva e vsu{nost, edna va`na vistina: sekoj koj e kam{ik
za samiot sebesi, }e bide kam{ik i za drugiot: toj koj ne go poznava
smozadovolstvoto na personalnosta, toj, osven ako ne e genie na
moralot, }e mo`e drugite samo da gi prezira i podjarmuva. Kone~niot
negov zaklu~ok e - dobar (moralen) e samo onoj koj za svoj princip i
kriteriium ja zema edinstveno apsolutno i bezgrani~no sre}ata na ~ovekot.
760 Iako protivnik na utilitarizmot i Dirkem smeta deka "`elbata
da se postane posre}en e edinstveniot individualen pokrenuva~ so
koj mo`e da se objasni napredokot, ako nego go otstranime drug nema."
761
5. Me|utoa, protiv ova u~ewe se podigna edna druga grupa na
kriti~ari koi tvrdat deka sre}ata vo nitu edna forma ne mo`e da pretstavuva
razumna cel na ~ovekoviot `ivot i povedenieto, za{to taa,
pred sî, ne e dostapna. Protiv ovaa zabele{ka utilitaristite so pravo
istaknuvaat - ako pod sre}a se podrazbira neprekinato traewe na nekoe
mnogu ugodno vozbuduvawe, toga{ e dovolno jasno deka toa e nevozmo`no.
Filozofite koi u~ele deka sre}ata pretstavuva cel na ~ovekoviot
`ivot bea isto taka svesni za toa kako i onie koi za toa o{tro
gi prekoruvaa. Sre}ata koi tie ja imaa vo vid ne se sostoi vo nekoj `ivoten
voznes, tuku vo momenti na takov `ivot, vo `ivot koj go so~inuvaat
mali i pominlivi bolki, mnogu i raznovrsni zadovolstva so re{ava~ko
preovladuvawe na aktivnite zadovolstva nad pasivnite. Takov
`ivot, duri i denes, go imaat mnogumina vo tekot na zna~itelniot del
od svoeto postoewe. Sega{noto lo{o vospituvawe i lo{ite op{testveni
grupirawa pretstavuvaat edinstvena vistinska pre~ka toj da bide
dostapen na site. A {to se odnesuva do kritikite deka lu|eto mo`at da
deluvaat i bez sre}a, utilitaristite vozvra}aat - nespono deka e mo-
`no ~ovekot da mo`e deluva bez ogled na sre}ata. Na toj na~in se odnesuvaat
devetnaeset dvaesetinki od lu|eto duri i vo onie delovi od sovremeniot
svet koi najmalku potonale vo varvarstvo, a na toj na~in dobrovolno
mora da deluvaat herojot ili ma~enikot zaradi ne{to {to go
258.
760
Ibid, str. 116.
761
Dirkem, E. O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972, str.
407

cenat pove}e od svojata li~na sre}a. No, {to e toa ako ne sre}a na drugite
ili nekoe sredstvo za toa? Plemenita rabota e koga nekoj e sposoben
napolno da se otka`e od svojot udel vo sre}ata ili izgledite na
nea. Me|utoa, na krajot na krai{tata toa samo`rtvuvawe mora da ima
nekakva cel, i koga nekoj ni ka`e deka celta na samo`rtvuvaweto ne e
sre}ata, tuku doblesta koja pove}e vredi od sre}ata, toga{ treba da se
zapra{ame dali herojot ili ma~enikot }e podnesuvaa `rtvi da ne bile
uveren deka so toa na drugi nema da im za{tedat sli~ni `rtvi. Nakratkio,
utilitaristi~kiot moralist priznava deka vo ~ove~kite su{testva
postoi sposobnost od `rtvuvawe na sopstvenoto najgolemo dobro
zaradi dobroto na drugite. Toj edinstveno odbiva da dopu{ti deka
`rtvuvaweto e samo po sebe dobro. @rtvata {to ne go zgolemuva celokupniot
iznos na sre}ata ili ne slu`i za nejzinoto zgolemuvawe toj
gi smeta za zaludni. 762
6. Rezimirajki go svoeto utilitaristi~ko u~ewe, Mil ~uvstvuva
potreba da naglasi deka sre}ata koja slu`i kako utilitaristi~ko merilo
za ona {to e ispravno vo postapkite na ~ovekot ne e li~nata sre-
}a na onoj koj deluva, tuku sre}ata na site onie na koi se odnesuvaat negovite
postapki. Vo taa smisla, toj natamu veli, deka vo zlatnoto pravilo
na Hristos od Nazaret go nao|ame celokupniot duh na etikata na
korisnosta. Pravi go ona {to saka{ drugite tebe da ti go pravat i sakaj
go svojot blizok kako samiot sebe - toa go so~inuva idealnoto izvr{uvawe
na utilitaristi~kiot moralitet. Kako sredstvo so ~ie posredstvo
mo`e najbrzo da se dojde do ovoj ideal korisnosta bi prepora~ala
prvo, po pat na zakoni i socijalnoto ureduvawe da se vospostavi
{to e mo`no potesna harmonija me|u sre}ata ili (kako {to bi mo`elo
da se ka`e od prakti~no stojali{te) interesot na sekoj poedinec i
interesot na celinata i, vtoro, vospituvaweto i javnoto mislewe koe
ima ogromna mo} nad ~ovekoviite karakteri, treba da ja upotrebi korisnosta
taka {to vo svesta na sekoj poedinec }e se zacvrsti neoddelivata
vrska me|u negovata sopstvena sre}a i dobrata na celinata, a
osobeno me|u negovata sopstvena sre}a i vr{eweto na takvi postapki,
pozitivni i negativni, kakvi {to gi propi{uva obzirot sprema op{tata
sre}a, taka {to ne samo toj da ne e vo sostojba da ja sfati mo`nosta
na negovata li~na sre}a koja bi bila vo soglasnost so postapuvaweto
sprotivno na op{toto dobro, tuku i vo sekoj poedinec direkniot pottik
za unapreduvaweto na op{toto dobro da stane eden od negovite voobi~aeni
motivi na postapuvawe i ~uvstvata koi stojat vo vrska so toa
da zazemaat prostrano i glavno mesto vo ~uvstvitelnosta na sekoe ~ove~ko
su{testvo.
7. Protivnicite na utilitarizmot se obiduvaat da go osporat
ova merilo proglasuvj}i go za pogre{no, za{to e premnogu visoko za
~ove{tvoto. Tie tvrdat, deka e i premnogu despotski sekoga{ od lu|e-
762
Ibid, str. 15-19.
408

to da se bara da rabotat pottiknati od unapreduvaweto na op{toto
dobro. Me|utoa, spored Mil, toa zna~i deka tie pogre{no go sfa}aat
vistinskoto zna~ewe na moralnoto merilo i deka go me{aat praviloto
na povedenieto so negoviot motiv. Zada~ata na etikata, veli Mil, se
sostoi vo toa da ni ka`e koi se na{ite dol`nosti, ili vrz osnova na
koj test mo`eme da gi znaeme, me|utoa nitu eden eti~ki sistem ne bara
edinstveniot motiv na se {to rabotime deka treba da bide ~uvstvoto
na dol`nosta. Naprotiv, deveeset i devet procenti na site na{i dejstvija
se izvr{eni od drugi motivi, a isprani se ako pravilata na dol-
`nosta ne gi osuduvaat. So toa utilitaristi~kite moralisti so pravo
tvrdat deka motivot na dejstvieto nema nikakva vrska so negovata moralnost,
iako motivot stoi vo tesna vrska so vrednosta na onoj koj deluva.
763
5. DINAMI^KI PRISTAP
1. Dinami~kiot pristap vo kriminologijata pretstavuva posebna
varijanta na koncepcijata na faktorskiot pluralizam. Pojdovnata
orientacija na ovoj pristap se zasnova vrz istite pozicii na faktorskata
teorija, odnosno na istaknuvaweto na multifaktorskoto vlijanie
na etiolo{kite faktori vrz pojavata na kriminalitetot. Me|utoa,
za razlika od faktorskiot pristap koj gi izdvojuva{e oddelnite
elementi od nivnata op{ta povrzanost i im pridava{e zna~ewe na
sili {to multikauzalno vodat kon kriminalitetot, za dinami~kiot
model e karakteristi~en poinakov metodolo{ki pristap. Spored ovoj
pristap, kriminogenite faktori se diferenciraat ne samo spored nivniot
intenzitet tuku i spored vremeto na nivnoto javuvawe i dejstvuvawe.
Kriminogenite faktori se posmatraat vo nivniot razvoj (dinamizam)
i zaemna povrzanost i isprepletenost, pri {to se izdvojuvaat i
posebno se analiziraat oddelnite vlijanija i se dava ocenka na posrednoto
dejstvo na opredelena grupa na faktori, koi spored nivnoto zna-
~ewe jasno se razgrani~uvaat od neposrednoto dejstvo na su{etstvenite
faktori koi se pojavuvaat kako pri~ini, uslovi i povodi na kriminalnoto
povedenie. Toa e lesno prepoznatliviot marksisti~ki metodolo{ki
model na kauzalno objasnuvawe na op{testvenite pojavi.
2. Stojali{tata {to poa|aat od marksisti~koto u~ewe za op{-
testvoto nastojuvaat kauzalnite i po{irokite deterministi~ki uslovenosti
na kriminalitetot da gi utvrdat i objasnat trgnuvaj}i od pojdovnata
osnova sodr`ana vo istoriskiot materijalizam. Vo istori-
763
Taka "onoj koj go spasuva svojot blizok od davewe pravi ne{to moralno
ispravno bez ogled dali negoviot motiv e ~uvstvo na dol`nost ili nade`
deka }e dobie nagrada za svojot trud. Onoj koj }e go izmami svojot prijatel
koj mu veruva, vinoven e duri i toga{ ako toa go storil za da mu pomogne
na drug prijatel sprema koj ima pogolemi obvrski." Ibid, str. 21
409

skiot materijalizam, kako op{ta teoretska orientacija i generalen
metod na marksizmot, vo objasnuvaweto na op{testvenite pojavi se poa|a
od poimot na op{testvoto sfateno kako temelen fenomen vo ~i-
{to sklop postojat dve osnovni kategorii na pojavi: pojavite na op{-
testvenata baza i pojavite na op{testvenata nadgradba. Pomesten vo
tie ramki kriminalitetot pretstavuva pojava na nadgradbata. A kako
takva pojava toj vo prv red e usloven od me|usebnite odnosi na lu|eto
vo procesot na materijalnoto proizvodstvo kako najsu{testveni op{-
testveni procesi {to slu`at za objasnuvawe na site poedine~ni op{-
testveni pojavi, a so toa i na op{testvoto kako celina. Na toj na~in
marksisti~kiot pristap nudi merilo kako za razbirawe na op{testvenata
struktura i zakonitostite na nejziniot razvoj, taka i za razgrani-
~uvawe na op{testvenite pojavi na onie {to imaat su{testveno i primarno
zna~ewe vo javuvaweto na kriminalitetot od raznite sekundarni
i nesu{testveni vlijanija. A seto toa, otvora mo`nost za sogleduvawe
na kauzalnite vrski i odnosi me|u op{testvenite pojavi. Ovoj
pristap, vsu{nost, ovozmo`uva da se formira opredelen broj konkretni
metodolo{ki principi {to slu`at kako rakovodna osnova za celosni
kriminolo{ki istra`uvawa. Tie principi pretstavuvaat most
me|u op{tata teoretska orientacija od edna, i konkretnite nau~ni metodi,
od druga strana, i na toj na~in ovozmo`uvaat da ne se zaboravi
celinata na procesot na nau~noto poznavawe kako edinstvo na teorijata
i metodite.
3. So ogled na nivnoto zna~ewe i ambicijata na ovie izlagawa
na ova mesto sosema nakuso }e gi poso~ime slednive principi:
1 0 Princip na dejstvuvawe na site faktori vo oblasta na op{-
testvenata stvarnost ili princip na seop{ta povrzanost i zaemna
uslovenost. Spored ova na~elo, krminalitetot pretstavuva rezultat
od vlijanieto na site pojavi i procesi vo sferata na biolo{koto,
psiholo{koto i socijalnoto podra~je na stvarnosta. Vo nastanuvaweto
na kriminalnite pojavi, imeno se vkrstuva dejstvuvaweto na site vidovi
determinizam {to voop{to postojat kako relativno samostojni podra~ja
na stvarnosta. Site tie ostvaruvaat opredeleno vlijanie no toa
ne zna~i deka se podednakvo zna~ajni za pojavata na kriminalnoto povedenie.
Osnovnata zada~a na kriminalnata etiologija mora da bide
naso~ena kon izu~uvawe na povrzanosta, me|usebnite odnosi i vlijanija
na site deterministi~ki sferi, no so ogled na toa {to kriminalitetot
pretstavuva prioritetno op{testvena pojava, ulogata na ovie
deterministi~ki spletovi treba vo prv red da se razgleduva vo
svetlinata na nivnata op{testvena uslovenost. Seto toa zna~i deka ne
e mo`no da se vr{i razdeluvawe na vlijanijata na objektivnite i subjektivnite
kriminogeni faktori, nitu da se posmatraat mehani~ki i
nezavisno edni od drugi, za{to nikoga{ ne deluvaat izlorirano, tuku
sekoga{ vo razli~ni formi i kombinacii.
410

2 0 Princip na iznao|awe na site vrski i odnosi na kriminalnoto
povednie. Pri izu~uvaweto na kriminalitetot kako proizvod na
zaemnoto vlijanie na site faktori od prirodnata i op{testvenata
stvarnost, nu`no e sogleduvaweto i utvrduvaweto na site vrski bilo
da se od kauzalen, funkcionalen ili korelativen karakter.
3 0 Princip na primarnost na utvrduvaweto na kauzalnite vrski
i odnosi. Za kriminolo{kite istra`uvawa {to imaat podlaboki nau-
~ni pretenzii, ne e dovolno da se prifati samo principot na seop{tata
povrzanost i zaemna uslovenost do koj, vsu{nost, se izdigaat i sovremenite
teorii na faktori i funkcionalizmot. Dinami~koto objasnuvawe
na kriminalitetot mora da navleze vo otkrivaweto na kauzalnite
vrski i toj napor da go sfati kako prioritetna zada~a so ogled
na nivnoto dominantno zna~ewe vo poznavaweto na zakonitostite na
op{testvenite pojavi. Samo preku otkrivawe na kauzalnite vrski e
mo`no uspe{no navleguvawe vo podlabokite sloevi na uslovenosta i
diferencirawe na vlijanijata od aspektot na nivnoto zna~ewe za predizvikuvawe
na kriminalnite povedenija. Toa zna~i deka so kauzalnoto
objasnuvawe na kriminalitetot se nastojuva od op{tiot splet na
deterministi~ki vlijanija da se izdvojat uslovite {to se nu`ni i dovolni
za negovoto nastanuvawe. Na toj na~in kauzalitetot se pojavuva
kako potesen, no centralen del od determinizmot, ili podobro re~eno
- kako negovo dinami~no jadro so ~ija pomo{ mo`at da se objasnat su-
{testvenite vrski i vlijanija na opredelena op{testvena pojava. Sogleduvaweto
na pri~insko-posledi~nata uslovenost na pojavite istovremeno
pretstavuva i osnova za nadminuvawe na raznovidnite skepti~ni,
agnosticisti~ki i fatalisti~ki sfa}awa i na drugite op{toteoretski
i metodolo{ki orientacii {to se javuvaat so edinstvena
cel za ovekove~uvawe na sostojbite bitni za postojnite eksploatatorski
odnosi.
Vo ovaa smisla dinami~nata koncepcija zazema stav deka opredeleni
okolnosti imaat posilno dejstvo, dodeka drugi ostvaruvaat poslabo
vlijanie i od pogolema distanca. Toa natamu zna~i, deka edna kategorija
na faktori mo`at da predizvikaat odreden vid kriminalni
povedenija (na primer, imotni krivi~ni dela), a drugi da imaat vlijanie
vrz dugi oblici na takvo povedenie (na primer, seksualni delikti)
ili pak, da imaat op{t karakter i da pridonesuvaat za javuvaweto
na pogolem broj negativni odnesuvawa. Toa, isto taka zna~i, deka za
pojavata na opredeleni vidovi na kriminalno odnesuvawe mo`e da ima
zna~ewe deluvaweto na edna grupa na okolnosti, a za pojavata na drugi
dela, deluvaweto na grupa ili kombinaci na okolnosti.
4 0 Principot na primarnost na materijalnoto vo odnos na duhovnoto.
Ova na~elo uka`uva na potrebata pri sogleduvaweto na objasnuvaweto
na kriminalitetot da se pojde od ekonomskata osnova na
op{testvoto, odnosno od materijalnite koreni na ovaa negativna op{-
testvena pojava. Pritoa, nikoga{ ne smee da se zagubi od vid deka vo
411

uslovuvaweto na kriminalitetot ekonomskata osnova dejstvuva samo
vo krajna instanca.
Za razbirawe i pouspe{no razvivawe na ovoj princip od osobeno
zna~ewe se i op{tofilozofskite postavki vo vrska so razlikuvaweto
na su{testvenoto od nesu{testvenoto, posrednoto od neposrednoto,
op{toto od posebnoto i poedine~noto i nu`noto od slu~ajnoto. So
nivna pomo{ mo`e da se sfati i objasni karakterot i intenzitetot na
me|usebnoto dejstvuvawe na op{testvenite pojavi vo ~ii ramki spa|a i
kriminalitetot.
Preneseni vrz kriminalitetot ovie soznanija zna~at deka negovata
pojava podle`i na neposrednoto vlijanie na neposrednite kriminogeni
faktori i deka pritoa nitu eden od niv ne mo`e da se smeta
kako osnovna i dovolna pri~ina za site vidovi na toa odnesuvawe.
Ottamu proizleguva i zaklu~okot deka pri~inite, koi imaat dominantno
zna~ewe za pojavata na eden vid na kriminalno odnesuvawe ne mo-
`at da se pojavuvaat so ednakva va`nost kaj drugi vidovi na takvo odnesuvawe.
Istoto se odnesuva i koga se raboti za procenkata na primarnoto
ili sekundarnata uloga {to vo toj pogled vrz edno povedenie
mo`e da ja ostvarat uslovite i povodite. Nakratko, sekoe krivi~no
delo pretstavuva posledica na slo`eni i isprepleteni vlijanija koi
imaat razli~en intenzitet na dejstvuvawe i razli~no zna~ewe.
Dinami~kata koncepcija pravi razlika i me|u vlijanieto na
okolnostite koi niz eden podolg kontinuiran period pridonesuvale za
formiraweto na edna li~nost vo negativna nasoka i onie procesi i
vlijanijata koi se javile neposredno pred i za vreme na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo.
5 0 Princip na edinstvo na teorijata i praktikata. Materijalisti~kiot
pristap vrz kriminolo{kite istra`uvawa gleda ne samo
kako vrz sredstvo za zapoznavawe na kriminalnite povedenija, tuku i
kako vrz na~in za nivno menuvawe, {to zna~i podobra stvarnost.
6 0 Princip na seop{ta razvojnost. Ova na~elo vo oblasta na
kriminolo{kite istra`uvawa zna~i barawe konkreten istoriski pristap,
smestuvawe na kriminalitetot vo konkretno dadeni istoriski
uslovi i ocena na negovoto dvi`ewe ne samo od aspekt na op{testvenite
potrebi tuku i so ogled na realnite istoriski mo`nosti.
7 0 Princip na dijalekti~nost vo razvojot. So ovoj princip se
nalaga potrebata pri prou~uvaweto na kriminalitetot kako masovna
pojava negovoto dvi`ewe da se posmatra ne samo kako obi~no kvantitativno
rastewe i opa|awe, tuku i kako slo`en proces vo koj se prepletuvaat
sekojdnevni i nezabele`livi promeni {to mo`at da dovedat
do ra|awe na nov kvalitet.
Sogledan preku ovie sumarno navedeni principi, dinami~kiot
pristap pretstavuva zna~aen logi~ki, epistemolo{ki i teoretsko-metodolo{ki
sistem so ~ija pomo{ mo`e uspe{no da se osvetli kriminalitetot
kako posebna, poedine~na i masovna pojava. Ovoj pristap
412

trgnuva od centralnite etiolo{ki problemi na utvruvaweto na kauzalnite
vrski i zakonitosti kako osnoven preduslov kako za spoznavaweto
taka i za spre~uvaweto na ovie pojavi so sredstvata i metodite za
otstranuvawe na nejzinite pri~ini. Ne zapostavuvaj}i go dejstvuvaweto
na drugite sferi od oblasta na prirodniot i op{testveniot determinizam
i otkrivaweto na nivnite korelativni i funkcionalni
vrski i odnosi, ovoj pristap vo objasnuvaweto na kriminalitetot i
drugite op{testveni pojavi trgnuva od totalnoto op{testvo i negovite
osnovni op{testveni pojavi vo koi gi bara korenite na kriminalnite
povedenija. Od odnosite na lu|eto vo procesot na materijalnoto
proizvodstvo niz koi tie gi zadovoluvaat svoite osnovni potrebi proizleguvaat
i site drugi op{testveni pojavi. Osnovnite ekonomski
odnosi ja predizvikuvaat materijalnata neednakvost na lu|eto, koja od
svoja strana pretstavuva glavna pri~ina za site drugi neednakvosti i
sprotivnosti vo edno op{testvo. A tie sprotivnosti se onoj agens {to
gi uslovuva razli~nite vidovi povedenie na ~ovekot vklu~uvajki go i
negovoto kriminalno povedenie Me|utoa, vo objasanuvaweto na etiolo{kata
strana na kriminalitetot, ovoj pristap ne se zadr`uva samo
vrz ova ramni{te. So ogled na toa {to kriminalitetot go prou~uva
kako op{testvena pojava toj mora da trgne od materijalnata osnova na
op{testvoto. Me|utoa, kriminalitetot kako poseben oblik na op{testveno
povedenie na lu|eto e povrzan i so mnogu drugi op{testveni pojavi
od socijalnata struktura na globalnoto op{testvo ~ii{to nositeli
se mnogubrojni institucionalizirani i difuzni op{testveni
grupi, pa zatoa toj mora da se nabquduva i od aspektot na nivnoto neposredno
dejstvuvawe vrz manifestiraweto na povedenieto so negativen
op{testven predznak. Zatoa, materijalisti~kiot pristap odi natamu
i toa go pravi so pomo{ na osnovniot dijalekti~ki metod pri {to
ja sogleduva prirodata, oblikot i odale~enosta na dejstvuvaweto na
site etiolo{ki kriminogeni faktori. Pritoa, gi koristi site osnovni
filozofski i metodolo{ki principi za objasnuvawe na kauzalitetot
na op{testvenite pojavi preku koj uspe{no doa|a do konkrenite
metodi {to gi koristat vo procesot na utvrduvaweto na konkretnite
kriminolo{ki iskustveni fakti. Na toj na~in go sogleduva dejstvuvaweto
na op{toto (sprotivnostite koi dejstvuvaat vo materijalnata
osnova), posebnoto (sprotivnostite koi proizleguvaat od drugite odnosi
me|u lu|eto i po{irokata i potesnata op{testvena zaednica) i poedine~noto
(sprotivnostite {to dejstvuvaat vo samiot poedinec). Ovoj
pristap, isto taka, natamu ovozmo`uva da se odredi kvantitativnata i
kvalitativnata uslovenost na kriminogenite okolnosti kako i nivnoto
posredno i neposredno dejstvuvawe.
4. Zaradi polesno sogleduvawe na marksisti~kiot model vo
objasnuvaweto na op{testvenite pojavi, me|u koi i na kriminalitetot,
zna~ajno e nakratko da go razgledame i negoviot odnos so funkcionalisti~kiot
pristap. Za toj odnos e zna~ajno da se istaknat barem
413

slednite devet razliki: 1 0 funkcionalizmot e teorija na op{testvenata
ramnote`a, marksizmot na klasnata borba, 2 0 funkcionalizmot go
analizira postojniot sistem za da gi otstrani op{testvenite napnatosti,
marksizmot gi otkriva op{testvenite napnatosti i vo ukinuvaweto
na postoe~koto ja gleda op{testvenata mo`nost, 3 0 funkcionalizmot
go objasnuva op{testveniot poredok so konsenzusot i legitimacijata,
marksizmot so prisilbata i eksploatacijata, 4 0 funkcionalizmot
poa|a od sistemot na vrednostite, marksizmot od uslovite na
proizvodstvoto, 5 0 funkcionalizmot nastojuva da go so~uva kontinuitetot
na poredokot, marksizmot da napravi revolucioneren skok, 6 0
funkcionalizmot go sfa}a op{testvoto kako sistem na ulogi, marksizmot
kako vkupnost na op{testveni odnosi, 7 0 funkcionalizmot go
gleda ~ovekot parcijalno kako nositel na ulogi, marksizmot kako potencijalno
univerzalno su{testvo, 8 0 funkcionalizmot e apologija na
postoe~koto, marksizmot kritika na poetoe~koto, 9 0 funkcionalizmot
struktuira i stratifikuva, marksizmot ja razbiva strukturata i se
stremi kon ednakvost. 764
414
6. AGNOSTICISTI^KI PRISTAP
1. Najposle, sogleduvaj}i deka kriminalitetot e slo`ena op{testvena
pojava, uslovena od mnogubrojni faktori i vlijanija, izvesni
teoreti~ari, 765 vo odnos na utvrduvaweto na negovite pri~ini zastanaa
na skepticisti~ki i agnosticisti~ki stojali{ta. Spored niv, pri~inite
na prestapni{tvoto ne mo`at da se utvrdat i so ogled na toa kriminolo{kite
istra`uvawa ne treba da se zanimavaat so pri~inite na
kriminalitetot, tuku samo so problemite na negovoto re{avawe.
2. Vakviot pristap go zastapuvaat i nekoi teoreti~ari od biv-
{ite jugoslovenski prostori. Me|u niv, kako najkarakteristi~en go
izdvojuvame, onoj na Igwatovi} {to go prika`uvame vo celost. Ovoj
mo{ne luciden kriminolog ~ii stavovi, vpro~em, ottamu ~esto i gi
citiravme vo ovoj trud, veli: Koga zboruvame za pri~inite na kriminalitetot,
od kriminologijata kako nauka ne bi trebalo da se o~ekuva
pove}e odo{to taa mo`e da pru`i. Na ovoj stepen na nejziniot razvoj
bi trebalo da se zadovolime so soznanieto za pove}estranata funkcionalna
povrzanost na mnogubrojnite pojavi so kriminalitetot. Takvite
764
Mi}unovi}, D. Funkcionalizam i marksizam, Kriti~ke primedbe uz komentare
dru{tvenih teorija, vo Parsons, T. i dr. op. cit. str. 1332.
765
Manhajm i Vilkins (Mannheim and Wilkins), Negel (W. H. Nagel), Barns
i Titers (Barnes and Teeters) i drugi kriminolozi od anglosksonskoto i
francuskoto podra~je. Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 309. Vo ovaa smisla i
Hentig: "Kriminologijata í pripa|a na naukite vo za~etok na ~ii `ivi fenomeni
mo`e da se ka`e "causa latet, vis est notissima" (Pri~inata e skriena, negovite
silni posledici se poka`uvaat). Hentig, H. op. cit. str. 230.

soznanija se korisni za nejzinoto podobo zapoznavawe, kako i za organizirawe
na racionalna aktivnost od strana na subjektite na socijalnata
kontrola. Tie subjekti ovie soznanija bi trebalo da gi preto~at
vo konkretni preventivni programi i racionalna kaznena politika.
Ni se ~ini, prodol`uva natamu istiot avtor, deka vremeto na golemite
seopfatni i seobjasnuva~ki teorii vo humanisti~kite nauki, pa i vo
kriminologijata pomina. Vo ovaa nauka tie ne samo {to ne uspeale vo
svojata namera, tuku namesto da pomognat vo rabiraweto na izvonrednoto
bogatstvo na kriminalniot fenomen, kon nego pristapile redukcionisti~ki.
Tie se zanimavaa samo so onie kriminalni aktivnosti i
nivnite izvr{iteli ~ie objasnuvawe se vklopuvalo vo zamisleni
{emi. Toa im sozdava{e problemi osobeno na organite na socijalnata
kontrola na kriminalitetot koi sekoga{ najdobro mo`ea da ja ocenat
validnosta na sekoe etiolo{ko objasnuvawe. 766
3. So vakvite stavovi ni oddaleku ne mo`am da se soglasam od
ednostavna pri~ina {to, kako {to pravilni istaknuva Milutinovi},
sekoja nauka, pa i kriminologijata e dol`na da gi soznava pri~inite
na pojavite {to gi prou~uva, da gi objasni pri~inite od koi tie se javuvaat.
767 I moj stav e deka kriminalitetot, sî u{te ne e dokraj objasnet.
To~no e deka pri~inite, uslovite i povodite koi go ra|aat i ovozmo`uvaat
kriminalitetot ne se dokraj rasvetleni, iako se znae deka
tie se nao|aat vo op{testvoto i vo li~nosta na poedinecot. Toa me|utoa,
ni oddaleku ne pre~i tuku, naprotiv, obvrzuva da go priznaeme razvojot
na nau~nata misla i na usilbite za negovoto sfa}awe i objasnuvawe
kako op{testvena i individualna pojava. Naukata ne mo`e da
ostane na nivoto na deskripcija na korelativnite i sli~ni vrski tuku
mora da navleze vo podlabokite sferi na uslovenosta. Taa mora da dosegne
do pri~inskoto objasnuvawe, odnosno do centralniot problem na
determinizmot. Toa e od osnovana va`nost ne samo za naukata, tuku i za
op{testvenata praktika, za{to prakti~ite usilbi kon predupreduvaweto
i suzbivaweto na ovaa pojava, vo prv red, mora da bidat naso~eni
kon eliminirawe ili nadminuvawe na onie vrski koi imaat kauzalna
sila. 768 766
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 168
767
Milutinovi}, M. op. cit. str. 312.
768
"Poradi prakti~noto zna~ewe, pra{aweto na pri~inosta otsekoga{
go privlekuvalo vnimanieto na lu|eto. Toa zna~ewe se sostoi vo toa {to
pri~inosta pretstavuva nu`nost spored koja, pri stek na opredeleni (adekvatni)
uslovi, se slu~uvaat prirodnite i op{testvenite pojavi. Sprotivno na
zakonot na pri~inosta ~ovekot ne mo`e da ostvari nitu edna svoja cel. Soglasno
toa, za da mo`at da gi re{avaat svoite `ivotni problemi, i za taa cel da
mo`at da vlijaat na pojavite (da gi menuvaat, spre~uvaat), potrebno e lu|eto
da gi poznavaat nivnite pri~ini"... "Od nastanuvaweto na kriminologijata
pra{aweto na pri~inosta pretstavuva nejzin centralen problem, iako nekoi
415

Pritoa, u{te ovde mora da naglasime deka poimot kauzalitet
vo kriminologijata, kako vpro~em i vo ostanatite op{testveni nauki,
mo`e da se sfati od odgovorot na osnovnoto pra{awe: vo koja mera
izborot na li~nosta kauzalno e opredelen od mo`nite alternativi na
deluvawe. Prviot del na odgovorot na ova pra{awe e premnogu ednostaven:
dokolku poedinecot, me|u drugoto e i fizi~ko telo, toj se nao|a
vo opredelni odnosi so okolnata priroda koja po svojot tip ne se razlikuva
od pri~inskite odnosi me|u drugite delovi na prirodata. Gladot
go tera da se nahrani, studot da se oble~e, ognot proizveduva sli-
~ni reakcii vo negovoto telo kako i vo drvoto i vo hartijata, pa ottamu
konfrontiran so opasnosta da izgori, negoviot primaren impuls }e
bide da ja izbere onaa forma na povedenie so koja najefikasno }e ja
izbegne taa opasnost. Me|utoa, dokolku poedinecot e svesno su{testvo,
{to nesporno î, negoviot izbor e usloven i od dva dopolnitelni
faktori: od anticipacijata na verojatniot tek na nastanite vo idninata
i od izvesni celi, odnosno od funkcijata na korisnosta. 769
Vo kauzalniot proces postojat dva osnovni elementi: pri~ini
(antecedentni - pojavi koi prethodat) i posledici (efekti, rezultati,
konsekventi - pojavi koi sleduvaat). Pri~inata pretstavuva pojavata
koja vo kauzalniot odnos sekoga{ í prethodi na drugata pojava. Posledicata
e pojavata koja proizleguva od prvata i koja se pojavuva kako rezultat
na opredeleni kauzalni procesi. Soglasno toa, pri~inata pretstavuva
opredelena kriminogena pojava koja sekoga{ mu prethodi na
kriminalitetot, i obratno, kriminalitetot sekoga{ sledi zad deluvaweto
na takvata kriminogena pojava. Slednite su{testveni karaktetristiki
na kauzalniot proces vo nastanuvaweto na kriminalitetot,
kako {to spomnavme, se sostojat vo mo`nosta od pretpostavuvawe na
pojavata na prestapni{tvoto i vo toa deka se raboti za negovo uslovuvawe
koe se odlikuva so finalitet. 770 Finalitetot pretstavuva celkriminolozi
nastojuvaat ottamu da go potisnat." Pe{i}, V. Kriminologija, str.
160 i 161.
769
Ispituvaweto i utvrduvaweto na pri~inskite vrski pretstavuva
edna od najva`nite celi na nau~noto istra`uvawe i osnova na nau~noto objasnuvawe
i interpretacija. Ovde se poa|a od postulatot deka site pojavi se determinirani,
deka imaat svoi pri~ini, odnosno deka se posledica na izvesni
procesi koi deluvale vo vremeto koe im prethodelo na tie posledici, a koga
se raboti za psiholo{kite fenomeni vo povedenieto na lu|eto, i na procesite
koi se anticipiraat (koi }e sleduvaat ili bi trebalo da sleduvaat). Poinaku
ka`ano, ~ovekovoto povedenie e determinirano od prethodnite pri~ini,
od aktuelnata situacija, no vo opredelena mera i so ~ovekovata anticipacija.
770
Interpretiraweto na li~nosta i povedenieto e pote{ko i pomalku
sigurno odo{to intepretiraweto na prirodnite fenomeni. Psiholo{kiot
determinizam e poseben slu~aj na zakonot na kauzalitetot, za{to vo oblasta
416

ishodno naso~uvawe na ~ovekovite dejstvija kon opredelena cel. Toa
svojstvo ne go poseduvaat prirodnite pojavi. 771 Vrz toa svojstvo se temeli
mo`nosta da se vlijae na {tetnite kriminalni povednija vo smisla
na nivna prevencija i represija so deluvawe kako vrz op{testvenite
kriminogeni faktori, taka i vrz svesta na poedinecot koj se javuva
bilo kako prestapnik ili `rtva na kriminalitetot. Pritoa, kako {to
pravilno zabele`uva eden avtor, terminot prevencija treba da se vrze
isklu~ivo za akcijata koja e naso~ena kon otstranuvawe na pri~inite
na kriminalnoto povedenie, a terminot represija kon onaa akcija koja
se zanimava so posledicite na kriminalitetot, za {to se upotrebuva
koe i da e sredstvo na kaznuvawe, prisilba ili kontrola. 772
Da zaklu~ime. Nau~no sfatenata pri~inost e odnos me|u dve
klasi nastani ili me|u dve sostojbi na eden sistem, taka {to vrz poznavaweto
na ednata da mo`e da se predvidi drugata. Osnovnata cel na
koja i da e nauka, pa spored toa i na kriminologijata, e da gi otkrie
pr~inite na fenomenot so koj se zanimava. Soznavaweto na kauzalnite
vrski i odnosi vodi kon sozavawe na nau~ni zakoni koi ni se potrebni
so nivna pomo{ da bideme vo sostojba da gi predviduvame i kontrolirame
idnite nastani. Ili pokonkretno, duri so otkrivaweto na pri~inite
na kriminalitetot, kriminologijata í pru`a {ansa na praktikata
vo celost da zagospodari so ovaa pojava vo realnosta.
Vo potkrepa na stavot koj apsolutno mu se protivi na sekakov
agnosticisti~ki pristap, smetam deka tokmu sega, vo sovremenoto op{-
testvo vo koe `iveeme, se sozdadeni istra`uva~kite osnovi za razvivawe
na poseopfatni i pocelosni teorii {to mo`at da go objasnat ~ovekovoto
kriminalno povedenie. Od takvata uverenost proizleguva i
na{iot obid za pru`awe sopstven pridones vo taa nasoka. Vo sprotivno,
ne bi se ni zanimavale so kriminologijata, nitu pak, bi ja tretirale
kako nauka.
na li~nosta ne postojat konstantni sili i odnosi, kako na primer vo fizikata.
Se koristat modeli na ekvifinalitet (ista finalna situacija - posledica
- mo`e da rezultira od razli~ni po~etni uslovi i na razli~ni na~ini).
771
Ottamu {to op{testvenite pojavi se karakteriziraat so finalitet,
a prirodnite pojavi ne go poseduvaat toa svojstvo, izvesni avtori sosema
neosnovano na zakonot na pri~inosta mu ja sprotivstavuvaat celishodnosta i
velat deka prirodnite pojavi se kauzalni, a ~ovekovite dejstvija toa ne sî,
tuku deka se celishodni odnosno naso~eni kon nekoja cel, t.e. deka za ~ovekovite
dejstvija ne va`i zakonot na pri~inosta i deka motivacijata ne pretstavuva
kauzalen faktor. Vo osnova na toa sfa}awe se nao|a indeterministi~koto
sfa}awe za ~ovekovite dejstvija. Soglasno toa, vo krivi~nopravnata
nauka postoi sfa}awe spored koe psihi~kata strana na krivi~noto delo (na
prestapni{tvoto) ne e element na pri~inosta. Pe{i}, V. op. cit. str. 168.
772
Krivokapi}, V. Osnovni oblici dru{tvenog reagovanja na kriminalitet (s
osvrtom na aktivnost organa unutra{njih poslova), JRKKP, Beograd, 1980/2, str. 186.
417

VII. TEORETSKI PRISTAP [TO SE KORISTI VO OVOJ
U^EBNIK - EUDEMONISTI^KI PRISTAP
1. VOVEDNI ZABELE[KI
1. Pra{aweto za op{tiot teoretski pristap e osnovnoto pra-
{awe {to mora da si go postavi sekoj {to makar i malku seriozno se
zanimava so opredelena nauka. Vo negovoto re{avawe se nao|a temelot
ili epistemolo{kata osnova na site mo`ni odgovori koi treba da pretstavuvaat
vistinska, sistematska i logi~na celina na edna gradba koja
pretendira da bide nauka. Ottamu, zo{to ~ovekot vr{i krivi~ni dela
i {to treba da se stori so i za storitelite na takvite dela, se osnovnite
dilemi {to ve}e gi postavivme i na opredlen na~in gi razre{ivme
vo nekolku od na{ite porane{ni trudovi. Spored toa, ovde ni preostanuva
samo da go povtorime i dorazrabotime ona {to za nas pretstavuva
po~etna vistina vo objasnuvaweto na site pojavi koi makar i malku
se povrzani so kriminalitetot.
Postavenite dve pra{awa navidum se ednostavni, me|utoa sekoj
onoj {to makar malku se zanimaval so baraweto na nivniot odgovor,
sigurno e deka ne mo`el, a da ne si postavi i niza drugi pra{awa koi
se povrzani so esencijalnite i egzistencionalnite problemi na ~ovekot:
{to e ~ovekot, koja e su{tinata na negovata priroda, dali spored
taa priroda toj e dobar ili lo{, koi se negovite ~ove~ki karakteristiki
i vo {to se sostoi smislata na negoviot `ivot. Site ovie pra{awa,
vsu{nost, ~ovekot otsekoga{ si gi postavuval, no vo domenot na
filozofijata, etikata, antropologijata, psihologijata i drugite op{-
testveni nauki sî u{te ne se pronajdeni vistinskite odgovori {to sekako
se dol`i na toa {to ~ovekot e slo`en fenomen sostaven od brojni
i isprepleteni fizi~ki, biolo{ki i psihiolo{ki komponenti.
Toa, me|utoa, ne zna~i deka vo toj pogled ne e ni{to storeno. Naprotiv,
na podra~jeto na ovie disciplini e dojdeno do zna~ajni soznanija i
tokmu tie se osnovata od koja trgnuvame i vo kriminologijata za da dosegneme
do odgovorot na na{ite po~etni pra{awa {to se postavuvaat
pri analizata na sekoe asocijalno, antisocijalno i kriminalno povedenie.
2. Spored svojata priroda ~ovekot e slo`en oblik na `iva materija
i na nejzinoto dvi`ewe {to go formiraat kako nagonsko, emocionalno
(~uvstvitelno) i racionalno (mislovno) su{testvo. Tie se
osnovnite elementi {to go opredeluvaat negovoto specifi~no postoewe.
Od kombinacijata na ovie elementi zavisi na~inot na ~ovekovoto
mislewe i vidot i stepenot na ispolnuvaweto na negovite nagoni i ~uvstva.
Site tie procesi se vr{at spored zakonite na nu`nosta, vklu~uvaj}i
go tuka pokraj dejstvoto na vnatre{nite i vlijanieto na nadvore{nite
sili za koi ve}e zboruvavme. Ova se osnovite so koi trgnuva-
418

jki od Marks, materijalisti~kata filozofija radikalno mu se sprotivstavuva
na spekulativnoto tretirawe na ~ovekot. Imeno, nesomneno
deka Marks ja sogledal op{testvenata i istoriskata osnova na razvitokot
na ~ovekot i tamu ja bara negovata su{tina. I za nego, ~ovekot e
biolo{ko i prirodno su{testvo no, koe stanuva ~ove~ko su{testvo
duri vo onoj moment koga se odeluva od prirodata gradej}i ja svojata
sopstvena istorija. Istoriskiot karakter na ~ovekot ozna~uva, pred
sî, deka ~ovekot nastanal kako rezultat na op{testvenata istorija i
deka kako takov e generi~ko su{testvo - su{testvo na praktikata. So
svojot trud ~ovekot ja menuval prirodata, no i samiot sebesi, za{to
~ovekovata praktika podrazbira ne samo sozdavawe novi objekti, oblici
i procesi tuku i samosozdavawe. Vo soglasnost so vakvite razmisluvawa,
vo poedine~niot ~ovek, spored Marks, se soedinuvaat i realiziraat
generi~kite i individualnite karakteristiki na ~ovekot, a na~inot
na koj toj se modificira i oformuva zavisi od konkretnite istoriski
uslovi i razvojot.
Me|utoa, Marks pokraj ova go otkriva i paradoksot na istorijata:
vo dosega{niot razvoj na ~ovekot sekoga{ se potvrduval na otu-
|en na~in - samo relativno i ograni~eno se ostvaruval kako ~ove~ka
li~nost. Nabquduvaj}i go ~ovekot vo istoriskata konkretnost na klasnite
op{testva koi go pretstavuvaat najgolemiot del od dosega{nata
istorija, Marks ja formulirtal teorijata na otu|uvaweto za da gi
poka`e istoriskite granici na ~ovekoviot razvoj {to toj vo opredeleni
op{testveni okolnosti ne mo`el da gi nadmine. So teorijata na
otu|uvaweto, Marks natamu ja konkretizira i potvrduva svojata koncepcija
za istoriskiot karakter na ~ovekot i ednovremeno uka`uva na
negovite perspektivi za sovladuvawe na otu|enata sostojba preku dezalienacijata.
Taa dezalienacija, spored nego, e mo`na samo so transformacija
na celokupnite op{testveni odnosi preku revolucionizirawe
na op{testveniot razvitok.
Korenite na otu|uvaweto, a so toa i problemite na sovremeniot
~ovek, Marks gi nao|a vo stokovnoto proizvodstvo na klasnoto op{testvo
{to go proizveduva otu|uvaweto na proizvodite na trudot od negoviot
proizvoditel, otu|uvaweto na aktot na proizvodstvoto, otu|uvaweto
na ~ovekot od svojata priroda i na ~ovekot od ~ovek. Ne mo`e,
me|utoa, da se ka`e deka golem del od ovie problemi na ~ovekot vo ostvaruvaweto
na negovata su{tina ne gi nasetile brojni filozofi u{te
pred Marks. Razlikata me|u niv se sostoi samo vo tolkuvaweto na korenite
{to doveduvaat do ~ovekovoto otu|uvawe i poso~uvaweto na re-
{enijata za nivnoto nadminuvawe. Pritoa, glavnata slabost na site
nemarksisti~ki teorii i orientacii se sostoi vo predlo`enite solucii
{to se nedovolno povrzani so konkretnite uslovi vo koi {to mo-
`at da se razvijat.
3. Porane{nite filozofi ~ovekot go sveduvale na apstrakten
esencijalizam i naturalisti~ko simplificirawe na negovite proble-
419

mi. Sovremenata pak egzistencionalisti~ka i personalisti~ka filozofija,
pretstavuva protest protiv vakvite, no istovremeno i protiv
marksisti~kite sfa}awa, za{to poa|a od pretpostavkata deka mo`e da
se diskutira samo za oddelniot ~ovek ili za li~nosta, a ne i za ~ovekot
voop{to kako istoriska kategorija, a so toa poedine~nata ~ove~ka
egzistencija ja pretvorija vo metafizi~ka kategorija. Razmisluvaj}i
na toj na~in i ovie filozofski pravci doa|aat do istite filozofski
problemi na sovremeniot ~ovek, pa duri i gi prodlabo~uvaat do taa
mera {to nekoi od niv ja postavuvaat kategorijata na apsurdnosta i
apsurdniot ~ovek. 773 Za niv apsurdot ne e ni{to drugo tuku odnos na ~ovekot
sprema svetot {to go opkru`uva. Su{tinata na apsurdot izrazuva,
pred sî, izvesen nesklad: me|u ~ovekovite streme`i kon edinstvo
i neotstranliviot dualizam na duhot i prirodata, me|u ~ovekovite
streme`i kon ve~nosta i opredelenoto traewe na negovoto postoewe,
me|u "nespokojstvoto" koe e negova vistinska su{tina i zaludnosta na
negovite usilbi. Smrtta, postoeweto na pove}e vistini, kako i pove}e
su{testva vo eden ~ovek, ~ii broj ne mo`e da se namali, nerazbirlivosta
na stvarno postoe~koto, slu~ajot - ete, toa se polovite na apsurdot.
774
Vo pogled na re{enijata na ~ovekovite problemi, osnovnata i
neizbe`na logika na filozofijata na apsurdot e celosna ramnopravnost
na site postapki: ne postoi dobro i zlo, postoi samo svest za
apsurdot. Ednakvosta na site iskustva, moralni i nemoralni i kultot
na sega{nosta nasproti kultot na trajnosta, minatoto i idninata, toa
se osnovnite posledici na filozofijata na apsurdot. Da se `ivee pove}e,
a ne podobro, toa e devizata na deloto na Kami - " Mit za Sizif".
Negoviot apsurden junak e ~ovek koj ne se otka`uva nitu od edno svoe
ubeduvawe, toj saka da `ivee bez idnina, bez nade`i i iluzii, no i bez
pomiruvawe so sudbinata. Takviot ~ovek se afirmira so bunt. Ako e
svetot bezli~en, {to mu preostanuva na ~ovekot osven herojskiot buntoven
pesimizam od tipot na Sizif: da se izdr`i bez nade`, da se pravi
ona {to zavisi od nego i da se deluva bez iluzii, no ne za ve~nosta,
tuku za denes. Spored Kami, Sizif ne e nesre}nik, tuku junak koj vo
svojata rabota, vsu{nost, e sre}en. Vo herojskoto prifa}awe na `ivotot
onakov kakov {to î, treba da zamre smeeweto na bogovite koga kamenot
na Sizif povtorno }e se strkala niz planinata. So svojot trud,
Sizif, vsu{nost, e posilen od bogovite koi mislea deka go kaznile.
773
Za apsurdnosta na ~ovekovata egzistencija pi{uvale brojni pretstavnici
na egzistencionalisti~kata filozofija kako na primer: @an Pol
Sartr, Hajdeger, Karl Jaspers, Lav [estov, Seren Kjerkegor. Najzna~ajniot
pretstavnik na teorijata na apsurdot, sepak, e Alber Kami koj svoite pogledi
gi iznel vo svoite dve najzna~ajni dela: "Mit za Sizif" i "Stranec".
774
Sartr, @ P. Tuma~enje stranca, Predgovor na deloto Stranec od Alber
Kami, Prosveta, Beograd, 1974, str. 136.
420

Bez pretenzija da navleguvame vo podrobna analiza na ovie teorii,
koi vo mnogu nalikuvaat na sfa}awata {to ve}e gi izlo`ivme,
ovde }e bide dovolno ako ka`eme deka filozofijata na apsurdot, za besmislata,
zaludnosta na `ivotot e takva orientacija koja {to nudi circulos
vitiosus, bezizlezna polo`ba za ~ovekot. Spored nea, ~ovekot ne
treba ni{to da pravi za idninata, tuku da ja podnesuva i trpi sega{nosta
vo ubeduvawe deka samoto soznanie za toj apsurd na svetot e dovolno
da se pre`ivee. Na toj na~in, filozofijata na besmislata nudi besmisleni
re{enija i so ogled na toa i samata e besmislena.
4. Vo {to e toga{ smislata na ~ovekoviot `ivot vo sovremenoto
op{testvo vo koe ~ovekot se sudira so svojata otu|enost i tn. egzistencionalni
problemi i protivre~nosti? Vo {to e smislata na ~ovekoviot
`ivot vo op{testvo koe se sostoi od atomi koi se razdeleni
eden od drug, a se odr`uvaat zaedno samo so pomo{ na sebi~nite interesi
i potrebata edniot da go koristi drugiot? Vo {to se sostoi taa
smisla koga rabotata i drugite aktivnosti na ~ovekot se pretvoraat vo
sredstvo za steknuvawe na pari, a ne sodr`inata na tie aktivnosti? Vo
{to e smislata na `ivotot vo erata na sovremenata tehnika koja go postavuva
pra{aweto na zagospodaruvawe so nea, a istata da ne se svrti
protiv nego vo vid na fizi~ko uni{tivawe vo nuklearna vojna ili vo
vid na duhovno uni{tuvawe od strana na tehniciziraniot na~in na `ivot?
I na krajot, bez pretenzija za iscrpnost, se nalo`uva i vekovnoto
pra{awe - {to e smislata na `ivotot na ~ovekot, koj kako kone~no su-
{testvo sekojdnevno se soo~uva so smrtta, a sepak sekojdnevno gradi
proekti i ideali {to mo`at da se realiziraat edinstveno so nadminuvawe
na taa kone~nost? Toa se pra{awata na koi se obidovme da odgovorime
vo narednoto poglevie na ovoj trud, kade {to, vsu{nost, ja pomestivme
na{ata celosna eudemonisti~ka teorija, teorija za sre}ata
kako deterministi~ka osnova na ~ovekovoto odnesuvawe.
2. TEORIJA NA SMISLATA NA @IVOTOT (SRE]ATA) KAKO
DETERMINISTI^KA SFERA NA ^OVEKOVOTO POVEDENIE
1. Vo odgovorot na postavenite pra{awa ve}e gi vidovme stavovite
na filozofijata na apsurdot i vedna{ gi otfrlivme kako neprifatlivi,
za{to so niv, vsu{nost, i ne se postavuva pra{aweto na smislata
na ~ovekoviot `ivot: so ovaa teorija apriorno se tvrdi deka `ivotot
e besmislen. [to se odnesuva pak do marksisti~kata filozofija,
zaklu~ok e deka taa nudi edno novo revolucionerno op{testvo so
poinakvi op{testveni odnosi kade {to }e se sozdadat uslovi za celosna
dezalienacija na ~ovekot. Treba li me|utoa da se ~eka komunizmot
za ~ovekot da ja re{i istoriskata zagatka na otu|uvaweto i kone~no da
ja najde smislata na `ivotot. Toa marksizmot go negira, tvrdej}i deka
~ovekot e onaa dinami~na sila {to treba da se bori i izbori za svojata
idnina. No ako se zeme deka sovremenite procesi nedvosmisleno
421

uka`uvaat na bavnosta vo dostignuvaweto na novoto beskonfliktno
op{testvo, ne mo`e a da ne se obideme i bez toa novo op{testvo, tuka i
sega, da ja najdeme smislata na ~ovekoviot `ivot. Vo pronao|aweto na
ovoj odgovor }e trgneme od nekolku zna~ajni misli na Holbah. Golem
del od negovite idei za ~ovekot i denes se sve`i i prifatlivi, za{to
na genijalen na~in gi povrzuvaat problemite na ~ovekot so racionalnite
kriminolo{ki razmisluvawa za potekloto na zloto i usilbite za
negovoto sogleduvawe i smaluvawe.
2. Spored Holbah, ~ovekot kako fizi~ko taka i moralno `ivo,
~uvstvitelno, mislovno i dejstvitelno bitie, vo sekoj moment na svoeto
postoewe se stremi kon toa da go pribavi samo ona {to mu se dopa-
|a, t.e. ona {to mu odgovara na negovata su{tina, a se trudi da go otstrani
od sebe ona {to mu {teti. 775 Celta na ~ovekot vo negoviot delokrug,
smislata na negoviot `ivot, e da se odr`i (samoodr`uvawe) i
svojot `ivot da go napravi sre}en. Va`no e zna~i, da se soznaat vistinskite
sredstva so ~ija pomo{, a blagodarenie na svojata pretpazlivost
i svojot um, sigurno i bezprekidno }e ja postigne celta {to si ja postavil.
Ovie sredstva se negovite sopstveni sposobnosti, negoviot duh,
negovite talenti, negovata trudoqubivost, negovite deluvawa opredeleni
od strastite za koi e podoben so ogled na svojata priroda i koi
pomalku ili pove}e mu davaat delotvornost na negovata volja. Iskustvoto
i umot mu go poka`uvaat u{te i toa, deka lu|eto so koi toj `ivee
vo op{testvoto mu se neophodni, deka mo`at da pridonesuvaat za negovata
sre}a, za negovite zadovolstva, deka mo`at da mu pomagaat vo sposobnostite
{to tie samite gi imaat: iskustvoto go u~i na koj na~in toj
mo`e da gi zdru`i vo ostvaruvaweto na negovite nameri, na koj na~in
toj mo`e da gi pottikne tie da sakaat i da deluvaat vo negova korist,
toj gi gleda deluvawata so koi tie se soglasuvaat, kako i onie {to ne
im se dopa|aat, gi gleda povedenijata {to gi privlekuvaat i povedenijata
{to gi odbivaat, korisnite i {tetnite efekti {to proizleguvaat
od raznite na~ini na postoewe i deluvawe. Site tie iskustva mu
davaat ideja za dobroto i porokot, za ona {to e pravedno i ona {to e
nepravedno, za dobroto i zloto, za ~esta i podlosta itn. Nakratko, toj
u~i da gi procenuva lu|eto i delata, da gi razlikuva nu`nite ~uvstva
koi vo niv se ra|aat pod dejstvo na raznite efekti {to vrz niv dejstvuvaat.
Na nu`nata razli~nost na ovie efekti e zasnovano razlikuvaweto
na dobroto i zloto ... na ve~nite i nepromenlivi odnosi koi se
odr`uvaat me|u su{testvata od ~ovekoviot vid koj op{testveno `ivee,
na odnosite {to }e postojat se dodeka trae ~ovekot i negovoto op{testvo.
776 Ponatamu Holbah veli: Dovolno ni e {to znaeme deka spored
svojata su{tina ~ovekot se stremi kon svoeto samoodr`uvawe i da go
775
Holbah, P.. Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1950, str. 40.
776
Ibid, str. 93-94.
422

napravi svojot `ivot posre}en: a koga }e se postavi ova, bilo kakvi da
se negovite postapki, nikoga{ nema da se izmamime vo negovite motivi
koga poa|ame od ovoj prv princip, od ovoj op{t nu`en razdvi`uva~
na na{ite volji. Vo nedostig na iskustvo i razvienost na umot, ~ovekot
nesomneno ~esto se la`e vo sredstvata {to mo`at da go dovedat do
ovaa cel ili sredstvata {to gi koristi ne ni se dopa|aat, bidej}i ni
{tetat na samite nas, ili pak, sredstvata so koi se slu`i ni izgledaat
glupi, za{to ne odale~uvaat od celta namesto kon nea da ne dobli`uvaat.
Me|utoa, kakvi í da se ovie sredstva, tie sekoga{ nu`no i nepromenlivo
ja imaat za predmet sre}ata, realna ili imaginarna, trajna
ili minliva, sli~na na negoviot na~in na postoewe. 777 I na krajot, spored
Holbah, prirodata ne gi ra|a lu|eto ni dobri ni lo{i. Taa gi ra|a
kako ma{ini, pove}e ili pomalku aktivni, podvi`ni i energi~ni, taa
im dava tela, organi i temperamenti od koi nu`no proizleguvat nivnite
strasti i nivnite `elbi pomalku ili pove}e `estoki. Strastite sekoga{
za svoj predmet ja imaat sre}ata: spored toa tie se dovolni i
prirodni i mo`at da se nare~at dobri ili lo{i spored vlijanieto
{to go imaat na su{testvata na ~ovekoviot rod... Rakata so koja sum vooru`en
ne e ni dobra ni lo{a, no upotrebata na ovaa raka mo`e da stane
zlostorni~ka ako sum steknal navika so nea da se slu`am za vr{ewe
kra`bi ili ubistva so cel da se steknam so pari. Spored toa, vo mene
od ranoto detstvo e vsadena `elba koja {to vo op{testvoto vo koe {to
`iveam ni e neophodna, no koja mojata trudoqubivost bi mo`ela so rabota
da ja zadovoli, a da ne go o{teti mojot blizok. Srceto na ~oveka e
po~va, koja spored svojata priroda, podednakvo mo`e da proizveduva
trwe kako i najprijatni rastenija, otrovi kako i prijatno ovo{je, a
toa zavisi od semeto {to }e bide zasadeno i od gri`ata {to }e mu bide
posvetena... Vospituvaweto e zna~i toa, {to doej}i nî so vistinski i
la`ni sfa}awa ili idei ni dava po~etni pottici pod ~ie vlijanie deluvame
korisno ili {tetno za nas samite ili za drugite. So ra|aweto
nie vo sebe ja nosime samo potrebata za samoodr`uvawe i steknuvawe
sre}en `ivot. Obrazovanieto, li~nite primeri, pomneweto i iskustvoto
ni pru`aat vistiniti ili nevistiniti sredstva za postignuvawe
na ova. Navikata ni ja pru`a lesnotijata da gi koristime ovie sredstva
i cvrsto ne povrzuva so onie sredstva {to mislime deka najdobro mo-
`at da ni gi donesat onie predmeti {to sme nau~ile da gi posakuvame.
778
3. Toa bea nekolku nenadminlivo zna~ajni citati od deloto na
Holbah, a eve {to mo`e da se zaklu~i i rezimira od niv. Prvo, ~ovekot
e `ivo, materijalno, mislovno i prakti~no su{testvo. Vtoro, smislata
na `ivotot se sostoi vo osnovniot streme` da se odr`i svojot `ivot
i da se baraat i iznajdat na~ini svojata egzistencija da se napravi
777
Ibid, str. 140.
778
Ibid, str. 102-103.
423

sre}na. Treto, ~ovekot niz op{testvenite odnosi se u~i i odlu~uva za
dobroto i zloto i deka ovie dva pola na ~ovekovata ~uvstvitelnost i
odnesuvawe }e postojat se dodeka postojat op{testvenite odnosi me|u
lu|eto. ^etvrto, vo streme`ot kon postignuvawe na sre}ata ~ovekot
~esto postapuva iracionalno izbiraj}i pogre{ni sredstva za nejzino
dostignuvawe. I, petto, za pogre{niot izbor na tie sredstva naj~esto e
vinovno op{testvoto koe {to na svoite ~lenovi ne im pru`a vistinski
primeri na egzistencija i vospituvawe.
Ona {to go nudat ovie zaklu~oci e deka ~ovekot e isklu~ivo su-
{testvo koe vnesuva smisla vo svojot `ivot koja, kako {to vidovme,
treba da ja najde vo svojata egzistencija i sre}a. Me|utoa, ~ovekot e
isklu~ivo i toj koj treba vo sebe da ja vnese smislata na svojot `ivot i
so toa da ja izgradi svojata individualnost, a celokupnata zada~a na
op{testvoto se sostoi vo toa da sozdade takvi uslovi i da razvie pottici
za vnesuvawe na vistinskata smisla {to nema da bide vo sudir so
op{testvenite barawa i vrednosti. Vo soglasnost so toa treba da se
ostvaruva i odnosot na poedinecot (individuata) sprema op{testvenata
zaednica. Vo op{testvoto koe sî pomalku im se sprotivstavuva na
poedincite, poedine~nite interesi ne se samo refleksija, tuku i osnova
vrz koja se gradat op{tite interesi na op{testvenata zaednica. Me-
|utoa, za nadminuvawe na sudirot pome|u poedine~noto i op{testvenoto
zasega ne se sozdadeni uslovi nitu vo edno op{testvo. Od tie pri~ini
~ovekovata egzistencija, ili barem nekoj negov interes {to e naso-
~en kon postignuvawe na individualnata sre}a, ponekoga{ se zagrozeni
ili dovedeni na takvo nivo spored koe ~ovekot go usoglasuva i svoeto
povedenie obiduvaj}i se da gi za{titi svoite poedine~ni potrebi,
vrednosti, sre}a i idnina. Nakratko, ~ovekot gi naso~uva svoite aktivnosti
protiv sklonostite {to go popre~uvaat ostvaruvaweto na smislata
na negovoto postoewe i individualna sre}a.
Kade e izlezot od seto toa? Spored nas, izlezot mo`e da se najde
vo baraweto ramnote`a me|u nagonskoto, emocionalnoto i razumskoto
vo ~ovekot {to treba da ja odr`uva konkretnoto op{testvo. Vo taa
smisla, kolku {to e podobro op{testvoto, dotolku podobar i po~esen
}e i bide poedinecot vo nego i negovata sre}a }e go raduva bez da ja
sporeduva so tu|a, tuku vo sre}ata na drugiot }e ja gleda i sopstvenata
sre}a. 779 Dominiraweto na nagonskoto i emocionalnoto vo ~ovekot ne
e ni{to drugo tuku osloboduvawe na kontrolata na op{testvoto vrz
poedinecot. Ottuka i pra{aweto, kolku po{irokata i potesnata op{-
testvena sredina se vinovni za rastrojstvoto na onie vrednosti {to
treba da ja so~inuvaat smislata na `ivotot, a kolku se za toa vinovni
poedincite, odnosno nivnite individualni karekteristiki i nivniot
nedovolen napor da gi usoglasat so op{testveniot `ivot. To~no e se-
779
Doblesta ne e ni{to drugo tuku ve{tina da se napravi sre}en samiot
so so sre}ata na drugiot" Holbah, P. op. cit. str. 91.
424

kako deka se vinovni i ednite i drugite, no nepraveden e onoj koj zaedni~kiot
porok go prefrla samo vrz op{testvoto 780 ili samo vrz poedincite.
781 Od tie pri~ini smetame deka na{eto op{testvo treba da
vlo`i pogolemi zaedni~ki usilbi za namaluvawe na site protivop{testveni
povedenija so takov odnos i sredstva so koi }e se vodi smetka
za realnite sostojbi i uslovi. Pritoa, op{testvoto treba da e svesno
deka e potreben dolgotraen napor vo borbata protiv asocijalnite,
antisocijalnite i kriminalnite pojavi koi se masovni i ne prestanuvaat,
no ne zatoa tie da prestanat, tuku da ne pobedat.
4. Kriminalitetot ne e pojava koja mo`e celosno da se iskoreni,
no toa ne zna~i deka ne mo`e da se namali. Ottamu, toa treba da
bide edinstvena cel na sekoe op{testvo. A eve, kako najednostavno
mo`e da se postigne toa: 1 0 so sozdavawe povoli op{testveni uslovi za
dosegnuvawe na sre}ata (op{testveno ramni{te), i 2 0 so istovremeno
odzemawe kaj sekoj poedinec na pogre{nata pretstava za sre}ata (individualno
ramni{te). Na op{testven plan se raboti za sozdavawe takvi
uslovi koi nudat realna nade` deka posakuvanoto navistina }e se ostvari
i toa samo so sopstven trud i sopstveni napregawe - da se raboti
za ne{to da se bide, a ne da se bide za ne{to da se raboti, kako i so
iskorenuvawe na bilo kakov strav deka posakuvanoto nema da se ostvari
poradi dejstvie na drug poedinec ili na samoto op{testvo. Na individualen
plan se raboti za izgradba na takov ~ovek koj vo sekoj moment
}e bide sposoben za postignuvawe na zadovolstvoto i otstranuvawe na
bolkata. Nakratko, treba da se sozdade ~ovek {to }e raspolaga so realen
strav i realni nade`i.
Otsustvoto ili pregolemiot strav i/ili nade`i go smaluvaat
nivoto na samokontrola kaj poedinecot. Vo taa smisla se sosema vo
pravo Gotferdson (Michael Gottferdson) i Hir{i (Travis Hirshi) koga vo
nivnoto zaedni~ko delo "Op{ta teorija za zlostorstvoto," 782 kako najzna~ajna
osobina na zlostornikot go istaknuvaat negoviot nedostig na
samokontrola. Spored niv, kriminalniot akt obezbeduva neposredno i
momentno ispolnuvawe na `elbite, a glavnata karakteristika na lu|e-
780
Taka, spored Ketle, iskustvoto kristalno jasno ja potvrduva vistinitosta
na misleweto, koe na prv pogled mo`e da ni izgleda paradoksalno,
deka op{testvoto go podgotvuva zlostorstvoto, a vinovnicite se samo instrumenti
so koi toa zlostorstvo e storeno. Ottamu se slu~uva, nesre}nite poedinci
koi ja izgubile glavata na gubili{te, ili go minuvaat `ivotot vo zatvor,
da se stradalni `rtvi na op{testvoto. Zlostorot na takviot poedinec e rezultat
na okolnostite vo koi e smesten. Svireposta na negovoto kaznuvawe e,
mo`ebi, vtoriot rezultat na toa. Quetelet, A. A Treatise on Man, Edinburg,
1982. Navedeno spored Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, 1997, str. 60.
781
Seneka, op. cit. str. 91.
782
Vidi: Gottfredson, M. and Hirschi, T. A General theory of Cime, Stanford,
1990. str. 85 i natamu
425

to so niska samokontrola e vo svojata okolina da predizvikuvaat odgovori
na toj na~in {to }e prezemat akcija "tuka i sega." Ottamu, tie
izbiraat i takvi kriminalni akti koi pru`aat mo`nost `elbite da se
isplolnat lesno i ednostavno. Tie obezbeduvaat pari bez rabota, seks
bez dodvoruvawe, odmazda bez sud. Ottamu, op{testvoto treba da izgradi
poedinci so visoko razviena samokontrola. Toa se takvi lica koi
imaat zdrav odnos kon zadovolstvoto i kon bolkata. Vo pogled na zadovolstvoto
- da se postigne: odlo`i, svede vo realni ramki, (nikako da
se predupredi ili otstrani ili pak, da se ostvari po sekoja cena), vo
pogled na bolkata - da se izbegne: da se predupredi ili otstrani (nikako
da se istrpi).
Problemot me|utoa i natamu ostanuva, za{to sekoj }e ni upati
najmalku tri prigovori: 1 0 lesno e da se ka`e, te{ko e da se napravi, 2 0
koj treba da go stori toa, i 3 0 na koj na~in seto toa treba da se stori.
Na prvoto i vtoroto pra{awe postoi samo eden odgovor - nepostoi ni-
{to tolku te{ko, {to koga e vo prea{awe ~ovekovata sre}a, ne mo`e
samiot toj li~no da go stori. Vo pogled na tretoto pra{awe postojat
dve alternativi: prvata, so revolucija koja }e dovede do "popravedno
op{testvo" i vtorata, so miren pritisok, ili pomoderno ka`ano preku
instituciite na op{testveniot sistem, vrz nositelite na toj sistem,
t.e. vrz vlasta koja e vo vistinska pozicija vo ramkite na postoe~iot
sistem da sozdadat sre}a za site. Nie ve}e se izjasnivme za vtorata
alternativa. Vo prilog na toj stav ovde }e dopolnime deka istorijata
ne nî uverila vo postoeweto na makar i virtuelen idealen sistem
koj sam po sebe bi gi re{aval site problemi na ~ovekot. Ova
osobeno ottamu, {to kakov i da e sistem vo pra{awe, nu`no se pojavuva
vlasta kako negov predvodnik. So drugi zborovi, bez ogled na vidot na
sistemot, vrz vlasta le`i najgolemata obvrska da sozdava takvi ekonomski,
politi~ki i kulturni uslovi koi }e pretstavuvaat pogodna po~va
za spu{tawe na nivoto na kriminalitetot.
5. Na{ata osnovna pretpostavka e deka poedinecot, koj `ivee
vo slo`eniot svet poln so sprotivnosti i agresija, koj nema dovolna
potpora od op{testvoto koe treba da mu izleze vo presret na zadovoluvaweto
na negovite potrebi, postojano ja gubi smislata na svojot `ivot
i ottamu, i samiot mnogu polesno go prifa}a neprijatelstvoto i
destrukcijata, odnosno oddavaweto kon kriminalni povedenija. Nakratko,
za takviot poedinec kriminalitetot se pojavuva kako na~in na
osmisluvawe na svojot `ivot, a postignuvaweto kakva i da e korist,
osnovna vrednost kon koja se stremi celokupnata negova li~nost.
Poedinecot `ivee vo prete`no dezorganizirano op{testvo vo
koe postojat niza opasnosti {to kaj nego predizvikuvaat naru{uvawe
na negovite osnovni ~uvstva, a ottamu i kon negova postojana neprilagodenost.
Pri~ina na taa neprilagodenost se: stravot i nade`ta, vo
~ija osnova le`i simpatijata (sakawe, qubov) i antipatijata
(nesa}awe, omraza). Pottiknati od interesot (~itaj od potrebite),
426

ovie osobini na poedinecot stanuvaat osnovni motivi naso~eni kon
postignuvawe na smislata na `ivotot ili sre}ata.
Interesot sam po sebe e pottiknuva~ na stravot i nade`ta.
Site egzogeni faktori imaat kauzalno zna~ewe za razvivawe na stravot
i nade`ta i na toj na~in bitno go opredeluvaat povedenieto na poedinecot
vo nasoka da se usoglasat potrebite (korisnoto) so sre}ata.
Nesoodvetnata nagrada i kazna se dopolnitelni egzogeni faktori na
kriminalnoto povedenie. Endogenite faktori pak, imaat kauzalno ili
deterministi~ko zna~ewe za razvivaweto na stravot i nade`ta. Nivnoto
vlijanie e sepak prete`no deterministi~ko, za{to svoeto dejstvo
vrz formiraweto na steknatite potrebi ne go ostvaruvaat izolirano,
tuku sekoga{ so posredstvo na op{testvenite faktori. Vo otsustvo na
vlijanieto na op{testvenite faktori, nivnoto dejstvo nema nikakva
{ansa samostojno da se pojavi.
6. Socijalni pojavi (neposredni pri~ini) {to go predizvikuvaat
stravot i ja sozdavaat beznade`nosta se brojni i ottamu te{ko e
da se pomestat spored nekoja op{trova`e~ka i dosledno rangirana
klasifikacija. Dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa sepak dozvoluvaat
me|u niv kako pozna~ajni da se izdvojat:
nevrabotenosta i niskite plati na najgolemiot del na naselenieto,
propa|aweto na brojni preprijatija i firmi sledeni so postojaniot
pritisok deka }e se izgubi rabotnoto mesto,
siroma{tijata - nemo`nosta da se ostvarat osnovnite `ivotni
potrebi, (hrana, obleka, stan),
nemo`nosta da se ostvari smislata na `ivotot: da se obezbedi
osnovna egzistencija, da se sklu~i brak i da se formira
semejstvo so pogolem broj deca,
nemo`nosta da se stekne opredelena polo`ba, da se dobie zaslu`enoto
priznanie za svojata makotrpna rabota, neotvaruvawe
na o~ekuvanite vetuvawa za napreduvawe vo slu`bata,
slo`enite op{testveni uslovi vo koi vladeat najrazli~ni
sudiri,
op{testvenata dezorganizacija koja go pogoduva poedinecot
i kaj nego predizvikuva emocionalni konflikti i li~ni
krizi,
tempoto na brziot i nervozen `ivot,
postoeweto ili opasnosti od ekonomski krizi,
sostojbata na op{testvena nestabilnost i nesigurnost,
pojavite na politi~ka nestabilnost koja vodi kon nesigurnost
na steknatite pozicii vo ekonomijata i funkcii na
vrabotenite vo dr`avnata administracija,
postoeweto na kulturnite i religioznite konflikti,
golemata podvi`nost, izoliranost i anonimnosta na poedi-
427

necot vo golemite urbanizirani podra~ja,
nedovolnata integriranost na poedinecot vo op{testveniot
`ivot,
promenite vo op{testvenite vrednosti i brzite promeni vo
sistemot na op{testvenite normi,
pojavite na vojni vo zemjata ili vo neposrednoto opkru`uvawe,
opasnosti od prirodni i ve{ta~ki ekolo{kite katastrofi
i raznovidnite zagaduvawa vrz neposrednata `ivotna okolina,
opasnosta od nuklearni probi i od havarii na tehni~ko-tehnolo{kite
sistemi i osobeno na nuklearnite centrali i
drugite sovremeni postrojki,
deluvaweto na natprevaruva~kiot kapitalisti~ki duh i konkurentski
borbi,
sekojdnevnoto pla}awe danok vo krv za ~ovekovite tvore~ki
sposobnosti, so ogled deka se li{eni od negovata sila sosema
bezbedno da zavladee so ona {to go sozdal,
Site ovie i brojni drugi negativni vlijanija se javuvaat i kako
pogodna po~va za egzistencija na silen strav i silna beznade`nost
prosledeni so nezdravi i neprijatni ~uvstva, frustracii, napnatost,
ma~nini, voznemirenost i poti{tenost, pojava na razo~aranost, individualni
krizi, psihi~ki {okovi i drugi negativni psihi~ki procesi.
Sozdadeniot strav i smalenite nade`i najprvin vodat kon razvivawe
na nezdravi vrednosti. Vrz site vrednostite ~ovekot po~nuva
da gleda samo od aspekt na svoite potrebi i interesi. Vo tie uslovi
prviot `ivoten zakon na mnogumina stanuva sovetot na Dejvid Harum
(David Harum) - "Pravejte im go na drugite ona {to tie sakaat da vi go
pravat vam, me|utoa storete go toa prvi." Sledniot ~ekor e razvivaweto
na psihologijata od tipot "Gospod da ne ~uva od polo{o," a potoa
kon devizata: "Va`no e da se pre`ivee," za na krajot da se zapadne vo
neurozi i psihosomatski bolesti. Me|utoa, onoj moment koga stravot i
nade`ite }e go dostignat svojot vrv (najsilen strav i celosna beznade`nost),
na ~ovekot ne mu preostanuva ni{to drugo osven izborot
me|u trite preostanati opcii:
1 0 oddavawe kon sociopatolo{ko povedenie (destrukcija kon
sebe i svoite bliski),
2 0 zapa|awe vo du{evna bolest (psihoza) ili,
3 0 kriminalno odnesuvawe (destrukcija kon drugite).
Do seto toa najsigurno vodi naplastuvaweto na pogolem broj od
ovie `ivotni opasnosti i problemi {to najednostavno mo`e da se
objasni so primerot za kamilata i slamkata. Poznato e koga }e se
pretovari kamilata, dovolno e vrz nejziniot grb da stavi samo edna
slamka za da í go skr{i rbetot. Preneseno vo sferata na kriminalitetot,
toa zna~i, koga postoi enormno naplastuvawe so najrazli~ni
428

op{testveni problemi, vrz koi neodminlivo se nadovrzuvaat i li~nite
(individualni) nedostatoci, problemi i sudiri na poedinecot, deka
takviot tovar stanuva nepodnosliv i neodminlivo vodi kon kriminalitet.
Ottamu, pogre{no e sekoe is~uduvawe od tipot: "Kako mo`e{e
da bide storeno nekoe grozno zlodelo, od lice za koe site {to go
ponavaa mo`ea da se zakolnat deka e ~esen, moralen i ugleden gra|anin
vo nivnata sredina."
Moj stav e deka vakviot teoretski pristap ednakvo se odnesuva
kako za siroma{niot, taka i za bogatiot poedinec. Pretpostavuvam
deka na site onie {to ne mo`at da gi po~uvstvuvaat blagodetite na bogatstvoto,
sepak ne im treba poseben misloven napor za da ja zamislat
te`inata na predizvikaniot strav i beznade`nosta vo koja se doveduva
onoj koj poseduva mnogu, odnosno onoj koj ima {to da izgubi. Ottamu, i
tvrdeweto deka toj koj e vo opasnost da izgubi pove}e, normalno e i pove}e
da se pla{i. Za{to, veruvam, sekoj }e se soglasi, ne e isto da vi se
sru{i kartonskata ku}a ili zamok od milion dolari, {to zna~i da ve
stige evrejskata kletva "Da ima{ pa da nema{".
7. Vo takvi uslovi ~ovekot nema dovolno potpora od op{testvo
za da go po~uvstvuva svojot `ivot kako osmislen i privle~en. Vo
nastojuvaweto da ne zapadne vo avtoagresija i psiholo{ko rastrojstvo
na sopstveniot li~en integritet, toj nu`no se obiduva da gi iznajde i
aktivira poslednite atomi na svojata energija so koja }e im se sprotivstavi
na silite na {to stojat nasproti nego, a koi se sostojat vo postojani
zakani, pritisoci i destrukcii. Vo takvi uslovi, na iracionalnite
naplivi im odgovaarat iracionalni sredstva. Ottamu, trgnuvajki
od devizata: "Vo rasipano op{testvo i samiot treba da bide{ rasipan
za da opstane{," kriminalitetot se javuva kako krajno sredstvo
za ostvaruvawe na negovata egzistencijata i sre}a, koi, tokmu zaradi
iracionalnosta na sredstvata za nivnoto dostignuvawe, i samite stanuvaat
iracionalna cel, cel koja {to odnapred e osudena na neuspeh i
propast. Nakratko, sekoj ~ovek ima ne{to posebno za {to `ivee i saka
da `ivee, nekoja svoja `ivotna smisla, `ivotna cel. @ivotot im stanuva
nesnosliv edinstveno na onie koi nemaat kon {to da se stremat,
koi ne znaat za {to `iveat, ili ednostavno koi se polni so strav i koi
gi izgubile site nade`i. Takvite poedinci `iveat bez idnina so ~uvstvo
na izvrteni potrebi, 783 bezvrednost i moralna praznina.
783
"Site ~ovekovi potrebi bea i sî isprevrteni i zloupoterbeni vo
prv red od despotskata mo} koja vladee so op{testvoto i so poedinecot. Taka,
~ovekovata potreba za edinstvo e raspar~ena vo legion na sitni i bezna~ajni
potrebi, potrebata za qubov e iskol~ena vo omraza, potrebata za barawe zadovolstva
i sigurnost e izvrtena vo nezadovolstvo i nesigurnost, a potrebata
za pripa|awe, so zavisnost i avtoriteti besramno e iskoristena vo potreba za
predavawe na sabesi na drugite (kako mazohisti~ki vid na patolo{koto dvojstvo)
i pot~inuvawe na drugite na sebe (kako sadisti~ki vid na istoto dvoj-
429

8. Od navedenoto mo`e jasno da se prepoznae deka na{ata teorija
vo osnova e spoj od ~etiri filozofski pravci (materijalizmot, 784
egzistencijalizmot, hedonizmot i utilitarizmot 785 ) so koja, od edna
strana se podvlekuva zna~eweto na objektivnite uslovi, a od druga
strana, subjektivnite do`ivuvawa za definirawe na kriminalnite povedenija.
Pri ova sinteza na objektivnost i subjektivnost, povedenieto
pretstavuva aktiven proces zasnovan vrz slobodnata volja na ~ovekot.
Toa sosema nakuso zna~i, deka kriminalitetot vo svojot totalitet
e op{testvena pojava i istovremeno niza od poedine~ni, individualni
~ove~ki nastani vo `ivotot na storitelot, negovta `rtva i negovata
op{testvena sredina.
9. Zaradi polesno sogleduvawe na gorenavedenite stavovi, i podobro
dobli`uvawe na seto ona {to natamu }e sledi, ~inam deka e nu-
`no da gi prika`uvame vo edna generalna {ema od koja, spored na{e
ubeduvawe, mo`e da se sogledaat osnovnite teoretski zalo`bi so ~ija
pomo{ najdobro mo`at da se objasnat site etiolo{ki aspekti na kriminalitetot,
no i na drugite sociopatolo{ki pojavi. Pritoa, kon nea
stvo), odnosno na despotskite nametnuvawa na eden avtoritet nad site. Potrebata
na poedinecot za priznavawe i uva`uvawe na ~ovekovoto dostoinstvo se
pretvora vo potreba za poni`uvawe i ismejuvawe na osnovnite ~ovekovi prava.
Najposle, potrebata za sloboda, silna isto kolku i potrebata za vozduh i
`ivot, se strmoglavi vo naju`asno ropstvo." Jeroti}, V. O potrebama i zloupotrebama
ljudske psihe, Ideje, Beograd, mart-april, MCMLXXI, str. 87.
784
^ovekovata svest i ~ovekovoto socijalno i antisocijalno povedenie
se rezultat na istovremeno sodejstvo ne samo na subjektivnite okolnosti
tuku i na objektivnite faktori koi {to marksizmot gi odbele`al so zaedni-
~ko ime - op{testveno bitie. Ne mo`ej}i, ili podobro ka`ano, nesakaj}i, da
go sogledaat vlijanieto na materijalnite uslovi na `ivotot kako krajni determinanti
na op{testvenata svest i na socijalnite procesi {to ottamu proizleguvaat,
brojni avtori za predmet na kriminolo{kite prou~uvawa go postavuvaat
istra`uvaweto i objasnuvaweto samo na uslovite koi doveduvaat do
devijantni i kriminalni povedenija. Nakratko, tie ne ja sogleduvaat potrebata
od toa genezata na povedenieto da se bara vo opredelena op{testvena struktura,
t.e. vo materijalnite uslovi na `ivotot od kade vo krajna linija izviraat
site, pa i negativnite povedenija na ~ovekot.
785
"Spored edna skore{na ekonomska formulacija, koja eksplicitno
ja iznese Gary S. Becker vo eden vlijatelen esej, i na{iot kriminalitet e utilitaristi~ki:
"Poedinecot vr{i krivi~no delo ako o~ekuvanata korist od toa
delo ja nadminuva o~ekuvanata korist koja bi mo`el da ja stekne so tro{ewe
na svojot trud i sredstva vo drugite dejnosti. " O~igledno re{enite koe go nametnuva
ovoj racionalno-utilitaristi~ki model e spre~uvawe na kriminalitetot
so zastra{uvawe, t.e. so povi{uvawe na rizikot na kriminalnite dejnosti."Quinny,
R. Klasa, dr`ava i kriminalitet, Marksizam u svetu, Beograd, 1977/11-
12, str. 286.
430

}e gi priklu~ime samo najnu`nite objasnuvawa na motivacioniot proces,
svesni deka po{irokite eksplikacii koi se vklu~eni vo ostanatite
delovi od ovoj trud mo`e lesno da se razberat i dovedat vo vrska
so osnovnite elementi {to ovde se izlo`eni.
OSNOVNI DETERMINANTI NA ^OVEKOVOTO POVEDENIE
(DETERMINISTI^KA SFERA)
MOTIVI ILI DVI@E^KI SILI NA ^OVEKOVOTO POVEDENIE
(od) NADE@
so cel
(od) STRAV
so cel
za sebe
ili za
onie koi
gi sakame
da se
slu~i
dobro
za onie
koi ne gi
sakame
da se slu~i
lo{o
za onie
sprema koi
sme
indiferen
tni
ni dobro
ni lo{o
za sebe ili
onie koi
gi sakame
da ne se
slu~i
lo{o
za onie
koi ne gi
sakame
da ne se
slu~i
dobro
za onie
sprema
koi sme
indifere
ntni
ni dobro
ni lo{o
DOBRO, KORIST, INTERES,
SRE]A
svesno i volevo
POVEDENIE
~inewe ili propu{tawe
naso~eno kon drug
REZULTAT (POSLEDICA)
LO[O, ZLO, [TETA, NESRE]A
izbegnuvawe
bolka
postignuvawe
zadovolstvo
postignuvawe
bolka
izbegnuvawe
zadovolstvo
OBJEKTIVNA PROCENKA NA POVEDENIETO I OP[TESTVENA
REAKCIJA
DOZVOLENO POVEDENIE NEDOZVOLENO POVEDENIE
nagrada kazna indiefere
ntnost
nagrada kazna indifere
ntnost
Poedinecot se stremi kon postignuvawe na sre}a koja se sostoi
vo ostvaruvawe na opredelen interes, korist (postignuvawe na zadovo-
431

lstvo i odbegnuvawe na bolka). Toj streme` se javuva i ostvaruva preku
sledniov motivacionen proces: 1 0 naru{uvawe na biolo{kata i socijalnata
stabilnost (ramnote`a) na poedinecot (stimulacija), 2 0 postoewe
na opredelena korist za nego ili za negovite bliski, 3 0 negova `elba
za taa korist, 4 0 postavuvawe na cel obrabotka na celta za ostvaruvawe
na taa korist, i 5 0 aktivnost za da se postigne postavenata cel.
432
2.1. Stimulacija
Stumulacijata pretstavuva vnatre{na (faktori koi proizleguvaat
od samata li~nost: nagoni zdru`eni so opredeleni osobini na
li~nosta) i nadvore{na (socijalni faktori: povod, stimulacija, pri-
~ina, provokativna situacija, viktimogeni i povedenie na `rtvata
itn., povtorno zdru`ni so opredeleni osobini na li~nosta) determinacija
na motivot. Toa e dinamizira~ka faza na motivot koga doa|a do
naru{ena biolo{ka ili socijalna stabilnost
2.2. Korist (interes)
1. Korista ja sfa}ame kako biosocijalen sterme` na li~nosta
kon koj poedinecot go naveduvaat vnatre{nite i nadvore{nite stimulacii
vo momentot koga poradi strav i/ili nade` e po~ustvuvana kako
opredelen: nagon, potreba, ~uvstvo, interes, ili vrednost ({to istovremeno
ne mora da pretstavuva i nekakvo dobro, krajna vrednost). 786
Poimot korist ovde go upotrebuvame kako sinonom za postignuvawe na
zadovolstvo i odbegnuvawe na bolka. Ova naprosto e faza na pojava na
osnovnite emocii: strav i nade` vo vrska so opredelena simpatija -
antipatija. Kriminalecot e racionalno su{testvo koe se re{ava da
izvr{i krivi~no delo zemaj}i go predvid zadovolstvoto koe toa mo`e
da mu go pru`i i bolkata koja mo`e da ja izbegne.
Vrz objasnuvaweto na nivnata poedine~na uloga vrz motivacionite
procesi na ova mesto }e se zadr`ime sosema nakuso, so ogled
786
Poimot korist {to ovde go upotrebuvame ni oddaleku ne smee da se
izedna~uva so poimot koristoqubie {to vobi~aeno se upotrebuva vo krivi-
~noto pravo i krivi~nopravnata teorija. Poimot {to nie go upotrebuvame e
mnogu po{irok od krivi~nopravnoto zna~ewe na koristoqubieto, za{to
osven {to se odnesuva na imotnata korist (potesno zna~ewe na korista, svojstveno
za krivi~noto pravo), toj se pro{iruva i na telesnata, moralnata i sekoja
druga korist {to poedinecot mo`e da ja zamisli i kako takva da ja posaka.
Taka, na primer, zad ovoj streme` mo`at da stojat ne samo `elbata za steknuvawe
na imotna korist, tuku site nagoni i vrodeni i steknati potrebi, ~uvstva,
interesi i vrednosti, kako na primer, seksualniot nagon, samopotvrduvaweto,
qubovta, ne`nosta, dominacija, presti`. Ottamu, ovoj poim treba da
se sfati kako generalen streme` za steknuvawe i poseduvawe.

deka na niv povtorno se navra}ame vo posledniot del od ovoj trud. Me-
|utoa, ovde morame ne{to pove}e da progovorime za onie komponeti na
toj proces od ~ija prethodna eksplikacija zavisi razbiraweto na na-
{ata poinakva opredelba na ovoj problem. 787
2. Vo toa smisla e potrebno najprvin da go opredelime zna~eweto
na stravot i nade`ta (i nivnite vnatre{ni razdvi`uva~i simpatijata
- antipatijata) kako osnovni elemetni bez koi ne mo`e da se
po~ustvuva korista kako nagon, potreba, ~uvstvo, interes ili vrednost.
1 0 Stravot i nade`ta sekoga{ se javuvaat koga }e se pojavi
nekoja pre~ka za spontano zadovoluvawe na nagonite, potrebite, ~uvstvata,
interesite ili vrednostite. Ottamu, stravot i nade`ta mo`at da
se definiraat kako osnovni ~uvstva {to go sledat zadovoluvaweto na
nagonite, potrebite, ~uvstvata, interesite i vrednostite 788 i vo kombinacija
so opredlen stapen na simpatija ili antipatija, re{ava~ki
deluvaat vrz psihi~kiot `ivot na ~ovekot, za{to gi naso~uvaat mislovnite
procesi, svesta, inteligencijata, voljata i povedenieto kon postignuvaweto
na opredelena korist (postignuvawe na zadovolstvo i
odbegnuvawe na bolka) koja za poedinecot se javuva kako krajna cel
(sre}a). Ottamu, se opredelivme stravot i nade`ta da gi poso~ime kako
osnovni motivi na ~ovekovoto povedenie. Stravot i nade`ta se sostaven
del na ~ovekovoto povedenie. Tie se osnovnite ~ovekovi emocii, a
ottamu i motivi na ~ovekovoto povedenie {to mu prethodat i go
sledat toa povedenie.
Na{ot natamo{en stav e deka stravot i nade`ta se primarni
~uvstva od koi vo sodejstvo so simpatijata mo`at da se izvedat site
ostanati ~uvstva na poedinecot kako {to se: radost i taga, gordost,
sram, blagodarnost, gri`a, stravuvawe, o~ekuvawe, zavist, omraza, itn.
787
Vo psihologijata vo objasnuvaweto na normalnata motivacija, a
ottamu i na kriminalitetot, obi~no se poa|a od tn. motivacionen ciklus koj
redovno gi opfa}a slednive fazi: a) naru{uvawe na socijalnata ramnote`a
od {to rezultira b) pojava na biolo{ki i socijalni potrebi. Potrebite se
odrazuvaat vo ~ovekovata svest kako g) ~uvstva koi se sledeni so napnatost i
drugi, po pravilo, neprijatni emocionalni sostojbi. ^uvstvata sozdavaat d)
`elbi koi po procesot na |) borba na motivi vo opredelena forma po~nuvaat
da se realiziraat niz e) aktivnost, koja pak, doveduva do postignuvawe na `)
opredeleni celi, koi ovozmo`uvaat povtorno vospostavuvawe na biosocijalnata
ramnote`a. Me|utoa, {tom ovaa ramnote`a e vospostavena, taa povtorno
se naru{uva i celiot ciklus zapo~nuva od po~etok. Zvonarevi}, M, Socijalna
psihologija, Beogtrad, 1972, str. 308.
788
So ogled na toa {to nagonite vo celost mo`at da se svedat na organski,
a vrednostite i interesite na socijalni potrebi, ~inam deka e sosema
ispravno ako se ka`e deka stravot i nade`ta se javuvaat koga }e se pojavi
nekoja pre~ka vo zadovoluvawe na potrebite, a samiot poim potrebi natamu da
se izedna~i so poimot korist.
433

Taka na primer, radosta proizleguva od mo{ne slaboto prisustvo ili
is~eznuvaweto na stravot (ponekoga{ duri i samo od subjektivnata
prestava za negovoto otsustvo) i ispolnetata nade` vo vrska so na{ata
simpatija kon opredelen del od objektivnata stvarnost ili kon sebesi
(kaj tagata se raboti za obratna situacija). Kaj sramot postoi izrazen
strav za toa kakov vpe~atok }e ponesat drugite od opredelenata postapka
na poedinecot i otsustvo na nade` deka drugite pozitivno go
ocenile takvoto povedenie (gordosta e povrzana so obratna situacija).
Omrazata e povrzana so silen strav deka nekoj mo`e na bilo koj na~in
da ni na{teti i deka nema simpatii kon nas, i/ili nie kon nego i
celosna otsutnost na kakva i da e nade` deka }e dojde do promena vo na
toj na~in izrazenite negovi ili na{i ~uvstva. Vakvata povrzanost na
stravot i nade`ta vo prisustvo na opredelen oblik na simpatija (antipatija)
e u{te poo~igledna koga izvedenite ~uvstva se povrzani so nekoi
objekti (vo koi gi pomestuvame i `ivotnite), pojavi i situacii.
Stravot i nade`ta me|utoa, ne nastanuvaat sami od sebe, bez povod.
Tie se predizvikani so opredelen nastan od okolinata i na toj na-
~in ja reflektiraat vrednosta na toj nastan. Vrz taa osnova mo`e da se
ka`e deka stravot i nade`ta se psihi~ki procesi vo koi se odrazuva
vrednosta koja za poedinecot ja ima objektivnata stvarnost. Vrednosta
na taa objektivna stvarnost se menuva od eden do drug poedinec i kaj sekogo
predizvikuva razli~ni stravuvawa i nade`i. Ottamu, stravot i
nade`ta se javuvaat kako individualni i intimni do`ivuvawa koi zavisat
od individualnoto iskustvo na sekoj poedinec. Negativnoto
iskustvo so opredelen objekt, lice, nastan ili situacija kaj nekoj poedinec
}e predizvika neprijatno do`ivuvawe, i obratno, pozitivnoto
iskustvo }e bide povod za prijatni do`ivuvawa i soodvetno na toa za
pozitivna naso~enost na konkretnoto povedenie. Tie razliki vo do`ivuvaweto
ne se projavuvaat samo vo intenzitetot i nasokata na do`ivuvaweto
na stravot i nade`ta, tuku i vo vidot na sekundarnite ~uvstva.
Na primer, dodeka nekoj vo prisustvo na svojot neprijatel ~uvstvuva
omraza i prezir, drug mo`e da izrazuva ~uvstvo na gordost.
Stravot kako psihi~ka sostojba na poedinecot nastanuva pod
vlijanie na nadvore{ni okolnosti. ^ovekot so pomo{ na svoite setila
ja zabele`uva sostojbata na nadvore{niot svet (okolnostite i pojavite)
koi kaj nego go pottiknuvaat psihi~kiot proces na mislewe. Vo
toj proces poedinecot doa|a do soznanie na nadvore{niot svet. Toa soznanie
mo`e da bide povolno ili nepovolno. So pomo{ na misleweto
vrz osnova na zabele`uvaweto na okolnostite ili pojavite koi gi prerabotuva
vo misleweto i gi doveduva vo vrska edni so drugi, poedinecot
doa|a do soznanie deka nadvore{niot svet za nego e povolen ili
nepovolen. Povolniot svet, pokraj ostanatoto, poedinecot go do`ivuva
kako sostojba na sigurnost, dodeka nepovolniot svet kaj poedinecot
sozdava ~uvstvo na opasnost. Opasnosta mo`e da se odnesuva na li~nosta
na poedinecot, na negovite bliski ili na kakvo i da e drugo dobro
434

koe za nego i za negovite bliski e od zna~ewe. ^uvstvoto na opasnost
kaj poedinecot predizvikuva nesigurnost. Od kvantumot na opasnosta
zavisi intenzitetot na nesigurnosta. So drugi zborovi, vo nadvore{-
niot svet postojat okolnosti ili pojavi koi ~ovekot gi do`ivuva kako
opasnosti. Tie opasnosti predizvikuvaat nesigurnost, a nesigurnosta
predizvikuva strav. Takvata sostojbata na strav, pak, e pogodna za
nametnuvawe vrz poedinecot na tu|a volja.
Emocionalnata sostojba na ~ovekot e nadvore{no vidliva. Taa
se manifestira vo nadvore{niot svet. Na primer, stravot se projavuva
kako gr~, vko~anetost ili olabavenost na muskulaturata, vko~anetost
na pogledot, stegnatost na vilicata, treperewe na muskulaturata,
{kripewe na zabite, tresewe na nozete i racete, oblienost so ladna
pot, zabrzana rabota na srceto i, voop{to, pani~en izgled na celokupnata
li~nost. Toa se nadvore{ni manifestacii na stravot koi se javuvaat
koga opasnosta dejstvuva ili neposredno prestoi. Me|utoa, postoi
i tn. sostojba na stravuvawe, sostojba koja najavuva opasnost vo dogledno
vreme. Takvata sostojba kaj poedinecot mo`e da se odrazi vo nadvore{niot
svet kako zagri`enost, kako nekoncentriranost, taka {to
taa neprijatna sostojba mo`e da bide mnogu intenzivna.
Glavnite vidovi na stravot se: somnenie, pla{livost, voznemirenost,
strav, stravuvawe, trema, grozewe, o~aj i u`as.
[to se odnesuva do nade`ta, spored Dirkem: "Ako lu|eto nau~ile
da se nadevaat, ako pod udarite na nesre}ata steknale navika da
gi svrtuvaat svoite pogledi sprema idninata i od neja da o~ekuvaat nadomest
za nivnite sega{ni stradawa, pri~inata za toa e {to uvidele
deka takvata nadomest doa|a ~esto, deka ~ovekoviot organizam istovremeno
e fleksibileni mnogu otporen za da mo`e lesno da bide porazen,
deka momentite vo koi pobeduva nesre}ata se isklu~itelni i, voop{to
zemeno, deka ramnote`ata na krajot se vospostavuva. Dosledno
na toa, kolkav i da e udelot na nade`ta vo nastanuvaweto na nagonot na
samoodr`uvaweto, toj pretstavuva svedo{tvo i dokaz za relativnata
blagodet na `ivotot. Od istata pri~ina, tamu kade {to toj ja gubi svojata
relativna sila, bilo svojata op{tost, mo`eme da ka`eme deka i
samiot `ivot gi gubi svoite privle~nosti, deka zloto raste, bilo zatoa
{to pri~inite na stradawata se umno`uvat, ili ottamu {to otpornosta
na poedinecot opa|a. Zna~i, ako bi imale nekoja objektivna i
merliva okolnost koja izrazuva promeni vo silata niz koe pominuva
ova ~uvstvo vo oddelni op{testva, so samoto toa nie bi mo`ele da gi
merime promenite na srednata nesre}a vo tie isti sredini. Toj fakt,
toa e brojot na samoubistvata," 789 a nie bi dodale i na site ostanati sociopatolo{ki
pojavi, brojot na du{evnite bolesti i obimot i strukturata
na kriminalitetot voop{to. Ako izgubi sekakva nade`, ~ove-
253-254.
789
Dirkem, E. O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972, str.
435

kot ili izvr{uva samoubistvo, ili se oddava na sociopatolo{ki pojavi
ili na kriminal.
2 0 Simpatijata se javuva vo razli~ni vidovi (polova qubov, rodninska
qubov, prijatelska qubov) i so razli~en intenzitet (od lesna
simpatija, dopa|awe, do "zaqubenost do u{i"). Taa ne mora da ima
seksualna osnova i ottamu mo`e da se odnesuva kako na lica, taka i na
predmeti, situacii pojavi. Simpatijata, odnosno antipatijata se vo tesna
vrska so ~uvstvata na egoizam odnosno altruizam. Ovaa okolnost e
va`na ottamu {to doveduva do smaluvawe na kriti~nosta vo ocenuvaweto
na liceto koe se saka ("qubovta e slepa").
Nasproti simpatijata stoi antipatijata koja isto taka mo`e da
se javi vo razli~ni vidovi (nedopa|awe, zavist, nesakawe, prezir, zloba,
omraza) i so razli~en intenzitet. Moj stav, nasproti misleweto na
pogolem broj psihiolozi, e deka antipatijata e emocionalna sostojba
koja mora da e povrzana so nekakov interes (korist) i koja, tokmu
ottamu go determinira agresivnoto povedenie na ~ovekot kon opredeleni
lica, predmeti, situacii i pojavi. Omrazata kako oblik na antipatija
pretstavuva silna, napnata, obi~no podolgovremena emocija. Se
projavuva vo netrpelivost, nepodnesuvawe na nekogo poradi nekoja
konfliktna situacija. Vo sostojba na omraza poedinecot gi ~uvstvuva
drugite lica taka {to ne gi saka, kako ne{to {to go odbiva od niv,
po`eluva da im na{teti, da im se odmazdi. Na onoj koj se mrazi naprosto
mu se posakuva da mu se slu~i nekakvo zlo ili se saka (se projavuva
volja) takvo zlo da mu se napravi. Koga omrazata }e se naplasti,
koga poradi podolotrajnoto do`ivuvawe }e stane nepodnosliva, poedinecot
nastojuva na onoj kogo go mrazi da mu nanese zlo duri i so
primitivni, no sî u{te ne nad`iveani obrasci kakvi {to se kolnewe
i pravewe na raznorazni ma|ii.
Simpatijata i antipatijata koi nekoi psiholozi gi narekuvaat
potrebi (pomesteni me|u primarnite potrebi) ili motivi za emotivna
privrzanost, odnosno motiv na simpatija, za nas pretstavuva kongenitalen
(vroden) nagon ili streme` na ~ovekot nekogo da saka i samiot
da bide sakan. Prisustvoto na simpatija i toplina od strana na drugite
doveduva do ~uvstvo na prifatenost, a nejziniot nedostig do ~uvstvo
na otfrlenost. I obratno, prisustvoto i otsustvoto na simpatija od
strana na poedinecot kon drugite doveduva do ~uvstvoto na nivno prifa}awe
ili otfrlawe, i soodvetno na toa opredeluvawe na na~inot na
odnesuvaweto kon niv (prilagoduvawe na sopstvenoto odnesuvawe). Vo
pozadinata na toa odnesuvawe sekoga{ e ~uvstvoto na strav ili nade`.
3. Po ovie razgleduvawa mo`eme da prejdeme na osnovnata uloga
na nagonite, potrebite, ~uvstvata, interesite i vrednostite koi ne
ostanuvaat bez zna~ewe vo motivacioniot proces.
436

1 0 Motivaciotnata uloga na nagonite 790 e osobeno golema iako
vo psiholo{kata literatura za toj proces najmalku se zboruva.
2 0 So zna~ajna motivaciona sila se javuvaat i potrebite. 791
3 0 Za nespornoto vlijanie na ~uvstvata, isto kako i za nagonite
i potrebite, poop{irno }e zboruvame podocna. 792
4 0 Na motivacioniot proces opredeleno vlijanije ostvaruvaat i
interesite. 793 Vo onaa mera vo koja interesot na poedinecot e pogolem
da zadovoli opredeleni motivi, do tolku posilno }e bidat mobilizirani
negovite volevi sposobnosti vo svesnata naso~enost na dejstvieto
kon celta, odnosno motivacioniot proces }e ima pogolema sila {to,
se rabira, se odrazuva i na zgolemuvaweto na krivi~nata odgovornost.
794
5 0 Motivite se vo tesna vrska so vrednostite i vrednosnite (vo
prv red moralnite) orientacii na li~nosta. 795 Postapkite ne mo`at da
bidat dobri dokolku ne bile dobri motivite od koi tie proizlegle, za-
{to od niski motivi ne mo`e da se napravi ne{to dobro.
Vo psiholo{kata teorija postojat mislewa deka tokmu vrednostite,
odnosno vrednosnite orientacii 796 pretstavuvaat glaven izvor
na povedenieto na li~nosta, osnova na li~nosta koja uslovuva opredeleno
sogleduvawe na stvarnosta i odbirawe na opredeleno povedenie.
Me|utoa, toj proces ne te~e ednostavno. Dokolku li~nosta pokraj antisocijalni
vrednosni orientacii usvoila i pozitivni vrednosti, vo motivacioniot
proces se pojavuva konflikt na motivi vo pogled na mo-
`nite povedenija koi op{testvoto gi odobruva ili gi osuduva. 797 Od
takvata motivaciona sila na vrednostite vo kriminologijata se nastojuva
da se izvle~e odgovorot na su{tinskoto pra{awe na motivacioniot
proces: {to e toa {to me|u pogolem broj na~ini na postapuvawe
uslovuva poedinecot da go odbere tokmu kriminalnoto povdenie. Vo
odgovorot na ova pra{awe, Eliot veli: "Glaven faktor za diferenci-
790
Za poimot i zna~eweto na nagonite vidi str. 845-848 od ovoj trud.
791
Za poimot i zna~eweto na potrebite vidi: str. 848-851 od ovoj trud.
792
Za poimot i zna~eweto na emociite vidi: str. 852-856 od ovoj trud.
793
Za poimot i zna~eweto na interesite vidi: str. 851-852 od ovoj trud.
794
Simonovi}, B. O motivacijama kriminalnog pona{anja, JRKKP, Beograd,
1986/3-4, str. 86.
795
Za poimot i zna~eweto na vrednostite vidi: str. 895-902.
796
Pod vrednosni orientacii se podrazbiraat niza na izbori i preferenci
so relativno homo|ena sodr`ina, taka {to pretstavuvaat posebna celina
i ja opredeluvaat strukturata na vrednostite na poedinecot ili na grupata."
Petrovi}, M. Vrednosne orjentacije delinkvenata, str. 669.
797
Ottamu {to za konfliktot na motivite }e stane zbor podocna, na
ova mesto samo potsetuvame deka toj konflikt na motivi mo`e da bide i emocionalno
oboen, so {to vistinskoto razbirawe na motivite u{te pove}e se
uslo`nuva.
437

jacija na licata smetani za prestapnici e nivnoto otfrlawe na op{testvenite
vrednosti." 798 Vo potkrepa na iznesenoto zboruva i krivi~nopravnata
praktika vo koja motivot se posmatra kako merilo na moralnata
te`ina na krivi~noto delo, a toa zna~i deka i samoto krivi~no
pravo gi vrednuva negativnite motivi na krivi~nite dela, na primer,
kako krivi~no delo od bezobyirna odmazda, od koristoqubie i sl.
Pokraj toa, kaj odmeruvaweto na kaznata za krivi~noto delo, eti~kata
vrednost na motivot isto taka se javuva kako merilo za toa dali motivot
}e pretstavuva ote`nitelna ili olesnitelna okolnost ili nema da
ima zna~ewe.
Vo vrska so izlo`enoto treba da se doveduva podelbata na motivite
na stabilni i situacioni 799 i negativni i pozitivni.
438
2.3. @elba (postoewe svest za opredelana korist)
Vo ova faza doa|a do obrabotuvawe na vnatre{nite i nadvore-
{nite okolnosti vo svesta na poedinecot kako mo`ni pottiknuva~i vo
svetlinata na nagonite, potrebite, ~uvstvata, vrednostite i interesite.
Ovde se raboti za tretata faza na motivacioniot proces koj
798
Spored Eliot: "Mnogu lu|e nadvor od zatvorite vo osnova se sebi-
~ni i samo`ivi vo svojot streme` kon `ivot, sloboda i sre}a. Rakovodeni od
najsebi~nata filozofija ~ie moto e "od kakva korist e toa za mene," takvite
lu|e vo osnova mo`at da bidat protivop{testveni no, sepak da ostanat vo granicite
na zakonite ili da gi izvrtat zakonite taka {to da im odgovaraat na
nivnite sopstveni egoisti~ki celi. Ili, poradi mo}ta za vlijanie vo op{tite
raboti tie mo`at da bidat prestapnici vo sekoj pogled osven vo tehni-
~kiot - imeno da ne bile apseni i sudeni za svoeto povedenie. Tie nekazneti
prestapnici i recidivisti zad re{etki se vistinki prestapnici za{to gi
organizirale svoite `ivotii bez ogled na op{etstvenite vrednosti. So materijalnata
dobivka tie go opravduvaat svojot zanaet, bez razlika dali se sostoi
vo obivawe kasi, reket, planirawe na "stru~no" vlo`uvawe na kapitalot ili
ne~esna trgovija. Glavna razlika me|u prestapnikot i neprestapnikot e vo
toa {to prviot celosno gi otfrla eti~kite vrednosti koi gi bara onoj del na
op{testoto koj gi donesuva zakonite". Eliot, M. op. cit. str. 73.
799
"Stabilnite motivi daleku pove}e se vrzani za li~nosta, za nejzinite
osobini i streme`i. Tie obi~no trajat dolgo i vleguvaat vo strukturata
na li~nosta, kako na primer koristoqubivite motivi i sl. Za razlika od niv,
situacionite nastanuvaat pod vlijanie na nadvore{nite okolnosti, relativno
nezavisno od storitelot. Re{ava~kata uloga tuka vo prv red ja igra nadvore{nata
`ivotna situacija. Pritoa e normalno deka i taa se prekr{uva niz
prizmata na li~nosta, me|utoa vlijanieto na okolinata e sepak prete`no,
taka {to za ovie motivi mo`e da se ka`e deka vo pomala mera ja karakteriziraat
li~nosta odo{to prethodnite. Situacionite motivi, na primer, se pojavuvaat
kaj vinovnicite od navika." Simonovi}, B. op. cit. str. 89.

u{te mo`e da se nare~e pojava na `elba i streme` za ostvaruvawe na
konkretnata cel (interes, korist). Vo ovaa faza doa|a do izraz ulogata
na svesta (mislovna uloga na motivot). 800 Samiot proces na osmisleno
povedenie }e zavisi od toa kakva cel poedinecot }e si postavi pred
sebe. Svesnata uloga na motivot se sostoi vo postoewe na svest za
korista koja treba da se ostvari, za celite i na~inite na nejzinoto
ostvaruvawe, za toa deka poedinecot stanal svesen na svoite pobudi, so
koi toj go objasnuva i izvr{uvaweto na svoite aktivnosti, nivnata
pri~ina i naso~enost. Pritoa, va`no e deka dinamizira~kata i svesnata
uloga na motivot se tesno povrzani i zaemno usloveni. Me|utoa,
me|u niv mo`e da dojde do razijduvawe. Nesovpa|aweto mo`e da nastapi
koga liceto ne e dovolno svesno, ili duri e i nesvesno za motivite
koi go naveduvaat na aktivnost. Imeno, vo `ivotot ~esto se slu~uva
storitelot na krivi~noto delo da go objasnuva svoeto povedenie so
edni motivi, dodeka vo stvarnosta toa bilo determinirano od drugi
pobudi. Toa se slu~uva poradi postoeweto na tn. kratki motivacii, 801
800
Spored Zvonarevi}, `elbata pretstavuva klu~na to~ka vo motivacioniot
proces. Spored nego `elbata "ja pretstavuva onaa to~ka vo motivacioniot
ciklus koja rigidno go deli na dva dela: prviot del (faza na `elbi) gi
opfa}a onie biolo{ki, socijalni i psiholo{ki procesi koi doveduvaat do
nejzinoto pojavuvawe vo na{ata svest, a drugata (faza na akcija) gi opfa}a
procesite koi vodat kon prezemawe (ili neprezemawe) na akcijata preku koja
}e se realizira `elbata, za{to psiholo{kite mehanizmi koi doveduvaat do
pojavuvaweto na `elbite su{tinski se razlikuvaat od onie mehanizmi koi doveduvaat
do nejzinata realizacija. Pritoa, kako {to natamu naglasuva istiot
avtor, ako pojavuvaweto na `elbata zavisi od psiholo{kite zakonitosti, preminot
na poedinecot kon akcija zaradi nivna realizaciija, vo prv red zavisi
od op{tata situacija, a pred sî od socijalnite okolnosti. Ottamu odgovorot
na pra{aweto zo{to ne{to sme posakale, e sosema poinakov od odgovorot na
pra{aweto zo{to ne{to sme storile. Zna~i, `elbite koi nastanuvaat vrz
osnova na naru{uvaweto na biosocijalnata ramnote`a na poedinecot sami po
sebe ne mo`at da dovedat do akcija, odnosno do nivna realizacija (ottamu `elbite
se pojavuvaat vo mnogu pogolem broj i vo poraznovidni formi odo{to
nivnata realizacija). Tuka motivacioniot proces mo`e da zapre, odnosno da
se prekine - posakuvanoto da ostane samo `elba. Duri so postavuvaweto na
celta i so opredeluvaweto na na~inite i sredstvata za postignuvaweto na taa
cel, odnosno so pristapuvaweto kon akcija, motivacioniot proces se doveduva
dokraj, so {to doa|a do opredeleni promeni vo nadvore{niot svet koi i so
pomo{ na setilata mo`at da bidat zabele`ani. Zvonarevi}, M. Socijalna
psihologija, Beograd, 1972. str. 308-309.
801
"Za razlika od tn. dolgi motivacii, kratkite motivacii nastanuvaat
toga{ koga poedinecot ne mo`e podrobno da ja proceni situacijata vo
koja mora da rea|ira poradi nedostig na vreme za razmisluvawe, nenadejno nastapuvawe
na nastanite, sostojbata na zgolemena vozbudenost, nedovolno isku-
439

poradi nesvesno razubavuvawe na motivite, pogre{no tolkuvawe na
motivite i postoeweto na nesvesni motivi. 802
Sekoj ~ovek vo tekot na `ivotot pravi nekoj redosled na `elbite
i spored toj redosled saka da stigne do krajnata cel. ^ovekot,
pred sî, saka da bide sloboden, da ja obezbedi svojata egzistencija i
ostvaruvaweto na ovie `elbi gi smeta kako potrebi na ~ovekot, kako
uslov za opstanok na ~ovekoviot rod. Ponekoga{ ~ovekot saka mnogu
pove}e. Tie `elbi mo`at da bidat raznovidni i mnogubrojni, taka {to
`elbite ~esto pretstavuvaat barawa (vo smisla na posakuvawa, prohtevi).
Ostvaruvaweto na `elbite na poedinecot obi~no e te{ko. Toa
osobeno va`i za onie vidovi na `elbi koi spa|aat vo barawa na ~ovekot.
^ovekovite `elbi se golemi, a mo`nostite skromni. ^ovekot glavno
se pomiruva so toa soznanie, so taa vistina, so moralnite i pravnite
normi na op{testvoto na koe mu pripa|a i nastojuva da go zadovoli
samo ona {to pretstavuvaat negovi potrebi, a svoite barawa, ako
ne mo`e da gi ostvari na dozvolen na~in, naj~esto gi do`ivuva samo vo
fantazijata. No sekoga{ ne e taka. Site lu|e ne se pomiruvaat so vistinata,
so moralnite i pravnite normi. Nekoi od niv, za da gi zadovolat
svoite potrebi ili barawa gi kr{at moralnite i pravnite normi.
Takvite potrebi i barawa tie gi zadovoluvaat na tu|a smetka. Vo
ovaa grupa spa|aat kriminalcite.
Mehanizmite koi doveduvaat do pojava na `elbata bitno se razlikuvaat
od onie psiholo{ki mehanizmi {to doveduvaat do nivnata
realizacija: `elbite nesporedlivo pobrzo i polesno se pojavuvaat, tie
se nesporedlivo pobrojni i poraznovrsni od na{ite akcii. Gete (Goethe)
edna{ rekol: "Koga ~itam za dnevnite zlostorstva nao|am deka sekoj
od tie zlostorstva mo`am i samiot da gi izvr{am; koga ne bi postoela
nekoja nevidliva raka jas bi stanal Cartouche, Damiens ili Girard"
(poznati zlostornici od negovoto vreme). "Nema zlostorstvo koe
ne sum go posakal," rekol amerikanskiot poet Emerson (R. Emerson). Vo
dvata slu~ai imame mo`nost i `elba, no ne i realizacija. Ogromen
broj na `elbi ostanuvaat neispolneti: tie stanuvaat zaboraveni, potisnati,
otfrleni ili izmeneti. Tie se vo sostojba da naviraat vo na{ata
svest pokraj pa, i protiv na{ata volja (razni vidovi na prisilni
misli, gri`i, stravuvawa i sl.) {to zavisi od psiholo{kite zakonitosti.
Preminuvaweto na poedinecot vo akcija za nivnata realizacija
vo prv red zavisi od op{tata situacija vo koja konkretniot poedinec
se nao|a, a vo prv red od niza socijalni okolnosti. Ona {to pretststvo,
nestabilnost na li~nosta, i drugi okolnosti koi gi nadminuvaat negovite
sposobnosti, {to vlijae na smaluvaweto na svesnosta na motivacioniot
proces. Simonovi}, B. op. cit. str. 89.
802
Nesvesnite motivi vo prv red se javuvaat kako posledica na du{evni
bolesti, no ~esto i poradi alkoholizirani sostojbi, zgolemen zamor i sl.
sostojbi.
440

avuva socijalen i kriminolo{ki problem, spored avtorot na ovie redovi,
ne e pojavuvaweto na nedozvoleni `elbi (iako ova mo`e da pretstavuva
te`ok psiholo{ki problem za konkretnoto lice), tuku nivnata
realizacija, do koja doa|a vo opredelena `ivotna situacija, vo
koja deluvaat opredeleni kriminogeni faktori. 803
@elbite se porivi koi li~nosta gi ~uvstvuva zaradi potrebata
na nagonite i emociite da se zadovolat. So ogled deka `elbite razli-
~no se pretstavuvaat vo niv treba da se vklu~at i razli~nite stavovi
na li~nosta koi proizleguvaat od opredeleni sostojbi na emociite.
@elbite ne se svesni ~uvstva i ne treba da se me{aat so voljata i sakaweto,
sî dodeka li~nosta ne gi prepoznae kako sili koi slu`at za zadovoluvawe
na biolo{kite potrebi. Nakratko, zaedni~kata komponenta
na nagonite i emociite koja nastanuva od nivnoto zaedni~ko deluvawe,
na svesniot del na li~nosta mu se pretstavuva kako `elba. 804
2.4. Cel (obrabotka na celta zaradi postignuvawe korist)
Vo ovaa faza doa|a do aktuelizacija na vnatre{nite i nadvore-
{nite okolnosti kako realni pobudi. Motivot e formiran duri toga{
koga liceto }e gi spoznae i sredstvata i na~inot so koi toj motiv }e
bide zadovolen. 805 Ovde na individualno-psiholo{ko ramni{te doa|a
do formirawe na povedenieto (krivi~noto delo) po pat na izbor me|u
konfliktnite motivi, celata i planot na konkretnoto povedenie (na-
~inot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo). Ova e ~etvrta faza na
motivacioniot proces: napnatost i obrabotka na celata (korista) koja
vodi kon sre}ata.
Site teorii za li~nosta istaknuvaat deka ~ovekovoto povedenie
e naso~eno kon opredelena cel (iako sekoja od niv mu dava razli-
~no zna~ewe i smisla na poimot na celta) {to uka`uva deka ~ovekovoto
povedenie e determinirano, a ne slu~ajno. Sepak, pod cel se podrazbira
ona {to ~esto se postavuva ili {to samo se zamisluva kako ne-
{to kon {to se te`nee, {to se po`eluva ili saka da se dostigne. Ili
803
[eparovi}, Z. op. cit. str. 62.
804
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 9.
805
"Me|u motivot i celta postoi tesna vrska, no tie ne mo`at da se
izedna~uvaat. Celta se naoga nadvor od motivot, me|utoa za da se razbere motivot
mora da se zamat predvid i celite. Pretstavata za celta e sostaven element
vo motivacioniot proces. Motivot go naso~uva povedenieto ne sam po
sebe, tuku edinstveno vo vrska so celta, vo vrska so onie rezultati kon ~ie
ostvaruvawe se stremi liceto koe prezema opredeleno povedenie. Motivot i
celta se poimi koi se tesno povrzani, me|usebno usloveni, korelativni. Celta
sekoga{ e uslovena so motivot, isto kako {to i motivot e usloven od celta.
Od motivot zavisi kako }e se formira celta, celta pak opredeluva na
kakov na~in }e bide ostvarena namerata." Simonovi}. B. op. cit. str. 93.
441

poprecizno, cel na krivi~noto delo e posakuvaniot rezultat koj se
stremi da go ostvari poedinecot koj go prezema kriminalnoto povedenie.
806 Pretstavata za celta e karakteristi~na za sekoja ~ove~ka dejnost.
Pritoa, mnogu va`na pojava vo `ivotot na ~ovekot e i javuvaweto
na potcelite (me|ucelite). Patot do celta mnogu ~esto se zabele`uva
kako sostaven od izvesen broj delovi. Sekoj del pretstavuva posebna
potcel (me|ucel) koj mora da se ostvari za da se dojde do krajnata cel.
2.5. Aktivnost
Aktivnosta da se ostvari postavenata cel pretstavuva petatta
faza na motivacijata koja se sostoi vo odredeno povedenie (dejstvie
ili propu{tawe). Povedenieto e zavr{na faza na motivacioniot
proces. Dokolku uspe{no e izvr{eno posakuvanoto krivi~no delo,
celta se poklopuva so posledicite na deloto. Celta se soznava so odgovorot
na pra{aweto za {to slu`elo povedenieto, a motivot so odgovorot
na pra{aweto zo{to e izvr{eno povedenieto. Celta e ona {to
poedinecot, kako rezultat na svoeto deluvawe ili propu{tawe, saka
da go ostvari, a motivot ona {to poedinecot go pottiknuva kon ostvaruvaweto
na opredelena cel.
Seto toa mo`e da se izrazi vo slednava skratena niza: 1 0 stimul
(pottik), 2 0 korist (interes), 3 0 emocii (vo prv red - strav i nade`), 4 0
`elba i streme`, 5 0 napnatost i obrabotka na korista, 5 0 celno povedenie,
a za pojasnuvawe na celiot motivacionen proces mo`e da poslu`i
i slednivov {ematski prikaz.
Smisla na `ivotot
Osnovni motivi
Sre}a
Strav
Nade`
zadovolstvo deka }e izostane deka }e se postigne
bolka deka }e se pojavi deka }e izostane
806
Vo opredeleni slu~ai, kako na primer, kaj kontrarevolucionernoto
zagrozuvawe na op{testvenoto ureduvawe, krivi~niot zakonik ja propi{uva
celta kako konstitutiven element na krivi~noto delo. "Celta ja opredeluva
nasokata na aktivnosta, bez celta ne postoi motivot, odnosno celta na voleviot
akt mu dava konkretna smisla i zna~ewe - mo`e da se saka i po`eluva
samo onaa posledica spored ~ie soznavawe postoi opredelen streme`, dovolno
silen da go pokrene izvr{itelot na dejnost i taa dejnost da ja naso~i kon
posledicata kako cel so koja se zadovoluva streme`ot." Buturovi}, J. Zna~aj
motiva za krivi~mnu odgovornost, JRKKP, Beograd, 1982/1-2, str. 29.
442

2.6. Nagrada i kazna
Za na{ata etiolo{ka teorija na kriminalitetot od posebno
zna~ewe e i op{testvenot stav {to se izrazuva kako nagrada i kazna.
Ova, ottamu {to, i najnepravi~niot ~ovek konpnee za pravda i pravi-
~nost, a tie najdobro se o~ituvaat tokmu preku nagradata i kaznata.
Nivnoto kriminogeno zna~ewe doa|a osobeno do izraz toga{ koga bilo
nagradata ili kaznata izostanale tamu kade bile o~ekuvani kako leb i
voda, no ednakvo i toga{ koga bile nezaslu`eno primeneti. Vo takvi
slu~ai tie imaat silno kriminogeno zna~ewe ottamu {to kako lo{
primer gi naru{uvaat op{tousvoenite op{testveni i li~ni vrednosti
i sozdavaat nezdrav strav i nezdravi nade`i.
Vo potkrepa na na{iot stav e prifatlivo i stojali{teto na
Kajzer, spored koe: "Trgnuvajki od poimot socijalna kontrola sfaten
kako mehanizmi preku koj op{testvoto ja vr{i vlasta nad lu|eto {to
go so~inuvaat i postignuva konformnost vo odnesuvaweto socijalnata
kontrola sekade se obezbeduva preku pozitivni i negativni sankcii
t.e. preku nagraduvawe i kazna i re~isi site socijalni sistemi se potpiraat
vrz kaznenoto pravo. 807 Pritoa, spored nego, nagraduvaweto ili
"pozitivnata sankcija" e, na primer, dodeluvaweto ordeni ili odlikuvawa,
pofalbi kako {to se "kavaler," odnosno "uli~en vitez," odobruvaweto
avtomobilski bonus (premija za besprekorno odnesuvawe vo
soobra}ajot) ili finansiski subvencii i povlasnici. Duri i otsustvoto
na pozitivni sankcii (pottiknuvawa, nagradi, odlikuvawa) mo`e
da se doka`uva kako kazna. Do ova doa|a na primer koga dodeluvaweto
nagradi vo opredeleni situacii e voobi~aeno. 808
2.7. Kriminorezistencija ili pri~ini koi ovozmo`uvaat odbegnuvawe
na kriminalitetot
1. Vo funkcija na celosno objasnuvawe na etiologijata na kriminalitetot
ne smee da se prenebregne i odgovorot na pra{aweto: zo-
{to eden del od lu|eto na isti okolnosti, na ista situacija reagiraat
so izvr{uvawe na krivi~i dela, a drugi toa ne go pravat. Vo ovaa
smisla, za Zvonarevi} ne e kriminolo{ki problem toa {to kaj
~ovekot se pojavuvaat najrazli~ni `elbi, tuku nivnoto razlikuvawe,
pa namesto pra{aweto: zo{to nekoi lu|e stanuvaat kriminalci (zo-
{to vr{at krivi~ni dela) na koe e mnogu te{ko da se najde odgovorot,
toj postavuva drugo pra{awe: zo{to najgolemiot broj poedinci ne stanuvaat
kriminalci (zo{to ne vr{at krivi~ni dela). Kako odgovor na
ova pra{awe toj poso~uva sedum pri~ini: 1 0 za{to site nemaat "gre-
{ni `elbi", 2 0 nemaat prilika, 3 0 nemaat znaewe, ve{tini nitu spo-
807
Kajzer, G. op. cit, str. 113.
808
Ibid, str. 92.
443

sobnosti, 4 0 nemaat energija i upornost, 5 0 nemaat emocionalna cvrstina,
6 0 imaat sistem na moralni normi i 7 0 imaat strav od sankcii. 809
Vo ovaa smisla treba da se razbere i Kajzer koga veli: "Nasojuvawata
da se pronajdat obele`ja vrz osnova na koi prestapnicite bi se razlikuvale
od lojalnite gra|ani odamna gi pottiknuva kriminolozite
stekot od obele`ja {to go unapreduvaat prestapot da mu go protivstavat
na stekot na obele`ja {to prestapot go sopiraat. Tipi~ni mno`estva
na obele`ja bi trebalo da vlijaat povolno ili sopira~ki vrz
vr{eweto na prestapi. Pod vakvi konstelacii, {to se ozna~uvaat kako
"kriminovalentni" ili "kriminorezistentni" ve}e spored toa dali gi
nema ili gi ima, se podrazbiraat, me|u drugoto, spoevi od slednive
obele`ja: izvr{uvawe na socijalnite dol`nosti vo semejniot, rabotniot
i socijalniot domen; adekvatno ramni{te na `elbite; dobra kontrola
na realnosta i samokontrola; realen odnos kon parite i sopstvenosta;
planirawe na `ivotot; gotovnost za prilagoduvawe; srazmerno
visoka izdr`livost so golema istrajnost; zadovoluvawe vo profesionalnata
dejnost; vrzasnost za domot, semejniot `ivot i poredokot;
produktivno koristewe na slobodnoto vreme; li~en anga`man
za su{testveni interesi i nose~ki li~ni vrski." 810
2. Gorenavedenite stavovi, vsu{nost, se del od teorijata na socijalna
kontrola koja nastana vo sedumdesetitte i osumdesetitte godini
na XX vek. Teorijata na socijalna kontrola poa|a od stavot deka
predmet na kriminologijata ne e objasnuvaweto na devijantnosta, tuku
na konformizmot - zna~i, primaren problem ne pretstavuva zo{to
lu|eto gi naru{uvaat normite, tuku baraweto odgovor na pra{aweto -
zo{to tie se odnesuvaat spored op{testvenite pravila. Op{tiot
odgovor na ova pra{awe se bara vo procesot na socijalizacijata vo koj
poedincite gi usvojuvaat op{tite vrednosti i stilot na `ivotot vo
809
Zvonarevi}, M, Socijalna psihiologija, Beograd, 1972, str. 310-315.
810
Kajzer, G. op. cit. str. 236. Se ~ini, veli natamu Kajzer, deka konformnosta
na odnesuvaweto, podgotvena preku u~eweto samoza{tita, formiraweto
sovest, funkcionalnata motivacija, gotovnost i sposobnost za produktivno
sovladuvawe na konfliktite i preku solidarnost, mo`e da se postigne najdobro
i glavno koga: postojat sigurni vrski so opredeleni lica; nema o{tetuvawa
od ranoto detstvo, roditelite zazemaat polo`ba dostojna za po~it; odnosite
na roditelite eden sprema drug se polni so qubov i razbirawe, kako i
raspredelbata na zada~ite vo semejstvoto e izvr{ena jasno i izbalansirano.
Samo rezultatite na ekolo{kite, soobra}ajnite i stopanskite kriminalci
izgleda ne se vklopuvaat vo ova pravilo. Ponatamu, isklu~ok bi pretstavuvale
ekstremnite socijalni i politi~ki situacii (voeni, odnosno povoeni vremiwa),
kako i kolektivnite velekonflikti. Tuka delum se raboti za nedostatoci
vo interiorizacijata i determiniraweto na odnesuvaweto preku pravni
normi, delum za tehniki na neutralizacija, a delum za situacii so preterani
barawa (na primer: "nu`da zakon ne priznava"). Kajzer, G. op. cit. str. 236.
444

op{testvoto. I obratno, koga vo procesot na socijalizacijata doa|a do
devijantno povedenie. Ottamu, kako {to se naveduva, teoretskata
ramka za objasnuvawe podrazbira postoewe na eden dominanten sistem
na vrednosti koj naj~esto se narekuva moralen poredok (moral order). 811
Navedenata teorija mo`e da se sretne vo pove}e varijanti, me|u koi se
najzna~ajni ve}e navedenata teorija na neutralizacija na Sajks i Maca,
teorijata na vozdr`uvawe na Rekles i, kontrolnata teorija za
delinkvencijata na Trevis Hir{i. 812
So teorijata na vozdr`uvawe Volter Rekles (Walter C. Reckless),
nastojuva da se pribli`i do objasnuvaweto na devijantnosta, delinkvencijata
i kriminalitetot preku iznao|awe na specifi~nite
vnatre{ni i nadvore{ni sili na kontrola na normativnoto odnesuvawe.
Taa uka`uva na regulacijata na normativnoto povedenie preku
otpornosta sprema devijantnosta, kako i preku naso~enosta kon legitimnite
op{testveni o~ekuvawa. Ili, povtorno spored iska`uvawata
na Rekles, so nea, preku dva aspekti: sistemot na vnatre{na i nadvore-
{na kontrola, se nastojuva da otkrie dali vo ramkite na li~nosta i
okolinata {to neposredno ja opkru`uva, postojat elementi koi na poedinecot
mu ovozmo`uvaat da go odr`i povedenieto ~ija nasoka e sprotivna
na devijantnosta ili da go naso~at vo nasoka na op{testvenite
o~ekuvawa. Pritoa nadvore{nata kontrola e pomestena kon pritisocite
(uslovi koi se povrzani so siroma{tvoto, konfliktot i anarhijata
so nadvore{ni ograni~uvawa, statusot na malcinska grupa, limitiraniot
pristap kon uspehot vo edna struktutra na mo`nosti) i vlijanijata
(koi pretstavuvaat odbiva~kite sili, privle~nite strani, obrascite
na devijantnost, reklamirawe, propaganda, kariera na prestapnikot
i obrascite na kriminalot, subkulturata na delinkvencijata i
sl), a vnatre{nata kontrola kon voobi~aenite dvigateli na ~ovekovata
aktivnost (nagoni, motivi, frustracija, namera, razo~aranost,
bunt, neprijatelstvo, ~uvstvo na inferiornost itn.).
Navedenite aspekti go ovozmo`uvaat vnatre{noto i nadvore{-
noto vozdr`uvawe na poedinecot. Vnatre{noto vozdr`uvawe glavno se
sostoi od komponentite (vnatre{ni regulatori): samokontrola, povolna
pretstava za sebesi, silno ego, dobro razvieno superego, visoko
nivo na tolerancija na frustracii, visoko nivo na otpornost na napadi,
visoko nivo na odgovornost, naso~enost kon celta, sposobnosti subjektivno
da se pronajdat zadovolstva, racionalizacija za smaluvawe
811
Ignjatovi}, \, Kriminolo{ko nasle|e, drugo, dopunjeno izdanje, Beograd,
2002, st. 29.
812
Vidi: oddelni delovi od trudot na Hirshi. T, Cause of Delinquency,
Berkley, 1969 kaj Ignjatovi}, Kriminolo{ko nasle|e, drugo dopunjeno izdanje, str.
287-304.
445

na napnatostite itn. 813 Nadvore{noto vozdr`uvawe pretstavuva strukturalen
branik vo neposrednoto socijalno opkru`uvawe na li~nosta
koj uspeva da ja odr`i vo dopu{etnite granici. Toa se sostoi od slednive
nadvore{ni regulatori: prezentacija na konzistenten moralen
front sprema li~nosta, institucionalno zasiluvawe na negovite normi,
celi i o~ekuvawa, postoewe na razumna niza na op{testveni o~ekuvawa,
efektiven nadzor i disciplina na op{testvenata kontrola,
odredbi koi razumno go ureduvaat poleto na aktivnostite (vklu~itelno
i na ograni~uvawata i na odgovornosta) kako i od alternativite i
sigurnosnite ventili, mo`nostite za prifa}awe, zadr`uvawe na li-
~niot identitet i pripadnosta. Takvite strukturalni elementi im pomagaat
na semejstvoto i na drugite grupi (u~ili{teto, crkvata, klubovite)
koi pru`aat podr{ka za odvra}awe od negativnite povedenija
poedinecot, odnosno koi mo`at da imaat uloga vo procesot na prifa-
}aweto na moralnite vrednosti. 814
Vnatre{noto i nadvore{noto vozdr`uvawe go zazemaat centralnoto
ili sredi{noto mesto vo eden vertikalen poredok me|u pritisocite
i vlijanijata na nadvore{nata sredina koi se nao|aat na vrvot,
i vnatre{nite dvigateli (nagoni i drugite vnatre{ni porivi) na li-
~nosta, koi se nao|aat na dnoto. Ottamu, ako poedinecot ima slabo nadvore{no
vozdr`uvawe, pritisocite i vlijanijata }e mora da bidat sovladani
so sistemot na vnatre{nata kontrola. Dokolku pak, nadvore-
{niot branik vo odnos na poedinecot e relativno silen i efekten, negovata
vnatre{na odbrana ne mora da igra tolku kriti~na uloga. Sli-
~no na prethodnoto, ako vnare{nata kontrola na poedinecot ne im e
dorasnata na voobi~aenite pritisoci, efektnata nadvore{na odbrana
mo`e da mu pomogne da se odr`i vo ramkite na dopu{tenite granici.
Ako pak, vnatre{nata odbrana e delotvorna, nadvore{nata struktura
ne mora da mu doa|a na pomo{ i da go spasuva poedinecot. 815
813
"Vo pra{awe se redica, pred sî psihi~ki pojavi, koi Rekles voop-
{to gi narekuva "koncept za sebesi" (self concept) i go smeta za klu~en vo objasnuvaweto
na delinkvencijata. Spored nego, ako toj koncept e dobro izgraden,
maloletnikot nema da se oddade na delinkvencija bez ogled na toa na kakvo
vlijanie e izlo`en od strana na nadvore{nite faktori. Ibid. str. 30.
814
Ibid, str. 30.
815 Seto toa najlesno mo`e da se sfati od sledniov {ematski prikaz.
PRITISOCI I VLIJANIJA
1. Slabi
na nadvore{naat sredina
2. Silni
446
NADVORE[NO I VNATRE[NO
VOZDR@UVAWE
(konformisti~ko odnesuvawe)
VNATRE[NI DVIGATELI
(nagoni i dr. vnatre{ni porivi)
1. Silni
2. Slabi

Zna~ajno e da se istakne deka, spored Rekles teorijata na vozdr-
`uvaweto, ne go objasnuva celokupniot spektar na delinkentnoto i
kriminalno povedenie tuku sredniot opseg na naru{uvaweto na op{testvenite
normi. Ovaa teorija ne gi objasnuva maliot (okolu 1/4 od vkupniot)
obem na delinkvencijata i kriminalitetot koi nastanuvaat poradi
silni vnatre{ni porivi (kako {to se konvulzi, fobii, halucinacii,
rastroeni li~nosti vklu~itelno na nestabilnite i antisocijalnite
li~nosti), kako i poradi organskite o{tetuvawa na mozokot i
epilepsijata ili neuroti~nite mehanizmi (egzibicionisti, piromani,
vojaeri, kleptomani). Toa proizleguva ottamu {to se raboti za isklu-
~itelni abnormalni dvigateli koi ne mo`at da bidat vozdr`ani so sistemot
na voobi~aenata vnatre{naat i nadvore{naat kontrola. 816
3. Nasproti ovie i sli~ni stavovi, vo koi ima golema vistina
koja {to, me|utoa, mora i natamu da se istra`uva i proveruva, mojot
stav e prili~no uprosten: najednostavniot odgovor na gorenavedenoto
pra{awe e deka delinkventnoto i kriminalnoto povedenie poedinecot
ne gi prezema samo toga{ koga vo nego se vkoreneti normalen strav
i normalni nade`i. Pomesteno vo teoretskata {ema na Rekles, stravot
i nade`ta (sfateni kako vnatre{na kontrola, sovest, superego) se
nao|aat na dnoto na vertikalna {ema vo koja ostanatite elementi mutatis
mutandis (so nu`ni izmeni vo odnos na komponentite i va`nosta na
nadvore{nite i vnatre{nite vlijanija) ja zad`uvaat pozicijata {to
im ja zadava Rekles. Zna~ajno e i toa deka centralniot poim za nas i
natamu ostanuva interesot. Za toa nao|ame potvrda i vo stavot na Dirkem
koj, spored Hir{i, mo`e da se formulira na sledniov na~in:
"Kolku {to se poslabi grupite na koi im pripa|a poedinecot, toj pomalku
zavisi od niv, i soodvetno na toa, pove}e zavisi od sebesi i gi
priznava samo onie pravila na povedenie koi gi pronao|a vo sopstveniot
interes. 817
Pritoa, spored moe uveruvawe, osnovniot problem {to ovde se
postavuva - koi se pri~inite poradi koi onie koi se izlo`eni na vlijanieto
na istite pri~ini, ne stanale kriminalci (zo{to lu|eto gi
naru{uvaat zakonite vo koi veruvaat, ili zo{to delinkvancijata i
kriminalitetot se javuvaat i pokraj pomalata ili pogolemata obvrzanost
kon konformisti~koto povedenie) ja nalo`uva potrebata da se
insistira vrz natamo{no istra`uvawe na tie pri~ini kako dopolnitelni
faktori za namaluvawe na kriminalitetot (prevencija). Ili poprecizno,
za vistinskata prevencija ne e dovolno samo da se otstranat
816
Vidi go prevodot na trudot na Reckless, C. W. A New Theory of Delinquency
and Crime, Fredral Probation, 25, 1961 kaj Ignjatovi}, Kriminolo{ko nasle-
|e, drugo i dopunjeno izdanje, Beograd, 2002, str. 283-286, kako i Reckless, C. W,
The Crime Problem, 3rd, Edition, New York, 1961.
817
Vidi: Ignjatovi}, \. op. cit. str. 287.
447

kriminogenite vlijanija (ona {to denes go potenciraat site teorii na
kriminalitetot), tuku da se napravi posistematski obid za su{tinsko
zajaknuvawe na istite su{testveni uslovi koi deluvaaat da ne se izvr-
{i krivi~no delo i kaj onie {to go izvr{ile deloto. So drugi zborovi,
treba da se istra`at, izdvojat, poso~at onie op{testveni pri~ini
i uslovi koi treba sistematski da se dovedat na ednakvo nivo kaj onie
{to izvr{ile krivi~no delo so onie {to bile delotvorni kaj tie koi
ne se vpu{taat vo kriminalitet. A re{enieto, kako {to vo prilog na
na{ata orientacija pravilno zabele`uva Hir{i, e vo toa da se ostvari
organizacija na op{testvoto vo koe interesite na poedinecot (a
nie bi dodale i na grupite) }e bidat vo opasnost ako se odadat na kriminalni
povedenija. 818
Da se ukinat site ekonomski neednakvosti, celosno da se sopre
nevrabotenosta, da se otstrani vlijanieto na site endogeni i egzogeni
kriminogeni faktori se poka`a golema civilizaciska utopija od koja,
za `al, denes mnogumina (me|u koi se nao|aat i brojni kriminolozi) sî
u{te ne se otka`uvaat. Istoriskite procesi na ~ovekoviot individualen
i op{testven razvoj nesomneno poka`aa deka toa ednostavno ne
mo`e da se stori, barem vo slednite nekolku mileniumi. Ottamu, se
potrebni pogolemi usilbi kon realizacija na ona {to barem donekade
mo`e da se stori, a toa e da se sozdadat takvi op{testveni uslovi {to
}e go poni{tuvaat pogubnoto deluvawe na opredeleni kriminogeni
faktori vrz li~nosta - da se ubie nade`ta i stravot kaj poedinecot
koi sozdavaat li~no i grupno uveruvawe (a ottamu i subjektivna svest
i silna volja) deka od krivi~noto delo mo`e da se }ari (da se ima
interes, korist), da se dojde do sre}a (izbegnuvawe na bolka i postignuvawe
na zadovolstvo). 819 Nakratko, golem del od energijata i sredstvata
{to se vlo`uvaat, treba da se prenaso~at kon istra`uvawe na
pri~inite {to go poni{tuvaat dejstvoto na kriminogenite faktori,
preku poni{tuvawe na ~ovekovite realni, a neostvareni interesi so
{to, spored moe li~no uveruvawe, edninstveno e mo`no vistinski da
se ostvari prevencijata od nivnoto poguno nekontrolirano dejstvo.
818
Ibid, str. 291.
819
Za{to, kako {to pravilno zabele`uva Kenedi (R. F. Kennedy) "postojnata
op{testvena atmosfera, gi pottiknuva potencijalnite prestapnici
kon vr{ewe na krivi~ni dela za{to se svesni deka za toj rizik se ispla}a i
deka i toj pretstavuva {ansa za postignuvawe na "uspehot". "Crime in the Cities:
Improving the Administration of Criminal Justice". The Journal of Criminal Low,
Criminology and Police Sciance, New York, 1967, v. 58/2, str. 142-154. Navedeno
spored, Milutinovi}, M. op. cit. str. 264.
448

3. IZLEZNI RE[ENIJA
1. Analizata na site kriminolo{ki teorii neizbe`no vodi kon
konstatacijata deka so niv se ovozmo`i utvrduvaweto na bezbroj kriminogeni
faktori koi{to ni oddaleku ne se za potcenuvawe. Naprotiv,
so niv se ovozmo`i da se pronikne vo celokupnata slo`enost na
pojavata na kriminalitetot i da se osvetli zna~eweto na mno`estvo
najraznovidni kriminogeni faktori, za koi porano ne mo`e{e nitu da
se pretpostavi deka vr{at opredeleno vlijanie vrz pojavata {to e predmet
na na{iot interes. Me|utoa, so akcepriraweto na ova soznanie,
odnosno so nivnoto zemawe vo celina ne mo`eme da ja najdeme nivnata
smisla, osven ako se povikame na zakonot na golemite broevi. A toa,
namerno karikiram, ne vodi kon ni{to drugo, osven kon veruvawe deka
izlezot od kriminalitetot e ednakov na dobitnata kombinacija na
LOTO, i deka do toj uspeh e mnogu posiguren poverojaten ako se igra
po~esto i toa na sistemski liv~iwa.
Treba li posebna eksplikacija za da se doka`e deka celta na
koja i da e nauka ne se sostoi vo toa. Koga bi i ja priznale takvata funkcijata
na kriminologijata, toa bi zna~elo deka nie veruvame vo eden
drug vid sre}a, sre}ata kako aleatornost, sre}ata koja zavisi od slu-
~ajot i sudbinata, a toa ne vodi nikade, osven kon prifa}awe na stavot
deka od kriminalitetot mo`e da se spasime samo ako taka ni e pi{ano.
2. Vo nastojuvawe da go izbegneme ona {to vo krajna linija vodi
samo kon razvivawe na milioni kombinacii na kriminogeni faktori
od koi samo edna od niv mo`e da go trefne ona {to e zna~ajno za prevencijata
i suzbivaweto na kriminalitetot voop{to ili opredeleni negovi
oblici, nie se re{ivme za nivno sveduvawe na onie koi navistina
se bitni (su{testveni). Napred vidovme deka za na{ata teorija se bitni:
1 0 stravot i nade`ta na poedinecot od socijalnata i li~nata
situacija (egzistencija), sfateni kako postoen ili dopolnitelen,
naj~esto izvesen rezultat (posledica),
2 0 a ne (ili ne samo), kako {to voobi~aeno se razgleduva ovoj
problem, stravot i nade`ta od kaznata (od op{testvenata reakcija)
sfateni kako o~ekuvan dopolnitelen, no naj~esto neizvesen rezultat
(posledica), odnosno: a) strav deka }e sleduva kaznata, (strav deka }e se
nadovrze dopolnitelna posledica na ve}e prisutnata posledica - deka
}e mu se slu~io polo{o), ili b) nade` deka }e se izbegne kaznata,
(nade` deka }e se izbegne dopolnitelnata posledicata na ve}e prisutnata
posledica - deka nema da mu se slu~i polo{o) na onoj koj se
odlu~uva za kriminalniot akt.
Mojot pristap (pristapot pod 1 0 ) kon razgleduvawe na kriminalitetot
e zna~aen za objasnuvawe na rasprostranetosta (fenomenologija)
i potekloto (etiologija) na zloto nare~eno kriminalitetot, a
vtoriot (pristapot pod 2 0 ) za objasnuvawe na op{testvenata reakcija
449

na toa zlo. So prviot problem vo prv red treba da se zanimava kriminologijata,
a so vtoriot penologijata i kriminalnata politika.
3. Moj natamo{en stav e deka stravot i nade`ata se indikatori
na zdravo op{testvo, zdravi grupi i zdravi poedinci. Ottamu, obvrska
na vlasta ne e da gi modelira i usloglasuva vnatre{nite interesi vo
ovie tri entiteti (tie sekoga{ }e se stremat kon svojata sre}a - kon
ona {to gi podiga kvantitetot i kvalitetot na nivnite sopstveni
zadovolstva i namaluva nivnite bolki), tuku da gi usoglasi i modelira
stravot i nade`ta na op{testvoto, grupata i poedinecot. Toa modelirawe,
vo prv red, zna~i sozdavawe na pretpostavki (uslovi) {to
obezbeduvaat opredelena (pa makar i kakva-takva), no sekoga{ realna,
ostvarliva sigurnost i perspektivnost kako za op{testvoto, taka i za
grupata i poedinecot. Toa, natamu zna~i, po~ituvawe na razli~nosta
na op{testvata, grupite i poedincite. Toa modelirawe, isto taka,
zna~i deka na poedinecot sekoga{ mora da mu se dade seto ona {to ve}e
mu bilo veteno (osobeno vo izbornite kamawi), a za uspehot vo toa, se
razbira, vetenoto sekoga{ mora prethodno da bide usoglaseno so
realnite mo`nosti na nositelite na vlasta. I na kraj, no ne i spored
svoeto zna~ewe, vlasta nikoga{ ne smee da manipulira so stravot i
nade`ta na poedinecot,i grupata za {to, za `al, kako niz istorijata,
taka i vo sega{nosta ima brojni negativni primeri.
4. So promenata na op{testveno-politi~kiot sistem, sleden so
zadocneta prvobitna akumulacija na kapitalot i raspadot na sistemot
na vrednostite, imeno se slu~i sve{tenicite da bidat zameneti so
funkcioneri koi vo osnova propovedaat: "Ne gledaj {to pravam, slu-
{aj {to zboruvam," a pravat edno, zboruvaat drugo, a koj znae dali
voop{to ne{to i mislat. Ottamu, vo poslednava decenija imavme: piramidalni
{tedilnici, javni nabavki, proma{eni investicii, fri
{opovi, somnitelna privatizacija, {verc so cigari, nafta, oru`je pa
duri i droga pod za{tita na vlasta, nerealizirani kampawi, patuvawa
vo stranstvo zaradi pro{etki, koristewe na razni privilegii, ograni-
~uvawe na slobodata, ubivawe na hrabrosta, uni{tuvawe na inteligencijata,
preferirawe na partiski interesi nad sî drugo, pa duri i nad
dr`avnata bezbednost, `alni primeri na postavuvawe nesposobni lu|e
na vrvni funkcii (voveduvawe na paradigmata deka sekoj mo`e da bide
barem, minister). 820 Nakratko, ni se slu~i sistem vo koj protekcijata
na eden politi~ar ili mo}nik vredi pove}e od rabotata, pove}e odo-
{to stru~nata sovest, pove}e odo{to samiot talent. Vo toj sistem na
820
Otsustvoto na ve{tini i znaewa kaj dr`avnite funkcioneri i nivnite
sovetnici, site nivni odluki bezmalku gi pretvora vo dobivki ili gubitoci
analogno na onie kaj igrite na sre}a. Ottamu, vistinskite re{enija na
problemite {to se od interes na gra|aninot, po pravilo, pretstavuvaat proma{uvawe,
a samo po isklu~ok (pri stek na opredeleni okolnosti) sre}en pogodok.
450

vrednosti caruva nejzinoto veli~estvo korupcijata. Korupcijata koja
vo site sferi, osobeno na planot na organiziraniot kriminalitet, ne
zna~i ni{to drugo tuku prostuvawe na odgovornosta analogno na prostuvaweto
na grevovite od Boga, samo ako mu se podade ne{to na pretstavnicite
na dr`avanata vlast. Razlikata se sostoi vo taa {to Gospod
se zadovoluva i so {i{e maslo ostaveno vo crkva i za primeniot "potkup"
vozvra}a samo so nade`i, a mo}nicite so realno vozvratena dobivka.
So drugi zborovi, zaslugite od minatoto, nasledstvoto, snaodlivosta,
opredelen stepen na konformizam (od obi~no "grebewe" do
najvisoko poltronstvo), statusot na roditelite, poseduvaweto vlijatelni
rodnini i prijateli, pripadnosta na opredelena grupa, nacija ili
partija i parite, stanuvaat pova`ni vrednosti od bilo kakvo crn~ewe,
'rmba~ewe i rabotno samodoka`uvawe. Nakratko, denes i nie sme
svedoci na golemata vistina koja so godini í ja prefrluvavme na drugite,
a toa e nesoborliviot vrednosen sud na dene{ninata: "Vredi{
onolku kolku {to ima{" koja duri i javno ni se propoveda od govornicata
na parlamentot.
5. Napred go vidovme i toa deka kriminalitetot ne e pojava {to
mo`e da se iskoreni, no toa ne zna~i deka ne mo`e da se namali. Vo taa
nasoka mo`at i treba da se napravat samo dva ~ekori, edniot, na planot
na op{testvoto, i vtoriot, na planot na poedinecot.:
1 0 Na op{etstveno ramni{te preku sozdavawe na "zdravo" op{-
testvo: preku sozdavawe povolni op{testveni uslovi za dosegnuvawe
na individualnata smisla na `ivotot (sre}ata). Toa zna~i sozdavawe
takvi uslovi koi nudat sigurnost i realna nade` deka ona {to se
posakuva navistina }e se ostvari no samo so sopstven trud i sopstveni
napregawa. Za toa e potrebno:
Gradewe na op{testvo vo koe }e se nadmine ras~ekorot me|u
sredstvata za postignuvawe na smislata na `ivotot na poedinecot
i mo`nostite za nejzinoto vistinsko dostignuvawe.
Gradewe na op{etstvo vo koe }e is~ezne nade`ta deka mo`e
da se dojde do pari bez rabota, do seks bez dodvoruvawe, do
odmazda bez sud, do odreden stepen vo hierarhijata na op{testvenite
polo`bi vo zavisnost brojot ponudeniot potkup
ili zalepenite plakati vo ne~ija predizborna kampawa.
Op{testvo vo koe nema da postojat iskol~eni primeri.
Op{testvo vo koe onie koi do v~era bea najgolemi protivnici
na tn. formalna kapitalisti~ka demokratija nema da
ne zamajuvaat deka takvata demokratija e najdobroto {to
trebalo da se slu~i, samo zatoa {to vo nea sekoj mo`e objavuva
kolumni i karitkaturi so koi bezgrani~no }e ja kritikuva
i ismejuva vlasta. Mora da priznaeme deka toa ne dopira
do nea. Treba li podobar primer od toa ako se ka`e deka
451

452
pripadnicite na vlasta denes duri i u`ivaat vo toa da se
{eguvaat na svoja smetka - demak zad dobriot kow se podigala
pra{ina.
Kriminalitetot mo`e da go namalime ako sozdademe op{testvo
vo koe nema u{te so prvite mugri da se fa}ame na na-
~elata in omnibus dubitandum (vo se treba da se somneva{) i
od se i se{to da se pla{i{.
Op{testvo vo koe sredstvata za masovni komunikacii }e se
oslobodat od trkata za profit, a toa zna~i od razni tipovi
na senzacionalizam i }e mu posvetat ednakov prostor na sodr`inata
od odreden nau~en sobir, barem tolku kolku i na
privatniot `ivot i traumite na nekoj politi~ar.
Op{testvo vo koe nacionalnoto pra{awe nema da se tretira
kako seksualno pra{awe, odnosno koj komu, koga i kolkupati
mu dal, ili ako pobaral }e mu dadel, nekakvi prava ili
otstapki.
Op{testvo vo koe edan zabluda nema da se uni{tuva so druga
zabluda. Da se potsetime samo na toa deka do v~era postoe{e
strav nekoj da ka`e deka e religiozen, denes e opasno ako si
ateist.
Nam ni treba op{testo vo koe nema individualnite nedostatoci
na poedinecot da se kompenziraat so kolektivnite
zaslugi. Vo op{testvo so nacionalni predrasudi i pove}epartijnost
toj mehanizam ovozmo`uva najdolniot i najmizerniot
pripadnik na edna nacija ili partija, da se ~uvstvuva
povreden od najpametniot pripadnik na potcenetata nacija
ili partija.
Nie kone~no mora da gradime op{testvo vo koe neposoeweto
vistinska kadrovska politika, nema lesno se zamenuva so maksimata
- bez sekogo se mo`e i sekako takvo op{testvo vo
koe nema da caruvaat vrskite, protekciite i korupcijata.
Nakratko, denes koga ve}e se re{ivme za promeni, a toa zna~i
za kapitalizmot, koj sega i nie go narekuvaem gra|ansko op{testvo,
zaradi smaluvawe na kriminalitetot, mora barem da se dobli`ime do
sintagmata {to na{iroko se koristi - izgradba na pravna dr`ava. A
toa spored mene vo prv red zna~i dr`ava vo koja nema da se slu~uva
zakonite da gi pi{uvaat bogatite i mo}nite, a za krivi~nite dela da
odgovaraat siroma{nite i nemo}nite. Imeno odamna e poznata vistinata
deka ako ~ovekot nema sredstva za egzistencija, nego od vr{eweto
krivi~nite dela ne mo`e da go zapre stravot od kaznata, za{to za nego
e zatvoren patot za zadovoluvawe na negovite potrebi vo ramkite na
sistemot i zakonot.
A koga se zboruva za pravnodr`avnosta kako merilo na kriminalnata
politika potrebno e da se razlikuvaat barawata koi vo odnos
na krivi~noto zakonodavstvo se postavuvaat od strana na pravnata

dr`ava vo formalna i vo materijalna smisla. Nakratko i uprosteno
ka`ano, pravnata dr`ava vo formalna smisla zna~i vrzanost i ograni-
~uvawe na dr`avata, na dr`avnata prisilba so pravoto, odnosno so zakonot
kako i nejzina kontrola od strana na nezvisno sudstvo, dodeka vo
materijalna smisla pravnata dr`ava se vrzuva za idejata na pravdata i
pravi~nosta.
Pravdata i pravi~nosta pak, vo sferata na krivi~nopravnite
nauki zna~i, i treba da zna~i, ednakvost na site pri izrekuvaweto i
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Takvata pravda i pravi~nost e
sostaven od tri pravila:
a) Retribuicija spored te`inata na deloto (reciprocitet,
ednakvost): odnosno pravedna e onaa sankcija {to vodi smetka za ednakvo
delo da se primeni ednakva represija.
b) Srazmernost na retribucijata (represijata) za ednakvi ili
sli~ni storiteli - ednakva ili sli~na sankcija (srazmernost, ekvivalentnost):
pravedna e onaa sankcija so koja poednakvo se postapuva so
ednakvi (sli~ni) storiteli, odnosno osudenici i soodvetno na toa, neednakvo
se postapuva so razli~ni storiteli, odnosno osudenici. i
3 0 Neizbe`nost na retribucijata, ili poto~no, izbegnuvawe na
privilegiran pristap vo odnos na retribucijata: retribucijata e pravedna
samo dokolku ne doveduva do priviligirawe na opredelni grupi
gra|ani. Ova pravilo osobeno go naglasuvam za{to na~eloto na pravi-
~nost ne zna~i samo deka nikoj ne smee da bide kaznet za delo koe ne e
opredeleno vo zakonot (krivi~nopraven legalitet), tuku i deka sekoj
treba da bide kaznet za delo koe e opredeleno vo zakonot
(krivi~noprocesen legalitet). Nepridr`uvaweto kon ova na~elo vodi
kon samovolie i arbitrernost, koe ovde ne se sostoi vo primenata na
represivnite merki tuku, toga{ koga za toa ima zakonski osnovi i koga
toa kriminalno politi~ki e opravdano, vo otsustvo na nivna primena.
So politika na nekaznuvawe se naru{uva ustavnosta i zakonitosta
i se gubi sekakva doverba vo krivi~noto pravosudstvo. Stanuva
zbor za takva pojava so koja se nagrizuva zakonitosta na kriminalnata
politika, se sozdavaat ~uvstvo na neednakvost na gra|anite pred zakonot,
vo golema mera slabee funkcijata na generalnata prevencija, osobeno
vo onoj del so koj se ostvaruva socijalnoeti~kata funkcija na
krivi~noto pravo. Ottamu proizleguva, pod ovoj princip da se podrazbira
ne samo postoeweto na ustavnost i zakonitost, tuku i podveduvawe
na site organi na vlasta i poedincite pod ustavot i zakonite, odnosno
pot~inetost na pravniot poredok. Toa zna~i vladeewe na pravoto,
barawe koe mu se sprotivstavuva na samovolieto i gi pravi odgovorni
i kaznivi postapkite nadvor od pravoto na site, pa i na nositelite na
vlasta. Vladeeweto na pravoto vo ovaa smisla pretstavuva sprotivnost
na apsolutizmot i arbitrernosta. Dovolno e da potsetime deka denes
nitu vo na{eto, ni vo me|unarodnoto pravo, ne va`i staroto rimsko
pravilo princeps legibus solutus est, spored koe vladetelot e isklu~en od
453

primena na krivi~niot zakon.
2 0 Na individualno ramni{te preku sozdavawe na "zrdav" poedinec:
odzemawe na sekoj poedinec na pogre{nata pretstava za nade-
`ta no, i za stravot koi vodat do postignuvawe na individualnata smisla
na `ivotot (sre}ata, korista). Toa zna~i izgradba na ~ovek {to vo
sekoj moment }e bide samostojno sposoben za postignuvawe na zadovolstva
i izbegnuvawe na bolka i siguren vo nivnata vrednost. Samo takviot
~ovek e siguren vo sebesi i sposoben za samokontrola, ottamu zadovolen
od sebesi i od drugite i daleku od bilo kakvo kriminalno povedenie.
454
4. VALIDNOST NA TEORIJATA
Moj stav e deka kriminalitetot pretstavuva reperkusija na konfliktite
me|u barawata (interesite) na po{irokoto op{testvo, izrazeni
vo negoviot normativen i vrednosen sistem kako dominantna kultura
i li~nite barawa (interesi) na poedinecot, vo edno opkru`uvawe
sostaveno od spet na op{testveni vlijanija vo koi kako dominanten
element se pojavuva interesna sfera - ekonomskata struktura na op{testvoto.
Takviot pristap ~inam nudi pove}e prednosti za koi veruvam
deka vo natamo{nite istra`uvawa vo kriminologijata }e najdat svoja
natamo{na potvrda. Toa ubeduvawe proizleguva od slednive tvrdewa:
1 0 Na{ata teorija e vo sostojba da gi objasni site oblici na
kriminalitetot, i toa ne samo krivi~nite dela protiv li~nosta (nasilni~ki
kriminalitet - ubistvo, siluvawe i sl.) i onie protiv imotot
(kra`ba, razbojni{tvo, provala i sl), tuku i ekolo{kiot, organiziraniot
kriminalitet, pa duri i soobra}ajnata delinkvencija.
2 0 Eudemonisti~kata teorija e validna operacionalna teorija
za promena na op{testvenata sredina i jaknewe na li~nosta.
Na planot na rekonstruiraweto na po{itokoto i neposrednoto
op{testvenoto opkru`uvawe so nea se ovozmo`uva poso~uvawe na
najva`nite to~ki na op{testveno anga`irawe.
Na planot na promenata na li~nosta so pru`a opravduvawe i
objasnuvawe na tretmanot na prestapnicite (na~elo na nivna resocijalizacija
i socijalna adaptacija) 821 i se uka`uva na potrebata od natamo{no
iznao|awe mehanizmi za internalizacijata na novi modeli na
povedenie, odnosno zajakuvawe na konformisti~koto odnesuvawe na
poedinecot.
3 0 Na{ata teorestska orientacija, natamu ovozmo`uva da se
dade odgovor i na edno mo{ne zna~ajno pra{awe koe ~estopati ostanuva
zamagleno, ottamu {to najgolemiot broj teorii ne mo`at da iznajdat
validno objasnuvawe za ambivalentnoto dejstvo na oddelni krimi-
821
Za ovie na~ela i nivnata opravdanost vidi pove}e, Sulejmanov, Z.
Penologija, vtoro izmeneto i dopolneto izdanie, str. 409-412.

nogeni faktori. Karakteristi~en primer e ocenkata na krimino|enoto
zna~ewe na siroma{tvoto i bogatstvoto. Uvereni sme deka malkumina
nema da se soglasat so nas vo ednostavnata vistina: najblisku do
odbiraweto na kriminalno povedenie ne se poedincite i grupite koi
nemaat ili imaat pari i dostapnost do drugi materijalni i nematerijalni
dobra, tuku onie koi imaat najmnogu interesi {to posakuvaat,
no ne mo`at (siroma{nite) ili ne sakaat (bogatite) na legalen na~in
da gi ostvarat. I obratno, pomalite i dosti`ni interesi re~ii bez
isklu~ok se povrzani so konformisti~ko odnesuvawe kako za ednite,
taka i za drugite.
4 0 Vo onoj del vo koj mu dava zna~ewe na socijalnata reakcija
na{ata teorija ednakvo e i kriminalnopoliti~ka teorija.
5 0 Na{ata teorija slu`i za objasnuvawe na kriminalizacijata
na li~nosta na izvr{itelot na krivi~noto delo no podednakvo i na viktimizacijata
na `rtvata na deloto. Pritoa na planot na
kriminalizacijata i viktimizacijata na poedinecot so nea uspe{no se
izdvojuvaat samo nekolku od najzna~ajnite (su{testveni) kriminogeni
i viktimogeni vlijanija kon ~ie eliminirawe treba da bidat naso~eni
glavnite usilbi na op{testvenata praktika i vnatr{nite sili na poedinecot.
6 0 Ovaa teorija na najednostaven na~in vo sebe gi inkorporira
postavkite na golem broj od drugite teorii bez da go naru{i nivnoto
specifi~no zna~ewe vo objasnuvaweto na oddelni vidovi i aspekti na
kriminalno povredenie. Naprotiv, so nivnoto vklu~uvawe vo osnovniot
op{t teoretski pristap {to nie go nudime, najgolemiot broj od
niv, ja dobivaat svojata vistinska vrednost, za{to iskoreneti od svojata
vistinska podloga koja se nao|a vo ekonomskata osnova i bitnite
neposredni op{testveni vlijanija, kako i vo prirodata na ~ovekot
nemaat vistinska osnova za samostojna egzistencija.
7 0 Na{iot pristap pru`a mo{ne efikasna operacionalna osnova
za organizirawe na prevencijata.
8 0 I kone~no, se na{ata teorija, ednakvo se objasnuvaat negativnite
povedenija (devijantnost, delinkvencija i kriminalitet) na
poedinci i neorganizirani ili organizirani grupi, kako i nivnoto
konformisti~ko odnesuvawe (odnesuvawe {to e vo soglasnost so moralniot
i normativniot op{testven poredok).
Sumarno zemeno, na{ata teorija, koja povtorno istaknuvame
nesomneno deka treba i natamu da se doka`uva niz konkretni empiriski
kriminolo{ki i viktimolo{ki istra`uvawa, nudi realna podoga
za primena kako na klini~kite metodi, taka i na site drugi psiholo{ki
i sociolo{ki metodi za nejzina verifikacija. Vo nea ima mesto
duri i za proverka na odredeni biolo{ki i psihopatolo{ki stavovi
i tvrdewa, se rabira, vo mera vo koja se odnesuvaat na osnovnite
emocii {to mu prethodat ili go sledat ~ovekoviot interes i ottamu
kriminalniot akt.
455

456

III DEL
KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA
457

458

G l a v a I
POIM NA KRIMINALNATA FENOMENOLOGIJA
I. POIM I ZNA^EWE NA KRIMINALNATA
FENOMENOLOGIJA
1. Kriminalnata fenomenologija, kako {to ve}e imavme prilika
da vidime, e prvoto podra~je na kriminologijata koe se zanimava so
prou~uvaweto na pojavnite oblici na izvr{enite krivi~ite dela i so
socijalno - individualnite svojstva na nivnite izvr{iteli. Ili nakratko,
kriminalna fenomenologija e ednakva na deskriptivnoto opi-
{uvawe na krivi~nite dela.
Vo kriminolo{kata literatura se smeta deka terminot fenomenologija
poteknuva od gr~kiot zbor feinomen (ona {to se gleda, ona
{to se pojavuva) i latinskiot zbor logos (nauka), a po~etokot na kriminalnata
fenomenologija se povrzuvae so trudot na francuskiot pravnik
Pitavel (Francois Gajot Pitavell) - "Poznati slavni i zanimlivi
slu~ai" vo 20 knigi izdaden 1734 godina.
2. Me|utoa, mnogu e te{ko, skoro nevozmo`no, ~isto desktiptivno
da se objasnat krivi~nite dela i izvr{itelite vo site oblici na
pojavuvawe, a pritoa neminovno da ne se me{aat i drugi elementi, vo
prv red etiolo{ki i kriminalisti~ki. Imeno, kriminalitetot e izvonredno
heterogena pojava koja se manifestira vo najrazli~ni oblici.
Oddelnite grupi na krivi~ni dela nemaat re~isi nikakvi me|usebni
vrski i sli~nosti. Da gi spomneme samo imotnite, soobra}ajnite, krvnite,
ekonomskite, politi~kite, seksualnite i drugi prestapi koi me-
|usebno se razlikuvaat kako spored prirodata i oblicite na manifestirawe,
taka i spored izvr{itelite, nivnite svojstva i motivacii.
Pokraj toa, i vo ramkite na navedenite grupi pojavnite oblici na odelni
dela se poka`uvaat zna~ajni me|usebni razliki: na primer, ubistvo
od nebre`nost, ubistvo od koristoqubie, ubistvo na dete pri pora|awe,
politi~ko ubistvo itn. Tokmu poradi toa, ogromno mno{tvo i
raznovidnosta na oblicite vo koi kriminalnoto povedenie se manifestira,
stanuva neophodno ne samo prou~uvaweto na raznovidnite oblici
na krivi~nite dela, tuku i nivnata regionalna rasprostranetost,
vremenskata distribucija, obem i tendencii.
3. Obemot na krivi~nite dela pretstavuva vkupniot broj na izvr{eni
krivi~ni dela na opredelen prostor vo opredeleno vreme. Da se
utvrdi strukturata na kriminalitetot, zna~i da se utvrdat oddelnite
vidovi na krivi~nite dela i nivnito me|useben odnos. Da se utvrdi di-
459

namikata (dvi`eweto, tendenciite) na kriminalitetot, zna~i da se
utvrdat promenite - opa|aweto ili porastot na kriminalitetot vo
odnos na nekoj porane{en period.
1 0 Obemot na kriminalitetot se sledi vrz osnova na statisti-
~ki podatoci od statisti~kata evidencija, a se odnesuva na vkupniot
broj na izvr{eni dela na opredelen prostor i opredeleno vreme i na
brojot na izvr{eni oddelni krivi~ni dela, brojot na izvr{itelite i
sl. Preciznoto opredeluvawe na obemot na kriminalitetot go popre-
~uva tn. temna brojka na kriminalitetot.
2 0 Pojavnite oblici na kriminalnoto povedenie na opredelen
prostor i opredeleno vreme, mo`at da se posmatraat od razli~ni aspekti:
spored te`inata na krivi~noto delo, objektot na napadot ili
objektot na dejstvieto (nasilni~ki, ekonomki, politi~ki kriminalitet
i sl.), polot ili vozrasta na prestapnicite, porane{noto kriminalno
minato na prestapnikot, na~inot na izvr{uvaweto, sredstvata na
izvr{uvaweto, mestoto na izvr{uvaweto i sl.
3 0 Strukturata i strukturnite promeni na kriminalitetot gi
poka`uvaat karakteristikite na vkupniot kriminalitet i na oddelni
vidovi na kriminalni povedenija. Vo ova sfera, na primer, mo`e da se
posmatra strukturata na vkupniot kriminalitet spored vidot na krivi~nite
dela (krivi~ni dela protiv slobodite i pravata na ~ovekot i
gra|aninot, protiv imotot, protiv ~esta i ugledot itn), strukturata na
krivi~nite kaj nekoi od pojavnite oblici na kriminalitetot (na primer,
kriminalitetot na nasilstvo gi opfa}a krivi~nite dela ubistvo,
te{ka i lesna telesna povreda, iznuda i sl), struktura na kriminalitetot
spored polot na storitelot.
4 0 Dinamikata na kriminalitetot se odnesuva na promenite vo
obemot na kriminalitetot vo odnos na opredelen vremenski period i
na opredelen prostor. I ovde, pokraj dinamikata na vkupniot kriminalitet,
mo`at da se sledat i promenite na oddelni negovi pojavni oblici.
Taka, na primer, mo`e da se sledi dinamikata na samo na oddelnite
oblici (maloletni~kata delinkvencija, politi~ki krivi~ni dela i
sl.) ili pak dinamikata na kriminalitetot spored regionalni, vremenski
karakteristiki, polot, starosta i sl. Vo ramkite na kriminalnata
fenomenologija se sledi i prou~uva i regionalnata rasprostranetost
na kriminalitetot na opredeleno podra~je vo ramkite na
edna dr`ava, negovata rasprostranetost na nacionalno nivo ili vo
svetski razmeri.
4. Prou~uvaweto na obemot, strukturata i dinamikata na kriminalitetot
ima pove}ekratno zna~ewe. Takvoto prou~uvawe, vo osnova:
- poka`uva kako se menuva kriminalitetot vo zavisnost od mestoto
, vremeto, op{testvenite priliki i okolnosti, i na koj na~in se
prilagoduva na uslovite na `ivotot i dobiva novi oblici na ostvaruvawe,
460

- uka`uva na negativnoto zna~ewe na pojavata na opredelen
obem, struktura i dinamika na kriminalitetot vo opredelena potesna
i po{iroka op{testvena sredina
- ovozmo`uva da se sfati postoe~kata, i da se uvidi potrebata
za poefikasna op{testvena reakcija na kriminalitetot,
II. KRIMINALITETOT KAKO POEDINE^NA I KAKO
MASOVNA OP[TESTVENA POJAVA
1. Posebno pra{awe pretstavuvaat odnosite me|u faktorite na
kriminalitetot kako delovi i kriminalitetot, odnosno prestapni~koto
povedenie kako celina. Pri utvrduvaweto na toj odnos e potrebno
da se ima vo vid deka etiolo{kiot karakter na kriminalitetot zavisi
od prirodata, odnosite i silata na dejstvuvaweto na faktorite kako
delovi. Spored toj odnos karakterot na kriminalitetot kako rezultat
na deluvaweto na opredeleni faktori neminovno e usloven od nivnata
kvalitativna i kvantitativna priroda.
2. Poedine~na (individualna) kriminalna pojava pretstavuva
poedine~noto fizi~ko i psihi~ko povedenie na ~ovekot zemeno za
sebe. Masovna pojava pretstavuva prost zbir na poedine~nite povedenija.
Op{testvena pojava e povrzano deluvawe na povedenieto na poedincite
koe proizveduva opredeleni promeni koi ne bi postoele koga
ne bi postoelo toa povrzano deluvawe. 822 Spored toa, koga go upotrebuvame
poimot kriminalitet kako poedine~na pojava, sekade vo ovoj trud
mislime na oddelno poedine~no kriminalno odnesuvawe, a kaj
kriminalitet kako masovna op{testvena pojava, na poim koj vo sebe
sodr`i kvantitativna (masovna) i kvalitativna (op{testvena) opredelenost.
Treba da se ima predvid i toa deka kriminalitetot kako individualna
pojava pretstavuva strukturen del na kriminalitetot kako
masovna pojava i ottamu, nivnite odnosi se postaveni spored principot
na op{toto i posebnoto.
822
"Kako individualna manifestacija kriminalitetot e vrzan za negoviot
izvr{itel, pa soodvetno na toa, negovoto prou~uvawe tesno e povrzano
so izu~uvaweto na individualnite slu~ai, vklu~itelno i na osvetluvawe na
li~nosta na negoviot izvr{itel... Me|utoa, zemen kako socijalen fenomen,
kriminalitetot ne pretstavuva samo mehani~ki zbir na poedine~ni slu~ai
vrzani za li~nosta na opredeleni lica, tuku posebna op{testvena pojava koja
ima svoi op{testveni koreni, koja se javuva vo masovni razmeri i koja so sebe
nosi opredeleni negativni posledici. Toa e "pojava od nov red", toa e "kolektiven
predmet," povrzana so socijalnata struktura kako celina, koja izvira
od nea kako nejzina zakonita pojava, i koja na opredelen na~in, vo sebe gi integrira
pojavite na individualnoto povedenie." Milutinovi}, M. op. cit. str. 53.
461

3. Prethodnite napatstvija se neophodni za vistinsko razbirawe
na navedeniot problem, koj zaradi negovata prividna ednostavnost,
vo literaturata obi~no se prenebregnuva dovolno jasno da se objasni, a
ponekoga{ duri i se preskoknuva. Moj stav e i toa deka niz sogleduvawe
na edno konkretno kriminalno povedenie u{te polesno mo`e da se
sfati su{tinata na odnosot na kriminalitetot kako poedine~na i
kako masovna op{testvena pojava. Za taa cel go odbrav krivi~noto
delo ubistvo.
1. KRIMINALITETOT KAKO INDIVIDUALNA POJAVA
1. Pod ubistvo kako poedine~na pojava se podrazbira rezultatot
od onie negativni povedenija na negoviot storitel {to se izrazuva
niz konkretnoto izvr{eno krivi~no delo. Ili, poinaku, ubistvoto
kako poedine~en fenomen e sekoe individualno povedenie {to gi sodr`i
obele`jata na toa delo. Ottuka, proizleguva deka sekoe ubistvo
pretstavuva karakteristi~na pojava: poedine~na i nepovtorliva drama
vo `ivotot na opredeleno lica. Toa se pojavuva kako nadvore{no vidlivo,
aktivno ili pasivno kriminalno povedenie i kako takvo e nedelivo
od negoviot storitel.
2. Prethodnite razgleduvawa na opredelen na~in nî dobli`ija
do soznanieto deka ~ovekot ne e destruktivno nastroeno su{testvo.
Negovata destruktivnost e proizvod od negovite op{testveni, ekonomski,
socijalni i kulturni potrebi (interesi), a najmalku plod na vrodeni
nagoni {to biolo{ki i genetski se prenesuvaat. @ivotnite se
destruktivni toga{ koga toa im go nalaga isklu~ivo instinktot. Tie
ne znaat za ritualot na ubivaweto koe e isklu~ivo svojstvo na ~ovekot,
odnosno tie ne ja ma~at `rtvata i sekoga{ ubivaat na ist na~in. ^ovekot
pak, od druga strana, izgradil cela metodologija i tehnika na ubistvata.
Toj ne ubiva poradi instinktot, tuku toa naj~esto go pravi svesno
motiviran od golem zbir na najrazli~ni pobudi, kako od onie {to
sakame i eventualno mo`eme da gi prifatime, taka do ubivaweto bez
kakva i da e pri~ina razbirliva za prose~niot ~ovek. 823
^ovekot ubiva za da zadovoli nekoja potreba ili da razre{i nekoj
problem i toa naj~esto od pomala vrednost od ona {to mu se odzema
na drug, a {to nikoga{ ne mo`e da mu se vrati ili nadomesti. Zad tie
pobudi na ~ovekot se krie smislata na ~ovekoviot `ivot. Pri izgraduvaweto
pak na taa smisla, ~ovekot mnogu malu ili voop{to ne se zanimava
so `ivotot na svojot vid. Toj mnogu pove}e e preokupiran so razmisluvaweto
za sopstveniot `ivot, za sopstvenoto samoodr`uvawe i
sopstvenata sre}a. Nakratko, za razlika od `ivotinskiot svet kade
823
"Ubistvoto ni otkriva al~nost, ili omraza ili prezir sprema drug
~ovek, ili nasladuvawe vo ubistvoto, t.e. ne{to {to mu e svojstveno samo na
~ovekot." Moren, E. ^ovek i smrt, BIGZ, Beograd, 1981, str. 74.
462

{to mnogu pove}e vladee principot na odr`uvawe na vidot, vo ~ovekoviot
svet caruva na~eloto na odr`uvawe na sopstveniot `ivot. Ottuka
e vo pravo Moren (Edgar Moren) koga veli: "slabeeweto na nagonot za
so~uvuvawe na vidot i bezobyirnite probivi na individualnosta podrazbiraat
varvarstvo t.e. ubivawe. Ubistvoto, kako i u`asot od smrtta,
e posledica od potvrduvawe na individualnosta. Individualnosta
na ubiecot vo odnos na individualnosta na ubieniot se potvrduva so
seto ona {to vo ubistvoto ne e posledica od neminovnosta na izvr{uvaweto
na toj akt za da se opstane." 824 Na toj na~in ~ovekot se pretvori
vo sredstvo protiv lu|eto i pokraj toa {to permanentniot napredok na
civilizacijata ovozmo`uva ~ovekot za ~ovek da pretstavuva najvisoka
vrednost, toj po~na da se iskol~uva kako cel i se pove}e da stanuva
instrumentalna vrednost, da se dehumanizira poradi lo{ata naso~enost
na elementarnite pretpostavki vrz koi po~iva negovata egzistencija
i sre}a. Od tie pri~ini i denes stoi zabele{kata deka "sekoj ~ovek
koj se vpu{ta vo zlostorstvo pred o~ite ja ima edinstveno korista
{to od nego ja o~ekuva, a seto ostanato mu izgleda la`no i problemati~no."
825
Vo poimot na ubistvoto kako individualna (li~na) pojava, vsu-
{nost, e sodr`ana su{tinata na ovoj vid kriminalno povedenie, za{to
sekoe konkretno ubistvo sodr`i svoi specifi~i svojstva spored koi
se odvojuva kako poseben kriminalen akt. Poedine~noto ubistvo nu-
`no se razlikuva od drugite makar i najsli~ni ubistva. Toa e takov akt
vo koj, kako i kaj site drugi oblici na kriminalno povedenie se individualiziraat
mnogubrojnite faktori na sredinata i li~nosta na prestapnikot,
kako i vo pogled na negoviot krivi~nopraven i kriminolo{ki
kauzalitet, taka i vo pogled na negovoto manifestirawe preku
izborot na sredstvata, na~inot na izvr{uvaweto i drugite elementi
na negovoto ostvaruvawe.
3. Ubistvoto kako konkreten oblik na individualnoto odnesuvawe
rezultira od vlijanieto na razni faktori od nadvore{en (op{-
testven) i vnatre{en (li~en) karakter, koi poradi svoeto zaemno dejstvo
i isprepletenost, kako i poradi svojata promenlivost i brojnost
te{ko mo`at odnapred da se predvidat i izolirano da se razgleduvaat.
Od nesogleduvaweto na dinami~nite odnosi i zaemnoto dejstvo na
osnovnite faktori {to go uslovuvaat sekoe ~ovekovo povedenie, vo
kriminologijata i se razvija razli~ni u~ewa koi {to vo soobraznost
so svojata op{ta teoretska otientacija se obiduvaat kriminalitetot
da go objasnat kako isklu~itelno individualna pojava. Vo osnovata na
ovie neprifatlivi sfa}awa le`i nastojuvaweto preku apostrofirano
izdvojuvawe na opredelen broj faktori, pred sî, od subjektiven karakter,
da se objasni kriminalitetot voop{to i ubistvata kako eden od
824
Ibid, str. 76.
825
Holbah, P. op. cit. str. 185.
463

negovite pojavni oblici. Vo sovremenite nauki, sepak dominiraat
sfa}awata {to ne go ne|iraat zna~eweto nitu na eden od ovie faktori
vo uslovuvaweto na kriminalnoto povedenie na ~ovekot. Pove}eto
sfa}awa go sogleduvaat zaemnoto vlijanie na dvata, no pritoa sosema
ispravno mu davaat prioritetno zna~ewe na dejstvoto na op{testvenite
faktori. Ispravnosta na vakvite stojali{ta mo`e lesno da se sogleda
ako se trgne od postavkata spored koja ~ovekot i pokraj sovjata
biopsihi~ka uslovenost, vo prv red e op{testveno su{testvo. Soobrazno
so ova, nesporen e faktot deka primarna uloga vo negovoto formirawe
i socijalizacija imaat okolnostite od op{testven karakter. Ova
me|utoa, vo nikoj slu~aj ne zna~i deka pri objasnuvaweto na kriminalnoto
povedenie na ubijcite treba da se zapostavi vlijanieto {to go
ostvaruvaat vrodenite i steknatite li~ni faktori {to ja opredeluvaat
strukturata na dinami~nite sili na ~ovekovata aktivnost. Naprotiv,
prou~uvaweto na individualniot kriminalitet bara zapoznavawe
so okolnostite od li~en karakter. Toa prou~uvawe mora da ja opfati
li~nosta na storitelot na krivi~noto delo ubistvo kako vo procesot
na negovata kriminalizacija (procesot na negovoto formirawe vo delinkventna
li~nost), taka i vo vremeto na izvr{uvaweto i po izvr{uvaweto
na deloto. Na toj na~in individualnite kriminalni akcii se
zapoznavaat so zadr`uvawe na te`i{teto vrz socijalnite determinanti
koi stojat vo centarot na vnimanieto, no sekoga{ vo tesna povrzanost
so biolo{kata i psiholo{kata uslovenost na negativnoto povedenie
na li~nosta.
4. Potrebata od prou~uvawe na li~nite okolnosti {to go uslovuvaat
ubistvoto kako individualen akt e va`na od pove}e aspekti.
Toa prou~uvawe, pred sî, e zna~ajno, za{to li~nite faktori od somatski
i psiholo{ki karakter ovozmo`uvaat da se dojde do soznanie za
specifi~nite svojstva {to kaj opredeleni li~nosti se manifestiraat
preku nejzinoto povedenie. Od druga strana, preku navleguvaweto vo
li~nosta na storitelot mo`e da se sfati deluvaweto na op{testvenite
faktori {to se prekr{uvaat niz negovata individualna biopsiholo{ka
struktura i da se objasni zo{to nekoi lu|e pod vlijanie na isti
ili sli~ni socijalni faktori ne se re{avaat za izvr{uvawe na krivi-
~noto delo ubistvo. Vo sprotivno ne mo`e da se razbere mehanizmot na
deluvaweto na op{testvenite faktori, koi svoeto vlijanie go ostvaruvaat
preku i vo sodejstvo so li~nite svojstva na storitelot. Zapoznavaweto
so oddelnite svojstva na li~nosta e osobeno zna~ajno i od
krivi~nopraven i penolo{ki aspekt. Imeno bez poznavaweto na li~nite
okolnosti ne bi mo`ele da dojdeme do kriterium vo pogled na
pravilnoto odmeruvawe na kaznata i ostvaruvaweto na resocijalizacijata
i readaptacijata na osudenite lica.
[to se odnesuva pak do krajnata cel na prou~uvaweto na kriminalitetot
na ubijcite kako individualna pojava, koja podednakvo gi respektira
socijalnite i li~nite vlijanija pri izvr{uvaweto na edno
464

delo, mo`eme da zaklu~ime deka so negovoto posredstvo dobivame pretstava
za uslovenosta na ubistvata kako masovna pojava. Takvoto prou-
~uvawe, vsu{nost, ni ovozmo`uva da ja utvrdime vo krajna linija op{-
testvenata uslovenost na ubistvata kako individualen akt i kako osnoven
uslov za iznao|aweto na pogodni merki za nivnoto spre~uvawe i
suzbivawe.
2. KRIMINALITETOT KAKO MASOVNA OP[TESTVENA POJAVA
1. Ubistvata kako masovna pojava pretstavuvaat zbir od posebnite,
individualnite ubistva. Toa e totalitet na site ili na pogolem
broj poedine~ni ubistva izvr{eni vo opredeleni prostoreni i vremenski
ramki. Ubistvata kako masoven fenomen se specifi~na op{testvena
pojava kako od aspekt na nivnata etiologija, taka i od aspekt na
nivnite posledici, koi od socijalen aspekt se smetaat za posebno op{-
testveno neprifatlivi i {tetni povedenija. Nivniot op{testven karakter
od etiolo{ka gledna to~ka se izrazuva preku vlijanieto na
op{tite faktori (korenite na kriminalitetot) koi le`at vo osnovniot
karakter na op{testvoto vo celost i zakonitostite na negoviot
razvoj. Poradi prioritetnata uslovenost na op{tite i neposrednite
faktori, ubistvata kako masovna pojava pretpostavuvaat sestrano zapoznavawe
na nivnata fenomenologija i etiologija. No so ogled deka
tie ja pretstavuvaat kvantitativnata strana na ovaa pojava, koja se manifestira
preku poedine~nite oblici na ~ovekovoto povedenie, ubistvata
gi sodr`at i kvalitativnite svojstva na pojavata kako poedine~en
akt. Toa zna~i deka tie ne pretstavuvaat samo pojava uslovena od
socijalnite, eti~kite, viktimolo{kite i drugite faktori od op{testven
karakter, tuku slo`ena op{testvena pojava koja zavisi od mnogubrojnite
biolo{ki, psiholo{ki, psihopatolo{ki i drugi obele`ja
od subjektiven karakter. Na toj na~in ubistvata kako masovna pojava se
pojavuvaat vo vid na fenomen od nov, povisok red, ~ija kvantitativna
strana vo prv red se izrazuva preku nivnata pogolema op{testvena
opasnost {to se zgolemuva pravoproporcionalno so zgolemuvaweto na
brojot na oddelnite ubistva. Od druga strana, toj kvantitet se pretvora
vo kvalitet koj ovozmo`uva negovite poedine~ni manifestacii da
se sogledaat od nov, poseben op{testven aspekt. Ubistvoto kako masovna
pojava vo odnos na individualnite kriminalni akcii pretstavuva
pojava od poinakov vid, koja, so ogled na toa, ima specifi~ni svojstva
i na~ela vo pogled na metodologijata i celta na nivnoto istra-
`uvawe. Taka na primer, dokolku ubistvata kako masovna pojava se posmatraat
vo podolgi vremenski periodi mo`e da se otkrie nivnoto varirawe
i kolebawe vo odnos na op{testvenoekonomskite i politi~kite
promeni vo tie periodi i vrz osnova na toa da se prognoziraat nivnite
javuvawa i dvi`ewa pri pojavata na sli~ni uslovi, {to e osobeno
va`no pri prezemaweto merki od preventiven karakter. Kvanti-
465

tativnata strana na ubistvata se izrazuva preku statisti~ki podatoci
za izvr{eni dela i primena na statisti~kiot metod (kvoti na kriminalitetot
i sl.). Me|utoa, pokraj svojata kvantitativna strana ubistvata
kako masovna pojava imaat i svoj poseben fenomenolo{ki i etiolo{ki
kvalitet koj se prou~uva so pomo{ na kvalitativni analizi.
2. Od navedenoto proizleguva deka ubistvata, kako masovna pojava
ne mo`at da se svedat na prost mehani~ki zbir od individualni slu-
~ai. Imeno, iako kako masoven fenomen se pojavuvaat niz poedine~nite
ubistva (se temelat vrz prou~uvaweto na ubistvata kako poedine-
~ni slu~ai), poradi tesnata povrzanost so nivnite etiolo{ki problemi,
nivnite odnosi se sveduvaat na poznatiot odnos na op{toto,
posebnoto i poedine~noto. Vo toj odnos ubistvata kako poseben fenomen
imaat op{t apstrakten karakter, dodeka vo stvarnosta tie se manifestiraat
niz bezbrojni oblici na konkretni akti. Zatoa, nivnoto
poznavawe zapo~nuva so poznavaweto na odelni kriminalni nastani
kako konkretni poedine~ni oblici. Poedine~noto pretstavuva osnova
za procesot {to se ostvaruva vo stvarnosta. Me|utoa, sekoe poedine-
~no ubistvo i pokraj brojnite specifi~nosti od kvalitativen karakter,
ne e ni{to apsolutno posebno, tuku naprotiv, sekoga{ e identi-
~no so niza drugi srodni ubistva. A ova identi~no, zaedni~ko, e ona
{to se narekuva op{to i {to e osobeno zna~ajno za nau~noto poznavawe,
za{to go izrazuva ona {to e poopstojno, pa so samoto toa i posu{-
testveno za ostvaruvawe na borbata protiv ovie povedenija. No op{toto
realno egzistira samo preku poedine~noto, vo koe, se rabira, se izgradeni
niza specifi~nosti nadvor od op{toto. Ottuka, soznanieto na
poedine~noto pridonesuva za spoznavaweto na op{toto, i obratno,
spoznavaweto na op{toto vo izvesna mera ovozmo`uva razbirawe na
poedine~noto. Pritoa, op{toto i poedine~noto se manifestiraat
kako nu`nost i me|usebno ne se iscrpuvaat. Poradi toa krivi~noto
delo ubistvo kako poseben oblik na kriminalitetot, kako i sekoe
drugo krivi~no delo vpro~em, mora da se sledi, istra`uva i objasnuvaat
kako individualna, no ednovremeno i kako masovna op{testvena
pojava.
III. NEKOI KARAKTERISTIKI NA KRIMINALITETOT
Kako sekoja druga pojava, i kriminalitetot ima svoj po~etok i
razvoj, pa ottamu e potrebno da se prou~uva negovoto istorisko dvi`ewe.
Ova barawe va`i za prou~uvaweto na kriminalitetot i kako individualna
i kako masovna op{testvena pojava no, ne kako me|usebno nezavisni
fenomeni iako pri tie prou~uvawa postojat opredeleni metodolo{ki
razliki. Ovoj aspekt na kriminologijata e usloven so op{testveno
istoriskiot karakter na kriminalitetot koj ima svoj postanok,
razvoj i tek.
466

1. RASPORED NA KRIMINALITETOT NA RELACIJA SELO - GRAD
1. Dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa kaj nas i vo svetot
poka`aa deka so ogled na obemot na svoeto javuvawe, vkupniot kriminalitet
e pogolem vo gradot odo{to vo selskite podra~ja i poka`uva
tendencija na zgolemuvawe so jaknewe na procesite na industrijalizacijata
i urbanizicijata. Od brojni kriminolo{ki istra`uvawa proizleguva
i soznanieto deka opredeleni vidovi kriminalno povedenie
se pove}e izrazeni na selo odo{to vo gradot i obratno. Vo taa smisla
so golem broj statisti~ki pokazateli se potkrepuva faktot deka
najzna~aen kriminalitet vo gradovite pretstavuva vr{eweto imotni
dela, dodeka od druga strana, krivi~nite dela protiv li~nosta, posebno
kaj onie kaj koi e izrazena upotrebata na nasilstvo (agresivniot
kriminalitet) se osobenost na selskite podra~ja. Pri~inata za takvata
distribucija na kriminalitetot vo selo, odnosno vo grad, ne treba
da se baraat vo objektivniot prostor daden sam po sebe, tuku vo op{testvenata,
ekonomskata, kulturnata i eti~kata sostojba na ovie podra-
~ja. Razlikite vo ovoj pogled vo sekoja od ovie sredini im davaat opredelen
pe~at na prostorite i sozdavaat poinakvi kriminogeni uslovi
{to neposredno se vrzani za odnosite, uslovite, na~inot na `iveeweto
vo niv i socijalnite i psihosocijalnite osobini na nivnoto naselenie.
Oblicite na op{testvenite odnosi {to go karakteriziraat tipot
na populacijata smestena vo opredeleni prostorni celini, vsu{nost,
gi uslovuvaat i determiniraat site op{testveni pojavi i procesi, a
me|u niv i vr{eweto na krivi~nite dela.
2. Poznat e faktor deka lu|eto prete`niot del od svojot `ivot
go minuvaat vo relativno ograni~en geografski i op{testven prostor
na selo, odnosno vo grad, i deka tamu ostvaruvaat brojni odnosi preku
koi vo zaednica so drugi lu|e gi ostvaruvaat svoite sekojdnevni potrebi
(interesi). Vo tie ramki ~ovekot prioritetno gi ocenuva op{testvenite
odnosi vo celost i konkretnite oblici na socijalen `ivot, sopstvenoto
povedenie i povedenieto na svoite soselani - sogra|ani.
Ottamu, mo`e slobodno da se ka`e, deka seloto i gradot pretstavuvaat
zasebni op{testveni sredini vo koi se manifestiraat posebni odnosi
{to mo`at da imaat sopstven odraz vrz pojavata na kriminalitetot.
Taka vo selata `iveat relativno golem broj lu|e koi nu`no se
upateni edni na drugi. Me|u niv se gradat, pred sî, neposredni i neformalni
semejni, srodni~ki, sosedski, prijatelski i drugi odnosi koi se
karakteriziraat so li~nost i intenzitet. Vo tie odnosi dominiraat
sfa}awata na sredinata, posebno eti~kite pogledi i religiozni stavovi
i predrasudi so golem pritisok kon nivnoto po~ituvawe. A toa se
takvi uslovi vo ~ii{to ramki mo`e da se sogleda povedenieto na svoite
najbliski i da se ima uvid vo `ivotot i povedenieto na sekoj poedinec.
Me|utoa, zgolemenata op{testvena kontrola, homogenosta i koh-
467

ezivnosta na zaednicata istovremeno zna~at i postavuvawe pogolemi
ograni~uvawa pred poedinecot. Nego silno go pogoduvaat site ograni-
~uvawa koi vo su{tina se dvostrano naso~eni: edna{ vo nasoka kon po-
~ituvawe na pravilata na odnesuvaweto {to se vladea~ki vo sredinata,
a drug pat vo nasoka {to e povrzana so baraweto i o~ekuvaweto da
se rea|ira na opredelen na~in vo onie situacii koga se povredeni negovite
materijalni vrednosti, kako i negovata ~est i li~ni i semejni
potrebi i semejni interesi.
Prostornata bliskost go zgolemuva intenzitetot na me|u~ove~kite
kontakti i odnosi, no, od druga strana, deluva i vo sprotivna nasoka,
bidej}i vo tie ramki sozdadenite sprotivnosti i konflikti go
pravat neposredniot `ivot poneizdr`liv, odo{to vo po{irokite gradski
zaednici kade {to poedinecot mo`e da izbrega od vpu{taweto vo
celosno razre{uvawe na odnosite {to im prethodele ili gi sledat
ovie sudiri.
3. Opredeleno vlijanie vrz oblikuvaweto na op{testvenite
odnosi, konfliktnite situacii i nivnoto razre{uvawe na odreden
prostor imaat i socijalnite obele`ja na li~nosta na izvr{itelite na
krivi~noto delo kakvi {to se: obrazovnoto nivo, zanimaweto, vozrasta
i sl. Od razgleduvaweto na odnosite me|u obrazovanieto na storitelite
na krivi~nite dela spored mestoto na `iveewe se potvrduva
deka na selo e skoncentrirano naselenieto so ponisko obrazovno nivo,
pa spored toa, krivi~nite dela so pogolem procent od onie vo gradot
gi vr{i naselenieto bez obrazovanie ili so neoformeno ili edvaj
oformeno obrazovanie. Od druga strana, obrazovnite kategorii nad
ova obrazovno nivo ve}e dominiraat kaj storitelite na krivi~nite
dela na lica {to poteknuvaat od gradot.
Od sledeweto na strukturata na zanimawata na prestapnicite
spored kriteriumot selo - grad, kako mesto na `iveewe, mo`e da se konstatira
deka me|u storitelite na krivi~i dela na selo najgolemo e
u~estvo na zemjodelcite, potoa na NKV i PKV rabotnicite, licata bez
opredeleno zanimawe i u~enicite i studentite. Ova e osobeno karakteristi~no
za storitelite na nasilni~kiot kriminalitet kaj koi
site ostanati zanimawa se re~isi zanemarlivi.
4. Zna~eweto na obele`jata pol i vozrast vo soodnos so gradot i
seloto }e gi prika`eme preku karakteristikite na izvr{itelite na
krivi~noto delo ubistvo. [to se odnesuva do vozrasta na storitelite
na ubistvata, podatocite uka`uvaat na tri osnovni zaklu~oci. Storitelite
na vozrast od 18 do 25 godini, se pojavuvaat podednakvo i na selo
i vo grad vo srazmer 34,9 : 35,7%. Storitelite od 26 do 45 godini se javuvaat
vo ne{to pogolem obem vo grad (53,9%), odo{to na selo (41,9%),
a starosnata kategorija od 45 godini pa natamu, e karakteristi~na za
seloto (32, 2% sprema 9,5% vo gradot). Od ovie odnosi mo`e da se zabele`i
tendencija {to ohrabruva, a toa e fleksibilnosta koga se raboti
za interiorizacijata na pozitivnite op{testveni vrednosti. Za raz-
468

lika od niv, postatrite lica te{ko gi menuvaat svoite zakoraveni stavovi
{to e i razbirlivo so ogled na nivnata vozrast.
Analizata na podatocite za mestoto na `iveewe i polot poka-
`uvaat deka obata pola imat izrazeno u~estvo vo izvr{uvaweto na
ubistvata na selo (ma`ot 66,5%, a `enite 71,4%) {to poka`uva deka
specifi~niot na~in na `ivot vo seloto, odnosno vo gradot podednakvo
se reperkutiraat vrz obata pola vo tie odnosi. Pogolemiot procent na
`enite ubijci na selo, od onie vo gradot, uka`uva na u{te eden zna~aen
fakt. Nivnata pogolema zastapenost vo vr{eweto ubistva na selo se
izrazuva vo srazmer 71,4% : 26,2%, a kaj ma`ite 66,5% : 33,5%, {to uka-
`uva deka vo selskite sredini sî u{te mnogu sporo se projavuvaat procesite
na op{testveno izedna~uvawe na `enata i ma`ot, i obratno,
deka toj proces e pozabrzan vo gradot. Vo selskite sredini `enata sî
u{te e vo pogolema zavisnost od ma`ot i pot~ineta na negovata ekonomska
mo} i fizi~ka uloga. Taa, vo prv red, tamu e vrzana za ku}ata i
podigaweto na decata, no i za opredeleni dol`nosti okolu zemjodelskite
raboti i odgleduvaweto na dobitokot. Isto taka nejzinoto pravo
na zaedni~ko i ramnopravno odlu~uvawe e svedeno na minimum. Pokraj
navedenata polo`ba treba da se ima predvid i faktot deka na selo e
mnogu pogolemo vlijanieto na tradicionalnite sfa}awa za moralot na
`enata koja {to voobi~aeno ostanuva bremena. Zatoa od ovaa sredina
poteknuvaat 80,0% od site ubistava pri pora|awe.
5. Od nesomneno zna~ewe za uslovuvaweto na odredeni objektivno
ekonomski i sociokulturni obele`ja, kako i na nekoi crti na li-
~nosta se javuva i prostorot na gradot. Me|utoa, poradi izbegnuvawe
na nepotrebni povtoruvawa, za niv nema da zboruvame na ova mesto,
tuku ne{to podocna vo ramkite na procenuvaweto na kriminogenoto
zna~ewe na industrijalizacijata i ubanizacijata vo javuvaweto na kriminalitetot.
2. REGIONALNI KARAKTERISTIKI NA KRIMINALITETOT
1. So ogled deka postojat opredeleni pomali podra~ja kade {to
se aglomerira kriminalitetot, jasno e deka takvite podra~ja treba posebno
da se istra`uvaat kako od ekonomski aspekt, taka i od aspektot
na razvienosta na op{testvenata svest. Regionalnite istra`uvawa vrz
posebno izbrani podra~ja se narekuvaat ekolo{ki istra`uvawa. Ekolo{kite
istra`uvawa vo kriminologijata se zanimavaat so pra{aweto
zo{to ili, od koi pri~ini, kriminalitetot se aglomerira na izvesni
pomali podra~ja.
2. Vo vrska so ovie istra`uvawa postojat opredeleni metodolo-
{ki pote{kotii. Imeno, vo ovoj pogled e potrebno da se re{i pra{aweto
dali opredeleno podra~je }e se prou~uva spored izvr{uvaweto na
krivi~nite dela ili spored domicilot na izvr{itelot. Na primer,
krivi~nite dela begstvo preku granica se zna~ajni samo za opredeleni
469

podra~ja ili krivi~nite dela protiv imotot se zna~ajni za gradovite,
{to zna~i spored mestoto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo, za{to
na tie podra~ja se sobiraat lu|e so razli~ni domicili.
3. Ekolo{kite istra`uvawa mo`at da se vr{at na razli~ni geografski
celini: vo ramkite na dr`avnata zaednica, spored opredeleni
regioni ili op{tini, na relacija selo grad ili spored oddelni
gradski predeli. Takvite istra`uvawa se zna~ajni ottamu {to mo`e da
ja naso~uvaat preventivnata rabota na opredeleni podra~aja koi pove-
}e se zarazeni so opredeleni oblici na kriminalitetot.
4. Ako na opredeleni podra~ja se zabele`i poseben vid i intenzitet
na opredelen vid na kriminalitet, toga{ e opravdano da se
izgotvuvaat monografski studii za toa podra~je vo koi }e se opfatat
istoriskiot, sociolo{kiot, ekonomskiot razvoj i ravojot na op{testvenata
svest na opredelenoto potesno podra~je na koe se aglomerira
kriminalitetot.
5. Ekolo{kite istra`uvawa na istra`uva~ite, od edna strana,
im pru`aat pogolemi mo`nosti zaradi polesniot pristap do soodvetnite
aspekti na pojavata, a od druga strana ovozmo`uvaat i konktretno
formirawe na strategijata za borba protiv kriminalitetot.
3. DISTRIBUCIJA NA KRIMINALITETOT SPORED POLOT
1. U~estvoto na `enskite lica vo vr{eweto na kriminalitetot
vo na{ata Republika ne samo {to e zna~itelno pomalo od ma{kiot
kriminalitet, tuku se nao|a vo postojano opa|awe. Taka spored podatocite
od oficielnata statistika dodeka vo 1973 toa u~estvo bilo 16,6%
vo 1982 godina padnalo na 13,0%. 826 Sli~na e sostobata i vo drugite
zemji vo svetot vo koi {to kriminalietot na `enite obi~no se dvi`i
od 10% do 20% vo odnos na vkupniot kriminalitet. Analizite pritoa
poka`uvaat deka polnoletnite `eni najmnogu gi vr{at slednive tri
vidovi krivi~ni dela: protiv ~esta i ugledot (navredi i kleveti) 30%,
protiv `ivotot i teloto 26,2% i protiv imotot 19,8%. 827
Taka, na primer, podatokot deka ubistvata pretstavuvaat prete-
`no ma{ki kriminalitet ve}e go potvrdija brojni kriminolo{ki istra`uvawa.
Vo istra`uvaweto na krivi~nite dela li{uvawe od `ivot
vo Hrvatska se iznesuva podatokot deka za periodot 1946-1955 godina,
`enite kako izvr{iteli na ovie krivi~ni dela se javile vo 11,5% slu-
~ai. 828 Kup~evi} i Dogan utvrdile deka me|u ubijcite vo Bosna i He-
826
Statisti~ki godi{nici na SRM, 1973-1984 godina.
827
Statisti~ki godi{nik na SRM, 1984, str. 379.
828
Markovi}, T. i dr. Krivi~na dela li{enja `ivota na podru~ju HR Hrvatske,
Ured za kriminolo{ka ispitivanja DSUP NRH, Zagreb, 1959, str. 113.
470

cegovina `enite se pojavile so u~estvo od 11,6%. 829 Do sli~ni podatoci
do{ol i Pe{i} (12,7%) vo svoeto istra`uvawe na ubistvata vo Jugoslavija.
830 Ne{to pogolem procent ubistva od gorenavedenite na{ol
Vukovi}, vo istra`uvaweto na krvnite delikti vo Srbija (18,3%). 831
Bez ogled na razli~nite pristapi vo ovie istra`uvawa, site tie poka-
`uvaat deka ubistvata se "ma{ki kriminalitet." Na istiov zaklu~ok
upatuvaat i podatocite od edno na{e istra`uvawe, kade {to vo izvr{-
uvaweto na ubistvata se pojavile samo 10,9% `eni, 832 koi naj~esto
vr{at ubistvo na dete pri pora|awe, ubistvo na nesakano dete i ubistvo
na bra~en drugar, quboven partner na bra~niot drugar ili na svojot
qubovnik.
[to se odnesuva do ostanatite krivi~ni dela {to gi vr{at `enite
vo dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa e utvrdeno i toa
deka glavno se raboti za delata: prequba, nedozvolen abortus, uceni,
kra`bi i krivokletstvo. Vo izvr{uvaweto na delata retko primenuvaat
sila, a mnogu po~estvo se slu`at so lukavost i perfidnost. 833
2. Pri~inite za pomaloto u~estvo na `enata vo kriminalitetot
voop{to, vo kriminolo{kata literatura se objasnuva so biopsiholo{-
kite i op{testveno-ekonomskite razliki me|u ma`ot i `enata. Vo taa
smisla me|u biopsiholo{kite razliki osobeno se istaknuva deka
829
Kup~evi} - Dogan, Te{ki krvni delikti u BIH, Referat od X Sovetuvawe
na Zdru`enieto za kriminologija i krivi~no pravo na Jugoslavija,
Pri{tina 20-23 oktomvri 1971 godina.
830
Pe{i}, V. Ubistva u Jugolsaviji, IKKI, Beograd, 1972, str. 74-75.
831
Vukovi}, [. Krvni delikti u Srbiji, RO za grafi~ku izdava~ku delatnost, Zaje~ar,
1982, str. 52.
832
Sulejmanov, Z. op. cit. str. 119
833
Razlikite vo polot, spored Ketle, imaat golemo vlijanie vrz sklonosta
kon vr{eweto zlostorstva. Voop{to zemeno, samo edna `ena sprema ~etiri
ma`i se pojavuva pred sudot. Sklonosta kon zlostorstvoto se zgolemuva i
smaluva kaj dvata pola skoro vo ist stepen. Sepak, periodot na maksimum kaj
`enata se dostignuva podocna, okolu triesetata godina. Poradi svoeto ~uvstvo
na slabost, bez somnenie, `enata pove}e vr{i zlostorstva protiv imotot,
odo{to protiv licata: a koga saka da go uni{ti nekogo od svojot vid, otrovot
go pretpostavuva pred drugite sredstva. Zgora na toa, i koga li{uva od `ivot
ne izgleda deka se apsi srazmerno na grozomornosta na storeniot zlostor, koj
po za~estenosta se slu~uva spored sledniot redosled: ~edomorstvo, pometnuvawe,
ubistvo na roditelite, ranuvawe na roditelite, podmolno ubistvo, telesni
povredi, ubistvo. Ottamu, mo`eme da potvrdime deka brojot na vinovnicite
srazmerno se smaluva kolku {to pove}e pootvoreno mora da ja barat svojata
`rtva. Nema somnenie deka ovie razliki postojat poradi navikite i stati~niot
na~in na `ivot na `enata. Taa mo`e da smisli i izvr{i zlostor samo
sprema licata so koi e vo postojan odnos. Quetelet, A. A Treatise on Man, Edinburg,
1982. Navedeno spored Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, 1997, str. 57-58.
471

`enite se pomalku ~uvstvitelni na bolka, pobrgu se iscrpuvaat, imaat
pomalku crveni krvni zrnca, ponizok rast, poslaba fizi~ka struktura
i sila, nevoedna~en nerven sistem prosleden so koleblivi ~uvstva i
raspolo`enija, pogolema razvienost na nivnite moralni i altruisti-
~ki ~uvstva i odvratnost sprema zlostorstvoto, poimala podle`nost
na du{evni zaboluvawa, `enite `iveat podolgo, vrz nivniot du{even
`ivot vlijaat brojni telesni krizi (menstruacijata, 834 bremenosta, pora|aweto
i doeweto, 835 klimakteriumot 836 ), `enata ima pla{liv i re-
834
Menstruacijata e samo nadvore{na manifestacija na procesot koj
go zafa}a celiot organizam. Metaboli~niot menstruacionen talas deluva na,
di{eweto, rabotata na muskulite, sozdavawe na toplina, vrz asimilacijata,
setivnite sposobnosti i vrz mentalniot `ivot... Ne navleguvaj}i vo podrobnosti
mo`e da se ka`e deka za vreme na ovaa indispozicija, zgolemenata razdraznetost
doveduva do zlostorstva protiv li~nosta, do podmetnuvawe na po-
`ari i do onaa ~udna forma na kra`ba koja nie ja narekuvame so prazen termin
kleptomanija ne navleguvajki vo samiot problem. Vo ovaa faza `enata
~estopati e sklona da stori nastrani dejstvija ili propu{tawa vo oblasta na
nejzinite intimni odnosi. Taa ~esto e `rtva koja ~esto pottiknuva na napad i
koja go zaveduva zavodnikot. Hentig, H. op. cit. str. 142.
835
Ovie tri etapi se so razli~no kriminolo{ko zna~ewe. Bremenosta
pretstavuva celosna biohemiska izmena, sosema izdvoena od mehani~kite naru{uvawa
koi mo`at da predizvikaat seriozni pre~ki vo funkciijata na
organizmot na porodilkata. Kako i kaj site edokrinolo{ki promeni, nervniot
sistem e napnat i doveduva do posebno povedenie. Bremenosta predizvikuva
psihoza na pospanost. Taa sozdava posebni `elbi i reakcii... Srednovekovnoto
pravo gi smetalo za izvinlivi kra`bite na ovo{je i na ribi izvr{eni od
bremeni `eni.
Pora|aweto koe e sledeno so zaguba na krv, so fizi~ka iscrpenost i
so porast na temperaturata smo po sebe pretstavuva seriozna organska kriza,
no poradi golemata iscrpenost ne e od kriminolo{ko zna~ewe, osven vo slu-
~aite na ubistvo na dete pri pora|awe, krivi~no delo za koe Hentig tvrdi
deka e se poretko.
Za vreme na doeweto se ostvaruva postepen restitutio in integrum. Vo toj
period lica so epilepti~ni i histeri~ni dispozicii mo`at da stanat neskrotlivi.
Ibid, str. 144-145.
836
Klimakteriumot sleden so zamor, razdrazlivost, naru{uvawe na
pomneweto i misleweto, a i niza na telesni simptomi se poklopuvaat so peridot
na op{etstveni nepriliki. Vo semejstvotot i me|u prijatelite se javuvaat
smrtni slu~ai, decata si odat i sklu~uvaat brakovi, prihodot a i vrednostite
na pazarot na rabotnata sila opa|aat. Vo klimakteriumot `enata
~esto e sklona kon depresija i samoubistvo, kako i na onaa pro{itena forma
na samoubistvo koe go narekuvame semejno ubistvo. Poznato e i deka brojot na
`enite e mnogu golem. Mnogu od ovie zlostorstva se izvr{eni ili vo predklimakteri~nito
ili vo klimakteri~niot period. Ibid, str. 142.
472

zerviran karakter, kaj nea otsustvuva sklonosta kon u`ivawe alkohol,
taa e popasivna i pomalku agresivna so slaba samodoverba i razvieno
~uvstvo na zavisnost i bespomo{nost, no i so pomala sposobnost za
prilagoduvawe i prikrivawe na svoite zlostorstva. 837 Me|u biolo{kite
faktori {to go uslovuvaat kriminalitetot na `enata ~esto se istaknuva
i konstitucijata na nejzinite polovi hromozomi, odnosno nedostigot
na "Y" gonozomot, {to vlijae vrz nejziniot pomal kriminalitet.
Isto taka se istaknuva i pomaloto u~estvo na hormonot androgen,
{to kaj `enata isto taka se povrzuva so namaluvawe na agresivnosta. 838
Iako opredelen broj od ovie biopsihi~ki osobenosti delumno
se prifatlivi i donekade zna~ajni za objasnuvawe na kriminalitetot
na `enata, pri nivnoto istaknuvawe sepak se preteruva i toa vo dve
nasoki. Imeno, ~esto se zemaat opredeleni soznanija koi se ili sosema
neto~ni ili nedovolno nau~no provereni. Taka, na primer, daleku od
vistinata se stavovite na Lombrozo deka `enite, kako poniska rasa,
imaat pogolema mo} za prilagodlivost na okolinata i za opstanok,
kako i za izdr`livost i otpornost na mentalna i fizi~ka bolka odo-
{to ma`ite i deka ottamu se ne~uvstvitelni (nemaat so~uvstvo) za bolkata
na drugi. Nadvor od sekakva kritika se i negovite tvrdewa, deka
`enite imaat golem broj zaedni~ki crti so decata (tie se golemi
deca), i ottamu deka nivnoto ~uvstvo na moralot e dificientno, deka
se ladni i presmetani, odmazdoqubivi, qubomorni i skloni da se odmazduvaat
so rafirinirana svirepost, deka nivnite zli nameri se poraznovidni
od onie na ma`ite, i deka po pravilo ostanuvaat sokrieni, 839
837
Spored [eparovi}, kriminalitetot na `enata se objasnuva poa|ajki
od du{evniot sklop na `ivotot na `enata: intelektualno taa ne e pomalku,
tuku poinaku nadarena, `enata poseduva pomala logika, `enski genijalci
ima pomalku, na `enata í nedostasuva objektivnost kako i ~uvstvo za vreme i
prostor, so `enite vo pogolema mera vladeaat ~uvstvata vo pogolema mera
odo{to kaj ma`ite, polesno se vozbuduva, taa mo`e da bide pookrutna qubovta
i omrazata se posilno izrazeni odo{to kaj ma`ite, taa ne e samo fizi~ki
tuku i spored voljata i aktivnosta poslaba, poka`uva pogolema sklonost kon
neiskrenost i za preteruvawe, histeriite kaj `enite se ~esti i sl. [eparovi},
Z. op. cit. str. 208.
838
Vidi: A~imovi}, M. op. cit. str. 36-42.
839
Vrz taa osnova, vo svoeto delo Kriminalitetot na `enata od 1950,
Oto Polak ja razviva svojata teorija za skrien `enski kriminalitet koj e vo
prirodata na samite `eni so koreni vo seksualniot akt (seksualno-psiholo{ki
faktori). Tie se inherentno posposobni da manipuliraat, da bidat
prepredeni, prevrtlivi, pasivni i bez strasti, (iskustvo so orgazmot poka`uva
deka, za razlika od `enata, ma`ot mora da postine erekcija za da go izvede
seksualniot akt, i ne e vo mo`nost da go sokrie svojot nuspeh), nevisinoqubivi
(ottamu {to ja sokrivaat menstruacijata) i sl. Nivnata priroda samo delumno
e zasilena so op{testveni pri~ini: tie imaat samo minorno zna~ewe.
473

ili pak, deka `enata e isklu~ok me|u zlostornicite so ogled na toa
deka prirodna forma na retrogresija kaj `enata e prostitucijata a ne
zlostorstvoto. 840 Vo ovaa smisla, istoto mo`e da se ka`e i za krajno
ekstremnite, ili podobro ka`ano za apsurdnite stavovi na Frojd, koj
etiologijata na `enskiot kriminalitet, ni pomalku ni pove}e, se obiduva{e
da ja objasni so nivnata inferiorna sudbina i nivnata predodredenost
da bidat suprugi i majki. Korenot na toa inferiornost,
spored nego, proizleguva od hendikepiranosta na nivnite polovi organi.
So toa {to, u{te od detstvoto prifa}aat deka go izgubile penisot
kako kazna, tie stanuvaat zavidlivi i odmazduqubivi, egzibionisti~ki,
narcisoidni. Svojata polova inferiornost (zavista poradi zagubata
na penisot) nastojuvaat da ja kompenziraat so toa {to, na primer,
dobro se oblekuvaat, stanuvaat i maj}i, ili vr{at krivi~ni dela (devijantna
e onaa `ena koja se obiduva da stane ma`, da go povrati izgubenoto,
{to sekako e beznade`na potera).
Vo ovaa smisla Dori Klejn (Dorie Klein), koja gi prou~uva{e trudovite
na re~isi site pova`ni avtori koi se zanimavale so etiologijata
na `enskiot kriminalitet, od po~etokot do sedumdesetitte godini
na XX vek, so pravo konstatira deka tie go gledaat kriminalitetot
kako rezultat na individualnite karakteristiki na koi samo periferno
vlijaat ekonomskite, op{testvenite i politi~kite sili. Tie karakteristiki
se od fiziolo{ka ili psiholo{ka priroda i podednakvo
se zasnovaat vrz implicitni ili eksplicitni pretpostavki za inherentnata
priroda na `enata. Taa priroda, pred sî, e univerzalna, odo{to
navistina postoi vo ramkite na specifi~nite istoriski ramki. 841
Me|u op{testveno-ekonomskite razliki obi~no se istaknuvaat:
postojnata op{testveno-ekonomska neramnopravnost {to se javuva
kako produkt na uslovite {to ja determiniraat op{testvenata polo`ba
i uloga na `enata. Imeno, i denes `enata sî u{te otsustvuva od
brojni socijalni aktivnosti {to vlijaat ne samo vrz nejziniot op{testven
status, tuku i vrz formiraweto na nejzinata li~nost. Prisutni
se i razliki vo nejziniot kulturen tretman, koj se izrazuva preku pogolemiot
nadzor {to go vr{at pred sî nejzinite roditeli. 842 @enite
u{te od detstvoto se mnogu pokontrolirani vo pogled na nivnoto dvi-
`ewe, koristeweto na slobodnoto vreme, izborot na dru{tvoto i mnogu
drugi vrednosti vo op{testvenito `ivot. Nakratko, tie se vospitu-
840
Vidi: Lombroso, C. and Feraro, G. W. The Female Offender, London,
1895.
841
Klein, D. The Etiology of Female Crime, A Review of the Literature, Issues
in Criminology, 1973/2. Navedeno spored Ignjatovi}, \. op cit. str. 247.
842
U{te vo svojata najrana mladost "ma{koto dete se osuduva na surova
nezavisnost, a devoj~eto na pokorna zavisnost." Konstantinovi} - Vili}, S. Biopo{ke
i psiholo{ke osobine `ena u etiologiji njihovog kriminalnog pona{anja, JRKKP,
Beograd, 1985/4, str. 14.
474

vaat vo atmosfera na pomala sloboda na nivnoto dol`nosno povedenie.
843 Podocna se javuva i nivnata uloga na majka i doma}inka, koi {to
vo opredelena sociokulturna sredina sami po sebe ja odvlekuvaat od
tekovite na op{testveniot `ivot i mo`nosta da zapadne vo kriminalna
situacija. Poradi seto toa, `enata, za razlika od ma`ite, e za{titena
od mnogu komunikacii, odgovornosti, anga`mani, natprevari i
konflikti i e upatena da se gri`i za semejstvoto, a so toa pomalku e
izlo`ena na dejstvoto na objektivnite kriminogeni faktori, odnosno
taa e izlolirana od sredinite i situaciite vo koi se javuvaat naru{enite
me|u~ove~ki odnosi. 844
3. Moj stav e deka kriminalitetot {to go vr{at `enite mo`e
da se objasni samo ako vo podednakva mera se po~ituvaat i zemat predvid
kako biopsiholo{kite, taka i op{testveno-ekonomskite razliki
me|u ma`ot i `enata. Pritoa, mo`e da se ka`e deka pomaloto u~estvo
na `enata vo kriminalitetot vo prv red se dol`i na skromnoto dejstvo
na op{testveno ekonomskite faktori. Imeno, poradi svojata op{testvena
polo`ba i uloga, `enite se mogu pomalu izlo`eni na vlijanieto
na objektivnite faktori odnosno na takvi konfliktni odnosi {to se
razre{uvaat so krivi~no delo. Nivnata izoliranost od socijalnite
konflikti, {to gi ra|aat tie nezdravi odnosi, ima restriktivno dejstvo
koe popu{ta vo mera vo koja `enata se vklu~uva vo op{testvenite
tekovi na `ivotot.
[to se donesuva pak do dejstvoto na biopsihi~kite faktori, vo
otsustvo na kriminalnoto vlijanie na objektivnite okolnosti, tie se
javuvaat na povidok i samo navidum ja poka`uvaat svojata dominantna
uloga vo javuvaweto na kriminalitetot kaj `enite. Su{tinata na ne-
{tata e vsu{nost, vo bitnoto kauzalno deluvawe na sî u{te prisutnata
socijalna izolacija na `enata i determinira~koto vlijanie na biopsihi~kite
svojstva na `enata.
4. DISTRIBUCIJA NA KRIMINALITETOT SPORED VOZRASTA
1. Vozrasta na ~ovekot pretstavuva biolo{ka i sociolo{ka kategorija
{to vo literaturata se istaknuva kako eden od mnogubrojnite
zna~ajni faktori so golemo vlijanie vrz ostvaruvaweto na prevospitnite
procesi sprema osudenite lica. Nejzinoto zna~ewe vo procesot
na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda e nerazdelno povrzano
so nejzinoto krivi~nopravno i kriminolo{ko zna~ewe. Vo osnovata
na toa le`i soznanieto deka ~ovekot e su{testvo pogodno za menuvawe.
Zatoa ne e seedno dali onie {to gi naru{ile najva`nite op{testveni
odnosi, vrednosti i interesi na edno op{testvo se maloletnici,
mladi polnoletni lica, vozrasni ili stari lica. Vo sekoj od ovie
843
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 170-171.
844
Vo ovaa smisla i Kajzer, G. op. cit. str. 235.
475

starosni periodi svojstvata i karakteristikite na nivnata li~nost se
formiraat i manifestiraat vo zavisnost od biolo{kite i psihiosocijalnite
uslovenosti na vozrasta. Vo taa smisla povedenieto na ~ovekot
pa i ona kriminalnoto, nu`no se povrzuva so opredelni obele`ja
na vozrasta. Tie obele`ja vo opredeleni fazi od `ivotot na ~ovekot
se osobeno tesno povrzani so op{testvenite vlijanija {to go opredeluvaat
op{testveniot status i uloga vo dadena sredina. Vo zavisnost
od vozrasta se formiraat i socijalnite osobini kaj li~nosta, kako i
nejzinata mo`nost i gotovnost za vklu~uvawe vo op{testvenite odnosi
i soo~uvawa so brojnite problemi i konflikti {to proizleguvaat od
tie odnosi. Ottamu, sosema se vo pravo onie {to go zabel`aa i go istaknuvaat
vlijanieto na socijalnite faktori vo ostvaruvaweto na kriminalnoto
povedenie vo vrska so vozrasta na storitelot. 845 Toa soznanie
se potvrduva i toga{ koga razre{uvaweto na me|u~ove~kite konflikti
se ostvaruva so li{uvawe od `ivot na nekoe lice.
2. Zna~eweto na vozrasta kako edna od osnovite za objasnuvawe
na kriminalnite aktivnosti najprvin }e go prika`eme preku podatocite
{to se odnesuvaat na ubistvata. Imeno, vo istra`uvaweto za ubistvata
vo Makedonija se poka`a deka, kaj nas spored vozrasta ubistvata
bile rasporedeni na sledniov na~in: ubijcite od 18-20 godini izvr{ile
8,6 ubistva; onie od 21 do 25 godini - 26,5%; na vozrast od 26-30
godini - 15,1%; od 31 do 35 godini - 10,9%, od 36 do 40 godini 13,0%; od
845
Bez somnenie, vozrasta e faktor koj so najgolema sila deluva kon
razvivaweto ili suzbivaweto na sklonosta kon zlostor, tvrde{e u{te Ketle.
Ovaa fatalna sklonost izgleda deka se razviva vo srazmer so intenzitetot na
fizi~kata sila i strastite na ~ovekot. Taa go dostignuva svojot maksimum na
vozrast od oklolu 25 godini, vo periodot na `ivotot koga fizi~kiot razvoj
re~isi celosno e zavr{en. Intelektualniot i moralniot razvoj, koi deluvaat
pobavno, postepeno ja slabeat sklonosta kon zlostorot, koja, u{te podocna
is~eznuva poradi slabosta na fizi~kata sila i strasta. Iako brojot na storenite
zlostorstva go dostignuva svojot maksimum blisku do vozrasta od 25 godini,
za odredeni zlostorstva, vo soglasnost so pobrziot ili pobavniot razvoj
na izvesni osobini koi imaat vlijanie na tie zlostorstva, toj maksimum sepak
nastapuva nekolku godini porano ili podocna. Taka, ~ovekot gonet so `estinata
na svoite strasti, najprvin vr{i prekr{oci i zaveduvawe. Skoro vo isto
vreme ja zapo~nuva karierata na kradec, koja, kako {to izgleda, instinktivno
ja prodol`uva do krajot na `ivotot. Zgolemuvaweto na negovata sila postepeno
go naveduva da gi vr{i site akti na nasilstvo - ubistva, pobuni, podocna
drumsko razbojni{tvo: razmisluvaweto go pretvora ubistvoto vo ubistvo so
predumisla i truewe. Kone~no, napreduvaj}i vo karierata na zlostornik, poedinecot
so pogolem stepen na lukavost go zamenuva nasilstvoto i pove}e stanuva
falsifikator, odo{to vo koj i da e drug period na `ivotot. Quetelet, A.
A Treatise on Man, Edinburg, 1982. Navedeno spored Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko
nasle|e, 1997, str. 57.
476

41 do 45 godini - 7,0%; od 45 do 50 godini - 7, 5% i nad 60 godini 3,6%
ubistva. 846
Podatokot deka najgolemiot broj ubistva se izvr{uvaat na vozrast
od 21 do 30 godini, a potoa od 31 do 40 godini e sosema normalna i
o~ekuvana distribucija koja uka`uva na dominantnoto vlijanie na socijalnite
faktori {to se vo vrska so vozrasta. Toa se vozrasti vo koi
lu|eto najmnogu se vklu~eni vo op{testvenite aktivnosti kakvi {to
se brakot, formiraweto na semejstvo i gri`ata za negovoto materijalno
izdr`uvawe. Toa e period koga site ~ove~ki sposobnosti i energija
doa|aat do izraz i se ostvaruvaat vo soobraznost so negovoto op{testveno
bitie.
Kaj ubistvata na storitelite od ovaa vozrast dominiraat site
mo`ni pobudi, osven onie {to gi rakovodat ubistvata vo naru{eni sosedski
odnosi poradi imotni sporovi, od koristoqubie i eliminacija
na lica {to pretstavuvaat tovar za interesite na ubiecot. Pritoa,
storitelite od ovie vozrasni kategorii se isklu~ivi izvr{iteli na
ubistvata poradi navredi vo alkoholizirana sostojba, od qubomora
(77,5%), od nebre`nost (75,0%) i ubistva na lica {to pretstavuvale
opasnost za interesite na ubiecot (73,0%).
Po navr{uvaweto na 40 godini od `ivotot ubistvata naglo opa-
|aat, za{to toga{ lu|eto po pravilo se pomalku anga`irani vo re{avaweto
na svoite osnovni `ivotni pra{awa. Taka kaj starosnata grupa
od 40 do 50 godini, ve}e dominiraat ubistvata na lica {to pretstavuvaat
tovar za interesite na ubiecot, a voop{to ne se pojavuvaat ubistvata
poradi navredi, vrz alkoholizirani lica, zaradi odbivawe napad
od pomal intenzitet, zaradi odbivawe na opasnost i od koristoqubie.
Kaj starosnata kategorija od 50 do 60 godini vr{eweto na ubistva
se namaluva do 7,5%. I kaj ovaa kategorija ne se pojavuvaat ubistvata
od prethodnata starosna kategorija, no sega ni ubistvata od qubomora
i na mig. Toa jasno uka`uva ne samo na namaleniot obem na socijalnite
odnosi vo koi stapuvaat ovie lica zaradi razre{uvawe na
opredeleni li~ni i socijalni problemi, tuku i na namaluvaweto na
nivnata fizi~ka sila, podvi`nost i nagonska mo}.
Kaj licata na vozrast nad 60 godini, dominiraat ubistvata poradi
naru{eni bra~ni, semejni i srodni~ki odnosi (11,1%), odnosno
ubistvata {to proizleguvaat od interakciite vo koi sî u{te na opredelen
na~in se vklu~eni i starite lica. Kaj ovaa starosna kategorija
vo ne{to pogolem broj se javuvaat samo u{te ubistvata od odmazda
(23,4%), a spored site drugi motivi tie izvr{ile ili samo po edno
ubistvo, ili voop{to ne vr{ele ubistva. Ova se dol`i na pogolemata
osamenost, povle~enost i izlolacija na starite lica od re~isi site
op{testveno-ekonomski odnosi ~ie {to re{avawe voobi~aeno go prez-
846
Vidi: Sulejmanov, Z. op. cit. str. 124.
477

emaat nivnite ve}e vozrasni deca. Na ovaa vozrast se zgolemuva i `ivotnoto
iskustvo na ~ovekot, {to go pravi mnogu porazumen i sklon
kon pogolemo po~ituvawe na op{testvenite vrednosti, me|u koi i na
`ivotot na ~ovekot, a poradi slabeeweto na biofiziolo{kite osobenosti
se namaluva i nivnata agresivnost. 847
3. Navedenite soodnosi vo izvr{uvaweto na ubistvata vo golem
obem va`at i za op{tiot kriminalitet. Vo ovaa smisla "analizite poka`uvaat
deka starosnata grupa me|u 20-25 godini e najpove}e zastapena
vo vr{eweto na inkriminiranite dejnosti za licata od dvata pola,
pa ottamu se narekuva starosna grupa so "maksimalen kriminalitet".
Potoa doa|aat starosnite grupi od 25-30 i 30-35 godini itn. koi poka-
`uvaat postepen pad na kriminalitetot. Ve}e po starosnata grupa od
30-35 godini nastapuva pogolemo progresivno smaluvawe na kriminalitetot,
koe se dvi`i adekvatno na zgolemuvaweto na starosta. Vo toj
pogled kaj starosnite grupi po 50 i, osobeno po 60 godini se poka`uva
naglo opa|awe na kriminalitetot. Ovaa okolnost ja potvrduvaat istra`uvawata
vo [vedska, Danska, Belgija, Anglija, SAD, i vo drugi zemji.
848
4. Od kriminolo{ki aspekt osobeno e interesna poslednata
starosna kategorija - licata na vozrast nad 60 godini za koi voobi~aeno
se veli deka se izvr{iteli na tn. stare~ki kriminalitet.
Glavnite znaci na stareeweto se brz telesen i du{even zamor,
telesna i du{evna nespretnost, popu{tawe na inicijativnosta i dosetlivosta,
uko~eno mislewe i ote`nato zabele`evuvawe. Emocionalno
se zabele`uva tupost i indolentnost, bezobyirnost, razdrazlivost, nezadovolstvo,
nedoverba, nepristapnost i nedoslednost. Eti~kite i
estetskite ~uvstva popu{taat, se javuva sklonost kon lascivni {egi,
seksualni ispadi i alkoholizam. Se zabele`uva op{ta nepodnoslivost
i tvrdoglavost koja e nepristapna na sekakva kritika. Ote`nato e adaptiraweto
na `ivotnite barawa, me|utoa i pokraj toa starcite mo`at
da sovladaat obi~ni i redovni raboti, duri i onie od visoko intelektualno
nivo bez da poka`at znaci na demencija. 849 Ovie karakteristiki
na li~nosta na poedinecot vo stare~ki period se nadopolnuvaat
847
Kriminalitetot na postariot ~ovek vo mnogu ne{ta li~i na kriminalitetot
na `enata. Toj e pottiknuva~, odnosno izvr{itel na krivi~ni
dela vo koi igraat izvesna uloga i itrosta ili fizi~kite i hemiskite sili.
Istovremeno so ova, ~uvstvuvaj}i deka ve}e ne raspolaga so normalni sredstva
za sovladuvawe na protivnikot, stariot ~ovek pribegnuva kon primitivni
sredstva na nasilstvo. No, i slabiot ~ovek mo`e da upotrebi sila ako odbere
takov objekt na napad (na primer, `ena ili dete) odnosno ako pribegne kon
sredstva koi ne baraat primena na nekoja golema sila kako {to se oru`je i
otrov, ili najposle ako se poslu`i so izmama. Hentig, H. op. cit. str. 185.
848
Milutinovi}, M. op. cit. str. 196.
849
Medicinska enciklopedija 2, Zagreb, str. 677.
478

i od aspekt na nivnoto neposredno zna~ewe za etiologijata na kriinalitetot
i vo taa smisla se istaknuva deka: 1 0 Starite lica ne se sposobni
za izvr{uvawe na nekoi krivi~ni dela ili deka taa nivna sposobnost
e namalena poradi smalenata vitalnost, zabavenosta na dvi`ewata,
refleksite i op{tata namalenost na aktivnostite. 2 0 Za razlika
od mladosta koja e bezobyirna i impulzivna, starosta e pretpazliva,
pa, taka na primer, zlostorot od navika vo stare~kata vozrast pote{ko
se otkriva. Osven toa, mladosta e period na avantura, na svesen rizik,
a postarite pomalku rizikuvaat taka {to pote{ko se re{avaat za zlostorstvo
ili posigurno go izveduvaat, 3 0 Zlostornicite `iveat hazarden
`ivot i ne do`ivuvaat podlaboka starost. 4 0 Starite obi~no se materijalno
situirani i ne vr{at pogolem broj imotni delikti (koi kaj
mladite pretstavuvaat devet desetini od vkupniot kriminalitet!). 5 0
Se smeta deka policijata i sudiite gi simpatiziraat decata i starite,
taka {to nivnata osuda i zatvorawe se pomalku verojatni koga se raboti
za polesen kriminalitet. 850
So ogled na navedenite i drugi biopsiholo{ki i socijalni karkteristiki
na starite lica, od koi nekoi nesomneno treba da se primat
so rezerva, vo re~isi site kriminolo{ki istra`uvawa od ovaa
oblast e utvrdeno deka nivniot kriminalitet se dvi`i od 5-6% od vkupniot
kriminalitet, odnosno deka e nezna~itelen. Osven toa za ovoj
kriminalitet se veli deka ne e nitu poizrazeno op{testveno opasen
kako so ogled na strukturata na izvr{enite krivi~ni dela, taka i spored
mo`nosta od pretvorawe vo zlostorni~ka kariera.
Osnovna karakteristika na kriminalitetot na starite lica e
deka dominiraat onie dela kaj koi ne e potrebna upotreba na pogolema
fizi~ka sila. Ottamu, kaj niv naj~esti se krivi~nite dela protiv ~esta
(navedi i kleveti), a potoa sleduvaat soobra}ajnite delikti i duri
po niv krvnite zlostorstva. 851 Kaj niv se mo{ne retki, ili poto~no,
isklu~itelno prisutni, imotnite i seksualnite krivi~ni dela. 852 Pri
izvr{uvaweto na krivi~noto delo obi~no se nespretni, slabo gi predviduvaat
posledicite, poka`uvaat indiferentnost po storenoto delo,
850
[eparovi}, Z. op. cit. str. 234-235.
851
Kriminalitetot na starite lica spored Kajzer go so~inuvaat soobra}ajnite
i imotnite krivi~ni dela. Ovie dva vida prestapi, {to redovno
u~estvuvaat so ne{to okolu edna polovina, so~inuvaat okolu 80% od registriraniot
stare~ki kriminalitet. Kajzer, G. op. cit. str. 229. Trgnuvajki od
analizata na nekoi istra`uvawa, Milutinovi} doa|a do zaklu~ok deka licata
so nadprose~na starost dominiraat vo vr{eweto na falsifikati, izmami, zatajuvwa,
i vr{eweto na krivi~i dela protiv javniot moral i sli~ni dela.
Milutinovi}, M. op. cit, str. 197.
852
Vidi: [eparovi}, Z. op. cit, str. 236.
479

i pravat golemi propusti vo otstranuvaweto na tragite. 853
5. Starite lica se po~esti `rtvi kaj soobra}ajni delikti (vo
svojstvo na pe{aci), no i kaj nekoi drugi krivi~ni dela. 854 Opasnosta
za niv, spored [eparovi}, le`i vo kombinacijata na smalenite telesni
i duhovni sposobnosti poradi {to se ~est i lesen plen i objekt na
zlostorstvasta na nasilstvo i izmami. Tie ~esto im pre~at na mladite
koi poneseni od `ivotnite te{kotii sakaat da go prezemat upravuvaweto
so imotot (obi~no na selo) ili izbrzuvaat so podelbata na nasledstvoto.
855
6. Od navedenata analiza mo`e da se zaklu~i deka pripadnosta
na prestapnikot na opredelena starosna kategorija ne mo`e da se smeta
za pri~ina na kriminalnoto povedenie, tuku samo kako uslov {to mu
pogoduva na izvr{uvaweto na opredeleni krivi~nite dela. I ovde,
kako i vo slu~aj na polot kako biopsihosocijalna kategorija, postojat
izvesni okolnosti koi stanuvaat specifi~en uslov na kriminalitetot.
Imeno, ~ovekot vo svojot razvoj pominuva niz nekolku fazi koi se
karakteriziraat so opredeleni biolo{ki, psihi~ki i osobeno socijalni
uslovi koi se reflektiraat vo negovoto sevkupno, {to zna~i i
853
Za ostanatite karakteristiki na stara~kiot kriminalitet vidi podrobno
kaj [eparovi}, Z. op. cit. str 229-258, koj, kako {to mo`e da se zabele`i,
vo svojot u~ebnik smetal deka na ovoj problem treba da mu posveti ni pomalku
ni pove}e, tuku to~no 29 stranici (!).
854
Pri~inite od koi starite lu|e stanuvaat `rtvi delum le`at kako
na dlanka vo modernoto op{testvo. Tuka, pred sî, treba da se spomne rasprostranetata
socijalna izlolacija: kako potencijalni `rtvi posebno va`at tokmu
razvedenite stari lu|e, vdovcite i osamenite... Poradi svojata du{evna i
psihi~ka slabost tie se pretpo~itani `rtvi, na primer, za grabe`ot na ra~i
torbi: tokmu maloletnite storiteli si gi izbiraat za ova kako `trvi ostareniote,
telesno i du{evno slabi, osameni lu|e. Tie se posebno pogodni za napa-
|awe poradi svojot ograni~en radius na dvi`ewe i srazmerno ednoobrazen na-
~in na prakticirawe na svoite `ivotni naviki. Taka, tie naj~esto mora da gi
koristat javnite soobra}ajni sredstva, odat vo to~no opredeleno vreme po
pari vo banka ili po{ta, a i na kupuvawe. Toa gi pravi vo pogolema mera
izlo`eni na kra`ba, provala i grabe`. Posebno se namno`eni kra`bite so
pomo{ na trikovi od sekakov vid (so prepravawe vo zanaet~ii, otsekuvawe na
strujomeri itn.) i raznorazni izmamni~ki formi (izmama na kupuva~i i izmama
pri popravki). Vo SAD, vo {eesettite i sedumdesettite godini se zabele`ani
izmami so nedvi`nosti od golemi razmeri vo koi firmi za promet so
nedvi`nosti im prodavale na stari lu|e imoti {to voop{to ne bile nivni,
nenaselliva zamja ili edna ista nedvi`nost pove}e pati ja prodavale kako naselbi
za penzioneri. Kjzer, G. op. cit. str. 259-260
855
Vidi: ibid, str. 252.
480

kriminalno povedenie. 856
Ottamu, proizleguva deka vo vr{eweto na krivi~nite dela prete`no
u~estvuvaat pomladite lica. Kriminalitetot dominira vo periodot
na adolescencijata 857 ili neposredno po nea, a toa e period na
polna fizi~ka sila vo koj od druga strana, nivnite potrebi i barawa
~esto se nad nivnite mo`nosti za nivno zadovoluvawe. Tie, po pravilo,
naj~esto vr{at krivi~ni dela protiv imotot i krivi~ni dela protiv
`ivotot i teloto, {to zna~i takvi dela kaj koi se bara pogolema
fizi~ka sila, ume{nost i brzina.
7. Koga se zboruva za strukturata na kriminalitetot so ogled na
oddelni starosni kategorii, treba da se ima predvid deka postojat
opredelani krivi~ni dela koi pomladite lica ne mo`at da gi izvr{at
od pravni ili stvarni pri~ini. Taka, na primer, ottamu {to ne se vo
raboten odnos pomladite lica ne mo`at da izvr{at krivi~ni dela
protiv slu`benite odnosi (pronevera, primawe potkup, posluga), ili
poradi toa {to ne se vo brak ne mo`at da bidat izvr{iteli na krivi-
~nite dela dvobra~nost, nepla}awe na alimentacija i sl. Ovie okolnosti
se odrazuvaat vrz strukturata na kriminalitetot na pomladite
lica i ottamu, tie se prete`no izvr{iteli na imotnite i drugi krivi~ni
dela.
856
"Pod "starost" podrazbirame razni stepeni na organski evolucii i
involucii niz koi pominuva individuata od lulkata do grobot. Faktot deka
ste bebe, stogodi{wak ili od dvaeset i pet godini ja opredeluva va{ata op{-
testvena polo`ba, kako i toa dali vo dramata na ~ovekovite odnosi }e igrate
va`na uloga ili samo uloga na statist. Starosta sama po sebe ne e kauzalen
faktor, tuku toa pobrgu se silite koi ja pravat starosta osnoven fiziolo{ki
i sociolo{ki problem." Ibid, str. 158.
857
Adolescencijata e period od razvojot na li~nosta koj zapo~nuva po
pubertetot, ozna~uva kraj na detstvoto i po~etok na formirawe na vozrasna
li~nost. Taa ednakvo se manifestira na biolo{koto (zavr{na faza na biolo-
{kiot rast so razvoj na sekundarnite seksualni osobini do celosna zrelost),
psiholo{koto (zabrzan razvoj na sposobnosta na adekvatno mislewe i definitivno
psiholo{ko formirawe na li~nosta) i sociolo{koto (period na
intenzivno podgotvuvawe za prezemawe na socijalnite odgovornosti i celosno
vklu~uvawe na li~nosta vo op{testvenite normi) podra~je na li~nosta.
Vidi: Hajdukovi}, ^, op. cit. str. 60-66.
481

482

G l a v a II
OSNOVNI POJAVNI FORMI NA KRIMINALITETOT
I. VOVEDNI ZABELE[KI
1. Kriminalitetot e izvonredno heterogena op{testvena pojava
{to ja so~inuvaat najraznovidni povedenija koi vo edna celina gi soedinuva
elementot na protivpravnosta, odnosno nivnata zaedni~ka
inkriminiranost vo krivi~niot zakonik. Ottamu, vo kriminologijata
se nalo`uva potrebata od sistematsko pru~uvawe na ogromniot broj na
najrazli~ni dela. Takvata potreba za podelba i klasifikacija na krivi~nite
dela be{e voo~ena u{te so privite kriminolo{ki istra`uvawa
i brzo po~na da se vr{i so pomo{ na najrazli~ni kriteriumi koi
zavisea od teoretskiot pristap i celite na istra`uva~ot. 858 Vakvite
klasifikacii vo kriminogijata se nu`ni poradi prodlabo~eno prou-
~uvawe na raznite kriminalni povedenija, a ottamu i na kriminalitetot
vo celost. Me|utoa, za uspe{no ostvaruvawe na taa zada~a, potrebno
e odnapred jasno da se opredelat kriteriumite za podelbata i da se
bide dosleden vo pridr`uvawe do niv.
2. Vo kriminolo{kata literatura se sozdadeni mnogubrojni
klasifikacii na kriminalitetot so upotreba na najrazli~ni kriteriumi.
Malku od niv, me|utoa, se vistinski prifateni, za{to ne ja poka`aa
vistinska istra`uva~ka vrednost, koja vrz ovoj plan mo`e da se
sogleda samo preku jasnata distinkcija na specifi~nostite na odelni
grupi na negativno povedenie. Me|u klasifikaciite ili tipologiite,
{to so ogled na toj element mo`at pomalku ili pove}e uspe{no da se
branat, na ova mesto gi istaknuvame: 1 0 legalnata (zakonska) klasifikacija,
2 0 klasifikacija spored polot, 3 0 klasifikacija spored vozrasta,
4 0 klasifikacija spored toa dali se raboti za krivi~ni dela {to
se poznati od porano ili pak se dela od ponovo vreme, 5 0 spored te`inata
i stepenot na op{testvenata opasnost na krivi~nite dela, 6 0 spored
prirodata na krivi~noto delo, i sl.
1 0 Legalnata klasifikacija na kriminalitetot ja vr{i zakonodavecot,
odnosno krivi~noto zakonodavstvo na sekoja zemja poedine-
~no. Prviot ~ekor na taa podelba e razlikuvaweto na zlostorstva, prestapi
i istapi, a vo na{eto krivi~no zakonodavastvo na krivi~ni dela
858
So klasifikacijata na kriminalitetot paralelno se razvija i klasifikaciite
na kriminalcite spored nivnite najrazli~ni nadvore{ni i vnatre{ni
karakteristiki. Za ovie klasifikacii }e zboruvame podocna.
483

(kriminalitet) i prekr{oci. Krivi~nite dela se op{testveno opasni
dela ~ii obele`ja se opredeleni so krivi~niot zakon, a prekr{ocite
pretstavuvaat povredi na javniot red i mir koi se utvrdeni so zakon i
za koi se predvideni prekr{o~ni kazni i merki na bezbednost. Vtoriot
~ekor na podelbata e grupirawe na oddelni krivi~ni dela spored
za{titniot objekt. Spored ovoj kriterium, na{iot zakonodavec site
krivi~i dela gi podelil vo 21 grupa, od glava 14 do glava 34 (krivi~ni
dela protiv `ivotot i teloto, krivi~ni dela protiv slobodite i pravata
na ~ovekot i gra|aninot, itn). I pokraj nejzinata iscrpnost i podrobnost,
ovaa klasifikacija ne e mnogu upotrebliva vo kriminolo{-
kite istra`uvawa.
2 0 Spored kriteriumot pol na storitelot na krivi~noto delo,
vo kriminologijata se pravat iscrpni analizi na ma{kiot i `enskiot
kriminalitet.
3 0 Kriteriumot vozrast na storitelot na krivi~noto delo
slu`i za podelbata na maloletni~ka delinkvencija, kriminalitet na
vozrasni i kriminalitet na stari lica.
4 0 Spored kriteriumot dali se raboti za klasi~ni (poznati od
porano) ili za krivi~ni dela od ponov datum, se vr{i tipologija na
konvencionalen (klasi~en) i nekonvencionalen (nov) kriminalitet.
Pritoa, vo konvencionalniot kriminalitet, vo prv red, se pomestuvaat
krivi~nite dela protiv imotot (kra`bi), protiv moralot, protiv
lica (ubistva, te{ki i lesni telesni povredi) i protiv javniot red i
mir.
Vo nekonvencionalniot kriminalitet spa|aat: delata protiv
me|unarodnoto pravo i obi~aite, kriminalitetot na izvestitelnite
slu`bi, terorizam, kidnapirawa, nacionalna, verska, rasna i druga netrpelivost,
zagaduvaweto na okolinata, trgovijata so lu|e, nasilstvoto
na dr`avnite organi koi gi pre~ekoruvaat granicite na dozvolenoto
(ma~ewe, upotreba na zabraneta tehnologija za sledewe na povedenieto),
golemite malverzacii na preprijatijata, na bankite i drugi subjekti;
kriminalitetot na dr`avnite i me|unarodnite preprijatija, genocidot,
politi~kiot kriminalitet, {piona`a, prometot so drogi,
politi~kite ubistva, mortalitetot poradi industriski, tehnolo{ki i
drugi dejnosti, itn. Pritoa, se raboti za pojavi koi prete`no se opfateni
so zakonite na oddelni dr`avi, no ne se opfa}aat so kriminalnite
statistiki, poretko se gonat, a storitelite naj~esto ostanuvaat nekazneti,
za{to (sli~no kako devijantite od povisokite op{testveni
sloevi, osobeno koga se raboti za devijantni pojavi od podra~jeto na
stopanstvoto) imaat privilegirana polo`ba. Klasi~nata kriminologija
za niv ne poka`uva nikakov interes. Takviot odnos se kritikuva i
se bara kriminologijata da stane nauka za "fakti~kiot kriminalitet"
484

(kade {to spa|a i nekonvencionalniot). 859
Na ovaa podelba, sli~na e i podelbata na obi~en (klasi~en ili
koinvencionalen) kriminalitet i organiziran kriminalitet.
5 0 Spored te`inata i stepenot na op{testvenata opasnost se
vr{i podelbata na te{ki, sredni i lesni krivi~ni dela. Ovaa podelba
í odgovara na poznatata klasifikacijata na krivi~nite dela na zlostorstva,
prestapi i istapi. Kako te{ki krivi~ni dela obi~no se naveduvaat:
ubistva, grabe`i, provalni kra`bi siluvawa, falsifikati,
izmami i sl. Sredni krivi~ni dela se: kra`bi, zakani, polesni
krivi~ni dela vo soobra}ajot, i sl. Lesni krivi~ni dela se: sitnite
kra`bi, naru{uvaweto na javniot red i mir, lesni telesni povredi,
navredi, kleveti i sli~ni dela, za koi se izrekuvaat polesni kazni. Na
ovaa podelba í se prigovara deka ne e dovolno jasna i precizna, za{to
mo`e da se slu~i edno polesno krivi~no delo da ima pote{ki posledici
odo{to drugo pote{ko delo, ili pak, izvr{itelite na polesni krivi~ni
dela da pretstavuvaat poopasni kriminalci i obratno. 860
6 0 Spored kriteriumot priroda na krivi~nite dela mo`ni se
pove}e podelbi me|u koi posebno e interesna onaa {to ja pravat Stefani,
Laveser i Xambu-Merlin (Stefani, Lavaseur and Jumbu-Merlin) na
op{t, politi~ki i voen kriminalitet.
3. Gornite izlagawa poka`uvaat deka mo`at da se pravat razni
klasifikacii i tipologii na kriminalitetot. Porano pove}e doa|aa
do izraz podelbite spored klasi, a denes spored tipovi. So ogled deka
tipot se formira vrz osnova na kompleks na pove}e korelativno povrzani
obele`ja, na eden tip treba da mu pripa|aat onie oblici na
kriminalitetot koi gi karakteriziraat opredelen broj obele`ja {to
gi prika`uvaat krivi~nite dela i nivnite izvr{iteli. Pokraj niv postojat
i "me{oviti tipovi" koi se javuvaat vo slu~aj koga isti krivi-
~ni dela i prestapnici imaat obele`ja na dva ili pove}e tipovi.
Osven toa ne se isklu~eni ni takvi oblici na kriminalno povedenie
koi ne mu pripa|aat nitu na eden tip - ako im nedostasuvaat kompleksi
na obele`ja koi se karakteristi~ni za opredeleni tipovi. 861
II. NASILNI^KI KRIMINALITET
1. AGRESIVNOST I AGRESIVNO POVEDENIE
1. Nasilstvoto na ~ovekot go so~inuvaat dve osnovni komponenti:
agresivnosta i agresivnoto povedenie. Ako se trgne od toa deka
agresivnosta e psihi~ko svojstvo na li~nosta {to se karakterizira so
str. 24.
859
Pe~ar, J. Dru{tvene promene i kriminologija, JRKKP, Beograd, 1977/1,
860
Milutinovi}, M. op. cit. str. 203.
861
Ibid, str. 205.
485

zgolemena gotovnost za akcija (agresivno povedenie), a agresivnoto povedenie
- dejstvie {to se manifestira vo napad (fizi~ka aktivnost)
naso~ena protiv drugi lica so namera da im se nanese {teta, 862 toga{
agresivnosta i agresivnoto povedenie se zaedni~ka karakteristika na
site krivi~ni dela so elementi na nasilstvo. 863 So samoto toa {to
izvr{il opredeleno nasilni~ko delo storitelot projavil agresivnost.
Taa agresivnost se sostoi vo pomala ili pogolema sklonost na
storitelot da napadne vrz dobrata, interesite ili vrednostite na drgo
lice koga toa lice se pojavuva kako pre~ka za negovite postapki, interesi
stavovi, motivi, celi, barawa i sl., {to zavisi od stepenot na razvienosta
na ovaa negativna crta kaj storitelot.
2. Prestapite na nasilstvo, kako {to pravilno konstatiraat
pove}e avtori, se jadroto na krivi~noto pravo koe vo najgolem del e
vsu{nost odgovor tokmu na tie neuni{tivi prestapi. Koga bi se otstranile
od krivi~noto zakonodavstvo toa re~isi i ne bi postoelo. Pretsapi
so elementi na nasilstvo i nivnite pojavni oblici se brojni i
najraznovrsni. Tuka spa|aat terorizmot i kidnapirawata, napadite vrz
`ivotot i teloto, vrz slobodite i pravata na gra|anite, slobodata na
odlu~uvawe vo polovite odnosi, akti na nasilstvo od koristoqubie,
malteretirawe so verbalni navredi i voop{to sekoe nasilni~ko povedenie
{to e kaznivo spored krivi~niot zakon.
3. Nie ve}e imavme prilika da vidime deka ima avtori koi smetaat
deka agresivnoto projavuvawe na li~nosta e isklu~itelno reakcija
na frustracii, ili za da se izrazi nezadovolstvo ili netrpelivost.
Ovie sfa}awa proizleguvaat od stavot deka agresivnoto povedenie naj~esto
se projavuva koga ~ovekot mora da se otka`e od zadovoluvawe na
ne{to kon {to se stremel, koga poradi toa stanuva lut i svojata lutina
ja manifestira so napad na pre~kata, odnosno licata koi vo pomala
ili pogolema mera se vo vrska so pri~inata na frustracijata.
Me|utoa, kako {to so pravo istaknuva Rot, pri~ina na projavuvaweto
na agresijata ne mora da bide samo reakcijata na frustracija, tuku toa
mo`at da bidat i drugi okolnosti kako {to se: odbrana od tu| napad,
`elba od drug ne{to da se prezeme (grabne), sadisti~ko zadovolstvo.
862
Pod agresivno povedenie se podrazbira povedenie so namera na drug
da mu bide nanesena {teta ili da bide povreden, bez ogled kako do{lo do toa
povedenie (dali od po~etokot postoela namera nekoj da se povredi ili pak taa
se javila duri vo tekot na razgoruvaweto na nekoja situacija), i bez ogled na
toa dali se manifestiralo vo stvarni i o~igledni postapki na {teta na drug
ili ostanuva samo `elba drug da bide povreden. Rot, N. Osnovi socijalne
nika i nastavna sredstva, Beograd, 1977.
str. 236.
863
Toa {to gi povrzuva prestapite so elementi na nasilstvo e projavuvaweto
na agresivnosta na storitelite sprema `rtvite vo razli~ni varijanti
i so razli~en intenzitet. Horvati}, @, op. cit. str. 80.
486

Vo prilog na vakvoto stojali{te zboruva i From, koj projavuvaweto na
agresiite vo opredeleni priliki go vrzuva za `elbata za odmazda i za
religiskiot trans. Vo ovaa smisla treba da se sfati i na{eto stojali{te
deka najgolmiot broj na agresivni povedenija se posledica od
stravot, me|utoa i od nade`ta da se postigne ili da ne se izgubi
posakuvaniot interes.
Spored tipologijata {to ja dava From, naso~enosta na agresijata
mo`e da e izvle~ena od potrebata na ~ovekot da se odbrani od opasnost
(benigna agresija) ili vo nastojuvaweto na drug da mu se nanese
{teta (maligna agresija).
1 0 Benigna agresija. Benignata ili defanzivna, reaktivna, biolo{ki
adaptivna agresija e onaa koja mu slu`i na `ivotot. Ovaa agresija
ima vrodeno poteklo. Taa e odgovor na zagrozeni vitalni interesi
i im e zaedni~ka na `ivotnite i na lu|eto. So nea se nastojuva da se
otstrani zagrozuvaweto bilo so destruirawe ili so otstranuvawe na
nejziniot izvor. Kaj `ivotnite: mozokot im e filogenetski podgotven
da gi mobiliziraat instinktite za napad ili begstvo koga vitalnite
interesi (za hrana, za podmladokot, pristap kon `enka) im se zagrozeni.
Celta na ovaa agresija ne e uni{tuvawe tuku so~uvuvawe na `ivotot.
Kaj ~ovekot: a) toj mo`e da predvidi napad pa da stapi vo defanzivna
agresija, b) da vidi opasnosti tamu kade takva ne postoi (primer,
voda~ot sugerira deka site se zagrozeni i lu|eto vleguvaat vo vojna
- agresija po sugestija), v) podra~jeto na ~ovekovite vitalni interesi
e mnogu po{iroko od ona kaj `ivotnite (toj mora da se odr`uva ne
samo fizi~ki tuku i duhovno). Na benignata agresija i prethodi nadvore{en
stimul vo vid na opasna situacija, a agresijata trae se dodeka
postoi egzistencijalna opasnost.
Natamu From zboruva za slednive relacii na agresivnosta:
a) Agresijata i narcisoidnosta. Grupnata narcisoidnost se
izrazuva niz slednive postulati "mojata nacija," "mojata religija" se
najdobri. Ako nekoj poedinec e najmizeren, najmalku po~ituvan ~len na
grupata, postoi kompenzacija za negovata mizerna sostojba vo ~uvstvoto:
"del sum na najdobrata grupa na svetot." Jas koj, vsu{nost, sum
mrtov, so pripa|aweto na opredelena grupa, stanuvam xin... Onie ~ija
narcisoidnost se povikuva na grupata pove}e odo{to na niv samite
kako poedinci, se ~uvstvitelni kako individualnite narcisi i rea|iraat
besno na sekoja povreda, vistinska ili ima|inarna na nivnata grupa.
Pripadnikot na grupata voop{to ne e svesen za svojata narcisoidnost.
Grupnata narcisoidnost e eden od najva`nite izvori na agresijata.
864
b) Agresijata i otporot. Va`en izvor na defanzivnata agresija
e i agresijata kako reakcija na sekoj obid za vnesuvawe vo svesta na po-
864
Vidi: From, E. Anatomija ljudske destruktivnosti, Naprijed, Zagreb,
1975. str. 26 i natamu
487

tisnati streme`i i me~taewa. 865
v) Agresija i konformizam. Konformisti~kata agresija podrazbita
razni akti na agresija ne zatoa {to agresotot go gonela `elba za
uni{tuvawe, tuku zatoa {to mu bilo ka`ano taka da stori pa, smetal
deka mu e dol`nost taka da postapi. 866
g) Instrumentalna agresija. Nejzina cel e postignuvawe na ona
{to e neophodno ili po`elno. Celta ne í e destrukcijata kako takva.
Taa slu`i samo kako instrument za dostignuvawe na vistinskata cel
(primer, kra`ba za da se dojde do hrana). Karakteristi~ni primeri za
instrumentalnata agresija se i ucenite, grabnuvawata, zemaweto zalo-
`nici i sl. 867
2 0 Maligna agresija. ^ovekot e edinstvenoto su{testvo koe {to
porivite mo`at da go nateraat da ubiva i ma~i drugi pri {to ~uvstvuva
zadovolstvo. Toj e edinstvenoto su{testvo koe mo`e da bide ubiec
ili destruktor na svojot vid bez kakva i da e racionalna biolo{ka ili
ekonomska dobivka. @ivotnite ne u`ivaat vo zadavaweto na bolka i
stradawe na drugi, nitu ubivaat "zaradi ni{to." Samo ~ovekot nao|a
zadovolstvo za destruktivnost nadvor od celta na odbranata ili postignuvaweto
na ona {to mu e potrebno. Odgovorot na toa ne treba da se
bara vo instinktite tuku vo uslovite na ~ovekoviot `ivot.
Malignata agresivnost i svirepost (biolo{ki neadaptivna) ne
pretstavuva odbrana od zagrozenost. Taa e isklu~ivo karakteristi~na
za ~ovekot. Ubivaweto i u`ivaweto vo svireposta sozdavaat zadovolstvo
nebaraj}i nikakva druga cel i se {tetni kako za napadnatiot taka
i za napa|a~ot. Taa ne e vrodena i mo`no e nejzino iskorenuvawe. Taa e
naso~ena kon destrukcija na `ivoti i materijalni dobra bez vistinska
pri~ina. Psiholo{ka osnova za destruktivnata manifestacija pretstavuva
postoeweto opredelena karakterna struktura vo li~nosta na poedinecot
vo koja dominiraat strasti za uni{tuvawe. Zadovoluvaweto
na destruktivnite strasti pretstavuvaat motiv i cel za sebe so {to
mo`e da se objasni seta `estokost na destruktivniot akt. 868 Vo ova
smisla, From istaknuva: Mo`e da se tvrdi deka denes edna od glavnite
celi na ~ovekot e begstvo od dosadata. Nepodnoslivoto ~uvstvo na dosada
od svoja strana ~esto doveduva do krivi~ni dela kako potreba za
do`ivuvawe, kako potreba za razbivawe na monotonijata na sekojdnevnoto
iskustvo. 869 I natamu, ubivaweto e na~in na do`ivuvawe da se
bide, i deka mo`e da mu se stori ne{to na nekoe drugo bitie. Zna~i, do
krivi~ni dela i agresivnost doveduva onoj pat na tn. destruktivna dosada
koja ne e kompenzirana na op{testveno po`elen na~in preku zaba-
865
Vidi: Ibid, str. 30 i natamu.
866
Vidi: Ibid, str. 32.
867
Vidi: Ibid, str. 32.
868
Vidi: Ibid, str. 42 i natamu.
869
Vidi: Ibid, str. 67.
488

va, razonoda, itn. 870
Nakratko, koga e vo pra{awe benigniot oblik na agresijata, nejzinata
biolo{ka osnova e pomalku podlo`na na vlijanija na nadvore-
{ni faktori, i tie vlijanija glavno se realiziraat niz ograni~ena kontrola
na biolo{ki zavisnite pottici za povedenie. Koga se raboti za
malignata agresija, taa vo zna~itelna mera e nau~en oblik na povedenie.
So vakviot stav ne mo`eme dokraj da se soglasime ottamu {to,
spored na{e mislewe, i dvata vida na agresija se motivaciono opredeleni
od stravot i nade`ta. A toa zna~i deka tie najprvin, se edenakvo
opredeleni od vlijanieto na nadvore{nite i individualnite okolnosti
i, vtoro, i dvata vida na agresija imaat smisla i zna~ewe. Toa e
osobeno potrebno da se naglasi za benignata agresija, kade {to i te
kako doa|a do izraz pretpostavenata opasnost ne{to da se izgubi, ili
pretpostavenata nade` ne{to da se dobie, pa makar i preku tu|ata nesre}a.
Postojat i drugi pouprosteni definicii na agresivnosta koi
pove}e se dobli`uvaat do na{iot stav. Taka, Hajdukovi} 871 veli deka
agresijata e silna govorna ili fizi~ka aktivnost naso~ena kon sebe,
drugi lica ili materijalni dobra. Verbalnata agresija se manifestira
so upotreba na vulgarni zborovi i pcosti, a fizi~kata, so sekakvo
dejstvie (~inewe) naso~eno protiv sebe, drugi lica ili predmeti. Nivnata
pri~ina se afektite na bes, lutina i ~uvstvo na neprijatelstvo.
Istiot avtor, sosema opravdano, posebno ja oddeluva tn. patolo{ka
agresija, koja se javuva toga{ koga nema realna opasnost sprema li~nosta
koja projavuva agresivno povedenie. Takvata agresija e motivirana
od bolni nesvesni pri~ini i e vo sprotivnost so realnite potrebi na
li~nosta i op{testvoto. 872 Moe mislewe e deka benignata agresija na
From, mo`e da se pomesti vo ovoj vid agresii, za{to sme uvereni vo vistinata
deka ne postoi nasilstvo poradi ni{to, nasilstvo bez vistinka
pri~ina ili naprosto, da se u`iva vo destruktivnosta. ^ovekot sekoga{
deluva so posredstvo na motivi. Drug problem e toa {to tie motivi
mo`at da bidat patolo{ki, izraz na du{evno rastroena ili bolna
li~nost i vo toj slu~aj da pretstavuvaat neposredni kriminogeni faktori.
Toa vpro~em i go doka`avme vo na{eto istra`uvawe za ubistvata.
873
Agresivnosta e zaedni~ka karakteristika na brojni zlostornici
(ubijci, siluva~i, teroristi itn). So samoto toa {to izvr{il takvo
krivi~no delo storitelot projavil agresivnost. Taa agresivnost se sostoi
vo pomala ili pogolema sklonost na zlostornikot da napadne vrz
870
Vidi: Ibid, str. 73.
871
Hajdukovi}, ], Prestupni~ko pona{anje mladuh, Savremena administracija,
Beograd, 1975. str. 81.
872
Ibid, str. 81.
873
Vidi: Sulejmanov Ubistvata vo Makedonija.
489

`rtvata koga taa svesno ili nesvesno se pojavi kako pre~ka na negovite
`elbi i posakuvawa, odnosno celi. Stepenot pak, na manifestiranata
agresija zavisi od va`nosta koja prestapnikot im ja pridava
na svoite celi, no i od negovite stavovi, vrednosti i drugite dimenzii
na li~nosta od koi se rakovodi vo svoeto povedenie.
4. So utvrduvaweto deka izvr{itelite na nasilni~kite dela se
agresivni li~nosti koi preku deloto ja projavile svojata agresivnost,
re~isi ne se postignuva ni{to, tuku samo naprosto se konstatira toa
{to e sosema logi~no i op{topoznato. Vo ovaa smisla se sosema izli-
{ni i objasnuvawata na nekoi avtori deka recidivistite i storitelite
na svirepi ubistva projavuvaat pogolem stepen na agresivno povedenie.
Zatoa, treba da se odi ne{to podaleku. Ottamu, za nas se poka-
`uva zna~ajno tvrdeweto na Midendorf, koj veli: Realno kriminolo-
{ko soznanie e deka li~nostite koi vr{at krivi~ni dela ne se razlikuvaat
od onie {to ne gi vr{at. Ova {okantno tvrdewe mo`e, na
primer, da se potvrdi vrz osnova na rezultatite od istra`uvawata na
agresiite. Sekoj ~ovek poseduva opredelen agresiven potencijal koj mu
e potreben da uspee vo site nasoki na sekojdnevnata `ivotna borba.
Istite agresii mo`at da bidat delumno ili povremeno legalni ili
preodni - ilegalni i tie preodi se mnogu rasteglivi. Ne postoi nikakva
principielna razlika me|u agresiite {to se javuvaat vo vid na navreda
ili trpewe i onie koi se javuvaat pri vr{eweto na ubistvata. I
dvata prestapi se nao|aat na sprotivnite krai{ta na edna razminuva-
~ka skala. 874 Od tie pri~ini re~isi ne mo`e da se dade ni{to novo {to
na opredelen na~in bi gi izdvoilo nasilni~kite storiteli na krivi-
~ni dela so ogled na etiologijata na nivnata agresija, a {to, od svoja
strana, bi ni gi poka`ala razlikite vo odnos na storitelite na drugite
krivi~ni dela ili licata {to svojata agresivnost ja naso~ile legalno
i tvore~ki.
Sepak ona {to vo vrska so problematikata mo`e i treba da se
iskoristi e nejzinoto golemo zna~ewe za naso~uvawe na prevospitnite
874
Natamu, veli Midendorf, potrebno e da se vodi smetka deka navredata
ili trpeweto imaat dvojno zna~ewe. Tie mo`at da bidat prv stepen na
agresija koja se zgolemuva i koja kone~no doveduva do ubistvo. Mo`no e me-
|utoa, ~ovekovoto agresivno povedenie da bide iscrpeno so samoto trpewe i
da izostane natamo{niot razvoj na agresijata. Na taa sostojba bi mu odgovarala
izrekarta, deka ku~eto {to lae ne kasa. Ovie dve razli~ni mo`nosti za
razvojot na agresivnosta o~igledno poka`uvaat deka, osven isklu~itelno, ne e
mo`no da se opredeli prognoza za liceto koe popularno ka`ano, se odnesuva
osiono. Ne se znae dali toa podocna navistina }e stane agresivna li~nost.
Kako mnogu dobar primer za ova mo`e da poslu`i postavenata prognoza vo
slu~ajot na mlad ~ovek koj deset godini u~estvuva vo demonstracii. Nikoga{
ne se znae dali toj podocna }e bide lojalen gra|anin ili od demokrat }e stane
terorist. Middendorf, W. Konvencionalni i novi kriminalitet, 1979/1, str. 4.
490

procesi vo penitencijarnite ustanovi. Ako e to~no, a to~no e, deka
agresivnosta ne e samo negativna, tuku vo opredeleni okolnosti, ~esto
i pozitivna karakteristika na ~ovekot, toga{ nu`no se nametnuva
pra{aweto na koj na~in negativnata agresivnost na li~nosta da se postavi
pod nejzina kontrola, odnosno taa li~nost da se socijalizira i
humanizira. Ottamu, problemot na nasilstvoto se postavuva ne poradi
utvrduvaweto na potekloto na negovite komponenti, tuku, pred sî, od
aspektot na iskoristuvaweto na nivnata psihi~ka sodr`ina (prvata
komponenta) vo ostvaruvaweto na kultivizacijata na li~nosta. Problemot
{to nî interesira ne treba da bide iscrpen so ispituvaweto
na osnovite na agresivnosta, tuku iskoristuvaweto na mo`nostite za
nezinoto prenaso~uvawe. Vo slu~ajot so nasilni~kite krivi~ni dela,
toa e od zna~ewe ne samo za projavenoto nasilstvo vo vid na porane{-
noto sociopatolo{ko povedenie, tuku ednakvo, pa duri i pove}e, i kaj
recidivistite na krivi~nite dela ~ija li~nost se karakterizira so
elementi na agresivnost, za koi zboruvame na drugo mesto.
2. VIDOVI NASILNI^KI KRIMINALITET
Nasilni~kiot kriminalitet, spored Igwatovi}, mo`e da se podeli
vo dve grupi: 1 0 tradocionalen nasilni~ki kriminalitet vo koj
spa|aat ubistvata i telesnite povredi, siluvaweto, razbojni{tvo i razbojni~ka
kra`ba i 2 0 ponovi vidovi na nasilni~ki kriminalitet kade
gi pomestiva nasilstvoto vo semejstvoto (zapostavuvawe, fizi~ko i seksualno
tormozewe) 875 i zloupotrebite vrz deca. 876 Se raboti za edna od
brojnite uslovni podelbi koja trgnuva od pote{ite krivi~ni dela so
elementi na nasilstvo. Vo ovaa sfera se zboruva i za niza drugi
podelbi, kako, na primer, za seksualno nasilstvo, za tn. nasilstvo zad
volanot, za ~isto nasilni~ko povedenie, za verbalno i nasilstvo so
posredstvo na pi{an zbor i sliki vrz intimnata sfera na li~nosta, za
nasilstvo kaj imotnite prestapi, za nasilstvo na nositelite na slu`benite
funkcii i sl. So ogled na te`inata na pojavata i osnovnite
karakteristiki na izvr{itelite na ovie dela, me|u koi se sre}avaat i
zna~itelen broj lica skloni kon prekumerna upotreba na alkohol,
kako i lica so psihopatski i sociopatski karakteristiki i drugi psihi~ki
devijacii, na ova mesto }e se zadr`ime samo vrz dvata, ve}e navedeni
osnovni vidovi na nasilstvo: 1 0 tradicionalniot nasilni~ki
kriminalitet, vo prv red prezentiran preku ubistvoto i 2 0 krivi~nite
dela na nasilstvo koi se vr{at na {teta na srodnici.
875
Deka nasiltvoto vo semejstvoto pretstavuva ogromen problem poka-
`uva okolnosta {to na VIII Kongres na ON za prevencija na zlostorstvoto i
postapuvawe so delinkventite (Havana, 1990) be{e usvoena posebna Rezolucija
za nasilstvoto vo semejstvoto.
876
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 157-158.
491

492
2.1. Krvni zlostorstva
1. Moj stav e deka vo ramkite na tradicionalniot nasilni~ki
kriminalitet treba da se pravi natamo{na bitna razlika me|u tn.
krvni zlostorstva 877 i ostanati nasilni~ki krivi~ni dela. Krvnite
zlostorstva pretstavuvaat grupa na krivi~ni dela ~ija zaedni~ka karakteristika
e deka kaj sekoe od niv so dejstvieto na izvr{uvaweto se
odi kon ostvaruvawe povreda na fizi~kiot integritet na drugo lice
so edinstvena cel, so koja vo celost se manifestira posledicata od deloto
vo ramkite na nivnoto bitie. 878 Vo ramkite na krvnite zlostorstva
pokraj krivi~noto delo ubistvo 879 gi pomestuvam i krivi~nite dela
naveduvawe i pomagawe pri samoubistvo (~l. 128 KZ), te{kite telesni
povredi (~l. 131 KZ) i lesnite telesni povredi (~l. 130 KZ). [to se
odnesuva do ostanatite pote{ki nasilni~ki krivi~ni dela me|u ve}e
navedenite: siluvaweto (~l. 186 KZ), razbojni{tvo (~l. 237 KZ) i razbojni~ka
kra`ba (~l. 238 KZ), na ova mesto mora barem da se da spomnat,
a vo kriminolo{kata teorija posebno da se istra`uvaat i analiziraat:
protivpravnoto li{uvawe od sloboda (~l. 140 KZ), tortura
(~l. 142 KZ), spre~uvawe na slu`beno lice vo vr{ewe na slu`beno dejstvo
(~l. 382 KZ), i nasilstvo (~l. 386 KZ).
2. Opredeluvaweto i izdvojuvaweto na ubistvata kako poseben
vid krvni zlostorstva, kako kapitalni krivi~ni dela, ima svoe posebno
opravduvawe so ogled deka so niv se napa|a `ivotot kako najgolemo
i nenadomestlivo univerzalno dobro na ~ovekot. So niv, kako
svoeviden odnos na edni sprema drugi lu|e, se ostvaruvaat opredeleni
osobeno {tetni posledici kako vrz poedincite taka i vrz op{etstvoto
vo celost. So ogled na nivnata negativnost i sprotivnost so op{testvenite
i li~nite vrednosti, tie se predvideni kako posebni krivi~i
877
Vobi~aenata upotreba na terminot "krvni deklikti", spored mene,
e nepraveden eufemizam koga se raboti za ozna~uvawe na najte{kata grupa na
nasilni~kite povedenija na ~ovekot.
878
Na{eto krivi~no pravo ne go poznava poimot krvni zlostorstva.
Iako ovde-onde se spomenuva, ovoj poim vo dovolna mera ne go opredeluva ni
krivi~nopravnata, nitu kriminolo{kata teorija. Taka, za razlika od Vukovi},
Milutinovi} (Milutinovi}, M. op. cit. str. 203), iako go upotrebuva ne go
precizira ovoj poim. Od druga strana, [eparovi} ([eparovi}, Z. op. cit. str. 107
- 108), pod ovoj poim gi podrazbira site oblici na napad vrz telesniot integritet
i `ivotot na ~ovekot, odnosno site krivi~ni dela protiv `ivotot i
teloto od posebniot del na krivi~niot zakon). Istoto mislewe mo`e da se
sretne i kaj Pe{i}, V. Ubistva u Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1972. str. 48.
879
Poimot na krivi~noto delo ubistvo go so~inuvaat slednive krivi~ni
dela: ubistvo vo obid (~l. 123 vv. so ~l 19 KZ), obi~no ubistvo (~l. 123 st. 1.
KZ), kvalificiranite ubistva (~l. 123 st. 2 do 6 KZ), privilegiranite ubistva
(~l. 125-127 KZ) i ubistvo od blagorodni pobudi (~l. 124 KZ).

dela vo site op{testva.
3. [to se odnesuva do li~nite karakteristiki na ubijcite vo
na{ata zemja, empiriski e potvrdeno deka tie se lica prete`o od ma-
{ki pol, na vozrast od 21 do 30 godini, so vpe~atlivo nisko obrazovanie
{to go opredeluva i nivnoto zanimawe kako zemjodelec ili rabotnik
i nivnata op{testvena polo`ba, a so ogled na toa deka se naj~esto
vo brak, kaj niv se pojavuva i nepovolen semeen status. 880 Pritoa, osobeno
e va`no i specifi~no {to vakvata sostojba kaj ovie lica pridonesuva
da se formira poseben sistem od subjektivno sfateni vrednosti.
Toa ne e slu~ajno. Naprotiv, vo dene{ni uslovi koga postoi golem
ras~ekor me|u op{testvenite mo`nosti i realnite mo`nosti tie vrednosti
da se ostvarat, opredelen broj poedinci ne mo`ej}i da gi pronajdat
vistinskite sredstva i na~ini za ostvaruvawe na definiranite
vrednosti, ja istaknuvaat ~esta kako ne{to za {to treba posebno da se
`ivee. Za taa vrednost, koja na poedincite na rabot od materijalnata
egzistencija, vsu{nost i edinestveno im preostavuva, naj~esto ja povrzuvaat
i smislata na svojot `ivot i za nea posebno se borat. Nesre-
}ata e vo toa {to vo taa borba se slu`at so krajno iracionalni sredstva
ne po~ituvaj}i gi struktuiranite izlezi za ostvaruvawe na svoite
aspiracii.
4 Drugiot osobeno zna~aen element vo genezata na ubistvata
pretstavuva individualnosta na ubiecot, ili poinaku ka`ano, opredeleni
osobini na li~nosta {to se javuvaat kako subjektivni kriminogeni
vlijanija. Ovde, vsu{nost, stanuva zbor za sre}avawe i soedinuvawe
na opredeleni li~ni karakteristiki na poedinecot so soodvetna
kriminogena situacija. Nivnoto zaemno dejstvo pridonesuva za preodot
kon aktot, odnosno kon konkretnata kriminalna dejnost so koja na
najdrasti~en na~in se re{avaat me|u~ove~ite odnosi. Za da se izvr{i
ubistvo, ~ovekot so opredeleni psihosocijalni svojstva mora da dojde
vo kontakt so so takva kriminogena situacija vo koja od negovata individualnost
zavisi dali }e go izvr{i ili }e go propu{ti kriminalniot
akt. Vo taa smisla me|u faktorite {to ja so~inuvaat taa individualnost
i ja opredeluvaat mo}ta za rezistentnost ili podlo`nost na razli~niot
intenzitet na kriminalni vlijanija i ovde se pomestuvaat
polot, vozrasta, opredeleni psiholo{ki osobini na li~nosta (inteligencija,
karakter, temperament) kako i du{evnoto (psihopatii, oligofrenii,
psihozi) i telesnoto zdravje na ubijcite. So ogled na ovie
obele`ja ubiecot vo Makedonija e lice so ne{to poniski intelektualni
sposobnosti. Vo pogled na negovite karakterni osobini se odli-
880
Za karakteristikite na deloto i storitelite na ubistvata izvr{eni
od strana na maloletni lica na podra~jeto na Republika Makedonija vidi:
Sulejmanov, Z. Maloletniot storitel na krivi~noto delo ubistvo, Godi{nik
na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1987,
str. 199-215.
493

kuva so agresivnost, sugestibolnost (podlo`nost na vlijanija od treti
lica), golem stepen na samodoverba vo sopstvenite sili (voobrazenost),
nesamokriti~nost (nedostig na ~uvstvo za odgovornost) i neskromnost
(sebi~nost) vo odnos na duhovnite dobra i vrednosti. Vo pogled
na temperamentot dominiraat negovata: egocentri~nost, impulsivnost,
(nizok stepen na tolerancija na frustracii), emocionalna labilnost
(nezrelost) koja se izrazuva kako dominacija na ~uvstva (taga,
qubomora, zavist, omraza, prezir i zloba) ili kako dominacija na emocionalni
sostojbi (afekti, raspolo`enija i strasti) nad razumot i
voljata, preterano ~uvstvo na gordost i stram, i, na krajot, nedostig od
elementarno ~uvstvo na sovest i so~uvstvo. Pokraj ovie karakteristiki
na li~nosta koi na opredelen na~in go determiniraat deloto i so
ogled na toa dobivaat zna~ajno mesto vo ostvaruvaweto na nejzinata resocijalizacija,
kaj del od ubijcite so isto takvo zna~ewe se zabele`ani
i opredeleni psihopatski osobini {to stojat na granicata na
normalnoto i nenormalnoto.
2.2. Ponovi vidovi nasilni~ki kriminalitet
Me|u ponovite vidovi na nasilni~ki kriminalitet se pomestuvaat
nasilstvoto vo semejstvoto (zapostavuvawe, fizi~ko i seksualno
tormozewe) i zloupotrebite vrz deca.
a) Nasilstvo vo semejstvoto
1. Nasilstvoto vo semejstvoto ili vo odnosite sli~ni na semejstvoto
opfa}a maltretirawe na lica {to `iveat zaedno vo tesna zaednica,
zasnovana vrz zaemna gri`a i pomagawe. @rtvi na nasilstvoto
se najslabite ~lenovi na semejstvoto: decata, `enite, no i roditelite
na (bra~nite) partneri. Pritoa mo`e da se raboti kako za ~isti agresivni
delikti taka i za kaznivi dela so seksualna zadnina. 881
2. Skoro site zemji vo svetot sî u{te se soo~eni so problemot
na nemo`nosta da se opredeli brojot na `rtvite na kriminalitetot
voop{to, a osobeno na `enite {to se javuvaat kako negovi `rtvi. Imeno,
iako vo odreden broj dr`avi postoi tendencija kon voveduvawe statistika
na kriminalitetot i podatoci za brojot na `rtvite, spored
izve{tajot na ON, nitu edna od zemjite opfatena so nejzinata anketa
ne raspolaga{e so oficijalni podatoci za `rtvata so ogled na polot.
Nasproti toa, site zemji dostavija do ON informacii za `enite-`rtvi
od koi proizleguva deka `enite se naj~esto `rtvi na seksualni nasilstva
(50%) a potoa napad vrz li~nosta (10%) i razni napadi vrz
881
Kajzer, G. op. cit. str. 342.
494

imotot (10%). 882 Na{ata zemja isto taka ne raspolaga so statisti~ki
podatoci za brojot na `enite `rtvi na nasilstvoto me|utoa, od rezultatite
na maliot broj istra`uvawa, glavno sprovedeni vrz osnova na
analiza na presudeni slu~ai, proizleguva deka i kaj nas najgolema
opasnost se zakanuva od seksualnite nasilstva (naj~esto siluvawa) a
potem od razni formi na fizi~ko nasilstvo vo ramkite na semejstvoto.
3. Za nasilstvoto vo semejsvoto e karakteristi~no deka nedovolno
i te{ko se otkriva. @enite pobrgu go podnesuvaat nasilstvoto
na bra~niot drugar ili srodnik odo{to se osmeluvaat da podnesat krivi~na
prijava i da pobaraat za{tita pred sud. Kako pri~ini za takviot
izbor naj~esto se naveduvaat stravot od odmazda na nasilnikot, sramot
od okolinata i `elbata da se zadr`i dobrata pretstava za sopstveniot
brak, odnosno semejstvoto, no i ekonomskata zavisnost od soprugot. Zaradi
golemata "temna brojka" na nasilstvoto vo semejstvoto malku se
znae. Duri vo posledno vreme, blagodarenie na oddelni `enski grupi
vo nekoi spisanija za `enski pra{awa, a posebno na aktivnostite na
"SOS" slu`bite vo oddelni zemji, se doznava ne{to pove}e za razmerite
i prirodata na ovaa pojava. @enite koi izjavuvaat deka se `rtvi
na nasilstvo naj~esto se na vozrast me|u 25 i 40 godini. Tie se glavno
vo brak i imaat deca. Ma`ite koi se nasilni kon svoite `eni obi~no
se na vozrast od 40-45 godini, po zanimawe se KV rabotnici, potoa so
sredna i vi{a {kolska naobrazba, a duri potoa NKV rabotnici, nevraboteni
i zemjodelci. Pri~inite za nasilstvoto se najrazli~ni me|utoa,
naj~estite me|u niv sepak se qubomorata, imaginarnata pretstava
za bra~noto neverstvo na `enata (patolo{ka qubomora), lo{oto
dru{tvo, kompleksi, ekonomskata zavisnost i alkoholot. 883
Uvidot vo presudenite slu~ai na krvnite zlostorstva (lesni i
te{ki telesni povredi i ubistva) poka`uvaat deka na `enite naj~esto
im se zakanuva opasnost da stanat `rtvi na ovie krivi~ni dela od nivnite
najbliski lica i toa, pred sî, od bra~niot drugar, a potoa od strana
na biv{iot bra~en drugar, dodeka seksualnite delikti, pred sî, siluvawata,
prete`no gi vr{at nepoznati ili slabo poznati lica. Vo toj
pogled rezultatite na istra`uvawata vr{eni vo stranstvo se potvrdeni
so rezultatite na istra`uvawata koi se vr{eni vo na{ata zemja.
Edno istra`uvawe izvr{eno na podra~jeto na celata teritorija
na porane{na Jugoslavija poka`a deka `enite naj~esto gi ubivale
svoite ma`i, a potem roditelite, decata i drugi bliski srodnici.
882
"Les Victimes de la criminalite - Situation des femmes en tant que delinquantes
et victimes de la criminalite - Repport du Secretariat general", VII Kongres
na ON za prevencija na zlostorstvata i tretman sprema delinkventite, Milano, 26. 08 -
6. 09. 1985. str. 26.
883
Mimica, V. Nasilje u obitelji izme|u ideologije i prakse, Zbornik - Nasilje
u obitelji, Dubrovnik, 1988, str. 63.
495

Isto taka `enite skoro dvokratno po~esto bile `rtvi na svoite ma`i
odo{to ma`ite bile `rtvi na svoite `eni. 884 Istra`uvaweto na krivi~nite
dela li{uvawe od `ivot vo Hrvatska (1946-1955) isto taka poka`a
deka `enite naj~esto bile ubivani od svoite ma`i, a potem i od
najbliskite srodnici. 885 Indikativni se i podatocite za `enite ubijci
koi spored edno drugo istra`uvawe naj~esto bile svekrvi, majki i
sestri, srodnici po svatovstvo i sosema bliski krvni srodnici. 886
Spored istra`uvawata od biv{ite jugoslovenski prostori krvnite delikti,
lesnite i te{kite telesni povredi i ubistvata sprema `enite
naj~esto gi vr{ele bra~nite drugari (27,5%) i kom{iite (17,6%), a
potoa krvnite srodnici (15,7%) i porane{niot ma` ili qubovnik na
`rtvata (9,8%). Krvnite zlostorstva koi se vr{eni od strana na ma-
`ot sprema `enata obi~no rezultirale od dolgotrajni nesoglasuvawa
i konflikti ili pretstavuvale del ili kone~en bilans (vo slu~aite
na ubistva) na podolgovremeni tormozewa na `enata od strana na ma-
`ot. Ponekoga{ krivi~noto delo pretstavuva odmazda na ma`ot koj e
navreden poradi prequbata (vistinska ili voobrazena) ili so nekoe
drugo povedenie na `enata. Sli~no e i vo slu~aite na izvr{uvaweto na
ubistvata sprema vonbra~nata sopruga. Ubistvata izvr{eni sprema
biv{ata sopruga naj~esto proizleguvaat od nere{eni konflikti nastanati
vo tekot na traeweto na zaednicata. Me|utoa, nekoga{ samiot
prestanok na bra~nata zaednica do koj do{lo po volja na `enata, a
kako reakcija na tormozeweto na ma`ot, bil neposreden povod za izvr{uvawe
na ubistvoto. 887
I edno istra`uvawe od ovaa oblast vo na{ata zemja poka`a
deka polot na ~ovekot ima opredeleno vlijanie vrz viktimizacijata,
odnosno vrz procesot na stanuvawe `rtva na ubistvo. Vo istra`uvaweto
se javija 83 ili 19,4% `rtvi od `enski pol {to }e re~e - `enite
bile dvojno pove}e `rtvi na ovie dela odo{to se pojavile kako nivni
izvr{iteli. Toa ve}e samo za sebe zboruva deka `enite poseduvaat
opredeleni viktimogeni predispozicii. Pri~inata za toa sî u{te treba
da se bara vo op{testveno-ekonomskite, istoriskite i kulturnite
pretpostavki za nivnata viktimizacija.
@enite naj~esto se `rtvi na povedenieto na lica od ma{ki pol
(79,5%), odnosno vo 20% na lica od `enski pol. Poradi svojata tradicionalno
podredena polo`ba vo semejstvoto i vo op{testvenoekonomskiot
`ivot, kako i vo svojata fizi~ka inferiornost, `enite, pred
884
Pe{i}, V. Ubistva u Jugodslaviji, Institut za kriminolo{ka i sociolo{ka istra-
`ivanja, Beograd, 1972, str. 68.
885
Markovi}, T. Krivi~na dela li{enja `ivota na podru~ju NR Hrvatske (1946-
1955), Ured za kriminolo{ka ispitivanja DSUP-a NRH, Zagreb, 1959, str. 67.
886
Kostantinovi}-Vili}, S. @ene ubice, Gradina, Ni{, 1986. str. 215.
887
Nikoli}-Ristanovi}, V. @ene kao `rtve kriminaliteta, Nau~na knjiga, Beograd,
1989, str. 119.
496

sî, se `rtvi na svoite ma`i i qubovnici, poradi seksualno neverstvo
ili odbivawe da stapat vo brak ili odbivawe na qubovni odnosi. [to
se odnesuva pak do `rtvite na `enite ubijci, toa se lica od nivnata
najbliska okolina. Tie ne ubivaat nepoznati lica tuku samo poedinci
so koi stoele vo bliski me|usebni odnosi (svoite bra~ni ili vonbra-
~ni novoroden~iwa, novoroden~iwata na svoite ker}i, svoite nesakani
deca, ma`i, sosedi, podale~ni rodnini i poznanici. 888
4. Rezultatite na navedenite istra`uvawa nedvosmisleno poka-
`uvaat deka e nu`no otkrivawe, preventivno no, i represivno reagirawe
i vo onie slu~ai na nasilstvo (razni formi na tormozewe na `enata)
koi ne se opfateni so postojnite inkriminacii. Imeno, vo najgolem
broj slu~ai tokmu tie formi na nasilstvo vodat bilo kon vr{ewe
na najte{ki krivi~ni dela od strana na samata `ena so cel za otstranuvawe
na nepodnoslivata situacija vo koja se na{la. Me|utoa, treba
da se ima vo vid deka reagiraweto po pat na krivi~nopravnite mehanizmi
mora da bide krajno sredstvo vo borbata protiv ovaa pojava dodeka
preventivnoto deluvawe mora da ima prioritet. Vo toj pogled posebno
e zna~ajno anga`iraweto na centrite za socijalna rabota i bra~nite
sovetuvali{ta, no i osnovaweto na novi ustanovi kako na primer azili
za pretepani `eni (so cel tie da se za{titat i da se spre~i nivnoto
natamo{no tormozewe) kako i nekoi oblici na prifatili{ta za zagrozeni
`eni (`eni koi `iveat vo psihoza na strav poradi postojanite
zakani so nasilstvo).
5. Neprikosnovenosta i nepovredlivosta na ~ovekoviot `ivot i
telsen integritet bez ogled na polot se garantirani vo Ustavot na Republika
Makedonija. Krivi~niot zakonik isto taka ja prezede krivi~nopravnata
za{tita na `ivotot i telesniot integritet kako na ma`ot
taka i na `enata. Vo krivi~nite zakonodavstva na nekoi od biv{ite
socijalisti~ki zemji be{e predvideno krivi~noto delo ubistvo koe
dobiva potre`ok vid ako e storeno sprema bremena `ena. Smetam deka
voveduvaweto na vakva inkriminacija i vo ~l. 123 st. 2 t. 4 KZ, ima
opravduvawe od stojali{te na potrebata za zasilena krivi~nopravna
za{tita kako zaradi okolnosta deka se raboti za istovremeno uni{tuvawe
na dva `ivoti, taka i poradi smaluvaweto na odbranbenata mo}
na bremenata `ena i poradi pogolemiot stepen na ne~ove~nost koja
sama po sebe ja nosi ubistvoto na bremena `ena vo odnos na obi~noto
ubistvo. Od istite pri~ini, smetam deka e potrebno da se predvidat
postrogi kazni i vo slu~aj na te{ka telesna povreda izvr{ena sprema
bremena `ena. So ogled deka i za nasilstvoto prema bremena `ena e
karakteristi~no deka go vr{at nivnite najbliski lica, i toa naj~esto
nivnite bra~ni drugari, jasno e od kakvo zna~ewe bi bila ovaa ikriminacija
od stojali{te kako na specijalnata taka i na generalnata pre-
888
Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, NIO "Studentski zbor",
Skopje, 1995, str. 152.
497

vencija na nasilstvoto vo semejstvoto.
Smetam deka bi trebalo da se predvidi i novo krivi~no delo na
privilegirano ubistvo vo slu~aj koga toa sleduva po podolgo tormozewe
od strana na `rtvata. Pritoa, treba da se ima vo vid deka na vakvo
ubistvo naj~esto se re{ava `ena `rtva na podolgovremeno tormozewe
od strana na svojot ma` i toa vo sostojba na kraen o~aj i poradi nemo-
`nosta da gi razre{i postojnite problemi. Ova bi mo`elo da se predvidi
bilo kako zasebno krivi~no delo poradi tormozewe ili kako poseben
oblik na ubistvo na mig koe bi bilo inkriminirano na sli~en
na~in kako {to va`e~koto zakonodavstvo e inkriminirana telesnata
povreda na mig (~l. 131 st. 5 KZ, izvr{uvawe na krivi~no delo poradi
nepristojno ili grupo postapuvawe na `rtvata bez potreba na utvrduvawe
na sostojbata na silna razdraznetost). Na ist na~in bi trebalo
da se predvidi i polesen oblik na telesna povreda koja e storena poradi
podolgovremeno tormozewe od strana na `rtvata.
Treba da se ima vo vid i faktot deka krivi~nite dela telesna
povreda (~l. 130 KZ) i zagrozuvawe na sigurnosta (~l. 144 KZ), se naj-
~esti krivi~ni dela vo semejstvoto koi se vr{at sprema `enite. Isto
taka, ovie krivi~ni dela, po pravilo, se vr{at podolgo vreme (kontinuirano)
i pretstavuvaat niza na nasilstva koi ne taka retko zavr{uvaat
so izvr{uvawe na pote{ki krivi~ni dela sprema `enata, me|utoa,
i so vr{ewe na pote{ki krivi~ni dela od strana na samata `ena koja
vo momentite na o~ajanie ne gledaj}i drug izlez se obiduva so nasilstvo
da ja prekine taa niza. Za dvete krivi~ni dela e predvideno krivi~no
gonewe po privatna tu`ba na `rtvata, pa ottamu mnogu ~esto
`enata od strav od odmazda na storitelot, osudata od strana na okolinata
i sl. ne se osmeluva da prezeme krivi~no gonewe.
^esto se slu~uva `rtvata bezuspe{no da bara za{tita od organite
na vnatre{ni raboti ne mo`ej}i da sfati za{to ne e vo nivna nadle`nost
da í pomognat. Ottamu, sum na mislewe, deka i slu~aite na
polesni telesni povredi vo semejstvoto bi trebalo da se pomestat vo
oblici na telesni povredi za koi e predvideno krivi~no gonewe po
slu`bena dol`nost.
5. I starite lu|e od vreme na vreme se maltretirani. Iako se
tie poretki `rtvi od pomladite starosni grupi, nivnata viktimizacija
te`i pove}e od pomladite starosni grupi. Negovatelskiot personal
gi pcue, zagrozuva, tepa, im ja potkusuva hranata, vodata i oblekata.
Ponekoga{ gi vrzuvaat za mebelot za polesno da mo`e da gi kontroliraat.
Ima i slu~ai na lekarski neindicirano "smiruvawe" so tableti
za smiruvawe i spiewe. Ponatamu, starite lu|e se omalova`uvaat
do stepen na objekti, prepu{teni na milost i nemilost na rodninite
ili na negovatelskiot personal. Tuka se zboruva za "infantilizirawe"
na `itelite na stare~kite domovi. 889
889
Kjzer, G. op. cit. str. 260.
498

) Zloupotrebi vrz deca
1. Pra{aweto na nasilni~kiot kriminalitet vrz decata otvora
eden mo{ne {irok i zna~aen problem koj se odnesuva na krivi~nopravnata
za{tita na maloletnicite voop{to. Pod krivi~nopravna za{tita
na maloletnicite se podrazbira zbir na zasileni merki so ~ie posredstvo
se ostvaruva za{tita na fizi~kite, psihi~kite, moralnite i
socijalnite dobra na maloletnicite, kako i imotot na ovie lica. So
ova pra{awe, vsu{nost, se aktueliziraat krivi~nite dela koi se
vr{at na {teta na maloletnicite. Poa|ajki od neposredniot objekt na
za{tita, ovie krivi~ni dela (dela so koi se ostvaruva nivnata za{tita)
mo`at da se grupiraat na sledniov na~in:
1 0 Vo grupata krivi~ni dela protiv `ivotot vo prv red spa|aat
delata zapu{tawe i maltretirawe na maloletno lice (~l. 201 KZ) i
nepla}awe izdr{ka (~l. 202 KZ), kako osnovni inkriminacii so ~ija
pomo{ se ostvaruva za{tita na ovie dobra na maloletnite lica. Ovde
spa|aat i krivi~nite dela povreda na semejni obvrski (~l. 203 KZ), napu{tawe
na deteto (~l. 200 KZ), pottiknuvawe i pomagawe vo samoubistvo
(~l. 128 st. 2 KZ), prekumerno zamoruvawe na maloletnikot
(~l. 201 st. 2 KZ), slu`ewe so alkoholni pijaloci i ovozmo`uvawe na
u`ivawe na opojni drogi (~l. 204 i 216 st. 2 KZ).
2 0 Za{titata na vospituvaweto na maloletnikot vo sovremenoto
krivi~no zakonodavstvo se ostvaruva preku slednite inkriminacii:
zapu{tawe na maloletnikot (~l. 201 KZ), vovlekuvawe na maloletnikot
vo kriminalna i druga antisocijalna ili asocijalna dejnost
(~l. 201 st. 2 KZ), kr{ewe na dol`nosta na nadzorot i spre~uvawe na
vospitnite i drugite merki za za{tita na maloletnikot (~l. 200 KZ).
3 0 Osnovnite krivi~ni dela so koi se ostvaruva za{titata na
poloviot integritet na maloletnikot se: krivi~noto delo polov napad
vrz dete (~l. 188 KZ) i obquba i polovi dejstvija so zloupotreba na
polo`bata (~l. 189 KZ). Pokraj ovie krivi~ni dela vo ovaa grupa
spa|aat i inkriminaciite: vonbra~en `ivot so maloletno lice (~l.
197 KZ), podveduvawe i ovozmo`uvawe polovi dejstvija (~l. 192 KZ),
posreduvawe vo vr{ewe na prostitucija (~l. 191 st. 4 KZ) i prika`uvawe
na pornografski materijal na dete (~l. 193 KZ). 890
4 0 Za{titata na statusot i slobodata na maloletnikot vo sovremenoto
krivi~no zakonodavstvo se ostvaruva so posredstvo na inkriminaciite:
promena na semejniot status (~l. 199 KZ), odzemawe maloletnik
(~l. 198 KZ) i grabnuvawe (~l. 141 st. 2 KZ).
5 0 I kone~no, za{titata na imotot na maloletnicite se
ostvaruva krivi~nite dela: zloupotreba na doverbata (~l. 252 st. 2 KZ)
259.
890
Za seksualnata zloupotreba na decata vidi: Kajzer, G. op. cit. str.
499

i pote{kiot oblik na krivi~oto delo zatajuvawe, t.e. zatajuvawe od
strana na staratelot (~l. 239 st. 3 KZ).
Pritoa mora da se naglasi deka najgolemiot broj od navedenite
krivi~ni dela se koncipirani na takov na~in da se odnesuvaat na za{-
tita na pove}e dobra i vrednosti na maloletnite lica. Taka, na primer,
krivi~noto delo zapu{tawe na maloletnikot ne se odnesuva samo
na za{itata na vospituvaweto tuku i na za{titata na telesniot integritet.
891 Krivi~nite dela kaj koi posledicata e opredelena vo forma
na apstraktna opasnost kako {to se na primer, izbegnuvawe na izdr`uvawe,
kr{ewe na semejnite obvrski, vovlekuvawe na maloletnikot vo
kriminalna i druga antisocijalna i asocijalna aktivnost i drugi, se
odnesuvaat na za{tita na bilo koe dobro na maloletnikot. Pote{kite
oblici na krivi~noto delo obquba i polovi dejstvija so polovo nezreli
maloletnici vo re~isi site krivi~ni zakonici se gledaat vo nanesuvawe
telesni povredi ili vo predizvikuvawe na smrt na maloletnoto
lice. Osven toa, sekoe od navedenite krivi~ni dela sekoga{ vo sebe
sodr`i i potencijalna opasnost za celokupniot razvoj na maloletnikot
i mo`e da go dovede vo pra{awe razvojot na site biolo{ki i socijalni
komponenti na negovata li~ost.
2. Izvr{iteli na ovie krivi~ni dela, pred sî, mo`at da bidat
roditelite i drugi lica koi se dol`ni da se gri`at za maloletnikot,
odnosno onie lica na koi maloletnikot im doveren zaradi gri`a i ~uvawe
(usvoiteli, starateli, lica koi se zadol`eni za vospituvawe i
obrazovanie na maloletnikot i sl.). Kaj krivi~nite dela kaj koi e predvideno
deka kako izvr{iteli mo`at da se pojavat samo ovie lica se
raboti za eden specifi~en odnos me|u ovie lica. Toj odnos od aspekt
na storitelot se karakterizira so vlast, avtoritet i doverba, a od
aspekt na maloletnikot so podredenost i zavisnost. Storitelite na
ovie krivi~ni dela go iskoristuvaat i zloupotrebuvaat vakvite odnosi
i na toj na~in se pojavuvaat kako lica bez osnovni moralni pa duri i
~ove~ki kvaliteti. Me|utoa, kako izvr{etli na pogolem del na ovie
krivi~ni dela mo`at da se pojavat i lica kaj koi ne mora da postojat
navedenite odnosi na zavisnost. Taa okolnost, me|utoa ni za ronka ne
891
"Decata gi tepaat so site mo`ni predmeti, gi parat so vrela voda.
Gi ostavaat da izgladnat i da le`at vo sopstvenata urina i izmet. Od godina
vo godina roditelite ubivaat od 600 do 1.000 deca. Spored procenkite godi-
{no se vr{at duri 60.000 maltretirawa na deca. Telesnite posledici od maltretiraweto
~esto se tolku te{ki {to izgleda nesfatlivo kako mo`ele lekarite
da gi previdat i da ne gi prepoznaat kako tragi od maltretirawe...
@rtvi na maltretirawe se po pravilo mali deca i deca od predu~ili{na vozrast.
Nasproti porane{nite naodi, denes bra~nite deca isto tolku se maltretiraat
kolku i vonbra~nite i posinetite deca. Storitelite od otkrienite
slu~ai poteknuvaat re~isi sekoga{ od dolnite socijalni sloevi." Kajzer, G.
op. cit. str. 258.
500

ja namaluva pretstavata i za nivnata moralna rasipanost, osobeno koga
se raboti za dela so elementi na nasilstvo koi mo`at da se manifestiraat
kaj najgolemiot broj od navedenite inkriminacii. So ogled deka
nivnite dela naj~esto poka`uvaat deka se raboti za lica koi projavuvaat
ne~ove~ni i sadisti~ki postapki sprema maloletnicite so fizi-
~ko i psihi~ko maltretirawe, potrebno e nivno ostro izlo`uvawe na
krivi~niot progon. Za{to, toa {to gi karakterizira i dvata tipa na
izvr{iteli na ovie dela, e deka se raboti za izvr{iteli koi od razli-
~ni niski motivi naj~esto vo sostojba na pijanstvo, ~esto i surovo gi
tepaat decata i gi izlo`uvaat na najrazli~ni maltretirawa i poni`uvawa
prisiluvaj}i gi svoite deca na skitawe i pitawe, promiskuitet
ili prostitucija.
3. Treba me|utoa da se vodi smetka za vistinata deka za{titata
od pogubnoto vlijanie na grubite, bezdu{nite, nesovesni ili poro~ni
roditeli i drugi lica koi vr{at najrazli~ni nasilstva vrz maloletnite
lica vo sovremenoto op{testvo sepak na najdobar na~in mo`e da
se ostvari so raznovidni socijalno-pedago{ki i drugi preventivni i
pravni instrumenti. Toa osobeno ottamu, {to `rtvite na ovie dela naj~esto
i vo najgolem broj po pravilo te{ko mo`at samite da si pomognat
sebesi. Pomalite deca koi se izlo`eni na maltretirawe i ne~ove~ki
postapki ne se vo sostojba da se odbranat od vozrasnite tokmu
poradi svojata poslaba fizi~ka konstitucija, a pogolemite deca toa
naj~esto ne go pravat poradi zavisnosta i stravot od natamo{noto maltretirawe
na vozrasnite. Toga{ pak koga maltretirawata traat so
godini i gi preminuvaat site granici, se zgolemuva afektivnosta i se
pojavuvaat posledici koi se sostojat duri i vo ubistva na svoite roditeli
od strana na deca, {to kaj javnosta predizvikuva golema vozbuda.
892 Nesre}ata e vo toa {to nasilni~kite povedenija koi im prethodele
na ovie ubistva se otkrivaat duri toga{, a seto toa poka`uva deka
vo ovaa sfera na kriminalno odnesuvawe temnata brojka e dosta golema.
3. TIPOLOGIJA NA @RTVI NA NASILNI^KIOT KRIMINALITET
1. Potpiraj}i se vrz tiopologijata na Mendelson (B. Mendelshon)
i Hentig (H. Hentig), [eparovi} sozdava slednava tipologija na
`rtvi na nasilniot kriminalitet: 1 0 voleva, soglasuva~ka ili dobrovolna
`rtva (`rtvi koi baraat vrz niv da se izvr{i krivi~no delo:
eutanazija, abortus i sl, kako i nekoi vidovi na samoubistvo), 2 0 nepoznata
`rtva (`rtva koja ne go prijavuva zlostorstvoto), 3 0 nebre`na
892
"Stavot na javnosta sprema problemite na nasilstvoto vo semejstvoto
e podelen: od edna strana delata, so nivnite posledici se prenebregnuvaat
ili pak se bagateliziraat, a, od druga strana, koga takvite dela }e dojdat
pred sud, se bara drasti~no kaznuvawe. Kajzeg, G. op. cit. str. 342.
501

`rtva (`rtvi koi se odnesuvaat neodgovorno sprema sopstvenata sigurnost),
4 0 simulira~ka `rtva (koja vsu{nost i ne e `rtva: podnositeli
na la`ni prijavi so tendencija kon osuda na nevini lica poradi nekoj
ednostaven sopstven interes) i, 5 0 `rtva na krivi~no delo vo obid
(`rtva koja ne ja pretrpela planiranata {teta). 893
Mnogu po~esti i poblisku do realnosta se me|utoa onie podelbi
na `rtvite koi se vrzuvaat za nekoe od konkretnite nasilni~ki
dela. Vo ovoj pogled najmnogu e postignato vrz otkrivaweto na karakteristikite
na `rtvite na ubistvata. Ottamu, interesno e da se navedat
nekoi osnovni podatoci za `rtvata na ova delo od na{ata sredina.
1 0 So ogled na predispoziciite {to gi pravat licata popodlo-
`ni da stanat `rtvi na ubistvata za podra~jeto na Republika Makedonija
se karakteristi~ni slednive sostojbi.
a) Pol. Licata od `enski pol kako `rtvi na ubistvata se javuvaat
dvojno pove}e odo{to kako storiteli. Pritoa `enite se `rtvi na
ma{ki lica - prete`no na svoite ma`i i qubovnici poradi seksualno
neverstvo ili odbivawe da stapat vo qubovni odnosi ili brak (79,5%),
a na lica od `enski pol (20,5%).
b) Vozrast. Decata i starcite se ~esti `rtvi na ubistvata. Nivna
glavna viktimogena predispozicija se sostoi vo fizi~kata slabost
i nesposobnost da se branat, odnosno da ja izbegnat viktimizacijata.
v) Zanimawe. Predisponiranost da se stane `rtva na ubistvo
poka`uvaat zanimawata zemjodelec (42,8%) i PKV i NKV rabotnik
(12, 4%). Glavnata predispozicija na ovie `rtvi se sostoi vo karakterot
i za~estenosta na odnosite vo koi stapuvaat, a koi nu`no proizleguvaat
od tie zanimawa. Golema uloga vo toa ima i nivnoto sfa}we na
op{testvenite vrednosti i na~inot na zadovoluvaweto na nivnite potrebi,
kako i nivnata kulturna zaostanatost.
g) Alkoholiziranost. Viktimizavcijata proizleguva od negativnite
posledici na alkoholot vrz li~nata i op{testvenata sfera na
`rtvata, odnosno pojavuvaweto na preteranata smelost, smalena budnost,
otpornost i namalena gotovnost da se pru`i otpor, nekriti~en
odnos sprema pojavite, otko~uvawe na agresivnosta, eufori~no raspolo`enie
na koe se navredva okolinata i sl. Ovie viktimogeni predispozicii
se osobeno izrazeni koga dvata subjekti od kriminalniot par
se alkoholizirani.
2 0 Interpersonalnite odnosi me|u storitelot i `rtvite na
ubistvata mo`at da se posmatraat od slednive aspekti.
a) Spored karakterot na povrzanosta (bliskosta) na odnosite
storitel i `rtvata: 1. se nao|ale vo pomalku ili pove}e bliski odnosi
(90,2%) i 2. ne se nao|ale vo nikakov prethodn me|useben odnos - ne se
poznavale (9,8%).
b) Spored kriteriumot vozrast na storitelot i `rtvata, stori-
893
[epatrovi}, Z. Kriminologija, str. 367.
502

telite od site starosni kategorii svoite `rtvi gi birale glavno me|u
licata na svoja vozrast. Isklu~ok se storitelite od 18-20 godini koi
ubivaat lica od site vozrasti, a ubijcite postari od 60 godini ne biraat
`rtvi pomladi od 26 godini.
v) Spored kriteriumot socijalna pripadnost, vo najgolem broj
slu~ai ubiecot i ubieniot mu pripa|aat na ist socijalen sloj (zemjodelcite
ubivaat zamjodelci, rabotnicite - rabotnici itn.)
g) Spored nacionalnata pripadnost, ubijcite i `rtvite isto
taka poteknuvaat od ista nacionalna grupacija.
d) So ogled na kriteriumot op{etstven ugled, zna~ajni se dva
zaklu~oci: 1. najgolemiot broj lica {to go so~inuvaat kriminalniot
par vo svojata sredina va`ele za ~esni i mirni gra|ani so normalen
op{testven ugled i 2. me|u `rtvite ~esto se nao|aat lica za koi se karakteristi~ni
opredeleni sociopatolo{ki povedenija manifestirani
pred izvr{uvaweto na deloto, koi vo genezata na ubistvoto se izrazuvaat
vo ista mera kako i prethodnite sociopatolo{ki povedenija na
storitelot.
3 0 Interpersonalnite odnosi me|u ubiecot i `rtvata {to mu
prethodat na izvr{enoto delo i i viktimogenite predispozicii na
`rtvata u~estvuvaat vo kriminogenezata na ubistvaat i sozdavaat tri
razli~ni pretkriminalni situacii i tipovi na `rtvi.
a) Viktimogeni predispozicii koi storitelot go potiknuvaat
na akcija (sozdavaat ideja za deloto), odnosno gi predizvikuvaat
negovite latentni kriminalni sklonosti. Ovoj vid na pretkriminalna
situacija koja se karakterizira so postoewe na prethoden odnos me|u
ubiecot i `rtvata koj {to ja sozdava prilikata za izvr{uvawe na deloto,
se sre}ava kaj ubistvata od odmazda, eliminacija na lice {to
pretstavuva tovar na storitelot, ubistvo od qubomora, ubistvo poradi
te{ko naru{uvawe na bra~ni, semejni i srodni~ki odnosi od imoten
karakter i delumno kaj ubistvata na mig.
Ovde stanuva zbor za opredelena `rtva.
b)Viktimogeni predispozicii {to `rtvata ja pravat poprivle-
~an vo o~ite na zlostornikot. Ovoj vid na pretkriminalna situacija
koja ne proizleguva od prethoden odnos me|u storitelot i `rtvata,
tuku se sozdava pred samiot kriminalen nastan, se sre}ava kaj ubistvata
zaradi otstranuvawe na opasnost, ubistva izvr{eni od alkoholisani
lica poradi upatena navreda, ubistva poradi odbivawe fiz~ki
napad od pomal intenzitet i delumno kaj ubistvata na mig.
Ovde stanuva zbor za odbrana `rtva, za{to ubiecot mo`e da
izbira vrz kogo }e go izvr{i ubistvoto me|u pove}e lica.
v) Viktimogeni predispozicii {to go smaluvaat otporot na
`rtvata, {to go ograni~uvaat negovoto kriti~ko rasuduvawe, {to go
pravat slepo za opasnosta i pomalku pretpazlivo. Ovoj vid na pretkriminalna
situacija koj proizleguva od situacii vo koi storitelot i
`rtvata bile ili ne bile vo prethodni me|usebni odnosi, me|utoa po-
503

stoele objektivni okolnosti i takvi predispozicii kaj `rtvata {to
na storitelot mu ja olesnuvaat zada~ata, se sre}ava kaj nebre`nite
ubistva.
Ovde stanuva zbot za slu~ajna `rtva. 894
504
III. SEKSUALNI PRESTAPI
1. Preku svoite razli~ni formi na projavuvawe, seksualniot
nagon nesomeneno mo`e da zagrozi opredeleni op{testveni vrednosti.
Toa e osobeno slu~aj koga takvoto projavuvawe dobiva patolo{ki manifestacii.
Imeno, naru{uvaweto na hormonalniot sistem na `lezdite
koi go reguliraat seksualniot nagon kaj poedinecot mo`e da bide
izrazeno vo kvantitativna i kvalitativna nasoka. Naru{uvawa na seksualniot
nagon vo kvantitativna smisla pretstavuvaat rastrojstvata
vo manifestiraweto na intenzitetot na seksualniot nagon, odnosno
devijaciite od normalniot nagon. Toa se slu~aite na impotencija i hiperpotencija
koi imaat opredeleno zna~ewe za uslovuvaweto na kriminalnoto
povedenie. Me|utoa, daleku pozna~ajni za kriminologijata
se komplikuvanite naru{uvawa na seksualnito nagon vo kvalitativna
smisla. Tie naru{uvawa mo`at da imaat dve formi. Prvata od niv se
sostoi vo naso~enosta na zadovoluvaweto na seksualnito nagon kon
lica od isti pol (homoseksualizam i lezbejstvo). Vtorata forma na naru{uvawa
e izrazen vo zamena na mehanizmite na zadovoluvawe na seksualniot
nagon poznati pod imeto seksualni perverzii. Toa se, na primer,
slednite vidovi na seksualni rastrojstva: pedofilija (seksualno
op{tewe so deca), gerontofilija (seksualno op{tewe so stari lica),
sodomija (seksualno op{tewe so `ivotni), piromanija (do`ivuvawe
seksualno zadovolstvo so podmetnuvawe na po`ari), nakrofilija (seksualno
op{tewe so le{evi), feti{izam (seksualno zadovoluvawe so
dopir na nekoj del od teloto ili del od oblekata na sprotivniot
pol), 895 transfestitizam (seksualno zadovoluvawe so presoblekuvawe
vo `enska obleka), egzibicionizam (seksualno zadovoluvawe so razgoluvawe
na genitaliite na javno mesto), sadizam (seksualno zadovoluvawe
so fizi~ko i psihi~ko izma~uvawe na poloviot partner), mazohi-
894
Za site ovie karakteristiki vidi podrobno: Sulejmanov, Z, Ubistvata
vo Makedonija, str. 149-170.
895
Sored Hajdukovi}, feti{izmot glavno e ma{ki oblik na perverzno
seksualno povedenie, a se sostoi vo do`ivuvawe na orgazam so poseduvawe ili
posmatrawe na predmeti koi mu pripa|aat na `enskiot pol - kako {to se konduri,
~orapi, fustani, ili kosa. Do orgazmot doa|a spontano za vreme na kontaktot
so feti{ot, ili so pomo{ na masturbacija. Kaj `enite feti{izmot
mo`e da se manifestira kako kleptomanija, t.e. kako do`ivuvawe na seksualno
zadovolstvo vo tekot i po kra`bata na sitni i bezna~ajni predmeti, naj~esto
po samoposlugi i sli~ni. Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 230.

zam (seksualno zadovoluvawe so trpewe fizi~ko i psihi~ko izma~uvawe
od poloviot partner ) itn.
2. Krivi~nopravnata za{tita na `enata vo oblasta na seksualnite
delikti se ostvaruva so propi{uvawe krivi~ni dela koi, so ogled
na biolo{kite, vo prv red anatomski, karakteristiki na `enata i
imaj}i go vo vid na~inot na koj se definirani vo pogolemiot del na sovremeni
krivi~ni zakonodavstva, mo`at da bidat izvr{eni isklu~ivo
na {teta na `enata i krivi~ni dela koi mo`at da bidat izvr{eni kako
na {teta na `enata, taka i na {teta na ma`ot, no so retki isklu~oci,
glavno se vr{at nad `enata. Ovie krivi~ni dela gi predviduvaat site
krivi~ni zakoni vo sovremenite op{testva i su{tinata vo site niv e
ista. Vakvata krivi~nopravna za{tita na{iot zakonodavec nastojuva
da ja pru`i so inkriminaciite od glava XIX KZ (krivi~ni dela protiv
polovata sloboda i poloviot moral). 896 Zaedni~ko obele`je na site
ovie dela e deka preku dejstvieto na nivnoto izvr{uvawe se zadovoluva
seksualniot nagon na izvr{itelot. Grupniot za{titen objekt na
ovie dela mo`e da bide zagrozen so obquba, drugi polovi dejstvija
(immissio in anum, immissio in os, frikcija i sl.) i niza drugi aktivnosti.
So ovie dejstvija se vr{i napad vrz seksualnata sloboda na li~nosta,
iskoristuvawe na nemo}ni lica i zloupotrebuvawe na opredeleni
odnosi so cel za zadovoluvawe na seksualniot nagon, ili so istata cel
se prezemaat sprema maloletnici.
Zna~ajno e da se podvle~e deka KZ na Makedonija poa|a od na~elnoto
stojali{te deka seksualnite dejstvija me|u vozrasi lica vleguvaat
vo kaznenata zona duri toga{ ako se izvr{eni so primena na sila,
so zakana, so iskoristuvawe na sostojba na nemo} ili so zloupotreba
na polo`ba, a seksualniot integritet i nepre~eniot seksualen razvoj
na decata i na maloletnicite, zakonodavecot gi {titi zna~itelno po-
{iroko.
Vo odnos na licata pod 14 godini za{titata e apsolutna bez
ogled na vidot na seksualnoto dejstvie, polot na deteto, kako i negovata
eventualna soglasnost pa duri i inicijativa, a ako ovie dejnosti
se storeni vo okolnosti pod koi bi bile kaznivi i sprema vozrasna
`rtva, nivnoto poedine~no zna~ewe e istaknato so pogolemi kazneni
ramki od onie propi{ani kaj krivi~nite dejstvija izvr{eni sprema
vozrasno lice. Osven toa, so opisot na krivi~noto delo zadovoluvawe
na polovi strasti pred dete, ova za{tita e pro{irena i od seksualni
dejstvija vo koi ne doa|a do fizi~ki kontakt me|u storitelot i deteto.
Krivi~nopravnata za{tita na lica od 14 do 18 godini e ne{to
potesna. Seksualnite dela vo koi `rtvata e lice od ovaa vozrast po
pravilo se kaznuvaat samo vo slu~ai koga se kaznivi i za polnoletni
lica. Pro{irena za{tita od ovie seksualni dejstvija zakonodavecot
896
Za kaznenopravnata podelba na kaznivite dela protiv seksualnoto
opredeluvawe vo germaskoto zakonodavstvo vidi: Kajzer, G. op. cit. str. 358.
505

im pru`a na opredelena kategorija na maloletni lica bez ogled na
polot koi se nao|aat vo poseben odnos na podredenost prema storitelot.
Pokraj toa za{titeni se i maloletnite lica, bez ogled na nivnata
soglasnost, pa duri i inicijativa od seksualno aberativni dejstvija na
polnoletnite storiteli vo ma{ki homoseksualen odnos, kako i kaj lezbejskiot
odnos
3. Osnovno delo od grupata na krivi~nite dela protiv dostoinstvoto
na li~nosta i moralot e siluvaweto. Kaj ova delo e karakteristi~no
deka pove}eto od va`e~kite krivi~ni zakoni vo svetot so
propi{uvaweto na krivi~noto delo siluvawe na `enata í pru`aat
krivi~nopravna za{tita od seksualno nasilstvo izvr{eno vrz nea od
strana na ma` so koj ne `ivee vo bra~na zaednica. Me|utoa, vo poslednite
godini vo svetot postoi trend kon prostirawe na krivi~nopravnata
za{tita i na slu~ai na tn. bra~no siluvawe (na primer, site skandinavski
zemji so isklu~ok na Finska, nekoi dr`avi na SAD, Anglija).
Nasilstvoto treba da se osudi bez ogled na postoeweto ili nepostoeweto
na bra~nata zaednica. Brakot ne mo`e da bide alibi za nasilstvo.
897 Toa {to takvoto nasilstvo nema lesno da se doka`e i {to }e
mo`e da se zloupotrebuva, ne se dovolni pri~ini za otstapuvawe od
mnogu pova`noto principielno stojali{te: deka ~ovekovata sloboda,
pa i pravoto na polov integritet e zna~ajna vrednost koja bara celosna
za{tita duri i vo brakot. Ottamu, za pozdravuvawe e {to i na{iot KZ
(~l. 186) sodr`i vakva odredba.
Siluvaweto redovno e naso~eno kon zadovoluvawe na poloviot
nagon na storitelot. Me|utoa, siluvaweto mo`e da se koristi i kako
sredstvo za ostvaruvawe na drugi celi kako {to se odmazda, doka-
`uvawe na mo}ta nad `rtvata, pa duri i kako izrazuvawe na neprijatelstvo
sprema druga nacionalnost.
4. Isklu~itelnata op{testvena opasnost na krivi~nite dela
protiv poloviot moral so elementi na nasilstvo, kako i brojnite kriminolo{ki,
psiholo{ki i sociolo{ki problemi vrzani za niv, pottiknaa
brojni stru~waci kon nivno poopstojno istra`uvawe. Vo ovaa
smisla {to se odnesuva do izvr{itelite na seksualnite prestapi vo
literaturata postojat najrazli~ni milewa koi se vo osnova mo`at da
se svedat na dve sprotivstaveni gledi{ta: prvoto, deka toa se bolni
lica so patolo{ki nagoni ili vo najmala raka psihopati i vtoroto,
deka seksualnite prestapnici se normalni, prose~ni poedinci.
1 0 Prvoto stojali{te e identi~no so dominantniot lai~ki stav
na javnosta deka najgolemiot broj seksualni prestapnici se abno-
897
"Ponovite severnoamerikanski istra`uvawa dojdoa do rezultat,
spored koj, ne{to okolu edna desetina od anketiranite `eni naveduvaat deka
bile prisiluvani na obquba so sila (ili zakana) od strana na svoite ma`i.
Spored obete otkritija do siluvawe od strana na soprugot doa|a po~esto odo-
{to od strana na rodnini, prijateli ili tu|inci. Kajzer, G. op. cit, str. 343.
506

malni, lica so mentalni rastrojstva i ottamu poagresivni i poopasni
od ostanatite kriminalci. Vakvoto stojali{te glavno se zastapuva od
opredeleni psihoanaliti~ki i psihodinami~ki teorteti~ari koi seksualnite
devijacii i prestapi gi tretiraat kako specijalni slu~ai na
op{tata teorija na infantilnata seksualnost koja go projavuva svoeto
dinami~ko deluvawe kaj nesvesnite individui koi imaat status na neurozi
za koi e karakteristi~na pregenitalna seksualnost. 898
2 0 Vtoroto stojali{te vo pogled na fizi~koto i du{evnoto
zdravje na storitelite na ovie dela proizleguva od empiriski istra-
`uvawa so koi se doka`uva deka se na zadovolitelno nivo (me|u seksualnite
prestapnici naj~esto nema mentalno bolni lica), kakov {to e
vpro~em, i nivniot seksualen `ivot. Osnovniot i najva`niot zaklu-
~ok do koj se do{lo vo tie istra`uvawa e deka najgolemiot broj izvr-
{iteli na seksualni krivi~ni dela ne prezemaat dejstvija koi vo osnova
se poinakvi od onie {to se voobi~aeni kaj ostanatite lu|e, nitu
mo`e da se smeta deka nu`no mora da stradaat od psihi~ki naru{uvawa.
899 Samo mal broj od niv se agresivni i opasni, dodeka pogolemiot
898
Vakvite postavki vodat kon brojni te{ko prifatlivi psihoanaliti~ki
zaklu~oci. Taka "vo ramkite na psihoanaliti~kiot hipoteti~ki konstrukt
anonimnosta na partnerot i nemo`nosta za vospostavuvawe trajni vrski
se javuva vo funkcija na negacija na incestuozniot objekt. Egzibicionizmot,
siluvaweto, isklu~itelnite vrski so prostitutki, kompulzivniot promiskuitet
ja imaat istata psihodinami~ka smisla. Egzibicionistot ima potreba za
zgrozuvawe na publikata so cel da go potvrdi svojot seksualen identitet i da
go reducira stravot od kastracija. Su{tinata na voajerskoto povedenie, vo
psihodinami~kiot kontekst, ja so~inuva repetitivnoto-kompulsivno potsetuvawe
na traumata na prascenata. So posmatrawe na seksualen akt voajerot go
{titi svojot ego od poplavata na anksioznosti. Perverzniot akt se posmatra
kako obid za kompenzirawe na stravuvawata i negacija na traumatskoto iskustvo
i negovata funkcija bi mo`ela da se okarakterizira kako prevashodno
odbranbena. Na ovie kako i na pove}eto psihoanaliti~ki tezi mo`e da im se
zabele`i deka ne se empiriski proverlivi nitu deka za niv postoi pravilna
korespondencija koja bi gi povrzuvala so opservatibilni okolnosti. Kron, L.
Problem psiholo{kih tuma~enja i istra`ivanja li~nosti seksualnih prestupnika, JRKKP,
Beograd, 1989/3, str. 73-74.
899
Kaj Leposava Kron na pove}e mesta mo`at da se sretnat slednive
konstatacii: "Seksualnite prestapnici ne se sekoga{ devijantni (perverzni)
kako {to mo`at, no ne moraat da stradaat od nekoja forma na psihi~ko rastrojstvo..."
"Najop{to ka`ano, empiriskite podatoci glavno ja potvrduvaat
pretpostavkata za toa deka nema zna~ajna povrzanost me|u seksualnite prestapi
i opredeleni dijagnosti~ki kategorii..." "Seksualniot kriminal obi~no
ni deluva kako manifestacija na nekoe mentalno ili emocionalno rastrojstvo,
me|utoa ne postoi mentalno rastrojstvo koe bi go pretpostavuvalo vr{-
eweto na seksualniot kriminal". Ibid, str. 73, 75 i 76.
507

del se umereni, submisivni, ~esto neadekvatni li~nosti koi pove}e
pretstavuvaat dosada i voznemiruvawe za drugite i op{testvoto, odo-
{to seriozna zakana. Od psiholo{ki aspekt kaj seksualnite prestapnici
mnogu {iroko se zastapeni site varijacii na psiholo{ki tipovi
taka {to ne mo`e da stane zbor za nekoj poseben tip na seksualen
prestapnik. 900 Spored toa, sosema ispravno se zaklu~uva, nema dovolno
opravduvawe za tvrdeweto deka vr{eweto na seksualnite krivi~ni
dela e posledica na psihi~ki rastrojstva i abnormalnosti na nivnite
storiteli. Ottamu, sî pove}e se probiva sfa}aweto deka pri vr{eweto
na seksualnite krivi~nite dela psihi~kite naru{uvawa na nivnite
storiteli ne pridonesuvaat ni{to pove}e odo{to pri vr{eweto na
bilo koi drugi krivi~ni dela. 901
Gorenavedenoto me|utoa, ne zna~i deka bi mo`elo sosema da se
negira postoeweto na opasni i istrajni seksualni prestapnici ~ija
zolemena opasnost proizleguva od izvesni mentalni rastrojstva i
abnormalnosti na seksualeniot nagon. Fakt e me|utoa, deka takvi seksualni
prestapnici koi poka`uvaat tendencija da go povtoruvaat
vr{eweto na te{ki seksualni krivi~i dela (bez ogled dali e toa rezlultat
na nivnata psihi~ka rastroenost ili ne), se isklu~ok a ne pravilo.
So precenuvaweto na vistinskata opasnost od seksualnite prestapnici
povrzana e i zbludata deka recidivizmot vo ovaa oblast e posebno
izrazen. I vrz ovoj plan empiriskite istra`uvawa poka`aa deka
ni{to tolku ne e podaleku od vistinata od edno takvo tvrdewe. Ne
samo {to stapkata na recidivizmot kaj seksualnite delinkventi vo
odnos na drugite vidovi prestapnici e me|u najniskite (obi~no se dvi-
`i od 5-8%), tuku vo ramkite na seksualnite krivi~ni dela e najmogu
prisuaten tokmu kaj nivnite najlesni vidovi, te. kaj onie kaj koi postoi
spor dali voop{to treba da bidat krivi~ni dela (dobrovolen homoseksualizam
i ekshibicionizam). 902
Op{tite karakteristiki na izvr{itelite na delata protiv poloviot
moral uka`uvaat deka se raboti za lica na vozrast vo prosek
900
Tappan, W. P. Sexual Offenses and Treatment of Sexual Offenders in the
Unitet States, in Radzinovicz, L. (ed.) Sexual Offenses, MacMillan & Co. London,
1957, str. 513.
901
Stojanovi}, Z. Opravdanost uvo|enja posebnih sankcija i tretmana prema
u~iniocima seksualnih krivi~nih dela, Penologija, Beograd, 1980/1-2, str. 5. Vo potkrepa
na ova stojali{te, istiot avtor go citira T. HonorÒ spored koj povedenieto
na seksualnite prestapnici ne e ni{to pove}e usloveno od du{evna bolest
odnosno od rastrojstva, odo{to e toa povedenieto na razbojnikot koj krade
dijamanti. Dodeka kradecot gi saka skapocenite kamewa ili parite i poradi
toa e spremen da gi prekr{i zakonskite normi, storitelot na seksualnite
krivi~i dela go saka seksot ili seks od opredelen vid, i isto taka e spremen
da gi naru{uva normite za da go dobie.
902
Ibid. str. 7.
508

okolu 30 godini, deka me|u niv dominiraat onie so sredno obrazovanie,
pogolemiot broj od niv se vo brak {to eklatantno uka`uva deka nivnite
bra~ni odnosi vo golem del se naru{eni. Najgolemiot del od ovie
lica se bez kvalifikacii, obi~no vr{at polesni raboti vo industrijata
i te{ko se integriraat vo rabotnata sredina.
Vo vremeto na donesuvaweto na odlukata za izvr{uvawe na deloto
najgolemiot broj na ovie storiteli se vo alkoholizirana sostojba.
Kaj izvr{itelite na ovie dela e zabele`itelna i se pogolema
primena na sila, izvr{uvawe na deloto vo grupi, i se pogolemo po`iwuvawe
na `rtvata.
5. Me|u najzna~ajnite faktori {to go uslovuvaat ova kriminalno
povedenie mo`at da se istaknat niskiot stepen na obrazovanieto
na izvr{itelite koj e prosledeni so mnogu nisko kulturno i moralno
nivo, kako i nivniot neuspeh vo sozdavaweto na normalni seksualni
kontakti.
6. Kaj seksualnite prestapi `rtvite i nivnite osobini igraat
zna~ajna uloga vo uslovuvaweto na krivi~noto delo. Ottamu, vo ovaa
sfera na kriminalno odnesuvawe zaslu`en prostor im se otstapuva na
viktimolo{kite karakteristiki na `rtvata i toa posebno kaj krivi-
~noto delo siluvawe i kaj seksualnite zloupotrebi vrz deca.
1 0 Dosega{nite istra`uvawa kaj krivi~noto delo siluvawe
utvrdija deka kako naj~esti `rtvi na ova delo se pojavuvaat lica na vozrast
do 18 godini, a potoa u{te i onie okolu 25 godini, po {to se javuva
nivno naglo opa|awe. Kaj `rtvite vo brak e zabele`ano deka so krivi~nata
prijava za siluvawe ~esto se opravduva svoeto otsustvo od
doma, ili odnosot so drugi ma`i. Kaj niv, osobeno koga se na vozrast od
40-50 godini, ~esti se prijavite koi proizleguvaat od sostojbata na
klimakterium koja e povrzana so kumulacija na pritu`bi i la`ni obvinuvawa.
Voop{to zemeno, prijavite za krivi~no delo siluvawe ~esto
se la`ni. Dokolku tn. `rtva ostane bremena, zapadne vo semejni te{-
kotii, se vrze za drug partner, ili dokolku poradi neispolneto `enidbeno
vetuvawe saka da se odmazdi - mo`e da ima zna~itelen interes da
go poreknuva dobrovolniot seksualen akt. 903
Za `rtvite na ovie dela karakteristi~no e i toa deka vo najgolem
broj slu~ai bile premnogu lekoverni, deka na kurtuazna pokana
lesno vleguvale vo vozila ili vo stanovi na storitelot ili go povikuvale
vo svojot stan ili pak, odele na mesta kade {to usledila nivnata
viktimizacija.
Mestoto na zapoznavaweto so storitelot obi~no bilo nekoe
sredstvo na javen soobra}aj, `elezni~ka ili avtobuska stanica, javen
lokal, nekoja `urka ili ulica. Soglasnosta na `rtvata so storitelot
903
Pospi{il-Zavr{ki, K. Dosada{nje viktimolo{ke spoznaje o `rtvama seksualnih
krivi~nih dela (navodi iz svetske literature), Priru~nik, Zagreb, 1980/4, str. 342.
509

da konsumira alkohol, nejzinata soglasnost so nepoznat ~ovek ili vo
pogre{no vreme da vleze vo tu|a kola, na povik da vleze vo negoviot
stan, kako i faktot da ne mu go stavi jasno do znaewe svoeto protivewe
ili nesoglasuvawe so aktot, se glavnite elementi na na nejzinata "komplementarnost"
kako sou~esnik vo siluvaweto. 904 Od druga strana
kako mesto na izvr{uvaweto na deloto naj~esto se javuva avtomobil,
stan na `rtvata ili storitelot, napu{tena ku}a, podrumi, i sl. 905
Skoro vo site istra`uvawa od ovaa oblast e utvrden i toa deka
vo preku 50% slu~ai storitelot i `rtvata prethodno se poznavale,
odnosno deka bile rodnini, kolegi od rabota, prijateli, poznanici ili
sosedi. Vlijanieto na vrskite me|u storitelot i `rtvata kako eden od
nazna~ajnite elementi kaj ovie dela spored nekoi istra`uvawa se dvi-
`i i nad 75%. Ne smee da se zaboravi ni okolnosta deka na iznudeniot
seksualne odnos ponekoga{ mu prethodel eden ili pove}e takvi dobrovolni
odnosi.
Najgolemiot broj na ovie `rtvi bile eksponirani spored svojot
na~in na `ivot kako i spored svojata op{testvena polo`ba: `enite od
poniskite sloevi kako i licata pod staratelstvo se po~esti `rtvi na
ovie dela. [to se odnesuva pak do nivnoto zanimawe najpredisponirani
za toa se: u~eni~ki, fizi~ki rabotni~ki, prostitutki, podvoda~ki,
medicinski sestri i kelnerki. Najgolemiot broj od niv se so necelosno
ili celosno osnovno obrazovanie.
Golem del od niv vo momentot na deloto bile pod opredeleno
dejstvo na alkohol koe vo opredeleni slu~ai bilo duri i ednakvo na
ona na storitelot.
Provokativnoto povedenie na `rtvata se sostoi vo otvoreno
koketirawe, seksualno obezvrednuvawe na `rtvata, nejziniot "lo{
glas," nejzinata alkoholiziranost i sli~ni svesni ili nesvesni okolnosti
koi kaj storitelot ja sozdale idejata za izvr{uvawe na deloto.
Vo edno od podobrite istra`uvawe od ovaa oblast se tvrdi i
toa, deka vo 28% slu~ai pred i vo momentot na izvr{uvaweto na deloto
`rtvata mu pru`ala opredelen otpor na napa|a~ot, 10% od niv
bukvalno se borele, a vo 55% slu~ai se odnesuvale podlo`no. 906
2 0 Kaj seksualnite zloupotrebi vrz decata brojni viktimolo-
{ki istra`uvawa ja naru{uvaat idealiziranata pretstava za deteto
kako nedol`na `rtva. Toa soznanie, i pokraj negovata neva`nost za
ocenuvawe na vistinskata vina na storitelot, ne treba sosema da se
otfrli za{to uka`uva na pridonesot na `rtvata kaj ovie dela. Ovde
naj~esto se raboti za deca od necelosni i neusoglaseni semejstva. Zabele`an
e i golem del na u~ili{ni deca od specijalizirani u~ili{ta
i takvi so koi porano kontaktirale centrite za socijalna rabota, do-
904
Ibid, str. 347.
905
Vidi: Fattah, E. A. op. cit. str. 659-662.
906
Ibid. str. 345.
510

movi za zgri`uvawe na maloletnici i drugi op{testveni ustanovi. Takvite
deca obi~no se so poslaba fizi~ka razvienost i sprotivno na dominantnoto
mislewe, po~esto imaat nerazviena i ograni~ena, odo{to
bujna fantazija. Mnogu od niv poseduvaat porane{ni seksualni iskustva
i erotski predznaewa. Storitelot na deloto retko koga go smetaat
za seksualen partner, me|utoa zatoa od nego o~ekuvaat materijalni
dobra koi, po izvr{uvaweto na deloto znaat da gi iznudat i so uceni. 907
Golem broj od devoj~iwata do 14 godini, ne mo`at da se smetaat za "zavedeni"
za{to vo procenti koi se dvi`at nad 70% ja provocirale `rtvata
ili samiot akt besramno go trpele. 908
@rtvite na ovie dela naj~esto poteknuvaat od sloevite na socijalna
i ekonomska siroma{tija, ~ii semejstva naj~eto bile celosno dezorganizirani,
a vo koi deteto bilo zapostaveno ili duri i telesno i
du{evno maltretirano. ^estopati toa bile deca so razni pre~ki vo
povedenieto vo potesnata socijalna zaednica (semejstvoto, u~ili{teto).
Najgolema {teta na takvite deca im ja pri~inuvaat raspravite na
nivite roditeli ili prekinot na nivnite odnosi, od kade se javuva
emocionalna blokada ili podolgovremen prekin na odnosite roditel -
dete. Mnogu istra`uva~i kaj devoj~iwata utvrdile slaba ili nikakva
mo`nost za kontrola na nagonite koja ja sveduvaat na nedostig na maj~inskata
qubov, na nejzinata emocionalna nepostojanost i nepostojanosta
na emocionalnite odnosi me|u majkata i }erkata, ili pak, na
odbivawe na emocionalnite odnosi so }erkata. Polovo zloupotrebuvanite
deca spored Nau (E. Nau), obi~no se {armantni, kontaktibilni,
na vozrast od 10-12 godini, izrazito skloni kon polovi kontakti, a
seto toa vo potraga po qubov, vnimanie ili za ne`nost koi im nedostasuvaat
vo semejstvoto.
3 0 Vo soglasnost so gorenavedenite karakteristiki na `rtvata
vo viktimolo{kata literatura se sre}avaat i brojni tipolo{ki klasifikacii
na `rtvata. Taka, na primer, spored [ulc (J. G. Shultz), so
ogled na odnosot na `rtvata sprema krivi~noto delo se razlikuvaat
slednite tipovi `rtvi kaj seksualnite prestapi: a) `rtva napa|a~, b)
`rtva zavodni~ka, v) `rtva koja sorabotuva, g) `rtva koja pottiknuva,
i d) `rtva koja simulira otpor. 909 [eprovi}, bez posebno objasnuvawe
zboruva za: a) indiferentna `rtva (koja mo`e da bide slu~ajna ili navedena),
b) predestinirana `rtva (eksponirana ili koja izleguva vo
presret) i, v) pseudo`rtva (imaginarna ili fingirana). 910
907
Ibid. str. 341.
908
Vidi: Fattah, E. A. op. cit. str. 659-662.
909
Schultz, L. G. The victim offender realtionship, Crime and delinquency,
1968/2, str. 137-139.
910
[eparovi}, Z. op. cit. str. 111.
511

7. Povlekuvawe na krivi~noto pravo od oblasta na moralot. Seksualniot
nagon vo zna~itelna mera e op{testveno usloven 911 i vo mnogu
ne{ta se menuva od edna do druga kultura. Taka, na primer, "pravoto
na prva" no}" iako be{e {iroko primenuvano kako konvencija, denes
se smeta za krajno op{testveno neprifatlivo. Ottamu, seksualnite
zlostorstva pretstavuvaat kamen na sopnuvawe na najnovite reformi
na krivi~noto pravo, za{to, kako {to ispravno uka`uvaat pove}eto
avtori, 912 vo ovaa oblast redovno se zafa}a i toa na na~in {to se odi
kon se pogolema dekriminalizacija preku ukinuvawe: 1 0 na kaznivosta
za prequba, 2 0 homoseksualnite odnosi me|u vozrasnite, 3 0 bludnite dejstvija,
4 0 {ireweto na pornografskite spisanija, 5 0 abolicija na prostiucijata,
5 0 stesnuvawe ili celosno napu{tawe na kaznivosta na
incestot ili rodoskvernaveweto, 913 6 0 nekaznuvaweto na konkubinatot,
7 0 prepu{taweto za krivi~noto gonewe da re{ava samata `rtva so cel
da se izbegne na javniot element vo intimnata sfera. Ona {to preostanuva
vo kriminalnata sfera se: 1 0 nasilnite postapki vo oblasta na seksualnosta
i 2 0 zafatite vo poloviot moral na nedorasnatite, nemo}nite
i zavisnite lica. Pokraj siluvaweto (traumatska primena na
nasilstvo), seksualnite prestapi ostanuvaat i natamu opasni povedenija
osobeno koga se raboti za zloupotrebi na poloviot moral na deca
i na neza{titenata nezrela mladina i koga se zloupotrebuva odnosot
na nemo} i zavisnost zaradi vr{ewe na ovie dela. Prisutno e i nastojuvaweto
da se zajakne mo`nosta za tretman koj bi bil specifi~en.
Nakratko, so propi{uvaweto na krivi~ni dela so koi se {titi
911
Pogledot vo evropstaka pravna istorija }e ne uveri deka krivi~noto
pravo vo edna dolga niza na vekovi vo golema mera drasti~no zadira{e vo
sferata na polnoto povedenie na lu|eto. Pri~inata za taa pojava treba da se
bara vo negativniot stav na katoli~kata crkva sprema poloviot nagon, i vo
nejziniot asketski moral, koj preku crkovnoto pravo se probil vo svetovnoto
pravo na sredniot vek. Poveduvajki se po antitezata na teloto i duhot, prezemena
od nekoi struewa vo gr~kata filozofija, poloviot nagon vo hristijanskata
teologija e smetan za tipi~no telesno zlo koe go zafa}a{e "odium theologicum,"
so po`uda koja mo`ela da se tolerira samo pod strogi uslovi i vo
mnogu tesni granici. Sekoja polova aktivnost nad dozvolenite granici be{e
smrten grev, a spored nazorite na vremeto, koe grevot ~esto go poistovetuva-
{e so zlostortvoto, voedno i krivi~no delo koe se kaznuva{e so te{ki kazni.
Vo vreme na gra|anskata revolucija koe proklamira{e sloboda na verosipovesta,
solabee i teolo{kata polova cenzura koja be{e inspirirana od porane-
{nite vremiwa. Dama{ka, M. Razmatranje o nekim ka`njivim spolnim pona{anjima,
Na{a zakonitost, Zareb, 1963/9-10, str. 396.
912
[eparovi}, Z. op. cit, str. 111. Ristanovi}, V. N. Krivi~na dela protiv dostojanstva
li~nosti i morala, JRKKP, Beograd, 1988/2, str. 88-90.
913
Za ova delo vidi: Simi}, I. Polna zloupotreba maloletnika kod krivi~nog
dela rodoskrvnjenja, JRKKP, 1978/1, str. 107-113.
512

polovata sloboda na lu|eto i poloviot moral, krivi~nopravnata intervencija
zadira vo mnogu ~uvstvitelnata sfera na intimniot `ivot.
Ottamu, {to moralnite sfa}awa na op{testvoto vo ovaa oblast mo-
{ne brzo se menuvaat, pred kriminalnata politika i krivi~noto pravo
se postavuva baraweto za preispituvawe na opravdanosta na postojnite
i eventualno od voveduvawe na novi inkriminacii. Vo toj pogled
se ~ini deka na{iot Krivi~en zakonik od 1996 godina mo{ne uspe{no
odgovori na ovie barawa. 914
IV. IMOTEN KRIMINALITET
1. OSNOVNI ZABELE[KI
1. Pristapuvaj}i kon utvrduvawe na pojavata na oddelni krivi-
~ni dela, u{te vo 1796 godina, Godvin naveduva dve grupi pri~ini na
imotnite krivi~ni dela (osobeno na kra`bite i izmamite). Toa se:
1 0 Krajnoto siroma{tvo koe neizbe`no vodi kon porast na kriminalitetot.
Vo ovaa smisla naveduvajki ja sostojbata vo Anglija veli
deka duri na {est gra|ani doa|a eden koj e vo sostojba pristojno da
`ivee. Situacijata stanala takva, veli natamu Godvin, {to sostojbata
vo op{testvoto za ekonomski slabite poedinci li~i na voena sostojba.
Dr`avata ne se sfa}a kako faktor {to }e gi zgri`i ovie ~lenovi na
zaednicata, tuku kako op{testvo koe povlastuva edni na smetka na
drugi.
2 0 Toj kontrast u{te pove}e se zgolemuva so raskala{enosta na
bogatite, taka {to onie koi se ekonomski slabi u{te posilno ja ~uvstvuvaat
seta bedotija na svojata polo`ba. 915
Navedenite pri~ini i jas gi prifa}am kako osnovni za pojavata
na imotniot kriminalitet, kako vpro~em i na sekoj drug kriminalitet,
za{to pojduvaj}i od ~ovekovite interesi (raznovidni potrebi), ne
mo`e, a da ne se priznae vistinitosta vo postavkata koja glasi: "Imaweto
pari ne mora da zna~i deka sekoga{ nosi sre}a, me|utoa nivnoto
nemawe sekoga{ nosi nesre}a." Pritoa, vo kontekstot na teorijata
{to se koristi vo ovoj u~ebnik, nadvor od umot e ~ovekot da ne te`nee
i da ne prezema ~ekori kon steknuvawe pari i materijalni dobra
zaradi nadminuvawe na krajnata siroma{tija {to vodi kon negovata
914
Vidi: Kambovski, V. Kazneno pravo, poseben del, Prosvetno delo,
Skopje, 1997, str. 198 i natamu
915
Godvin koj se smeta za eden od prethodnicite na kriminalnata sociologija
svoite misli za kriminalitetot gi izlo`uva vo deloto "Lnquiry concerning
politicel, justicer" (London, 1796). Toj go istaknuva vlijanieto na socijalnata
sredina vrz kriminalitetot otfrlaj}i go misleweto deka kriminalnite
sklonosti se vrodeni tuku deka se razvivaat vo tekot na formiraweto na li-
~nosta.
513

podobra idnina, kon negovata (makar i pretpostavena) sre}a. Vpro~em,
tokmu ovie pri~ini idealno se vkolopuvaat vo konceptot na mo`nosta
od ostvaruvaweto na osnovnite i site ostanati ~ovekovi interesi
Problemot se javuva toga{ koga toa se pravi so nelegalni aktivnosti -
so odavawe kon kriminalni povedenija.
2. Vo imotniot kriminalitet (krivi~ni dela protiv imotot) se
pomesteni site dela koi se naso~eni protiv imotot so koi nivniot
izvr{itel nastojuva za sebe ili za drug da pribavi opredelena materijalna
korist, ili nekomu da mu pri~ini materijalna {eta.
Vo literaturata mo`at da se sretnat i brojni mo{ne neuspe-
{ni podelbi ottamu {to proizleguvaat od obidot za pome{ano koristewe
na razli~ni kriteriumi vo sozdavaweto na klasifikacijata na
imotniot kriminalitet. Edna od niv e podelbata na imotniot kriminalitet
na: 1 0 situacionen, 2 0 konveconalen i 3 0 profesionalen. 916
1 0 Spored taa klasifikacita kaj situacioniot kriminalitet
va`na uloga igraat okolnostite na slu~ajot (pojavata na pogodna prilika
za izvr{uvawe na deloto (nezaklu~ena kola, stan i sl.). Odlukata
za izvr{uvawe na deloto se javuva slu~ajno, a dejstvieto na izvr{uvaweto
obi~no e neplanirano, neve{to i mnogu riskantno. Za ovoj vid
na imoten kriminalitet se veli deka im e svojstven na amateri (obi-
~no maloletnici, no i na polnoletni lica koi dotoga{ ne se javuvale
kako izvr{iteli na krivi~ni dela), {to ne zna~i deka ne mo`e da se
vr{i i od strana na profesionalni kradci. Naj~esti situacioni krivi~ni
dela se: obivawe na prodavnici, kra`bi na motorni vozila, izdavawe
~ek bez pokritie, vandalizam (uni{tuvawe na tu| imot samo zatoa
na drug da mu se napravi {teta).
2 0 Vo konvencionalniot imoten kriminalitet se pomestuvaat,
na primer, provalni kra`bi ako se izvr{eni od lica koi se nao|aat
me|u amateri i profesionalci (poluprofesionalci).
3 0 Tretriot vid go so~inuva profesionalniot imoten kriminalitet
za ~ie objasnuvawe celosno se preo|a vo sferata na karakteristikite
na li~nosta na storitelot. 917
Za li~nosta na kradecot bi mo`elo da se postavi teza deka
skoro i da nema ~ovek koj nekoga{ vo svojot `ivot ne ukral ne{to.
Ottamu, spored ispravnoto stojali{te na Midendorf, i sekoe prisvojuvawe
na suveniri e kra`ba 918 {to se rabira deka e ispravno gledi-
{te ako se zemat ogromite {teti {to na toj na~in gi trpat hotelite i
drugi javni institucii od kade onie na koi {to kra`bata im pretstavuva
hobi gi zemaat nabavuvaat predmetite {to im slu`at za nivnite
kolekcii.
916
Ovaa podelba mo`e da se sretne kaj Ignjatovi}, op. cit. str. 159-160.
917
Za obidot za razlikuvawe na sopstveni~ki i imoten kriminalitet
vidi: Kajzer, G. op. cit. str. 367.
918
Ibid, str. 10.
514

2. NEKOI VIDOVI NA IMOTEN KRIMINALITET
2.1. Xepni kra`bi
1. Xepnite kra`bi se poznati kako eden od najstarite na~ini na
izvr{uvawe na krivi~nite dela protiv imotot. Zavisno od vidot na
oblekata i na~inot na noseweto na parite se menuval i modus operandi
na izvr{itelite na ovoj vid na krivi~ni dela, me|utoa nivnata su{tina
sekoga{ ostanala ista: {to pobrzo, pove{to i ponezabele`ano od
tu| xeb ili `enska ta{na da se odzemat pari i {to pobrgu da se is~ezne
od mestoto na nastanot. Pritoa se koristaat razni situacioni okolnosti
koi se optimalno pogodni za izvr{uvaweto na ovie dela. Toa se
gu`vi na zeleni pazari, sajmi{ta, sportski natprevari, sve~enosti,
avtobuski i `elezni~ki stanici, kako i drugi sobiri i turkanici na
drugi javni mesta. Za ovaa cel ve{to se koristat i psihi~kite sostojbi
na lu|eto kako {to se pospanost, zamorenost, radost, akloholozirnost,
prezafatenost so nekoj nastan i sl.
2. Denes xepnite kra`bi se javuvaat vo sî pousovr{eni formi
na izvr{uvawe. Xepxiite ne se pove}e nespretni i primitivni otpadnici
koi mo`at lesno da se prepoznaat i fatat, tuku profesionalci
koi so vreme stanuvaat vistinski "majstori na svojot zanaet." Na~inot
na odnesuvaweto, nadvore{niot izgled, ve{toto i brzo prilagoduvawe
na postojnite uslovi i okolnosti i brzoto zabele`uvawe na promenite
na potencijalnite `rtvi, kako i sovr{enata skladnost na dvi`eweto
na racete i teloto pri samoto izvr{uvawe na krivi~noto delo, gi doveduva
organite na vnatre{ni raboti vo situacija da vlo`uvaat mnogu
vreme, i da projavat isklu~itelna pretpazlivost i ume{nost za da gi
fatat na delo. Toa, za `al, denes e i edinstveniot na~in podocna da se
doka`e izvr{uvaweto na ova delo. 919
Za izvr{uvawe na xepnite kra`bi ednakvo se koristat sovremenite
prevozni sredstva kako {to se avtobusi, osobeno gradskite, vozovi
i avioni, koi na xepxiite im pru`aat ne samo ogromen radius na
dvi`ewe i operirawe, tuku i neograni~eni mo`nosti za nao|awe novi
`rtvi. Xepxijata ne e vrzan za edno podra~je ili grad. Toj postojano
doa|a vo novi sredini kade {to ne e poznat, izvr{uva krivi~ni dela i
is~eznuva, taka {to stanuva te{ko dostapen za organite na krivi~niot
919
Dodeka spored rezultatite na modernite anketni istra`uvawa temnata
brojka, na primer, kaj kra`bite na motorni vozila iznesuva 1:1 (t.e. na
sekoja kra`ba {to na policijata í e poznata doa|a edna {to ne doa|a do soznanieto
na organite na progonot, za xepnite kra`bi se naveduvaat odnosi od
1:11 (Stephan), do 1:168 (Schwind). Od te{kite kra`bi na policijata sepak í se
prijavuva edna tretina, kaj obi~nite kra`bi temnata brojka varira verojatno
vo zavisnost od regionalnite dadenosti - pome|u 1:6 i 1:15 (Schwind). Kajzer, G.
op. cit. str. 369.
515

progon. Ovie kra`bi vo prv red se problem na golemite gradski, industriski
i prometni sredini, so ogled deka na tie prostori xepxijata
polesno neprimetno operira, a i mo`nostite na izborot na mestoto i
na `rtvata se neograni~eni. Pritoa, mora da se istakne, deka samo po-
~etnicite slu~ajno ja biraat svojata `rtva. Vistinskite majstori na
ovoj zanaet prethodno izbiraat `rtvata za koja znaat deka ima pove}e
pari i uporno ja sledat do sozdavawetro pogodna prilika za dejsto. Toa
go pravat na na~in {to prethodno gi nadgleduvaat svoite `rtvi pred
kiosci, prodavnici, {alteri i sl. mesta, i ja biraat samo `rtvata vo
~ii pari~nik zabele`ale pogolema suma pari. 920
Najop{to zemeno, xepxiite se regrutiraat od opredeleni sredini
i za celo vreme se zanimavaat isklu~iteolno so vr{ewe na ovoj
vid na krivi~ni dela. Nekoi od niv rabotat isklu~itelno sami, me-
|utoa ponekoga{ se zdru`uvaat vo pomali ili pogolemi grupi. Postojat
i xepxii specijalizirani za megunarodni vozovi, avtobusi, tramvai
i sl. Ottamu, {to za razlika od drugite imotni prestapi ovie kra-
`bi pote{ko se doka`uvaat, a i zatoa {to kaznite po pravilo se poblagi,
~esto se zabele`uva i preorientacija na nekoi drugi tipovi na
kriminalci, na primer, razbojnici, provalnici izmamnici i sl. vo
xepxii.
3. Terminot xepna kra`ba ne postoi vo KZ. Ovoj termin go izgradila
`ivotnata praktika poka`uvaj}i na eden vid kriminalno odnesuvawe
so koj na specifi~en na~in so ve{to izvlekuvawe na pari~nikot
ili gotovi pari od xep, torba, ta{na i sl. na nepretpazlivata
`rtva. Vo literaturata se smeta deka motivite od koi se vr{at ovie
dela se izrazeno ne~esni - steknuvawe na protivpravna imotna korist
so grubo odzemawe na celokupniot iznos koj `rtvata go poseduva vo
momentot na izvr{uvaweto na deloto. Ottamu, mo`e da se ka`e deka se
raboti za storiteli koi gi karakrterizira krajna drskost, bezobyirnost
i bes~uvstvitelnost kako i upornost vo izvr{uvaweto na
ovie dela. Ovie lica obi~no nemaat nikakvo drugo zanimawe, niti sakaat
da go steknat, za{to vakvite kra`bi im ovozmo`uvaat pristojna
"redovna zarabotuva~ka" i lagoden `ivot bez da se vlo`uva pogolem
trud. Mnogumina od niv vakvata dejnost ja prodol`uvaat i po izleguvaweto
od izdr`uvawe na kaznata zatvor, taka {to se poznati slu~ai na
prestapnici koi bile fateni dodeka operirale vo prevoznoto sredstvo
so koe po izre~enata kazna zaminuvale doma. Patem re~eno, tie
izre~enata kazna ja smetaat za "nesre}a na rabota." Po pravilo,
nemaat oformeno semejstvo, nitu bilo kakva namera vo taa smisla da
go sredat svojot `ivot kako i da najdat nekoe pristojno vrabotuvawe.
920
[to se odnesuva do `rtvite na ovie krivi~ni dela, spored Di Tulio
(Di Tullio) me|u podgotvitelnite i re{ava~kite faktori opfateni so
dinamikata na xepnite kra`bi, mnogu va`na uloga igraat onie koi se vrzani
za povedenieto i fizionomijata na `rtvata. Fattah, E. A. op. cit. str. 662-663.
516

2.2. Kra`bi na teretni i luksuzni vozila
1. Kra`bite na teretni i luksuzni vozila se sproveduvaat rafinirano
i so golemi li~ni usilbi. Sitnite kradci go nadgleduvaat
mestoto kade {to e smesteno soodvetnoto vozilo i se podgotvuvaat za
kra`bata. Potem, so pomo{ na upatstvata dobieni od sitnite pretpiema~i,
no}e ja simnuvaat bravata od vrata na kola i montiraat druga
poradi prikrivawa. Ovaa operacija trae 7 do 9 minuti. Vo nekoja rabotilnica
pravat kalauz {to odgovara na klu~ot na bravata, a potem
izvadenata brava povtorno ja montiraat vo avtomobilot. Na krajot se
utvrduvaat drugite podrobnosti, kako godina na proizvodstvo, opremenost,
broj na motorot i na voziloto. Sleduva nabavuvawe na potrebnite
dokumenti za voziloto do koi se doa|a lesno preku dr`avnite organi
i nadle`nite slu`bi kade {to dospevaat dokumentite od havarisani
vozila. Toa nabavuvawe ~ini od 250 do 400 Å. Duri potoa stapuvaat
vo akcija {efovite baraj}i vo stranstvo kupuva~ koj se interesira za
toj vid na vozilo. Realiziranata uplata e znak deka treba da se izvr{i
kra`bata i toga{ kradecot gi dobiva falsifikuvanite dokumenti.
Toga{ toj mo`e, bez kakov i da e rizik, da go zeme voziloto i skoro
sosema da bide siguren vo odnos na policiskata konrola. Na ovoj na~in
vo 1975 godina vo Germanija bile ukredeni 64.749, a vo 1976 - 59.888 vozila.
Spored procenka na policijata okolu dve tretini na ovie vozila
bile preprodavani vo Italija. Avtomobilite Mercedes se odvezuvaat
glavno vo arapskite zemji, a BMW vo Italija. Por{eto e najbarano vo
SAD. 921 Denes e sli~na sostojbata so ukradenite vozila od Grcija, koj
zaminuvaat za Ruskata Federacija i zemjite nastanati po raspa|aweto
na Sovetskiot Sojuz, ili so ukradeite vozila od Albanija i Makedonija,
koj zaminuvaat vo Bugarija, na Kosovo sl. Inaku, spored misleweto
na policijata vo najgolemiot broj zemji luksuznite avtomobili
mo`at da se ostavat na javno mesto najmnogu pet minuti.
2. Ulogata na `rtvata vo kra`bite na vozila e dobro poznata.
Nebre`nosta i nevnimatelnosta na `rtvata ottamu {to go ostavila
svoeto vozilo otvoreno, so klu~evite vo nego, koja na toj na~in pottiknuva
na kra`ba, gi navela nekoi zemji - kako na primer Danska - da donesat
zakoni so koi se kaznuva takvata nebre`nost. Vo ovaa smisla Funer
(Fooner, 1967) se povikuva na kriminalnite statistiki na SAD koi
poka`uvaat deka vo dva od pet slu~ai na kra`bi na vozila kontaktot
vo niv bil vklu~en ili klu~evite bile ostaveni vo kolata, i deka vo
eden od tri slu~ai kradcite se vovlekle niz vrata ili niz prozorot
koi bile ostaveni otvoreni. 922
921
Midenddorff, W. Konvencionalni i novi kriminalitet, JRKKP, Beograd,
1979/1, str. 10.
922
Fattah, E. A. op. cit. str. 633.
517

518
2.3. Kra`bi na umetni~ki dela
1. Relativno ponovi oblici se i kra`bite na site vidovi umetni~ki
dela koi obi~no se vr{at od strana na organizirani grupi, no i
od strana na poedinci i toa prete`no od privatni zbirki, crkvi i muzeji,
no, i od site drugi mesta kade {to tie dela i predmeti mo`at da
se najdat (biblioteki, antikvarnici), kako i pri nivnite izlo`bi i
aukcii ili nivniot nedovolno obezbeden prevoz za takva ili druga namena
sl.
Organiziranite oblici na ovoj vid kriminal ~esto se ostvaruvaat
na toj na~in {to golemi biznismeni sklu~uvaat dogovor so profesionalni
kradci pri {to im se poso~uvaat to~no opredeleni predmeti
{to treba da gi zbogatat nivnite kolekcii ili da im poslu`at za natamo{na
preproda`ba koja dostignuva desetkratno pogolema cena od
ona na {to ja isplatuvaat so toj dogovor. Spored odredeni procenki na
Me|unarodnata fondacija za umetni~ki istra`uvawa, korista od prometot
so umetni~ki predmeti go dostignuva vtoroto mesto, odnosno vedna{
po nezakonskata trgovija so droga. Toa e i sosema razbirlivo ako
se znae deka vo svetot sekoj den is~eznuvaat pove}e od 500 umetni~ki
dela.
Izvr{itelite na ovie dela glavno se obrazovani poedinci koi
imaat vrvno poznavawe od umetnosta i golema stru~ost za razlikuvawe
na orginalnite dela i nivnite kopii. Toa se lica, koi svoite akcii gi
podgotvuvaat dolgo i podrobno i so ogled deka poseduvaat najsovrena
oprema za izvr{uvawe na takvite kra`bi, deluvaat pretpazlivo i precizno.
Sepak, nivnata glavna prednos se sostoi vo toa {to dobro go poznavaat
crniot pazar, odnosno mestoto i liceto kade{to treba da se
obratat i da gi ponudat svoite uslugi ili ve}e ukradenite dela.
Za razlika od profesionalnite kradci, postojat i du}anski
kradci na umetni~ki predmeti. Toa se poedinci koi kradat od muzeji,
koi deluvaat na ist na~in kako i onie koi kradat pomali predmeti od
prodavnici koristej}i go nevnimanieto ili nedovolnata budnost vo
obezbeduvaweto na izlo`enite predmeti. Tie se ve{ti kradci koi deluvaat
brzo pri samiot akt, no i potoa - pri proda`bata na plenot. Tie
se spremni kako i profesionalcite da ograbat, privatni ku}i, rezidencii,
muzeji i crkvi. Napa|aat sekade, no ne se premnogu izbirlivi, za-
{to obi~no ne ja znaat vistinskata vrednost na ukradenoto.
2. Vo funkcija na za{tita na umetni~kite dela i drugi antikviteti
(retki predmeti) koi se od izvonredno zna~ewe za sekoja dr`ava
kako del od nivnoto kulturno nasledstvo, vo ramkite na UNESKO se
doneseni pove}e Konvencii. Me|u niv e Konvencijata za merkite za
za{tita i spre~uvawe na nedozvolen uvoz i izvoz i prenos na kulturnoto
blago, spored koja sekoj predmet mora da ima potvrda deka e legalno
iznesen od zemjata od kade poteknuva.
3. Dosega{nite podatoci vo svetot poka`uvaat deka najpove}e

umetni~kite dela i drugi skapoceni predmeti se kradat od privatnite
zbirki na bogati kolekcionari, a potoa od crkvi i muzeji. Pritoa, naj~esto
se kradat umetni~ki predmeti izraboteni za potrebite na crkvite
i verskite obredi (skapoceni krstovi, kandila, pehari, ~a{i i sadovi,
reljefi i eksponati izraboteni od drvo, yvona, pa duri i kambani),
a potoa sleduvaat sliki na poznati likovni umetnici, stari i retki
knigi, rakopisi, arhivski spisi i geografski karti, skulpturi,
zlatni, srebreni i drugi kovani pari so numizmati~ka vrednost, razni
predemti od arheolo{ki iskopini (ra~no izraboteni no`evi, me~evi,
sabji, sekiri, karabini, kuburi, i drug vid na zastareno oru`je naj~esto
izraboteno ili ukraseno so skapocen materijal, prsteni, kruni,
odlikuvawa, sve}nici, vazni, anfori, skulpturi, ukrasni figuri, pogrebni
relikvii), ikoni, freski i vredni fotografii.
Zaradi ilustracija na objektot na dejstvieto i `rtvite na ovi
kra`bi }e poso~ime samo eden pokarakteristi~en primer koj voedno
uka`uva na ogromnite materijalni dobivki koi so niv se ostvaruvaat.
Taka, vo 1988 godina, od poznatiot holandski muzej "Krejler Miler,
kradcite odnele tri poznati sliki na Vinsent Van Gog ("Suvi son~ogledi,"
"Lu|e koi jadat kompiri" i "Trka~ka rabotilnica") od negoviot
predimpresionisti~ki period. Ovie platna ne bile osigurani so
ogled na stavot na Ministerstvoto za klutura deka toa e preskapo i
deka nema svrha da se osiguruvaat tolku poznati dela {to ednostavno
ne mo`at da se prodadat (?!). Tie sliki, od koi ednata e najdena, spored
procenka na stru~ni lica imaat vrednost od 55 milioni funti. Celta
na kradcite bila za ostanatite dve sliki od muzejot da se iznudi odredena
otkupnina. Takvata otkupnina me|utoa, bila samo najavena, a ne i
konkretizirana i ottoga{ im se gubi tragot na ovie sliki.
A deka kra`bite na umentni~ki predmeti stanaa ogromen biznis
poka`uvaat i podatocite na organizacijata koja se zanimava so
ovaa oblast: Me|unarodnata fondacija za umetni~ki istra`uvawa so
sedi{te vo Wujork. Taka na primer, vo 1982 godina, od strana na muzejite,
galeriite i kolekcionarite se prijaveni 2.981 kra`bi, a se pronajdeni
samo 283 na umetni~ki predmeti. Vo 1984, brojot na kra`bite
se zgolemi na 4.157, a brojot na pronajdenite predmeti opadna na 160.
Vo slednata, 1985 godina se ukradeni 6.373, a pronajdeni, sî na sî 347
predmeti. 923
4. Kra`bite na umetni~ki dela se vr{at od najrazli~ni motivi.
Tie, vo prv red se vr{at od ekonomski (lukrativni) pobudi, za{to so
nivna proda`ba naj~esto se doa|a do ogromna imotna korist. 924 Ukrade-
923
Navedeno spored Todorovi}, Milenko - Mi{o, Kra|a umetnina i za{tita
kulturnog blaga, Velemajstori za remek dela, 13 Maj, Beograd, 1989/5, str. 60.
924
Taka na primer, od muzejot Marmotan vo Pariz vo 1985, se ukradeni
devet sliki. Me|u niv se nao|a i slikata "Impresija, izgrejsonce," kako edno
od nizata platna na Klod Mone spored koi nastana slikarskiot pravec nare-
519

nite predmeti, naj~esto se smestuvaat vo nekoj privaten sef za, po
nekolku godini na aukcija (spored nekoi podatoci edna tretina od predmetite
na javnite licitacii poteknuvaat od kra`bi) ili od nekoja
prodavnica za antikviteti, da bidat prodadeni za besnoslovni sumi na
nekoj anonimen privaten kolekcionar, a ponekoga{ duri i na vladata
na dr`avata od kade poteknuvaat.
Vakvite kra`bi, me|utoa, mo`at da bidat izvr{eni i od intelektualni,
pa duri i od politi~ki pobudi. Kako primer, za kra`ba od
intelektualni motivi mo`e eklatentno da poslu`i kra`bata na poznatoto
delo Mona Liza na Leonardo da Vin~i od Luvr na 21 08. 1911.
Koga po dve godini be{e faten kradecot na ova delo Vin~enco Peru|a,
negovata izjava bila deka kra`bata ja izvr{il od patriotski pri~ini,
za{to smetal deka e poni`uvawe za Italija toa {to takvo remek-delo
se nao|a vo Francija. 925 Zanilmlivi se i slu~aite na kra`bi na umetni~ki
dela od politi~ki pri~ini. Taka, na primer, vo 1971 godina za
ukradenata slika na Vermer - "Qubovno pismo" vo Brisel, kradcite
pobarale 200 milioni franci kako otkupnina vo korist na begalcite
od Bengal.
Pri~inata za ovie kra`bi treba da se bara vo toa {to poseduvaweto
na antikviteti e na cena kako statusen simbol.
5. Najposle treba da se ima predvid deka golem del umetni~ki
predmeti is~eznale i sî u{te is~eznuvaat vo najrazli~ni voeni sudiri.
Od tie pri~ini po Vtorata svetska vojna se doneseni brojni konvencii
so koi se nastojuva da se regulira vra}aweto na tie predmeti. Rakovodeni
od principite na za{tita na kulturnite blaga vo slu~aj na
vooru`eni sudiri koi se postaveni vo Ha{kite konvencii od 1899 i
1907 i Va{ingtonskiot pakt (Roerich pact) od 15. 04. 1935, na 14. 05. 1954
vo Hag e potpi{ana Konvencijata za za{tita na kulturnite dobra vo
slu~aj na vooru`eni sudiri. 926 Me|utoa, i pokraj golemiot broj kon-
~en impresionizam. Za nejzinoto vra}awe od kradcite se pobarani 5 milioni
jeni.
925
Sli~en e primerot i so kra`bata na eden vreden rakopis na Astekite
od 17 vek, koja ja izvr{il novinarot Hoze Kasteneda od edna nacionalna
biblioteka vo Francija. Koga po dva meseci bil uapsen vrz osnova na me|unarodna
poternica vo Kankuna, toj izjavil deka deloto go storil so cel na Meksiko
da mu vrati del od nacionalno kulturno nasledstvo. I pokraj baraweto
na Francija, Kastaneda da i bide ekstradiran kako obi~en kradec, poradi
pritisokot na javnoto mislewe, novinarot kako nacionalen junak ostanal na
sloboda a rakopisot nikoga{ ne e vraten.
926
Konvencijata vleze vo sila na 7. 08. 1956, a me|u prvite be{e ratifikuvana
od porane{na Jugoslavija ("SL FNRJ," 1956/4). So Konvencijata e
opfatena za{tita na va`ni podvi`ni i nepodvi`ni predmeti za kulturata na
odreden narod, potoa zgradi ~ija glavna namena e vo niv da se ~uvaat i izlo`uvaat
takvite predmeti (a primer, muzeji, golemi biblioteki, arheolo{ki
520

vencii vo ovaa oblast, vra}aweto na umetni~kite predmeti ni najmalku
ne e ednostavno. Primerot so inicijativata na poznatata akterka
Melina Merkuri, jasno go poka`uva toa. Poznato e nejzinoto barawe
za vra}awe na anti~kite predmeti koi angliskiot diplomat Marbles
Elxin gi odnel od Akropolis vo London. Kako toga{en ambasador na
Anglija vo Turcija, Marbles uspeal da dobie od Turcija dozvola za
iznesuvawe na anti~ki skulpturi koi i denes namesto vo Grcija se nao|aat
Anglija. 927
6. Vo funkcija na suzbivaweto na ovoj kriminalitet denes se
formiraat specijalizirani agenti, pa i specijalni policiski odredi
vo pove}e zemji vo svetot. Nivnata zada~a u{te vo startot e mo{ne
slo`ena so ogled na toa {to ~estopati nedostasuvaat osnovnite informacii
vo ovaa oblast, a toa e deka e nedostasuva nekoe umetni~ko
delo. Nedostatokot na prijavi za kra`bata posledica na toa {to do
ukradenite umetni~ki predmeti, i samiot o{teten naj~esto do{ol na
somnitelen i nelegalen na~in, taka {to naj~esto ne mu ostanuva ni{to
drugo osven ednostavno da gi pre`ali.
2.4. Kra`bi vo stokovni ku}i
Kra`bite vo stokovni ku}i denes spa|a vo masovnite prestapi,
koi so mali isklu~oci glavno se vr{at od pripadnicite na poniskite
sloevi, a ~esto i od kleptomani.
Ulogata na `rtvata pri kra`bite vo stokovni ku}i e tolku
o~igledna {to edvaj deka vredi da se vlo`uva trud da bide obrabotena.
Golemite stokovni ku}i, a osobeno du}ani so samoposluga koi ja poznavaat
psihologijata na potro{uva~ite, smetaat so nedovolnoto isku{enie
na koe naveduva izlo`enata stoka vo raznite oddeli. Psihologijata
da se proba, da se dopre, da se vkusi - u{te pove}e pridonesuva kon
ovaa privle~nost, a izlo`enata stoka na toj na~in naveduva na isku{enie
ne samo kaj kupuva~ite tuku i kaj potencijalnite kradci. 928
skladi{ta, kako i zasolni{ta za takvi dobra vo slu~aj na sudir), kako i "centri
na spomenici" - takvi mesta kade{to se sobrani zna~itelen broj na kulturni
spomenici. Vidi: Andrassy, J. Me|unarodno pravo, [kolska knjiga, Zagreb,
1984, str. 586-587.
927
Isto taka, gra|anite na ostrovot Samotrak od severoisto~niot del
na Egejot, barat od Francija da im se vrati statuata od 2 vek p.n.e."Nika" (Pobeda)
koja se nao|a vo Luvr. Egipetskata vlada bara da í se vratat okolu 300
besnosloveno vrednite predmeti od nasledstvoto na lordot Karnervon koj vo
1922 godina gi odnel od piramidata na Tutenkamon.
928
Fattah, E. A. op. cit. str. 633.
521

522
2.5. Razbojni{tvo
Vo na{eto krivi~no zakonodavstvo razbojni{tvoto e pomesteno
me|u imotnite krivi~ni dela, me|utoa ednakvo mo`e da bide razgleduvano
i vo ramkite na nasilni~kiot kriminalitet, za{to pretstavuva
edna od najgrubite upotrebi na neovlastena fizi~ka ili psihi~ka
prisilba. 929 Toa e slo`eno krivi~no delo. Se sostoi od prisilba koja
mo`e da se vr{i so sila ili zakana deka neposredno }e se napadne na
`ivotot i teloto i protivpravno ozdemawe na podvi`ni predmeti poradi
postignuvawe na protivpravana imotna korist, za sebe ili za
drug.
Najop{to zemeno razbojni{tvoto mo`e da se posmatra kako: 1 0
uli~no razbojnio{tvo, 2 0 razbojni{tvo sprema lica koi imaat dopir
so pari, 3 0 razbojni{tvo vo domot na `rtvata i 4 0 razbojni{tvo vo
avtomobili.
1 0 Uli~noto razbojni{tvo pretstavuva najprimitiven i istovremeno
najrasprostranet vid na vr{ewe na ova delo. Ovde storitelite
naj~esto ja koristat prilikata koja im se uka`ala, no i pridonesuva~koto
povedenie na samata `rtva. Vo ovie slu~ai storitelot na deloto
naj~esto prethodno konzumiral alkohol so `rtvata vo nekoja kafeana,
stapil vo podolg kontakt so nea, ili se rabotelo za slu~ajno i
lesno sklu~eno prijatelstvo pod vlijanie na alkohol po {to `rtvata
bila sledena, napadnata i í bile odzemeni site pari.
2 0 Razbojni{tvo sprema lica koi imaat dopir so pari obi~no se
vr{i vrz prodava~i, sopstvenici na menuva~nici, blagajnici na firmi,
rabotnici na benzinski pumpi i sl. Razbojnicite ja ~ekaat svojata
`rtva na nekoe osameno mesto ili na ulica, obi~no po zavr{uvawe na
nivnoto rabotno vreme koga tie ja nosat dnevna zarabotuva~ka, mese-
~nata plata na rabotnicite i sl. So nekolku udari so race ili tvrdi
predmeti ili so zakana so oru`je go sovladuvaat otporot na `rtvata i
odzemaj}i im gi parite brzo se odale~uvaat. Vakvite razbojnici obi-
~no deluvaat individualno, a nivnite `rtvi naj~esto se lica od `enski
pol. Deloto sekoga{ e odnapred planirano taka {to vo slu~aj na
poglolem otpor i opasnost da bidat fateni, razbojnicite se spremni
da izvr{at i ubistvo. Pri napadot naj~esto se maskiraat.
3 0 Razbojni{tvata vo stan ili ku}a na `rtvata obi~no se vr{at
od strana na lica koi gi karakterizira pogolema re{itelnost da dojdat
do pogolema suma pari, zlato ili drugi skapocenosti. Deloto e
sekoga{ odnapred planirano i naso~eno samo kon `rtvata za koja si-
929
Vo ovaa smisla Kajzer, za razbojni{tvoto zboruva kaj nasilni~kiot
kriminalitet, istaknuvajki deka se raboti za zlotorstvo koe {to, pokraj
iznudata i zemeweto na zalo`nici, denes posebno go privlekuva vnimanieto
kako indikator za pravoto i poredokot, merka za stepenot na sigurnosta na
gra|anite. Kajzer, G. op. cit. str. 336.

gurno se znae deka vo toj moment ima pogolema suma pari. Golemata re-
{itelnost da se dojde do plenot se gleda vo toa {to razbojnicite koi
vo ovoj slu~aj obi~no deluvaat vo grupa zadol`itelno so sebe nosat
oru`je (kaj nas ~esto se slu~uva toa oru`je da bide duri i la`no: pi{-
tol - igra~ka i sl.) i spored povredite koi í se nanesuvaat na `rtvata -
naj~esto te{ki telesni povredi, no i odzemawe na nivniot `ivot.
Koga se raboti za odnapred neplanirano ili nedovolno isplanirano
razbojni{tvo, naj~esti `rtvi se stari i nemo}ni lica. Storiteli na
ovie dela mo`at da bidat la`ni ili vistinski zanaet~ii koi nudat razni
uslugi (popravki na roletni, fri`ideri, montirawe na "{pionki"
i sl), akviziteri, sobira~i na dobrotvorni prilozi, pita~i i sl.
Dokolku nasetat deka `rtvata e sama, a pokraj toa i `ena, lesno se
re{avaat za izvr{uvawe na deloto.
4 0 Razbojni{tvata vo vozila se relativno ponov vid krivi~ni
dela vo na{ata sredina. @rtvite na ovie dela mo`at da bidat od najrazli~en
vid. Takvi se, na primer, qubovni parovi vo parkirani avtomobili
koi svojata aktivnost ja narekuvaat "pauza za doru~ek," drug
pat se raboti za avtostoperi ili voza~ite koi primile avtostoper,
ili pak za taksisti. Elementot na iznenaduvaweto i zakanata kaj ovie
dela ima zna~ajna uloga.
Izvr{itelite na site vidovi razbojni{tva naj~esto se pomladi
lica na vozrast do 25 godini i od ma{ki pol. @enite re~isi i da ne se
javuvaat kako izvriteli na ovie dela. Vo ovaa kategorija na storiteli
retki se specijalni recidivisti. Deloto e karakteristi~no za gradskite
sredini. ^esti se zdru`uvawata na pove}e lica za izvr{uvawe
na deloto i pritoa, po~esto se upotrebuva prisilba odo{to zakana. 930
V. STOPANSKI (EKONOMSKI) KRIMINALITET
1. Vo vrska so opredeluvaweto na poimot na stopanskiot kriminalitet
kako krivi~nopravna i osobeno kako kriminolo{ka kategorija
postojat najrazli~ni sfa}awa koi se razlikuvaat od zemja do zemja. 931
Vo ovoj pogled ne postojat vooedna~eni stojali{ta nitu me|u teoreti~arite
od edno isto dr`avno podra~je. Edna{, toa se site kriminalni
povedenija koi se realiziraat vo stopanstvoto voop{to, drug pat
toa se kaznivi povedenija so koi se popre~uvaat normalnite tekovi na
stopanskiot `ivot, tret pat se raboti samo za prestapi koi se vr{at
vo op{testveniot, odnosno dr`avniot stopanski sektor i najposle,
najtesnoto sfa}awe na stopanskiot kriminalitet se odnesuva samo na
930
Za sli~ni karakteristiki na razbojnicite, Ibid, str. 338-339.
931
Vo ovaa smisla podrobno: Angeleski, M. Krivi~nopravno i kriminolo{ko
definirawe na poimot stopanski kriminalitet vo visokorazvienite
zemji, Bezbednost, Skopje, 1990/1, str. 241-254 i Materijali za VI Me|unaroden
kongres za krivi~no pravo, Rim, 1953.
523

krivi~nite dela protiv stopanstvoto opfateni so katalogot na inkriminaciite
so pozitivniot krivi~en zakonik. Najgolemiot broj teoreti~ari
sepak smetaat deka krivi~nite dela od stopanskiot kriminalitet
se vo neposredna vrska so stopanskoto pravo, odnosno deka so
nivnoto inkriminirawe se obezbeduva ispolnuvaweto na propisite od
oblasta na stopanskoto zakonodavstvo. Tie propisi se odnesuvaat na
ekonomskite odnosi. Pritoa, nekoi od niv smetaat deka delata od ovoj
vid se onie povedenija na fizi~kite lica koi predizvikuvaat opasnost
i im nanesuvaat {teta na op{testvenata i ekonomskata politika na
edna zemja, drugi smetaat deka se raboti za napad na organizacijata i
funkcioniraweto na stopanskiot sistem na zemjata, a postoi i sfa}awe
koe preovladuva na germanskoto jazi~no podra~je, spored koe stopasnkiot
zlostor se karakterizira so povreda na nadindividualnite (socijalni)
pravni dobra na stopanskiot `ivot. 932
Vo na{ata praktika e odoma}eno sfa}aweto zasnovano vrz krivi~nopravnata
klasifikacija na materijalnoto krivi~no pravo spored
koe pod stopanski kriminalitet se podrazbiraat onie povedenija
so koi se napa|a stopanskiot sistem na Republika Makedonija, a koi se
inkriminirani vo Glava XXV (krivi~ni dela protiv javnite finansii,
platniot promet i stopanstvoto), del od krivi~nite dela od glava
XXX (krivi~ni dela protiv slu`benata dol`nost), pa duri i del od
krivi~nite dela od glava XXI (krivi~ni dela protiv zdravjeto na lu-
|eto) i glava XVII ( krivi~ni dela protiv rabotnite odnosi) od KZ. 933
2. Povrzanosta na stopanskiot i organiziraniot kriminalitet
e evidentna so ogled deka se raboti za negativno odnesuvawe na mo}nite,
ili vo najmala raka, barem na onie lica koi imaat privilegirani
pozicii vo op{testvoto. Preduslov da se izvr{i koja bilo forma na
nekoe ekonomsko krivi~no delo e mo`nosta za pristap do instrumentot
ili pak uka`anata {ansa koja mo`e da bide soodvetno iskoristena.
Vo praktikata ovaa postojano }e gi ograni~uva onie lica koi
mo`at da bidat sposobni za izvr{uvawe na takvi krivi~ni dela. Na
primer, preduslov za izvr{uvawe na krivi~no delo od "vnatre{noto
rabotewe" e liceto da bide vnatre{no ili pak vo sostojba da vlijae
vrz vnatre{noto lice. 934
3. Stopanskiot kriminalitet opfa}a brojni izvonredno {tetni
povedenija koi se karakteriziraat so golem broj storiteli, rafinirani
na~ini na izvr{uvawe, golemata temna brojka i re~isi nesogledivote
posledici. Ottamu, kako {to pravilno zabele`uva eden
avtor, statisti~kite evidenvcii pretstavuvaat samo "rezultat na neu-
932
Kajzer, G. op. cit. str. 381
933
Taka, Kambovski, V. op. cit. str. 350
934
Rajder, B. A. K. Finansiskiot svet vo opasnost: opasnostite od
organiziraniot kriminalitet, pereweto na pari i korupcijata, Bezbednost,
Skopje, 1994/3, str. 437.
524

me{nosta i lo{ata se}a na onie koi se otkrieni i za koi se uspealo da
se doka`e" takvoto povedenie. Spored nekoi procenki, samo 10-15% od
stopanskite zlostorstva se evidentiraat vo policiskite i sudskite
statistiki vo razvienite zemji vo koi borbata za sopstveniot uspeh e i
borba za neuspeh na drugiot, a od toa samo nezna~itelen broj se presuduvaat.
935
Me|u pojavnite formi na stopanskiot kriminalitet spored
svojata za~estenost i {tetnost se izdvojuvaat: razni malverzacii vo
nadvore{no-trgovskite i bankarskite dejnosti so kr{ewe na propiste
na delovnosta, devizniot i kreditno-monetarniot sistem na zamjata,
nedozvolena trgovija so pogolemi koli~estva na akcizni stoki (nafta,
kafe, cigari, alkohol, i sl.), zloupotrebite na slu`benata polo`ba,
falsifikat na slu`bena isprava, dano~no zatajuvawe, ponevera, finansiski
izmami, predizvikuvawe na ste~aj, kako posledica na stopanski
kriminal i kako oblik na prikrivawe na stopasnki kriminal, 936 subvencioni
izmami i kreditni izmami, izigruvawe na propisite od dano-
~niot sistem, zloupotreba na sistemot na izvozni subvencii vo trgovijata
so `ivotni produkti, povredi vo konkurencijata vo slobodni i me-
{oviti stopanski firmi, izmama, izigruvawe na doverbata, potkup,
lihvarstvo, 937 falsifikuvawe na pari, dogovarawe na nezakonski provizii
i izbegnuvawe na nivno prijavuvawe i sl. 938
Navedenite kriminalni dejnosti se ostvaruvaat so dobro pozna-
935
Vidi: Horvati}, @. op. cit. str. 89.
936
Za toa podrobno: @nidari}-Kranjc, A. Novi oblici kriminaliteta u privredi
u vezi sa transformacijom dru{tvene svojine ({tetnost, po~inioci i kontrola), JRKKP,
Beograd, 1990/4, str. 446-46.
937
"Izmamata, izigruvaweto na doverbata, potkupuvaweto ili lihvarstvoto,
koga se gonat kako stopanski delikti, imaat pogolem broj oddelni slu-
~ai i o{teteni, pogolemi imotni {teti, povrzani so ste~ajni postapki za poramnuvawe,
kaki i pokompleksni kombinacii na zakonski bitija na kaznivi
dela." Kajzer, G. op. cit. str. 384.
938
Spored Lemp (Lampe) stopanskite kaznivi dela mo`at da se pomestat
vo ~etiri grupi: 1 0 delikti protiv bankarstvoto i berzanstvoto, protiv
kreditnoto stopanstvo, osiguritelnoto stopanstvo, op{tata sloboda na konkurencija,
snabduvaweto, vklu~uvaj}i go izigruvaweto doverba i deliktite na
insolventnost, kako i povredite na avtorski prava i pravata na stokovni znaci,
2 0 zatajuvawe danok i pridones, carinskite delikti kako i subvenciona
izmama, povlastuvawe i potkup, 3 0 ogre{uvawe protiv za{titata na mladinata
i zakoniot za za{tita na trudot, kako i protiv pravoto na socijalno osiguruvawe,
falsifikuvawe na `ivotni produkti i stoki, kako i potro{uva~ki
i ekolo{ki delikti i, 4 0 izmamata i lihvarstvoto. Vo ~etvrtata grupa slu~ai
najsilno doa|aat do izraz individualnite za{titni interesi, dodeka trite
drugi grupi se karakteriziraat predimno so nadindividualni ili op{ti domeni
na za{tita. Kajzer, G. op. cit. str. 382- 383.
525

ti tehniki kako {to se: zaklu~uvawe i realizacija na {tetni dogovori
za uvoz na investiciona oprema, kupuvawe na zastarena oprema ili nejzin
uvoz zaradi povtoren izvoz, izigruvawe na re`imot na uvoz i povreda
na carinskite propisi kaj tn. "lon" zdelki vo nadvore{no trgovskiot
promet, 939 izigruvawe na me|unarodni licitacii, so vklu~uvawe
na posredni~ko i menaxersko povedenie vo delovni odnosi kade {to
toa ne e potrebno, so neto~no prika`uvawe na potekloto, vidot, vrednosta,
kvalitetot, kvantitetot ili te`inata na stokite pri nejziniot
uvoz i izvoz (na primer, uvozot na oprema se deklarira kako uvoz na surovini
i repromaterijali ili uvozot na ma{ini - kako rezervni delovi),
prika`uvawe na fiktiven izvoz, fiktivni transformacii na
op{testveniot imot, so namerno doveduvawe na preprijatijata pod ste-
~aj, so nedozvoleni transakcii me|u privatni i dr`avni preprijatija,
so izigruvawe na propisite pri zaedni~ki vlo`uvawa vo zemjata i vo
stranstvo, so namaluvawe na vrednosta na dr`avniot imot i negovo
prelevawe vo privatni race, nedozvoleni finansiski transakcii vo
platniot promet. Vo posledno vreme, osobeno kaj nas, mo{ne e karakteristi~no
povlastuvaweto i potkupot kako prethodno ili pridru`no
dejstvo kaj te{kite kaznivi stopanski dela. So ovie povedenija se napa|aat
nositelite na funkcii {to se zanimavaat so dodeluvawe na koncesii
i so nadzor po dodeluvaweto na koncesiite. U`ivatelite na
ovie koncesii ~esto se rodnini ili bliski prijateli na tie funkcioneri,
ili pak preprijatija koi ja finansirale kampawata na politi-
~kata partija koja e na vlast, odnosno koi so javnata vlast stojat vo
bliski delovni odnosi. Seto toa pretstavuvaat tipi~ni dela na zloupotreba
na mo}ta.
4. Edna od najsu{testvenite karakteristiki na stopanskiot
kriminalitet se sostoi vo slo`enosta i pove}ezna~ajnosta na negovite
pri~ini. Tie pri~ini se nao|aat vo delikatnata povrzanost na objektivno-subjektivni
i organizaciono-institucionalni okolnosti i pojavi.
Od slo`enosta na nivnite pojavni oblici, proizleguva i nivnata
op{ta slo`enost kako op{testvena pojava. Se raboti za mnogu `ilav
kriminalitet koj gi sledi op{testvenite procesi i koj neprestano
izrasnuva od niv nao|aj}i vo nivnite protivre~osti jadro za svojata
939
Kaj tn. "lon" zdelki ili dorabotki se podrazbira vr{ewe uslugi vo
nadvore{no-trgovskiot promet. Su{tinata na dorabotkite se sostoi vo toa
{to doma{noto preprijatie privremeno uvezuva nekoja stoka zaradi nejzina
dorabotka ili prerabotka za potem, taa ista stoka da mu ja izveze na stranskiot
partner. Nedozvolenite dejstvija vo ovaa oblast se sostojat vo toa {to
privremniot uvoz se pretvora vo definitiven uvoz: stokata se plasira kako
svoja na doma{niot pazar, a so redoven izvoz na doma{na stoka se vr{i razdol`uvawe.
So toa se izbegnuva izmiruvaweto na redovnite carinski dava-
~ki.
526

eprodukcija. 940
5. Trgnuvaj}i ottamu deka stopanskiot kriminalitet e eden od
najslo`enite pojavi so koi se zanimava kriminologijata, brojni avtori
uka`uvaat na posebno zna~ewe na negativni posledici koi mo`at da
se sogleduvaat od ekonomski, politi~ki, socijalni, pravni i eti~ki
aspekt.
Vo taa smisla se veli deka stopanskiot kriminalitet go naru-
{uva pravilnoto odvivawe na stopanskite odnosi i funkcioniraweto
na stopanskite procesi, kako i realizacijata na stopanskite aktivnosti,
941 i neposredno ja podriva stabilnosta na op{testvoto. Brojnite
malverzacii i kriminalni dejnosti, osobeno onie od najte`ok vid koi
se odnesuvaat na delovnite odnosi so stranstvo, ostvaruvaat negativno
vlijanie vrz platniot bilans i stokovnite tekovi, ja smaluvaat mo`nosta
za plasman na doma{nite proizvodi, go zasiluvaat odlevaweto
na akumulacijata od zemjata so osnivawe na "crni fondovi" i na privatni
firmi so dr`avni sredstva, gi pottiknuvaat faktorite na inflacijata
so nekontrolirano zadol`uvawe na stopanstvoto vo stranstvo,
go naru{uvaat ugledot na zemjata i na trgovskite dru{tva so kr{eweto
na normite na delovniot moral. 942
Stopanskiot kriminalitet natamu doveduva do politi~ka i socijalna
nestabilnost, a vo ekstremni slu~ai i do pojava na op{to nezadovolstvo
vo pogled na kompetentnosta na rakovodnite profili i funkcioniraweto
na vlasta kako i vo op{testvoto vo celost. Takvata nedoverba
od svoja strana stanuva primer i pri~ina za natamo{no sledewe
na negativni odnesuvawa vo ovaa oblast.
Socijalnite posledici (vo potesna smisla) na stopanskiot
kriminalite vo prv red se vidlivi vo okolnostite {to predizvikuvaat
sekakvo otu|uvawe na trudot, sekakva eksploatacija, sekakvo prelevawe
na vi{okot na trudot vo korist na subjektot {to ne go sozdal ili
soobrazno na op{testvenite normi po nekoj drug osnov ne mu pripa-
|a. 943 Negativnite posledici vrz pravniot poredok i pravniot sistem
se manifestiraat vo nivnoto neprimenuvawe, nepo~ituvaweto na pravnite
normi, naru{uvaweto na nivniot avtoritet i nivnata neefikasnost.
I kone~no, stopanskiot kriminalitet kako atak vrz op{tiot
razvoj na op{testvoto ostvaruva golemo negativno vlijae i vrz op{tata
moralnta svest na gra|anite.
940
Pihler, S. Prilog prou~avanju op{tih osobenosti privrednog kriminaliteta,
Na{a zakonitost, Zagreb, 1079/1, str. 32.
941
Ibid, str. 32.
942
Aganovi}, E. Neke karakteristike privrednog kriminaliteta kao degresivnog
faktora dru{tveno-ekonomskog razvoja, Pravna misao, Sarajevo, 1979/7-8, str.
82.
943
Ibid, str. 34.
527

Inaku, so postojnite pokazateli te{ko mo`e da se utvrdi visinata
i te`inata na ovie posledici vo pari~en ili nekoj drug vid. Toa
proizleguva ottamu {to statisti~kite pokazateli za materijalnata
{teta se necelosni, za{to ja opfa}aat samo direktnata i sudski utvrdenata
{teta, a pokraj toa se i neprecizni, za{to go umno`uvaat iznosot
na {tetata vo site situacii na sou~esni{tvo, ottamu {to kaj nas
edinica za sledewe na kriminalitetot e storitelot na deloto.
6. Izvr{itelite na ovie dela naj~esto se: odgovorni i ovlasteni
rabotnici na oddelni dr`avni organi i slu`bi, licata {to se
nao|aat na odgovorni funkcii vo stopanstvoto (sopstvenici na privatni
preprijatija, direktori na op{testveni i me{oviti firmi i sopstvenicina
privatni {tedilnici i menuva~nici), kako i prodava~i vo
trgovskite firmi, smetkovoditeli, blagajnici i drugi rabotnici vo
smetkovodstvoto, kao i inspektori i carinski rabotnici.
Storitelot na ovie dela, veli Midendorf, vo najgolem broj slu-
~ai e dobro integriran, ne se nao|a nadvor od op{testvoto, tuku vo
nego ~esto ima duri i visoka socijalna polo`ba. Vo delovniot `ivot
toj samo ponekoga{ se odnesuva ne~esno, ponekoga{ gi preminuva granicite
na ne~esnosta, a brojnite zadol`enija gi vr{i normalno i ~esno.
Ottamu, izvr{itelot na stopansko krivi~no delo se narekuva i
lice koe e na granicata na moralot. Toj se odnesuva spored izrekata:
"Dozvoleno e ona {to ne e izre~no zabraneto", ili spored na~eloto:
"Na mu{terijata nikoga{ ne smee da mu se ka`e nevistina, me|utoa
nema potreba nitu da mu se ka`e vistinata". 944
7. Koga e vo pra{awe suzbivaweto na ovoj kriminalitet ne
mo`e da se prenebregne vistinata deka se raboti za pojava {to mo{ne
retko se goni. U{te Erazmo Roterdamski (Erasmus von Roterdam) rekol:
"Onoj koj ukrade pari~ka odi na gubili{te. Onoj pak, koj vr{i pronevera,
koj preku monopol, preku razni interesi i so iljada drugi razli-
~ni mahinacii prisvojuva ogromni sumi na pari, se vbrojuva me|u uglednite
lu|e." Ili, kako {to rekol golemiot angliski pistel Bernard
[o (B. Shaw): "Ako nekoj ukrade eden leb, }e odi vo zatvor; ako ukrade
`elezara ima izgledi da dojde vo parlamentot." Toa ubavo go parafra-
944
Middendorff, W. op. cit. str. 12. Za li~nosta na storitelot na stopanskiot
kriminalitet, veli natamu istiot avtor, kriminolozite denes, od poznati
pri~ini malku znaat. Megren dijagnosticirel 48 storiteli na stopanski
prestapi i ustanovil deka ne postoi tipi~na li~nost na stopanskiot prestapnik
- deka li~nostite istovremeno sodr`at razli~ni obele`ja. Pogolemiot
broj od tie storiteli imale frustrira~ko detstvo, a go prekinale i
{koluvaweto i pokraj toa {to bile inteligentni; sakale brzo i bez maka da
dojdat do celata, nakratko - sakale uspehot da im padne od nebo. Mnogumina ne
bile sposobni da se vrzat za nekogo, tuku vo sebe sokrile silna agresija. Sredinata
vo koja {to `iveele vo najgolem broj slu~ai ja precenuvala nivnata
inteligencija.
528

zira i eden prestavnik na wujo{kata berza so zborovite: "Mnogu porizi~no
da se ukrade par~e leb vo vrednost od 10 centi, odo{to so izmama
da se prodavaat akcii vo vrednost od stotici milioni dolari. 945
VI. TURISTI^KI KRIMINALITET
1. Turizmot stana najmasovna op{testvena pojava na dene{ninata.
Kako aktiven odmor i rekreacija, 946 toj gi zafa}a site kategorii
na naselenieto, a osobeno pomladite lu|e koi ~uvstvuvaat potreba za
obnovuvawe na svoite telesni i du{evni sili. Ako odmorot i rekreacijata
se povrzani so promena na mestoto na prestojot, zboruvame za
turizam. Na toj na~in letniot i zimskiot odmor se pretvorija vo potreba,
koja po relativno mirniot period po Vtorata Svetska vojna i razvojot
na soobra}ajot, dobi nevideni razmeri koi se sostojat vo toa
{to milioni lu|e go menuvaat svoeto mesto na prestojuvawe vo potraga
po novi do`ivuvawa. Razvojot na soobra}ajot na turizmot istovremeno
mu dade pomobilen karakter, za{to turistite stanaa popodvi`ni i so
toa se steknaa so mo`nost za kratko vreme da posetuvaat pove}e mesta.
Mobilnosta na turizmot dovede do pojava i na vikend turizmot koj, so
ogled na natamo{noto rastewe na slobodnoto vreme, mu otvora
natamo{ni perspektivi za razvoj na turizmot kako na eden od dominantnite
sovremeni op{testveni fenomeni. 947
Razvojot na turizmot, koj ne ja odbegna ni na{ata zemja, nesomneno
ima niza pozitivni efekti. Me|utoa, ona {to ovde nî interesira
se negovite negativni efekti koi isto taka mo`at da bidat od najrazli~en
vid i da se odrazat kako na ekonomski, socijalen i kulturen
plan, taka i vrz moralnata i psiholo{kata sfera na turisti~kiot
kraj. Najlo{iot produkt na turizmot, sepak e pomesten na planot na
porastot na kriminalitetot koj se sostoi vo direkten napad ili zagrozuvawe
bilo na samite turisti i nivnite dobra ili na drugite op{-
testveni vrednosti i interesi. Stanuva zbor za kriminalitetot i razni
drugi negativni odnesuvawa {to go karakteriziraat turizmot i
pojavite vo vrska so nego. 948 Seto toa na najdobar na~in go potvrduva
945
Middendorff, W. op. cit. str. 12. Za prevencijata na ovoj kriminalitet
po{iroko, Sulejmanov, Z. Kriminalna politika, str. 424-426.
946
"Pod rekreacija obi~no se podrazbira zbir na site onie aktivnosti
so koi se obnovuvaat ili jaknat fizi~kite i psihi~kite soposobnosti na ~ovekot,
so toa {to toa pred sî se postignuva so odmor i razonoda. Samiot pak
izraz rekreacija koj poteknuva od latinskiot zbor recreare, zna~i da se osve`i,
oporavi, da se zabavuva, razonoduva. Cari}, A. Kriminalitet u vezi s turizmom,
JRKKP, Beograd, 1977/1, str. 66.
947
Vidi: ibid, str. 66
948
"Krminalitetot vo vrska so turizmot go so~inuvaat krivi~nite
dela koi vo turisti~kata sezona gi vr{at turistite ili se izvr{eni na {teta
529

soznanieto deka kriminalitetot e fenomen koj izvonredno brzo se
prilagoduva kako na izmenetite op{testveno ekonomski priliki vo
op{testvenoto taka i na uslovite na mestoto i vremeto.
2. Turizmot go sledat nekoi pojavi koi mu odat na raka na vr{eweto
na kriminalitetot, taka {to vo nivnoto postoewe delumno le`i
i odgovorot na pra{aweto zo{to so razvojot na turizmot raste i ovoj
vid na kriminalno odnesuvawe. Toa se pojavi koi go sledat turizmot i
istovremeno vlijaat na porastot na kriminalitetot kako i na borbata
protiv nego. Me|u niv nesomneno treba da se poso~at slednive okolnosti
i pojavi.
1 0 Ogromniot priliv na gosti, pove}ekratnoto zgolemuvawe na
soobra}ajot i zgolemenata stopanska aktivnost sozdavaat uslovi za koncentracija
na dvi`ewa od najrazli~en vid koi mu pogoduvaat na nezabele`anoto
manifestirawe na najrazli~ni kriminalni aktivnosti.
2 0 Turistite po pravilo so sebe nosat pogolemi iznosi na pari
i vredni predmeti, osobeno onie koi patuvaat so sopstveni vozila,
odo{to toa obi~no go pravat gra|anite. So samoto toa tie stanuvaat
posebno interesen objekt za napad od strana na kriminalcite, koi polesno
se re{avaat da posegnat po nivniot imot odo{to vo obi~ni priliki.
3 0 Smestuvawata vo kampovi, turisti~ki naselbi, pod {atori i
vo razni ugostitelko-hotelski objekti samo po sebe pru`a poslabi
uslovi za obezbeduvawe na imotot na turistite odo{to vo normalni
priliki. Blagodarejki im na tie okolnosti kriminalcite polesno doa|aat
do nivniot imot.
4 0 Na edno relativno malo podra~je vo period od nekolku meseci
doa|a do golem porast na naselenieto taka {to vo nekoi mesta brojot
na turistite i do tri pati go nadminuva brojot na postojanoto naselenie.
Taa okolnost ve}e sama po sebe pretstavuva kriminogen faktor
so ogled na empiriskite soznanija koi go potvrduvaat faktot deka gustinata
na naselenieto e eden od zna~ajnite uslovi za pojava na kriminalnite
odnesuvawa.
3. Vo fenomenolo{ka smisla turisti~kiot kriminalitet ne
pretstavuva homogena, tuku naprotiv mnogu heterogena kategorija na
krivi~ni dela. Teoriski gledano, golem broj na krivi~ni dela predvideni
vo krivi~niot zakonik mo`at da se pojavat kako turisti~ki krivi~ni
dela, pod uslov storitelot ili `rtvata da se javuvaat kako turisti.
So ogled na vakvata opredelba na subjektite za turisti~kiot kriminalitet
mo`e da se ka`e deka pretstavuva specifi~en kriminalitet
vo odnos na ostanatite vidovi na kriminalitetot. Imeno, dodeka
kaj ostanatite vidovi na kriminalitet kako kriterium za nivno formirawe
se zema posebniot vid na krivi~nite dela (politi~kata delinna
turistite, turisti~ko-ugostitelskite organizacii ili op{testvenite dobra
koi se koristat vo turizmot." Ibid. str. 72.
530

kvencija, ekonomskiot kriminalitet) ili pak statusot na storitelot
(maloletni~ka delinkvencija), kaj turisti~kiot kriminalitet su{tinsko
obele`je za negovoto odreduvawe e statustot turist bilo na stranata
na storitelot, ili na `rtvata.
Kaj turisti~kiot kriminalitet vo prv red se javuvaat golem
broj imotni krivi~ni dela koi se vr{at na {teta na turistite. Ovie
krivi~ni dela vo opredeleni podra~ja duri go nadminuvaat procentot
od 90%, taka {to samo ostatokot mu pripa|a na vr{eweto na ostanatite
krivi~ni dela vo vrska so turisti~kata sezona. Vakvata sostojba
se objasnuva so golemata koncentracija na imotot vo turisti~kite podra~ja.
Stanuva zbor za pari i golem broj drugi predmeti od vrednost
(luksuzni vozila, tehni~ka stoka, nakit, obleka i sl.) koi se nao|aat
re~isi sekade (na parkirali{ta, vo kampovi, na pla`a) naj~esto ostaveni
bez soodveten nadzor i ottamu lesno pretstavuvaat objekt na napadi.
Ottamu, me|u ovie dela se najprisutni raznite vidovi kra`bi.
Vo ramkite na ovoj kriminalitet se prisutni i krivi~nite
dela zagrozuvawe na soobra}ajot, seksualnite prestapi, i vo ne{to
pomal ovem krivi~nite dela protiv `ivotot i teloto kako i nekoi
drugi dela.
Pokraj neodminlivite klasi~ni krivi~ni dela, vo ekot na turisti~kata
sezona denes se sre}avaat i nekoi novi, dosega pomalku poznati
kriminalni povedenija koi na turisti~kiot kriminalitet mu
davaat specifi~no obele`je. Me|u niv treba da se pomestat kra`bite
na kulturno umetni~kite dobra, uni{tuvawe na arheolo{ki nao|ali-
{ta, {umskite po`ari, hotelski izmami, falsifikuvawe i rasturawe
na stranska valuta, la`ni ~ekovi i kreditni karti~ki, kako i trgovija
so opojni drogi. Naj~estite napadi na kulturnoto blago se sostojat vo
kra`bi na sliki, ikoni i drugi umetni~ki predmeti koi obi~no se
vr{at od neobezbedeni ili slabo obezbedeni crkvi, muzei i galerii.
[umskite po`ari naj~esto se doveduvaat vo vrska so izletni~kite
pro{etki i nebre`nosta na qubopitnite turisti, no, i so umisleni subverzivni
aktivnosti ili pak, so nelojalnata konkurenicija na drugi
turisti~ki zemji. Hotelskite izmami se delo na poedinci koi svojot
odmor sakaat da go pominat bez kakvi i da e tro{oci so koristewe na
la`ni ili ukradeni ~ekovi i kreditni karti~ki, pa duri i so obi~no
begstvo od turisti~kite objekti.
4. Od karakterot na ovie dela i drugite okolnosti vo vrska so
turizmot zna~ajno e da se spomne i toa deka kaj ovoj kriminalitet e mo-
{ne golema i temnata brojka. Pri~inite za toa se nao|aat ne samo vo
golemata koncentracija na lu|e i nivnata mobilnost koi doveduvaat do
smaleni mo`nosti za vr{ewe na redoven nadzor i kontrola od strana
na organite na javnata bezbednost, tuku vo golem del i vo pasivnosta na
`rtvite koi od brojni pri~ini ne gi prijavuvaat krivi~nite dela.
Neznaeweto na jazikot, bagatelnosta na deloto, nedoverbata vo efikanosta
na progonot, kako i nesakaweto da se izlo`uvaat na promeni
531

vo vrska utvrdeniot plan na prestojot i da si go rasipat ve}e naru{enoto
raspolo`enie, se samo del od pri~inite za takviot odnos.
5. [to se odnesuva do izvr{itelite na ovoj vid kriminalni
odnesuvawa, pokraj prigodnite (slu~ajni) izvr{iteli na krivi~ni dela,
949 me|u niv se nao|aat i pogolem broj profesionalni prestapnici.
Tie pristignuvaat od site krai{ta na zemjata, planski i organizirano
vr{at prete`no imotni krivi~ni dela i, {to e osobeno karakteresti-
~no, me|u niv ima i golem broj na maloletnici. Toa se obi~no lica koi
pottikanati od razni pobudi (avanturizam, 950 streme` za provod, begawe
od roditelite poradi neuspeh vo u~ili{teto) vo turisti~kite mesta
doa|aat bez dovolno sredstva. Mnogumina od niv se mnogu podvi`ni
i ~estopati samo vo tekot na eden den se slu~uva da izvr{at krivi~ni
dela vo pove}e odale~eni mesta. Ukradenite predmeti gi prodavaat vo
drugi podra~ja. Ne e redok i slu~ajot pritoa da se poslu`at so ukradeni
vozila koi, zaradi izbegnuvawe na potragata, ponekoga{ gi menuvaat
so drugi, isto taka ukradeni vozila.
6. @rtvite na turisti~kiot imoten kriminalitet po~esto se
stranski odo{to doma{ni turisti, naj~esto ma{ki lica od pomlada
vozrast, po svojata materijalna polo`ba im pripa|aat na sredniot sloj
na naselenieto. So ogled na obrazovanieto stranskite turisti obi~no
se so zavr{eno vi{e ili visoko, a doma{nite turisti so sredno obrazovanie.
Na odmor doa|aat po~esto vo sopstven aran`man odo{to preku
razni turisti~ki agencii i glavno se smesteni vo privaten smestu-
949
Toa se obi~no primarni prestapnici koi krivi~noto delo go vr{at
poradi stek na nadvore{ni okolnosti i poradi specifi~nite priliki koi
vladeat za vreme na turisti~kata sezona. Izvr{enoto krivi~no delo e zna~i
"situacionen prestap", na ~ie izvr{uvawe ponekoga{ mu pogoduva i samata
`rtva koja isto taka mo`e da bide turist. Za pojavata na ovie krivi~ni dela
~esto pridonesuva i u`ivaweto na alkohol za vreme na odmorot, poslobodnoto
odnesuvawe na turistite vo sredinata vo koja tie se anonimni, ili `elbata
za zabava, za provod ili da se do`ivee nekoja avantura. Vakvite prestapnici
vr{at soobra}ajni krivi~ni dela, potoa nekoi vidovi na imotni krivi~ni
dela, so nevnimanie predizvikuvaat {umski po`ari. Poretko se javuvaat kako
izvr{iteli na krivi~ni dela povreda na ugledot na dr`avata ili na nejzini
pretstavnici (isklu~itelno stranski turisti). Ibid. str. 79-80.
950
Ne~esnosta e ~esto edna forma na avantura. Voop{to zemeno nie go
obeshrabruvame avanturisti~kiot duh na mladosta. Toa e eden vid komar vo
koj poradi nedostig na pari vlogovite se: op{testvenata polo`ba, sre}ata i
nesre}ata na mladite. Sfa}aweto "se ili ni{to", "bogat ili obesen" ~estopati
se zadr`uva i po mladosta. Bezobyirnosta mo`e da ostane da `ivee i natamu
bilo vo oblik na bezobyirno vozewe bilo vo drugi oblici na lekomislen
`ivot, "na iskoristuvawe na {ansata." Hentig, H. op. cit. str. 233-234.
532

vawe (doma{nite turisti) odnosno vo kampovi (stranskite turisti). 951
7. Glavniot akcent vo pogled na suzbivaweto na ovoj vid kriminalitet
se stava vrz prezemaweto pogolem broj aktivnosti vrz preventiven
plan. 952 VII. PROFESIONALEN KRIMINALITET
Pod profesionalen kriminalitet se podrazbiraat onie krivi-
~ni dela {to gi vr{at profesionalni kriminalci kako svoe postojano
zanimawe. Ili, kako {to veli Eliot, profesionalniot kriminalitet
e "biznis," na~in na steknuvawe pari so u~estvuvawe vo dejnosti
{to zakonot izre~no gi zabranuva. Toa e to~no koga profesionalniot
zlostornik }e ograbi banka ili koga so izmama }e li{i nastavni~ka
od nejzinata te{ko steknata za{teda nudejki í akcii ne nepostoen rudnik
na zlato, ili koga ubiec za odredena cena go ubiva soperni~kiot
gangster. Site ovie krivi~ni dela se vr{at poradi materijalna korist
i pretstavuvaat samo sredstva naso~eni kon taa cel. 953 Na takvite
zlostornici krivi~noto delo im slu`i kako glaven izvor na izdr`uvawe.
954 Tie, po pravilo, se specijalizitraat za vr{ewe samo na
opredeleni krivi~ni dela pri {to poka`uvaat posebna ume{nost. Pri
izvr{uvaweto na krivi~nite dela {to naj~esto gi vr{at planirano,
poka`uvaat golema prostorna mobilnost i istrajnost. Karakternite
crti na ovie lica uka`uvaat i na toa deka, so ogled na toa {to kaj niv
se izgradeni i vkoreneti naviki i sklonosti za kriminalno odnesuvawe,
se raboti za poedinci koi ne ~uvstvuvaat gri`a na sovest i ne se
kajat za izvr{enoto delo.
Profesionalnite kriminalci mo`at da se delat spored razli-
~ni kriteriumi. Tie mo`at da bidat "gazdi" ili "krupni yverki" ili
pak obi~ni lu|e koi u~estvuvaat vo podzemnite dejnosti, ili pak, ve-
{ti tehni~ari, kako vo slu~aj na falsifikatorite, ili surovi vooru-
`ani lu|e, kako vo slu~aj na gangsterite. 955 Site tie lica po pravilo
pribegnuvaat kon vr{ewe na razni vidovi izmami, falsifikati,
organizirani kra`bi i razbojni{tva, organiziran komar i prostitucija,
kidnapirawa i drugi aktivnosti od koi se izvlekuva golema materijalna
korist.
951
Podrobno: Cari}, A. Turisti `rtve imovinskih krivi~nih dela, Knji`evni
krug i Pravni fakultet u Splitu, Split, 1986.
952
Vidi: Cari}, A i dr. Turisti~ki kriminalitet i njegova prevencija, Pravni fakultet
u Splitu, Split, 1981. i Cari}, A. Uloga `rtve u turisti~kom kriminalitetu,
JRKKP, 1991/1, str. 5-19.
953
Eliot, M. op. cit. str. 116.
954
"Profesionalen prestapnik mo`e da se nare~e sekoj onoj koj se izdr`uva
vr{ejki zabraneti dejnosti." Ibid, str. 113.
955
Vidi: ibid, str. 113.
533

I kone~no, ona {to za nas ovde e najsu{testveno, e deka profesionalniot
kriminalitet vo najgolem del e organiziran kriminalitet,
a profesionalnite kriminalci - organizirani prestapnici koi
naj~esto gi sre}avame kaj klasi~niot organiziran kriminalitet no, i
kaj kriminalitetot na "belite jaki," korupcijata, narkokriminalitetot
i pereweto pari i izmamite.
1 ORGANIZIRAN KRIMINALITET
1. Vo opredeluvaweto na poimot na organiziraniot kriminalitet
vo literaturata egzistiraat dva pristapi. Spored prviot, po{irok
pristap, ovde stanuva zbor za dejnost na kriminalnite organizacii.
Spored vtoriot, potesen pristap za postoeweto na ovoj kriminalitet
ne e dovolno samo postoeweto na kriminalna organizacija (organizaciona
dimenzija), 956 tuku i niza drugi uslovi kako {to se:
da se raboti za organizirana dejnost od stopanski vid (kriminalna
korporacija),
da postoi upotreba na nasilstvo za za~uvuvawe na pozicijata na
prioritet ili monopol, poradi {irewe na profitot, no i za finansirawe
na ubistva so cel za spre~uvawe na primena na pravoto ili donesuvawe
na politi~ki odluki koi gi zagrozuvaat, i
korupcija na policiskata, sudkata i politi~ko-izvr{nata vlast.
957
Spored Kajzer, ovie uslovi mora da se ne{to po{iroki, odnosno
mora da postoi i:
trajno zdru`uvawe na pove}e lica kako solidarna, profitno
organizirana interesna zaednica,
organizaciona struktura {to od edna strana ja karakterizira
krut stil na rakovodewe, disciplina na ~lenovite, no i gri`a za nivnata
bezbednost, ili, od druga strana, mre`a od storiteli na kaznivi
dela so labav stil na rakovodewe,
postapuvawe spored plan i podelba na trudot,
povrzuvawe na legalnite so ilegalni raboti, vo soobraznost so
soodvetni potrebi na naselenieto, kriminalno iskoristuvawe na li-
~nite i delovnite vrski ("connections"),
fleksibilna zlostorni~ka tehnologija i bogat izbor na zlostorni~ki
metodi (od eksploatacija, zakani, uceni, nasilstvo, prisilna
za{tita, teror sî do aktivno potkupuvawe), pri {to nasilstvoto
sprema lica otstapuva vo polza na pritisok od sekakov vid,
svesno iskoristuvawe na infrastrukturata (radio-telefonski-
956
Za osnovnite elementi na organizirani grupi: 1 0 specifi~na namena
ili funkcija, 2 0 vlast (avtoritet), 3 0 uslovi na priem vo grupata i 4 0 ime i
drugi znaci na raspoznavawe, vidi: Gori~ar, J. op. cit, str. 305-308.
957
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 161.
534

te vrski, telefonot i me|unarodnite transporetni sredstva, kako i
internacionalnost i podvi`nost.
Zalu~okot {to se izvlekuva e sekoga{ deka organiziraniot
kriminal se razlikuva od tradicionalnite formi na grupniot kriminalitet,
kako {to se bandite ili kriminalnite zdru`enija spored postoeweto
na pove}e od tri od nabroenite obele`ja. 958
2. Organiziraniot kriminalitet ne poznava nikakvi granici.
Kriminalnite organizacii od ovoj vid nastojuvaat da se vgradat vo postojniot
sistem i instituciite {to ve}e ostvaruvaat nekakva po pravilo
stopanska dejnost. Ovie organizacii ostvaruvaat razni formi na
vlijanie za vo svoi race da gi imaat lu|eto od dr`avnite organi i
institucii nadle`ni za davawe na opredeleni dozvoli, koi ja vodat
stopankata politika i re{avaat za pokrupni stopanski zdelki. Toa go
pravat na toj na~in {to vgraduvaat svoi lu|e vo najvisokite organi na
vlasta, so korumpirawe na va`ni funkcioneri.
Vo sovremeni uslovi zagrozenosta od ovoj izrazito opasen kriminalitet
e na mo{ne visoko nivo vo site sferi na op{testveniot
`ivot i re~isi nema zemja koja ne e inficirana od negovite raznovidni
pojavni oblici. Negovite u~esnici, slu`ej}i se so site sredstva: od
onie {to dobivaat privid na legalnost, pa se do otvoreni uceni, zakani,
podkup, politi~ki i drugi vrski so osobena svirepost, bezobyirnost
i violentnost vr{at najrazli~ni zlostorstva koi im nanesuvaat
ogromni i nepopravlivi {teti na konkretnite op{testva i me|unarodnata
zaednica vo celost. 959 Poradi internacionalniot karakter izrazenata
podvi`nost i fleksibilnost vo pronao|aweto na novi metodi
na deluvawe ~esto ostanuvaat nepoznati za organite na progonot, a
onie {to se poznati, te{ko e i da se nabrojat, a kamoli da se dolovat.
Ona {to e poznato e deka vo razli~ni regionalni podra~ja caruva {vercot
i trgovijata so opojni drogi i oru`je; kra`ba i trgovija so umetni~ki
predmeti; iznuduvawe pari zaradi za{tita koja ne e barana
958
Kajzer, G. op. cit. str. 194. Sporedi: Fr~kovski, Q, Me|unarodna pravna
reakcija protiv organiziraniot kriminal, Bezbednost, Skopje, 1995/1,
str. 5-6.
959
"Podzemnite gangsterski organizacii vo svoite aktivnosti se slu-
`at so site sredstva - so potkupuvawe, zakana, zastra{uvawe, so politi~ki
vrski, samo da gi postignat svoite celi i da go popre~at funkcioniraweto na
zakonskite mehanizmi. Tie ~esto se dogovaraat i vodat koordinirani akcii
protiv silite na organiziranoto op{testvo. Me|utoa, zdru`enijata na organiziraniot
zlostor, isto taka me|u sebe ~esto vodat soperni~ka borba koja
ponekoga{ zavr{uva so ubistva i drugi najte{ki krivi~ni dela. Vo literaturata
se zboruva za povremeni vistinski voeni epizodi me|u niv, za upotreba
na bombi, ma{inski pu{ki i drugi sredstva za nasilstvo. Milutinovi}, M. op.
cit. str. 237 i Pravni leksikon, drugo izdanje, Savremena administracija, 1970. str.
732.
535

(reketirawe); posreduvawe pri vrabotuvawe so obvrska za izdvojuvawe
na del od zarabotuva~kata za organizacijata; ilegalni igri na sre}a i
izmami pri komar, podveduvawe, prostitucija i trgovija so lu|e; korupcija;
iskoristuvawe na dano~ni razliki odnosno carinski diferencii;
trgovija so hartii od vrednost, osiguritelni izmami, ilegalno
vseluvawe na stranci; trgovija so radioaktivni materii i iznesuvawe
na radioaktiven otpad; {verc so zlato, nakit, cigari i alkohol; falsifikuvawe
na pari i ispravi; investicioni izmami; subvencioni izmami
i nepla}awe na dava~ki; perewe na pari; ilegalen transfer na tehnologija;
kra`ba, prenesuvawe preku granica i prodavawe na skapi
avtomobili; profesionalno provaluvawe vo stanovi; provaluvawe vo
banki na podatoci i kompjuterski kriminalitet; manipulacija so stoka
na pristani{ta; kontrola na sindikatite; promet so nedvi`nosti;
distribucija na razni stoki; dr`ewe na barovi, picerii, taverni i restorani;
ubivawe po pora~ka za pari; organizirawe bankroti; organizirawe
na teroristi~ki akcii, finansirawe na vojni i voeni pu~evi;
trgovija so novoroden~iwa, trgovija so delovi od ~ovekovoto telo
zaradi transplatacija; najrazli~ni izmami vo stopanstvoto, zloupotreba
na penziski fondovi, lihvarstvo, pornografija i prostitucija,
itn. Me|u novite za~esteni vidovi na organiziran kriminalitet vo
sovremeni uslovi glavno se pomestuvaat: koristeweto nelegalni skladi{ta
za otpadoci, transport na visokotoksi~ni materii, trgovija so
nestandardni i zabraneti grade`ni materijali, nelegalna trgovija so
egzoti~ni `ivotni i so ukradeni umetni~ki predmeti. Pritoa se
tvrdi, deka brojot na organiziranite grupi vo svetot od den na den zna-
~itelno se zgolemuva. Taka, na primer, vo literaturata se smeta deka
samo na Sicilija ima 184 mafija{ki klanovi so vkupno 3.200 ~lenovi.
Takvata fenomenologija i zagri`uva~kiot porast na organiziraniot
kriminalitet go svrtuva vnimanieto kon utvrduvawe na negovata
etiologija. Vo tie ramki bez somnenie se potvrduva tezata deka korenite
na kriminalitetot le`at vo karakterot na op{testveno ekonomskata
struktura, vo otu|enosta na ~ovekot, vo materijalnite i duhovnite
uslovi na `ivot i individualnata potreba i orientacija potrebite
i problemite da se zadovoluvaat i razre{uvaat so nedozvoleni
sredstva. Neposrednite etiolo{ki faktori sepak treba da se baraat
vo sferata na brzite socijalni promeni i promenite vo ekonomskite i
politi~kite odnosi, kako i vo interakciskite odnosi i vrski na globalno
nivo: migraciite, komunikaciite, transportot, finansiskite
tekovi itn. 960 Na porastot na organiziraniot kriminal osobeno mu pogoduvaat
i faktorite {to se vo neposredna vrska so pazarot i funk-
960
Kambovski, V. Pravnata dr`ava i organiziraniot kriminal, Nau~en
proekt: Konstituirawe na Republika Makedonija kako moderna pravna
dr`ava. Tema: Pravnata dr`ava i organiziraniot kriminal, Praven fakultet,
Skopje, 1996, str. 16.
536

cioniraweto na dr`avata. Slabosta vo funkcioniraweto na dr`avata,
pak vo osnova proizleguva od prevlasta na politikata nad pravoto, od
nefunkcioniraweto na pravnata dr`ava i nepo~ituvaweto na na~eloto
na zakonitosta. 961 Ona {to me|utoa e karakteristi~no za Republika
Makedonija, kako i za site drugi zemji vo tranzicija, se nao|a vo komplementarnoto
dejstvo i na dopolnitelnite kriminogeni faktori povrzani
so toj proces. Transformacijata na op{testveno-ekonomskite
odnosi dovede do socijalno raslojuvawe, so zgolemena nevrabotenost,
vlo{eni i nesigurni uslovi na `ivot i intencija na opredeleni socijalni
i politi~ki grupi i sloevi za zafa}awe na dominantna ekonomska
i politi~ka pozicija vo novonastanatite op{testveni okolnosti.
Seto toa nu`no se po~ustvuva vo zabaveno funkcionirawe na dr`avnite
organi i institucii, vo nepo~ituvawe na zakonitosta, vo gubewe
na me|usebna tolerancija i manifestirawe na takvi aktivnosti vo koi
silen zamav ostvaruvaat potkupot, zakanite i onie modeli koi vo profitot
i zbogatuvaweto gledaat dominantna aktuelizacija na modernite
vrednosti. 962
So dru|i zborovi, nagloto stapuvawe vo uslovi na komercijalizacija
na me|u~ove~kite odnosi i vo Republika Makedonija go aktuelizira
pra{aweto na postoeweto i obemot na organiziraniot kriminalitet.
Po~etnoto tvrdewe od strana na nekoi teoreti~ari deka
kaj nas organiziraniot kriminalitet nepostoi, 963 brzo ja demantira surovata
stvarnost. Pojavata na reketot, podmetnuvaweto eksplozivni
napravi, trgovijata so droga i oru`je, pojavata na piramidalni {tedilnici,
{vercot so nafta, cigari i drugi stoki, postoeweto na "siva
ekonomija," malverzaciite vo finansiskoto i bankarskoto rabotewe i
nekolkute organizirani ubistva, dovedoa kon potrezveni rasuduvawa.
Navedenite i drugi posredni i neposredni parametri i indikatori za
opredeleni dano~ni zatajuvawa, carinewe na stokite, podatocite za
brojot na firmite i ste~aite uka`aa na potrebnata serioznost vo pristapot
kon ona {to so sigurnost }e se razviva ako ne se prezemat pravovremeni
preventivni i represivni ~ekori. 964
3. Koga stanuva zbor za vidovite i organizacijata na kriminalnite
grupi od ovoj vid, voobi~aeno se naveduva tradicionalniot mo-
961
Ibid, str. 17.
962
Vidi: ibid, str. 20
963
Vo pogled na organiziraniot kriminalitet nekoi na{i avtori se
odnesuvaa noevski: ona {to ne sakaa da go vidat, tvrdea deka ne postoi. Vo situacija
koga od dvaesetite godini na XX vek, kaj nas ne samo {to se pojavi,
tuku vedna{ po~na i drasti~no da se {iri ovoj oblik na kriminalno odnesuvawe,
tie gi negiraa uka`uvawata na odelni prakti~ari koi neposredno gi sogleduvaa
sostojbite vo ovaa oblast i diletantski izjavuvaa deka kaj nas postojat
samo "grupi na ka~aci".
964
Vidi: Kambovski, op. cit. str. 20
537

del na italijanskata mafija (Sicilian Mafija) i nejzinata amerikanska
filijala Koza Nostra (Cosa Nostra). Denes, me|u najpoznatite kriminalni
organizacii se pomesteni i japonskata grupa "Borukudan" sostaven
od pove}e grupi me|u koi se nao|a poznatata "Jakuza", kako i "Jamaku~i
- Gumi," "Sumijopi Kai" i "Inagava Kai." Vo Italija pokraj navedenata
sicilijanka Mafija egzistiraat i kalabriskata "Nadrangeta"
(N'drangheta), napolitanskata "Kamora" (Cammorra), i apulijanskata
"Sakra Korona Unita" (Nuova Sacra Corona Unita). Na kineskoto podra-
~je deluvaat Kineski Trijadi (Chinese Taiad Societies), a spored svoite
zlodela poznati se i Kolumbiskite karteli me|u koi se izdvojuvaat
"Medelinskiot" (Meddelin Cartel) i kartalot "Kali".
Osnovni organizacioni edinici na mafijata pretstavuvaat semejstvata
(familia) struktuirani na na~in koj potsetuva na srednovekovnite
op{testva. Na vrvot na organizacijata se nao|a voda~ nare~en
Kapo (Capo), Bos (Boss) ili Padre (Padre), koj ima svoj zamenik (Underboss).
Me|u glavniot i negoviot zamenik se nao|a sovetnik nare~en consigliere.
Sovetnikot pokraj sovetodavnata uloga ima zada~a da gi ostvaruva
kontaktite so nadvore{niot svet i da gi zastapuva interesite na
organizacijata. Neposredno pod zamenikot se nao|aat pove}e kapetani
(caporegima), od koi sekoj pod svoja komanda ima pove}e vojnici (soldati).
Vnatre{nite hierarhiski odnosi se postaveni na toj na~in {to kontaktite
se mo`ni samo me|u ~lenovite na sloevite koi se dopiraat {to
ima za cel odr`uvawe na tajnosta na organizacijata. Ottamu, otkrieniot
i faten vojnik naj~esto (duri i toa i da go saka) ne mo`e da otkrie
povisoka li~nost od strukturata na organizacijata, osven svojot
kapetan od kogo neposredno gi prima naredbite za vr{ewe na kriminalni
dejnosti. Otkrivaweto na zlostornicite od ovoj vid u{te pove-
}e e ote`nato poradi postoeweto na zakonot na mol~ewe (omerta) koj
mu se zakanuva so smrt na sekoj ~len na organizacijata {to }e go prekr{i
so otkrivaweto na bilo kakov podatok {to e naso~en protiv organizacijata.
Vo taa smisla deluva i celosnata integriranost na ~lenovite
vo semejstvata. Postoeweto na grupnite normi na solidarnost koi
vladeat vo niv i ottamu proizlezenoto ~uvstvo na za{titenost se zajaknati
i so garancijata {to im ja pru`a organizacijata deka }e se dobie
golema pomo{ dokolku nekoj bide li{en od sloboda. Glavnite usilbi
na zdru`enijata od organiziranot kriminalitet sepak se naso~eni kon
toa nivniot ~len da ne se pojavi pred organite na progonot. Toa se
obezbeduva so posredstvo na postapkata "zabo{otuvawe na slu~ajot"
(The Fix). Imeno, koga }e se slu~i da bide faten nekoj ~len na organizacijata,
taa najprvin se obiduva da go zabo{oti slu~ajot na toj na~in
{to }e gi potkupi policajcite, obvinitelite ili sudiite. Dokolku ne
se upee vo toa, sledniot ~ekor e organizirawe nivno fa}awe vo slu~ajni
ili namesteni kompromitira~ki situacii. Potoa, policijata,
obvinitelite ili sudiite go osloboduvaat prestapnikot poradi vetenata
kompenzacija deka nema da bidat obelodeneti nivnite tajni od
538

privatniot `ivot.
Ottamu, glavnite karakteristiki na organiziraniot kriminal
mo`at da se svedat na slednovo:
1 0 Kriminalnata organizacija ima traen karakter. Taa ne se sozdava
samo za izvr{uvawe na opredelen broj krivi~ni dela, nitu samo
na opredeleno vreme. Edna{ sozdadena, taa ima tendencija takva i da
ostane.
2 0 ^len na kriminalnata organizacija glavno se stanuva vrz
osnova na vrbuvawe ili so uceni, a mnogu retko dobrovolno. Obi~nite,
pa duri i profesionalnite kriminalci gi odbegnuvaat kriminalnite
organizacii i se ~uvaat od niv, za{to znaat deka ako edna{ stanat nivni
~lenovi toa ostanuvaat zasekoga{ ili }e bidat likvidirani.
3 0 Organizacijata e postavena na principi na hierarhiska subordinacija
i bezuslovna pokornost na poniskite od povisokite ~lenovi.
4 0 Orgaznizacijata go {titi sekoj svoj ~len kako pred sud i pred
drugite organi na vlasta, taka i od drugite kriminalni organizacii.
5 0 Vo sekoja organizacija postoi kaznen kodeks. Naj~esta kazna e
smrtnata kazna koja se izvr{uva vo slu~aj na predavstvo na policijata
ili na druga kriminalna organizacija, ili vo slu~aj koga postoi opasnost
do toa da dojde. Pokraj smrtnata kazna postojat i telesni kazni i
namaluvawe na prihodite.
6 0 Sekoj ~len na organizacijata prima redovna plata, a za "posebni
zaslugi" i posebeni honorari.
4. Dejnostite so koi se zanimavaat kriminalnite organizacii
se delat na onie {to se vr{at legalno i nelagalno.
Me|u nivnite nelegalnite aktivnosti glavno se pomesteni:
proizvodstvo i promet so narkotici, uceni i reketirawe, 965 korupcijata
i pereweto na pari.
Me|u legalnite aktivnosti se izdvojuvaat: organizairawe na
kockarnici, organizirana prostitucija, promet so nedvi`nosti, i dru-
965
"Sovremeniot reket go so~inuvaat 5-10 lu|e vo zavisnost od konkretnoto
pole na dejnost. Me|utoa, vo dvaesetite i triesetite godini od XX vek,
reketot bil mnogu pogolem i broel nekolku desetici, ili duri i nekolku stotini
~lenovi. Osnovniot metod na rabota na reketot e iznuda so upotreba na
fizi~ka sila. Od `rtvata se iznuduvaat pari. Dokolku `rtvata ne gi predade
parite sleduva pretepuvawe, ubistvo, uni{tuvawe na stokata ili na imotot,
kidnapirawe na ~lenovite na semejstvoto, podmetnuvawe na bombi, po`ari i
sl. Reketite kako oblici na kriminalitetot se poznati u{te od krajot na XIX
vek vo Wujork i ^ikago, me|utoa naglo se namno`ile i stanale forma na organiziran
kriminal vo Amerika duri po Prvata Svetska vojna, po voveduvaweto
na prohibicijata. Za "tatko" na moderniot reket se smeta pro~ueniot ~ika{ki
voda~ na podzemjeto, Al Kapone (Alphonse Capone)." Davidovi}, D. Kriminologija,
str. 46-47.
539

ga stoka (obleka, prehrambeni proizvodi i sl), ugostitelska dejnost
(dr`ewe na kafani, restorani i picerii), pornografska industrija,
pa duri i prozvodstvo na stoki koi nosat visok profit (obi~no cigari
i alkohol).
5. Na me|unarodno ramni{te vladite ja priznavaat okolnosta
deka vo sovremeniot svet na me|usebna zavisnost nitu edna dr`ava ne
mo`e samostojno da se odr`uva vo borbata protiv organiziraniot kriminalitet.
Od tie pri~ini zaradi suzbivawe na organiziraniot kriminalitet
najgolemiot broj dr`avi vo svetot prezemaat niza merki od
koi prioritetni se onie na me|unaroden i vnatre{en krivi~nopraven
plan.
1 0 Na me|unaroden plan poznati se nastojuvawata na Me|unardodnoto
zdru`enie na ON za prevencija i suzbivawe na kriminalitetot
koe na dva od svoite kongresi (petiot i sedmiot) gi usvoi Milanskiot
plan za akcija i tri rezolucii: za oganiziraniot kriminalitet, za
ilegalna trgovija so droga i za teroristi~kite krivi~ni dela.
Najva`niot ~ekor na ovoj plan sepak e napraven so donesuvaweto
na Konvencijata na ON protiv transnacionalniot organiziran
kriminalitet odobrena od Generalnoto sobranie na ON na 15 noemvri
2000, be{e otvorena za potpi{uvawe na konferencijata odr`ana na 12-
15 dekemvri 2000 godina vo Palermo (Italija) i na istata i pristapija
pove}e od 130 dr`avi. 966 Ovaa Konvencija, za koja so pravo se istaknuva
deka pretstavuva nov instrument vo sprotivstavuvaweto na transanacionalniot
organiziran kriminal, vleze vo sila otkako ja ratifikuva
40 dr`avi. Aneks na Konvencijata pretstavuvaat dva va`ni protokoli:
1 0 Protokolot za prevencija, suzbivawe i kaznuvawe na trgovijata so
lica, osobeno `eni i deca, i 2 0 Protokolot protiv krium~arewe na
migranti po kopnen, voden ili vozdu{en pat.
Konvencijata, koja e vtemelena vrz me|unarodnata sorabotka vo
ovaa oblast, e naso~ena protiv organiziranata trgovija so droga, oru-
`je, nuklearni materii, protiv trgovijata so lu|e za nivno ekonomsko
iskoristuvawe i prostitucija i krium~arewe na migranti, kako i protiv
korupcijata, izmami, perewe na pari i popre~uvaweto na pravdata.
So nea od dr`avite potpisni~ki se bara vo svoeto nacionalno zakonodavstvo
da gi inkriminiraat site formi na takviot organiziran kriminal,
da vostanovat odgovornost i za pravite lica, da ovozmo`at konfiskacija
i odzemawe na pridobivkite od site vidovi kriminalni
aktivnosti, 967 da gi pro{irat mo`nostite i da ja zabrzaat postapkata
966
Tekstot na ovaa Konvencija vo prevod na Prof. d-r T. Stojanovski
mo`e da se najde vo Zbirkata na me|unarodni dokumenti za borba protiv korupcijata,
Forum, Skopje, 2002, str. 142-184.
967
Spored Konvencijata dr`avata treba da gi konfiskuva prinosite
od organiziraniot kriminal, ili ako toa ne e mo`no, imotot vo istata protivrednost
so onaa steknata so kriminalnoto dejstvie.
540

za ekstradicija na nivnite storiteli, 968 da vospostavat soodvetna za{-
tita na svedocite protiv organiziranite kriminalni grupi, da ja zacvrstat
sorabotkata vo pronao|aweto i goneweto na osomni~enite i da
ja poddr`at prevencijata od organiziran kriminal kako na nacionalno
taka i na me|unarodno ramni{te. Konvencijata se gri`i i za obezbeduvawe
sredstva za zamjite koi imaat potreba od pomo{ za zaedni~ka
borba protiv transnacionalniot organiziran kriminal. Trgnuvaj}i od
toa deka usoglasuvaweto na nacionalnite zakoni e od re{ava~ko zna-
~ewe za efikasna borba, Konvencijata osobeno se fokusira na planot
na sprotivstavuvaweto na: 1 0 u~estvoto vo organizirani kriminalni
grupi, 2 0 pereweto na pari, 969 3 0 korupcijata i 4 0 popre~uvaweto na pravdata
(dejstvija koi vklu~uvaat upotreba na sila, zakana ili namera za
vlijanie vrz svedoci ili pak vrz pravosudnite slu`beni lica za sproveduvawe
na zakonite). 970 Nejzinata osnovna ideja i intencija e barem
na ovie ~etri ramni{ta da se obezbedi harmonizirawe na nacionalnite
zakoni, taka {to kriminalnite dejstvija storeni vo edna dr`ava vo
isto vreme }e pretstavuvaat kriminalni dejstvija i vo site drugi zemji.
Na toj na~in treba da se izbegne praktikata, so ednostavnoto preminuvawe
na dr`avnata granica, ekstradicija na golem broj opasni
kriminalci, da ostane re~isi nevozmo`na.
Zaradi ostvaruvawe na navedenite celi, poimot transnacionalen
kriminalitet e opredelen kako dejstvie {to e izvr{eno vo pove}e
dr`avi, ili ako e izvr{eno vo edna a kontrolirano od druga dr`ava,
od strana na kriminalna grupa koja dejstvuva vo nekolku dr`avi, ili
ako efektite na krivi~noto delo izvr{eno vo edna se prenesuvaat vo
druga dr`ava. Pod organizirana kriminalna grupa se podrazbira grupa
od tri ili pove}e ~lena koja egzistira odreden period i dejstvuva so
cel da izvr{i edno ili pove}e seriozni krivi~ni dela zaradi obezbe-
968
Za taa cel dr`avite ~lenki se obvrzani: 1 0 da gi identifikuvaat
krivi~nite dela sodr`ani vo Konvencijata kako ekstradibilni toga{ koga ne
postoi dogovor za ekstradicija so dr`avata vo koi se nao|a osomni~enoto
lice, 2 0 da ja zabrzaat procedurata za ekstradicijata, i 3 0 da go unapredat
sklu~uvaweto bilateralni i multilateralni dogovori vo koi }e bide predvidena
efikasna ekstradicijata za ovie dela. Zna~ajno e i toa {to Konvencijata
go oficijalizira na~eloto aut dedere, aut punire (~l. 16 st. 10).
969
Vo ovaa smisla Konvencijata gi obvrzuva zemjite potpisni~ki: 1 0 da
izgradat mehanizmi za kontrola na finansiskite institucii, kako i da gi
licenciraat i da go sledat nivnoto rabotewe, 2 0 da ja ograni~at tajnosta na
bankarskoto rabotewe so cel da se ovozmo`i i istra`uva pereweto na pari, 3 0
da gi zabranat anonimnite bankovi smetki ili smetki pod la`no ime, 4 0 da
izgradat finansiski informativni edinici zaradi sobirawe, analiza i davawe
informacii za potencialnoto perewe na pari i drugite vidovi finansiski
kriminal.
970
Vidi: ~l. 23 od Konvencijata.
541

duvawe finansiska ili materijalna korist. 971 Kon takvoto odnesuvawe
e priklu~eno organiziraweto, pottiknuvaweto ili pomagaweto vo izvr{uvawe
na seriozno krivi~no delo izvr{eno od organizirana od kriminalna
grupa. Seriozno krivi~no delo pak, e delo za koe e predvidena
kazna li{uvawe od sloboda od najmalku ~etiri godini.
Zaradi efikasno ostvaruvawe na postavenite zada~i so Konvencijata
se predvideni razni formi na zaemna sorabotka na dr`avite
potpisni~ki pri sobiraweto dokazi i razmena na informacii (obezbeduvawe
originali ili odobreni kopii od relevantni dokumenti i zapisi,
vklu~itelno i na bankovi, finansiki, korporaciski ili biznis
dokumenti i drugi pismeni dokazi, dozvola na svedo~ewe i drug vid
pravna pomo{ preku video vrski i drug vid moderni komunikacii). Konvencijata
obezbeduva za{tita na svedoci (~l. 24), i za{tita na
`rtvite od organiziraniot kriminal (~l. 25) no, za `al, i za{tita na
lica koi u~estvuvat ili u~estvuvale vo organizirani kriminalni
grupi preku izrekuvawe poblagi kazni, pa duri i imunitet od gonewe
(!?) za ostvaruvawe zna~ajna sorabotka vo istragata ili vo goneweto za
delo od nivnata oblast (~l. 26). Spored moe mislewe, ovde ne se raboti
za ni{to drugo, tuku za mehanizam na eklatantno cenkawe so pravdata
koj, vo dr`ava koja se dr`i do na~elata na pravnata dr`ava, po nikoja
cena ne treba nikoga{ da bide dopu{ten.
2 0 Na vnatre{en plan, SAD u{te vo 1970 godina go donese Organized
Crime Control Act. Po tie stapki, iako posporo nastojuvaat da odat
i drugite dr`avi.
6. Naporedno so inovaciite vo materijalnoto krivi~no pravo,
sovremenite formi na opasen kriminalitet koj naj~esto se vr{i na
organiziran na~in kakvi {to se terorizmot, trgovijata so droga, organiziraniot
ekonomski kriminalitet i korupcijata, predizvikaa i
opredeleni intervencii vo procesnoto zakonodavstvo, a osobeno vo
pogled na dozvolenite zakonski metodi i tehniki za otkrivawe na krivi~nite
dela (operativni pretkrivi~ni dejstvija) 972 koi mo`at da se
ozna~at kako vonredni ovlastuvawa na organite na otkrivawe, odnosno
istra`nite organi. Vo taa smisla se pro{iruvaat mo`nostite za prislu{kuvawe
i registrirawe na sodr`inata na telefonskite i drugite
elektronski i po{tenski komunikacii i pismeni pratki, ovozmo`uvawe
pristap kon bankarskite smetki i dokumentite za transver na po-
971
Pokraj ovoj poim Konvencijata operira i so poimot strukturirana
grupa koja se formira namerno za momentno izvr{uvawe na krivi~ni dela.
Nejzinite ~lenovi mora da imaat formalno definirani ulogi, kontinuitet
na ~lenstvoto ili razviena struktura. Vidi: ~l. 1 od Konvencijata.
972
Za toa pove}e kaj: Grop, V. Specijalni metodi na istraga vo borbata
protiv organiziraniot kriminalitet, Bezbednost, Skopje, 1995/1, str. 71-78. i
Knape, K. Nadnacionalni istra`ni tehniki - neophodnost vo idninata na te-
{kiot organiziran kriminalitet, Bezbednost, Skopje, 1996/1-2, str. 76-84.
542

golemi pari~ni sumi, tajno snimawe ili fotokopirawe na delovnata
dokumentacija, tajno vleguvawe vo delovni ili stanbeni prostorii
ili infiltrirawe na policiski agenti ili sorabotnici vo samite
kriminalni organizacii.
Vo funkcija na poefikasno pribirawe na dokazi za ovie specifi~ni
zlostorstva vo sovremni uslovi e karakteristi~na i pojavata na
prilagoduvawe na organizacionata struktura na policijata, javnite
obvinitelstva i sudovite na specifi~nite barawa vo ovaa oblast. Vo
taa smisla se pove}e e prisutna tendencijata kon specijalizacija i
osposobuvawe na posebni oddelenija (posebni slu`bi za suzbivawe na
terorizmot, organiziraniot ekonomski kriminali sl.) i kadri koi vo
prv red }e se orientiraat kon suzbivaweto na ovoj vid na kriminal. 973
Vo taa smisla intenzivno se razviva i koristi soodvetna me|unarodna
sorabotka kako i neposredna tehni~ka pomo{ na me|unarodni eksperti.
Vo ovaa oblast ne izostanuva i doslednoto sledewe na programite
i preporakite na me|unarodnite organizacii na planot na suzbivaweto
na site vidovi organiziran kriminalitet.
Vo odnos na suzbivaweto na organiziraniot kriminal vpe~atliva
e i tendencijata za formirawe razni formi na politi~ka kontrola
i koordinacija vo parlamentot i vladata koi imaat zada~a ne samo
da ja sledat efikasnosta na represivnite mehanizmi, tuku ednovremeno
i preventivno da gi naso~uvaat idnite aktivnosti so posredstvo na
posebni zakoni, 974 ili op{ti i posebi nacionalni programi za borba
protiv site vidovi organiziran kriminalitet ili samo so nekoi nego-
973
Vo ovaa smisla zaslu`eno mesto mu pripa|a na sozdavaweto na Evropskiot
dr`aven sovet ("EVROPOL"). "EVROPOL" e institucija na Evropskata
unija za borba protiv organiziraniot kriminalitet koja deluva od 1993
godina so sedi{te vo Hag. Osnovan e so [engenskata spogodba od 1985 i dogovorot
od Mastriht od 1992 godina. Zamislena e kako idna evropska policija
so primarna zada~a - borba protiv me|unarodniot organiziran kriminalitet
povrzan so droga i perewe pari (pronao|awe na mre`a na megunarodni kriminalni
organizacii vo ramkite na ~lenkite na Evropskata Unija spored primerot
na amerikanskata FBI). Vo svojata prva faza EVROPOL sli~no kako
INTERPOL treba da se gri`i za brza razmena na podatoci.
974
Me|u programite od preventiven karakter spa|aat zakonite za zadol`itelno
iska`uvawe na imotnata sostojba na funkcionerite pred i po nivnoto
nazna~uvawe na visoki dr`avni polo`bi (Estonija, Polska, Romanija,
Rusija), zakoni koi gi reguliraat dr`avnite nabavki (vidi: Zakon za javni nabavki,
"SV RM", 1998/26), zakoni koi obezbeduvaat poni{tuvawe na gra|anskopravni
dogovori zaklu~eni vrz osnova na korupcija, zakoni koi gi zgolemuvaat
stepenot na odgovornosta i etikata vo vr{eweto na slu`benite zada~i
na nositeliet na javni (osobeno na zakonodavnite, izvr{nite, kontrolnite i
pravosudnite funkcii) i ja inkriminiraat korupcijata osobeno vo komercijalnite
transakcii so stranski zemji.
543

vi poedine~ni oblici kako {to se narkokriminalitetot, korupcijata
i sl.
Fakt e me|utoa, deka zaradi postoeweto na mehanizmot na korumpiraweto
na nositelite na vlasta nositelite na organiziraniot kriminalitet
naj~esto se abolirani od krivi~noto gonewe. Od tie pri~ini,
kako i ottamu deka kriminalnite organizacii se infiltrirani vo
politi~kiot sistem i legalnata ekonomija, ovoj kriminalitet ostvaruva
ogromni negativni posledici vrz prirodata na socijalnite, ekonomskite,
politi~kite pa duri i vrz kulturnite odnosi na opredelena
zemja. Ottamu i borbata so ovoj kriminalitet e izvonredno te{ka i
makotrpna zada~a koja nalaga prezemawe na permanentni i trajni aktivnosti
na site ovlasteni faktori vo prv red na planot na suzbivaweto
na ovaa pojava.
7. [to se odnesuva na dosega{ni aktivnosti vo preventivnoto i
represivnoto suzbivawe na organiziraniot kriminalitet vo na{ata
zemja, treba da se istakne deka najprvin bea organizirani dve me|unarodni
sovetuvawa: prvoto vo sorabotka so Sovetot na Evropa na
tema "Usoglasenosta na pravilata {to se odnesuvat na organiziraniot
kriminalitet i pravnite propisi so koi se regulira krivi~noto gonewe,"
vo Ohrid na 9 i 10 maj 1996 godina i, vtoroto, na tema "Pravnata
dr`ava i organiziraniot kriminalitet" odr`ano vo Skopje na 14. 06.
1996 godina. Na ovie sovetuvawa, a podocna mnogu po~esto i vo stru~nata
literatura, bea zagatnati brojni aspekti na organiziraniot kriminalitet
i predlozi i soodvetni re{enija za bespo{tedna borba za
negovo suzbivawe. I pokraj specifi~nostite predopredeleni od regionalnite
uslovi i negovite fenomenolo{ki aspekti vo na{ata zemja,
na ova mesto nema posebno da se zadr`uvame vrz site aspekti, za{to vo
osnova se sli~ni so sredstvata i metodite {to vo toj pogled se koristat
nasekade vo svetot. Smetame me|utoa, deka vo taa smisla }e bide
dovolno ako navedeme deka kaj nas od noemvri 1996 godina vleze vo sila
nov moderen krivi~en zakonik vo koj se pomesteni brojni odredbi {to
se odnesuvaat na spre~uvaweto na organiziraniot kriminal. 975
975
Toa se odredbite pomesteni vo slednive ~lenovi: 68, 98, 99, 100, 123,
191, 210, 215, 216, 231, 232, 236, 237, 250, 251, 253, 254, 258, 273, 277, 278, 309, 310,
312, 313, 316, 357, 358, 359, 385, 386, 392, 394, 395, 396, 398, 402, 403, 428, 419 i 421.
So niv se inkriminiraat: odzemaweto na predmeti, osnovata i na~inot na odzemawe
na imotnata korist od poedinci i pravni lica, ubistvoto, posreduvawe
vo vr{ewe prostitucija, nedopu{teno presaduvawe delovi od ~ovekovoto
telo, neovlasteno proizvodstvo i pu{tawe vo promet opojni drogi, ovozmo`uvawe
na u`ivawe opojni drogi, neovlasteno pribavuvawe i raspolagawe so nuklearni
materii, vnesuvawe opasni materii vo zemjata, te{kata kra`ba, razbojni{tvo
i razbojni~ka kra`ba, osiguritelni izmami, prodirawe vo kompjuterski
sistemi, neovlasteno primawe podaroci, la`en ste~aj, iznuda, "perewe"
pari, nedozvolena trgovija, krium~arewe, ubistvo i grabnuvawe na pret-
544

Vladata na Republika Makedonija poka`a opredelen interes i
za normatiovno ureduvawe na borbata protiv trgovijata so droga, korupcijata
i pereweto pari. Vo taa smisla zboruva faktot deka vo juli
1996 godina od nejzina strana be{e donesena Programa za borba protiv
zloupotrebata i trgovijata so droga. 976 Vo soglasnost potrebata od
sproveduvaweto na Programata e formirana i Dr`avna me|uresorska
komisija za borba protiv nedozvolenoto proizvodstvo, trgovija i zloupotreba
na droga, koja, vo 1997 godina, od svoja strana donese i sopstvena
programa za kontrola na proizvodstvoto i prometot so drogi. 977
Od rabotata na ova komisija proizleze i inicijativata za donesuvawe
Zakon za kontrola na proizvodstvoto i prometot so narkoti~ni drogi,
psihotropni supstancii i prekurzori i za preventiva na zloupotrebata
na drogi i psihotropni supstancii. Navedeniot Zakon, me|utoa, do
denes ne e izraboten. Sledniot ~ekor vo nasoka na spre~uvawe na
stavnici od najvisokite dr`avni organi, oru`en bunt, terorizam, {piona`a,
primawe i davawe potkup, protivzakonito posreduvawe, u~estvo vo tolpa {to
}e izvr{i krivi~no delo, nasilstvo, dogovor za izvr{uvawe krivi~no delo,
zlostorni~ko zdru`enie, izrabotuvawe i nabavuvawe oru`je i sredstva nameneti
za izvr{uvawe na krivi~no delo, nedozvoleno dr`ewe na oru`je i rasprskuva~ki
materii, komar, nedozvoleno preminuvawe na dr`avna granica,
organizirawe na grupa i potka`uvawe na izvr{uvawe na genocid i voeni zlostorstva,
zasnovawe ropski odnosi i prevoz, na lica vo ropski odnos, me|unaroden
terorizam i zemawe zalo`nici.
976
Vidi: "SV RM, 1996/35." Programata vo sebe gi vklu~uva slednite
celi: 1 0 usoglasuvawe na legislativata so barawata na konvenciite na ON za
kontrola na drogata, 2 0 sozdavawe centralen informativen sistem za borba so
droga, 3 0 razvivawe programi za lekuvawe, rehabilitacija i op{testvena reintegracija
na korisnicite na droga vrz osnova na zgolemena participacija
na zaednicata, 4 0 osnovawe na mre`i od soveti na op{tinsko nivo so u~estvo
na lokalnata uprava, policijkata, sudstvoto, zdravstvoto, obrazovanieto, obrazovnite
organizacii i privatniot sektor vo pogled na formuliraweto na soodvetni
lokalni preventivni programi, 5 0 podobruvawe na operativnite sposobnosti
na agenciite za sproveduvawe na zakonot preku obuka i podobruvawe
na opremata i zgolemuvawe na participacijata na zaednicata vo preventivnite
programi i podigawe na javnata svest preku aktivno deluvawe na masovnite
mediumi.
977
Osnovnite celi na Programata se: 1 0 da ja namali pobaruva~kata za
drogi i psihotropni supstancii, 2 0 da go spre~i ilegalniot promet i proizvodstvoto
na drogi, psihotropni supstancii i prekurzori, i 3 0 da gi spre~i
i/ili namali negativnite pojavi {to se javuvaat vo vrska so proizvodstvoto,
prometot i upotrebata na drogi i psihotropni supstancii kako {to se: delinkvencija,
kriminal, neuspeh vo u~ili{teto, propa|awe na semejstvoto, voznemiruvawe
na gra|anite, popre~uvawe na nastavata, degradacija na `ivotnata
sredina, ekonomski zagubi i dr.
545

organiziraniot kriminalitet be{e donesuvaweto na Zakonot za
spre~uvawe na perewe pari. 978 Vo taa smisla treba da se izdvoi ratifikacijata
na Dogovorot za sorabotka vo prevencijata i borba protiv
prekugrani~niot kriminal 979 i sekako donesuvaweto na Zakonot za
spre~uvawe na korupcijata koj formalno vleze vo sila na 1. 03. 2002, a
su{tinski so formiraweto na antikorupciskata komisija vo noemvro
2002 godina.
Od mnogubrojnite drugi aktivnosti {to bea inicirani vo ovaa
sfera, zaslu`eno vnimanie ima i bezrezervnoto vklu~uvawe na na{ata
zemja vo dolgoro~nata zaedni~ka programa na Sovetot na Evropa,
Komisijata na Evropskata zaednica i PHARE protiv korupcijata i
organiziraniot kriminal vo zemjite vo tranzicija nare~ena "Oktopod."
Podednakvo vredno e da se spomne i odr`anata obuka na tema
"Prevencija na organiziraniot kriminal i korupcijata" pod zaedni~ko
pokrovitelstvo na Oddelot na ON za prevencija na kriminalot
i krivi~na pravda od Viena i UNPREDEP, {to be{e odr`ana vo
Skopje od 24 - 30 septemvri i od 13 - 17 oktomvri 1997 godina. I na
dvata sobiri bea istaknite pozitivni ocenki za dostignatite usilbi
na na{ata zemja vo suzbivaweto na kriminalitetot. Op{t zaklu~ok na
Evropskata komisija, Sovetot na Evropa i Oddelot za prevencija na
978
"SV RM," 2001/5.
979
Vidi: "SV RM," - Me|unarodni dogovori, 2000/16. So ovoj Dogovor e
formiran Regionalen centar na Jugoisto~na evropa za suzbivawe na prekugrani~en
kriminal (Southeast European Cooperative Initiative Regional Center
for Combating Transborder Crime - SECI) so sedi{te vo Bukure{t, ~ii celi se
suzbivawe na prekugrani~niot kriminal, davawe prilog kon eliminacija na
faktorite {to ostvaruvaat negativno vlijanie vrz ekonomskiot razvoj na
zemjite od regionot i sorabotka so relevantni me|unarodni organizacii. Za
taa cel SECI raboti spored preporakite na INTERPOL i Svetskata Carinska
organizacija. SECI go so~inuvaat: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarija,
Hrvatska, Grcija, Ungarija, Makedonija, Moldavija, Romanija, Jugoslavija,
Slovenija i Turcija. Organizacionata {ema na Centarot se sostoi od
Zaedni~ki komitet za sorabotka kako najvisoko telo sostaveno od pretstavnici
na Ministerstvata za finansii i vnatre{ni raboti na sekoja od ~lenkite,
so operativen oddel, praven oddel, administrativen oddel i sekretarijat.
Operativnata struktura na Centarot ja so~inuvaat po dva oficiri za
vrska (imenuvani od sekoja ~lenka od carinata i policijata), nacionalno
telo za koordinacija (osnovano vo sekoja od dr`avite ~lenki so zada~a da gi
selektira i dostavuva podatocite do oficirite za vrska) i operativni rabotni
grupi (specijalizirani za rabota na teren i davawe podatoci za Centarot).
Operativnite rabotni grupi se formirani za: trgovija so lu|e (Romanija),
stopanski kriminal (Hrvatska), trgovija so drogi (Bugarija), ukradeni
vozila (Ungarija), finansiski i kopjuterski kriminal (Makedonija) i
Carinska vrednost na stoki (Albanija).
546

kriminalot i krivi~nata pravda e "deka i pokraj site problemi so koi
se sudri na{ata zemja vo procesot na tranzicija, Republika
Makedonija postignala zna~itelen napredok vo svoite usilbi da im se
sprotivstavi na korupcijata i organiziraniot kriminal."
Me|utoa, mora da se priznae deka edno se usilbite, a sosema drugo
postignatite prakti~ni rezultati na ovoj plan koi ni od daleku ne
zadovoluvaat. So ogled deka vo slu~ajot na organiziraniot kriminalitet
se raboti na kompleksni pojavi koi baraat natamo{no deluvawe
{to vo celost }e go garantiraat uspehot vo borbata protiv ovaa internacionalno
zlo, od sostanokot vo Sofija (12 - 14 dekemvri 1996 godina)
i od seminarot vo Skopje proizlegoa i konkretni preporaki za natamo{na
akcija.
Vo interes na obezbeduvaweto vistinski rezultati vo ovaa
oblast nesomneno e deka treba da se podvle~at prioritetnite urgentni
oblasti od zna~ewe za natamo{no efikasno deluvawe so precizno i jasno
postavuvawe na celite i potrebnite sredstva za nivno ostvaruvawe.
Ottamu:
1 0 So cel da se podobri procenkata na korupcijata i organiziraniot
kriminal treba da se pravat usilbi za revidirawe na ve}e
postojnite postapki za sobirawe i analizirawe na podatoci, kako i na
politikata na podr{ka na istra`uvawata za otstranuvawe na voo~enite
nedostatoci vo pogled na dostapnosta na relevantni statisti~ki
podatoci i na (ne)informiranosta vo vistinskata priroda na problemite
vo zemjata.
2 0 So cel da se zgolemi svesta kaj javnosta za opasnosta od korupcijata
i organiziraniot kriminal treba da se pravat dopolnitelni
usilbi preku koordinirano deluvawe na mediumite da se podigne svesta
na javnosta za gorenavedenite problemi. Vo taa smisla se nastojuva
da se deluva osobeno vo sferata na: javnoto obrazovanie zaradi voveduvawe
obrazovni programi koi }e go zasilat sozdavaweto kultura za
po~ituvawe na moralnosta i legalitetot; sozdavawe na informativni
kanali za dobrovolno prijavuvawe na slu~ai na korupcija i organiziran
kriminal od strana na javnosta; za{tita na policiskite informatori.
3 0 So cel da se zasili prevencijata na korupcijata i organiziraniot
kriminal kako va`no nadopolnuvawe na represivnata politika
vo ovaa oblast, se poprisutno treba da bide nastojuvaweto da mu se
dade visok prioritet na primenata na Zakonot za spre~uvawe na korupcijata
so koj se vospostaveni standardi na odnesuvawe na upravata i
vrabotenite vo javnite slu`bi.
Vo funkcija na preventivnoto deluvawe treba da se gledat i
usilbite:
za izrabotka na programa za pravna, administrativna i kulturna
inicijativa za borba protiv korupcijata;
formirawe na me|unarodno telo za suzbivawe na korupcijata,
547

poostruvawe na kaznenata politika za opredeleni formi na korumptivno
odnesuvawe,
kadrovsko, materijalno-tehni~ko zajaknuvawe na slu`bata za
borba protiv organiziraniot kriminalitet vo Ministerstvoto za vnatre{ni
raboti, kako i sozdavawe mo`nosti za nivna specijalizacija i
usovr{uvawe vo zemjata i vo stranstvo,
vospostavuvawe procedura za konfiskacija na imot steknat
preku organiziran kriminal, korupcija i "perewe" pari,
razgleduvawe na mo`nosti za normativno ureduvawe na mo`nosta
za premestuvawe na tovarot na doka`uvawe vo pogled na odzemaweto
na imot kako rezultat od krivi~no gonewe na onie lica koi bile
osudeni za reket i sli~ni krivi~ni dela,
formirawe na finansiska policija so site neophodni, kadrovski
i materijalni resursi,
vospostavuvawe standardi za dobro upravuvawe i legitimno
trgovsko i finansisko rabotewe i razvivawe mehanizmi za sorabotka
na spre~uvawe na korupcijata.
4 0 So cel da se moderniziraat istra`nite sredstva na na~in
{to }e bide konzistenten so Evropskata konvencija za ~ovekovite prava
i osnovnite slobodi, Republika Makedonija mora da nastojuva vo nacionalnoto
zakonodavstvo da za`iveat odredbite za koristewe na dopolnitelni
specijalni istra`ni merki kako {to se: prislu{kuvawe
na telefon, elektronsko nabquduvawe, koristewe na anonimni informatori,
tajni agenti i tehniki na informirawe, sorabotka so svedoci
vklu~uvaj}i i porane{ni u~esnici vo kriminalni asocijacii.
Vo vrska so ovaa cel kako i zaradi sozdavawe poprikladni uslovi
za prijavuvawe na slu~ai za organizirawe na kriminal od po{irokata
javnost se nalo`uva i potrebata od za{tita na svedoci koi raspolagaat
so relevantni informacii. Vo taa smisla treba da se vlo`at
usilbi {to }e go usoglasi nacionalnoto zakonodavstvo so Programata
za akcija protiv korupcija uslovena od strana na Komitet na ministrite
na Sovetot na Evropa vo noemvri 1996 godina i so Rezolucijata
na Evropskiot sovet od noemvri 1995 godina za za{tita na svedocite
vo borbata protiv me|unarodno organiziraniot kriminal.
5 0 So cel da se intenzivira me|unarodnata sorabotka vo borbata
protiv organiziraniot kriminalitet potrebni se i intenzivni
~ekori da se prifati Evropskata konvencija za ekstradicija od 1957
godina (so dopolnitelniot protokol od 1978 godina), Evropskata konvencija
za me|usebna krivi~no-pravna pomo{ od 1959 godina (so dopolnitelniot
protokol od 1978 godina) i Konvencijata za "perewe" pari,
potraga i zaplenuvawe i konfiskacija na sredstva od kriminalot od
1990 godina, za nivna konkretna primena vo sekojdnevniot `ivot.
Vo soglasnost so toa se i usilbite za prakti~na reforma za
sproveduvawe na ovie me|unarodni konvencii. Vo taa smisla se te`nee
da se sozdade i efikasna pravna regulativa vo koja }e im se dade
548

opredelen prioritet na: odzemaweto na nelegalno steknati prihodi;
zgolemuvaweto na efikasnosta na postojnite metodi za me|unarodna
komunikacija i zgolemuvaweto na svesta kaj relevantnite pravni i
procesualni barawa.
So ogled na postojnite zgolemuvawa na stapkata na kriminalitetot
i faktot deka krivi~nite dela stanuvaat sî poseriozni, pokompleksni
i poprofesionalni i ottamu pretstavuvaat golema zakana vo
odnos na ~ovekovite prava i individualnite slobodi i natamu treba da
se vlo`uvaat konkretni usilbi i na planot na:
suzbivaweto na organiziraniot i drugite vidovi nasilen kriminal,
vklu~uvaj}i gi ubistvata, grabe`ite, kidnapirawata, teroristi~kite
dela i tn.,
finansiski ispituvawa, vklu~uvaj}i barawe, sorabotka od bankarskiot
i finansiskiot sistem,
ispituvawe i gonewe na slu~aj na korupcija vo javniot i privatniot
sektor,
zgolemuvawe na preventivni i represivni aktivnosti vo suzbivawe
na ekolo{kiot kriminal, kompjuterizmot i "tehnolo{kiot" kriminal
kako i na site drugi organizirani pojavni oblici na nedozvoleno
povedenie.
Zaradi uspe{no ostvaruvawe na navedenite prioritetni celi,
site usilbi {to gi pravi vo Republika Makedonija treba da se doveduvaat
vo funkcija na zgolemenata potreba od me|unarodna sorabotka i
toa ne samo so zemjite od Jugoisto~na Evropa tuku i so zemjite na Evropskata
Unija, kako i preku sozdavaweto vrski so me|unarodnite organizacii
i agencii kako {to se ON, INTERPOL, EVROPOL i drugi.
8. Predlozi i sugestii za natamo{no deluvawe. Osven za interesite
na poedinecot ili na institucijata kon koi se naso~eni, organiziraniot
kriminal i terorizmot sî pove}e pretstavuvaat seriozna
zakana i zagrozuvawe i za op{testvenata zaednica vo celina. Tokmu zatoa,
vospostavuvaweto i organizacionoto jaknewe na {irokiot spektar
na me|unarodnopravnite modaliteti na sorabotkata i zaedni~koto
nastapuvawe vo nivnoto spre~uvawe, pred me|unarodnata zaednica,
se nalo`uva kako edna od nespornite sovremeni potrebi.
Ottamu, vo vrska so unapreduvaweto na sorabotkata vo oblasta
na pravdata i borbata so organiziraniot kriminal treba da se stava
akcent vrz slednive konkretni predlozi i sugestii.
1 0 Od prioritetno zna~ewe e utvrduvaweto i usvojuvaweto na
me|unarodno prifatliva definicija na organiziraniot kriminalitet.
Takvata definicija e neophodno potrebna zaradi jasno vostanovuvawe
i prepoznavawe na pojavnite oblici na organiziraniot kriminalitet,
i vo taa smisla odbegnuvawe na site eventualni nedorazbirawa
koi vo startot mo`at da sozdadat pote{kotii vo ostvaruvaweto na
uspe{na sorabotka na toj plan. Potsetuvame deka pra{aweto za definirawe
na organiziraniot kriminal be{e diskutirano na Svetska-
549

ta ministerska konfenrencija za organiziran transnacionalen kriminal
vo Neapol od 21-23 noemvri 1994 godina.
2 0 Trgnuvaj}i od potrebata za iznao|awe posigurni sredstva vo
borbata protiv organiziraniot i drugite vidovi na osobeno opasen
kriminal, isto taka treba da se promovira pogolema me|unarodna sorabotka
{to bi mo`ela da se izvede na dve ramni{ta. Na prvoto ramni-
{te, bi mo`elo da egzistira me|unarodno koordinativno telo {to redovno
}e se sostanuva, a na vtoroto ramni{te, ad hoc rabotni tela {to
}e bidat mobilizirani za istra`uvawe na posebni slu~ai.
Me|unarodnoto koordinativno telo bi gi imalo slednive zada-
~i navedeni vo memorandum za razbirawe potpi{an me|u vladite na
vklue~nite dr`avi:
Vospostavuvawe celosna i efikasna razmena na informacii vo
vrska so prezemenite i dogovorenite aktivnosti na site vladi vo borbata
protiv organiziraniot kriminal, korupcijata, pereweto pari i
terorizmot.
Obezbeduvawe dobienite informacii da bidat distribuirani
na na~in {to }e gi zgolemi operativnite aktivnosti i }e obezbedi
podr{ka za me|unarodnite istragi i krivi~niot progon na ~lenovite
na kriminalnite mre`i i kriminalnite ekonomski asocijacii.
Razvivawe na strate{ki pristap za borba protiv organiziraniot
kriminal, korupcijata i pereweto pari.
Harmonizirawe na pristapite i aktivnostite prezemeni od
strana na sekoja vlada, so izbegnuvawe na udvojuvawe, obezbeduvawe poefikasna
upotreba na silite i uveruvawe deka istra`nite aktivnosti
se celosno koordinirani.
Inicirawe na monitoring na me|udr`avni specijalni tela formirani
za istra`uvawe specifi~ni slu~ai na organiziran kriminal,
korupcija, "perewe" pari i terorizam.
Me|udr`avnite specijalni tela treba vo prv red da bidat organizirani
na ad hoc osnova za da se obezbedi deka site relevantni organi
i upravi se vklu~eni vo kompleksni istragi. Ovde bi trebalo da
bide vklu~en personal koj }e poseduva komplementarni soznanija potrebni
za sofisticirana analiza i istraga vo slu~ai na organiziran
kriminal, korupcija i "perewe" pari.
Me|udr`avnite specijalni tela treba da poseduvaat: javni zadol`enija
i referencijalni poimi; priod kon relevantni informacii i
ekspertizi od vklu~enite vladi i dovolen vremenski period za vodewe
kompleksni istragi.
3 0 Vo vrska so prethodnoto, od osobeno zna~ewe e da se vospostavi
i posebna me|udr`avna sorabotka na operativno ramni{te. Takvata
sorabotka e va`na so ogled na toa deka mnogu kriminalni organizacii
se od transnacionalen karakter. Ottamu, kako prvo barawe se
nalo`uva mre`ata na organite na progonot da ima ist takov karakter.
Vo taa smisla e nu`no sozdavawe baza na podatoci {to }e opfa}aat:
550

Informacii za kriminalcite vo sekoja dr`ava posebno, mre`ite
i organizaciite {to tie gi formiraat i aktivnostite so koi se zanimavaat.
Informacii za transnacionalni kriminalni aktivnosti vo sosednite
zemji {to mo`at da navlezat vo Republika Makedonija.
Informacii za vrskite me|u kriminalnite organizacii nadvor
od Republika Makedonija i onie {to operiraat vo zemjata;
Relevantni informacii {to se dostavuvaat redovno ili povremeno
od razli~ni ministerstva i institucii vo ramkite na vladata,
kako i od strana na finansiski institucii.
4 0 Naglasuvaj}i ja serioznosta na posledicite od prisustvoto na
organizirani oblici na kriminalitetot i terorizmot vo odnos na vladeeweto
na pravoto i funkcioniraweto na pravnata dr`ava, posebno
ja istaknuvam potrebata od brzo sklu~uvawe na multilateralnite i bilateranite
dogovori za me|usebna pravna pomo{. So niv }e se ovozmo`i
razmena na informacii {to }e se koristat vo goneweto na krivi~nite
dela i }e pomognat za pouspe{no krivi~no gonewe na ~lenovite
na kriminalnite organizacii. Pritoa, se ima predvid deka pokraj
ekstradicijata, me|unarodnata sorabotka vo spre~uvaweto na organiziraniot
kriminalitet i terorizmot, ja dopolnuvaat i niza drugi instrumenti
koi se nao|aat nadvor na krivi~nosudskata postapka. Toa se:
me|unarodnata policiska sorabotka, proteruvaweto, razmenata na
informacii za osudenite lica, nadzorot vrz uslovno osudenite i uslovno
oslobodenite lica, li{uvaweto od sloboda i predavaweto na licata
koi na nedozvolen na~in ja preminale dr`avnata granica, pravnata
pomo{ od strana na konzulatite itn. Vo naukata, praktikata i zakonodavstvoto
sî pove}e stanuvaat aktuelni i nekoi drugi instituti na
materijalnoto i krivi~noto procesno pravo - razmena na zatvorenici,
razmena na postapkite, neposrednata sorabotka na organite na progonot
preku INTERPOL, izvr{uvaweto na krivi~nite presudi na sudovite
na drugi zemji, razmenata i otstapuvawe na postapkite i drugi.
5 0 Dosega so neskrieno zadovolstvo se prifa}a{e u~estvoto na
me|unarodni konferencii, seminari i drugi formi na rabotni sredbi
na koi se sre}avaat eksperti zaradi razmena na sovremenite iskustva
za borba protiv najnovite oblici na kriminalitetot. Takvata sorabotka
treba i vo idnina da se poddr`uva, a osobeno inicijativite za obuka
na personalot {to najneposredno e vklu~en vo ostvaruvaweto na zada~ite
vo sprotivstavuvaweto na organiziraniot kriminalitet. Vo
nasoka na pocelosno informirawe za me|unarodniot razvoj na soznanijata
vo ovaa oblast, a osobeno onie koi se odnesuvaat na sovremenite
tehniki i instrumenti {to mo`at da se koristat vo borbata protiv
ovie fenomeni, treba da se vospostavat i drugi formi na sorabotka.
Koristeweto na mo`nostite na analiti~ki softver na me|unarodno
ramni{te e sigurno edna od tie mo`nosti.
I upotrebata na tipi~ni analiti~ki i istra`ni instrumenti
551

na organite za sproveduvawe na zakonot, zaradi identifikuvawe i sledewe
na najrazli~ni kriminalni aktivnosti {to mo`at da se povrzat
vo golemi mre`i, ne bi trebalo da bide nikakva pre~ka dokolku za toa
postoi razbirawe i soglasnost me|u dve ili pove}e dr`avi.
6 0 Imaj}i predvid deka preventivnata i represivnata borba
protiv ovie fenomeni pretstavuva kompleksna, dolgotrajna i makotpna
rabota, se ~uvstvuva potreba da se uka`e i na potrebata za poddr-
`uvawe na usilbite za inicirawe na razmena na personal od organite
na progonot vo Republika Makedonija, so onie od drugite zemji. Ovaa
razmena generalno bi trebalo da opfa}a kratkoro~ni anga`mani za
zaemna pomo{ i mo`e da se poka`e kako mo{ne zna~ajna vo razvivaweto
na mre`ata na doverba me|u organite na progonot od razli~ni zemji.
7 0 Trgnuvaj}i od re{enosta na na{ata Vlada, da se bori protiv
site organizirani oblici na kriminal i terorizmot so koi se podriva
op{testveno-ekonomskiot sistem i se predizvikuva golema nesigurnost
kaj javnosta, na mislewe sme deka zemjite na Evropa, zakonskata regulativa
treba da ja dopolnat so merki za zaplenuvawe i konfiskuvawe
na nezakonski steknat imot od trgovija so drogi i drugi kriminalni
aktivnosti. Vo taa smisla e osobeno va`no da se vovedat odredbi za delewe
na sredstvata me|u zemjite koi u~estvuaat vo na{a operacija za
sproveduvawe na zakonot.
8 0 Svesni za faktot deka borbata protiv organiziraniot kriminalitet
i terorizmot e od imperativno zna~ewe za normalnoto funkcionirawe
na ekonomijata i po~ituvawe na demokratijata vo sekoja
zemja, vo celost prifatlivi i prioritetite za dejstvuvawe na internacionalno
nivo, navedeni vo izve{tajot od multilateralnata konferencija
vo Sofija od dekemvri 1996 godina. Za prezemawe na soodvetni
merki za obezbeduvawe maksimalna efikasnost vo va`e~kata praktika
i postapki za zgolemuvawe na nivoto na svesta na involviranite lica,
vo izve{tajot kako primer bea navedeni:
vklu~uvawe vo poblisko me|unarodno usoglasuvawe na zakonskite
tekstovi,
zajaknuvawe na oficielnata, a koga nacionalnite zakoni go dozvoluvaat
toa, i na neformalnata me|unarodna sorabotka, vo istra`nite,
obvinitelnite i operativnite raboti,
razmena na prira~nici so koi se objasnuvaat nacionalnite postapki,
nazna~uvawe na centralni vlasti za zaemna pravna pomo{ ili
edinici za komunikacija za prosleduvawe na barawata,
formirawe na zaedni~ka me|unarodna rabotna grupa,
identifikauvawe na najdobar prakti~en primer na istra`ni
tehniki,
razmena na sovremeni istra`ni tehnologii, i
razvivawe na soodvetna za{tita pri me|unarodnata razmena na
~uvsvitelni informacii.
552

Se rabira deka so ovie predlozi i sugestii ni oddaleku ne se
iscrpeni site sredstva {to mo`at da pru`at celosen efikasen pridones
kon rasvetluvaweto, a potem i kon ras~istuvaweto na najgolemiot
broj negativni pojavi vo oblasta na organiziraniot kriminalitet. 980
Naprotiv, ovde se raboti samo za del od mo`nite sredstva koi na opredelen
na~in bea naj~esto poso~uvani na poslednite doma{ni i me|unarodni
sostanoci vo vrska so prevencijata i suzbivaweto na fenomenot
organiziran kriminalitet. Toj fakt, me|utoa, treba posebno da se ima
predvid, za{to ednoglasnosta i voedna~enite mislewa na na{ite i
stranskite teoreti~ari - eksperti na ovoj plan, e tokmu ona {to na tie
sredstva im go istaknuva i zgolemuva zna~eweto zaradi koe, vsu{nost,
i bea predmet na poseben interes na ovie izlagawa. Vo onoj moment
koga nivnata vrednost }e ja po~uvstvuvaat i onie {to se najpovikani
da ja osloboduvaat praktikata od ovaa bolest, mo`e da se o~ekuvat i
po~etnite rezultati vo nejzinoto suzbivawe. No, pred toa, sigurno
deka e mnogu pova`no, istite tie faktori da priznaat deka bolesta e
bolest, ne samo koga e tu|a, tuku i nivna sopstvena. Za{to na onie
okolu bolniot, koj ne ja priznava svojata zarazna bolest, ne mo`e da im
pomogne ni Sevi{niot. 981
2. KRIMINALITET NA "BELITE JAKI"
1. Kriminalitetot na "belite jaki" poimno se opredeluva kako
profesionalen kriminalitet {to go vr{at pripadnicite na gornite,
vladea~ki i delovni krugovi, koi gi koristat svoite vlijanija i vrski
vo op{testvoto za vr{ewe na krivi~ni dela {to im nosat ogromna materijalna
korist, a na gra|anite i na op{testvoto ogromna {teta. 982 Za
ovoj vid na kriminalitet, koj se sre}ava vo site zamji, a osobeno za
SAD, e karakteristi~no deka se vr{i prikrieno od strana na najvisokite
op{testveni sloevi so koristewe na beskompromisni izmamni-
~ki manipulacii vo oblasta na delovni transakcii.
Vo obele`jata, a so toa i vo pretpostavkite za poimot na kriminalitet
na "belite jaki," pokraj spomenatite karakteristiki, se
vbrojuva i toa deka do kriminalno odnesuvawe doa|a vo vr{eweto
profesija, {to }e re~e - vo izvr{uvaweto ili izvrtuvaweto na profesionalnata
uloga. Ottuka, u{te Midendorf predlo`i whiet collar
prestapite da se ozna~uvaat kako profesionalni krivi~ni dela. Denes
980
Za nekoi od mo`nite preventivni i represivni reagirawa vo borbata
so internacionalniot organiziran kriminal vidi: Izvre{taj na Svetskata
Ministerska konferencija za organiziran transnacionalen kriminal-
Neapol, Italija, 21-23 noemvri 1994, Bezbednost, Skopje, 1994/4, str. 652-664.
981
Za prevencijata na ovoj kriminalitet vidi po{iroko, Sulejmanov,
Z. Kriminalna politika, str. 426-- 433.
982
Milutinovi}, M. op. cit. str. 235
553

i na anglosaksonskoto podra~je e voobi~aeno da se pravi razlika me|u
"corporate crimes" i "occupational crimes." Pod ovie poimi se podrazbiraat
kr{ewa na pravoto {to gi vr{at lu|eto vo delovniot `ivot,
dr`avna slu`ba ili vo slobodnite profesii (lekari, advokati, arhitekti,
dano~ni obvrznici i sl.). 983
Sumarno zemeno poimot na kriminalitetot na "belite jaki" e
so~inet od slednive karakteristiki:
1 0 nenasilno vr{ewe krivi~ni dela vo stopanskiot `ivot,
2 0 od strana na lica so visok socijalen status, ugled i mo} vo
op{testvoto (lica koi im pripa|aat na op{testvenata elita),
3 0 koi go iskoristuvaat svoto vlijanie (svojata visoka op{testveno-ekonomska
polo`ba, visokata polo`ba vo op{testvenata hierarhija)
za naru{uvawe na pravnite propisi,
4 0 vo ramkite na svojata profesionalna dejnost (naru{uvawe na
zakonite so koi se ureduva nivnata profesionalna aktivnost),
5 0 so cel da se zdobijat so enormna materijalna korist,
6 0 i so golema sigurnost deka }e ja izbegnat pravdata (odbegnuvawe
na krivi~nata odgovornost i krivi~nite sankcii). 984
2. Poimot kriminalitet na "belite jaki" prv go upotrebil Saterlend
(E. H. Sutherland) vo svojata pretsedatelska beseda na Amerikanskoto
sociolo{ko zdru`enie vo 1939 godina. Po toj povod, ovoj kriminalitet
go opredelil kako izraz za zlostorstvata izvr{eni od lica
so visok op{testven status vo ramkite na zanimawata {to gi vr{at,
koj gi sodr`i slednite karakteristiki: 1 0 gi zafa}a oblastite na
delovnosta, osiguruvaweto, berzite, bankarstvoto, `leznicata, dr`avnite
institucii, inspekciskite i dano~nite slu`bi, carinskite slu-
`bi, policijata i sl., 2 0 se vr{i od strana na pripadnicite na najvisokite
socijalni sloevi, 3 0 poka`uva posebna za{titenost na negovite
storiliteli vo vrska so goneweto i kaznuvaweto. Pritoa, toj naglasil
deka vo ovoj vid na kriminalitet ne spa|aat bilo koi dela na pripadnicite
na gornite sloevi, kako na primer ubistvata, siluvawata i sli-
~ni dela, tuku samo kriminalitetot vo oblasta na stopanskata delovnost
koj se vr{i prikrieno so koristewe na izmami. Toa e kriminalitetot
{to naj~esto se izrazuva vo stopanskoto rabotewe vo forma
na la`no iska`uvawe na finansiskata sostojba i delovnosta na odde-
983
Kajzer, G. op. cit. str. 375.
984
Policijata retko gi goni ovie kriminalci ottamu {to se smeta
deka ovde ne se raboti za kriminalitet tuku za "korisni malverzacii." Protiv
niv ne se poveduva krivi~na postapka, ne samo poradi nedostig na dokazi
(dokazite te{ko se otkrivaat, me|u drugoto i poradi nivnata povrzanost so
vlasta) i fakti~kiot imunitet {to ovie lica go u`ivaat kako ugledni delovni
lu|e tuku, i poradi stavot deka tie povedenija ne mo`at da se podvedat
nitu pod edna od postojnite inkriminacii. Vidi: Konstantinovi}-Vili}, op. cit.
str. 167-168.
554

lni korporacii, mahinaciite vo vrska so kupuvaweto na akcii, potkup
na delovni lu|e, neposreden i posreden potkup na dr`avnite slu`benici
poradi obezbeduvawe na potpi{uvawe na povolni delovni aran`mani
ili donesuvawe povolni propisi, la`no reklamirawe na stoka,
pronevera i nenamensko tro{ewe na sredstvata, zakinuvawe na merki,
dano~no zatajuvawe, la`ni bankrotstva i sl. Toa e kriminalietot {to
se sre}ava i vo oblasta na medicinskite uslugi vo vid na ilegalna proda`ba
na narkotici, abortusi, ilegalno lekuvawe na kriminalci,
davawe la`ni dijagnozi pri nesre}ni slu~ai, podolgo zadr`uvawe na
pacientite na tretman vo bolnici, la`no pretstavuvawe deka se raboti
za lekar ili drug medicinski personal i sl. Saterlend naveduva i
nekoi drugi dela, osobeno vo oblasta na politi~kata korupcija karakteristi~ni
za SAD i ja istaknuva visokata op{testvena opasnost
sodr`ana vo ovoj vid na kriminalitet, istaknuvajki deka eden proneveritel,
falsifikator ili izmamnik mo`e da mu nanese pove}e {teta na
op{testvoto odo{to 100 provalnici ili xepxii. 985 Pokraj toa, Saterlend
istakna deka finansiskite posledici sepak se sporedni vo
odnos na {tetite na ovoj kriminalitet {to gi ostvaruva vrz op{testvenite
odnosi i op{testveniot moral (za razlika od klasi~niot kriminalitet,
pogubno deluva kon jakneweto na op{testenata dezorganizacija).
Po negovoto izlagawe (objaveno 1940 vo American Sociological Review),
Saterlend sprovel obemno istra`uvawe za kriminalnata dejnost
vo 70 do 200 najgolemi manifakturni, rudarski i trgovski korporacii
i izvr{il posebna analiza na 15 korporacii za energija i osvetluvawe
vo Amerika. Naodite na istr`uvaweto gi objavil vo 1949 vo pro~uenoto
delo "White Collar Crime" uka`uvajki na zaprepastuva~kata slika -
na nezakonitostite izvr{eni od strana na golemite preprijatija vo
SAD vo oblasta na: 1 0 popre~uvaweto na trgovijata, 2 0 neto~noto
iznesuvawe na fakti pri reklamiraweto, 3 0 povredata na patenti, za-
985
"Saterlend be{e pred sî zainteresiran za razjasnuvawe na razli-
~niot op{testven stav sprema prestapite na respektabilnoto naselenie, od
edna strana, i na onie {to gi vr{at siroma{nite i socijalno hendikerpirani
lica, od druga strana. Ottamu, te`i{teto na negovata definicija na white collar
crime be{e pove}e vrz karakterizirawe na prestapnikot odo{to na prestapot.
Sepak kako {to istaknuva pred sî Edelherc (Edelhertz) i white collar crime
e "demokratski." Vakvi prestapi mo`at da bidat izvr{eni kako od strana
na bankarski ~inovnik, taka i od bankarski direktor. Zatoa, zaklu~uva Edelherc,
osobenosta na white collar crime mora da se bara vo posebniot na~in na
postapuvawe na storitelot, vo ona {to se narekuva "modus operandi" kako i vo
negovito objekt, a pomalku vo li~nosta na storitelot. Nasproti ova, Gotferson
i Hir{i (Gottferdson and Hirshi), prigovaraat deka kriminalitetot na
pripadnicite na povisokite sloevi se ograni~uva na mal broj kriminalni
slu~ai. Kajzer, G. op. cit. str. 374.
555

{titni zanaci i avtorski prava, 4 0 ne~esnite delovni obi~ai, 5 0 finansiskite
izmami i zlupotreba na doverba i prekr{uvawa na voenite
propisi i ostanati prekr{oci. Pritoa, ustanovil daka brojnite zloupotrebi
bile izneseni pred gra|anski sudovi ili komisi namesto da
bidat krivi~no goneti i soodvetno kazneti. 986 So toa Saterlend doka-
`al deka glavnoto objasnuvawe na kriminalitetot ne le`i samo vo siroma{tvoto
i nedovolno povlastenite sredini, tuku deka e isto taka
karakteristi~no i za grupite na delovnite lu|e i profesionalcite.
Toj tvrde{e, deka kriminalnata statistika dava izobli~ena slika na
kriminalcite kako osakateni, slaboumni i psihipatski lica koi se
~lenovi na razoreni semejstva i `iveat vo zapu{tenite kraevi na gradovite.
So cel da go potkrepi svoeto gledi{te, Saterlend navede broevi
koi poka`aa deka proneverite na visokite polo`bi, me|u mnogu
"uglednite lica" koi bile primani vo op{testvoto se opasnost za naivnite
vlo`uva~i na pari; deka krivi~nite dela na politi~kiot
"{ap", i potkupot vo krugovite na dr`avnite slu`benici retko doveduvaat
do formalno obvinenie; deka golem broj na korporacii, slu-
`benici i stru~ni lica mo`at da bidat osudeni na te{ki kazni ako
izlezat pred sudot. 987
3. Izvr{itelite na ovie dela gi narekuvaat "velikani na lopovlukot"
koi se sre}avaat sekade vo amerikanskiot deloven svet (bakarstvoto,
osiguruvaweto, `eleznicite, brodarstvoto, trgovijata, trustovite
i sl.). Tie se mnogu mo}ni, vo op{testvoto zazemaat vidno mesto,
gi gazat zakonite i nikomu ne mu odgovaraat. Zaemno sorabotuvaat,
se pomagaat i izvestuvaat vo oblasta na biznisot i se povrzuvaat so
"razbojni~kite sili na politi~kiot `ivot" koi se nao|aat me|u politi~atrite,
administracijata, policijata, sudstvoto i sl. 988 Zlostornici
so "beli jaki" (whitecollar criminals) se razni specijalisti so narkotici,
proizveduva~i na drogi, trgovci so belo robje, sopstvenici na
prikrieni javni ku}i, kockarnici, oblo`uvalnici itn. Nivnata `ivotna
deviza e "ne{to za ni{to" (something for nothing). Nakratko, slabata
vidlivost na krivi~noto delo, is~eznuvaweto na svojstvoto na `rtva i
anonimnite komunikacioni strukturi, se glavnite okolnosti {to
vodat do sfa}aweto deka tuka }e naideme na zlostornicite vo tn.
"beli jaki." 989
4. @rtvi na kriminalitetot na "belite jaki" se ili site gra|ani,
organizacijata vo koja e vraboten zlostornikot ili druga organizacija
koja se javuva kako konkurentska firma. Ili, kako {to rekol
samiot Saterlend, `rtvi na ovie krivi~ni dela ne mo`at samite sebesi
da se za{titat poradi neznaeweto i osustvoto na finansiska spre-
986
Podrobno Eliot, M. op. cit. str. 41-46.
987
Eliot, M. op. cit. str. 234.
988
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 235.
989
Vidi: Kajzer, G. op. cit. str. 373.
556

tnost da se borat za svoite prava. 990
4. NARKOKRIMINALITET
1. Pod poimot narkokriminalitet se podrazbira ilegalnoto
proizvodstvo i promet so drogi, psihotropni supstancii i prekurzori
i so niv povrzanite ilegalni aktivnosti.
Za drogite mo`e da se ka`e deka im bile poznati u{te na najstarite
narodi. Upotrebata na droga se spomnuva vo najstarite spomenici
na drevnite civilizacii. Sumerskite tabli (4.000-3.000 p. n. e.) go
spomenuvaat makot. Na glinenite plo~ki otkrieni vo Nipur, najdeni
se lekarski recepti vo koi se spomnuva i drogata. Drevnite knigi na
starite narodi zboruvaat za iskonskata ~ove~ka potreba da ja izmeni
sostojbata na svesta so svetot na soni{tata. Vo egipetskite grobnici
se pronajdeni mnogu drogi. Grcite poznavale lekoviti rastenija i drogi,
a nivnoto znaewe go prezele Rimjanite. Drogite ~esto bile koristeni
vo voenite pohodi. Spored zapisite na Homer u{te vo 2.500 god. p.
n. e. }erkata na Zevs, Elena pravela pijalok koj im go davala na vojnicite
so cel da gi zaboravat svoite gri`i i da stanat borbeni vo sudirite
so neprijatelot. Po krstonosnite vojni drogite se preneseni i vo
Evropa. Vo po~etokot drogite se upotrebuvale javno na verskite rituali
za predizvikuvawe na raspolo`enie i kako lek. Ottamu, proizleguva
deka nivnata upotreba ne se vrzuva za vremeto vo koe nie `iveeme,
me|utoa za na{ata civilizacija e vrzana nivnata masovnata zloupotreba.
991 A tokmu taa karakteristika e ona {to narkomanijata ja pravi
posebno op{testveno opasna socijalnopatolo{ka pojava so koja nu`no
e povrzana i edna druga u{te poopasna pojava - narkokriminalitetot.
2. Na me|unaroden plan vo 1909 godina, e odr`ana prvata konferencija
za opium vo [angaj, a vo 1911-1912 vo Hag e potpi{an i prviot
akt me|u Kina, Holandija i SAD za ograni~uvawe na me|unarodnata
trgovija so droga, osven za medicinski celi, vrz osnova na koj vo SAD e
donesen Harrison Anti Narcotic Act (1914). 992 Po formiraweto na ligata na
narodite i podocna ON, se odviva posebna aktivnost vo nasoka na donesuvawe
merki za regulirawe na ovaa materija na me|unaroden plan.
Taka se doneseni pove}e konvencii, spogodbi i protokoli (1912 vo Hag,
1925, 1931 i 1936 vo @eneva, 1931 vo Bankok, 1946 vo Lejk Sekses, 1948
990
Eliot, M. op. cit. str. 235.
991
Vidi: Kokolj, M. Osvrt na teoretska i prakti~na pitanja tabletomanie,
JRKKP, Beograd, 1982/1-2. str. 94. i Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 186-187.
992
Spored ovoj Zakon za kontrola na opiumot koj stapil vo sila na 1.
03. 1915, site lica koi raspolagaat so opojni sredstva ili u~estvuvaat vo nivnata
proda`ba, osven spored lekarski recept, podle`at na strogi kazni.
Eliot, M. op. cit. str. 148.
557

Pariz). 993 Vo 1964 e donesena Edinstvenata konvencija za opojnite drogi
(Single Convention on Narcotic Drugs) 994 so ~ie stapuvawe na sila prestanaa
da va`at site porano doneseni dokumenti od taa oblast osven
Konvencijata za suzbivawe na krium~areweto na drogi od 1936 godina.
Na ovoj plan nabrzo sleduva i donesuvaweto u{te na dva zna~ajni akti
na ON: Konvencijata za psihotropnite supstancii (Convention on
Psychotropic Substances) od 1971, 995 i Konvencijata protiv nezakonitiot
promet na opojni drogi i psihotropni suspstancii (Convention Against
Illicit Traffic in Narcotic Drugs and Psyshotropic Substances) od 1988 godina. 996
Pokraj ovie me|unarodni dogovori od zna~ewe se i slednite dokumenti
na ON: Seopfaten multidisciplinaren pregled na idnite aktivnosti
za kontrola na drogite (Rezolucija na generalnoto sobranie 42/112 od
7 noemvri 1987) i Politi~kata deklaracija i Globalnata programa za
deluvawe (Rezolucija na generalnoto sobranie na ON S-17/2 od 23
fevruari 1990).
Vo ramkite na ON deluva i Me|unarodnata programa na Obedinetite
Nacii za kontrola na drogite (United Nations International Drug
Control Programme - UNDCP), 997 koja vo tekot na fevruari 1977 godina
ostvari sorabotka i so Vladata na Republika Makedonija vo vrednost
993
"Me|unarodna konvencija za opiumot" (23 januari 1912, Hag), "Spogodba
za fabrikuvawe, vnatre{na trgovija i upotreba na prepariran opium"
(11 fevruari 1925, @eneva), "Me|unarodna konvencija za opijumot" (19 fevruari
1925, @eneva), "Konvencija za ograni~uvaweto na fabrikuvaweto i reguliraweto
na raspredelbata na opojnite drogi" (13 juli 1931, @eneva), "Spogodba
za kontrola na potro{uva~kata na opiumot za pu{ewe na Dale~niot
Istok (27 noemvri 1931 Bankok), "Konvencija za suzbivawe na nedozvolenata
trgovija so {tetni drogi" (26 juni 1936, @eneva), "Protokolot" od Lejk Sekses
od 1946 so koj se menuvaat i dopolnuvaat navedenite konvenciite i protokolite
za opojni drogi, "Protokolot" od 1948 od Pariz so koj bea staveni pod
me|unarodna kontrola nekoi drogi i "Protokolot" od 1953 od Wujork so koj
be{e ograni~en me|unaroniot promet so opium.
994
Vidi: "Slu`beni list FNRJ", 1964/2 - me|unarodni dogovori. Konvencijata
e izmeneta i dopolneta so "Protokolot za izmeni i dopolnuvawa na
Konvencijata za opojni drogi"(Protocol Amending the Single Convention on Narcotic
Drugs) od 1961, usvoen vo @eneva na 25 maj 1972. Vidi: "Slu`beni list
SFRJ," 1964/2 - me|unarodni dogovori.
995
Vidi: "Slu`beni list SFRJ", 1973/40 - me|unarodni dogovori.
996
Vidi: "Slu`ben list SFRJ", 1990/14 - me|unarodni dogovori.
997
UNDCP deluva kako Agencija za finansirawe i izvr{uvawe pri
kancelarijata na ON za Slu`ba na proekti (UN-OPC) kako Izvr{na agencija
za sorabotka (Associate Executing Agenscy). UNDCP so oddelnite programi za
pravna pomo{ (Legal Advisory Programme) na zemjite potpisni~ki na konvenciite
na ON im nudi i besplatna pomo{ vo izgotvuvaweto na nacionalnata
zakonska regulativa za kontrola na drogite.
558

od 505.675 USD. 998 Programa od sli~en vid postoi i vo ramkite na Evropskata
Unija. Stanuva zbor za Programata za borba protiv drogite vo
pove}e zemji (EU PHARE Multi-Country Programme for the Fight Against
Drugs). 999 Na ova mesto treba da se naglasi i toa deka ovde ne se raboti
za celosno nezavisni programi. Naprotiv me|u UENDCP i EU PHARE
programite postoi zaemna koordinacija i usoglasenost {to mo`e da se
vidi od nivnite zaedni~ki interaktivni programi. 1000
Na ovoj plan zna~aen poteg na Sovetot na Evropa pretstavuva
donesuvaweto na Evropskiot plan za borba protiv drogite od 1995 godina.
Vo ovaa nasoka se vklu~eni i usilbite na Evropskata Unija koja
vo svoite dogovori so zemjite od Centralna i Isto~na Evropa kako
eden od svoite prioriteti ja vbroi i borbata protiv ilegalnoto proizvodstvo
i distrubucija na drogite. Evropskite dogovori za zdru`uvawe
(The Europe Agreements) so koi EU gi regulira pra{awata na implementiraweto
na strategijata za pridru`no ~lenstvo vo Unijata i za
interregionalnata sorabotka, sodr`at zna~ajni klauzuli i na planot
na kontrolata na drogite i gi definiraat podra~jata na deluvawe vo
ovaa oblast so cel da se aktiviraat aktivnostite i merkite za spre~uvawe,
snabduvawe i ilegalna trgovija so narkoti~ni drogi i psihotropni
supstancii i da se namali nivnata upotreba i zloupotreba.
Vo soglasnost so navedenite me|unarodni spogodbi i brojnite
prepora}i od ovaa oblast, pove}eto zemji imaat potpi{no i niza drugi
dogovori so koi se regulitraat ne samo kontrolata na proizvodstvoto
998
Vidi: Proekt dokument, AD/MCD/97/C31 - Zajaknuvawe na kapacitetite
za kontrola na drogata vo Makedonija.
999
Programata predviduva aktivnosti vo oblasta na namaluvaweto na
pobaruva~kata na drogi (Drug Demand Reduction), namaluvaweto na dostapnosta
odnosno snabduvaweto so drogi (Supply Reduction), t.e. kontrola na prekurzorite,
spre~uvaweto na perewe pari i kontrola na zakonskite drogi, razvoj na
op{tata politika za kontrola na drogite (Global Policy Development) i sozdavawe
na institucii i kapaciteti (Institution and Capacity Building). Vo poslednata
oblast na deluvawe, e predviden proekt koj se zanimava so informacionite
sistemi i mre`i nare~en "FAR Proekt vo pove}e zemji za informacioni sistemi
za drogi" (The Multy-Country PHARE Projekt on Drug Information Systems).
Negova cel e sozdavawe na potrebnite organizacioni, zakonski i materijalni
uslovi so koi se ovozmo`uva, sledewe i kontrola na problemite povrzani so
upotrebata, ilegalnata trgovija i proizvodstvoto na drogi vo zemjite na Centralna
i Jugoisto~na Evropa. So proektot se obezbeduva razvoj i podr{ka na
efikasni informativni sistemi i mre`i za sobirawe na podatoci za drogite.
Za tei celi vo EU e formiran i Evropskiot centar za drogi i zavisnost
na drogi (European Monitoring Centre for Drugs and Drugs Addiction - EMCDDA).
1000
Vidi: Joint UNDCP - EU PHARE Programme for Strengthening Drug Law
Enforcement Capacities In Southeastern Europe, Strategy concept, June, 1977, vo koja e
pomestena i na{ata dr`ava.
559

i prometot na drogite tuku i pra{awata za kontrola na me|unarodniot
kriminal i problemite okolu me|unarodnata krivi~nopravna pomo{ i
pereweto pari. Se razbira deka golem broj od pra{awata vo ovaa sfera
se regulirani so krivi~noto zakonodavstvo i so posebni zakoni na
oddelni zamji.
Na{ata dr`ava im pristapi na konvenciite na ON vo oktomvri
1993 godina. [to se odnesuva na pozitivnite propisi vo ovaa oblast
kaj nas e na sila Zakon za opojni drogi ("Slu`beni list FNRJ," 1991/
13) so koj e regulirano proizvodstvoto, prerabotkata i prometot so
opojni drogi. Pokraj navedeniot zakon, prometot so drogi e ureden i so
Pravilnik za uslovite i postapkite za izdavawe dozvoli za uvoz i
izvoz na opojni drogi ("Slu`beni list SFRJ," 1979/50, so Propis za
sodr`inata na evidencijata i na~inot i rokovite za ispra}awe na podatoci
za proizvodstvo i promet so opojni drogi ("Slu`beni list
SFRJ," 1979/54 i 1980/4), Odluka za spisok na opojnite drogi ("Slu`beni
list SFRJ," 1978/70, 1981/14, 1982/39, 1985/28, 1987/10, 1988/53, 1989/2,
1989/80 i 1990/73) i Odluka za spisok na opojni drogi {to smeat da se
pu{taat vo promet za medicinski i veterinarni nameni ("Slu`beni
list SFRJ," 1978/70, 1983/52 i 1985/47). 1001
Vladata na Republika Makedonija usvoi i Nacionalna programa
za suzbivawe na zloupotrebata na drogata i nedozvolenata trgovija
so droga. 1002 Vo soglasnost potrebata od sproveduvaweto na Programata
e formirana i Dr`avna me|uresorska komisija za borba protiv nedozvolenoto
proizvodstvo, trgovija i zloupotreba na droga, koja od svoja
strana vo 1977 godina, donese i sopstvena programa za kontrola na proizvodstvoto
i prometot so drogi. 1003
1001
Vidi podrobno: Peri}, O. Me|unarodnopravno regulisanje pitanja opojnih
droga i jugoslovenski propisi u toj oblasti, Jugoslovenska revija za ma|unarodno
pravo, Beograd, 1971/3, str. 424-438.
1002
Vidi: "SV RM, 1996/35." Ovaa Programa vo sebe gi vklu~uva slednite
celi: 1 0 usoglasuvawe na legislativata so barawata na konvenciite na ON
za kontrola na drogata, 2 0 sozdavawe centralen informativen sistem za borba
so droga, 3 0 razvivawe programi za lekuvawe, rehabilitacija i op{testvena
reintegracija na korisnicite na droga vrz osnova na zgolemena participacija
na zaednicata, 4 0 osnovawe na mre`i od soveti na op{tinsko nivo so u~estvo
na lokalnata uprava, policijkata, sudstvoto, zdravstvoto, obrazovanieto,
obrazovnite organizacii i privatniot sektor vo pogled na formuliraweto
na soodvetni lokalni preventivni programi, 5 0 podobruvawe na operativnite
sposobnosti na agenciite za sproveduvawe na zakonot preku obuka i podobruvawe
na opremata i zgolemuvawe na participacijata na zaednicata vo preventivnite
programi i podigawe na javnata svest preku aktivno deluvawe na masovnite
mediumi.
1003
Osnovnite celi na Programata se: 1 0 da ja namali pobaruva~kata za
drogi i psihotropni supstancii, 2 0 da go spre~i ilegalniot promet i proizvo-
560

Spored KZ na Makedonija, kako krivi~ni se inkriminirani delata
neovlastenoto proizvodstvo i pu{tawe vo promet narkoti~ni
drogi, psihotropni supstancii i prekurzori (~l. 215) i ovozmo`uvaweto
na upotreba na narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i prekurzori
(~l. 216).
3. Spored me|unarodnite konvencii narkoti~nite drogi, psihotropnite
supstancii i prekurzorite se podeleni na dve glavni grupi
na kontrolirani supstancii: a) grupa na narkoti~ni drogi i psihotropni
supstancii ~ie{to proizvodstvo, promet i zloupotreba se so visok
rizik i se povrzani so negativni posledici za poedinecot i za
op{testvoto i, b) grupa na prekurzori (hemiski sredstva {to se upotrebuvaat
za izrabotka na opredeleni narkoti~ni drogi i psihotropni
supstanci. Site rastenija, preparati i hamiski sredstva od navedenite
dve grupi se raspredeleni vo ~etiri listi vrz osnova na dva kriteriumi:
nivnata upotreblivost vo medicinata i stepenot na kontrolata
na nivnoto proizvodstavo i promet.
Lista I: Narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii so visok
rizik pri zloupotrebata, {to nemaat medicinska upotreba i ~ie{to
proizvodstvo i promet se strogo kontrolirani,
Lista II: Narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii so visok
rizik pri zloupotrebata, {to se upotrebuvaat vo medicinata i ~ie{to
proizvodstvo i promet se ostro kontrolirani,
Lista III: Narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii so umeren
rizik pri zloupotrebata, {to se upotrebuvaat vo medicinata i ~ie{to
proizvodstvo i promet se pod kontrola, i
Lista IV: Hemiski sredstva {to se upotrebuvaat za prerabotka
i izrabotka na narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii i ~ie{to
proizvodstvo i promet se pod stroga kontrola.
Ovaa klasifikacija slu`i kako osnova za opredeluvawe na uslovite
za kontrola na proizvodstvoto na narkoti~ni drogi, psihotropni
supstancii i prekurzori i za organizirawe na preventivnite merki
kako i merkite na lekuvawe vo vrska so zloupotrebata.
4. Osnovnata pri~ina na zloupotrebata na drogata proizleguva
od ~ovekovata potreba makar i za moment da izbega od sekojdnevniot
`ivot i da mu se prepu{ti na zaboravot na brojnite problemi koi sekojdnevno
go pritiskaat i izma~uvaat. Takvata sostojba i streme` na
poedinecot, od svoja strana e povrzan so lakomosta i `elbata na odreden
krug lu|e koi tu|ata nesre}a nastojuvaat da ja iskoristat za svi
dstvoto na drogi, psihotropni supstancii i prekurzori, i 3 0 da gi spre~i i/
ili namali negativnite pojavi {to se javuvaat vo vrska so proizvodstvoto,
prometot i upotrebata na drogi i psihotropni supstancii kako {to se: delinkvencija,
kriminal, neuspeh vo u~ili{teto, propa|awe na semejstvoto, voznemiruvawe
na gra|anite, popre~uvawe na nastavata, degradacija na `ivotnata
sredina, ekonomski zagubi i dr.
561

celi. Toa se beskompromisni kriminalci koi vo narkokriminalitetot
gledaat idealna {ansa za svojata brza zarabotuva~ka.
5. Svetskite trendovi na proizvodstvoto i prometot so drogi
poka`uvaat zna~itelen porast, a so toa i porast na zavisnicite kako i
jaknewe na ilegalnite karteli i nivnata povrzanost so politi~kite
strukturi vo oddelni zemji. Spored podatocite na Svetskata zdravstvena
organizacija (WHO, 1985) vo svetot ima 48 milioni narkomani.
Od niv, najgolem broj se u`ivateli na ha{i{ i marihuana (okolu 30
milioni). Po niv sleduvaat potro{a~ite na opium (1,7 milioni) i na
heroin (700,000). Spored istiot izvor, vo svetot raste brojot na u`ivatelite
na kokain, metadon i na razni sedativi. Spored ponovite procenki
na Me|unarodniot odbor za kontrola na narkoticite vo Viena,
profitot dobien od ilegalnite aktivnosti na kartelite i kriminalnite
organizavcii se integrira vo legalni aktivnosti ili se upotrebuva
za korupcija. Na ova se nadovrzuva i uka`uvaweto na INTERPOL
(1994) deka godi{niot obrt na svetskata ilegalna industrija na drogi
e me|u 400-500 milijardi amerikanski dolari, {to pribli`no mu odgovara
na 10-13% od vkupnata svetska trgovija. Seto toa se zagri`uva~ki
za rapidnoto {irewe na eden kriminalen fenomen koj ne mo`e da se
sopre bez dovolen anga`man na site kompetentni faktori zainteresirani
za ova sopirawe na sovremenoto zlo nare~eno narkokriminalitet.
I Republika Makedonija ne e isklu~ena od negativnite dvi`ewa
vo oblasta na narkokriminalitetot. Taka spored nekoi parcijalni
istra`uvawa vo periodot od 1991 do 1996 godina, vo Ministerstvoto za
vnatre{ni raboti na Republika Makedonija bile registrirani vkupno
448 krivi~ni dela na neovlasteno proizvodstvo i pu{tawe vo promet
na narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i prekurzori izvr{eni
od strana na 731 storitel, od koi se odzemeni: 368 kg. i 928 gr. heroin,
110 kg i 898 gr. surov opium, 163 kg. i 742 gr. marihuana i 52 kg. i 762 gr,
kokain. Brojot na krivi~nite dela od ovoj period bele`i trend na zgolemuvawe
od 24, kolku {to bile registrirani vo 1991, do 119 i 117
kolku {to bile registrirani vo 1995, odnosano 1996 godina. Pri realiziraweto
na ovie slu~ai se otkrieni 72 organizirani grupi za ilegalna
trgovija so droga koi go koristele tn. "balkanski pat," a vo posledno
vreme teritorijata na na{ata zemja se koristi za transportirawe
opojni drogi preku Bugarija, Makedonija, Albanija do Italija i
drugite zapadnoevropski zemji.
Cenata na drogata na ilegalniot pazar zavisi od brojni okolnosti,
no i ovde vo prv red od nejziniot vid i od ekonomskite zakonitosti
na ponudata i pobaruva~kata i toa dali se raboti za kupoproda`ba
"na golemo" ili "na malo." Osven toa osnovno pravilo e i toa deka cenata
na narkoti~nite drogi vo zemjata na proizvodstvo e desetici pati
poniska od cenata na proda`bata vo zemjata kade se konzumira. Vo toa
se krie i glavnata pri~inata poradi koja kriminalcite go nao|aat svo-
562

jot interes za nejzinoto {vercuvawe i preprodavawe. Razlikite vo cenata
na drogite se golemi i me|u dr`anite koi ne se nejzini proizvoditeli,
taka {to ~estopati megu dve sosedni zemji taa razlika mo`e da
go dostigne srazmerot od 1:3 do 1:10 pa i pove}e.
Ilegalnata trgovija so droga prete`no se ostvaruva so krium-
~arewe preku granicite na dve dr`avi, a naj~esto preku granicite na
pove}e dr`avi, no i me|u oddelni kontinenti. Pri krium~areweto na
drogata se koristat najrazli~ni metodi. Dokolku se raboti za pomali
koli~ini taa se sokriva vo {avovi i postavi na oblekata, vo specijalno
izraboteni pojasi, eleci, konduri, vo ~orapi, vo nakit, kutii za
nao~ari, vo dupli yidovi na kuferi, vo penkala i sl. Koga se raboti za
pogolemi koli~ini naj~esto se koristi specijalna ambala`a ili soodvetni
bunkeri na patni~ki i tovarni vozila. Koga ve}e e prenesena vo
zemjata na konsumiraweto, prostorot i na~inite na nejzinoto sokrivaweto
sî u{te porafinirani so ogled deka se zgolemuva prostorot i
mo`nostite za taa namena. Sledniot ~ekor e nivnata proda`ba koja se
ostvaruva preku mre`a na najrazli~no organizirani dileri.
6. Ilegalnoto proizvodatvo i promet na narkoti~ni drogi i nivnata
dostapnost i zloupotreba negativno se odrazuvaat vrz ekonomskata
i politi~kata stabilnost na pove}e zemji vo svetot, a osobeno vo
zemjite vo tranzicija. Glavnata pri~ina za toa se sostoi vo nivnata povrzanost
so deluvaweto na organiziraniot kriminal, korupcijata, pereweto
pari, terorizmot, i aktivnostite na politi~koto podzemje. Nesporna
okolnost e i toa deka zgolemenata dostapnost na drogite i psihotropnite
supstancii kako i nivnata pogre{na upotreba im nanesuvaat
seriozni negativni posledici na zdravjeto, vospituvaweto, obrazovanieto
i rabotosposobnosta na del od mladite lu|e.
7. Vo site zemji vo svetot `rtvite od zloupotreba na drogata sekoga{
se mladite lica na vozrast od 12-18 godini, koi kon brojnite `ivotni
i zdravstveni problemi naj~esto ne im prio|aat dovolno seriozno
i kriti~ki. Maloletnicite osobeno stanuvaat plen na dva faktori:
na zamajnoto dejstvo na drogite i na silnata strast na krium~arite
za bogatewe na smetka na ~ovekovoto zdravje i sre}a. 1004
8. [to se odnesuva do razmisluvawata vo pogled na op{testveniot
odnos kon narkomanijata vo svetot postoi istoto {arenilo koe
{to, vpro~em, se sre}ava i vo odnos na site sociopatolo{ki pojavi. Vo
toj pogled vo poslednite godini vo svetot se za~esteni barawata za
legalizacija na "mekite drogi." Argumentite koi se istaknuvaat vo
prilog na vakviot stav glavno se sveduvaat na pravoto na ~ovekot da ja
opredeluva svojata sudbina i na tvrdeweto deka zabranata na zloupotrebata
na drogite samo gi turka narkomanite vo kriminal. Zagri`uva-
~ki e me|utoa faktot deka nekoi na{i "kriminolozi" vo odbranata na
legalizacijata na drogata vo Republika Makedonija bea povedeni isk-
1004
Hajdukovi}, ^, op. cit. str. 187.
563

lu~ivo od tezite na eden anonimen novinar koi dolgo i na{iroko gi
interpretiraa vo na{ite elektronskite mediumi kako svoi. 1005 Spored
niv so legalizacijata na "mekite drogi" navodno:
}e se spre~el crniot pazar na drogi (?!),
drogata }e stanela 100% podostapna do mladinata (?!),
so nivnoto proglasuvawe za akcizna stoka }e se polnel dr`avniot
buxet (?!) (Treba li istoto op{testvo koe e vinovno za {ireweto
na drogata, zgora na toa da izvlekuva i enormna korist od proda`bata
na drogi?),
lesnite drogi }e mo`ele da se prodavaat na recept i }e bidele
dostapni vo site apteki, drogerii, trafiki pa duri i vo samoposlugi
(?!),
opasnosta da se prejde od lesni na te{ki drogi bila mala (?!),
}e se spre~elo deluvaweto na narkomafijata (?!) (Zarem vlasta
treba ja prezeme ulogata na narkomafijata: pretvorawe na vlasta vo
mafija i promovirawe na principot "se {to e dozvoleno so zakon - ne
e nepravo"),
ako alkoholot e vo slobodna proda`ba, nemalo pri~ini toa da
ne e slu~aj i so lesnite drogi (?!),
}e se zgolemela potro{uva~kata na lesnite drogi (?!),
}e is~eznele {tetnite posledici (SIDA, o{tetuvawa na fetusot,
smrtnite slu~ai, raspa|awata na semejstvata, negri`ata za decata,
zagubite na rabotata i sl. ) (?!),
Glavniot argument {to se istaknuva protiv gornite naklapawa,
na koj i nie mu se priklonuvame, e sodr`an vo vistinata deka narkomanijata
skoro sekoga{ zapo~nuva so zloupotreba na "mekite drogi,"
za podocna, od potrebata za postojano zgolemuvawe na dozata, nepremeno
da se prejde vrz te{kite drogi i seto toa katastrofalno da se zavr{i
za poedinecot, negovoto semejstvo i op{etstvoto vo celost.
9. So ogled na posebnite karakteristiki na ovoj vid na kriminalitet
(me|unaroden karakter, u~estvuvawe na zlostorni~ki zdru`enija,
prikrienost na deluvaweto i sl.) kako neophodni uslovi za borba
protiv nego se javuva potrebata od postojano i organizirano deluvawe
na planot na negovoto suzbivawe.
1 0 Ottamu, na me|unaroden plan, i osobeno vo ramkite na ON so
ova problematika posebno se zanimavaat: Komisijata za narkotici i
Me|unarodniot odbor za kontrola na narkoticite.
a) Komisijata za narkotici (Commission on Narcotic Drugs od the
Economic and Social Council od the United Nations) gi razgleduva site pra-
{awa koi se odnesuvaat na celite na konvenciite na ON od 1961, 1971
i 1988 godina. Taa gi sproveduva odredbite na ovie konvencii, mu dava
1005
Stanuva zbor za naslovot "Rabota od 500 milijardi dolari" objaven
vo vesnikot "Demokratski forum (Glasnik na ligata za demokratija)" od 15
januari 1991, str. 5.
564

preporaki na Ekonomskiot i socijalniot sovet na ON za kontrola na
narkoticite i psihotropnite supstancii. Vo ramkite na ovaa Komisija
postoi i Oddelenie koe deluva kako Sekretarijat na Komisijata za
narkotici. Oddelenieto gi vr{i rabotite {to mu gi doveruva generalniot
sekretar na ON vrz osnova na spomenatite konvencii za me|unarodna
kontrola na drogata.
b) Me|unarodniot odbor za kontrola na narkoticite (International
Narcotics Control Board - INCB) vr{i nadzor na sproveduvaweto na
konvenciite za kontrola na drogite od strana na potpisnicite. Toj gi
razgleduva i gi potvrduva godi{nite procenki za zakonskite potrebi
za drogi {to gi podnesuvaat dr`avite ~lenki vrz osnova na koi se ograni~uva
proizvodstvoto i trgovijata so narkotici. Vo slu~aj na naru-
{uvawe na konvenciite, Komisijata mo`e od oddelnata dr`ava da bara
da prezeme korektivni merki, a mo`e na dr`avite ~lenki i da im
obrne vnimanie za naru{uvaweto na normite i za toa da gi izvesti
Ekonomsko socijalniot sovet i Komisijata za narkotici.
v) Vo ramkite na ON deluva i Fond za kontrola na zloupotreba
na drogite (UN Fund for Drug Abuse Control - UNFDAC) ~ija uloga se sostoi
vo davawe pomo{ na oddelni dr`avi: finansirawe na proekti
~ija osnovna cel e da se namali nezakonitata ponuda i pobaruva~ka na
drogata.
g) Vo ramkite na Sovetot na Evropa vo 1971 godina e osnovana
"Pompidu grupa" koja od 1981 raboti kako telo na Sovetot na Evropa
za borba protiv narkokriminalitetot. Vo ovaa smisla nesporno e i
zna~eweto na ve}e spomnatiot "EVROPOL".
2 0 I na nacionalno ramni{te e potreben {irok spektar od merki
i aktivnosti koj mora da se dvi`i na pove}e tesno usoglaseni podra~ja:
a) Na zakonodaven plan od su{testveno zna~ewe se slednive
opredelbi: 1 0 integralno, jasno i precizno definirawe na zakonskite
merki i postapki ~ija cel e onevozmo`uvaweto i strogata kontrola na
ilegalnoto proizvodstvo i promet so narkoti~ni drogi, psihotropni
supstancii i prekurzori, 2 0 precizno opredeluvawe na site subjekti
odgovorni za kontrola na drogite i podrobno opredeluvawe na nivnite
nadle`nosti i obvrski, 3 0 obezbeduvawe instrumenti za postojana i
efikasna koordinacija, sledewe i ocenka na efikasnosta vo raboteweto
na site subjekti odgovorni za kontrola na drogite, 4 0 inkriminirawe
na novi vidovi na povedenija od oblasta na narkokriminalitetot,
od edna, i natamo{na dekriminalizacija i depenalizacija na zloupotrebata
na drogi i psihotropni supastancii, od druga strana, 5 0 natamo{na
humanizacija na penalniot tretman na licata {to zloupotrebuvaat
narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii.
b) Na planot na carisnakata kontrola treba da se insistira na
voveduvaweto specijalno istrenirani ku~iwa za otkrivawe na droga,
analizatori za brzo otkrivawe na drogata na samoto mesto, pogolema
565

sorabotka me|u carinikot i patnikot: razgovor koj treba da dovede do
informacii za tranaspotot na droga so koj }e nadopolni rentdgenot i
monitorot koi zasega se glavno sredstvo na carinska kontrola na aerodromite
vo na{ata zemja. Na carinikot mora da mu bide na raspolagawe
personalen kompjuter so banka na podatoci za sekoj patnik za toa
kade zaminuva i koga se vra}a. Ovie podatoci treba da im se dostavuvaat
na specijalni carinski ekipi za borba protiv drogata. Ako se
zabele`i somnitelno lice vo vrska so prenesuvawe na droga, carinata
ja informira policijata koja od toj moment prezema sî vo vrska so istragata
namesto navedenata specijalna ekipa pri carinarnicata da gi
ima site ovlastuvawa vo vrska so takvite istragi. Takvite ekipi i istragi
treba da bidat potkrepeni so normativni re{enija vo Zakonot za
carina.
v) Na planot na preventivata potrebno e da se otpo~ne so slednite
urgentni aktivnosti: 1 0 obezbeduvawe sigurni i trajni izvori na
finansirawe na aktivnostite za kontrola na drogite i lekuvaweto na
licata {to zloupotrebuvaat drogi i psihotropni supstancii, 2 0 vospostavuvawe
na edinstvena evidencija so pomo{ na informati~kata tehnologija
za kontrola na ilegalniot promet so droga, 3 0 sostavuvawe
sovremena nacionalna nastavna programa za osnovnite i srednite u~ili{ta
vklu~itelno i nastavna programa za zdravstveno obrazovanie, 4 0
obuka vo vrska so metodite na prevencija od droga na nastavnici i drug
personal koj e vklu~en vo zdravstvenoto obrazovanie na {kolskite
deca, 5 0 obezbeduvawe pomagala za nastava koi sodvetstvuvaat na mentalnite
sposobnosti na decata i prira~nici za obuka na edukatorite,
kako i vklu~uvawe na {kolskite deca vo aktivnosti opfateni so posebna
programa vo u~ili{tata, 6 0 pro{iruvawe na odgovornosta na u~ili{teto
za kreativno anga`irawe na {kolskite deca vo nivnoto slobodno
vreme. 7 0 organizirawe na edukacija na kadrite od policijata,
pravosudstvoto, zdravstvoto i socijalnata za{tita zaradi stru~no usovr{uvawe
na planot na otkrivaweto, presuduvaweto i resocijalizacijata
na zavisnivcite od drogi i tehni~ko osovremenuvawe na uslovite
za rabota so obezbeduvawe na posebna tehni~ka oprema.
566
4. TRGOVIJA SO LU\E
1. Pod poimot trgovija so lu|e, (trgovija so "belo robje") se
podrazbira edna od formite na transnacionalen organiziran kriminal
koj se sostoi protivpravno ostvaruvawe ekonomska ili drug vid
korist od proda`ba na migranti, koja se ostvaruva po pat zakana, vrbuvawe,
transport, kriewe preseluvawe, od edno vo drugo mesto, i sl., od
strana na posrednicite, kako i raznite vidovi na nivnata eksploatacija
od strana na onie koi gi dr`at vo odredena zavisnost i pot~inetost.
Izvr{iteli na ovoj oblik na kriminal naj~esto se organizirani
grupi koi vklu~uvaat pove}e posrednici vo razvivaweto {iroka me|u-

narodna sorabotka zaradi prisilna rabota ili prisilno vr{ewe na
opredeleni uslu|i, dr`ewe vo ropski odnos ili ropska pot~inetost,
seksualna eksploatacija i sl.
2. Spored podatocite na Me|unarodnata organizacija za migracii
(International Organization for Migration - IOM), vo svetot pribli`no
od 15 do 30 milioni lu|e se so status na ilegalni migranti od koi se
procenuva deka dva do tri milioni se `eni i deca koi se opfateni vo
mre`ata so trgovija so lu|e, a od niv okolu 500.0000 pretstavuvaat devoj}i
koi se opfateni so prisilna prostitucija. Spored drugi izvori
vo SAD, na primer, rabotat pove}e od 100.000 prostituki koi poteknuvaat
od drugi zemji, a okolu 40 do 50 iljadi `eni od Istokot rabotat
kako prostitutki vo Japonija. Brojot na ilegalni seksualni rabotnici
vo Evropskata Unija se procenuva me|u 200 i 500 iljadi, od koi okolu
dve tretini poteknuvaat od zemjite vo razvoj. 1006
Poradi takvite sostojbi i postojanata opasnost od zgolemuvawe
na ovaa pojava na me|unaroden plan brzo se javi potrebata od prezemawe
odredeni ~ekori za nezino suzbivawe. Od pove}eto me|unarodni dokumenti
vo taa smisla, ne mo`e, a da ne se spomnat: Me|unarodnata spogodba
za za{tita od kriminalna trgovija so belo robje od 1904, Me-
|unarodnata konvencija za suzbivawe na trgovija so belo robje od 1910,
a so formiraweto na Ligata na narodite (1919) - Me|unarodnata
konvencija za suzbivawe na trgovija so `eni i deca od 1921, Konvencijata
za ropstvoto (Slavery Convention) od 1926 1007 i Konvencija za suzbivawe
na trgovija so polnoletni `eni od 1933.
Vo ovaa smisla sepak najzna~ajnite ~ekori se napraveni od strana
na ON, vo ~ii ramki se doneseni pove}e konvencii, rezulucii i
izve{tai {to treba da pomognat vo suzbivaweto na ropskiot odnos, nasilstvoto
nad `enata i drugite negativni aspekti od trgovijata so
lu|e. Hronolo{ki gledano, od taa aktivnost proizlegoa: Univerzalnata
deklaracija za ~ovekovite prava (Universal Declaration of Human Rights)
od 1948, 1008 Konvencijata za suzbivawe i ukinuvawe na trgovija so
luge i iskoristuvawe na prostitucijata na drugi od 1949, Dopolnitelnata
konvencija za ukinuvawe na ropstvoto, trgovijata so robovi i
instituciite i praktikata sli~i na ropstvoto (Supplementary
Convention on the Abolition of Slavery, the Slave Trade and Institution and Pra-
1006
Vidi: Kon protokolot za trgovija so lu|e, Konvencija na ON protiv
transnacionalniot organiziran kriminal, so soodvetniet protokoli, Tempus,
Skopje, 2002.
1007
Konvencijata koja e usvoena na 25. 09. 1926 vo @eneva, vlegla vo
sila na 7. 07. 1955.
1008
Usvoena i proklamirana so rezolucija na generalnoto sobranie
217 A (III) od 10. 12. 1948.
567

ctics similar to Slavery) od 1956, 1009 Konvencijata za ukinuvawe na prisilnata
rabota (The Abolition of Forced Convention) od 1957, 1010 Me|unarodniot
pakt za gra|anski i politi~ki prava (International Covenant on Civil
and Political Rights) od 1966, 1011 Konvencijata za eliminirawe na site
formi na diskriminacija sprema `enata (United Nation Declaration on the
Elimination of Discrimination against Women) od 1967, 1012 Konvencijata
protiv tortura i drugi surovi, nehumani ili poni`uva~ki kazni ili
postapuvawa (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or
Degrading Traetmaent or Punishment) od 1984. 1013 Posledniot i najzna~aen
dokument od ovaa oblast e sekako Protokolot za prevencija, onevozmo`uvawe
i kaznuvawe na trgovijata so lu|e, osobeno so `eni i deca,
(dokument A 55/383 na Generalnoto sobranie) kako dopolnitelen
dokument na Konvencijata na ON za spre~uvawe na organiziraniot
transnacionalen kriminal. 1014 Ovoj dokument poznat kako Protokol od
Palermo, pretstavuva prv univerzalen instrument {to zafa}a site
aspekti koi se odnesuvaat na trgovijata so lu|e.
Vo site ovie dokumenti se sodr`ani obvrski za dr`avite potpisni~ki
da gi preveniraat ropskite i na niv sli~nite osnosi, prisilnata
rabota, prisilnata prostitucija, nametnatite dolgovi i ropski
uslugi i grubite naru{uvawa na ~ovekovite slobodi i prava vo ovie
sferi. Toa e osobeno slu~aj so Protokolot od Palermo (Antitrafficking
Protocol), vo koj trgovijata so lu|e se razgleduva kako sovremena forma
na ropstvo koja spored ~l. 3 (a) vo sebe gi vklu~uva aktivnostite na regrutirawe,
prevezuvawe, prenos, zasolnuvawe ili prifa}awe na lica
po pat na zakana ili so upotreba na sila ili drugi formi na prisilba,
kidnapirawe, izmama, zala`uvawe, ili so zloupotreba na mo} ili na
sostojba na nemo} ili pak so davawe ili primawe na pari ili korist,
zaradi postignuvawe soglasnost na lice koe ima kontrola nad drugo
lice so cel za eksploatacija. Pod eksploatacijata pak se podrazbira
eksploatacija na prostitucija na drugi lica ili drugi formi na sek-
1009
Konvencijata e usvoena so rezolucija na EKOSOK 608 (XXI) od 30.
04. 1956, a vlegla vo sila na 30. 04. 1957, vo soglasnost so ~l. 13.
1010
Usvoena na 25. 06. 1957 na Op{tata konferencija na Me|unarodnata
organizacija na trudot, a vlegla vo sila na 17. 01. 1959 vo soglasnost so odredbite
od ~l. 4.
1011
Usvoen i otvoren za potpi{uvawe i ratifikuvawe ili pristapuvawe
so rezolucija na Generalnoto sobranie 2200 A (XXI) od 16 12. 1966.
1012
Usvoena i proklamirana so rezolucija na Generalnoto sobranie
2263 (XXII) od 7. 11. 1967.
1013
Usvoena i otvorena za potpis, ratifikacija ili pristapuvawe so
rezolucija na Generalnoto sobranie 39/46 od 10. 12. 1984, a vlegla vo sila na
26. 07 1987.
1014
Protokolot be{e potpi{an od na{ata zemja na 13. 12. 2000 godina
vo Palermo.
568

sualna eksploatacija, prisilna rabota ili prisilnoto davawe uslugi,
ropstvo ili postapuvawe sli~no na ropstvoto, slu|uvawe ili vadewe
na organi od ~ovekovo telo.
Osnovnite celi na Protokolot se spre~uvawe i suzbivawe na
trgovijata so lu|e, osobeno na `enite i decata, za{tita i pomo{ na
`rtvite od vakov vid trgovija i celosno po~ituvawe na nivinite prava,
i vo taa smisla vospostavuvawe cvrsti formi na sorabotka.
3. Trgovijata so lu|e vo na{ata zemja vo po~etokot be{e e re-
{ena vo osnova so nekolku zakonski odredbi pomesteni vo KZ. Prvata
se odnesuva na posreduvaweto vo vr{ewe prostitucija (~l. 191 KZ).
Prv osnoven oblik na ova delo postoi vo slu~aj na neuspe{no vrbuvawe,
naveduvawe pottiknuvawe ili namamuvawe na prostitucija na edno
ili pove}e lica, ili pak na odnapred neopredelen krug lica. Za postoewe
na deloto bez zna~ewe e toa {to liceto porano se zanimavalo so
prostitucija. Isto taka ne e potrebno liceto i navistina da zapo~nalo
da se zanimava so prostitucija. Vtoriot osnoven oblik na deloto, e
u~estvuvawe vo predavawe na `ensko lice na drug zaradi vr{ewe prostitucija.
Deloto koe ima intencija da ja popre~i trgovijata so lu|e
be{e vneseno vo KZ vo soglasnost so me|unarodnite konvencii: Konvencijata
za suzbivawe i ukinuvawe na trgovija so lica i eksploatacija
na prostituirawe na drugi od 2. XII 1949. Pod prostitucija se podrazbira
vr{ewe obquba za pari ili na drug na~in so koj se navreduva javniot
moral. Kako predavawe na `ensko lice na drug pak, se podrazbira
sekoe odveduvawe na `ensko lice od mestoto na prestojuvali{teto
vo nekoe drugo mesto zaradi vr{ewe na prostitucija. Objekt na dejstvieto
na izvr{uvawe se polnoletni `enski lica bez ogled na nivnata
vozrast, bra~na sostojba i seksualen (ne)moral. Dejstvieto na izvr{uvawe
se sostoi vo u~estvuvawe na koj i da e na~in vo predavawe na lice
na drug zaradi vr{ewe prostitucija. Izvr{itel, kako i kaj prviot
oblik, mo`e da bide sekoe ma{ko ili `ensko lice. I kaj dvata osnovni
oblici, deloto e dovr{eno bez ogled na toa {to ne do{lo do obquba so
`enskoto lice. Ostanatite ~lenovi so koi se pokrivaa odredeni nedozvoleni
aktivnosti su{tinski za deloto trgovija so lu|e se: protivpravno
li{uvawe od sloboda (~l. 140), grabnuvawe (~l. 141), obquba
vrz nemo}no lice (~l. 187), polov napad vrz dete (~l. 188), podveduvawe
i ovozmo`uvawe polovi dejstvija (~l. 192), nedozvoleno preminuvawe
na dr`avnata granica (~l. 402) i zasnovawe na ropski odnos i prevoz na
lica vo ropski odnos (418).
Trgovijata so lu|e kako posebno krivi~no delo kaj nas za prvpat
koncizno e regulirana so novata odredba od ~l. 418-a, 1015 vovedena so
1015 (1) Toj koj{to so sila, seriozna zakana ili drugi formi na prisilba,
grabnuvawe, izmama, so zloupotreba na svojata polo`ba i sostojba na nemo}
na drug, ili so davawe ili primawe pari ili druga korist poradi dobivawe
soglasnost na lice koe ima kontrola na drugo lice vrbuva, prevezuva, pre-
569

Zakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na Krivi~niot zakonik ("SV
RM," 2002/4). Navedenata inkriminacija pretstavuva usoglasuvawe na
na{eto krivi~no zakonodavstvo so barawata od ~l. 5 od Protokolot.
4. Za razlika od trgovijata so lu|e (traffiking in human), {vercuvaweto
na migranti pretstavuva vr{ewe uslugi od strana na posrednici
vo odnos na samoto ilegalno minuvawe na me|udr`avnite granici so
izbegnuvawe na pograni~nata policiska i carinska kontrola. Osnovnite
razliki me|u trgovijata so luge i krium~areweto na migranti,
vsu{nost, se sostojat vo slednoto: 1 0 kaj trgovijata so lu|e preminuvawe
na me|udr`avna granica ne e nu`no, za{to taa mo`e da se ostvaruva
i vo ramkite na edna dr`ava, a kaj krium~areweto na migranti
takvoto preminuvawe e zadol`itelen konstitutiven element na deloto,
i 2 0 kaj trgovijata so lu|e kaj poedinecot ne postoi soglasnost so
nego da se trguva, dodeka kaj {vercuvaweto so lu|e prenesuvaweto na
poedinecot preku odredena granica sekoga{ e dobrovolno (po negova
`elba), odnosno vo zavisnost tokmu od negovo barawe od koe toj vo sekoe
vreme mo`e i da se otka`e. Ona {to, od druga strana, e pokarakteristi~no,
e okolnosta {to gi spojuva ovie dve aktivnosti se sostoi vo
toa {to pojavata na {vercuvawe na migranti naj~esto í prethodi i
pretstavuva sostaven del na aktivnostite na trgovijata so lu|e. A tokmu
poradi ovaa zaemna povrzanost na dvete pojavi, koja sekoga{ mo`e
da se zloupotrebi so smisla na trguvawe so lu|e, {vercuvaweto na migranti,
osobeno `eni i deca, spored Protokolot protiv krium~arewe
na migranti po kopnen, voden i vozdu{en pat, 1016 se podveduva pod
trgovija so lu|e.
nesuva, kupuva, prodava, zasolnuva ili prifa}a lice za eksploatacija po pat
na prostitucija ili drugi formi na seksualna eksploatacija, prinudna rabota
ili sluguvawe, ropstvo ili nemu sli~en odnos ili nedopu{teno presaduvawe
delovi od ~ovekovo telo }e se kazni so zatvor od najmalku ~etiri godini.
(2) Toj koj{to vrbuva, prevezuva, prenesuva, kupuva, prodava, zasolnuva
ili prifa}a deca ili maloletni lica zaradi eksploatacija od stav 1 na ovoj
~len }e se kazni so zatvor najmalku pet godini.
(3) Toj koj{to organizira vr{ewe na deloto od stavovite (1) i (2) na
ovoj ~len }e se kazni so zatvor najmalu pet godini.
(4) Toj koj{to }e odzeme ili uni{ti li~na karta, paso{ ili druga
tu|a identifikaciona isprava zaradi vr{ewe na deloto od stavovite (1) i (2)
na ovoj ~len }e se kazni so zatvor od {est meseci do pet godini.
(5) Toj koj{to koristi ili ovozmo`uva na drug koristewe na seksualni
uslugi od lica za koe znae deka e `rtva na trgovija so lu|e }e se kazni so
zatvor od {est meseci do pet godini.
(6) Ako deloto od stav (5) na ovoj ~len e storeno so dete ili maloletno
lice storitelot }e se kazni so zatvor od najmalku ~etiri godini.
1016
Protokolot e vtoriot dokument so koj se dopolnuva Konvencijata
na ON protiv transnacionalniot organiziran kriminalitet, i ottamu, kako
570

5. @rtvi na trgovijata so lu|e naj~esto se `eni i deca. Nivnoto
prefrluvawe vo drugi zemju i stavaweto vo odreden vid zavisnost i
eksploatacija zapo~nuva so najrazli~ni izmami. Toa se obi~no odnapred
presmetani vetuvawa deka tamu kade{to }e bidat prefrleni gi
~eka sigurno vrabotuvawe. Pogre{nata procenka za vetenoto naivno
se prifa}a od strana na `rtvata: se budat nade`i deka kone~no e iznajden
na~inot za nadminuvawe na nivnata dotoga{na te{ka ekonomska i
socijalna sostojba. Naivnata doverba, me|utoa, skapo gi ~ini, za{to
u{te so pominuvaweto na granicata vedna{ se soo~uvaat so beskompromisno
maltretirawe koe gi doveduva do po~etnite somnenija vo
vistinskite nameri na onie koi ja iskoristile nivnata naivnost. Golem
del `rtvite na ovoj kriminalitet se obezbeduvaat i preku najrazli~ni
zakani (zastra{uvawa) vklu~itelno i na onie deka samite tie,
ili nekoj ~len od nivnoto potesno semejstvo }e bide li{en od `ivot.
So stapuvaweto na tloto na tu|ata dr`ava prodol`uva nivnata
agonija. @rtvite koi tamu se preneseni bez li~i dokumenti i koi ve}e
se li{eni od svoite pari i sloboda, vedna{ se soo~uvaat so pritisoci
i barawa za navodni novostoreni dolgovi prosledeni so zastra{uvawa
deka ako se povle~at }e bidat ostaveni sami na sebe i ottamu izlo`eni
na krivi~no gonewe, kazneuvawe i deportirawe. Takvata situacija za
zasiluva nivnata nesigurnost koja {to nadopolneta so nepoznavaweto
na jazikot i zakonite na zemjata vo koja dobrovolno ili prisilno se
dovedeni, gi doveduvaat vo bezizlezna sostojba poradi {to gi reaktiviraat
svoite nade`i deka onie koi dottamu gi dovele sepak }e im pomognat
vo ostvaruvaweto na sakanata cel . Me|utoa, i tie nade` brzo
se urivaat vedna{ {tom }e bidat predadeni vo racete na nivnite novi
gazdi kaj koi zavr{uvaat kako prostitutki. A tuka, vo prikrienite
ili legalni javni ku}i, vo koi stanuvaat dolgogodi{ni zarobeni~ki,
ili pak na crniot pazar na trudot kako divo vraboteni lica, zapo~nuva
nivnata vistinskata ekploatacija, a so toa, i nivnite stradawa.
Vo funkcija na podobruvawe na polo`bata na `rtvite na ovie
dela, vo Protokolot e pomestena zna~ajna odredba spored koja zemjite
potpisni~ki se obvrzuvaat da obezbedat mo`nosti za kompenzacija na
`rtvite od trgovijata so lu|e na tovar na osudenite lica za tie
dela. 1017
i za Protokolot za trgovija so lu|e, odredbite na taa konvencija mutatis mutandis
imaat va`nost i za ovoj Protokol. Inaku spored ~l. 3 (a) na Protokolot
poimot krium~arewe na migranti zna~i obezbeduvawe na nelegalen vlez na
edno lice vo dr`ava ~lenka kade toa lice ne e dr`avjanin nitu ima postojan
prestoj, so cel za neposreden ili posreden na~in da se pribavi finansiska
ili druga materijalna korist.
1017
Vidi: ~l. 6, 7 i 8 od Protokolot protiv trgovija so lu|e i ~l. 16 od
Protokolot protiv krium~arewe na migranti.
571

7. Za prevencijata na ovaa kriminalna pojava vo osnova va`i
seto ona {to e ka`ano i za prevencijata na organiziraniot kriminalitet
vo celost. Ottamu, ovde nema podrobno da se zadr`uvame na ovoj
kriminalnopoliti~ki problem.
572
5. PEREWE PARI
1. Pereweto pari voobi~aeno se definira kako postapka (ponekoga{
pove}eslojna) preku koja profitite od nezakonskite delovni
aktivnosti se kanaliziraat vo legitimniot finansiski i ekonomski
optek, na najprofitibilno mo`niot i doka`ano inflacionen na~in.
Za ovaa cel se koristat site finansiski i komercionalni mo`nosti
zaradi prenesuvawe na ovie prihodi, nivno transformirawe, konvertirawe
ili nivno me{awe so legalnite delovni transakcii. Seto ova
e osmisleno zaradi prikrivawe na vistinskoto poteklo, prirodata, dostapnosta
ili poseduvaweto na vakvite prihodi. 1018 Ili nakratko, pereweto
pari pretstavuva proces {to go zamagluva potekloto na parite
i nivniot izvor. 1019 Pereweto na pari, vsu{nost, pretstavuva takov
proces koi kriminalcite go primenuvaat za da go prikrijat potekloto
i sopstvenosta na finansiskite i materijalni prinosi (pari i imot)
od nivnite kriminalni aktivnosti. Toa se prinosi koi imaat nelegalni
izvori: naj~esto poteknuvaat od trgovija so droga, cigari, alkohol,
oru`je i lu|e, kako i od razni vidovi iznudi, korupcija, dano~ni zatajuvawa
i finansiski malverzacii i sl. Vo toj proces se koristat najrazli~ni
metodi preku koi kriminalcite nastojuvaat da go sokrijat
nelegalniot izvor (potekloto i sopstvenosta) na nelegalno dobienite
prinosi, preku u~estvo vo brojni transakcii koi{to treba da obezbedat
privid deka se legalno steknati (deka imaat legalen izvor) i ottamu
da se obezbedi nekaznivost za svoite kriminalni, prika`ani kako
legalni aktivnosti i nepre~eno koristewe na ostvarenite prinosi
(dobivki) od takvite aktivnosti.
Po~etocite na odvojuvawe na kriminalnite profiti od nivnite
kriminalni izvori i vlo`uvaweto na tn. "valkani ili ne~isti"
pari 1020 zaraboteni od kriminalni aktivnosti, se vrzuva so dvaesetite
godini od XX vek so brziot porast na organiziraniot kriminalitet vo
SAD. So ovoj period se povrzuva i nastanuvaweto na samiot termin perewe
pari ottamu {to ~ika{kite kriminalci na Al Kapone "ne~i-
1018
Grurof, E. Pereweto pari (germanska pravna regulativa) i izbrani
slu~ai na investirawe vo nedvi`nosti, somnitelni finansiski transakcii
i drugo vo vrska so pereweto pari, Bezbednost, Skopje, str. 415-426.
1019
Rajder, A. K. B. Odzemaweto na profitot od korupcijata, Bezbednost,
Skopje, 1995/1, str. 28.
1020
"Valkanite" pari se pari ili nekoja druga forma na kapital, {to
se izvle~eni od nekoe krivi~no delo ili pak od nekoe drugo zalo. Ibid, str. 25.

stite" pari gi prika`uvale preku prometot na novootvorenite peralni
za obleka. Od 1945 godina, so kupuvaweto na eden hotel vo Las
Vagas od strana na mafija{ite Majer Lenski i Bagzi Zigel, zapo~na
praktikata na vnesuvawe na nelegalno steknatite pari od kontrolata
na prostitucijata i komarot vo legaliziraniot komarxiski biznis, 1021
a ottamu i vo drugite finansiski tokovi. Od {eesetite godini na XX
vek, parite koi treba da se "isperat" naj~esto rezultiraat od "biznisot"
so droga, od ilegalna trgovija so oru`je, umetni~ki dela i organi
na ~ovekovoto telo, Vo posledno vreme so "perewe" sî pove}e se opfa-
}aat i parite {to se koristat od razni {pekulacii, podkupuvawe i dano~no
zatajuvawe.
Denes, za `al, kriminalitetot e isplatliv vo sekoja zemja veli
angliskiot kriminlolog Rajder. Ova mo`ebi ne e slu~aj so sitnite
uli~ni krivi~ni dela, tuku so krivi~nite dela od tipot na bankarski
i berzanski izmami, reketerstvo, pa duri i nedozvolena trgovija so
drogi i nekoi drugi kontrolirani i zabraneti aktivnosti. Organiziraniot
kriminal i teroristite go sogledaa ova i se prefrlija vo takvite
podra~aja na aktivnosti. Obidite za odzemawe na profitite i
aktivite od takvite sofisticirani i me|unarodno mobilni kriminalci
gi pottiknuvaat na anga`irawe vo pereweto pari, popre~uvaj}i go
na toj na~in efikasnoto odzemawe na ovie pari, za{to istite se lokalizirani
nadvor od dofatot na vitalnata izvestitelna rabota. 1022
1 0 Trgnuvajki ottamu, kako i od soznanieto deka borbata protiv
pereweto pari i konfiskacijata na pari~nite sredstva generirani od
kriminalitetot ne mo`e efikasno da se vodi vo otsutvo na me|unarodna
sorabotka na vladite, policijata, javnite obvinitelstva, bankite,
i drugite finansiski institucii dovede do usvojuvawe na brojni instrumeti
od koi me|u prvite be{e Konvencijata na OON protiv nedozvolena
trgovija na narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii (Convention
against illicit traffic in narcotic drugs and phsychotropic substances), od
19 dekemvi 1988 godina. 1023 Zna~ajni odredbi protiv pereweto pari
sodr`i i Konvencijata na ON protiv transnacionalniot organiziran
kriminalitet (Konvencijata od Palermo). 1024
2 0 Svojata aktivnost vrz ovoj plan Sovetot na Evropa ja zapo~na
so Preporakata br. 80 od 1980 godina, a ja krunisa so donesuvaweto na
1021
Vpu{taweto vo biznis pretstavuva na~in za investirawe na kriminalnite
pari, prikrivawe na kriminalniot izvor, minimizirawe na rizikot
od konfiskacija i ovlastuvawata na formalnata socijalna kontrola.
1022
Rajder, A. K. B. Odzemaweto na profitot od korupcijata, str. 40.
1023
Za aktivnostite na toj plan vidi: Gilmore, C. W. Dirty Money (The
evolution of money laundring counter-measures), Concil of Europe Press, 1995. str.
61-86.
1024
Vidi: ~l. 6 - Kriminalizacija na pereweto na prinosite od kriminal)
i ~l. 7 - Merki za borba protiv pereweto pari od Konvencijata.
573

Konvencijata za perewe na pari, potraga, odzemawe i konfiskacija na
prihodi steknati so kriminal (Convention on laundering, search, seizure
and confiscation of the proceeds from crime), od 8 noemvri 1990. 1025 So ovaa
Konvencija poznata kako Strazbur{ka konvencija dr`avite potpisni-
~ki se obvrzuvaat vo svoite nacionalni zakonodavstva da prezemat
merki za inkriminirawe, suzbivawe i odzemawe na dobivkite (konfiskacija)
od krivi~nite dela perewe na pari. 1026 Za taa cel so nea e predvideno
vospostavuvaweto i koristeweto na specijalni merki za istraga
(~l. 5) i me|unarodna sorabotka i pomo{ vo sproveduvaweto na
istragite. Vo ramkite na Sovetot na Evropa e pomesten i poseben
komitet za ocenuvawe na merkite protiv pereweto pari pri Sovetot
na Evropa (PC-R-EV).
3 0 Vo ovie ramki treba da se spomne i Direktivata za spre~uvawe
na iskoristuvaweto na finasiskiot sistem za "perewe" na somnitelni
pari~ni sredstva (The European Communities Directive on prevention
of the use of the finacial sistem for the purpose od money laundering,
91/308/EEC) donesena od strana na Evropskata unija vo 1991 godina. Vo
Spored ovoj dokument, pereweto pari pretstavuva konverzija ili prenos
na imot so cel da se prikrie negovoto vistinsko kriminalno poteklo,
prikrivawe ili maskirawe na vistinskat priroda, izvor i lokacija
na nezakonski steknatiot imot kako i na sopstveni~kite prava,
otkup, poseduvawe ili koristewe na takov imot i soou~esni{tvo vo
takvite dela.
4 0 Sledej}i gi preporakite od navedenite i drugi me|unarodni
akti, nacionalni zakoni protiv pereweto pari imaat doneseno pove}e
1025
Sobranieto na Republika Makedonija ja ratifikuva{e konvencijata
na 3. 09.1999 godina. Konvencijata e objavena vo "SV RM." 1990/58.
1026
Vidi: Gilmore, C. W. op. cit. str. 133-160. Vo ~l. 6 na Konvencijata se
postavuva obvrska na dr`avite ~lenki da usvojat zakonski i drugi merki neophodni
za vnesuvawe inkriminacii vo nacionalnite zakonodavstva protiv pereweto
pari, toga{ koga so umisla e izvr{ena 1 0 konverzija ili transfer na
imot, a se znae deka takviot imot pretstavuva prinos steknat preku kriminalna
aktivnost so cel za prepravawe i prikrivawe na ilegalnoto poteklo na
imotot ili pomagawe na sekoe lice koe bilo vklu~eno vo izvr{uvawe na prethodnoto
krivi~no delo da gi izbegne legalnite posledici od negovoto dejstvie,
2 0 prepravawe i prikrivawe na prirodata, izvorot, lokacijata, raspolagaweto,
dvi`eweto, pravata ili sopstvenosta na imotot, ako se znae deka
takviot imot pretstavuva prinos steknat po pat na kriminalna aktivnost, 3 0
steknuvawe, poseduvawe ili upotreba na imot, za koj vo vreme na primaweto
se znaelo deka pretstavuva prinos steknat po pat na kriminalna aktivnost, 4 0
u~estvo vo grupa, zdru`uvawe ili zagovor za izvr{uvawe, namera za
izvr{uvawe, pottiknuvawe, pomagawe, ovozmo`uvawe i sovetuvawe za
izvr{uvawe na koe i da e od krivi~nite dela vospostaveni vo soglasnost so
ovoj ~len.
574

zemji, me|u koi toa prvi go storija Italija (1991) i Germanija (1993).
Vo intervalot me|u prvoto i vtoroto izdanie na ovoj u~ebnik be{e donesen
i Zakonot za spre~uvawe na perewe pari 1027 na Republika Makedonija.
Pred toa, kaj nas za prvpat be{e inkriminirano krivi~no delo
"perewe pari i druga protivpravana imotna korist" so ~l. 273 KZ od
1996 godina. 1028 Vo 1999 godina, Republika Makedonija í pristapi i na
Konvencijata na Sovetot na Evropa za perewe na pari, potraga, odzemawe
i konfiskacija na prihodi steknati so kriminal.
Zakonot za spre~uvawe na perewe pari pretstavuva akt od koj na
planot na preventivnoto i represivnoto suzbivawe na pereweto pari
mo`e da se o~ekuva deka }e gi obeshrabri kriminalnite aktivnosti.
Vo ovaa smisla od su{testveno zna~ewe striknoto po~ituvawe i neotstapuvaweto
od utvrdenata strategija na permanentni ativnosti so
dosledno po~ituvawe na nau~nite soznanija i preporakite od kompetentnite
me|unarodni i nacionalni tela. Me|u prvite kako mo{ne
konstruktivni sekako deka treba da se pomestat i dosledno da se po~ituvaat
i ~ettiriesette preporaki na Operativnata grupa za finansiski
dejstvija na perewe pari (The 1990 Recommendations of the
FATF), 1029 koi vpro~em vo golema mera pretstavuvaat osnova na odredbite
od na{iot Zakon za spre~uvawe na perewe pari.
2. Potrebata od perewe pari mo`e da bide uslovena od ~etiri
faktori: 1 0 likvidnosta na kriminalnata organizacija, {to proizleguva
od ilegalnite aktivnosti, 2 0 `elbata za infiltrirawe vo legal-
1027
Vidi: "SV RM," 2001/70 i Kambovski, V. - Naumovski, P. Komentar
na Zakonot za spre~uvawe na perewe pari, str. 190-249.
1028
Te`i{teto kaj ova delo se sostoi vo vklu~uvaweto na "ne~istite
pari" vo legalnite pari~ni tokovi. Regularnosta i sigurnosta na platniot
promet i stopanskite i sopstveni~kite odnosi voop{to pretpostavuvaat parite
i drugite imotni dobra, {to cirkuliraat vo prometot, da se steknati na
legalen na~in. Ako, nasproti toa, vo nego se vlevaat plodovite na nezakonski
transakcii i istite, po pove}ekratniot prenos vrz drugi (preku banki, smetki,
so kupoproda`ni dogovori itn.), steknuvaat status na legalno steknat kapital
ja gubi svojata funkcija i vrednosna orientacija i stanuva sfera na nekazniva
finalizacija na kriminalnite aktivnosti!" Kambovski, V. op. cit.
str. 360.
1029
FATF (Financial Action Task Force on Money Laundering) e me|unarodno
telo koe opfa}a 26 zemji i dve me|unarodni organizacii. Vo ~lenstvoto
na ovaa operativna grupa se vklu~eni i sedumte finansiski najrazvieni zemji
od Evropa (G-7), Severna Amerika i Azija. FATF e multidisciplinarno telo
~ija osnovna rabota ravoj i unapreduvawe na politikata za borba protiv pereweto
pari i obedinuvawe na silite koi ja odreduvaat vakvata politika od
redot na pravnite, finansiskite i kriminalisti~kite eksperti. Vidi go tekstot
na preporakite vo: Zbirka na me|unarodni dokumenti za borba protiv
korupcijata, Forum, Skopje, 2002, str. 227-236.
575

nite aktivnosti kako del na kontinuiraniot proces, {to ja obele`uva
akcijata na organiziranite kriminalni grupi vo ramkite na ilegalnite
pazari ili pak vo ramkite na zakonskiot biznis, 3 0 potrebata od
izbegnuvawe na rizikot da bide otkrieno od policijata, na primer so
presretnuvawe na kriminalnata organizacija i apsewe na nejzinite
~lenovi kako rezultaat na potragata po parite i, 4 0 potrebata da se
izbegne odzemaweto i konfiskacijata na nezakonski steknatite prihodi.
Prvite dva faktori se povrzani so strukturata, aktivnostite,
prihodot i vremetraeweto na organizacijata. Tretiot i ~etvrtiot faktor
se odnesuvaat direkno na potrebata od perewe pari uslovena od
legislativnite i istra`nite aktivnosti vo nasoka na potraga po parite.
1030 Samiot proces na tranzitirawe na pari~ni sredstva so nejasno
poteklo mo`e da se podeli vo tri fazi: 1 0 faza na plasman (proda`ba
na valkanite pari), 2 0 faza na filuvawe (prikrivawe) na parite, i 3 0
faza na integrirawe (investirawe na valkanite pari vo nekoja legalna
aktivnost). Plasmanot pretstavuva proda`ba na glavnata masa od
gotovisnkite pari~ni sredstva {to se rezultat na kriminalni aktivnosti.
Filuvaweto e zgolemuvawe na brojot na sloevite od slo`eni
finanskiski transakcii, odnosno serisko finasiski transakcii, so
cel da se odvojat nezkonski steknatite prihodi od nivnite nezakonski
izvori. Poslednata faza, pretstavuva obezbeduvawe na zakonsko objasnuvawe
na pojavata na bogatstvoto preku investirawe vo legalnata
ekonomija. Konceptot na pereweto pari mo`e da gi opfati site ili
poedine~no koja i da e od poedine~nite fazi. 1031 Ovoj proces najednostavno
se objasnuva, so nelegalno steknati pari koi, na primer se koristat
za kupuvawe antikviteti, skapocen nakit, avomobili i sl., za
potoa so nivna proda`ba, pri {to se obezbeduva validna faktura
(prva faza), gotovite pari da se vlo`uvaat vo banka prika`ani kako
sredstva od legalna proda`ba (vtora faza), i, na krajot, ottamu da bidat
izvle~eni i so ve}e prikrieno poteklo da se integrirani vo kakva
i da e legalna aktivnost.
Spored Savona (Ernesto Savona), metodite na perewe pari mo`at
da bidat prosti i slo`eni, zavisno od dimenziite na operacijata, brojot
na fazite, koli~estvoto na potrebnata "kancelariska" rabota i
upotrebeniot instrument/organizacija. Taka krium~areweto pari pretstavuva
prost metod, a kreiraweto i upotrebata na "frontovska"
organizacija e poslo`en. No, ~estopati, ovi dva metodi se upotrebuvaat
zaedno i so drugi metodi, kako {to se na primer, dano~ni ili finansiski
zasolni{ta, metodite na "vra}awe na zaem," biznisot so gotovinsko
ispla}awe, kockaweto i kazinata, "podzemnite" bankarski
1030
Savona, E. U. Pereweto" pari od strana na mafijata i italijanskata
legislativa, Bezbednost, Skopje, 1994/4. str. 623.
1031
Vidi: Ibid, str. 622-623.
576

sistemi, koristeweto na la`ni i "frizirani fakturi, bezite na pari,
posredni~kite ku}i i neprenoslivite pari. 1032 Spored istiot avtor,
tipologijata na "pereweto" pari generalno mo`e da se skicira na: 1 0
"ra~no perewe," 2 0 "semejna ma{ina za perewe," 3 0 "kondominium ma-
{ina za perewe," i 4 0 "servis so samouslu`ni ma{ini za perewe i su-
{ewe." "Ra~noto perewe" postoi koga kriminalnata organizacija gi
koristi parite za kupuvawe na stoki i uslugi za sebe (generalno se raboti
za malo koli~estvo pari). Toa e najednostaven metod, {to glavno
se koristi od strana na kidnaperite vo Italija. Vo vtoriot slu~aj, sekoja
kriminalna organizacija ili "familija" svoite pari gi pere soglasno
sopstvenite "semejni" celi i tajniot dogovor so bankite ili
finansiskite institucii. Ovie programi za perewe pari mo`at da se
sostojat vo kratok procesen krug, kako na primer, otvorawe na oro~ena
smetka vo nekoja banka na ime na nekoe konkretno lice ili deponirawe,
t.e. vlo`uvawe na tie pari na taa smetka). Me|utoa, ovoj sistem se
koristi poretko poradi novite sistemi na kontrola na parite. Od
druga strana, dolgiot procesen krug go sodr`i stadiumot pred pereweto
na parite - "pereweto", "plakneweto" i "su{eweto." Ovie fazi
slikovito gi prika`uvaat razli~nite pati{ta po~nuvaj}i od ~isteweto
na parite, pa sî do nivnoto investirawe vo zakonskite aktivnosti.
Vo slu~ajot na "kondominium na ma{ini za perewe" nekolku "familii"
{to mu pripa|aat na eden ist sindikat, kako na primer, Mafijata,
organiziraat edno "preprijatie za perewe pari so soou~estvo na
nekoe lice od bankarska ili pak finansiska institucija. Vo posledniot
slu~aj, na kriminalcite i kriminalnite sindikati, kriminalnata
organizacija im nudi usluga za perewe pari (so razli~ni "krugovi"),
odnosno so kratkiot, {to go sodr`i samo "pereweto" pari, ili pak
dolgiot krug {to vo sebe gi sodr`i site aktivnosti, po~nuvaj}i od samoto
"perewe" pa sî do nivnoto investirawe. 1033
Me|u raznovidnite operacii na perewe pari na me|unarodno ramni{te
na sicilijanskata Mafija, Savona gi naveduva: prenesuvaweto
na gotovinski sredstva vo zemjite {to ne se predmet na finansiska kontrola
i nivno deponirawe na tekovni smetki vo istite tie zemji; koristeweto
na tekovni smetki {to im pripa|aat na neosomni~eni lica
ili na "za{titni korporacii" za prenesuvawe na parite; kupuvaweto
na bankarski menici (za iznosi pomali od onie koi se predmet na regulacija),
koristeni vo mnogu operacii; investiraweto vo hartii od
vrednost vo ime na korporacii; kupuvawe skapocenosti (nakit), pred
sî, dijamanti {to podocna se preprodavaat na legalniot pazar, falsifikuvawe
na fakturi, nadomest na smetkite na klienti na nekoja ba-
1032
Savona, E. U. op. cit. str. 624.
1033
Ibid, str. 625. Za opredeleni metodi i tehniki na perewe pari vo
me|unarodni razmeri vidi i: Rajder, A. K. B. Odzemaweto na profitot od korupcijata,
str. 29 i natamu.
577

nka i sistemi na istovremen i kontinuiran ciklus na perewe i investirawe.
1034 Nakratko, glavnite kru`ni pateki na pereweto pari na
italijanskata mafija se: bankarskiot sistem, nebankrskiot sistem, zakupuvaweto
i fakturiraweto, komercijalnite preprijatija, kupuvaweto
kazina i drugi kockarski sistemi. 1035
3. Pereweto pari steknati preku ilegalni zdelki vo legalnite
pari~ni tokovi spa|a vo tn. dela bez `rtvi. Toa po pravilo predizvikuva
inerten odnos na javnosta kon ovoj vid na kriminalitet, odnosno
ne go predizvikuvaat nejziniot interes vo onaa mera kako {to toa
se vo sostojba da go storat krivi~nite dela ubistvo, vooru`enite grabe`i
ili drugite tradicionalni (klasi~ni) krivi~ni dela.
4. Na planot na preventivnoto suzbivawe na "pereweto" pari
mo`e da se o~ekuva deka vnatre{nite instrumenti na dr`avata i me|unarodnata
sorabotka }e gi obeshrabruvaat kriminalnite aktivnosti.
Vo ovaa smisla od su{testveno zna~ewe striknoto po~ituvawe i neotstapuvaweto
od utvrdenata strategija na permanentni ativnosti so dosledno
po~ituvawe na nau~nite soznanija i preporakite od kompetentnite
me|unarodni i nacionalni tela. 1036
[to se odnesuva do prakti~nite rezultati vrz ovoj plan vo kriminolo{kata
literatura, me|u najgolemite uspesi se poso~uva spre~uvaweto
na transferot na ne~isti pari vo legalni fondovi ostvareno
so akcijata poznata pod imeto "Zelen mraz." Vo nea po dolgogodi{na
istraga be{e spre~eno prelevaweto na 50.000.000 dolari na kolumbiskiot
kartel "Kali" na smetkite vo [vajcarija. 1037
578
6. KORUPCIJA
1. Vo sovremeni uslovi korupcijata, za koja slobodno mo`e da se
ka`e deka pretstavuva vrzuva~ko tkivo na site oblici na organiziraniot
kriminalitet, e eden od zna~ajnite op{testveni problemi {to ne
1034
Savona, E. U. op. cit. str. 629-630.
1035
Savona, E. U. op. cit. str. 632.
1036
Za Nezavisnata komisija protiv korupcijata na Nov Ju`en Vels
kako primer na nacionalno telo vidi: Rid, E. Javnata svest za korupcijata i
prevencijata, Bezbednost, Skopje, 1995/4, str. 753-766.
1037
"Operacijata "Zelen mraz" (od septemvri, 1992) go poka`a vospostavuvaweto
i razvojot na me|unarodnite vrski me|u kolumbiskiot kartel "Kali"
i Mafijata. Ovaa operacija, {to involvira i nekoi drugi dr`avi (SAD,
Anglija, [panija i Kosta Riko), go poka`a obidot da se napravi dogovor za
uvoz na kokain vo Evropa od strana na Mafijata, kako i nejzinata uloga
vo"pereweto" pari na nacionalno i me|unarodno nivo. Od ovaa operacija proizleguva
deka Mafijata dejstvuvala istovremeno kako uvoznik na kokain i
kako agencija za perewe pari za kolubijcite, koristejki gi zakonskite aktivnosti
vo koi be{e infiltrirana Mafijata" Savona, E. U. op. cit. str. 630.

azmina nitu edna zemja vo svetot. Te{kite posledici koi gi nosi, a
koi se manifestirat na li~en i op{testven plan i degradacija na celi
nacii, gi prisilija najgolemiot broj zemji kako i stru~wacite od
oblasta na krivi~noto pravo, kriminologijata i sociologijata, kon
prou~uvawe na ovoj problem zaradi iznao|awe adekvatni merki za negovo
suzbivawe.
Definiraweto na poimot na korupcijata naj~esto se povrzuva
so nejzinata prethodna podelba na: ekonomska, politikolo{ka i krivi~nopravna
korupcija. Ottamu, ekonomskata korupcija mo`e najednostavno
da se definira kako niskorizi~en, visokoprofiten biznis, a
nejziniot politikolo{kiot poim se povrzuva so iskoristuvaweto na
politi~kite funkcija za ostvaruvawe nemoralna ili protivzakonska
li~na korist. Krivi~nopraven poim na korupcijata gi opfa}a site
zabraneti povedenija vo vr{eweto na potkupot i trgovija so vlijanie.
Posledniot poim, koj spored nas e od prioritetno zna~ewe, vo na{ata
zemja se iscrpuva preku slednite inkriminacii predivdeni vo KZ: potkup
pri izbori i glasawe (~l. 162), neovlasteno primawe na podaroci
(~l. 253), oddavawe i neovlasteno pribavuvawe delovna tajna (~l. 281),
zloupotreba na slu`benata polo`ba i ovlastuvawe (~l. 353), primawe
potkup (~l. 357), davawe potkup (~l. 358), protivzakonito posreduvawe
(~l. 359) i oddavawe na slu`ebna tajna (~l. 360). 1038
1 0 Obedinetite Nacii zapo~naa pointenzivno da gi razvivaat
svoite programi i strategija za borba oprotiv korupcijata na me|unaroden
plan vo po~etokot na deveesetite godini od XX vek, koga se doneseni
nekolku rezolucii na Ekonomsko Socijalniot Sovet (EKOSOK)
i na Generalnoto Sobranie na ON. Stanuva zbor za: "Akcija protiv
korupcijata" so prilogot "Prira~nik za prakti~nite merki za nejzino
suzbivawe" (Rezolucija na EKOSOK br. 1995/14 od 24 juli 1995), "Dekla-
1038
Vo nekoi zemji repertoarot na krivi~nite dela {to go so~inuvaat
poimot na korupcijata e mnogu po{irok. Taka, na primer, Zakonot za prevencija
i represija na korupcijata na Romanija od 1997 godina, gi predvideni krivi~nite
dela: u~estvo vo nezakoniti transakcii, obezvreduvawe na vrednosta
na dr`avniot kapital vo privatizacijata, zloupotreba na sredstvata vo trgovski
dru{tva so u~estvo na dr`aven kapital ili vo javno preprijatie, davawe
krediti ili nivno koristewe za drugi nameni od onie za koi se odobreni, zloupotreba
na porane{nata slu`bena polo`ba za ostvaruvawe profit, koristewe
na informacii so koi raspolaga slu`beno lice za ostvaruvawe li~na
korist preku razni zdelki i transakcii ili dopu{tawe pristap kon takvi
informacii na drugi lica, kaznuvawe na lice {to vr{i rakovodna funkcija
vo politi~ka partija ili druga politi~ka grupacija {to go koristi svoeto
vlijanie i svojot avtoritet za da se zdobie so materijalna korist za sebe ili
za drug. Kambovski, V. Spre~uvawe na korupcijata (Kriminalno-politi~ki
osnovi i zakonodaven model), Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija,
1998/1, str. 12.
579

acijata na ON za korupcija i aktite na korupcija vo transnacionalnite
komercialni aktivnosti od 1996 1039 i "Aktivnosti protiv korupcijata,"
kon koja vo aneksot se priklu~eni "Kodeksot na povedenie na
javnite slu`benici so prepora}i za pru`awe sovetodavna i tehni~ka
pomo{" (Rezolucija na Generalnoto sobranie na ON 50/225 od 19 april
1996 i 51/59 od 12 dekemvri 1996).
Na problemot na suzbivaweto na korupcijata mu se posvetuva
zna~ajno vnimanie i vo ramkite na Komisijata za spre~uvawe na kriminalitetot
i krivi~noto pravosudstvo na ON, a posebno vo nejzinata
stru~na slu`ba - Oddelenieto na ON za spre~uvawe na kriminalitetot
i krivi~noto pravosudstvo, kade e izraboten i poseben "Model na
zakonodavstvo protiv korupcijata" (1997). Spored Modelot na Zakonot
protiv korupcijata na ON, za korumpirano se smeta sekoe lice koe
bara ili posredno ili neposredno prifa}a potkup ili nedozvolena
imotna korist vo bilo kakva forma so cel: 1 0 da izvr{i ili da ne izvr{i
slu`beno dejstvie koe bi moral da go izvr{i vo ramkite na svoeto
slu`beno ovlastuvawe, odnosno slu`bena dol`nost i, 2 0 da go zloupotrebi
svoeto vistinskoto ili pretpostaveno vlijanie so namera da se
zdobie so kakva i da e korist. Za u~esnik vo korupcijata se smeta sekoe
lice koe }e ponudi, veti ili neposredno ili posredno }e izvr{i isplata
vo koja bilo forma poradi gorenavedenite celi i pod gorenavedenite
uslovi (~l. 12 st. 2). Karakteristi~no e i toa {to so ovoj Model
- Zakon se predviduva formirawe nacionalna komisija protiv korupcijata
kako administrativna nezavisna vlast, so avtonomen buxet,
koja e obvrzana da ja gradi preventivnata politika vo borbata protiv
ovaa negativna pojava (~l. 61 st. 1 i 2).
Vo ovaa smisla treba da se istakne i toa deka na VIII Kongres na
ON za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite
(Havana, 1990), e donesena posebna rezolucija za korupcijata vo dr`avnite
organi, a i na IX Kongres (Kairo, 1990) zna~aen del od programata
í be{e posveten na pra{awata na korupcijata. 1040
Odreden broj odredbi koi neposredno se odnesuvaat na istaknuvaweto
na serioznosta na korupcijata, nejzinata povrzanost so organiziraniot
kriminal i potrebata od vlo`uvawe me|unarodni usilbi za
nejzinot suzbivawe se sodr`ani i vo ve}e spomenatata Konvencija na
ON protiv transnacionalniot organiziran kriminalitet od Palermo.
1041
1039
Tekstot na ovaa Deklaraciaj e objaven vo Zbirkata na me|unarodni
dokumenti za borba protiv korupcija, Forum, Skopje, 2002, str. 136-142.
1040
Vidi: Crime Prevention and Criminal Justice in the Conteht of Development:
Realities and Perspectives of International Cooperation (Practical measures against corruption),
United Nations Publication, New York, 1993.
1041
Vidi: ~l. 8 - Kriminalizacija na korupcijata i ~l. 9 - Merki protiv
korupcijata od Konvencijata.
580

2 0 Na ovoj plan e mo{ne prisutno i anga`iraweto na Sovetot
na Evropa koj formira posebna Multidisciplinarna grupa protiv korupcija,
1042 koja izraboti progami za zaemni aktivnosti i podgotvi dve
konvencii protiv korupcijata: Krivi~nopravna konvencija protiv
korupcijata (serija evropski dogovori br. 173) 1043 i Gra|anskopravna
(civilna) konvencija za spe~uvawe na korupcijata (serija evropski
dogovori br. 174), 1044 kako i Model na Kodeks na odnesuvawe na javnite
slu`benici 1045 Ovaa grupa vo svojot iscrpen izve{ataj podgotvi i lista
na krivi~ni dela so koi vo nacionalnite zakonodavstva se predviduva
inkriminirawe na razli~nite dejstvija {to pretstavuvaat opredeleni
vidovi na korupcija ili neposredno se povrzani so nea.
Vo ramkite na Sovetot na Evropa, Komitetot na ministrite vo
1996 godina usvoi i seopfatna "Programa za akcija protiv korupcijata,"
a na Vtoriot Samit na {efovite na dr`avite i vladite (Strazbur,
10 i 11 oktomvri 1997) e donesen i Plan za akcija, so koja se predviduva
jaknewe na sorabotkata vo borbata protiv korupcijata vklu-
~itelno i protiv nejzinata povrzanost so organiziraniot kriminalitet
i pereweto na pari. Suzbivaweto na korupcijata pretstavuva{e
predmet na interes i na redovnite Konferencii na ministrite za pravda
na zemjite ~lenki na Sovetot na Evropa: XIX-ta Valeta (Malta,
1042
Idejata za formirawe na Multidisciplinarnata grupa protiv korupcijata
(Multidisciplinary Group on Corruption - GMC) potekna od strana na konferensijata
na Komitetot na ministrite na Malta, 1994 godina. Nezjinata zada~a
be{e vo sorabotka so Evropski komitet za pravna sorabotka (CDCJ) i
Evropskata komisija za krivi~nopravni problemi (CDPC) da gi prou~i i da gi
prepora~a merkite koi bi mo`ele da pretstavuvaat program na aktivnosti vo
borbata protiv korupcijata na me|unarodno ramni{te. Vo rabotata na ovaa
grupa osven ministrite na ekspertite na site ~lenki na Sovetot na Evropa se
vklu~eni i pove}e relevantni me|unarodni organizacii: Komisijata na Evropskata
Zaednica, OECD, ON, Interpol i Evropskata banka za obnova i razvoj.
GMC zapo~na so rabota vo mart 1995 godina taka {to odr`a pove}e sostanoci,
izgotvni programa za svoite aktivnosti usvoena od Komitetot na ministrite
na Sovetot na Evropa i ja podgotvi Programata za akcija protiv korupcijata
(PAC) koja be{e usvoena vo 1996 godina. Vidi: Preliminary Draft Fremework Convention
Against Corruption, GMC (97) 10 REV 2, Strasbourg, 27 may 1977.
1043
Tekstot na Konvencijata ratifikuvana na 28.07.1999 godina, e objaven
vo "SV RM," 1999/32 - megunarodni dogovori.
1044
Usvoena vo Strazbur, na 23-24 juni 1999 godina, ratifikuvana od
na{ata zemja na 23. 01. 2002 ("SV RM," 2002/23).
1045
Model - Kodeksot za odnesuvawe na javnite slubenici e usvoen kako
dopolnenie na Preporaka R (2000) 10 na Komietetot na Ministrite na 11. 05.
2000 godina. Prevodot na ovoj dokument so objasnuvawata mo`e da se najde vo
Zbirkata na me|unarodni dokumenti za borba protiv korupcijata, Forum,
Skopje, 2002, str. 98-129.
581

1994), XXI-ta vo Praga (^e{ka, 1997) 1046 i XXI-ta vo Moldavija) Zna-
~ajno e da se naglasi i toa deka na 4. 05. 1998 godina, vo ramkite na Komitetot
na ministrite e usvoena Rezolucija (98) 7 so koja se odobruva
sklu~uvawe na Pro{irenata parcijalna spogodba za vostanovuvawe
"Grupa na dr`avi protiv korupcijata - GREKO," kako institucija koja
ima za cel da ja podobri sposobnosta na nejzinite ~lenki za borba
protiv korupcijata. Samiot Dogovor za formirawe na GREKO usvoen
od strana na Multinacionalnata grupa za korupcija (GMC) na 23-24
mart 1998 i modificiran od strana na zamenicite ministri na 28-29
april 1998 godina i usvoen na 1 maj 1999 godina so Rezolucijata (99)
5. 1047 Celta za formirawe na GREKO e preku sredstvata za zaedni~ko
ocenuvawe i ednakov pritisok na fleksibilen i efikasen na~in da go
nadgleduva pridr`uvaweto do vode~kite na~ela i primenata na me|unarodnite
instrumenti usvoeni od Sovetot na Evropa vo borbata protiv
korupcijata. Sedi{teto na Grupata, koja najmalku dva pati godi-
{no odr`uva plenarni sednici, e vo Strazbur. Pokraj ~lenkite na Sovetot
na Evropa, koi zadol`itelno se ~lenki i na ovaa Grupa, kon nea
mo`at da priklu~at i drugi dr`avi po prethodna pokana i po dadena
izjava i potpi{ana deklaracija deka }e gi po~ituvaat vode~kite na~ela
za borba protiv korupcijata. GREKO go nadgleduva sproveduvaweto
na vode~kite na~ela vo sekoja od nejzinite ~lenki preku nivna poseta
i izgotvuvawe izve{tai. Izve{taite mo`e da sodr`at preporaki so
cel posetenata ~lenka da gi podobri svoite zakoni i praktikata za
suzbivawe na korupcijata i vo taa smisla da dade izvestuvawe za prezemenite
merki.
Spored Krivi~nopravnata konvencija protiv korupcijata pod
aktiven potkup se podrazbira umisleno neposredno ili posredno vetuvawe
ili davawe, a pod pasiven potkup, umisleno neposredno ili posredno
barawe ili primawe, na nezaslu`ena imotna korist od strana
na javni slu`benici (funkcioner, javen slu`benik, minister, gradona-
~elnik, sudija i javen obvinitel i drugo lica koe vr{i pravosudna funkcija)
da izvr{i ili da se vozdr`i od izvr{uvawe na nekoe delo vo
ramkite na vr{eweto na negovata funkcija. So Konvencijata, dogovornite
strani se obvrzuvaat da gi pomestat vo svoeto nacionalno zakonodavstvo
i site dela na aktiven i pasiven potkup izvr{eni od strana na
~lenovi na nacionalnite javni institucii (lica koi vr{at zakonodavna
ili upravna funkcija), na stranski javni slu`benici (javen slu-
`benik na sekoja druga dr`ava), na stranski javni institucii (lica
1046
Od Komitetot na ministrite vo Praga na 6. 11. 1977, proizleze Rezolucijata
(97) 24 - Za dvaesette vode~ki na~ela protiv korupcijata koi
poradi nivnoto zna~ewe vo celost gi naveduvame podolu.
1047
Vidi go tekstot na ovaa Rezolucija so dodatokot Statut na grupata
zemji protiv korupcijata (GREKO) vo: Zbirka na me|unarodni dokumenti za
borba protiv korupcijata, Forum, Skopje, 2002, str. 86-98.
582

koi vr{at zakonodavna ili upravna funkcija na druga dr`ava), na lica
vo privatniot sektor, na me|unarodni funkcioneri, na ~lenovi na me-
|unarodni parlamentarni sobranija, i na sudii i slu`benici vo me|unarodnite
sudovi.
Spored ~l. 12 od Konvecnijata, so poimot vr{ewe vlijanie e
opfateno i umisleno posredno ili neposredno vetuvawe ili davawe
nezaslu`ena imotna korist po osnov na nagrada na drug koj }e izjavi
deka e sposoben da izvr{i vlijanie vrz donesuvaweto na odlukata od
strana nekoe od navedenite lica, nezaslu`enata imotna korist da bide
ili za nego samiot ili za nekoj drug, taka {to }e go pottikne ili da
primi ili da prifati ponuda ili vetuvawe po osnov na nagrada za spomenatoto
vlijanie, koga vlijanieto }e bide ili nema da bide izvr{eno,
ili koga pretpostavenoto vlijanie }e go proizvede ili nema da go proizvede
o~ekuvaniot rezultat.
Zna~ajno e i toa, deka so ovaa Konvencija sekoja dogovorna strana
se zadol`uva da obezbedi odgovornost za pravnite lica za delata na
aktivna korupcija, vr{ewe vlijanie i perewe na pari (~l. 18), koja ne
ja isklu~uva odgovornosta na fizi~kite lica, kako i zakonski i drugi
merki so koi se ovozmo`uva konfiskacija ili odzemawe na sredstvata
i prihodot od navedenite dela (~l. 19 t. 3). Za ovie dela, vo konvencijata
se predviduvaat i izvesni olesnuvawa za ostvaruvaweto na site vidovi
na me|unarodna krivi~nopravna pomo{. Pritoa, krivi~nite dela
koi spa|aat vo domenot na primenata na ovaa Konvencija se smetaat
vklu~eni vo sekoj dogovor za ekstradicija koj e vo sila me|u dogovornite
stranki kako ekstradibilni dela (~l. 27 st. 1). Konvencijata gi
obvrzuva dr`avite da vospostavat specijalni nezavisni tela za borba
protiv korupcijata kako i speciijalni ovlastuvawa i tehniki za istraga.
Gra|anskopravnata konvencija za spre~uvawe na korupcijata od
1999 godina, se opredeli za slednava definicija na korupciata: neposredno
ili posredno barawe, nudewe, davawe ili prifa}awe na nedozvoleno
~inewe ili druga nedozvolena korist ili vetuvawe na takva
nezaslu`ena korist koja go popre~uva normalnoto vr{ewe na nekoja
funkcija ili propi{anoto odnesuvawe na korisnikot na nezakonitoto
~inewe ili na nezaslu`enata korist ili na vetuvaweto na takvata korist
(~l. 2). Za odbele`uvawe e deka so ovaa Konvencija, za `rtvite na
korupcijata se predviduva celosen nadomest na {teta od dr`avni sredstva
so {to se voveduva odgovornost na dr`avata za dejstvijata na korupcija
storeni od strana na nejzinite slu`beni lica. So Konvencijata
se predviduva i ni{tovnost na dogovorite vo vrska so delata na korupcija,
kontrola i sledewe na finansiskite sostojbi na pravnite lica
kako i me|unarodna sorabotka vo gra|anskite postapki vo predmetite
za korupcija.
Model na Kodeksot za odnesuvawe na javnite slu`benici pretstavuva
dokument koj, ako po ni{to drugo, zaslu`uva posebno vnimanie
583

ottamu {to eklatantno ja priznava i potvrduva na{ata pojdovna teoretska
orientacija za potekloto na sekoe devijantno i kriminalno povedenie
na ~ovekot, iako se odnesuva samo na javnite slu`benici (lica
vraboteni vo javniot sektor, vo privatnite organizacii koi vr{at javni
uslugi, javno izbranite prestavnici, ~lenovi na Valdata i nositelite
na pravosudnite funkcii). No pred da go objasnime ova tvrdewe
dol`ni sme nakratko da se zadr`ime na osnovnite odredbi na ovoj Model
- Kodeks. 1048
Spored Kodeksot, vr{eweto na javnite ovlastuvawa treba da se
zasnova na na~elata na zakonitost (~l. 4 st. 1 i ~l. 7), transparentnost,
(~l. 11) lojalnost (~l. 5 st. 1), doverlivost (tajnost, ~l. 11), avtonomnost,
nezavisnost, nepristrasnost (~l. 5. st. 2 i ~l. 7), li~na odgovornost,
fer odnos, integritet i nepartijnost vo donesuvaweto na
odlukite (~l. 4 st. 2), ~esnost, trudoqubivost, efikasnost i {tedlivost,
kako i sru~nost, profesionalnost i pravednost (~l. 5. st 2), pa
duri i qubeznost (!) kon gra|anite, svoite kolegi, pretpostavenite i
podredenite vo slu`bata (~l. 5. st. 3). Kodeksot duri promovira i
"na~elo na premin na gri`ata vrz drug," (?!) popoznato spored spskata
izreka: "PreÚi brigo na drugoga," so toa {to go legalizira i
ohrabruva ve}e i onaka vo golem obem prisutnoto denuncirawe me|u
javnite slu`benici. 1049 Pritoa se zaborava deka prijavuvaweto, odnosno
neprijavuvaweto, vo osnova e opredeleno od dve va`ni okolnosti:
1 0 od stravot (korista ili posledicite od provaluvaweto na nivnata
izjava) 1050 i nade`ta (postignuvaweto sigurnost ili nesigurnost vo
1048
Kodeksot trgnuva od realnosta deka javnata administracija vo koja
javnite slu`benici se klu~niot element, igra va`na uloga vo demokratskite
op{etstva i deka ottamu sekoe op{testvo mora da raspolaga so soodveten kvalifikuvan
personal i objektivni pretpostavki (pravna i materijalna sredina)
za pravilno i efikasno sproveduvawe na nivnite zada~i i obvski. Vrz
seto toa, ispravno se nadovrzuva potrebata od porast na javnata svest i promovirawe
na eti~kite vrednosti, kako zna~ajni sredstva za suzbivaweto na korupcijata.
Zatoa na dr`avite-~lenki im se prepora~uva usvojuvawe vo svoeto zakonodavstvo
nacionalni kodeksi vo koi }e bidat sodr`ani na~ela za odnesuvawe
na javnite slu`benici predvideni vo Model - Kodeksot.
1049
Za javniot slu`benik imeno se predviduva prijavuvawe (denuncirawe),
i toa zadol`itelno vo pismena forma do nadle`niot pretpostaven vo
javnata slu`ba, na svoite kolegi sekoga{ koga smeta deka gi prekr{ile odredbite
na Kodeksot, ili koga veruva deka od nego se bara da dejstvuva nezakonski,
na nesoodeten ili neeti~ki na~in (v. ~l. 12). Vo ~l. 19 pak se dadeni upatstvata
za toa na koj na~in javniot slu`benik treba da postapi toga{ koga mu
e ponudena prednost {to ne mu sleduva.
1050
Takviot strav ostanuva i pokraj odredbata od ~l. 17 so koja se bara
za{tita na privatnosta na javnite slu`benici. Vo nea se veli: "Treba da se
prezemat site neophodni ~ekori za da se obezbedi soodvetno po~ituvawe na
584

slu`bata), i 2 0 komu treba da mu se prijavi naru{uvaweto na na~elata
na Kodeksot: a) na poedinci koi za toa }e im vozvratat ili nema da im
vozvratat so odredena korist ili {teta (nu`na pretpazlivost spored
onaa - "Nikoj denes ne znae koj komu mu e prijatel") ili pak, b) na te-
{ko dostapnite {efovi za koi se smeta deka predni~at vo ne~esnite
igri i izigruvaweto na moralnite pravila (nedoverba potkrepena so
bogato iskustvo), so povtorno postavuvawe na pra{aweto - kakva e li-
~nata (pa duri i op{testvenata) korist ili {teta od toa? 1051
Edno od vrvnite na~ela sodr`ano vo Kodeksot e, sepak, deka javniot
slu`benik ne smee da dozvoli negoviot privaten interes da dojde
vo sudir so negovata javna polo`ba. Negova obvrska e da go izbegne
takviot konflikt na interesi bez ogled na toa dali konfliktot e vistinski,
potencijalen ili prividen (~l. 8 st. 1). Pritoa, pod konflikt
na interesi se podrazbiraat situacii koga javniot slu`benik ima
privaten interes 1052 da vlijae ili koga se ~ini deka vlijae na nepristrasnoto
i na objektivnoto izvr{uvawe na negovite slu`beni obvrski
(~l. 13. st. 1). Ova, inaku moralno ispravno na~elo, povtorno mu se sprotivstavuva
na prirodata na ~ovekot, za{to promovira vozdr`uvawe
od sopstveniot, i rabotewe isklu~ivo vo op{t interes, {to e osobeno
karakteristi~no vo uslovi na isklu~itelno niski plati na javnite
slu`benici. Zgora na toa, izbegnuvaweto na konfliktot na interesi
se podiga na ramni{te na li~na odgovornost na javniot slu`benik i od
nego se bara: da vnimava na kakov i da e konkreten i potencijalen konflikt
na interesi, da prezema ~ekori za izbegnuvawe na takov konfprivatnosta
na javniot slu`benik. Vo vrska so toa, deklaraciite obezbedeni
vo ovoj Kodeks treba da se ~uvaat kako doverlivi, osven ako so zakon ne e poinaku
opredeleno"(podvlekol Z.S).
1051
Vo objasnuvawata na Kodeksot se veli: GMC be{e svesna za te{kotiite
{to mo`at da se pojavat vo odredeni slu~ai pri prakti~nata primena
na ovaa odredba vo javnata administracija, za{to toa mo`e da sozdade tenzii
me|u javnite slu`benici. Me|utoa, taa smeta deka pasivniot ili toleranten
odnos na javnite slu`benici vo vrska so ovie prekr{oci bi bil po{teten od
javnata administracija i za op{testvoto vo celost. Mojot stav e sprotiven,
me|u drugoto, i poradi faktot deka dr`avnata uprava e polna so poltroni
~ija edinstvena cel e preku denunciraweto da mu se dodvoruvaat na svoite
{efovi. Pritoa, onie {to ja imaat najgolemata mo} - ministrite, poradi hroni~noto
nemawe vreme za "maliot ~ovek" naj~esto lesno nasednuvaat na tie
denuncijacii, taka {to, za `al, uspehot na odreden javnen slu`benik sî u{te
e vo pravoproporcionalen odnos so brzinata i uspe{nosta so koja toj slu`benik
kako "doverliv informant," se upikal pod negovite pazuvi.
1052
Privatniot interes na javniot slu`benik vklu~uva prednosti za
nego, za negovoto semejstvo, za bliskite rodnini, prijateli ili za organizaciite
so koi toj sorabotuva ili sorabotuval, ili so koi ima politi~kio
vrski (~l. 13 st. 2)
585

likt, da mu uka`e na svojot pretpostaven za postoeweto na kakov i da e
konflikt vedna{ {tom }e stane svesen za istiot, da nastojuva so svoja
kone~na odluka da se povle~e od situacijata ili da se li{i od prednosta
{to go predizvikuva konfliktot (~l. 13 st. 3) i toa seto, samo od
moralni pri~ini! Seto toa mu se prepora~uva na onoj koj dlaboko vo
sebe e uveren vo vistinitosta na edno drugo na~elo - "Sega mu e majkata
- ona {to ne mi go pla}a dr`avata, }e go naplatam od gra|anite," se
rabira so koristewe na svojata naj~esto nezaslu`ena i kratkotrajna
pozicija. Vpro~em, si misli toj, otkoga }e bidam razre{en od nekoja
funkcija moite kom{ii i prijateli i onaka }e re~at: "Ovoj sigurno
debelo se nafatiral."
Kodeksot sodr`i i podolg repertoar na obvrski i zabrani ~ie
naru{uvawe mo`e da upatuva na postoewe na korumpiranost. Taka, pri
sproveduvaweto na svoite obvrski javniot slu`benik ne treba da dejstvuva
na proizvolen na~in na {teta na nekoe lice, grupa ili telo i treba
da ima dol`na po~it za pravata, obvrskite i soodvetnite interesi
na site drugi (~l. 6). Javniot slu`benik ne smee da gi koristi prednostite
na svojata polo`ba za sopstveni privatni interesi (~l. 8 st. 2),
ili da bide vme{an vo kakva i da e aktivnost ili transakcija ili da
prifati platena ili neplatena funkcija ili pozicija {to e inkopatibilna
ili go odvra}a od sopstvenoto izvr{uvawe na negovite dol`nosti
(~l. 15 st. 1). 1053 Isto taka, toj ne smee da prima podaroci i da
prifati gostopriemstvo, od {to se isklu~eni konvencionalnoto gostopriemstvo
(poskromni pokani za jadewe i pijalok) i pomalite podaroci
(kalendari, evtini penkala, reklamen materijal, sitnici {to mo-
`at da se stavat na rabotnata masa i sl) (~l. 18). Toga{, koga toj se dvoumi
dali opredelena aktivnost e, ili ne e, kompatibilna so negovite
dol`nosti, ili pak dali mo`e da prifati podarok ili gostoprimstvo,
toj treba da pobara sovet od svojot pretpostaven!
Sankciite za prkr{uvaweto na pravilata na Kodeksot se disciplinski.
Na{ stav e deka e isklu~itelno malo ili nikakvo fajdeto od
donesuvaweto na vakvite i sli~ni deontolo{ki pravila vo suzbivaweto
na korupcijata, kako {to toa vpro~em se poka`a i od podolgata
egzistencija na drugi takvi kodeksi vo praktikata, Hipokritovata zakletva,
na primer. 1054 Zna~eweto na ovoj, i na nego sli~ni kodeksi,
sepak e prisutno, ottamu {to preku predupreduvaweto na odredeni
1053
Treba da se zabele`i deka ova na~elo ne mu zabranuva na javniot
slu`benik da ima i vtora rabota nadvor od javnata slu`ba.
1054
Toa vpro~em go priznavaat i avtorite na Model-Kodeksot koga vo
objasnuvawata istaknuvaat deka "dobrovolnoto regulirawe na odnesuvaweto
spored kodeksite za odnesuvawe, ne mo`e da gi zameni pravnite normi i nadvore{nata
kontrola (od strana na ovlastenite organi ili biznis-revizorite)."
586

eti~ki na~ela ~ovekot se potsetuva na svojata priroda, na negoviot
interes za samoodr`uvawe i baraweto sre}a preku enormnoto eksponirawe
na sopstvenite interesi pred interesite na site drugi, pa i na
op{testvoto. Pritoa, li~no me ohrabruva faktot {to ve}e i drugi nau~ni
rabotnici otvoreno ja priznavaat ispravnosta i se priklonuvaat
kon mojata teorija za isklu~itelno va`noto vlijanie na interesot
(korista) vrz kriminalnite odnesuvawa. 1055
3 0 Zna~ajni dokumenti vo borbata protiv korupcijata pretstavuvaat
i Dogovorot i Akcioniot plan na Antikorupciska incijativa
za Jugoisto~na Evropa vo ramkite na Paktot za stabilnost. So Dogovorot
usvoen vo Sarajevo na 16. 02. 2000 godina, 1056 po istaknuvaweto na
poledicite od korupcijata se istaknati celite i na~elata na antikorupciskoto
deluvawe i se predviduvaat osnovnite globalni obvrski za
~lenkite na Paktot za stabilnost vo borbata protiv korupcijata kako
i merki za implementacija na takviot dogovor. Me|u glavnite obvrski
se pomestni: a) Usvojuvaweto i implementiraweto na evropskite i na
drugite me|unarodni instrumenti, 2 0 Promoviraweto na dobroto
vladeewe i na sigurnata javna administracija, preku pravni,
1055
Za moite stavovi po odnos na ova pra{awe, pokraj izlo`enite stavovi
vo ovj trud vidi: Sulejmanov, Z, Kriminalna politika, str. 426-428.
Ottamu i Kambovski: "Op{ta karakteristika i su{tinska pretpostavka na
pojavata na korupcijata e, deka poedincite i nivnite asocijacii, vo ostvaruvaweto
na pazarnite transakcii i stopanskite aktivnosti vleguvaat so edna
edinstvena cel - da ja maksimaliziraat svojata individualna korist i taa,
kako takva, e {iroko prifatena i vgradena vo site varijanti na politikata,
pravnata i ekonomskata stvarnost. Poedincite bez ogled na poleto na svojata
op{testvena aktivnost, prvenstveno poa|aat od svojot li~en interes i so pomalku
ili pove}e energija, nastojuvaat istiot da go ostvarat vo stopanstvoto
i vo javnite raboti, a osobeno vo politi~kite procesi i odnosi." I natamu:
"Od koga postoi svetot, ~ovekot e preokupiran so mislata kako da si go olesni
sopstvenoto `iveewe, odnosno kako `ivotot da si go napravi poubav, pobogat
i posodr`aen, so {to pomalku vlo`en trud. Poznavaj}i ja svojata nastoj~iva
priroda i upornost za iznao|awe novi re{enija, ovoj streme` ne e nitu
pogre{en, ni nedozvolen. Naprotiv, toa e sosema progresivno. Sî bi bilo vo
red, dokolku tendencijata da se `ivee {to pobogato i podobro se ostvaruva
preku sî poprisutnoto soznanie za podigaweto na produktivnosta na trudot
ili za iznao|awe na novi tehnologii. No, za `al, za mnogumina, zarabotuvaweto
i podobruvaweto na standardot na `ivotot gi povrzuvaat so kriminalni
dejstvija, preku koi se ostvaruva lesen plen i finansiski rezultati so
malku vlo`en trud." Kambovski V. - Naumovski, P Korupcijata najgolemo
op{testveno zlo i zakana za pravnata dr`ava, Vlabor, Skopje, 2002, str. 3 i 52.
1056
Dogovorot i planot za akcija bea podgotveni od rabotnata grupa
sostavena od pretstavnici na Kancelarijata na specijalniot koordinator,
Sovetot na Evropa, OECD, Evropskata komisija, SAD i Svetskata banka.
587

strukturni i upravuva~ki reformi za: zajaknuvawe na nacionalnoto
materijalno i procesno zakonodavstvo vo odnos na javnite nabavki;
podgotvuvaweto, izvr{uvaweto i kontrolata na buxetot, obezbeduvawe
sudska kontrola na administrativnite odluki, kako i preku osnovawe
efikasni nadvore{ni revizorski institucii; zajaknuvawe na parlamentarnata
supervizija so vklu~uvawe i na Narodniot pravobranitel i
obezbeduvawe transparentnost vo finansiraweto na politi~kite partii
i izbornite kampawi. b) Zajaknuvaweto na zakonodavstvoto i
promocija na vladeeweto na pravoto, preku obezbeduvawe na efikasna
podelba na vlasta i zajaknuvawe na istra`nite kapaciteti zaradi:
efikasno kaznuvawe na korumptivnoto odnesuvawe vo izbornite tela,
javnata administracija, biznisot i vo op{testvoto vo celost, za
obezbeduvawe soodvetni pravni sredstva za `rtvite od korupcijata i
za efikasna primena na antikorumptivnoto zakonodavstvo. Za taa cel,
vo Dogovorot se predviduva osnovawe na nezavisni specijalizirani
antikorupciski edinici. v) Promoviraweto na transparentnost i
integritet na delovnite operacii, me|u drugoto preku donesuvaweto i
efikasnoto izvr{uvawe na zakonite vo vrska so aktivniot i
pasivniot potkup i prifa}aweto na me|unarodno prifateni smetkovodstveni
stadardi i usvojuvaweto na adekvatni vnatre{ni kontroli.
g) Promocija na modelot na aktivno gra|ansko op{etstvo preku edukativni
i drugi programi za kreirawe i jaknewe model na ~esnost vo
biznis-transakciite i kulturata za po~ituvawe na zakonitosta vo
op{etstvoto vo celost.
Za implementacija na ovoj Dogovor, na istata sredba vo Sarajevo
e podgotven i Akcioniot plan vo koj se istaknuva klu~nata uloga na
me|unarodnata zaednica vo podr{kata na ovie usilbi, preku organizirawe
programi za tehni~ka pomo{ so koi treba da se olensi dopolnuvaweto
na postoe~koto ili usvojuvaweto novo zakonodavstvo na nacionalno
ramni{te vo borbata protiv korupcijata, kako i sozdavaweto
programi za obuka i drugi formi na pomo{ i zaedni~ka rabota.
4 0 Na planot na suzbivaweto na korupcijata ne mo`at da se prenebregnat
i aktivnostite na Organiacijata za ekonomska sorabotka i
razvoj - OECD. Vo ramkite na ova telo, najprvin be{e usvoena Preporakata
na Sovetot za dano~ni namaluvawa za potkup na stranski
javni slu`benici (Rezolucija C (96) 27/finalno od 11. 04. 1996), a
potoa Revidiranata preporaka na Sovetot za suzbivawe na potkupot vo
me|unarodnite delovni transakcii (Rezolucija C (92) 123/finalno, od
23. 05 1997), 1057 za kone~no na 21. 10. 1977 godina, da bide usvoena i Ko-
1057
Vo ovaa Preporaka, me|u drugoto, se uka`uva na potrebata od efikasni
merki za odvra}awe, spre~uvawe i suzbivawe na potkupot od strana na
stranskite javni slu`benici vo me|unarodnite delovni transakcii, a pred sî
na itna kriminaliacija na takviot potkup, na efektiven i na koordiniran na-
588

nvencijata za suzbivawe na potkupot na stranskite javni slu`benici
vo me|unarodnite delovni transakcii. Na 27. 04. 1998 godina e usvoena
i Preporakata na OECD za podobruvawe na eti~koto odnesuvawe vo javnata
slu`ba. 1058
Vo Konvencijata koja se zanimava so ona {to vo zakonot na edna
zemja se narekuva aktiven potkup (vetuvawe ili davawe potkup), pod
stranski javen slu`benik se podrazbira sekoe lice koe e na zakonodavna,
upravna ili pravosudna slu`ba vo nekoja stranska zemja, bez ogled
na toa dali e imenuvano ili izbrano, sekoe lice koe vr{i nekoja javna
funkcija za nekoja stranska zemja, vklu~itelno i na javna agencija ili
javno preprijatie, kako i sekoj slu`benik ili agent na nekoja javna me-
|unarodna organizacija (~l. 2 st. 4 t. a). Za odbele`uvawe e toa {to i
so ovaa Konvencija od dogovornite strani se bara da prezemat neophodni
merki za vospostavuvawe odgovornost na pravnite lica poradi
obid za potkup na stranski javen slu`benik (~l. 2). Me|utoa, vo slu~aj
koga spored pravniot sistem na dogovornata strana, pravnite lica ne
podle`at na krivi~na odgovornost, od nea ne se bara da vospostavi takva
krivi~na odgovornost, tuku garancii deka za odvra}awe od potkup
za pravnite lica }e bide izre~ena soodvetna gra|anska ili administrativna
sankcija (~l. 3. st. 2). Me|u takvite sankcii vo Komentarot
na Konvencijata se prepora~uvaat: isklu~uvawe od pravoto za steknuvawe
javni privilegii ili pomo{, privremena ili postojana diskvalifikacija
od u~estvo vo javnitete nabavki ili od vr{ewe drugi komercijalni
aktivnosti, stavawe pod sudski nadzor i sudski izvr{en nalog.
Osven vrz represivnite merki i konfiskacijata na sredstvata (dobivki
ili drugi privile|ii) dobieni od potkup, Konvecija se potpira i
na preventivni merki (podobruvawe i kontrola na vodeweto na smetkovodstvoto),
kako i na olesnuvaweto na zaemnata me|unarodna krivi-
~nopravna pomo{, osobeno na ekstradicijata, za koja kako pravna osnova
mo`e da slu`i i ovaa Konvencija (v. ~l. 10).
3. [to se odnesuva do pojavnite formi na korupcijata vo na-
{ata zemja, spored Kambovaski "op{to e ubeduvaweto deka taa e prisutna
vo mo{ne te{ki formi, i deka ne postoi podra~je {to ne e kontaminirano:
od ostvaruvaweto na funkciite na dr`avnata uprava, javnite
nara~ki, finansiraweto na politi~kite partii, izdavaweto na razli~ni
kontingenti, dozvoli itn., do ekonomskata korupcija vo privatizacijata
na op{testveniot kapital i delovnite odnosi pome|u pravnite
lica i dr`avata. Pokraj toa, nadvor od podra~jeto na kolektivnata
svest (~ii sostaven element se na{iroko prifatenite "pravila
~in, vo soglasnost so dogovornite zaedni~ki elementi postaveni vo nea kako i
so pravosudnite i drugite osnovni pravni na~ela na srekoja zemja.
1058
Prevodite na site ovie dokumenti mo`at da se najdat vo Zbirkata
na me|unarodni dokumenti za borba protiv korupcijata, Forum, Skopje, 2002,
str. 185-221.
589

na igra" od tipot: za da uspee{ treba da si blizok do partijata, odnosno
lu|eto na vlast), na stepenot na korumpiranost na politi~kite,
dr`avnite i stopasnkite strukturi upatuvaat i niza indikatori {to
mora da bidat predmet na seriozno posmatrawe. Taka slu~aite: "TAT",
{tedilnici, embargo i nafta, cigari, javni nabavki, antikviteti i kowi,
lekovi itn., koi kaj nas ostanaa, barem zasega, bez vistinska zavr-
{nica, za sekoja dr`ava koja se smeta za demokratska i pravna se vsu-
{nost ~isti kriminalni slu~ai {to dobivaat sudski rasplet." 1059
Ottamu, vo pravo e Ignjatovi} koga veli: "Porastot na kriminalot
e eden od najzna~ajnite kriteriumi za naru{uvaweto vo op{testvoto,
koe se manifestira vo kriza na pravniot sistem i moralot. Klimata
na bezzakonie koja sozdava vpe~atok deka sî e dozvoleno, od svoja
strana ra|a korupcija i podelba na povlasteni i gra|ani od vtor red.
So toa se ru{i principot na pravednost vo ~ija osnova le`i baraweto
lu|eto koi se nao|aat vo sli~na sutuacija da bidat tretitani na ist
na~in." 1060
4. Me|u pri~inite za pojavata na korupcijata ugledniot jugoslovenski
kriminolog Du{an Coti} gi naveduva: prisustvoto na natrupani
ekonomski problemi, nevrabotenosta, opa|aweto na standardot
na naselenieto i izrazenito deficit na podra~jeto na obezbeduvaweto
na soodvetni buxetski sredstva za rabota na dr`avnite odnosno
op{testvenite organi i slu`bi i mnogu niskata prinadle`nost na personalot
vo tie slu`bi (koi vr{at mnogu ~uvstvitelni funkcii {to
baraat visoko nivo na ~esnost i op{etstvena doverba) predizvikuva
opa|awe na moralot vo redovite na dr`avniet i ostanatite dr`avni
slu`benici. Imeno, vo sekojdnevnata praktika tie se sre}avaat so neopravdano
i nezakonito bogatewe, so enormnen i neopravdan materijal
i vo vrska so toa so ostra socijalna diferencijacija. Vo svoite nastojuvawa
za poefikasna borba protiv vakvite nezakoniti pojavi naiduvaat
na raznovidni pre~ki koi ne se samo od pravna priroda, odnosno
koi ne mo`at da mu se pripi{at samo na nedostigot na sodvetno
zakonodavstvo, tuku ponekoga{ pretstavuvaat smislena i organizirana
sprega na nositelite na vakvi malverzacii i na vi{ite birokratski
strukturi vo najrazli~nite strukturi na organite na vlasta {to uka-
`uva na po{iroko rasprostranetite simptomi na steknuvawe na nezakonska
li~na korist, odnosno korupcija vo op{testvoto. 1061 Vakvite
sostojbi se osobeno prisutni vo zamjite vo tranzicija za koi e karakteristi~no
otvorenoto priznavawe na prisustvoto na fenomenot na
1059
Kambovski, V. Spre~uvawe na korupcijata, str. 8-9.
1060
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 2.
1061
Coti}, D. Karakteristi}e zakonodavstva protiv korupcije u isto~noevropskim
zemljama, str. 1. Materijal od Seminarot odr`an vo Skopje vo organizazcija
Oddelenieto za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda i UNP-
REDEP na tema "Organiziraniot kriminal, korupcija i "perewe" pari".
590

korupcijata vo site op{testveni strukturi - vo politi~kite i administrativno-izvr{nite
organi na vlasta, vo organite za za{tita na
pravniot poredok (vo organite na policijata 1062 i pravosudstvoto), vo
carinskata i grani~nata kontrola vo ekonomsko finansiskite krugovi,
posebno vo onie koi so otvoraweto na ovie zemji vo vrska so nadvore{notrgovskite
i finansiskite transakcii se izlo`eni i so nekoi
novi vlijanija. Tie vlijanija vo vrska so poslobodnoto dvi`ewe na
stoka, uslugi i so investiraweto na stranskiot kapital ({to posebno
e karakteristi~no za procesot na privatizacijata na op{testvenata
sopstveni~ka struktura vo koj u~estvuvaat i stranskite investitori i
finansiski korporacii) da preststavuvaat plodna po~va, odnosno kriminogena
podloga za pojavata i {ireweto na korupcijata. 1063
Kon navedenite pri~ini, spored Kambovski treba da se dodadat
i nekoi okolnosti karakteristi~ni za prostorot na Republika Makedonija
koi po nejzinoto osamostojuvawe ja dovedoa vo sostojba na socijalna
dezorganizacija. Tie okolnosti spored nego se: slabeeweto na
efikasnosta vo otkrivaweto na krivi~nite dela, {to doveduva do toa
da ostanat neotkrieni niza te{ki dela, {ireweto na narkomanijata
pred o~ite na "~uvarite na redot," neefikasnosta i bavnosta na kaznenata
postapka - kako pojavi {to impliciraat na zaklu~okot na za sî
pozabrzano dvi`ewe kon sostojba na socijalna dezorganizacija. Vo
ekonomskiot `ivot, veli natamu istiot avtor, uporno opstojuva "sivata
ekonomija" (spored nekoi kompetentni mislewa - vo nad 50% od ekonomskata
sfera), bez da ima efikasni merki za nejzino potisnuvawe.
javnite nara~ki i drugite javni raboti se vr{at bez precizna zakonska
regulativa {to }e im obezbedi ednakva dostapnost na site subjekti
kon nivnoto izveduvawe. Op{topoznati se i firmite {to go u`ivaat
blagoslovot na vladea~kata ili na nekoja druga partija. Postapkata za
privatizacija na odelni op{testveni preprijatija so pravo go zaslu-
`uva epitetot na obi~en grabe`. Mo`e da se navedat i brojni drugi
pojavi {to predupreduvaat na krajno serioznoto proniknuvawe na korupcijata
vo re~isi site op{testveni pori, zaklu~uva istiot avtor,
{to e dotolku poopasno, za{to Republika Makedonija e: mala dr`ava
vo tranzicija, dr`ava koja doprva go razviva na~eloto na vladeewe na
pravoto i dr`ava koja ne go zaokru`ila procesot na ekonomskite i
op{testvenite reformi." 1064
Zboruvajki za pri~inite na korupcijata, Kambovski, me|u drugoto
naveduva deka zna~aen faktor pretstavuva i kolektivnata svest,
odnosno nestabilnosta na sistemot na moralni i drugi vrednosti. Pra-
1062
Vidi: Brajs H. D. Korupcijata vo policijata i nejzinite odnosi so
zaednicata, Bezbednost, Skopje, 1995/3, str. 561-569, Eliot, M. op. cit. str. 399-
402 i Mas P. Serpiko, BIGZ, Beograd, 1977.
1063
Coti}, D. op. cit. str. 1.
1064
Kambovski, V. op. cit. str. 9.
591

ktikata na enormno i nezakonsko bogatewe, ostrata socijalna diferencijacija
koja se pove}e e rezultat na iskoristuvawe na opredelena pogodnost
ili polo`ba, osobeno vo privatizacijata na kapitalot, otkolku
na sposobnostite i trudot, sozdava op{ta klima na uveruvawe deka
sî e dozvoleno i deka se ispla}a duri i kriminalot. Osobeno ako zakonodavstvoto
ne mo`e da gi sledi i sankcionira takvite pojavi, a dr`avnite
organi ne poka`uvaat nekoj osoben anga`man vo doslednata primena
na zakonite." 1065
Korupcijata me|utoa, ne e izlolirana pojava koja e karakteristi~na
samo za zemjite vo tranzicija. Vo na{ata javnost sî u{te se sve-
`i poznatite me|unarodni korupciski aferi vo koi bea vme{ani politi~kite
vrvovi i nositelite na izvr{nata vlast od najvisok rang
kako i menaxeri na nacionalni i me|unarodni korporacii vo odelni
razvieni zemji. 1066 Vo taa smisla, kako {to istaknuva Coti}, duri e i
javna tajna deka se tolerira praktikata na korupcija vo slu~ai na nadvore{notrgovski
i finanskiski transakcii, osobeno vo vrska so kapitalnite
investicii, nabavkata na visoka tehnologija, vooru`uvaweto
i opremata, ili nabavkite na koncesii za eksploatacija na prirodnite
bogatstva pri {to se dogovaraat zdelki na {teta na nacionalnoto
stopanstvo na nerazvienite zemji, so davawe na "provizii," vsu{-
nost potkup na najvisokite dr`avni funkcioneri na tie zemji. 1067 Korupcijata
se povrzuva i so raznite me|unarodni formi na stopanski i
organiziran kriminal kako i so krium~arewe na drogi i drugi opasni
supstanci.
Koga se zboruva za pri~inite na korupcijata, na{ stav e me|utoa,
deka ne smee da se zaboravi i nejzinoto religiozno poteklo. Verskoto
poteklo na korupcijata se nao|a vo hristijanskiot obi~aj da se
ostavavaat pari, maslo i drugi sitni predmeti vo crkvata kako posrednik
na boga (pasivni subjekti na korupcijata) za zdravje i sre}a.
Me|utoa, za razlika od svetovnata korupcija: Gospod vozvra}a samo so
nade`i, a pretstavnicite na vlasta so realno ostvarena, so sigurna i
toa enormna dobivka. Od ova postoi samo eden isklu~ok kaj fenomenot
{to bi go narekle epten pasivna korupcija: koga mitoto se zema bez da
se zavr{i vetenata rabota. Toa e sepak isklu~ok, slu~aj samo so onie
funkcioneri i javni slu`benici koi za sebe smetaat deka so svojata
1065
Kambovski, V. Spre~uvawe na korupcijata (Kriminalno-politi~ki
osnovi i zakonodaven model), Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija,
1998/1, str. 6.
1066
Vo ovaa smisla mo`e da se poso~i aferata "Augusta"vo Belgija vo
koja, pokraj drugite be{e vme{an i toga{niot generalen sekretar na NATO
Vili Klas. Aferata se sostoe{e vo toa {to na Franko-Belgiskata i Flamanskata
socijalisti~ka partija í bea dadeni 51.000.000 belgiski franci so cel
da se kupat 46 voeni helikopteri od strana na edna italijanska fabrika.
1067
Coti}, D. op. cit. str. 1-2.
592

mo} go dostignale Gospod. Nasproti toa, stoi dominantnata praktika,
koja ottamu {to zna~i negacija na prethodnata polo{a varijanta, se
izdigna duri i do stepen na prifatlivost izrazena vo zabludata koja
glasi: "Alal da mu e na Petko, toj e ~ovek - zemat ama vr{it rabota."
5. I posledicite od korupciajta se manifestiraat na ekonomski,
socijalen i politi~ki plan. Na ekonomski plan korupcijata go
spre~uva ekonomkiot rast na zemjata na podolg period. Na socijalen
plan taa se odrazuva vo osiroma{uvaweto na naselenieto, a na politi-
~ko ramni{te doveduva do zgolemuvawe na mo}ta i elitizmot na vlada-
~kata klasa. Politikata koja nema podolga demokratska treadicija e
podlo`na na tendencijata na kraen utilitarizam: celta - osvojuvawe
na vlasta ili ostanuvaweto vo vlasta, gi opravduva site mo`ni sredstva
za postignuvawe na vlasta. Dr`avata izgradena vrz partiski monopol,
koj podrazbiral i monopol vrz kapitalot, ne mo`e lesno da í odolee
na takvata inercija. 1068 Ili kako {to natmu veli istiot avtor, se
poka`a deka korupcijata e simptom na edna te{ka bolest na op{etstvoto,
~ija vistinska dijagnoza upatuva na maligni procesi {to brzo se
razvivaat vo nasoka na: koncentracija na funkciite, bogatstvoto i
presti`ot, potisnuvawe na demokratijata i jaknewe na nedemokratskite
ili avtokratskite re`imi, totalna erozija na na~eloto na zakonitost
i drugi osnovni postulati na pravnata dr`ava, ekpanzija na birokratizmot,
izrazen preku sî pogolemata administrativna kontrola i
komercijalnite restrikcii, monopolite, nepotizmot itn., a zad seto
toa primordijalna uloga igra materijalisti~kata koncepcija za steknuvawe
na {to pogolema mo} i bogatstvo. 1069
Kako posledici na korupcijata vo megunarodniet dokumenti od
ovaa oblast obi~no se istaknuvaat: spre~uvaweto na ekonomskiot razvoj,
obeshrabruvawe na doma{noto i stranskoto investirawe, vlo{uvaweto
na motiviranosta za rabota, podrivaweto na vladeeweto na zakonot,
dobroto ureduvawe, pravi~nosta i socijalnata pravda, naru{uvaweto
na osnovnite prava i slobodi so sozdavawe nesigurnost vo
odnos na nivnoto ostvaruvawe, namaluvaweto na doverbata na gra|anite
vo nepristrasnosta na javnata administracija i zakanata za stabilnosta
na demokratskite institucii .
Posledicite na korupcijata ne izostanuvaat nitu na kulturno
ramni{te. Za ova podra~je mo`e duri slobodno da se ka`e deka e najzna~ajnoto,
a mo`ebi e i najopano so ogled na reverzibilnata sprega so
pri~inite na samata pojava. Da go ostavime, vpro~em, toa ubavo da ni
go objasni na{iot ugleden re`iser i publicist Qubi{a Georgievski.
Spored nego, kulturata na korupcija (ru{vet) kako treta faza na kulturata
na samouni{tuvawe (pokraj kulturata na ~ar{ijata i kulturata
na policijata) e feti{ koj kumulativno gi sodr`i i feti{ite na
1068
Kambovski, V. op. cit. str. 6.
1069
Ibid, str. 5
593

prethodnite kulturi: kurnazlakot i kodo{eweto. Ru{vetot e merka na
uspehot i uspe{nosta; neophodno sredstvo za vlez vo visokoto dru-
{tvo; kriterium za elegancijata na duhot i na oblekata; uslov za napredok
vo umetnosta i biznisot; preduslov za genijalnosta i li~iot izgled;
merka na iskrenosta na qubovta; cement za ve~nite prijatelstva;
rekvizit za napreduvawe vo slu`bata; klu~ za napreduvawe i bilet za
tie {to sakaat da gi odbegnat kontejnerite. Za da ne ostanat gladni i
`edni. So ru{vet mo`at da se kupat kariera i idnina do tri kolena;
mo`at da se kupat li~noto, familijarnoto i dr`avnoto minato; do ~ukundedoto.
So ru{vet mo`e da se kupi ~ovek, ili grupa od ~oveci. Kulturata
na korupcija kako treta faza na kulturata na na{eto samouni-
{tuvawe, dozvoluva od ~ovek, preku no}, da stanete krpa, a od krpa - ~ovek.
Spored ovaa kultura Heraklit ne rekol panta rei (sî te~e), tuku
ru{vet rei. Ru{vetot e najomilenata op{etstvena igra. Omilena e zatoa
{to vo nea sekoj pacer mo`e da pobedi velemajstor. I pritoa da go
navede velemajstorot nasekade da se fali deka zagubil od toj i toj pacer.
Pacerite se slavni, a velemajstorite im pomagaat vo toa. 1070
1070 I natamu, Ru{vetot mo`e i da se dade i da se zeme, pri {to davaweto
zna~i zemawe, a zemaweto zna~i zemawe. Taka site od op{testvoto odzemaat,
namesto da davaat. I site se ~udat zo{to op{testvoto izla~uva sî po~udni
i po~udesni pojavi. Siroma{tijata ba{ka. Ru{vetot naj~esto se dava ili zema
vo oblik na pari (zlato kako iberfeti{ na kulturata), no vo posmodernava,
vo koja `ivurkame, ru{vetot mo`e da se pretvori i vo subjekt. Vo su{tina.
Toj mo`e da se dade ili da se zeme vo site oblici. Kako ru{vet mo`ete da zemete
ne~ija sopruga za upotreba peri-nosi, kako {to mo`ete da ja dadete i
svojata. Kako ru{vet mo`ete da zemete ne~ij ugled za da vi se najde za nekoja
golema, a bogami i za mala nu`da, kako {to mo`ete da go dadete svojot. Kako
ru{vet mo`ete da zemete i ne~ij obraz, ta duri i ne{to {to se rimuva so
obraz, kako i da dadete obraz. Ru{vetot mo`e da se pojavi i vo oblik na elementarna
nepogoda: ako nî pogodi (ne daj Bo`e) nekoj zemjotres, ili poplava,
prvo {to lu|eto logi~no }e se zapra{aat }e bide: koj li komu mu dal ru{vet,
mameto negovo, ta da ne snajde ova zlo!?"
Nitu edna profesija, ili grupacija na lu|e po koj bilo odnos ili kriterium,
veli natamu Georgievski, ne mo`e da se sozdade, a kamoli da egzistira,
ako ne vleze vo krugot na ru{vetot. Ru{vetot e atrakcija. Duri i novinarite
{to go istra`vaat, pi{uvaat za "privle~ni direktorski mesta," ne pi-
{uvaat zo{to se tie mesta, na primer - privle~ni. Ne deka se kukavici, tuku
ednostavno smetaat deka na tie mesta ru{vetot se podrazbira.
E pa, sî {to se podrazbira vo edna kultura e kulturen fenomen par
ecselans. I ova e krunskiot dokaz na mojata teza deka `iveeme vo kultura na
korupcija. Ako ne dadete ru{vet (za{to za zemawe - zadol`itelno zemate),
toa vo na{ata kultura na korupcija e skandal ramen na toa da ne mu ka`ete
dobro utro na rodeniot tatko. Toa mo`e seriozno da ve isklu~i od najbitnite
elitni krugovi na op{testvoto vo koe `iveeme. Najgolemata nesre}a {to
594

6. Od dosega{nite razgleduvawa e vidno deka korupcijata namerno
ja pomestivme i razgleduvavme vo nejzinata povrzanost so organiziraniot
kriminal so cel da ja istakneme nejzinata ogromna op{testvena
{tetnost. Toa me|utoa ne zna~i deka i nejzinite pobezlobni formi
makar i malku ja gubat svojata pogubnost za funkcioniraweto na
pravnata dr`ava. Toa e osobeno slu~aj koga se raboti za edna {iroko
rasprostraneta pojava koja se implementira vo site op{testveni odnosi
me|u lu|eto kako {to toa, za `al, e slu~aj tokmu so korupcijata vo
Republika Makedonija. Denes i najobi~niot laik kaj nas e svesen ako
ne mu se ponudi opredelena suma pari na lekarot, profesorot vo bilo
koj stepen na obrazovanie, ispituva~ot pri voza~ki ili bilo koj drug
ispit, policaecot, sudijata ili bilo koj slu`benik na dr`avnata
uprava (osobeno pri vrabotuvawe ili steknuvawe so drugo pravo), deka
nema dobro, ili voop{to da ja zavr{i svojata rabota. Korupcijata
stana "najnormalen" na~in na odnesuvawe do stepen {to kaj obi~niot
gra|anin zapo~na duri da se transformira vo kolektiven stav, deka toj
{to na drug }e mu zavr{i opredelena usluga, bez za toa da primi i soodveten
"nagrada," e obi~na budala. Poeklatanteni primeri za naru-
{uvaweto na op{testvenite vrednosti nema ni potreba da naveduvame.
7. Da se oceni li~nosta na izvr{itelot na korumptiven akt e
mo{ne te{ka zada~a vo situacija koga vo sovremeniot `ivot re~isi
nema ~ovek {to na odreden na~in ne primil potkup. Toa e i edinstvenata
pri~ina poradi koja smetam deka ne mo`e da se izdvojat kakvi i da
e specifi~ni karakteristiki koi isklu~ivo se odnesuvaat na ovie
lica i koi mo`at da se izloliraat od mojata osnovna teza deka i zemjinata
topka se vrti okolu svojot interes. Vo ovaa smisla i Rajder
(Bary Rayder): "iako vo istorijata postojat primeri na lica koi sopstvenata
pozicija ja iskoristile zaradi zgolemuvawe na sopstvenata
mo}, vo najgolemiot broj slu~ai, licata {to podlegnuvaat na korupcija
toa go pravat pred sî so namera da steknat finansiska dobivka." 1071
8. Vo nastojuvawe da se iznajdat sredstva za efikasno suzbivawe
na korupcijata, vo posledno vreme re~isi vo site zemji vo svetot se
prisutni tendencii kon zgolemuvawe na megunarodnata sorabotka vo
ovaa oblast, izgradba na posebno antikorupcisko zakonodavstvo, kako
i kon posebna organizacija i specijalizacija na slu`bite za otkrivawe,
progonuvawe i presuduvawe na slu~aite na korupcijata.
1 0 Vo me|unarodni ramki se prisutni posebni usilbi na nacionalnite
politi~ki i stru~ni strukturi kon po{iroko vklu~uvawe vo
mo`e da snajde eden ~ovek denes e da po~nat da go ozboruvaat deka e skaran so
ru{vetot. Ozboruvawata pak deka prima-dava ru{vet go kvalifikuvaat za
najvisokite mesta vo dr`avata. Georgievski, Q. Kultura na korupcija, "Denvnik",
16 avgust 1999.
1071
Rajder, A. K. B. Odzemaweto na profitot od korupcijata, Bezbednost,
Skopje, 1995/1, str. 22.
595

op{tite streme`i za zaedni~ko deluvawe vo subivaweto na korupcijata.
Vo taa smisla se zabel`itelni i nastojuvawata za po{iroko definirawe
na korupcijata so opfa}awe vo nejziniot poim ne samo na davaweto
i primaweto na potkup, tuku i na pojavite kako {to se nevr{ewe
na slu`benata funkcija ili raznite vidovi na zloupotreba na slu`benite
dol`nosti od koristoqubivi pobudi i raznite formi na trguvawe
so vrski i vlijanie, primaweto na neopravdana, nezarabotena i
protivpravna korist, pogodnosti lukrativni, polo`bi, a posebno korupcijata
vo privatnite aktivnosti vo vnatre{nite i me|unarodnite
ekonomaski odnosi. 1072 Na ovoj plan, sî pove}e se prisutni i nastojuvawata
za zajaknuvawe na site vidovi na me|unarodna krivi~nopravna pomo{.
2 0 Na planot na izgradbata na krivi~nopravni normi od materijalen
karakter vo oblasta na suzbivaweto na korupcijata vo prv red
treba da se spomnat programite od preventiven karakter. Stanuva zbor
za intencijata za voveduvawe novi oblici na krivi~ni dela koi se javuvaat
vo tesna vrska so korupcijata. Taka vo nekoi krivi~ni zakoni
ili, {to e osobeno karakteristi~no, vo posebni antikorupciski zakoni,
1073 se javuvaat delata: trgovija so vlijanie so koe pokraj neposrednite
u~esnici se kaznuvaat i razni posrednici, pereweto na pari, ekonomskata
korupcija, protivpravno steknuvawe na materijalna korist,
opredeleni dela na nepo~ituvawe na obvrskata za prijavuvawe na imotnata
sostojba i sl. Vo ovaa smisla ne pomalo zna~ewe ima i donesuvaweto
na zakoni za zadol`itelno iska`uvawe na imotnata sostojba na
funkcionerite pred i po nivnoto nazna~uvawe na visoki dr`avni polo`bi
(Estonija, Polska, Romanija, Rusija), zakoni koi gi reguliraat
dr`avnite nabavki, 1074 zakoni koi obezbeduvaat poni{tuvawe na gra|anskopravni
dogovori zaklu~eni vrz osnova na korupcija, zakoni koi go
zgolemuvaat stepenot na odgovornosta i etikata vo vr{eweto na slu`benite
zada~i na nositelite na javni (osobeno na zakonodavnite, izvr-
{nite, kontrolnite i pravosudnite) funkcii i ja inkriminiraat korupcijata
osobeno vo komercijalnite transakcii so stranski zemji.
Me|u propisite koi go imaat za cel spre~uvaweto na korupcijata
spa|aat i posebnite kodeksi na povedenie na dr`avnite slu`benici
i ostanatite nositeli na javnite funkcii, koi voobi~aeno se narekuvaat
zakoni za konflikt na interesi ili zakoni za etika na na javnite
slu`benici. Vo ovaa nasoka pokraj ve}e spomnatiot Model - Kodeks
za povedenie na javnite slu`benici na ON, kako mo{ne inspirativen
akt, zasega mo`e da se navede i Kodeksot za vladina etika na Luizijana
(Code of Governmental Ethics) od 1996 godina. Poradi zabrzuvawe
1072
Copti}, D, op. cit. str. 4.
1073
Posebni zakoni za borba protiv korupcijata ima: SAD, Estonija,
Ukraina, Romanija i drugi zemji.
1074
Vidi: Zakon za javni nabavki "SV RM" 1998/26.
596

na ~ekorite kon usvojuvawe na nacionalni kodeksi od ovoj vid, vo preporakite
do dr`avite koi sî u{te ne go storile toa, se istaknuva deka
takvoto zakonodavstvo ja obnovuva i gradi doverbata na narodot kon
izbranite i imenuvanite funkcioneri i slu`benici i na samite niv
im pomaga da gi izbegnat nepravilnostite vo donesuvaweto na odlukite
na na~in {to ne e eti~ki, kako i toa deka ja izdigna dr`avnata slu-
`ba na profesionalno ramni{te. Vakvata opredeleba e nesomneno polezna
od pri~ini {to gra|anite smetaat deka dr`avnata funkcija
pretstavuva odgorovorna zada~a na poedincite na koi tie im ja doveruvaat.
Me|utoa, nivnata doverba se gubi koga dr`avniot funkcioner
ili slu`benik svojata funkcija ja koristi za sopstveni celi, koga vo
donesuvaweto na svoite odluki ne deluva nezavisno i nepristrasno ili
sozdava situacii na konflikt na interesi {to zna~i koristewe na
dr`avnata funkcija ili na rabotnoto mesto na na~in koj pridonesuva
za gubewe na doverbata na gra|anite vo integritetot na vladata i nejzinite
funkcioneri i dr`avni slu`benici.
[to se odnesuva do na{ata zemja vredno e da se istakne deka na
ovoj plan e napraven zna~aen is~ekor so donesuvaweto na Zakonot za
spre~uvawe na korupcijata od 2002 godina. 1075
3 0 Na tretoto ramni{te e pomestena organizacijata i specijalizacijata
na slu`bite za otkrivawe, progonuvawe i presuduvawe na
slu~aite na korupcijata. Pritoa, ne treba da se zapostavat i specifi-
~nite dopolnitelni ovlastuvawa na policiskite i drugite kontrolni
organi vo vid na specijalni merki i postapki koi imaat za cel nivnata
rabota, osobeno na planot na otkrivaweto i procesnoto dokumentirawe
na izvr{enite krivi~ni dela na korupcija, da se napravi zna~itelno
poefikasna.
Na ovoj plan nesomneno posebno mesto mu pripa|a na usilbite
za odzemaweto na profitot generiran so kriminal (od licata {to se
korumpirale).
4 0 Vrz osnova na site gorenavedeni nastojuvawa se sostaveni i
dvaesette vode~ki na~ela za borba protiv korupcijata koi ovde vo
celost gi naveduvame vo celost:
Prezemawe efikasni merki za prevencija od korupcijata i, vo
vrska so toa, podigawe na javnata svest i promovirawe na eti~o odnesuvawe.
Obezbeduvawe koordinirana kriminalizacija na nacionalnata
i na me|unarodnata korupcija.
Obezbeduvawe deka onie koi se nadle`ni za prevencija, israga,
obvinuvawe i za presuduvawe po odnos na delata povrzani so korupcijata
u`ivaat nezavisnost i avtonomnost, soodevtno na nivnite funkcii,
i deka se oslobodeni od nesoodvetno vlijanie i imaat efikasni
1075
Vidi: SV RM, 2002/28 i Kambovski, V. - Naumovski, P. Komentar na
Zakonot za spre~uvawe na korupcijata, str. 85-189.
597

sredstva za pribirawe dokazi, za za{tita na licata koi im pomagaat
na vlastite protiv korupcijata i za za~uvuvawe na doverlivosta na
istragite.
Obezbeduvawe na soodvetni sredstva za odzemawe i za li{uvawe
od sredstva ostvareni vo vrska so prekr{ocite povrzani so korupcijata.
Obezbeduvawe sodvetni merki za onevozmo`uvawe pravnite
lica da bidat iskoristeni za prikrivawe na dela povrzani so korupcijata.
Ograni~uvawe na imunitetot zaradi poveduvawe istraga, obvinuvawe
ili presuduvawe za dela po osnov na korupcija, do stepen {to e
neophoden za demokratskite op{testva.
Promovirawe na specijalizacija na licata ili organi nadle-
`ni za borba protiv korupcijata i obezbeduvawe soodvetni sredstva i
sodvetna obuka za izvr{uvawe na nivnite zada~i.
Obezbeduvawe deka fiskalnata regulativa i organite nadleni
za nejzino sproveduvawe na efikasen i koordiniran na~in pridonesuvaat
za suzbivaweto na korupcijata, osobeno po odnos na odbivaweto da
se dadat dano~ni olesnuvawa soglasno so zakonot ili so praktikata, za
davawe potkup ili za drugi tro{oci povrzani so delata po osnov na
korupcija.
Obezbeduvawe deka organizacijata, funkcioniraweto i postapkata
za donesuvawe odluki od strana na javnata administracija ja zemaat
predvid potrebata za suzbivawe na korupcijata, osobeno preku
obezbeduvawe transparentnost konzistentna na potrebata za postignuvawe
na efikasnosta.
Obezbeduvawe deka pravilata vo vrska so pravata i dol`nostite
na javnite slu`benici gi zemaat predvid barawata za borba protiv
korupcijata i obezbeduvaat soodvetni i efikasni disciplinski merki,
promoviraj}i natamo{na specifikacija za natamo{noto odnesuvawe
na javnite slu`benici preku soodvetni sredstva kako {to se kodeksite
za odnesuvawe.
Obezbeduvawe deka se primenuvaat soodvetni postapki za kontrola
na aktivnostite na javnata administracija i na javniot sektor.
Potvrduvawe na ulogata koja{to mo`e da ja odigra postapkata
za kontrola vo za{titata i vo otkrivaweto na korupcijata nadvor od
javnata administracija.
Obezbeduvawe deka sistemot na javnite obvrski i odgovornosti
}e gi zeme predvid posledicite od korumptivnoto odnesuvawe na javnite
slu`benici.
Usvojuvawe na soodvetni transparentni proceduri za javnite
nabavki koi promoviraat fer konkrencija i odvra}awe na korumpiranite
lica.
Preku izbrani pretstavnici pottiknuvawe na usvojuvaweto na
kodeksite za odnesuvawe i na pravilata za odnesuvawe na politi~kite
598

partii i na izbornite kampawi {to }e ja zastapuvaat borbata protiv
korupcijata.
Obezbeduvawe deka mediumite imaat sloboda da primaat i da
prenesuvaat informacii vo vrska so korupciskite dejstvija koi se
predmet na ograni~uvawe i restrikcii {to se neophodni za demokratskoto
op{testvo.
Obezbeduvawe deka gra|anskiot zakon ja zema predvid potrebata
od borba protiv korupcijata i obezbeduva posebna efikasna `albena
postapka za onie ~ii{to prava i interesi se pogodeni so korupcijata.
Pottiknuvawe na istra`uvawata protiv korupcijata.
Obezbeduvawe deka od sekoj aspekt na borbata protiv korupcijata
se zemeni predvid mo`nite povrzuvawa so organiziraniot kriminalitet
i pereweto pari.
Razvivawe na naj{iroka mo`na me|unarodna sorabotka vo site
oblasti na borbata protiv korupcijata so cel da se promovira dinami~en
proces za nejzino efikasno spre~uvawe i suzbivawe.
7. IZMAMI
1. Izmamite vo osnova pretstavuvaat krivi~ni dela protiv imotot
i imotnite prava i interesi. Tie se sostojat vo doveduvawe na nekoe
lice so la`no prika`uvawe ili prikrivawe na okolnostite vo zabluda,
ili vo odr`uvawe vo zabluda i na toj na~in vo negovo naveduvawe
ne{to da stori ili da ne stori na {teta na svojot ili tu| imot, so
namera za sebe ili za drug da se pribavi protivpravna imotna korist.
Izmamata mo`e da bide vo stek so la`no pretstavuvawe, falsifikuvawe
na ispravi, zloupotreba na slu`bena polo`ba ili ovlastuvawe
osobeno koga drugoto krivi~no delo pretstavuva sredstvo za izvruvawe
na izmamata.
2. Pojavnite formi na ovie dela se mnogubrojni i najrzanovrsni.
Me|u glavnite vidovi na iskoristuvawe na tu|ata doverba zaradi
izmama, Eliot naveduva nekolku izmamni~ki dosetki od oblasta na komarot
i oblo`uvaweto {to se izvr{uvaat od strana na konovi ("con" -
onoj koj ja iskoristuva tu|ata doverba) poznati pod narodskite izrazi
"telegrama", reg" i "pay-off" ("lora"), no i nekoi drugi vidovi izmami
me|u koi gi pomestuva izmamite izvr{eni sprema profesori na fakulteti
i izmamata kaj uli~noto sobirawe na dobrovolni prilozi. 1076
Iskoristuvaweto na tu|ata `elba da se dojde do opredeleni priznanija
i akademaki po~esti zaradi izmama, izdavaweto na la`ni doktorski i
profesorski tituli, kako i prepisi na la`ni dokumenti, se primerite
{to gi istaknuva Midendorf.
Od brojnite primeri na izmami koi mo`at da se naveduvaat vo
1076
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 123-125.
599

nedogled, kako mo{ne ilustrativni i pou~ni, zaslu`uvaat posebno da
se izdvojat dva slu~ai koi me|u sebe se razlikuvaat samo spored golemata
prostorna i vremenska distanca. Prviot primer se vrzuva za
srednovekovna [panija i za deluvaweto na alhemi~arite koi, na plo-
{tadite na pogolemite gradovi gi prodavale svoite recepti za pretvorawe
na kamenot vo zlato. Izmamata se sostoela vo toa {to alhemi~arot
pred o~ite na nasobranite gra|ani vo eden kazan so voda staval
obi~en kamen. Po izvesno zagrevawe na vodata, dodavawe na nekolku
sostojki i nivno prome{uvawe, so ve{t ma|ioni~arski trik namesto
kamenot od kazanot vadel grutka zlato. Po vakviot uverliv dokaz sleduvalo
prodavaweto na receptot, odnosno otkrivaweto na "golemata
tajna" koja ja dobival samo onoj {to za toa debelo }e platel. A taa se
sostoela vo slednoto: ne e bitno kolku }e se zagreva vodata, {to }e se
dodade vo nea i kolku se prome{uva, tuku pri vr{eweto na tie dejstvija
da ne se pomisli na majmun. Vo toa se sostoel i glavniot neuspeh
na kupuva~ot i pokraj site usilbi da go povtori eksperimentot i so
toa da si go povrati izgubenoto bogatstvo. Ednostavno, pri sekoj obid
da napravi zlato, liceto od koe izmamnikot sozdal "majmun", ne mo`el
a da ne pomisli na vistinskoto `ivotnoto nare~eno majmun.
Za vtoriot primer mo`e{e da se sretne sosema kratka i necelosna
informacija vo na{iot pe~at od pred pove}e godini. Stanuva
zbor za edno lice koe smislilo originalen na~in za brzo zbogatuvawe
na koj mo`at da mu pozavidat i najprepredenite izmamnici. Toa lice,
na koe ne mu be{e navedeno imeto, ednostavno dalo oglas vo pove}e
amerikanski vesnici so slednava sodr`ina: "Iskoristete ja edinestvenata
mo`nost da vi go otkrijam na~inot na koj najbrzo i najsigurno }e
se zbogatite. Za toa e potrebno vo plik da stavite samo eden dolar i
dopisna karti~ka so va{ata adresa." Mo`ete da pretpostavite kolkava
suma pari dobilo ova lice ako mu bile isprateni samo milion vakvi
plikovi od strana na lekovernite amerikanci, a mu bile isprateni i
pove}e od toa. Ona {to me|utoa e najinteresno e okolnosta deka so
site ovie lica na{iot junak postapil "~esno," za{to navistina uredno
im odgovoril. Sodr`inata na odgovorot bila sledniot sovet: "Napravete
go istoto {to go napraviv jas." Zamislete si sega kakva te{kotija
bi vi pretstavuvalo koga nekoj bi da ve nateral (da re~eme po kazna)
preku milion pati da ja ispi{ete ovaa re~enica, i potem, ako mo`ete,
ka`ete deka ~ovekekot se zbogatil bez da vlo`i kakov i da e trud.
3. Neposrednite pri~ini {to gi ovozmo`uvaat izmamite ne se
komplicirani. Tie mo`ebi i najvpe~atlivo se vklopuvaat vo na{iot
koncept za etiologijata na kriminalitetot, za{to eklatantno go poka`uvaat
obostraniot streme` na kriminalniot par za postignuvaweto
opredelen interes (korist, dobivka) {to e pottiknat od nade`ta
za brzo zbogatuvawe ili od opredeleni seksualni potrebi (zadovoluvawe
na seksualnito nagon). Me|utoa, ne e isklu~eno motivot na ova
delo kaj opredeleni lica da ne bide opredelen od bilo kakov interes,
600

tuku da ima isklu~itelno patolo{ka zadnina (kverulantstvo). Vo toj
slu~aj, koj sepak pretstavuva isklu~ok, patolo{kata la`livost se javuva
kako glavna pri~ina na izmamata.
4. Za izvr{itelite na ovie dela, vo prv red e karakteristi~na
profesionalizacijata i tesnata specijalizacijata za izvr{uvawe na
opredelen vid na izmami. 1077 Natamo{ni zna~ajni karakteristi}i se
deka izmamnicite sî pove}e se zdru`uvaat i deka krivi~nite dela se
pove}e gi vr{at vo serii i na isklu~itelno opasen i bezobyiren na-
~in. Pritoa, se koristat brojni slabosti, naivnosta i lekovernosta na
`rtvata. Izmamnicite posebno lesno izleguvaat na kraj so onie lica
kaj koi mo`at da pottiknat emocii, kako na primer: nostalgija za rodniot
kraj, nacionalna svest, religiozni ~uvstva kako i erotski i seksualni
potrebi, osobeno vo vrska so `elbata da se sklu~i brak i da se
formira semejstvo. 1078
Izvr{itelite se delat na sitni izmamnici, hoh{tapleri i
pripadnici na grupi od organiziraniot kriminal. Sitnite izmamnici
gi vr{at krivi~nite dela od navika, a vo drugite dva tipa spa|aat profesionalni
kriminalci koi doa|aat do ogromni sumi pari i glavno
`iveat blagodarenie na izmamite. Sitnite izmamnici glavno deluvaat
individualno, bez za{tita i po pravilo ne ja vovlekuvaat svojata `rtva
vo kriminalni aktivnosti. 1079 Od druga strana, hoh{taplerite, a
osobeno organiziranite profesionalni izmamnici, doa|aat do sigurni
dobivki nao|aj}i `rtvi me|u "uglednite lu|e" koi i samite se stremat
da dojdat do ilegalna zarabotuva~ka, gi vovlekuvaat vo takvi aktivnosti,
za potem, koga }e bidat olesneti od nivnite pari, da bidat prisileni
na mol~ewe tokmu zaradi sopstvenoto kriminalno povedenie.
1077
Kako svoeviden kuriozitet na ova mesto go naveduvame stavot na
Lombrozo, koj izmamnicite gi opi{uva{e kako lica so qubezna nasmevka,
bledo lice, sitni o~i i {iroko izvieni nosevi, deka se }elavi, sedi u{te od
ran period i deka imaat `enski crti na liceto." Vidi. Eliot, M. op. cit. str. 262.
1078
Middelndorff, W, op. cit. str. 8. ^udno e, veli natamu Midendorf,
{to `enite koi inaku se mo{ne odgovorni, koi so godini odgovorno, trezveno
i uspe{no ja vr{at svojata profesija, mo`at na opredelna vozrast i vo dadena
situacija sosema da se zaboravat, na primer, na godi{en odmor pokraj palmite,
za vreme na pro{etki po krajbre`ieto, i svoite pari ednostavno da im gi
dadat na ~ovek so kogo porano nikoga{ ne sretnale.
1079
Vo narodnata izreka deka "kriminalitetot ne se ispla}a" koga se
raboti za sitnite prestapnici, ima nesomneno golema vistina, za{to tie,
kako {to veli Eliot, nemaat nikakva mo} vrz silite koi ja predizvikuvaat
negovata propast. Od druga strana, organiziraniot prestap e smisleno op{etstveno
rastrojstvo vo koe grupata koja ja ima vlasta da go primeni zakonot sorabotuva
vo gazeweto na zakonot. Ottamu, za organiziranite prestapnici i
nivnite politi~ki soou~esnici, kriminalitetot mnogu dobro se ispla}a.
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 115.
601

@rtvite vpro~em sogleduvaat deka plenot na koj se nadevaat mora da
sodr`i nekoja zabraneta, odnosno ne~esna okolnost, za{to inaku ponudenite
dobivki za investirawe na patite ne bi bile tolku golemi. Tie
zamisluvaat deka }e se napravi nekoja ogromna transakcija vo koja }e
postignat nekoj senzacionalen uspeh. Me|utoa, koga izmamnicite koi
go iskoristuvaat tu|ata doverba }e is~eznat so nivnite pari, tie sogleduvaat
deka ispadnale naiv~ini. 1080
Vo soglasnost so navedenoto i drugi avtori so pravo istaknuvaat
deka bez ogled dali deluvaat individualno ili u~estvuvaat vo tn.
kriminalni sindikati, profesionalnite izmanici vo najgolem broj
slu~ai se vo sostojba da rabotat edinstveno zatoa {to imaat retka sposobnost
za proniknuvawe vo ~ovekovite slabosti koi obemno gi iskoristuvaat.
Ottamu, izmanicite uspevaat na "budalite" da im gi zemat
parite, za{to lu|eto koi tie gi doveduvaat vo zabluda gi imaat istite
sklonosti za ne~esna dobivka. Taka, na primer, komarxiite mogu zarabotuvaat,
tokmu zatoa {to nivnite "mu{terii" sakaat od komarot da
izvle~at, ne{to od ni{to, odnosno ogromni dobivki. 1081
Za izmamnicite e me|utoa zna~ajno deka, pokraj koristeweto na
psiholo{kite karakteristiki na `rtvata, ~esto se koristat i so najraznovidni
tehni~ki i drugi sredstva koi im ovozmo`uvaat ne samo da
go izvr{at deloto, tuku ~estopati i za toa svoite izmami da gi napravat
mnogu pouverlivi.
Me|u izvr{itelite naj~esto se pojavuvaat lica bez opredelno
zanimawe, rabotnici, i vo pomal broj izvr{iteli so vi{a i visoka
stru~na {kolska sprema. Me|u niv e vo postojan porast i u~estvoto na
licata od `enski pol. Za izmamnicite e karakteristi~en i pove}ekraten
op{t i osobeno specijalen povrat.
5. Poznato e deka najgolemiot broj na izmami ne se prijavuvaat
od strana na o{tetenite {to uka`uva deka temnata brojka na ovoj kriminalitet
e premnogu golema. Ottamu, kako i poradi toa {to naj~esto
se raboti za ve{to isplanirani dela za ~ie doka`uvawe obi~no nedostasuvaat
materijalni dokazi, 1082 za niv najmalku mo`at da se donesuvaat
kriminolo{ki zaklu~oci samo vrz osnova na statisti~kite poda-
1080
Vidi: ibid, str. 121.
1081
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 115.
1082
Problemot na doka`uvaweto na izmamite proizleguva od specifi-
~nosta na samite dela i okolnostite pod koi se izvr{uvaat. Kako rezultat na
ovie pote{kotii se pojavuva golem broj na zapirawe na krivi~nite postapki
i osloboditelni presudi. Vo ovaa smisla, kako {to zabele`uva Midendorf,
treba da se ima predvid deka ~esto i pravosudstvoto im odi na raka na izmamnicite,
za{to nekoi sudii gi zbunuva nivnoto kulturno povedenie i ne im pa|a
na um deka tokmu toa povedenie e del od zanaetot na izmamnikot. Ottamu, ~estopati
im se pru`a "posledna {ansa" i se kaznuvaat minimalno i obi~no se
odstapuva od nadzorot. Middelndorff, W, op. cit. str. 9
602

toci za brojot na prijavenite i presudenite dela.
6. Viktimolo{kite predizpozicii i ulogata na `rtvata e od
osobeno zna~ewe, ne samo za izvr{uvaweto i procentuvaweto na obemot
na posledicite od raznovidnite izmami, tuku i za izgraduvawe na
soodvetna politika na nivnoto smaluvawe. Kriminolozite, veli Midendorf,
ja izu~uvale li~nosta na `rtvite i konstatirale deka toa se
lekoverni i glupi lica, suetni, lakomi i `elni da se istaknat. Site
tie osobini pretstavuvaat olesnuvawe za storitelot da ja zavr{i svojata
rabota. Ovaa konstatacija, veli natamu istiot avtor, ne ja ubla`uva
opasnosta koja so sebe ja nosi izmamata, ne samo ottamu {to se predizvikuvaat
golemi imotni {teti, tuku i zatoa {to se podriva doverbata
i se predizvikuvaat nepopravlivi psiholo{ki pre~ki. 1083
Za uteha na "nasamarenite" `rtvi uka`uvame i na kriminolo-
{koto soznanie deka sekoj ~ovek poseduva predispozicii da bide izmamen,
taka {to mo`at da bidat izmameni duri i onie koi vo sebe imaat
izmamni~i sklonosti.
7. Vo pogled na generalnopreventivnite nasoki vo suzbivaweto
na krivi~nite dela izmama, va`i zasiluvaweto na op{tite napori na
organiziranoto op{testvo povrzani so podobruvawe na op{tiot materijalne
standard na naselenieto i negovata sociokulturna polo`ba.
Od druga strana, glavnite usilbi na planot na specijalnata prevencija
treba da se intenziviraat kon iznao|awe pogodni sredstva za menuvawe
na motivacionata sfera na li~nosta. Od ovoj aspekt me|utoa, nu`no e
da se istakne okolnosta na koja uka`uvaat brojni avtori, a toa e deka
resocijalizacijata na izmamnicite vo penitencijarni ustanovi mnogu
te{ko se ostvaruva, a spored nekoi od niv, taa voop{to ne e mo`na.
VIII. POLITI^KA DELINKVENCIJA
1. Poimot na politi~kite krivi~ni dela e dosta kontroverzen
i ottamu sekoja dr`ava pretpazlivo i samostojno go opredeluva. Nakratko,
ne postoi edna definicija za koja mo`e da se ka`e deka e op{-
to usvoena. 1084 I vo na{eto krivi~no zakonodavstvo ne se dava poimot
na politi~kata delinkvencija, nitu se vr{i podelba na krivi~ni dela
1083
Ibid, str. 9.
1084
Spored Milutinovi}, politi~kata delinkvencija gi opfa}a delata
so koi se napa|a na postojniot op{testven poredok, na op{testveno-politi~kiot
sistem na edno op{testvo so cel za negovo ru{ewe i soboruvawe. Milutinovi},
M. op. cit. str. 210. Spored [eparovi}, vo politi~ki delikti se vbrojuvaat
krivi~nite dela protiv dr`avata, krivi~nite dela na povreda na ugledot
na dr`avata, na nejzinite organi i pretstavnici i, pod opredeleni uslovi,
{ireweto na la`ni vesti. [eparovi}, Z. op. cit. str. 124.
603

na politi~ki i nepoliti~ki. 1085 Ona za {to, me|utoa, vedna{ mo`e da
se izdvoi opredelena op{ta soglasnost, e okolnosta deka treba da se
pravi razlika megu krivi~nopravnoto i kriminolo{koto opredeluvawe
na ovoj poim. Ottamu, mora da se naglasi deka posebnoto grupirawe
na politi~kata delinkvencija od krivi~nopraven aspekt e potrebno
samo poradi me|unarodnite dr`avni odnosi, odnosno samo toga{ koga
se postavuva pra{aweto za opravdanosta na davaweto na politi~ki
azil ili dopu{tenosta na ekstradicijata. 1086 Od kriminolo{ki aspekt,
vakvoto gledi{te pretstavuva premnogu tesna opredelba i glavno ne e
prifatlivo. Toa proizleguva ottamu {to kriminologijata gi prou~uva
pojavnite oblici na protivpravnite povedenija so cel pred sî da gi
soznae nivnite pri~ini. Fakt e me|utoa, deka bez da se razbere krivi~nopravnata
su{tina na politi~kata delinkvencija, ne mo`e da se raz-
1085
Toa me|utoa ne e pre~ka poimot na politi~ka delinkvencija da se
opredeluva vo naukata na krivi~noto pravo. Taka na primer, kaj nas spored
Kambovski, krivi~nite dela protiv dr`avata od glava XV KZ se politi~ki
krivi~i dela. Pritoa, istiot avtor, ja pravi slednava podelba: 1 0 krivi~ni
dela protiv osnovite na ustavniot poredok (velepredavstvo, ~l. 305; priznavawe
na okupacija, ~l. 306; zagrozuvawe na teritorijalnata celina, ~l. 307 i
zagrozuvawe na nezavisnosta, ~l. 308), 2 0 dela na nasilni~ki, teroristi~ki
akti, diverzija i sabota`a (ubistvo na pretstavnici na najvisoki dr`avni
organi, ~l. 309; nivno grabnuvawe, ~l. 310; nasilstvo sprema niv, ~l. 311; oru-
`en bunt ~l. 312; terorizam, ~l. 313; diverzija, ~l. 314 i sabota`a, ~l. 315), 3 0
dela protiv nadvore{nata bezbednost na dr`avata ({piona`a, ~l. 316 i oddavawe
dr`avna tajna, ~l. 317), 4 0 dela na povikuvawe na nasilna promena na
ustavnoto ureduvawe i predizvikuvawe nacionalna i druga netrpelivost (povikuvawe
na nasilna promena na ustavnoto ureduvawe, ~l. 318 i predizvikuvawe
nacionalna, rasna i verska omraza, razdor i netrpelivost, ~l. 319), 5 0
dela na sorabotka so neprijatelot (dela na kolaboracionizam so neprijatelot,
~l. 28 od Ustavot; spre~uvawe na borba protiv neprijatelot, ~l. 321; slu-
`ba vo neprijatelska vojska, ~l. 322 i pomagawe na neprijatelot, ~l. 324) i, 6 0
drugi dela od ovaa glava (~l. 324-319). Kambovski, V. Kazneno pravo poseben
del, str. 431-471.
1086
Bidej}i ekstradicijata ne e institucija na voobi~aenoto me|unarodno
pravo, ova ne go definira ni politi~koto krivi~no delo. Po pravilo
ni dogovorite za ekstradicija ne go definiraat ovoj termin i pokraj toa {to
gi isklu~uvaat politi~kite krivi~ni dela od grupata na krivi~nite dela za
koi se ekstradira. Tupurkovski, V. Razlikatata pome|u ~isto politi~kite i
relativno politi~kite krivi~ni dela pri ekstradicijata, Godi{nik na pravniot
fakultet vo Skopje, Skopje, 1974, str. 608. Ottamu, nitu eden od na{ite
bilateralni dogovori ne sodr`i pobliska definicija na poimot na politi-
~ko krivi~no delo. Samo nekoi od niv vo poseben stav davaat negativna definicija
za toa {to nema da se smeta za politi~ko krivi~no delo. Vidi: ~l. VI
od dogovorot so Velika Britanija.
604

ere nejzinoto kriminolo{ko zna~ewe. Od tie pri~ini ovde }e se zadr`ime
vrz razgleduvaweto i na dvata aspekti na ovaa izvonredno slo-
`ena pojava.
2. Vo krivi~nopravnata terorija se pravi razlika me|u ~isti
politi~ki krivi~ni dela i relativni krivi~ni dela. 1087
1 0 ^istite (pravi ili apsolutni) politi~ki krivi~ni dela se
onie kaj koi objekt na dejstvieto se dr`avata i instituciite na politi~kiot
sistem, a objektot na napadot e isklu~ivo nekoe politi~ko dobro
(oblikot na vlasta, osnovite na dr`avnoto i op{testvenoto ureduvawe,
suverenitetot, nezavisnosta, teritorijalniot integritet i bezbednosta
na dr`avata) {to po site svoi obele`ja imaat takva priroda
i so niv istovremeno ne se povreduva ili zagrozuva privatnoto dobro
ili pravo. 1088 Tipi~en primer za vakvi dela se predavstvoto i {piona-
`ata. 1089 Vo pogled na ekstradicijata, koja se javuva kako najzna~aen
krivi~nopraven institut kaj ovie dela, kaj ~istite krivi~ni dela
nema pogolemi raziduvawa so ogled deka site avtori se soglasuvaat
deka takvite dela ne doa|aat predvid za ekstradicija. Nepodgotvenosta
na dr`avite da ekstradiraat prestapnici obvineti za ~isto politi~ki
krivi~ni dela, kako {to pravilno zabele`uva Tupurkovski, proizleguva
od humanitarnata gri`a za neuspe{nite buntovnici i od raste~kata
neophodnost za respektirawe na ~ovekovite prava. 1090
2 0 Relativnite (nepravi ili me{oviti) politi~ki krivi~ni
dela se delat na kompleksni i koneksni.
a) Relativnite kompleksni politi~ki krivi~ni dela pretstavuvaat
poslo`en problem od ~istite politi~ki krivi~ni dela. Su{tinata
na problemot e vo toa {to kaj nekoi dela pokraj politi~kiot motiv
(element od subjektivna priroda) postojat i drugi elementi (od
objektivna priroda) koi se sostojat vo napad, odnosno zagrozuvawe na
privatnoto pravno za{titeno dobro. Ovoj vtor element se projavuva
kako obi~en kriminal. Nakratko, relativnite kompleksni krivi~ni
krivi~ni dela se definiraat kako dela so koi se napa|a izvesno pravno
dobro (obi~ni krivi~ni dela), no koi se prezemeni od politi~ki
motivi (naso~eni protiv nekoe politi~ko dobro). Kako tipi~en primer
za vakvo delo se zema ubistvoto na pretsedatel na dr`avata, odnosno
na ~len na pretstavni~ko telo od politi~ki pobudi na primer: so
namera za podrivawe na vlasta. Napadot vrz pretsedatelot i pretsta-
1087
V. Ibrahimpa{i}, B. Ekstradicija i pravo azila, Godi{nik pravnog fakulteta
u Sarajevu, Sarajevo, 1961, str. 85 i natamu, kako i Tupurkovski, V. op. cit. str.
608 i natamu.
1088
^istite politi~ki krivi~ni dela se vnesuvaat vo krivi~nite zakonici
vo posebna glava so soodveten naziv. Taka i vo na{iot KZ, Glava XXVIII
- Krivi~ni dela protiv dr`avata.
1089
Vidi: Tupurkovski, V. op. cit. str. 608.
1090
Tupurkovski, V. op. cit. str. 609
605

vnicite na vlasta od politi~ki pobudi e politi~ko krivi~no delo, a
li{uvaweto od `ivot na nekoe lice e obi~no ubistvo.
Vo pravnata teorija dolgo vreme bea podeleni mislewata za
primenata na ekstradicijata za ova krivi~no delo. Za privrzanicite
na objektivnaat teorija, 1091 ovie dela sekoga{ doa|aat predvid za ekstradicija,
za{to objektot e toj koj gi razlikuva politi~kite od drugite
dela, a ovde vo prv red se raboti za povreda na dobro koe sekoga{ e za-
{titeno vo site pravni sistemi. Me|utoa, za privrzanicite na subjektivnite
teorii 1092 ni kompleksnite krivi~ni dela nikoga{ ne mo`at da
se zemat predvid za ekstradicija. Ottamu se napravi obid da se najde
prifatlivo kompromisno re{enie vo principot na dopolnitelniot
element, odnosno vo tn. sistem na prete`nost (predominacija) 1093 kaj
ovie krivi~ni dela. Spored ova gledi{te, vo sekoj konkreten slu~aj
treba da se ispituva koe delo prete`nuva. Ako prete`niot karakter e
na politi~kiot delikt (ako vo krivi~noto delo prevladuvaat obele`ja
od politi~ka priroda), toga{ ne se vr{i predavawe. Vo sprotiven slu-
~aj mo`e da dojde do predavawe. 1094
1091
Spored privrzanicite na objektivnata teorija politi~ki krivi~ni
dela se onie dela {to se naso~eni protiv organiziraweto i funkcioniraweto
na opredelena dr`ava. Spored objektivnata teorija zna~i deka kriteriumot
za politi~ko krivi~o delo e objektot na krivi~noto delo: dokolku objekt
e bilo koe politi~ko dobro, se raboti za politi~ki delikt.
1092
Spored privrzanicite na subjektivnite teorii politi~ko e sekoe
delo {to e storeno od politi~ki pobudi. Za opredeluvaweto na politi~koto
krivi~no delo ovde e kriterum motivot, celta, namerata na storitelot.
1093
Ovoj princip e poznat i kako {vajcarska teorija na prete`nost
(predominacija) za{to za prvpat be{e vnesena vo nejziniot zakon za ekstradicija
od 1892 godina. Spored nea, za edno delo da se smeta za politi~ko potrebno
e da se ispolnat tri uslovi: 1 0 deloto da e storeno od ~isto politi~ki motivi,
2 0 da postoi neposredna vrska me|u deloto i celta na nekoe politi~ko
dvi`ewe za da se izvr{i promena na op{testveno politi~koto ureduvawe vo
nekoja zemja, i 3 0 politi~kiot element da prete`nuva nad obi~niot kriminal.
Taa prete`nost se ocenuva spored odnosot na celta i sredstvata na izvr{enoto
delo. Imeno, za da se raboti za politi~ko krivi~no delo, upotrebenite
sredstva za postignuvawe na politi~kata cel ne smeeat da bidat nesrazmerni
so povredata na napadnatoto dobro. Ili poednostavno "~len 10 na ovoj Zakon
go priznava{e principot na neekstradicija na prestapnici barani za politi-
~ki krivi~ni dela, no predviduva{e ekstradicija dokolku krivi~noto delo
ima{e pove}e elementi na obi~no otkolku na politi~ko krivi~no delo." Tupurkovski,
V. op. cit. str. 612.
1094
Od na{ite bilateralni dogovori za prvpat vo onoj so Italija se
napu{ta atentatorskata klauzula i na nejzinoto mesto se voveduva ograni~uvawe
na zabrana za estradicija na storitel na politi~ko krivi~no delo soglasno
metodot na prete`nost.
606

Me|unarodnata praktika zastana na stojali{te deka kompleksnite
krivi~ni dela treba da se tretiraat kako politi~ki krivi~ni
dela, 1095 a vo brojnite bilateralni me|unarodni dogovori za ekstradicija
~esto e vklu~en i tn. atentatorski princip (atentatorskata klauzula).
1096 Atentatorskiot princip ili klauzula pretstavuva eden od
na~inite da se ograni~i poimot na politi~koto krivi~no delo i zabranata
za ekstradicija na delata na terorizam. 1097 Principot, me|utoa,
ima i brojni nedostatoci poradi koi e izlo`en na opravdani kritiki.
1098
b) Relativnite koneksni krivi~ni dela se povod za u{te po{i-
1095
"Pove}eto dogovori za ekstradicija vo svojot tekst ne dozvoluvaat
ekstradicija na poedinci obvineti ili osudeni za relativno politi~ki krivi~ni
dela (Delits complexes). Vo praksa so ova se upotrebuva stipulacijata
deka ekstradicijata ne se dozvoluva za politi~ki krivi~ni dela i za krivi-
~ni dela povrzani so prvite." Tupurkovski, V. op. cit. str. 611.
1096
Atentatorska klauzula (poznata i kako Belgiski princip) za prvpat
e vnesena vo francusko-belgiskiot dogovor za ekstradicija od 1856 godina
i novelata na belgiskiot zakon za ekstradicija od istata godina, po obidot na
atentatot vrz Napoleon III od 1854 godina, od strana na dvajca francuzi od
koi edniot uspeal da pobegne vo Belgija. Nejzinata su{tina e povrzana so potrebata
da se vospostavat slu~ai na krivi~ni dela (inkriminacii so koi se
{titat posebni, to~no opredeleni pravni dobra) koi ne mo`at da se okvalifikuvaat
kako politi~ki delikt. Takov e slu~ajot na primer, so ubistvo ili
obidot za ubistvo na {efot na dr`avata ili na ~len na negovoto semejstvo koj
se izzema od krugot na zabranata za predavawe na politi~ki delinkventi. Me-
|utoa, vo mnogu slu~ai pod ova pravilo potpa|aat i potpretsedatelot, guvernerot
kako i drugi dr`avni funkcioneri. Tupurkovki, V. op. cit. str. 613.
1097
Teroristi~kite akti koi vo poslednite decenii se karakteriziraat
so izrazena bezobyirnost, doveduvaat vo opasnost {irok krug na gra|ani
i imaat za cel ostvaruvawe na teror, ne se smetaat za politi~ki krivi~ni
dela spored mnogu povekestrani konvencii od razni oblasti. Me|u niv poop{to
zana~ewe ima Evropskata konvencija za suzbivawe na terorizmot na
Sovetot na Evropa.
1098
So pravo se smeta deka ako se dozvoli ekstradicija na lice {to posegnalo
vrz `ivotot na {ef na dr`avata, atentatorskiot princip go ignorira
faktot deka takvoto delo bezdrugo e od politi~ka priroda. Ova pravilo
se kritikuva i poradi svojata tesnina, {to ne izgleda logi~no, a se sostoi vo
toa {to dozvoluva ekstradicija za delo protiv {ef na dr`ava, no ne i protiv
poniski funkcioneri. Isto taka, se smeta, od druga strana, deka atentatorskiot
princip e preterano {irok vo smisla {to go negira pravoto na azil duri
i toga{ koga krivi~noto delo bilo storeno vo ek na revolucija ili gra|anska
vojna, ili pak koga ubistvoto na {efot na dr`avata e edinstven na~in da se
dojde do odredena politi~ka promena. Tupurkovski, V. op. cit. str. 613-614. Vo
ovaa smisla Vidi: i Ibrahimpa{i}, B. op. cit. str. 87.
607

oki diskusii me|u pravnite teoreti~ari. Se raboti za krivi~ni dela
koi dobivaat politi~ki karakter poradi okolnostite pod koi se izvr{eni.
Imeno, kako koneksni krivi~ni dela se podrazbiraat obi~nite
dela so koi se podgotvuva napad na nekoe politi~ko dobro, koi se sredstvo
za izvr{uvawe na ~isto politi~ko krivi~no delo (podgotvuvawe,
pomagawe) ili stojat vo vrska so ovie dela (prikrivawe). Takvi se,
na primer, delata na razoruvawe, palewe ili ubivawe za vreme na bunt
ili gra|anska vojna. Politi~kata cel ili motiv na ovie dela im davaat
politi~ki karakter, za{to tie dela se poka`ale kako neophodni za
uspehot (ostvaruvaweto) na ~isto politi~koto krivi~no delo. 1099 Vo
pogled na ekstradicijata koneksnite krivi~ni dela se tretiraat kako
~istite krivi~ni dela. Me|utoa, isklu~itelno mo`e da se vr{i ekstradicija
i za ovie krivi~ni dela ako se raboti za takvi dela koi vo
slu~aj na vojna se smetaat kako sprotivni na voenite obi~ai spored
pravilata na me|unarodnoto pravo (krivi~ni dela koi se sostojat vo
izvr{uvawe na nekoe varvarsko nasilstvo). Vo takvi slu~ai, koneksnoto
krivi~no delo prestanuva da bide politi~ko krivi~no delo i se
tretira kako obi~no delo. 1100 Na toj na~in zna~itelno e stesnet poimot
na politi~koto krivi~no delo. 1101
Na teoretski plan se napraveni pove}e obidi za razdeluvawe na
politi~kite od obi~nite dela, odnosno delata koi treba da bidat predmet
na ekstradicija. Eden od tie obidi za ograni~uvawe na relativnite
krivi~ni dela na negativen na~in e vnesen vo razolucijata na Institutot
za me|unarodno pravo od zasedanieto vo @eneva (1892 godina).
1102 Vo nego se predlaga konstrukcijata na socijalen zlostor (po-
1099
Ibrahimpa{i}, B. op. cit. str. 87.
1100
Ovde se raboti za tn. sistem na voeni obi~ai sozdaden specijalno
za relativnite koneksni politi~ki krivi~ni dela. Osnovniot prigovor na
ovoj sistem se sostoi vo toa deka celosno e nesiguren, ottamu {to nitu edna
vlada na buntovnicite ne im go priznava statusot na zavojuvana strana i vrz
niv ne gi primenuva voenite pravila, obi~ai i voeni zakoni. Ibrahimpa{i}, B.
op. cit. str. 88.
1101
Vo nekoi ponovi dogovori kaj kvalifikuvaweto mu se dava prednost
na subjektivnite elementi, pa kako koneksno krivi~no delo se smeta sekoe
obi~no krivi~no delo izvr{eno od politi~ki motivi (na primer, spored
dogovorot so Francija: "delo od op{toto pravo vo prv red storeno so politi~ka
cel"), so {to zna~itelno se pro{iruva poimot na politi~koto krivi-
~no delo. Vra`ali}, M. Aktuelni problemi regulisanja me|unarodne krivi~nopravne
pomo}i, Jugoslovenska revija za me|unarodno pravo, Beograd, 1981/1-3, str. 218.
1102
Vo ovaa rezolucija stoi: "Ekstradicijata ne e dozvolena za ~isto
politi~ki zlostorstva i delikti" (~l, 1). "Taa, isto taka, nema da bide dozvolena
za me{oviti kompleksni i koneksni zlostorstva i delikti, koi u{te se
nare~eni i relativni politi~ki delikti, so toa da ne se raboti za najte{ki
zalostori od stojali{te na moralot i op{toto pravo, kako {to se ubistva,
608

liti~ko-socijalno krivi~no delo). Stanuva zbor za takvo krivi~no
delo {to e naso~eno protiv celokupnoto op{testveno ureduvawe na
nekoja zemja (protiv osnovnite temeli na organizacijata na op{testvoto)
za koe treba sekoga{ da postoi mo`nost za ekstradicija. Ovaa
nasoka ja sledi i Evropskata konvencija za spre~uvawe na terorizmot
od 1977 godina, koja vo ~l. 1 naveduva redica krivi~ni dela koi vo pogled
na ekstradicijata nema da se smetaat za politi~ki delikt nitu
kako delo povrzano so nego.
Natamo{no ograni~uvawe na zabranata na predavawe na politi~ki
delinkventi pretstavuvaat slu~aite na me|unarodni krivi~ni
dela za koi se smeta deka gi napa|aat dobrata koi se zaedni~ki za celokupnata
me|unarodna zaednica i koi se inkriminirani vo oddelni pove}estrani
konvencii (na primer, zlostorstva protiv mirot i ~ove-
{tvoto, voeni zlostorstva, genocid, uni{tuvawe na istoriski i kulturni
spomenici i dr.). Nekoi konvencii predviduvaat obvrska za ekstradicija
na takvi dela, ograni~uvaj}i im ja mo`nosta da se povikuvaat
na politi~kiot karakter (na primer, Konvencijata za spre~uvawe i
kaznuvawe na genocid od 1948, Konvencijata za kaznuvawe i spre~uvawe
na zlostorstvata na aparhejdot od 1973 godina). I `enevskite konvencii
za voenoto pravo od 1949 godina, go vospostavuvaat na~eloto aut
dedere, aut punire za voeni zlostorstva, odnosno opredeluvaat deka za niv
mo`e da se odobri ekstradicija. Toa go poddr`uva i rezolucijata na IV
sekcija na X Me|unaroden kongres za krivi~no pravo. 1103 Stavot za ekstradicija
na storitelite na ovie zlostorstva, nezavisno od politi-
~kite motivi, e sodr`an i vo Konvencijata za nezastarivost na voenite
zlostorstva i zlostorstvata protiv ~ove{tvoto kako i za ekstradicija
na nivnite izvr{iteli, usvoena od generalnoto sobranie na ON
vo 1968 godina. Dr`avite potpisni~ki se obvrzani da gi primenat site
vnatre{ni merki nu`ni za odobrenie, soglasno so me|unarodnoto pravo
za ekstradicija na storitelite na ovie dela. Odredbi za nepriznavawe
na politi~kiot karakter na oddelni me|unarodni dela sre}avame
i vo drugi konvencii (Konvencijata za kaznuvawe na falsifikuvaweto
pari od 1920 godina gi smeta ovie dela za op{ti, bez ogled na motivite
na storitelot). I Evropskata konvencija za ekstradicija ne gi vklutelesni
povredi i obid na ovie dela, napad vrz imotot so predizvikuvawe po-
`ar, poplava kako i te{ka kra`ba, imeno takvi dela koi se izvr{eni so upotreba
na sila ili so oru`je vo raka" (~l. 2). "[to se odnesuva do delata izvr-
{eni vo tekot na bunt ili gra|anska vojna, od ednata ili drugata strana anga-
`irana vo borbata i za sopstvenite interesi, tie }e mo`at da bidat predmet
na ekstradicija ako pretstavuvaat odiozni dela na varvarstvo i vandalizam,
koi se zabraneti so voenite obi~ai me|utoa, samo po zavr{uvaweto na buntot
ili na gra|anskata vojna" (~l. 3).
1103
Krapac, D. Me|unarodna krivi~nopravna pomo} sa zbirkom propisa,
Informator, Zagreb, 1987, str. 43-44.
609

~uva vo podra~jeto na primenata na ovaa zabrana delata za koi postoi
obvrska za gonewe spored me|unarodni dogovori. 1104
Vo najnovo vreme vo nekoi konvencii i vo zakonite na opredeleni
dr`avi se predviduva mo`nost za u{te edno ograni~uvawe na ekstradicijata.
Stanuva zbor za re{enie spored koe zamolenata zemja treba
da ja odbie ekstradicijata ako se pojavi somnenie deka baraweto za
predavawe za obi~no krivi~no delo, vsu{nost, e podneseno ottamu
dr`avata molitel da goni i kaznuva lice poradi rasni, nacionalni,
religiozni ili politi~ki pri~ini. Ovaa odredba koja e vnesena i vo
~l. 3. st. 2 na Evropskata konvencija za ekstradicija, vo teorijata naj~esto
se opravduva so argumentot deka ovozmo`uva za{tita od esktradirawe
na lica koi vo zamolenata dr`ava u`ivaat pravo na azil. Sepak,
mo`e da se ka`e deka dominiraat sprotivnite stojali{ta spored
koi so odbivaweto na ekstradicija od ovie pri~ini, otvoreno se uka-
`uva nedoverba i somnenie kon pravosudstvoto na drugata dr`ava i
deka pretstavuva ocenuvawe na nejzinite politi~ki priliki. 1105 Na{ata
zemja ne go prifa}a vnesuvaweto na ovaa odredba vo bilateralnite
dogovori.
I na{eto pravo ja poznava zabranata na predavawe na politi-
~ki delinkventi. Takvata zabrana e sodr`ana vo ~l. 518 st. 2 ZKP i vo
site na{i dogovori za ekstradicija.
3. So prethodnite ragleduvawa ne se iscrpuva raspravata okolu
opredeluvaweto na poimot na politi~koto krivi~no delo. Imeno,
otkako na VII Kongres na ON za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvaweto
so pretspnicite (Milano, 1985) e usvoena Deklaracijata
za osnovnite principi na prvdata za `rtvite na kriminalot i zloupotrebata
na ovlastuvawata (Declaration of Basic Principles of Justice for
Victims of Crime and Abuse of Pover), 1106 vo ramkite na politi~kiot kriminalitet,
pokraj delata za koi dosega zboruvavme, a so koi se zagrozuva
vnatre{nata i nadvore{nata bezbednost na zemjata, se pomestuvaat
i zlostorstvata na zloupotreba na mo}ta. Vo taa smisla, spored
nekoi avtori, politi~kiot kriminalitet sega mo`e da se opredeli
kako kriminalna aktivnost koja se vr{i od ideolo{ki pri~ini. 1107 Toa
se zlostorstva koi Frank Hagen (Frank Hegan) gi narekuva zlostorstva
na vlasta, koi od ideolo{ki pri~ini gi vr{at javnite slu`benici ili
nivnite pretstavnici. Vo ovaa grupa toj gi vbrojuva:
1 0 tajnite policii (koi se formiraat so cel da ja zadu{at se-
1104
Kambovski, V. Ekstradicija, Godi{nik na fakultetot za bezbednost
i op{testvena samoza{tita vo Skopje, Skopje, 1985, str. 103.
1105
Pove}e za ovaa problematika vidi: Dimitrijevi}, V. Politi~ko krivi~no
delo i ekstradicija, JRKKP, Beograd, 1968/2, str. 215-218.
1106
Vidi go tekstot na ovaa Deklaracija: Sulejmanov, Z. Penolo{ki
kompendium, Grafohartija, Skopje, 1997. str. 245-248.
1107
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 163.
610

koja seriozna opozicija na vladata i da gi kontrolira site politi~ki
aktivnosti vo ramkite, a ~esto i nadvor, od dr`avnite granici),
2 0 kr{eweto na ~ovekovite prava na politi~kiet protivnici
(trgnuvaj}i od tretmanot na politi~kite protivnici preku drugite
vidovi na represija na politi~ite neistomislenici),
3 0 genocid (masovno uni{tuvawe na edna nacionalna ili etni-
~ka grupa),
4 0 zlostorstva na policijata, i
5 0 nezakonito sledewe, prislu{kuvawe i eksperimentirawe
(operacijata CHAOS vo koja CIA i FBI na barawe na amerikanskiot
pretsedatel Xonson (Johnson) prezele redica nezakonski akti poradi
utvrduvawe na eventualnoto nadvore{no vlijanie na nekoi opozicioni
dvi`ewa vo SAD. Za taa cel se sozdadeni okolu 30.000 dosieja so
najzna~ajni podatoci za licata od koi polovinata bile amerikanski
gra|ani). 1108
4. Sudej}i spored istaknatite obele`ja, politi~kite krivi~ni
dela, spored Milutinovi}, pretstavuvaat posebna kategorija na kriminalitet
koj etiolo{ki mora da se objasnuva na poseben na~in. Toa izdvojuvawe
e opravdano, veli natamu istiot avtor, ne samo poradi karakterot
na za{titniot objekt i motivacionite obrasci na nivnite
izvr{iteli tuku i so ogled na izvesni "privilegii" koi im pripa|aat
na politi~kite delinkventi vo vrska so davaweto na azil i ekstradicija.
Toa ima svoi reperkusii i vo pogled na usvojuvaweto na terminot
"politi~ki delinkvent," koj na~esto se javuva za ozna~uvawe na
ovoj oblik na inkriminirani dejnosti. 1109 Osven toa, u{te od anti~ko
vreme, a posebno vo XIX vek (Francija i nekoi drugi zemji) storitelite
na politi~kite delikti ne gi tretirale kako obi~ni kriminalci.
Nivnite povedenija ne bile smetani za ne~esni, im sudele posebni sudovi,
vo re`imot na izvr{uvaweto na kaznite za niv postoele posebni
privilegii i sl. Istovremeno, vo oddelni diktatorski re`imi sekoja
aktivnost koja ima progresivni, osloboditelni celi, ili koja na koe i
da e podra~je na bilo koj na~in se konfrontira na interesite na vladea~kata
grupacija se proglasuva za politi~ki delikt so cel da se eliminira
so gruba sila. Pritoa tokmu od politi~ki pri~ini, vo postapuvaweto
so storitelite se otstapuva od voobi~aenite garancii ~ija
cel e za{tita na ~ovekovite prava i dostoinstvoto na li~nosta. Spored
toa, multipliciraweto na opredeluvaweto na poimot "politi~ki
delikt" mo`e da bide mnogu zna~ajno za kone~nite poedinci. 1110
Trgnuvajki od navedenite stavovi smetame deka e sosema vo pra-
1108
Ibid, str. 163
1109
Milutinovi}, M. op. cit. str. 211. Za istoriskiot aspekt na politi~kata
dekinkvencija vidi podrobno Ibrahimpa{i}, B. Politi~ki delikt (Prilog u~enju o
krivi~nim delima protiv dr`ave), Sarajevo, 1963. i Milutinovi}, M. op. cit. str. 211-25.
1110
Horvati}, @, op. cit. str. 73-74.
611

vo Bavcon koj istaknuva deka treba da se pravi razlika me|u poimot na
politi~kiot delikt vo po{iroka i potesna smisla. Spored nego, poimot
politi~ki delikt vo po{iroka smisla mo`e da se upotrebi ako so
nego se saka da se opfati napadot na dr`avata i na vlasta. Vo taa
smisla postoi politi~ki delikt i odgovor na nego, t.e. neposredna i vo
krivi~noto pravo opfatena politi~ka represija otkako vo istorijata
na ~ove{tvoto postoi dr`avata, vlasta i borbata za vlast. Me|utoa,
ne{to sosema drugo pretstavuva vtoriot poim, politi~ki delikt vo
potesna smisla koj nastana vo prvata tretina na XIX vek. Avtorot na
toj poim e francuskiot politi~ar i pravnik Gizo (F. Guizot) koj primerno
na vremeto na relativna konsolidacija na gra|anskata demokratija
na dr`avite predlo`il politi~kiot delikt da bide privilegiran
delikt. Deliktot na vlasta, spored Gizo, vsu{nost e emanacija na politi~kite
sudiri me|u politi~kite stranki vo borbata za vlast. Vo
taa borba politi~kite stranki do`ivuvaat porazi i pobedi, a politi-
~kite delinkventi se onie koi bile pobedeni. Vo slu~aj da pobedele }e
ja proglasele svojata vlast za legitimna i pritoa bi se povikuvale na
istite pravni, moralni i politi~ki na~ela vo ime na koi im sudat.
Politi~kiot delinkvent spored toa vo prv red e nesre}nik odo{to
zlostornik, negovite pobudi po pravilo se plemeniti, ne zlostorni-
~ki i pove}e svedo~at za negovata gri`a za sudbinata na dr`avata i
narodot odo{to za negovata rasipanost, pove}e svedo~at za negovata
privrzanost za idejata, odo{to za negovite niski pobudi. Toa, spored
Gizo, se pri~nite poradi koi politi~kito delikt treba da bide privilegiran
vo sekoj pogled. 1111
1111
Takvata koncepcija za politi~kiot delikt, prodol`uva istiot
avtor, brzo se afirmirala vo Francija po 1930 godina i prodrela vo krivi~noto
zakonodavstvo ili vo sudskata praktika na brojni evropski zemji. Vo
1930 nadle`nosta za sudewe na politi~kite delinkventi prejde vrz porotnite
sudovi so pretpostavka deka izbranite i od vladata nezavisni porotnici }e
bidat ponepristrasni i }e sudat popravi~no. Od 1830 do 1948, za ovie delikti
postepeno e ukinuvana smrtnata kazna po pat na amnestija i pomiluvawe, do
1948 koga be{e sosema ukinata. Vo 1832 za politi~kite delinkventi se vovedeni
poseben vid na kazni "les peines politiques," so {to se saka{e da im se odzeme
ne~esniot, sramen karakter. Vo 1863 godina, politi~kite delikti bea izzemeni
od od skratenata postapka koja va`e{e za flagrantnite delikti, a podocna
se opredeleni i nekoi drugi olesnuvawa se do voveduvaweto na posebno
prilagoden re`im za izdr`uvawe na politi~kite kazni imenuvani kako custodia
honesta. Pove}e ili pomalku dosledno, na formalen ili neformalen na~in,
francuskiot primer be{e sleden vo XIX vek od skoro site evropski zemji.
Toa e golema tradicija na evropskata op{ta i pravna kultura i civilizacija
koja ni{to ne gubi od svoeto zna~ewe iako od krajot na XIX vek zapo~na procesot
na stesnuvawe na poimot na politi~kiot delikt poradi zaostruvaweto
612

5. Me|u politi~kite krivi~ni dela posebno se izdvojuvaat predavstvoto,
{piona`ata i nekoi voeni krivi~ni dela.
1 0 Predavstvoto se sostoi vo pru`awe pomo{ na neprijatelska
zemja vo borbata protiv sopstvenata zemja koe mo`e da se projavi kako
u~estvo vo vojna na stranata na neprijatelot, oddavawe na dr`avna ili
voena tajna, pru`awe pomo{ na neprijatelska dr`ava i sl. Od pri~ini
{to predavstvoto povlekuva so sebe mo`en propast na dr`avata, predavstvoto
sekade se smeta za edno od najte{kite prestapi. Vo vreme na
vojna i mir site dr`avi nastojuvaat da dobijat tajni izvestuvawa za
drugi dr`avi koi mo`at da im bidat od korist. Od tie pri~ini nastojuvaat
da obezbedat izvesna sorabotka na opredeleni gra|ani na tie
zemji koi se narekuvaat predavnici.
So predavstvoto tesno e povrzano i deloto {piona`a koe se sostoi
vo soop{tuvawe, predavawe ili storuvawe dostapna dr`avana tajna
na stranska dr`ava, organizacija i lice {to im slu`i (klasi~en
oblik) ili pribavuvawe tajni podatoci ili dokumenti so namera da se
soop{tat ili predadat na stranska dr`ava, organizacija ili na lice
{to im slu`i. 1112 Site dr`avi imaat tajni slu`bi koi aktivno u~estvuvaat
vo otkrivaweto ne samo na voenite, tuku vo posledno vreme i na
drugite tajni na ostanatite dr`avi od brojni oblasti na op{tesvenoekonomskiot
i politi~iot `ivot. Ottamu, denes postojat razni vidovi
{piona`a - voena, politi~ka, stopanska, nau~notehni~ka i sl. Spored
toa, site dr`avi se ednakvo odgovorni za {piona`ata, me|utoa me|unarodnoto
pravo ja tolerira ovaa praktika kako dopu{teno sredstvo za
za{tita na dr`avnata bezbednost. Istovremeno site dr`avi strogo gi
kaznuvaat agentite na drugite dr`avi, a vo vreme na vojna {piona`ata
stanuva te{ka i opasna profesija. Sekoja {piona`a so sebe povlekuva
seriozni li~ni opasnosti. 1113 Kaznata za {piona`a za vreme na vojna
obi~no e smrt, a vo mirnovremeni uslovi naj~esto doa|a do zaemna me-
|udr`avna razmena na otkrienite i fatenite {pioni.
Me|u politi~kite krivi~ni dela se vbrojuvaat i nekoi voeni
krivi~ni dela kako {to se neotpovikuvawe na poziv i odbegnuvawe na
voena slu`ba od najrazli~ni religiozni, eti~ki i drugi pri~ini i
drugi aktivnosti koi mo`at da im na{tetat na voenite usilbi. 1114
5. Pri~inite na ovie dela so pravo se pomestuvaat vo sferata
na klasnite odnosi i konflikti koi se javuvaat vrz taa osnova, vo naconalnoosloboditelnite
dvi`ewa od kolonijalna vlast, vo nere{eni
malcinski pra{awa, vo op{testvenopoliti~ki i ekonomski neednana
vnatre{niet i nadvore{nite politi~ki priliki. Bavcon, Lj. Politi~ka krivi-
~na dela i prava ~oveka.
1112
Vidi: Kambovski, V. op. cit. str. 454-459.
1113
Eliot, M. op. cit. str. 158.
1114
Vidi: ibid, str. 160-167.
613

kvosti me|u odelni zamji i sl. 1115 Me|utoa, ne smee da se zapostavi, i ~istata
borba za vlast koja, makar i kako isklu~ok, mo`e da bide predopredelena
i od ednostavna `elba za mo} i postignuvawe enormni materijalni
interesi.
6. Izvr{itelite na politi~kite krivi~ni dela po pravilo ne
pretstavuvaat nekoja posebna kategorija na lica, osven {to se storiteli
na odredena kategorija na krivi~ni dela so koi se zagrozuva op{testvenoekonomskoto
poredok i politi~kiot sistem i se napa|a vnatre-
{nata i nadvore{nata bezbednost na opredelena zemja {to i gi pravi
specifi~ni izvr{iteli. Tie ednostavno se protivnicite na postojniot
op{testven sistem koi glavno se vrzuvaat za opredeleni ideolo-
{ki i politi~ki stavovi i koncepcii, koi slu`at kako osnova za praktikata
na ru{ewe na toj poredok. Ili, kako {to veli Eliot, politi~kite
prestapnici pretstavuvaat eden paradoks, za{to nezakonskite
dejnosti gi sproveduvaat zaradi postignuvawe na svoite ideali. Tie ne
se okupirani so mra~ni planovi kako da izvle~at golemi sumi na pari
od `rtvite koi ni{to ne pret~ustvuvaat, nitu se motivirani so osnovnite
streme`i da razoruvaat ili ubivaat iako ovie krivi~ni dela mo-
`at da bidat neophodni za postignuvawe na nivnite celi. Op{to zemeno,
tie se idealisti, odadeni na edna rabota (kolku i da se mo`ebi
vo zabluda) koja ja stavaat nad patriotizmot ili li~nata bezbednost.
1116 Ovie izvr{iteli im pripa|aat na razli~ni socijalni, starosni,
regionalni strukturi i isto taka se so razli~ni zanimawa.
614
IX. TERORIZAM
1. Vo teorijata re~isi i da nema razliki vo stavot deka terorizmot
otsekoga{ pretstavuval metod na politi~ka borba i eden od nejzinite
najdrasti~ni nasilni oblici. Kako takov se javuva u{te vo anti~ko
vreme, a potoa se sre}ava vo site dosega poznati op{testveni formacii
i vo site fazi na razvojot na ~ovekoviot rod i ~ove~koto op{-
testvo. 1117 Problemot me|utoa, nastanuva vo pogled na definiraweto
na negovito poim, ili poprecizno vo nemo`nosta da se postigne op{-
tousvoena definicija na terorizmot. 1118
1115
Vidi: Milutinovi}, op. cit. str. 218.
1116
Eliot, M. op. cit. str. 155. Za nekoi sprotivni i vo golem obem proizvolni
i nadminati stavovi vo pogled na karakteristikite na politi~kite delinkventi
vidi podrobno Milutinovi}, M. op. cit. str. 218-219.
1117
Babovi}, B. Me|unarodni terorizam i Interpol, Jugoslovenska revija za
me|unarodno pravo, Beograd, 1987/3, str. 452.
1118
Terorizmot e kovanica od latinskiot izraz teror koj zna~i strav,
u`as i sufiksot izam so koj se ozna~uva nekoja doktrina ili sistem. Ottamu,
proizleguva deka terorizmot zna~i sistem na teror, primena na nasilstvo so
cel da se predizvika strav.

Nekoi avtori duri se izjasnuvaat deka definicija na terorizmot,
kako ni definicija na me|unarodniot terorizam ne postoi. Pri-
~inite za neuspehot na ovoj plan se brojni, a kako najva`no se naveduva
toa {to so terorizmot se opfa}aat najrazli~ni akti na nasilstvo i zagrozuvawe
na ~ovekoviot `ivot i negovite prava, kako i toa deka aktite
na teroririzmot re~isi sekoga{ se politi~ki motivirani. Usilbite
koi se vlo`uvaat da se dojde do takva definicija me|utoa, otsegoga{
bile, i sî u{te sî zna~ajni. Fakt e me|utoa, deka vo ovoj pogled sepak
postojat najrazli~ni definicii taka {to samo obidot za nivno pocelosno
nabrojuvawe bi ni odzel pove}e prostor od onoj {to mu go posvetuvame
na celiot trud. Toa me|utoa, ne nî osloboduva od obvrskata
da se zadr`ime barem na nekoi od niv.
Ako se trgne od najelementarnata definicija, terorizmot bi
mo`el da se sfati kako upotreba na nasilstvo poradi predizvikuvawe
politi~ka reakcija so nediskriminativen izbor na neposrednite
`rtvi. 1119 Ottamu, kako osnoven element na ovaa opredeleba se pojavuvaat:
1 0 nasilstvoto, 2 0 izborot na politi~kite celi i, 3 0 neopredelenosta
na `rtvata, koi treba podrobno da se obrazlo`at.
1 0 Nasilstvoto kako upotreba ili zakana so neposredna fizi-
~ka sila sprema drugi za da se izdejstvuva opredeleno povedenie na lu-
|eto sprotivno na nivnata volja, e biten element kaj site vidovi na terorizam.
Toa e neizbe`na osnova od koja mora da se pojde pri opredeluvaweto
na terorizmot zaradi polesno opredeleuvawe na negovite ostanati
sostavni delovi, i pred sî, na motivite koi stojat zad nego. So pojavata
na ~ovekot, na ovoj svet do{lo i nasilstvoto. Toa go sledi ~ovekovoto
op{testvo niz celokupnoto negovo ostvaruvawe. Nekoga{ se
pojavuva vo odnosot na eden ~ovek kon drug, drug pat, kako nasilstvo na
edna grupa nad druga, a ponekoga{ i kako nasilstvo na edna sprema druga
dr`ava. Ottamu, se pravi najop{ta razlika me|u: a) individualen
terorizam i b) dr`aven teror. 1120
1119
Toma{evski, K. Terorizam i antikolonijalizam, Jugoslovenska revija za
me|unarodno pravo, Beograd, 1081/1-3, str. 54.
1120
Spored Kajzer, terorizmot mo`e da se sfati kako planska politi-
~ki motivirana primena na kriminalno nasilstvo. Toj mo`e da bide naso~en
protiv dr`avata, protiv ~lenovite na vode~kite op{testveni grupi ili protiv
obi~nite gra|ani, no do nego, kako dr`aven teror mo`e da dojde i preku
dr`avata ili vojskata. Akciite na nasilstvo se izveduvaat sisetmatski, od
vreme na vreme ili kontinuirano, i toa glavno vo podolg vremenski period.
Preku na~inot na prezemaweto, izborot na `rtvata ili goleminata na {tetata
treba da predizvikaat vnimanie na javnosta. Tie sekoga{ imaat za cel od
politi~ki pobudi da go prepla{at naselenieto. I dodeka terorot na dr`avata
ili na vojskata se obiduva da go stabilizira politi~kiot sitem, terorizmot
naso~en protiv dr`avata nastojuva da go potrese vladea~kiot poredok,
za da go mobilizira naselenieto za prevrat. Kajzer, G. op. cit. str. 351.
615

a) Individualniot terorizam (nasilstvo protiv vlasta) mo`e
da se javi vo forma na: aa) terorizam na op{toto pravo (koj uslovno
mo`e da se nare~e i klasi~en terorizam, kako {to se razbojni{tva,
kidnapirawa i sl), ab) patolo{ki terorizam (kako manifestacija na
mentalni rastrojstva) i, av) politi~ki terorizam (zad koj stojat politi~ki
motivi).
b) Dr`avniot teror (nasilstvo na vlasta) vo globala se javuva
kako: ba) nasilstvo {to go vr{i dr`avata sprema svoite gra|ani i bb)
nasilstvo {to go vr{i edna sprema druga dr`ava.
2 0 So ogled na izborot na politi~kite celi kon koi se nastojuva
so terorizmot, nam ni se ~ini najprifatliva onaa opredelba koja site
vidovi na terorizmot gi deli vo ~etiri grupi: a) dr`aven, b) kvazirevolucioneren,
v) reakcioneren i g) kompromisen terorizam. 1121
a) Dr`aveniot terorizam ili tn. legalen terorizam e terorizmot
koj od strana na dr`avnata vlast se vr{i vrz sopstvenite gra|ani
(terorizam vrz sopstvenoto naselenie: ugnetuva~ka, nenarodna, diktatorska
i eksploatatorska vlast) 1122 i sprema gra|anite na stranska zemja
(terorizam vrz naselenieto na stranska zemja: koj se manifestira
kako me|unaroden sudir, odnosno kako okupaciona vlast, kolonijalizam).
Nasilstvo {to go vr{i dr`avata sprema svoite gra|ani se karakterizira
so toa {to vladea~kata klasa go ima vo svoi race monopolot
vrz fizi~kata prisilba i taa prisilba ja primenuva sprema onie
lica koi ne í se pokoruvaat na nejzinata volja. Pritoa treba da se pravi
razlika me|u terorizmot vo diktatorski, fa{isti~ki i rasisti~ki
re`imi od terorizmot vo kapitalisti~kite dr`avi zasnovan vrz demokratski
principi. Imeno vo poslednive, terorizmot ne se pojavuva vo
taka vidlivi i grubi formi kako vo diktatorskite, fa{isti~kite i
rasisti~kite re`imi. 1123
Nasilstvo {to go vr{i edna sprema druga dr`ava se karakterizira
so toa {to agresorot ~esto se koristi so terorizam so cel proti-
1121
Karanovi}, M. Pojam terorizma, JRKKP, Beograd, 1976/2, str. 231 i
natamu.
1122
Spored B. Jenkins, terorizmot mo`e da bide primenet za da se predizvika
poslu{nost i sorabotka. Toa e voobi~aena cel na dr`avniot ili slu-
`beniot terorizam, koj ~esto se narekuva i "institucionalizirano nasilstvo,"
no i samite teroristi mo`e da anga`iraat institucionalno nasilstvo
protiv sopstvenite ~lenovi zaradi obezbeduvawe na nivnata lojalnost. Na toj
na~in se saka da se postigne poslu{nost sprema dr`avata ili sprema sopstvenata
ideja, i celosna sorabotka vo identifikacijata na infiltriranite i
predavnicite. I tuka uspehot zavisi od sozdavaweto na atmosferata na strav,
obnoven i sekade odr`avan so silite na bezbednosta." [eparovi}, Z. op. cit. str.
120.
1123
Karanovi}, M. op. cit. str. 232.
616

vnikot da go dovede i dr`i vo pokornost.
b) Kvazirevolucionerniot terorizam go vr{at politi~ki grupi,
partii i stranki, legalno ili ilegalno poradi vospostavuvawe
glavno na isti op{testveni odnosi, samo so promena na gariturata na
nositelite na vlasta. Imeno, sekoja politi~ka grupa, partija i stranka
nastojuva celite na svojata ideologija da ja prika`e kako revolucionerna,
kako pravedna, kako ideologija za koja treba da se borime.
Na toj na~in nastanale najgolemite promeni vo me|u~ove~kite odnosi.
Me|utoa, pokraj revolucionernite ideologii postojat i politi~ki
grupi, partii i stranki koi ne se borat za kakvi i da e podobri op{testveni
odnosi, tuku nastojuvaat da dojdat na vlast zaradi toa od pozicija
na vlasta za sebe i za svoite privrzanici da izvle~at nekakva korist.
Za ovie svoi celi se slu`at i so terorizam. Ovoj vid na terorizam
e karakteristi~en za kapitalisti~kite op{testveni odnosi so pove}apartiski
sistem. 1124 Tamu, pove}e partii me|usebno se borat za
dr`avnata vlast, no vo su{tina ni{to ne se menuva, pa ottamu bez kakvo
i da e bitno zna~ewe e koja partija }e se izbori za vlasta, za{to i
pobedenata i pobedni~kata partija se eksploatatorski, ugnetuva~ki
partii. Od tie pri~ini, me|upartiskoto nasilstvo, so koe su{tinski
ne se menuvaat me|u~ove~kite politi~ki i ekonomski odnosi, i se narekuva
kvazirevolucioneren terorizam. 1125
v) Reakcionereniot terorizam se izedna~uva so kontrarevoluciite.
Toa e, na primer, slu~ajot koga nekoja ekstremna politi~ka
emigracija i neprijatelite vo zemjata vr{at teroristi~ki akcii so
cel da gi vratat starite nadminati op{testveni odnosi.
g) Kompromisniot terorizam ima za cel iznuduvawe na opredeleni
politi~ki otstapki. Ovoj vid na terorizam go vr{at politi~ki
grupi, partii ili stranki sprema dr`avata so koja ne se nao|aat vo direkten
konflikten odnos. Takviot terorizam doa|a do izraz koga teroristitite
vr{at nasilstvo vrz svojot protivnik na podra~jeto na stranska
zemja, pa taa stranska zemja intervenira protiv teroristite i gi
podveduva pod krivi~na odgovornost. Toga{ nivnite istomislenici,
privrzanici na istata ideologija, stapuvaat na scena. Tie vr{at terorizam
na podra~jeto na stranskata zemja za da gi oslobodi teroristite
1124
Spored B. Jenkins, "terorizmot mo`e da bide naso~en kon neposredno
predizvikuvawe represija, odmazda i protivteror, {to na krajot mo`e da
vodi do pa|awe na nepopularnata vlada ili re`im. Takvite akcii vo minatoto
vo najgolem del bea prezemani protiv bezbednosta na vladata i personalot
na pravosudstvoto, no imalo i primeri na kidnapirawe na diplomatski pretstavnici
ili nasilstvo protiv civilnoto naselenie so cel da se predizvika
zbunetost na vladata so predizvik da postapi so cvrsta raka. Na toj na~in vladata
od strana na teroristite mo`e da bide navedena na samouni{tuvawe. [eparovi},
Z. op. cit. str. 120.
1125
Karanovi}, M. op. cit. str. 232.
617

ili da napravi nekakva druga politi~ka otstapka. Vo ovoj vid na terorizam
spa|aat: kidnapirawa na diplomati, vr{ewe uceni so posredstvo
na zalo`nici, kidnapirawe na avioni i sl. 1126
3 0 [to se odnesuva do `rtvata na terorizmot viktimolozite
utvrdile deka kaj ovie krivi~ni dela postoi tn. tip na nebitna `rtva.
Ovie `rtvi spored Nuvolon (Pietro Nuvelone), pretstavuvaat tipi~en
primer za ovie zlostorstva, za{to za niv odnosot storitel-`rtva nema
nikakvo zna~ewe. Kaj krivi~nite dela kakvi {to se razoruvawata, ubistvata,
kidnapirawata i sl., lu|eto se samo demonstracija na politi-
~kata volja. Vakvi, se razbira se i `rtvite na zlostorstvata na belite
jaki, krivotvoreweto na prehrambeni artikli, delata protiv ~ovekovata
okolina i sli~ni dela ~ii `rtvi sme site. 1127 @rtva na teroristi-
~kiot akt e proizvolno opredelen pripadnik na nekoja grupa, a arbitrernosta
na opredeluvaweto na celta na napadot vo ramkite na taa
grupa ima za cel kaj konkretnata grupa da sozdade atmosfera na
strav. 1128
4 0 Dopolnitelen element za poimno opredeluvawe na terorizmot
e okolnosta deka teroristite javno ja priznavaat svojata ogovornost
za sekoe storeno delo. Me|utoa, odgovornosta za toa {to moralo
da dojde do upotreba na nasilstvo, tie mu ja pripu{uvaat na svojot oponent
koj ne obezbedil mehanizmi za legalno izrazuvawe na protiveweto
na vladea~kiot poredok. Korenot na vakvoto sfa}awe na odgovornosta
le`i vo konceptot na politi~kiot delikt koj protiveweto na
vlastite so kr{ewe na propisite, go opravduva so pravo na istaknuvawe
i propa|irawe na poinakvo politi~ko uveruvawe, ili so novo sozdadeniot
koncept na "pravo na ideolo{ka samoodbrana." Pritoa, upotrebata
na nasilstvo kako temelna osnova na terorizmot, ja onevozmo-
`uva primenata na kriteriumite za politi~ki delikti vrz terorizmot,
za{to najgolemiot broj propisi koi se odnesuvaat na politi~kite
delikti baraat ne samo neprimenuvawe, tuku i nepropagirawe na nasilstvo.
1129
2. Trgnuvajki od navedenite elementi, Karanovi} go definira
terorizmot kako sistematsko i organizirano nasilstvo nad pasivniot
subjekt so koj kaj nego se sozdava ~uvstvo na nesigurnost i proizveduva
sostojba na strav so cel da se zadr`i vo politi~ka pokornost ili kaj
nego da se preizvika nedoverba vo postojniot op{testven poredok za da
mu se nametne politi~ka vlast na teroristite poradi eksploatirawe
ili ugnetuvawe, kako i nasilstvo so koe se vr{i vlijanie vrz politi-
1126
Ibid. str. 233.
1127
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 181.
1128
Smith W. H. International Terrorism: A Political Analisis, Yearbook of
Worls Affairs, vol. 1977, str. 139.
1129
Toma{evski, K. Terorizam i antikolonijalizam, Jugoslovenska revija za
me|unarodno pravo, Beograd, 1981/1-3, str. 56.
618

~kata vlast poradi iznuduvawe na nekakvi politi~ki otstapki 1130 Od
druga strana, trgnuvaj}i od re~isi istite elementi, spored Makra, terorizmot
spa|a vo grupata na organiziraniot kriminalitet. Toa se
organizirani akcii na oddelni grupi vo zemjata ili vo stranstvo koi
se obiduvaat da dojdat do vlast ili do drugi politi~ki celi. Me|utoa,
terorizmot ~esto se javuva i kako akcija organizirana ili pomognata
od stranska dr`ava, taka {to vo taa smisla toj pretstavuva eden od
na~inite na vodewe na specijalna vojna (special warfare) na edna protiv
druga dr`ava vo ramkite na sovremenite koncepcii za izbegnuvawe na
klasi~nata vojna i primena na strategija na tn. elasti~en odgovor (flexible
réponse) vo me|udr`avnite odnosi." 1131
3. Krivi~nopravno definirawe na terorizmot. Slobodno mo`e
da se ka`e deka ni vo krivi~nopravnata teorija nitu vo krivi~noto zakonodavstvo
ne postoi edinstveno stojali{te iako mnogumina se obiduvaat
da go opredelat kako delo koe na toj na~in e definirano vo nacionalnite
ili vo me|unarodnite krivi~ni kodeksi. 1132 Vo ovaa smisla
pod poimot terorizam naj~esto se podrazbiraat pove}e krivi~ni dela
koi so~inuvaat edno grupno krivi~no delo. Vo zakonodavstvoto samo
isklu~itelno postoi krivi~no delo terorizam kako samostojno delo,
me|utoa i toga{ koga postoi so nego ne se opfateni site formi na terorizmot.
Takov e slu~ajot i so ~l. 313 na na{iot KZ, koj glasi: "Toj
{to so namera da go zagrozi ustavniot poredok ili bezbednosta na Republika
Makedonija }e predizvika ili seriozno }e se zakani so predizvikuvawe
na eksplozija, po`ar, poplava ili drugo op{toopasno dejstvo
ili akt na nasilstvo, sozdavaj}i ~uvstvo na nesigurnost ili strav
kaj gra|anite, }e se kazni so zatvor najmalku tri godini." Vo soglasnost
so navedenoto, pokraj ova krivi~no delo na{iot KZ sodr`i u{te
nekolku zna~ajni inkriminacii vo vrska so terorizmot: grabnuvawe na
vozduhoplov ili brod (~l. 302), zagrozuvawe na vozdu{niot soobra}aj
(~l. 303), i najgolemiot broj na inkriminaciite od glava XXVIII -
Krivi~ni dela protiv dr`avata, kako na primer, velepredavstvo (305),
1130
Karanovi}, M. op. cit. str. 233.
1131
Makra. A. op. cit. str. 121.
1132
Taka, na primer, spored Fridlander, me|unarodniot ili transnacionalniot
terorizam ne e ni{to drugo, tuku divqa~ko ili namerno odzemawe
na ~ovekovite `ivoti, smisleno nanesuvawe na telesni povredi ili svesno
predizvikuvawe na te{ki mentalni rastrojstva so sila ili zakana so sila.
Tie pravni termini gi opi{uvaat aktite i dejnostite proglaseni za obi~ni
zlostorstva vo bilo koe civilizirano op{testvo vo svetot. @rtvi na takvite
pravno neopravdani akti se lica ~ii izbor bil slu~aen ili presmetan, stradale
edinstveno zatoa {to ~ekale vo hotelskoto predvorje, sedele na terasa,
se vozele vo avion. Spored toa terorizmot per se e obi~en zlostor i negovata
to~na pravna definicija ne e potrebna. Friedlander, R. A. Terrorism. Document
of International and Local Control, vol. I. New York, 1979, str. 71-72.
619

zagrozuvawe na teritorijalnata celina (~l. 307), me|unaroden
terorizam (~l. 419 KZ), zagrozuvawe na lice pod me|unarodna za{tita
(~l. 420 KZ), zemawe zalo`nici (~l. 421 KZ), piratstvo (~l. 422 KZ).
4. Objekt na dejstvie na teroristi~kite akti. Sistematskoto
koristewe na nasilstvo poradi postignuvawe na politi~ki celi se pojavuva
vo najrazli~i oblici: kidnapirawa i ubistva na vidni li~nosti
od javniot `ivot, napadi na aerodromi i kidnapirawe na avioni 1133 zad
koi sleduvaat uceni so cel da se izdejstvuvaat golemi pari~ni iznosi,
pu{tawe na sloboda na opredeleni teroristi, ili podobruvawe na
uslovite na `ivot vo zatvorite, napadi na `elezni~ki stanici, stokovni
ku}i i banki, kra`bi na oru`je i na avtomobili, ru{ewe na najrazli~ni
objekti so podmetnuvawe eksplozivni napravi ili po`ari, i
sl. Koga se raboti za napad vrz li~nosti obi~no se biraat ministri,
generali, ambasadori i drugi vidni politi~ari, no i javni obviniteli,
sudii, politiciski funkcioneri i obi~ni policajci. Me|utoa, koga se
vr{i zaemawe na zalo`nici obi~no ne se vr{i posebna selekcija, taka
{to naj~esto se zemaat lica koi vo dadeniot moment se zateknale na
mestoto na nastanot: ako se raboti za upad vo ambasada, celokupniot
personal na ambasadata, ili pak site patnici na avionot, vozot i sl.
Pritoa se raboti za gri`livo planirani akcii so precizna podelba na
zada~ite i izrazena ladnokrvnost i bezobyirnost vo nivnoto izvr{uvawe.
Sovremenata zakana od terorizmot vo prv red doa|a od ekstremisti
koi formirale sopstveni mre`i na finansirawe preku razli~ni
oblici na organiziran kriminal (osobeno trgovija so lu|e, droga i
oru`je), preku nasledeno bogatstvo i privatni biznisi, kako i preku
dobrovolni prilozi i druga podr{ka od emigranti i lokalnoto naselenie.
Takviot razvoj vodi i kon novi opasnosti, osobeno od pojavata
na novite oblici na terorizmot, kako {to se sajberterorizmot (osobeno
preku upadi vo kompjuterskite sisemi so koi se kontrolira nuklearnoto
oru`je i voenata i druga bezbednost na dr`avite), bioterorizmot
(primerot so koristeweto na smrtonosniot gas sarin vo Japonija
1134 ili preparatot antraks vo SAD, 1135 jasno uka`uva samo na del
1133
"La Pradelle izvr{il klasifikacija na kidnapirawata na avioni so
ogled na pobudite vo tri grupi: 1 0 kidnapirawa izvr{eni od privatni i egoisti~ki
pobudi, 2 0 kidnapirawe so cel za izvr{uvawe politi~ko begstvo ("pat
kon slobodata") i, 3 0 kidnapirawe poradi izvr{uvawe na opredelena kolektivna
misija (na primer, borbata na Palestincite). [eparovi}, Z. op. cit. str.
120.
1134
Patem re~eno, izvr{itelite na ovoj teroristi~ki akt vo mart 1995
godina bea pripadnicite na japonskata religiozna sekta Aum [inrikio (Vrhovna
vistina) osnovano vo 1987 godina od [joko Asahara.
1135
Postojat dva vida antraks: ko`en i belodroben. Ko`niot antraks
se lekuva so antibiotici. Belodrobnito antraks e mnogu poopasen. Od vdi-
620

od mo`nostite na upotrebata na hemiski sredstva i biolo{ko oru`je
od strana na teroristi~ki organizacii) 1136 i "ekoterorizmot (podmetnuvawe
na golemi {umski po`ari, zagaduvawe na izvori i reki i drugi
napadi na `ivotnata sredina). Vo ovaa smisla sekako stoi kako mo-
`nost i najgolemata opasnost od napadite vrz nuklearni postrojki i
od upotrebata na ukradeni nuklearni materii i nuklearno oru`je. 1137
{uvaweto na negovite spori smrtnosta iznesuva 90%. Se procenuva deka 100
kg. antraks rasfrlen od avion nad nekoj pogolem grad, pri povolni vremenski
uslovi, mo`e da ubie do 3 milioni lu|e.
1136
Postojat ~etiri vidovi biolo{ki agensi: 1 0 bakterii, 2 0 virusi, 3 0
rikecii, i 4 0 gabi~ki. 1 0 Bakteriite se proizbeduvaat lesno, brzo i evtino. Vo
aerosolen oblik naj~esto mo`at da se rasprostranat bakteriiet na ~uma,
antraks, tuleremija (zaja~ka tresaka), bruceloza i mediodioza. Bakteriite
koi gi proizveduvaat kolerata i dizenterijata se pogodni za zagaduvawe na
vodovodi. 2 0 Virusite ne mo`at da se odgleduvaat na hranlivi podlogi tuku vo
`ivi kletki i ottamu nivnoto proizvodstvo e mnogu te{ko i poskapo. Najgolem
broj eksperimenti se vr{eni so proizvodstvo na golemi sipanici. Razvieni
se i `ivotinskite virusi na {apot i ligavkata. 3 0 Rikeciite (Rickettsiae)
pretstavuvaat preodni oblici me|u bakteriite i virusite. I za nivnoto
razmno`uvawe se potrebni `ivi kletki. Naj~esto se spomenuvaat eksperimentite
so pegaviot tifus i so Q-treskata. 4 0 Gabi~kite predizvikuvaat
dolgotrajni zarazni zaboluvawa na belite drobovi i drugi organi. Tehnolo-
{ki sekoj pogon za proizvodstvo na serumi, vakcini i antibiotici, kako i
fabrikite za proizvodsatvo na alkohol, kvasec, pivo i drugi proizvodi koi se
dobivaat vrz baza na vriewe, mo`at da se prisposobat za proizvodstvo na biolo{ko
oru`je.
Vo ramkite na bioterorizmot se pomestuva i koristeweto na hemiskite
oru`ja kako {to se: 1 0 Pluskavi~ari koi predizvikuvaat te{ki povredi na
ko`ata, a so vdi{uvawe otok na belite drobovi i smrt. Dejstvuvaat vo sostojba
a kapki ili gas i mo`at da se upotrebat od vozduhoplovni objekti i so
rasprskuvawe (iperit i luizit), 2 0 Zagu{livci koi predizvikuvaat truewe na
di{nite organi i momentalna smrt (fozgen, hlor) 3 0 Krvni gasovi koi go
blokiraat apsorbiraweto na kislorodot vo krvta i predivikuvaat smrt vo
rok od nekolku sekundi (cijanovodorod) i 4 0 Nervni otrovi koi go paraliziraat
nervniot sistem (sarin, soman, BX, tabun i sl). Nekoi od ovie hemiski
sredstva bea koristeni vo Prvata i Vtorata svetska vojna, a nekoi i vo Iransko
- Ira~kiot voen sudir vo 1988 godina.
1137
Policiskite stru~waci na Zapad (i ne samo tie), ve}e podolgo vreme
predupreduvaat deka terorizmot vo potragata po novite dimenzii na teror,
novi `rtvi i novi slabi to~ki na sistemot, }e se svrti kon atomskata
energija. Vo brojnite teroristi~i akti e voo~eno deka teroristite "ne se
primarno zainteresirani za ubivawe na pogolem broj lu|e," tuku deka namesto
toa - "dr`ej}i no` pod grloto na op{testvoto" go sakaat publicitetot za
svojata rabota. Tie se svesni za faktot deka so eventualniot "atomski tetor"
621

5. Izvr{iteli na teroristi~kite akti se razlikuvaat vo zavisnost
od toa dali se raboti za individualen terorizam ili za dr`aven
teror.
Na teritorijata na Francija deluvaat "Direktna akcija," "Bretonska
revolucionerna armija," "Front za osloboduvawe na Bretawa"
(FLB), "Revolucioneren front na proleterska akcija" (FRAP), "Nacionalen
front za osloboduvawe na Korzika." Vo [panija e prisutna
"Separatisti~ka baskiska organizacija - Baskija i sloboda (Euskadi ta
Azkatasuna - ETA), "Protiv baskiska grupa" (GAS), "Baskiska grupa"
(Iparretarrak) i "Revolucionernata narodna armija (GRAPO). Za Velika
Britanija se karakteristi~ni "[kotskata nacionalna osloboditelna
armija" (SZNA) i "Republikanskata armija na Vels, a na nejzina teritorija
vo Severna Irska u{te i "Irskata nacionalna osloboditelna
armija" (IRA) i "Privremenata irska republikanska armija." Vo Portugalija
deluvaat "Oru`enata revolucionerna organizacija" i "Narodnite
sili od 25 april" (FP-25). Vo Grcija, "Anarhisti~ka akcija" i
"17 Noemvri." 1138 Vo Turcija, "Kurdskata rabotni~ka partija." 1139 Vo
Italija "Jadro na vooru`en proleterijat" (NAP), "Crvenite brigadi"
(Brigate rosse), "Revolucionerna narodna armija" (GRAPO). Za Belgija e
najkarakteristi~na "Kelija na komunisti~kite borci", a za Germanija
"Frakcija na crvenata armija"(RAF). Vo [ri Lanka "Talibanski tigri."
Vo Avganistan, "Al Kaeda", 1140 vo Palestina - "Hamas" 1141 i "Isl-
}e obezbedat za sebe maksimalen publicitet vo pe~atot i na televizijata so
{to }e bidat vo sostojba od vlasta da iznudat kakvi i da e otstapki. Gro{elj, M.
Terorizam i atomi, Priru~nik, Zareb, 1979/5, str. 431.
1138
Imeto na organizacijata poteknuva od studentskoto vostanie vo
Atina koe zapo~na na 17 noemvri 1973 godina {go be{e nasilno zadu{eno od
toga{nata voena hunta. Nejzinata ideologija e antiimperijalisti~ka i glavno
e naso~ena protiv prisustvoto na voenite bazi na SAD i NATO vo Grcija.
Od 1990 godina, celi na napadi na ovaa teroristi~ka organizacija se objektiet
na Evropskata zaednica i stranskite firmi koi investiraat vo Grcija.
1139
Celta na ovaa organizacija e prisiluvawe na turskata vlada da im
priznae nezavisnost, ili vo najmala raka avtonomija na 12 milioni Kurdi vo
Turcija, kako del od 25 milionskoto kurdsko naselenie raseleno vo pet dr`avi.
Nejziniot lider Abdula Oxalan vo fevruari 1999 god. be{e uapsen vo
Kenija i vo Turcija osuden na smrtna kazna koja ne e izvr{ena.
1140
Al Kaeda (Al qaida - baza) e vsu{nost multinacionalna teroristi-
~ka organizacija ~ija{to osnovna cel e obedinuvawe na site muslimanski zemji
vo tn. "Kalifat" koj }e bide celosno osloboden od zapadnoto vlijanie so
vodewe sveta vojna (xihad) koja vo osnova zna~i osloboduvawe na pod~inetite
od onie koi gi pot~inuvaat. Voda~ot na ova organizacija Osama Bin Laden,
multimilioner od Saudiska Arabija ja napu{til svojata zemja vo 1979 godina
za da se bori protiv Rusite vo Avganistan.
622

amski xihad," 1142 vo Irak, "Muxahedin Kalk," vo Liban, "Hezbolah," na
Filipinite - "Abu Sajaf," (koja se bori za nametnuvawe na muslimanska
vlast na ju`niot del na Filipinite koi se rimokatoli~ki orientirani),
vo Pakistan - "Harakat ul-muxahedin," vo Egipet, "Al tamaat
al-islamija," itn.
Organizacionata struktura i vnatre{nata kohezija na ovie
organizacii e na zavidna visina, taka {to policijata ne mo`e da se
infiltrira vo nivnite redovi. Naprotiv, poznati se slu~ai pripadnicite
na ovie teroristi~ki organizacii da gi prislu{kuvaat policiskite
razgovori, da gi de{ifriraat nivnite poraki, pa duri e mo`no
deka tie se infiltrirale vo nivnite redovi. 1143 Pri teroristi~kite
aktivnosti redovno se koristi oru`je, a faktot {to pri sproveduvaweto
na opredelena akcija del od nivnite ~lenovi zaginale ili se
uapseni, naj~esto ne gi spre~uva ostanatite teroristi da prodo`at so
zapo~natoto. Natamo{na karakteristika na teroristite e nastojuvaweto
po sekoja cena da se oslobodat svoite drugari od zatvorite bilo
so akcija za direktno osloboduvawe, ili so novi kidnapirawa, uceni,
nasilstva ili zakani so nasilstva. Zna~ajno e i toa {to onie teroristi
koi se li{eni od sloboda nao|aat brojni na~ini da ja prodol`at
aktivnosta na teroristi~kata organizacija so davawe naredbi i nasoki
i od samite zatvori.
Vr{itel na terorot ili "dr`aven terorist" e vsu{nost samata
vlast. Osnovnata odluka da se primeni terorot sekoga{ ja donesuvaat
najvisokite organi, glavnite odlu~uva~i vo dr`avata, bez ogled dali
kako takvi se ozna~eni so ustavot ili takvata funkcija ja vr{at de
facto. Prikaskite za toa deka tie "ne znaele" za terorot sekoga{ se
ispostavuvaat kako neto~ni. Vo terorskite sistemi koi se vospostavuvaat
so odluka na najvisokata politi~ka vlast, vladeeweto na stravot
se sproveduva preku postojnite ili novopostavenite organi na upravnata
vlast. Toa najretko se slu`bite za gonewe na op{tiot kriminal,
a naj~esto politi~kata (tajna) policija, koja spored prirodata na rabotite
deluva preventivno, protiv potencionalnite prekr{iteli ili
site "somnitelni". Za istite celi se koristi i vojskata, duri i vo sistemite
koi ne se terorski na celata teritorija, na primer, kolonijalizam.
Od novite, posebno osnovani slu`bi naj~esti se pomo{nite
organizacii na vladea~kata parija. "Odredite na smrtta" vo toj pogled
zazemaat posebno mesto. Pripadnicite na terorskite slu`bi vo golem
procent se sadisti samo vo sistemite na terorite koi ne se zasnovaat
na kakva i da e vistinska podr{ka i nemaat koherentna ideologija. Vo
1141
Hamas (islamsko dvi`ewe na otporot) e osnovano na 15 dekemvri
1987 a nejzin voda~ e Ahmed Jasin.
1142
Za voda~ na ova teroristi~ka grupa, osnovana vo 1980 godina, se
smeta Ramadan Abdalah ^alah.
1143
Marka, A. Suvremeni terorizam, Priru~nik, Zagreb, 1979/2, str. 125.
623

ostanatite slu~ai tie tuka gledaat prilika za hierarhiski naptredok
ili za opstanok vo te{kite materijalni uslovi. Postojat i indoktrinirani
sprovodnici na terorot koi na toj na~in mislat deka ja izvr{uvaat
svojata dol`nost, imaj}i pokraj toa prilika legitimno da vospostavuvaat
socijalna omraza. 1144
Po~etokot na ovoj vek sekako go karakteriziraat i tn. teroristi~ki
kamikazi. Stanuva zbor za bomba{i samoubijci koi svojata dejnost
ja najavija u{te pred sinhroniziranoto kidnapirawe na 11 patni~ki
avioni na kompaniite Ameriken erlajnz i Junajted erlajnz, so
koi be{e izvr{en teroristi~kiot napad od 11 septemri 2001 god. i
brojnite napadi od strana na poedinci vo avtobusi, disko klubovi, na
ulici i na drugi javni mesta vo Izrael. Za ovie izvr{iteli se tvrdi
deka obi~no se mladi luge od site nacionalnosti i obrazovni nivoa
koi svoite samoubistveni akti glavno gi vr{at motivirani od: 1 0 politi~kite
idei na svojata organizacijata, 2 0 religioznonoto veruvawa
deka so toa }e dostignat vo rajot, kako i 3 0 poradi garanciite {to
teroristi~kite organizacii im gi davaat deka nivnite semejstva }e
bidat do`ivotno materijalno obezbedeni.
6. Pri~ini i posledici na terorizmot. Vo pogled na etiologijata,
spored nekoi avtori, terorizmot pretstavuva izraz na politi-
~ki bunt. Denes najgolemiot broj politi~ki sistemi vr{at ne{to {to
mo`e da se nare~e "zatvorawe na alternativite." Bez ogled na razli~nite
ideolo{kii sli~ni pri~ini koi se koristat za taa cel su{tinata
se sostoi vo suzbivaweto na onie dvi`ewa i idei koi se smetaat za neprifatlivi,
duri i toga{ koga kon nivnoto ostvaruvawe se te`nee so
demokratski, nenasilni sredstva. Efikasniot represiven mehanizam
gi progonuva nivnite nositeli koi ~esto se re{avaat za teroristi~ki
akcii. So niv se stremat da go razni{aat op{testveniot poredok, no i
gra|anite, za{to ne se priklu~uvaat na nivnata borba. Vo taa smisla
terorizmot vo literaturata se opredeluva kako vid na politi~ki kriminalitet
so koj nasilno se te`nee da se ostvarat promeni ili kako
sistematsko ubivawe i razoruvawe ili zakana deka toa }e bide primeneto
(so {to se zastra{uvaat poedinci, grupi, zaednici ili vlasta) za
da se izdejstvuvaat opredeleni barawa. Pritoa, so pravo se veli deka,
toa pretstavuva samo eden od brojnite pri~ini na visokoslojniot problem
na terorizmot kako eden od najgolemite problemi na sovremeniot
svet. So niv ne se opravduvaat sredstvata za borba na ovie grupi, bez
ogled na celite za koi se zalagaat. Vo taa smisla, istiot avtor ne gi
usvojuva podelbite na "opravdan" i "neopravdan" terorizam, kakvi
{to postoeja vo literaturata od biv{iot jugoslovenski prostor." 1145
Postojat me|utoa i brojni poinakvi objasnuvawe na pri~inite
1144
Dimitrievi}, V. Sprovodnici terora, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu,
Zagreb, 1985/5-6, str. 689.
1145
Ignjatovi}, \. op. cit. str. 169.
624

na terorizmot. Nekoi od niv se psihijatriski, psihopatolo{ki, a ima
i psihosocijalni i socijalno psiholo{ki objasnuvawe. Ottamu, se
veli, deka teroristite se psihi~ki rastroeni, sadisti i narkomani
ili deka pri~inite na nivnite aktivnosti le`at vo nivnata motivaciona
sfera: vo nivniot identitet, vo potrebata za identifikacija, ~uvstvoto
na pripadnost, samosveta i sl. kategorii. Nekoj od avtorite
odat natamu i ja spomnuvaat izoliranosta na sovremeniot ~ovek, anonimnosta
vo sovremenoto op{testvo kako i nezadovolstvoto na mladite.
Postojat i tezi za terorizmot kako supstitut ili surogat na vojnata
1146 ili kako oru`je na golemite izvestitelni sili za postignuvawe
na nivnite dr`avni celi. Opredeleni etiolo{ki objasnuvawa proizleguvaat
i od samite teroristi koi tvrdat deka nivnite aktivnosti se
proizvod na opredeleni rabotni~ki dvi`ewa, na op{tata borba protiv
kolonijalizmot ili progresiven odgovor na fa{isti~ki i drugi
nepravedni re`imi, sprotivnosti i sostojbi. 1147
Neodminliv fakt, me|utoa, e deka brojni terorosti~ki akti ne
se opredeleni samo od maliciozni iteresi, tuku i od stravot na oddelni
grupi od nepovolnite ekonomski i socio-ekonomski i politi~ki
pri~ini i nivnata nade` za postignuvawe popravedno op{testvo so nepravedni
sredstva. So drugi zborovi, stravot {to tie go sozdavaat za
da se pottikne vlasta da gi soslu{a i zadovoli nivnite neopravdani
ili opravdani barawa, vo osnova e opredelen od nivniot sopstven
strav i nivnite nade`i za poinakva, promeneta, posre}na idnina (terorizmot
kako simptom na o~ajni~kite potrebi za re{avawe na dlabokite
op{testvei konflikti). Ottamu, na{ stav, e deka i vo ovaa sfera
na ~ovekovite negativni odnesuvawa i te kako ima mesto za razmisluvawe
okolu soodgovornosta na op{testvoto za kriminlitetot nare~en
terorizam. Zad nego, isto kako i kaj site kriminalni povedenija stojat
najraznovidnite egzogeni i endogeni kriminogeni faktori so taa razlika
{to, poradi silnoto dejstvo na odredena kolektivna svest sozdadena
vo grupata, nivnoto dejstvo e pove}epati zasileno. Raznite konflikti
na interesi, predrasudite, frustraciite, omrazata od koi poteknuva
i na koi se nadovrzuva nasilstvoto, ostvaruvaat nivno revezibilno
projavuvawe, a mogu ~esto i odr`uvawe na teroristi~kite grupi
duri i toga{ koga ve}e se ostvareni nivnite celi.
Posledicite na terorizmot vo prv red se golema materijalna
{teta i golem broj ~ove~ki `rtvi. Poradi razvojot na novite tehnologii
i kompjuterski komunikacii, kako i poradi vrskite so organiziraniot
kriminalitet negovite posledici sekojdnevno se multipliciraat.
Edna od pokrupnite posledici od terorizmot e sekako i prolongiraweto
na me|u~ove~kite konflikti od sekakov vid i so toa zgolemuvaweto
i zabrzuvaweto na opfatot na najrazli~ni nasilstva. Tero-
1146
Vidi: Toma{evski, K. op. cit. str. 58
1147
Vidi: Marka, A. op. cit. str. 129-130.
625

izmot ima golemo negativno dejstvo i vrz nacionalnite ekonomii so
ogled deka dr`avite mora da vlo`uvaat enormni sredstva vo borbata
za negovo iskorenuvawe ili barem namaluvawe. Nakratko, terorizmot
sozdava voznemirenost kaj javnosta, doveduva do gubewe na doverbata vo
instituciite na dr`avata, razbivawe na ~ovekovata solidarnost, zagrozuvawe
na demokratijata i slobodata na `iveeweto.
Me|u brojnite teroristi~ki napadi vo svetot ovde gi pomestuvame
samo onie koi vo poslednava decenija predizvikaa pogolemo vnimanie
vo javnosta:
1 0 Buenos Aries (Argentina), 17. 03. 1992. Eksplozija na bomba
pri {to be{e uni{etna izraelskata ambasada (29 mrtvi i 242 povredeni
lica),
2 0 Al`ir (Al`ir), 26. 08. 1992. Eksplozija na bomba na me|unarodniot
aerodrom (12 mrtvi i 128 povredeni).
3 0 Wujork (SAD), 28. 02. 1993. Eksplozija na bomba vo Svetskiot
trgovski centar (6 mrtvi i okolu 1.000 povredeni).
4 0 Macumoto (Japonija), 27. 07. 1994. Ispu{tewe otroven gas vo
stambena naselba (7 mrtvi i 270 povredeni).
5 0 Tokio (Japonija), 20. 03. 1995. Ispu{tawe smrtonosen gas vo
metro (12 mrtvi i preku 5.000 povredeni).
6 0 Oklahoma Siti (SAD), 19. 04. 1995. Eksplozija na kamion-bomba
pred federalna zgrada (168 mrtvi i preku 500 povredeni). 1148
7 0 Kolombo ([ri Lanka), 31. 01. 1996. Eksplozija na kamionbomba
vo banka (90 mrtvi i 1.400 povredeni).
8 0 London (Anglija), 9. 02. 1996. Eksplozija na bomba vo javna
gara`a (2 mrtvi i pove}e od 100 povredeni).
9 0 Erusalim (Izrael), 26. 02. 1996. Aktivirawe bomba od samoubiec
vo avtobus (26 mrtvi i okolu 80 povredeni).
10 0 Dahran (Saudiska Arabija), 25. 07. 1996. Eksplozija na kamion-bomba
pred amerikasnki voen objekt (19 mrtvi i 515 povredeni).
11 0 Pnom Pen (Kamboxa), 30. 03. 1997. Frleni granati me|u
grupa demonstranti (16 mrtvi i pove}e od 100 povredeni).
12 0 Koinbator (Indija), 14. 02. 1998. Aktivirawe na serija bombi
(43 mrtvi i 200 povredeni).
13 0 Najrobi (Kenija) i Dar el Salam (Tanzanija), 7. 08. 1998.
Eksplozija na bombi pred amerikanskite ambasadi (224 mrtvi i 5.500
povredeni).
14 0 Kolumbija, 18. 10. 1998. Eksplozija na bomba pokraj naftovod
i u{te edna na 3. 11. 1998 (209 mrtvi i pove}e od 130 povredeni).
1148
Izvr{itelot na ovoj teroristi~ki akt Timoti Makvej, parkiral
iznajmen kamiot poln so 2.000 kilogrami svoera~no napraven eksploziv pred
devetkatnica so civilni stanovi, iako negovata prvi~na zamisla be{e da uni-
{ti federalna zgrada. Vo nesre}ata zaginaa 19 deca. Za storeniot akt Makvej
be{e osuden na smrtna kazna koja{to na 16 maj 2001 be{e i izvr{ena.
626

15 0 Moskva (Ruska Federacija), 8 i 13 10. 1999 (dve eksplozii vo
stambeni zgradi (212 mrtvi i pove}e od 300 povredeni).
16 0 SAD, 11. 09. 2001. Urnuvawe na 4 avioni od koi dva vrz Svetskiot
trgovski centar vo Wujork, 1149 eden vrz Pentagon, 1150 i eden kaj
Pitsburg 1151 (oficielno: 3044 mrtvi, vklu~itelno i na teroristite i
preku 5.000 povredeni, so vkupnata materijalna {teta {to ja pretrpel
samo gradot Wujork proceneta na 95 milijardi dolari, i toa bez ogromnata
{teta {to ja pretrpe finansiskiot centar Volstrit).
17 0 Indonezija, na 12. 10. 2002, od bomba postavena vo no}niot
klub "Sari" zaginaa 183, a bea povredeni 132 lica, glavno stranski turisti
na indoneziskiot ostrov Bali na koj mnozinstvoto `iteli se
indusi. Eksplozijata ja raznese zgradata, koja potem izgore vo po`ar.
Odgovornosta za ovoj teroristi~ki akt ja perezede Al Kaeda, iako se
pretpostavuva{e deka zad nego stoi indoneziskata grupa Xama ismailija
(~ii voda~ e muslimanskiot sve{tenik Abu Bakar Be{ir).
18 0 Finska, na 12. 10. 2002, 8 lica zaginaa, a 80 bea povredni, od
eksplozija na bomba vo trgovskiot centar "Mirmani" vo Helsinki
(Finska).
19 0 Moskva, 23. 10. 2002, peesetina ~e~enski teroristi na ~elo
so Movsar Barajev, upadnaa vo teatarot "Dubravka" vo Palatata na
kulturata vo Moskva i tri dena dr`ea okolu 800 zalo`nici baraj}i celosno
povlekuvawe na ruskite voeni trupi od ^e~enija. Zalo`ni~kata
1149
Kako glaven organizator na teroristi~kite napadi pod br 3 0 , 13 0 i
15 0 se poso~uva voda~ot na Al quaida - Osama Bin Laden i negoviot najblizok
sorabotnik Ajman al Zavahari. Osama e roden vo Rijad, Saudiska Arabija vo
1957 godina kako edinstven sin od edinaesetata sopruga (ima 54 bra}a i sestri)
na {eikot Muhamed. Vo Saudiska Arabija, Mohamed se doselil vo 1920 od
Ju`en Jemen i stanal dvorski arhitekt na saudiskiot kral, a podocna i sopstvenik
na firma za grade`ni raboti. Toj zagina vo avionska nesre}a vo 1968 godina.
Laden, koj i samiot ima tri `eni i 13 deca, studiral menaxment i ekonomija.
Negovata glava e uceneta na 25 milioni dolari. Inaku, Svetskiot trgovski
centar sostaven od dve zgradi - "blizna~ki" visoki po 419 m. so po 110 katovi,
be{e izgraden vo 1973 godina. Vo niv, na povr{ina od 900.000 m 2 rabotea
430 firmi so 50.000 vraboteni. Dnevno be{e posetuvan od okolu 80.000 turisti.
Inaku vo boingot 767 {to ja urna severnata kula se nao|aa 87 patnici i 5
terorosti, a vo ist takov avion {to ja urna ju`nata kula, 60 patnici i 4 teroristi
ili vkupno 147 lica. Pri urivaweto na kulite zaginaa i 2.664 lu|e od
dvete kuli.
1150
Vo boingot 757, so 40 patnici koj se urna vo blizina na gradot Pitsburg
(Pensilvanija) se nao|aa ~etvorica teroristi.
1151
Vo avionot "Boing 757" {to se urna vrz Pentagon ima{e 58 patnici
i 6 teroristi. Pri ovoj napad zaginaa i 125 lu|e vo zgradata.
Od vkupniot broj - 19 terorosti koi u~estvuvaa vo ovie napadi, 11
lica bea dr`avjani na Saudiska Arabija.
627

drama zavr{i so upad na specijalnite policiski sili so upotreba na
halucinogen gas, pri {to zaginaa site 50 teroristi, no i 121 zalo`nik.
20 0 Kara~i (Pakistan), 5. 12. 2002 od silna eksplozija be{e
urnata zgradata na po~esniot Generalen konzulat na Republika Makedonija
pri {to zaginaa 3 lica.
6. Terorizmot vo na{ata zemja be{e navesten so atentatot vrz
pretsedatelot na Republikata vo 1995 godina, za vo opredelena mera
vistinski da zapo~ne negovoto prisustvo od krajot na 1977 godina, koga
zapo~na serijata na teroristi~ki akti vo nekolku gradovi vo Makedonija.
Na po~etokot bea izvedeni 17 teroristi~ki krivi~ni dela, od
koi 8 vo Kumanovo, 5 vo Skopje i po eden vo Tetovo, Gostivar i Ki~evo.
Del od teroristi~kite napadi ostanale vo obid so ogled deka
policijata uspeala da spre~i eden teroristi~ki napad vrz edinicite
na KFOR vo Strumica i demontitala dve bombi podmetnati vo Ki~evo
i edna vo Bitola. Objekt na napadot na teroristite vo 10 slu~ai bile
dr`avni institucii, a edinicite na KFOR bile napadnati pet pati. 1152
Ottamu, vo prvoto izdanie na ovoj u~ebnik navedovme deka
terorizmot kako izrazeno op{testveno negativna pojava kaj nas e od
mnogu ponov datum. Me|utoa, sudejki po negoviot obem, te`inata na
posledicite, barem vo odnos na zapadnite zemji, vo koi terorizmot
1152
Hronologijata na teroristi~kite napadi vo Republika Makedonija
do momentot na zapo~nuvaweto na nastanite od 2001 godina e slednata: 1 0 obid
za atentat na pretsedatelot na Republikata, pri {to dve lica go zagubija `ivotot,
a pretsedatelot be{e te{ko povreden (5. 10. 1995), 2 0 eksplozija na "pekolna
ma{ina" pred Osnovniot sud - Gostivar, bez povredeni (17. 12. 1997). 3 0
eksplozii pred policiskite stanici vo Prilep i Kumanovo, bez povredeni (4.
01. 1998), 4 0 podmetnata "pekolna ma{ina"pred Osnovniot sud - Ki~evo, ne
eksplodira poradi gre{ka vo konstrukcijata (april, 1988), 5 0 bomba raznese
policiski avtomobil pred policiskata stanica vo Tetovo, bez povredeni (18.
05. 1988)), 6 0 eksplozija pred policiska stanica vo Skopje, bez povredni (25.
05. 1998), 7 0 tri eksplozii na pekolni ma{ini: na prugata Skopje-Beograd kaj
Kumanovo, vo kasarna vo Kumanovo i pred policiska stanica vo Skopje, bez
povredeni (21. 07. 1998) 8. najdena bomba vo religiozen hram vo Bitola (30. 03.
1999), 9 0 dve bombi eksplodirale pred kasarna vo Kumanovo vo baza na KFOR
(26. 04. 1999), 10 0 so "zoqa" e ga|ano vozilo na KFOR kaj s. Maldo Negori~ani
- kumanovsko (29. 04. 1999), 11 0 dva proektili eksplodirale kaj heliodromot na
KFOR na Axi Tepe - kumanovsko (9. 05 1999), 12 0 istrelan proektil vrz edinici
na KFOR kaj hotelot "Kuba"(11. 05. 1999), 13 0 eksplozija na bomba vo Skopje,
pri {to bile povredeni tri lica (19. 05. 1999), 14 0 raznesen kamion na
KFOR od eksplozija od protivtenkovska mina pred {tabot na NATO vo Skopje
(18. 06. 1999), 15 0 najdena bomba pred vlez na zgrada vo Ki~evo (18. 06. 1999),
16 0 policijata vo Strumica spre~ila reketen napad vrz KFOR (juni, 1999), i
17 0 so "zoqa" e reketirana policiskata stanica vo ki~evskoto s. Oslomej, bez
poovredeni (19. 01. 200).
628

dostigna dramati~ni razmeri, kaj nas sî u{te ne pretstavuva seriozen
op{testven problem. Toa, me|utoa ni oddaleku ne zna~i deka negovite
za~etoci ne mo`at da se pretvorat vo izrazito i beskurpulentno seewe
na strav i na na{ite prostoi i negovo omasovuvawe koe mo`e da se
pretvori vo te`ok tovar na na{iot natamo{en op{testveno politi-
~ki razvoj, dokolku na vreme ne se prezemat soodvetni ~ekori za negovoto
spre~uvawe. ^ekorite vo taa nasoka, za `al izostanaa, i navistina
nabrzo ni se slu~i toa {to go pretpostavuvavme. Se slu~ija poznatite
nastani od 2001 godina, koi nekoi gi krstija kako terorizam,
nekoi kako vojna, a drugi kako me|unacionalen konflikt.
7. So ogled deka terorizmot doveduva do gubewe na doverbata vo
instituciite na sistemot, do razoruvawe na ~ovekovata solidarnost i
do zagrozuvawe na demokratijata i slobodaat na `iveeweto, na planot
na suzbivaweto na me|unarodniot terorizam do denes se doneseni pove-
}e pove}estrani akti. Prviot me|u niv e Konvecijata na spre~uvawe i
kaznuvawe na terorizmot. Ova Konvenija potpi{na od 24 dr`avi vo
noemvri 1937 vo @eneva, ne be{e ratifikuvana nitu od edna dr`ava i
nikoga{ ne vleze vo sila poradi izbivaweto na Vtotata Svetska vojna.
Po vojnata zna~ajno mesto zazemaat me|unarodnite konvencii inicirani
i usvoeni vo ramkite na Me|unarodnata organizacija na civilnoto
vozduhoplovstvo kako edna od specijaliziranite agencii na ON. Toa
se: 1 0 Konvencijata za krivi~nite dela i nekoi drugi dejstvija izvr-
{eni vo vozduhoplovi od 14 septemvri 1963 (Tokiska konvencija), 1153 2 0
Konvencija za suzbivawe na nezakonito grabnuvawe na vozduhoplovi od
16 dekemvri 1970 (Ha{ka konvencija), 1154 i 3 0 Konvencija za suzbivawe
na nezakoniti dejstvija protiv bezbednosta na civiljnoto vozduhoplovsdtvo
od 23 septemvri 1971 (Montrealska konvencija). 1155 Po silniot
zamav na terorizmot vo zemjite na zapadna Evropa kon krajot na
{eesetite godini na XX vek, a osobeno po kidnapiraweto i ubistvoto
na izraelskite sportisti na olimpijadata vo Minhen vo 1872, vo ramkite
na ON e obnovena aktivnosta vrz sozdavaweto na me|unarodni
instrumenti za borba protiv terorizmot. Vo toj kontekst na 14
dekemvri 1973 e usvoena Konvencijata za spre~uvawe i kaznuvawe na
krivi~nite dela protiv lica pod me|unarodna za{tita vklu~itelni i
na diplomatskite pretstavnici. 1156 Na 17 dekemvri 1979 (Wujork) vo
ramkite na ON e usvoena i Me|unarodnata konvencija protiv
zemaweto na zalo`nici. 1157
Pokraj ovie univerzalni, dosega se usvoeni i dve regionalni
1153
Konvencijata vlegla vo sila vo 1969. Vidi: Sulejmanov Z. Krivi-
~nopravna pomo{, Akademik, 1999, str. 831-835.
1154
Konvencijata vlegla vo sila vo 1971. Vidi: Ibid, str. 836-841.
1155
Konvencijata vlegla vo sila vo 1972. Vidi: Ibid, str. 842-848.
1156
Konvencijata vlegla vo sila vo 1977. Vidi Ibid, str. 883-889
1157
Konvencijata vlegla vo sila vo 1984. Vidi Ibid, str. 903-909.
629

konvencii za borba protiv me|unarodniiot terorizam: 1 0 Amerikanska
konvencija za terorizmot (1971) i 2 0 Evropskata konvencija za kaznuvawe
na terorizmot (1977). 1158
8. Opredeleni usilbi za re{itelno predupreduvawe i borba so
terorizmot se pravat i na nacionalno ramni{te. Se raboti glavno za
tendencii naso~eni kon donesuvawe posebni zakoni protiv terorizmot
ili za izmeni i dopolnuvawa na postojnoto krivi~no zakonodavstvo
kako i za prezemawe ~ekori za zbogatuvaweto na postojnite organizaciono-policiski
merki. Vo ovaaa smisla se doneseni pove}e antiteroristi}i
zakoni. Taka na primer vo 1974 godina vo Velika Britanija
e donesen Zakon za spre~uvawe na terorizmot (Prevention of Terorism
Act-Temporary Provisions) vo koj me|u drugoto í se dadeni i pogolemi
ovlastuvawa na policijata (na primer, taa porano be{e ovlastena da
zadr`i somnitelni lica poradi ispituvawe do 48 sati, a spored ovoj
zakon ima pravo na zadr`uvawe do 7 dena, so toa {to sekoj slu~aj podle`i
na odobrenie od ministerot za vnatre{ni raboti). Poseben zakon
protiv terorizmot (Antiterrorgesetz) ima Germanija od 1976 godina, i
Italija od 1978 (La legge sull'antiterorissmo). 1159 Vo toj kontekst se razbirlivi
i raznite organizaciski merki koi vo prv red se odnesuvaat na
policijata. Stanuva zbor za voveduvawe na posebni oddeli i specijalni
edinici koi isklu~ivo se zanimavaat so broba protiv terorizmot,
za zgolemuvaweto na brojot na policajcite, kako i za podobruvawe na
kadrovskite i tehni~kite merki za takva rabota. 1160
X. KOMPJUTERSKI KRIMINALITET
1. Pod poimot kompjuterski kriminalitet se podrazbira sekoe
dejstvie vo koe kompjuterot e sredstvo i cel za izvr{uvawe na krivi-
~no delo. Vo ramkite na navedanata definicija na kompjuterskiot kriminalitet,
denes vo svetot mo`at da se sretnat pove}e inkriminacii
so koi se vr{i za{tita od kompjuterskiot kriminalitet: 1 0 priod vo
kompjuterski sistem, 2 0 kompjuterska izmama i kompjuterski falsifikat
so koi se opfa}aat manipulacii so podatoci (upotreba na neispravni
i necelosni podatoci, neovlasteno upotrebuvawe na podatoci
i neovlasteno vlijanie vrz tekot na obrabotkata na podatocite) i manipulacii
so programi (neispravno oblikuvawe na programi), 3 0 kompjuterska
{piona`a i sabota`a, 4 0 kra`bi na vreme od kompjuterski si-
1158
Konvencijata vlegla vo sila vo 1978. Vidi Ibid, str. 899-901.
1159
Vidi: Makra, A. op. cit. str. 137-139.
1160
Za odelni problemi na terorizmot vidi podrobno: Savremeni oblici
terorizma, Arhiv za pravne i dru{tvene nauke, Beograd, 1980/1-2 i Marlo-Ponti, M.
Humanizam i teror, NIRO "Mladost", Beograd, 1986.
630

stemi i sl. 1161
1 0 Manipulacijata so podatoci se vr{i na razni na~ini i so razli~ni
celi. Manipulaciite sodr`at od ednostavni, ne toklu uspe{ni
operacii, do kombinacii na akcii, koi baraat visok stepen na poznavawe
na sistemot i temelno poznavawe na internata tehnika na kontrola,
a kaj izvr{itelot pretpostavuvaat natprose~na inteligencija.
Vrz ovoj plan, vo germanskoto pravo se vr{i za{tita na sopstvenikot
na podatocite, vo prv red na softverot. Imeno, deloto ne e naso~eno
nitu kon za{tita na avtorot na softverot, ni kon za{tita na onoj na
kogo podatocite se odnesuvaat, tuku kon za{titata na sopstvenikot na
podatocite. Pod poimot podatoci se opfateni site podatoci bez ogled
na koe nivo i vo koja faza na obrabotka se nao|aat. Tie podatoci me-
|utoa, mora da bidat osobeno obezbedeni i toa na na~in koj objektivno
ovozmo`uva pristap, a subjektivno ja manifestira voljata na storitelot
podatocite da se dr`at vo tajnost. Objektivnoto bitie na deloto e
pribavuvaweto, odnosno soznavaweto na sodr`inata na podatocite.
Samiot prodor vo vnatre{nata struktura na kompjuterot ne e opfaten
so bitieto na ova delo. Intencijata na zakonodavecot zna~i, ne odi
kon opfa}awe na ~isto sportskoto hakerstvo. 1162
2 0 Voveduvaweto na inkriminaciite kompjuterska izmama i
kompjuterski falsifikat vo sovremenite kodifikacii proizleze od
potrebata za za{tita koga kaj obi~nata izmamata ne se pojavuva ~ovekot
tuku kompjuterot so svoite specifi~nosti koi ja sledat elektronskata
tehnologija na logicizirawe i brzinata na vr{eweto na operaciite.
Vo pogled na ostanatite elementi ova delo korespondira klasi~noto
delo izmama. 1163 Ovde, vsu{nost, se raboti za najopasni kompju-
1161
Spored Kajzer, vo zvisnost od zasegnatoto pravno dobro mo`at da
se razlikuvaat tri vida kompjuterski zloupotrebi: 1. kompjuterski povredi
na pravoto na li~nosta, osobeno na privatnata sfera na gra|aninot, 2. kompjuterski
delikti protiv nadindividualnite ili socijalni pravni dobra, i 3.
kompjuterski imoten kriminalite vo potesna smisla. Kajzer, G. op. cit. str.
394.
1162
Vidi: Ve{ovi}, M. Novi oblici dru{tveno opasnih pona{anja i problem njihove
krivi~nopravne za{tite, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 56-57. Inaku, vo SAD
doznavaweto na podatocite od kompjuterskiot sistem od strana na neovlasteni
lica e inkriminirano kako krivi~no delo. Deloto e izvr{eno so samoto
pribavuvawe na neovlasten programski priod kon opredeleni programi ili
bazi na podatoci. So ovaa odredba vsu{nost, se kaznuvaat kako uspe{nite
taka i neuspe{nite lica {to neovlasteno vleguvaat vo tu|iot kompjuterski
sistem." Neovlasteniot programski priod se kaznuva i vo [vedska i avstraliskata
dr`ava Viktorija, no ne i vo [kotska i Anglija. Tupan~evski, N. Kompjuterski
kriminalitet, Godi{nik na pravniot fakultet vo Skopje, Skopje,
1990/1991, str. 204-205.
1163
Vidi: ibid, str. 57.
631

terski manipulacii vo koi spa|aat onie koi se vr{at so kompjuterski
programi, so ogled na toa {to tie imaat podolg rok na deluvawe (do
promena na programot so nov program). Izmamni~kite manipulacii
mo`at da se izvr{at vo site fazi na obrabotka na podatocite so napad
vrz samata struktura na programot, ili bez da se dopira vo strukturata
na programot so vlijanie vrz kone~nata obrabotka na podatocite
preku vnesuvawe na neto~ni ili necelosni podatoci. Na ova mesto
treba da se spomne i toa deka vo germanskoto krivi~no pravo pod
neovlastena upotreba na podatoci se podrazbira i zloupotrebata na
kreditni karti~ki bilo od samite sopstvenici so pre~ekoruvawe na
nivnite limiti, ili od strana na lica koi do karti~akata do{le slu-
~ajno ili so kra`ba.
3 0 Krivi~noto delo kompjuterska {piona`a vo na~elo mu odgovara
na deloto stopanska {piona`a. Za razlika od priodot vo kompjuterskiot
sistem, storitelot na krivi~noto delo ne samo {to pribavuva
tuku i neovlasteno upotrebuva ili gi koristi kompjuterskite podatoci,
neovlasteno go reproducira softverot ("softverska kra`ba") i
sl. So drugi zborovi, za razlika od lomot na kompjuterskiot sistem
akcentot na nepravoto e pomesten vrz ostvaruvaweto na stopanska odnosno
imotnopravna korist. Po pravilo se raboti za podatoci koi pretstavuvaat
delovna odnosno stopanska tajna. 1164 Bitna cel na stopanskata
{piona`a e koristeweto "know-how" 1165 personal od konkurent-
1164
Ibid, str. 58. "Kaj kompjuterskata {piona`a vo domenot na trgovijata
se raboti pred sî za komputerski skladirani presmetki, bilansi, adresi
na mu{terite, a vo domenot na tehnikata za razvojni istra`uva~ki podatoci".
Kajzer, G. op. cit. str. 396.
1165
Me|unarodnoto zdru`enie za za{tita na industriskata sopstvenost
vo 1974 godina ja opredeli definicija spored koja know-how (bukvalno - da
se znae kako) go so~inuvaat znaewa, kako i tehni~ki, trgovski, administrativni
finansiski i drugi iskustva koi mo`at prakti~no da se koristat vo ramkite
na preprijatijata ili pri vr{eweto na proizvodstvoto. Za brojnite
malverzacii i kriminalni dejnosti vo ovaa oblast vidi podrobno: Aganovi},
E. op. cit. str. 85 i natamu. Izrazot know-how vsu{nost, go ozna~uva sekoe tehni~ko
znaewe primenlivo vo industrijata, koe od strana na licata koi go poseduvaat
se smeta za novo i koe tie sakaat da go zadr`at vo tajnost, za{to sakaat
samite da go koristat ili na doverliv na~in da im go prenesat na drugi
lica. Poimot know-how e po{irok od poimot pronajdok {to e podoben za
patentirawe, za{to know-how mo`e da se sostoi od pronajdoci koi se podesni
za patetirawe kako i za tehni~ko unapreduvawe i proizvodnoto iskustvo koe
ne mo`e da se izedna~i so pronajdok. Razlikata me|u pravata na industriska
sopstvenost stricto sansu (patent, primerok i model) i know-how, ne e vo stepenot
na znaeweto ili kreativnosta, tuku vo toa dali nivniot sopstvenik saka
da gi zadr`i vo tajnost ili ne. Know-how mo`e da se sostoi od formuli, nacrti,
proekti, mostri, tehni~ki podatoci, specifikacii, prira~nici za pro-
632

ski firmi. Taa postoi otkako dr`avite se interesiraat za stopanskiot
potencijal na svoite sosedi i se trudat da ja dostignat nivnata tehnolo{ka-stopanska
prednost. Za taa cel slu`at i "istra`uvawata na
konkurencijata za {to amerikancite go pronajdoa eufeministi~kiot
naziv "agressive marketing", ili "competitive intelligence." Zad nego ne se
krie ni{to drugo tuku poseben vid na stopanska {piona`a, a ako se
posmatra nejzinata krivi~nopravna kvalifikacija, taa vo pogled na
metodite edvaj da se razlikuva od op{tata {piuna`a. Otkako, vo se pogolem
broj preprijatija kompjuterot stana pogonski centar vo koj se
slevaat i akumuliraat site mo`ni informacii, se multiplicira i
opasnosta od stopanskata {piona`a kako za opredeleni preprijatija
taka i za dr`avite, i sigurno e deka i vo idnina }e se zgolemuva. Ve}e
sega e jasno deka kompjuterskite centri stanuvaat se pove}e celi na
{piona`a od strana na agentina tajni slu`bi i konkurenti. [pionite
ovde na mal prostor gi nao|aat koncentrirani site informacii koi
mo`at da bidat od nivni interes. Tie se protegaat od tehni~kiot
"know - how" pa do veri`nata dokumentacija od smetkite za dobivki i
gubitoci, kakoi i do poedine~ni kalkulacii ili planirawe na plasmanot
i sli~no na toa. Zna~i, podatocite koi se od najgolem interes za
sekoj stru~wak od protivni~kata (konkurentna) strana.
Kaj deloto kompjuterska sabota`a (ufrluvawe na virusi) se raboti
za rasipuvawe (celosno ili delumno unu{tuvawe ili doveduvawe
vo neupotrebliva sostojba na programot ili nekoj drug del na sistemot
za avtomatska obrabotka na podatoci. Stanuva zbor za tn. "logi~ka bomba"
koja ja razoruva memorijata na kompjuterot i koja mo`e da mu nanese
neprocenliva {teta na negoviot sopstvenik. So ogled na mre`nata
povrzanost na kompjuterite, zarazata predizvikana so nekoj od brojnite
vidovi na kompjuterski virusi, po pravilo se {iri vo nevideni
razmeri.
Kako storiteli na kompjuterska sabota`a se javuvaat ambiciozni
poedinci vo samata firma, pripadnici na konkurentskite preprijatija
i - predimno vo stranstvo - politi~ki motivirani lica. 1166
4 0 Poslednata grupa na kompjuterski kriminalitet ja so~inuvaat
kra`bite na vreme na sistemot, prestap koj se smeta za specifi~no
kompjuterski i koj na izvr{itelot mo`e da mu donese zna~itelna
korist na smetka na sopstvenikot na kompjuterskiot sistem. Ovde vsu-
{nost, se raboti za neovlasteno upotrebuvawe na slu`beni kompjuteri
izvodstvo, pismeni upatstva i objasnuvawa za koristewe na novi ma{ini, kako
i za izvestuvawa za na~inite na proveruvawe na proizvodot i procesot na
proizvodstvo. Isto taka, se zboruva za upravuva~ki (managerial) i tehni~ki
(technical) know-how, pokraj koi postoi i tn. komercijalen (marceting) knowhow
koj se sostoi od podatoci za pazarot, spisoci so vistinski i potencijalni
kupuva~i, podatoci za suroviniet itn. Pravni leksikon, str. 653.
1166
Kajzer, G. op. cit. str. 396.
633

za privatni celi. 1167
2. Za{titata od kompjuterskiot kriminalitet kaj nas za prvpat
be{e regulirana so KZ/1996 preku inkriminacijata navleguvawe vo
kompjuterski sistemi: "Toj koj {to neovlasteno }e vnese izmeni, }e
objavi, skrie, izbri{e ili uni{ti kompjuterski podatoci ili programi
ili na drug na~in }e navleze vo kompjuterskiot sistem so namera za
sebe ili za drug da pribavi protivpravna imotna korist ili da o{teti
drug - }e se kazni so pari~na kazna ili so zatvor do tri godini. Ako so
deloto e pribavena pogolema imotna korist ili e predizvikana pogolema
imotna {teta, storitelot }e se kazni so zatvor od edna do tri
godini. Goneweto se prezema po predlog" (~l. 251 KZ). Poradi nejzinata
neadekvatnost so pojavnite oblici na ovoj vid kriminalitet, navedenata
inkriminacija mnogu brzo }e dobie novo ime - neovlasteno
navleguvawe vo kompjuterskiot sistem i }e dobie nova formulacija. 1168
3. Pri~inite {to doveduvaat do zloupotrebata na kompjuterite
mo`at da bidat od najrazli~na priroda, a negativnite efekti {to se
postignuvaat mo`at da bidat katastrofalni. Samo kako ilustracija:
iako doznavaweto na podatocite od kompjuterot mo`e da bide motivirano
od ~isto avanturisti~ki pri~ini, so ogled na toa {to podatocite
se od doverliv karakter, tie mo`at ponatamu da bidat iskoristeni za
ostvaruvawe i na drugi celi. Motivite mo`at da bidat i zaradi ostvaruvawe
odredena protivpravana imotna korist, no zloupotrebata
mo`e da bide naso~ena kon urivawe na op{testvenoto ureduvawe na
edna zemja itn. 1169
4. Iako brojot na poznatite kompjuterski prestapi sî u{te ne
dozvoluvaat da se formuliraat kone~ni stavovi za tipovite na nivnite
izvr{iteli, sepak ve}e mo`e da se utvrdi deka po pravilo ovde se
sre}avaat visoko kvalifikuvani stru~waci koi spored prirodata na
svojata rabota naj~esto se nao|aat vo pozicija na doverba. Ve}e samo po
1167
Za ova delo vidi pove}e: Mr{evi}, Z. Kompjuterski kriminalitet i potreba
koncipiranja krivi~nog dela kompjuterske zloupotrebe, JRKKP, Beograd, 1991/1,
str. 72-74.
1168
Toj koj{to neovlasteno }e vnese izmeni, }e iskoristi ili uni{ti
podatoci ili }e vnese kompjuterski virus ili na drug na~in }e navleze vo kompjuterskiot
sistem so namera za sebe ili za drug da pribavi protivpravna
imotna ili druga korist, ili }e predizvika imotna ili druga {teta }e se kazni
so pari~na kazna ili zatvor do tri godini (st. 1). Ako so deloto od st. 1 na
ovoj ~len e pribavena pogolema imotna korist ili predizvikana pogolema
imotna {teta storitelot }e se kazni so zatvor od {est meseci do pet godini
(st. 2). Obidot od st. 1 na ovoj ~l. e kazniv (st. 3). Toj koj{to neovlasteno proizveduva,
prodava ili na drug na~in pu{ta vo promet sredstva nameneti za
vlez vo kompjuterski sistem }e se kazni so pari~na kazna ili so zatvor do
edna godina (st. 4). Goneweto se prezema po predlog (st. 5).
1169
Tupan~evki, N. op. cit. str. 203.
634

sebe e te{ko da im se vleze vo traga na izvr{itelite na ovoj vid kriminalitet,
a osobeno toga{ koga se raboti za poedinec, {to e pravilo
na podra~jeto na manipulaciite so podatoci i programi. Pritoa, mora
da se dodade deka naj~esto se raboti za po~etnici koi porano ne bile
kaznuvani i na rabotnoto mesto slu~ajno na{le pogodna prilika za
izvr{uvawe na navedenite manipulacii. Nedostigot na pari vo privatniot
`ivot vo najgolemiot broj slu~ai bila glavnata pri~ina za vr{-
ewe na prestapot.
Za izvr{itelite na krivi~nite dela povrzani so kompjuterite,
postojat i specifi~ni nazivi me|u koi glavno dominiraat: hakeri,
krekeri i frikeri. Hakerite se lica koi neovlasteno vleguvaat vo
tu|i sistemi i mre`i. Toa se obi~no mladi lica na vozrast od 15 do 25
godini, koi so ~asovi sedat pred svoite kompjuteri soo~eni so predizvikot
da gi otkrijata softverskite tajni i da dojdat do takov fond na
znaewa koj za niv vo prv red zna~i opredeleno doka`uvawe, odnosno
presti` me|u drugarite. Tie se skloni kon navleguvawe vo zonata na
zabranetite dejsvija vo vrska so koristeweto na tu|ite podatoci i programi.
Naj~esto se povle~eni, zatvoreni vo sebe i nedru`equbivi lica
koi begaat od sebesi vo svetot na kompjuterskite mre`i. Samite si
stavaat prekari i kaj nas glavno dadeluvaat kako poedinci dodeka vo
zapadnite zemji prete`no rabotaat vo grupi. Me|u sebe razgovaraat so
poseben `argon. Nivnata filozofija e da se najde slabata strana na
kompjuterot i dokolku ne se znae lozinkata, da se vleze vo sistemot na
mala vrata. Osnovata na hakerstvoto e probuvawe i otkrivawe, i kako
{to velat samite, denes postojat mnogu dobri "alatki" nameneti za
skenirawe na kompjuterkite mre`i i za avtomatsko otkrivawe na nivnite
za{titni {ifri. Za razlika od niv, kvekerite se tehnovandali
koi provaluvaat vo sistemite so cel da predizvikaat {teta, da ukradat
informacii ili da izvr{at izmami. Kako podgrupa na krekerite se
javuvaat i frikerite koi se kradci na telefonski impulsi.
5. Vo karakteristikite na kompjuterskiot kriminalitet ne spa-
|a samo tipot na nivnite izvr{iteli. Vo ovaa smisla vo prv red treba
da se istakne permanentnosta vo vr{eweto na ovie krivi~ni dela, odnosno
deka vo konvencionalnite kompjuterski sistemi ovie dela ~esto
se povtoruvaat. Imeno, dovolna e edna manipulacija za potem krivi-
~noto delo avtomatski da se vr{i tolku dolgo dodeka se nao|a vo upotreba
napadnatiot program. Slednata specifi~nost e vremenskoto nesoopfa}awe
na aktot i deluvaweto. Ako nekoj program e dolgo vo upotreba
izvr{uvaweto na krivi~noto delo mo`e da trae so meseci i godini
(prodol`eno krivi~no delo). So toa nu`no e povrzana i visinata
na {tetata koja po pravilo daleku gi nadminuva {tetite kaj nekoi drugi
dela.
Fenomenologijata i obimot na ovie krivi~ni dela ne se dokraj
poznati, za{to ne e mo`no da se utvrdat so kriminalnite statistiki,
no so ogled na gorenavedenite na~ini na povedenie mo`e slobodno da
635

se ka`e deka zasega se neprocenlivi. Ottamu, kako i poradi prirodata
na rabotite vo ovaa sfera na kriminalno deluvawe, vo idnite kriminolo{ki
istra`uvawa mora da se vodi smeta za toa deka temnata brojka
e isklu~itelno golema.
6. [tetata koja nastanuva so manipulaciite po nivnoto otkrivawe
mo`e da se presmeta vo brojki. Me|utoa, na podra~jeto na stopanskata
{piona`a toa e redok slu~aj. Samo vo isklu~itelni slu~ai e
mo`no to~no da se presmetaat posledicite na izgubeniot presti` vo
razvojot na novi proizvodi ili otkrivaweto na novo planiranata
strate|ija na plasmanot. Tro{ocite na razvojot koi mo`at da iznesuvaat
milionski sumi vo takvi slu~ai samo go zgolemuvaat delot na gubitocite.
7. I na planot na ovoj kriminalitet glavna za{tita e prevencijata.
Pritoa, se razbira deka apsolutna za{tita od kompjuterskiot
kriminalitet ne e mo`na, kako {to vpro~em ne e mo`na i kaj ostanatite
kriminalni povedenija. Me|utoa, so poseriozno prezemawe ~ekori
za za{tita na kompjuterskite sistemi, osobeno tamu kade {to odnapred
se znae deka so bilo kakvo navleguvawe vo niv mo`e da se predizvika
ogromna {teta, mo`e da se pretpostavi deka polsedicite mo`at
zna~itelno da se ubla`at. Borbata protiv ovoj vid na kriminalno
odnesuvawe me|utoa, nesomneno mora da se vodi i na planot na represijata.
Toa osobeno se odnesuva na na{ata zemja koja vo pogled na inkriminaciite
na negovite pojavni oblici sî u{te e zaostanuva zad vistinkata
za{tita od ovie dela. 1170
636
XI. EKOLO[KI KRIMINALITET
1. Brziot razvoj na naukata i primenata na nejzinite dostignuvawa
vo prakti~ni celi so osvojuvawe na novi tehnologii, osobeno vo
vtorata polovina od XX vek, otvorija ogromni mo`nosti za re{avawe
na problemot na razvojot i podobruvaweto na op{testvenite, ekonomskite
i, se razbira, naj{irokite `ivotni uslovi na ~ovekot. Me|utoa,
koristeweto na sovremenite tehnologii so sebe nosi i seriozni
opasnosti. Vo ovaa smisla }e bide dovolno ako spomeneme samo deka denes
atmosferata se zagaduva na pove}e na~ini (so koristewe na fosilni
goriva, proizvodstvo i upotreba na hemiski supstanci, so motornite
vozila, fabri~ki oxaci bez soodvetni filteri), deka vo vodite
se nao|aat preku stotici {tetni materii (od hlor, herbicidi, aluminium,
olovo, kadium, nitrati, cijanidi i sl., do izliena nafta i drugi
otrovni i {tetni supstanci i radioaktivni materii), deka se pove}e
se natrupuvaa otpadnite materii (plastika, tekstil, lim, industriski
otpadoci i sl.). Nakratko, koristeweto na sovremenite tehnologii
1170
Za nekoi mo`ni vidovi na inkrimainacii de lege ferenda vidi: Tupan~evski,
N. op. cit. str. 212-213.

osobeno koga se otrgnuvaat od kontrolata na ~ovekot ja zagrozuvaat negovata
okolina i ja naru{uvaat ekolo{kata ramnote`a, a posledicite
mo`at da bidat tolku seriozni {to so niv se doveduva vo pra{awe i
opstanokot ne samo na sega{nite tuku i na idnite generacii, odnosno
opstanokot na ~ovekoviot rod voop{to.
Me|u sovremenite tehnologii, nukrearnata energija se smeta
posebno opasna poradi dolgotrajnoto radioaktivno dejstvo koe se meri
so mileniumi i koe gi razoruva `ivite organizmii predizvikuva genetski
promeni kaj potomstvoto. Denes se smeta deka rizikot od nejzinata
upotreba duri i vo mirnotvorni celi e isklu~itelno golem, so
ogled na brojnosta na nuklearnite centrali 1171 i nesigurnosta na nivnite
bezbednosni sistemi, {to, vpro~em, na 26 april 1986 godina, i se
doka`a so ~ernobilskata katastrofa.
2. Ekolo{kiot kriminalitet pretstavuva sekoe postapuvawe
koe direktno ili indirektno e naso~eno kon zagaduvawe i predizvikuvawe
drug vid {teta vrz ekolo{kite vrednosti kakvi {to se atmosferata,
po~vata, vozduhot i vodata ili so drugi dejstvija koi se naso~eni
kon natrupuvawe na cvrsti otpadoci, natrupuvawe otrovni materii
vo hranata, pojava na bu~ava, opasnosta od radioaktivni materii i
sl. 1172
Prviot akt od ma|unarodno zna~ewe vo sferata na za{titata od
ekolo{kiot kriminalitet pretstavuva Deklaracijata na ON za za{tita
na ~ovekovata okolina (Stokholm, 16 juni, 1972) vo koja se veli deka
za{titata i podobruvaweto na ~ovekovata okolina e pra{awe od
vrvno zna~ewe i deka se odnesuva na dobroto na naselenieto i ekonomskiot
razvoj vo celiot svet. Vo ovaa sfera se zna~ajni i Me|unarodnata
konvencija za prevencija od zagaduvawe na moreto so nafta
(1954) i novata Konvencija za pravo na moreto (1982), Deklaracijata za
za{tita na `ivotnata sredina i razvoj (Rio de @aneiro, 1992), Dopolnitelniot
protokol I kon @ensevskata konvencija od 1949 (12 dekemvri
1977), 1173 Konvencijata za dale~inkoto prekugrani~no zagaduvawe
1171
Denes vo svetot postojat nad 300 nuklearni elektri~ni centrali i
u{te desetici se vo izgradba.
1172
Vo taa smisla i Kajzer, G. op. cit. str. 403, koj dodava: "Se razbira
deka `ivotnata sredina ne se za{tituva zaradi nea samata, tuku zaradi za~uvuvawe
na humanite `ivotni uslovi; za{to zad `ivotnata sredina na krajot
od krai{tata stoi ~ovekot, {to treba da se za{titi vo negoviot priroden
ambient."
1173
Vo delot koj se odnesuva na op{tata za{tita na civilnoto naselenie
od posledicite na neprijatelstvata e utvrdena izri~na zabrana od koristewe
na site sredstva na borba koi bi mo`ele da predizvikaat "{iroki, trajni
i seriozni posledici vrz prirodnata sredina i na toj na~in da go zagrozat
zdravjeto i opstanokot na civilnoto naselenie (~l. 55). Posebno e zabraneto
i napa|aweto na civilnite postrojki ili instalacii koi sodr`at "opasni
637

na atmosferata (@eneva, 1979) i brojnite drugi spogodbi za zabrana na
nuklearni probi vo atmosferata, vo kosmosot i pod voda, kako i zabranite
za upotreba na nuklearno, bekteriolo{ko i toksi~no oru`je,
vodewe na tn. meterorolo{ka vojna (predizvikuvawe na poplavi, ru-
{ewe brani, promena na klimatskite uslovi i sl.) kako i uni{tuvawe
na objekti neophodni za pre`ivuvawe na civilnoto naselenie, instalacii
za voda za piewe, i sli~ni gradbi i instalacii koi pretstavuvaat
seriozna opasnost za celiot svet i go zagrozuvaat op{tite interesi
na celokupnata me|unarodna zaednica.
3. Vo na{iot KZ, ekolo{kite krivi~ni dela se kodificirani
vo posebna glava XXII - Krivi~ni dela protiv `ivotnata sredina. Vo
nego, krivi~noto delo zagaduvawe na `ivotnata sredina (~l. 218 KZ)
pretstavuva op{to i osnovno delo od oblasta na ekolo{kiot kriminalitet
so koe kako za{titen objekt se utvrduva vozduhot, po~vata, vodata,
vodnite povr{ini i vodnite tekovi. Predmet na za{tita e nivnoto
zagaduvawe vo pogolem obem ili na po{iroko podra~je. Deloto postoi
ako dejstvieto na izvr{uvaweto predivikalo konkretna opasnost po
`ivotite i zdravjeto na lu|eto ili ako posledicata na deloto e uni-
{tuvawe na `ivotinskiot i rastitelniot svet od pogolemi razmeri.
Osven navedenoto op{to i osnovno delo, vo KZ se pomesteni i
pove}e drugi posebni krivi~ni dela so koi posredno se {titi ~ovekovata
prirodna sredina od zagaduvawe ili od naru{uvawe. Toa se delata
od ~l. 219 do 233 i te{kite dela protiv `ivotnata sredina (~l.
234 KZ). Pokraj navedenite kako ekolo{ki krivi~ni dela mo`at da se
smetaat i nekoi drugi krivi~ni dela so koi posredno se {titi ~ovekovata
sredina. Toa se delata: predizvikuvawe na op{ta opasnost (~l.
288), predizvikuvawe opasnost pri grade`ni raboti (~l. 289 KZ), o{tetuvawe
na za{titni uredi (~l. 290 KZ), o{tetuvawe na brani (~l. 293
KZ), neotstranuvawe na opasnost (~l. 294 KZ), kako i deloto upotreba
na nedozvoleni sredstva za borba (~l. 407 KZ). 1174
Osnovno obele`je na krivi~nopravnata za{tita na zdravjeto na
lu|eto i ~ovekovata sredina ne e naso~ena kon zdravjeto na poedinci,
kako {to toa e na primer slu~ajot so krivi~nite dela protiv `ivotot
i teloto. So ovie krivi~ni dela se zagrozuva zdravjeto na pove}e lica,
t.e. na neopredelen krug lica ili se uni{tuva `ivotinskiot i rastitelniot
svet od pogolemi razmeri. Posebna karakteristika na ovie dela
e i toa {to naj~esto se vr{at od nebre`nost, me|utoa ne e isklu~eno i
nivnoto vr{ewe so umisla (po pravilo, eventualena umisla). Zna~ajno
obele`je na krivi~nopravnata za{tita na ~ovekovata sredina e i pra-
{aweto za re{avawe na krivi~nopravnata odgovornost za storitelite
sili", t.e. brani, nasipi i nuklearnite elektrani, i toa duri i toga{ koga
pretstavuvaat voena cel (~l. 56).
1174
Vidi: Gozze-Guzeti}, V. Krivi~na za{tita ~ovekove prirodne sredine u
SFRJ, JRKKP, Beograd, 1980/1, str. 88-89.
638

na ovie dela. Odgovornosta za niv se vrzuva za tri vidovi na subjekti
koi se javuvaat kako izvr{iteli na ovie dela: fizi~ki lica, pravni
lica i odgovorni lica vo pravnoto lice. 1175
4. Me|u karakteristikite na izvr{itelite na delata od ekolo-
{kito kriminalitet, pokraj ~ovekovata komotnost, za negovite pote-
{ki slu~ai se naglasuva ekonomsko-ekolo{kiot konflikt na interesi
na storitelite, {to glavno postapuvaat pri vr{eweto na profesijata.
Potpirajki se vrz malubrojnite istra`uvawa vo ovaa oblast, Kajzer
naveduva deka udelot na storitelite {to deloto go izvr{ile vo ramkite
na svojata privatna stopasnka dejnost iznesuva 71%, od {to na
industrijaat i zanaet~istvoto otpa|a 42% i pritoa pa|a vo o~i golemiot
udel na lica od sferata na nadzor i upravuvawe. 1176
5. So krivi~nite dela od oblasta na ekolo{kiot kriminalitet
posredno ili neposredno se pogodeni golem broj lu|e, ili poto~no celokupnata
populacija na opredelen prostor. Ottamu koga se zboruva za
`rtvite na ovie dela mora da se ima predvid deka so niv se zagrozuva
neopredelen krug na lica koi od viktimolo{ki aspekt poka`uvaat pogolem
broj specifi~nosti. A kako {to pravilno istaknuva Kajzer,
"{tom rizikot da se stane `rtva se odnesuva na sekogo, viktimolo{kiot
interes ne samo {to ne se zgolemuva, tuku, naprotiv, slabee. Tamu
kade {to sekoj e `rtva, nikoj ne e `rtva. Primeri za vakva potencijalna
viktimizacija pokraj ekolo{kiot kriminalitet se i soobra}ajnata
delinkvencija i imotnito kriminalitet. 1177
Vo ovaa smisla, najprvin treba da se istakne deka ovde ne se raboti
za klasi~noto odnos storitel - `rtva vo koj bitna uloga mo`e da
ima pridonesuva~koto povedenie na `rtvata (`rtvata nema posebna
uloga vo odnos na sopstvenoto o{tetuvawe), tuku, pred sî, za anonimen
odnos me|u kriminalniot par. Natamo{na karakteristika na `rvite
na ovie dela e deka tie, sepak, imaat opredeleno pridonesuva~ko povedenie
vo sopstvenata viktimizacija me|u koe se pomestuvaat: "neznaeweto,
nemo}ta, odale~enosta od viktimizatorot, nemo`nosta za zaedni~ko
ureduvawe na opredeleni pra{awa, otsustvo na uvid vo vistinskata
sostojba, atomizacija (vo smisla na nepovrznost na masite), bezli-
~nosta vo odnosot za podobruvawe na polo`bata, nesposobnost na soodvetno
i le|itimno reagirawe, kako i razni vidovi na racionalizacija
na sopstvenoto o{tetuvawe, ~esto i na toj na~in {to se pretpostavuva
deka utre }e bide podobro i deka poedine~noto o{tetuvawe e
samo epizodna pojava koja pove}e nema da se povtori. 1178
1175
Pove}e za toa: \or|evi}, M. Krivi~nopravna za{tita ~ovekove sredine u
jugoslovenskom pravu, Arhiv, Beograd, 1974/2.
1176
Kajzer, G. op. cit. str. 406.
1177
Kajzer, G. op. cit. str. 255.
1178
Pe~ar, J. Dru{tveno-ekonomke prilike kao faktor viktimizacije, JRKKP,
Beograd, 1982/1-2. str. 70.
639

Vo ovaa smisla e mo{ne interesna i tipologijata na `rtvite na
ekolo{kiot kriminalitet koi, spored Pe~ar, se: 1 konsensualni, 2. pasivni,
3. zaedni~ki, 4. nepoznati, 5. bezli~ni, 6. povtorlivi i 7. nevini.
1179
6. Statisti~kite podatoci za dvi`eweto na krivi~nite dela od
oblasta na ekolo{kiot kriminalitet kaj nas poka`uvaat deka nivniot
broj e dosta mal. Takvata sostojba ni oddaleku ne e dokaz za toa deka
ovie dela gi nema ili deka retko se prisutni vo na{ata sredina. Naprotiv,
toa uka`uva na te{kotiite vo nivnoto otkrivawe i doka`uvawe
kako i na toa deka vrz ovoj plan nema soodvetni akcii na organite
koi se odgovorni za nivnoto otkrivawe i prijavuvawe (raznite inspekcii
koi se zadol`eni da go utvrduvaat kr{eweto na propisite vo
ovaa oblast), kako ni soodvetni akcii na organite na progonot. Vakvata
sostojba vo pogled na progonot i kaznuvaweto na ovoj kriminalitet
e karakteristi~na i za ostanatite zemji vo svetot. 1180
7. Posledicite od zagrozuvaweto na ~ovekovata sredina mo`at
da bidat mnogu seriozni, taka {to e sosema prirodno i neophodno da se
prezemaat najraznovidni represivnii op{testveni preventivni merki
i akcii so koi nema da se insistira samo vrz svesta na gra|anite tuku i
kon niza drugi preventivni aktivnosti za spre~uvawe na propa|aweto
vo sopstvenata nebre`nost vo vrska so seto ona {to ja naru{uva ~ovekovata
okolina. Pritoa, prevencijata kaj ekolo{kiot kriminalitet,
kako vpro~em i kaj site ostanati vidovi na kriminalitetot, treba da
se sfati kako zbir na najraznovrsni, postojani i dobro podgotveni i
naso~eni aktivnosti na op{testvoto koi vodat ne kon trajno iskorenuvawe
na {tetnite pojavi (takvoto barawe bi bilo nerazumno), tuku
kon smaluvawe na te`inata na tie pojavi. 1181
XII. SOOBRA]AJNA DELINKVENCIJA
1. Sobra}ajnata delinkvencija vo sovremeniot svet pretstavuva
zna~aen kriminolo{ki i krivi~nopraven problem. Toa, pred sî proizleguva
poradi nejziniot postojaniot trend na zna~itelno zgolemuva-
1179
Ibid, str. 67.
1180
Denes se zboruva za dlaboka kriza na "ekolo{koto kazneno pravo."
Taka, od edna strana, se iznesuvaat poplaki protiv nedostigot od prijavi i
manlivata kontrola na ekolo{kata uprava kako i protiv blagata praktika na
odmeruvawe na kaznite protiv ekolo{kite storiteli, dodeka, od druga strana,
se predupreduva protiv nedoverbata protiv upravata, a odmeruvaweto na kaznite
se odobruva kako zadovoluva~ko. Kajzer, op. cit. str. 403.
1181
Za prevencijata na ovoj kriminalitet vidi po{iroko, Sulejmanov,
Z. Kriminalna politika, str. 433-436.
640

we, poradi pra{aweto na oblikot na vinata 1182 i drugi specifi~nosti
koi uka`uvaat na odnosot ~ovek, pat i vozilo karakteristi~ni tokmu
za ovoj vid na negativno povedenie na ~ovekot.
Vo na{iot krivi~nopraven sistem se razlikuvaat krivi~ni
dela zagrozuvawe na javniot soobra}aj i prekr{oci vo javniot soobra-
}aj. Krivi~niot zakonik predviduva posebna grupa krivi~ni dela protiv
bezbednosta na javniot soobra}aj (gl. XXVII) me|u koi e pomesteno
i deloto zagrozuvawe na bezbednosta na soobra}ajot (~l. 297). Deloto
se sostoi vo doveduvawe vo opasnost na `ivotot ili teloto na lu|eto i
imotot od pogolem obem so nepropisno i nepravilno upravuvawe, upotreba
na neispravno vozilo, so upotreba na neispravno vozilo, so o{tetuvawe
na mostovi, pati{ta, so stavawe na pre~ki i sl. Ova delo e najra{ireno
pa ottamu se smeta za osnovno vo oblasta na soobra}ajnata
delinkvencija. Ostanatite krivi~ni dela od ovaa grupa se: zagrozuvawe
na bezbednosta na soobra}ajot so opasno dejstvo ili sredstvo, nesovesno
vr{ewe nadzor nad soobra}ajot, neuka`uvawe pomo{ na lice povredeno
vo soobra}ajna nezgoda, uni{tuvawe ili otstranuvawe znak za
bezbednost na vozdu{niot soobra}aj, kako i te{kite oblici na ovie
krivi~ni dela. So KZ se inkriminirani i delata grabnuvawe na voduhoplov
ili brod (~l. 302) i zagrozuvaweto na bezbednosta na vozdu{-
niot soobra}aj (~l. 303). Prekr{ocite vo javniot soobra}aj se projavuvaat
kako kr{ewe na propisite so koi se regulira javniot soobra-
}aj, 1183 a koi se sodr`ani vo soodvetni propisi za bezbednosta na soobra}ajot.
Vo ovie propisi ima nad 200 prekr{oci od koi vo statisti-
~kite evidencii se vodat: vozewe bez dozvola, upravuvawe so neispravno
vozilo, nepravilno dvi`ewe i svrtuvawe, nepravilno zapirawe i
parkirawe, upravuvawe pod dejstvo na alkohol i sl.
2. Poedine~nite pojavni oblici na kaznivi povedenija vo soobra}ajot
se najrazli~ni bilo da se raboti za individualni vozila, za
vozila koi slu`at za prevoz na patnici ili teret ili za otanatite
u~esnici vo soobra}ajot. Deliktite od ovoj vid gi vr{at od amateri,
profesionalni voza~i, mladi i stari, ma`i i `eni, do mnogu ugledni
lica na koi ni na kraj na umot ne im padnalo da stanat kriminalci.
Site tie se storiteli, a naj~esto i `rtvi na svoeto naj~esto nebre`no
povedenie. Tie se svesni deka poradi nivnoto povedenie mo`e da nastapi
{tetna posledica, no lekomisleno smetale deka }e mo`at da ja
spre~at ili deka taa nema da nastapi, ili ne bile svesni za mo`nosta
od nastapuvawe na takva posledica, me|utoa spored okolnostite i spo-
1182
Za ovoj problem vidi: Kambovski, V. op. cit. str. 401-402 i 407-409;
Milutinovi}, M. op. cit. str. 222-223.
1183
Od brojnite propisi vo ovaa oblast takvi se: Zakonot za osnovite
na bezbednosta na soobra}ajot na pati{tata, Zakonot za bezbednosta na soobra}ajot
na pati{tata, Zakonot za osnovite na bezbednosta na `elezni~kiot
soobra}aj i dr.
641

ed svoite li~ni svojstva bile dol`ni (morale) i mo`ele da bidat svesni
za taa mo`nost. 1184
So ogled na vidovite na soobra}ajnite nezgodi naj~esti se deliktite
na soboruvawe i gazewe na pe{aci i me|usebnite sudiri na vozila
vo dvi`ewe koi doa|aat od sprotivni nasoki, kako i bo~nite sudiri.
Po niv doa|aat nezgodite poradi izletuvawe na voziloto od patot,
poradi udar vo objekt na patot i prevrtuvawe na voziloto. Ostanatite
nezgodi se zastapeni vo zna~itelno pomala mera. Naj~estite "gre{ki"
za toa se pre~ekoruvawe na brzinata, nepropisnoto preteknuvawe i zaobikoluvawe,
nesoodvetno razminuvawe, nepropisnoto svrtuvawe i vozewe
nanazad, kako i nepo~ituvaweto na prvenstvoto za minuvawe, i na
stranata i nasokata na dvi`ewe.
3. Pri~inite na ovoj vid kriminalitet vo osnova mo`at da se
pomestat vo razvojot na soobra}ajot so motorni vozila koj stanuva del
od sekojdnevniot `ivot na naselenieto vo najgolemiot broj zemji vo
svetot, kako i vo nebre`nosta koja se pojavuva kako bitna odrednica na
pojavnite oblici na ovie dela. Mnogubrojnite istra`uvawa, vpro~em,
go potvrdija soznanieto deka soobra}ajnite nezgodi glavno se slu~uvaat
poradi nebre`no ili nenamerno kr{ewe na soobra}ajnite propisi.
No toa se samo del od pri~inite koi glavno mo`at da se podelat na
onie od endogena i egzogena priroda.
1 0 Vo nastojuvawe da se dolovi nivnoto etiolo{ko zna~ewe me|u
najzna~ajnite subjektivni pri~ini na soobra}ajnata delinkvencija,
golem broj drugi avtori, mo{ne uspe{no poso~uvaat pove}e razli~ni
okolnosti. Sumarno zemeno, ovde se zboruva deka vo prv red se raboti
za nedostatocite vrzani za telesnata i psihi~kata sostojba, kako {to
se: psihi~kata i telesnata nesposobnost za upravuvawe so voziloto,
prisustvoto na razni psihi~ki nedostatoci, slab vid, nedostig na koncentracija,
vnimanie i brzina vo donesuvaweto na odlukite, lo{o raspolo`enie,
emotivna vozbudenost i sli~ni subjektivni svojstva. Me|u
navedenite psihi~ki svojstva se istaknuva i vlijanieto na fenomenite
"kompleks na prvenstvo" i tn. "sekunda na stravot." "Kompleksot na
prvenstvo" se objasnuva kako psihi~ka devijntnost, a "sekundata na
stravot" kako psiholo{ki proces koj nastanuva neposredno pred izvr-
{uvaweto na deloto. "Sekundata na stravot" e vreme na is~ekuvawe na
edna soobra}ajna nesre}a. Vo toj moment e mnogu napnat nervniot mehanizam,
a niz glavata na poedinecot minuvaat razni ~uvstva i misli -
od sre}en ishod do fatalen kraj. Toga{ re{enieto se donesuva mnogu
brzo, vo vozbudena sostojba. Toa zna~i deka ovoj moment e vrzan za periodot
me|u voo~uvaweto i minuvaweto na opasnosta, koj mo`e da ima
1184
Vo ovaa smisla vidi: Lazin, \, Razgrani~enje svesnog nehata od eventualnog
umi{ljaja kod krivi~nog dela ugro`avanja javnog saobra~aja, JRKKP, Beograd,
1987/1, str. 31-44.
642

za posledica soobra}ajna nezgoda. 1185
Kako pri~inski faktori na soobra}ajnata delinkvencija vo literaturata
~esto se istaknuvaat i nedovolnata razvienost na soobra-
}ajnata svest i kultura na gra|anite, nedostigot na ~uvstvo na disciplina
i odgovornost na u~esnicite vo soobra}ajot, kako i nedostigot
na soobra}ajni tehni~ki znaewa koi zna~itelno zaostanuvaat za brziot
razvoj na soobra}ajot.
Me|u ostanatite, ne pomalku zna~ajni subjektivni ili vnatre-
{ni faktori zna~ajno vlijanie ostvaruvaat i razni dugi sostojbi kako
{to se:
- razni bolesti koi kaj voza~ot mo`at da predizvikaat brza
smrt ili naglo gubewe na svesta (infarkt, dijabetis, epilepti~ni napadi
i sl.), nekoi hroni~ni i akutni zabouvawa (glavobolka, zabobolka,
nastinka, zgolemena telesna temperastura), du{evni rastrojstva i
bolesti i sli~ni sostojbi koi vlijaat vrz slabeewe na vnimanieto i
koncentracijata, sporoto primawe na nadvore{nite vpe~atoci, zadocneto
voo~uvawe na opasnostite, posporoto reagirawe i voop{to smaluvaweto
na sposobnosta za upravuvawe so voziloto,
- zemaweto na lekarstva koi vlijaat vrz usporuvaweto na reakciite
na voza~ot,
- zamorenosta i iscrpenosta koi nastanuvaat poradi nepravilniot
odmor, predolgoto upravuvawe so motorno vozilo, gustiot soobra}aj,
vremenskite nepriliki, smalenata vidlivost, lo{iot kvalitet
na patot, zaslepuvawa (od sonce i vozila koi doa|aat od sprotivna
nasoka), nepovolnata zdravstvena sostojba, slaba kondicija, nepovolna
psihi~ka sostojba (voznemirenost, gri`a poradi razni problemi) i sl.,
mo`at negativno da se odr`azat vrz celokupnata psihofizi~ka organizacija
na li~nosta i da dovedat do nesakani posledici od razli~en
intenzitet.
- nesoodvetna i nedovolnata ishrana,
- nedostigot na op{to obrazovanie (vo soobra}ajot se vklu~eni
golem broj nepismeni i polupismeni voza~i) ,
- nedostig na soodvetno znaewe, ve{tini i iskustvo vo upravuvaweto
so voziloto (pojava na kupuvawe na voza~ki dozvoli),
- preteranata samouverenost na voza~ot koja proizleguva od dolgiot
voza~ki sta`,
- izvesni karakterni osobini (nesovesnost, ne~esnost, tvrdoglavost
i sl.),
- mladosta e povrzana so takvi li~ni osobini kakvi {to se: nekriti~nost,
sklonost kon avanturizam, opasnosti i rizici, nepromislenost
koja ponekoga{ odi i do lekomislenost i nivna povrzanost so
silnata `elba sa afirmacija koi vo zaedni~ka sprega ~esto doveduvaat
do povedenija koi dobivaat svoja konkretna manifestacija i vo upravu-
1185
Milutinovi}, M. op. cit. str. 224.
643

vaweto so vozila,
- starosta koja doveduva zna~itelno smaluvawe na senzornite
sposobnosti (osbeno na setiloto za vid, reakciite i psihomotornite
sposobnosti), poradi {to doa|a do naru{uvawe vo kordinacijata na
dvi`eweto i pokretite, brzinata na rea|iraweto i osmislenosta na
povedenieto. Navedenite okolnosti poka`uvaat deka psihi~kite svojstva
i reakcii vo golem obem zavisat od vozrasta na izvr{itelot na
deloto i na razli~en na~in go manifestiraat svoeto dejstvo. Sepak
istra`uvawata poka`uvaat deka vo ovoj pogled se najopasni tn. postari
maloletnici i mladite polnoletni lica, odnosno grupata od 18 do
25 godini, a potoa licata postari od 65 godini.
- polot, kako i vozrasta vo opredelena mera vlijae vrz psihofizi~kite
sposobnosti za u~estvo vo soobra}ajot. Istra`uvawata vo
ovaa sfera, vsu{nost, dovedoa do soznanieto deka `enite mnogu pomalku
od ma`ite se izvr{iteli na soobra}ajnite delikti {to se objasnuva
so vlijanieto na niza sociolo{ki, psiholo{ki i fiziolo{ki
faktori me|u koi, za razlika od ma`ite, vo prv red se istaknuvaat nivnata
pogolemata odgovornost, discipliniranost i pretpazlivost vo
soobra}ajot .
- povedenieto na u~esnicite vo soobra}ajot koi ne upravuvaat
so vozilo,
- nedovolna izgradenost na eti~kite stavovi za podreduvawe na
sopstvenite interesi na barawata na sredinata vo odnos na bezbednosta
vo soobra}ajot,
- insistiraweto na nalogodava~ite od voza~ot na teretno ili
patni~ko vozilo da pomine zna~itelno pogolem broj ~asovi vo voziloto
odo{to so propisite toa e dozvoleno i sl.
Vo ramkite na ovie faktori mo`ebi najzna~ajno pri~insko zna-
~ewe mu se dava i na prekumernoto u`ivawe na alkoholni pijaloci. Vo
taa smisla poznato e deka poradi dejstvoto na alkoholot se smaluva
sposobnosta za pravilno rea|irawe, ottamu {to doa|a do naru{uvawe
na funkciite na setilata, psihomotornite sposobnosti, do slabeewe
na vnimanieto, misleweto, razumnoto donesuvawe na odluki i kontrola
na celokupnoto povedenie. Poradi dejstvoto na alkoholot stradaat
tokmu onie sposobonosti na poedinecot koi se od isklu~itelno zna~ewe
za pravilno upravuvawe so motorno vozilo. Nakratko, poradi negativnoto
dejstvo na alkoholot se smaluva samokontrolata na li~nosta i
se javuva nezdrava samouverenost {to vo golem obem ja naru{uva ne
samo pravilnata procenka na negovite sposobnosti tuku i vo zna~itelen
obem gi pottiknuva site nedostatoci vo strukturata na negovata
li~nost.
Vo sekoe konsumirawe na alkoholni pijaloci lekarite vo medicinska
smisla gledaat patolo{ka pojava, za{to sekoj dopir so nego
pretstavuva intoksikacija koja ve}e kaj malite koli~ini doveduva do
psihi~ki i drugi promeni kaj ~ovekot. Na toa se nadovrzuvaat psihija-
644

triskite stojali{ta spored koi sekoja alkoholizirana sostojba treba
ve}e spored stepenot na psihi~kite promeni da se odrazuva kaj ocenkata
na presmetlivosta na storitelot na deloto. Vo taa smisla se pravat
i poznatite tablici na intoksikacija spored koncentracijata na alkoholot
vo krvta koi glavno mo`at da se svedat na slednava podelba:
- Gucnatost - koncentracija do 0,5 promili - ne postojat znaci
na rastroenost, ne se manifestiraat nadvore{ni znaci, se javuva pogolema
zborlivost.
- Kefleisanost - koncentracija me|u 0,5 i 1,0 promili - popu{-
taat ko~nicite, se javuva mala opienost, promeni vo govorot, pre~ki
vo odeweto i dvi`eweto, oslabeni oseti, labilnost na afektite.
- Lesna opisenost - koncentracija od 1,0 do 1,5 promili - posilno
izrazeni gre{ki vo odeweto i dvi`eweto, slabo ~uvstvitelnost,
mo`no povra}awe, pre~ki vo povedenieto.
- Sredna opisenost ili podnapienost - koncentracija od 1,5 do
2,0 promili - mo`no povra}awe i vrtoglavica, drskost, nepromislenost,
smaleno vnimanie i sfa}awe.
- Napienost - kocentracija od 2,0 do 3,0 promili - nemo`nost za
vr{ewe na nekoi dejstvija (apraksija), nesposobnost na ekstremitetite
za pravilno dvi`ewe (atraksija), te{ko di{ewe.
- Prepienost (te{ko pijanstvo) - koncentracija od 3,0 do 4,0
promili - koma, nesvest.
- Smrtonosna prepienost (te{ki tuerwe) - koncentracija od 4,0
do 5,0 promili - mo`nost za smrt.
Nasproti na pretrhodnite stojali{ta vo kriminologijata se
sre}avaat razni obidi da se namali zna~eweto na {tetnosta i opasnosta
na konzumiraweto na alkoholot za vreme na vozeweto. Vo taa smisla
se veli deka u`ivaweto na alkoholot e op{testveno usloveno, deka
prohibicija vo op{testvoto ne postoi so {to mu se pru`a otpor na generalnata
moralna osuda na vozeweto pod dejstvo na alkohol. Baraweto
od nekogo vo nekoja delovna prilika da zema samo bezalkoholni pijaloci
i da se otka`e od upravuvawe so motorno vozilo spored Gunzert
(Gunzert), mu e "tu|o na `ivotot." Na vakvoto opravduvawe na zemaweto
alkohol za vreme na upravuvawe so vozilo, [eparovi} sosema opravdano
mu se sprotivstavuva so prigovorot deka nekoi naviki mora da se
menuvaat vo soglasnost so novata realnost kako {to e visokiot rizik
od nezgodi vo soobra}ajot. 1186
Sli~no dejstvo kako alkoholot vrz psihofizi~kite sposobnosti
za upravuvawe so motorno vozilo, so zna~itelni negativni posledici
vrz bezbednosta na soobra}ajot, ostvaruva i zloupotrebata na
opojnite drogi.
2 0 Vo egzogenite ili objektivni pri~ini na ovoj vid na negativno
odnesuvawe spa|aat: brzoto zgolemuvawe na brojot na motornite
1186
[eparovi}, Z. op. cit. str. 171-172.
645

vozila i voza~ite vo javniot soobra}aj, postojaniot porast na obemot
na transportot, lo{ata sostojba na pati{tata, zapu{tenata i lo{ata
signalizacija na pati{tata, lo{ata organizacija na bezbednosta i necelosnoto
regulirawe na kontrolata na soobra}ajot, 1187 tehni~kata neispravnost
na vozilata, nepovolnite meterolo{ki i klimatski priliki,
i brojni drugi nepovolni sostojbi posredno ili neposredno povrzani
so ostvaruvaweto na bezbednosta vo patni~kiot soobra}aj.
Kolkava e opasnosta od kaznivite povedenija vo soobra}ajot i
slu~ajnite incidenti vo taa oblast poka`uva i podatokot deka vo SAD
od po~etokot na XX vek do 1972 godina, vo soobra}ajnite nesre}i svoite
`ivoti gi zagubile 1.250.000 lu|e, a vo site vojni {to SAD gi vodel
vo istiot period zaginale okolu 650.000 lu|e. 1188
4. Zabele`itelno vnimanie treba da í se posveti i na sovremenata
koncepcija za tesnata poverzanost na sobra}ajnite delikti i
op{tiot kriminalitet. Imeno, kako {to pravilno zabele`uva Midendorf
(Middendorff), ima mnogu slu~ai kade {to ovie delikti se povrzani
so op{tiot kriminalitet: na primer, kra`bite na vozila skoro
neizbe`no gi sledat i soobra}ajni prekr{oci, kako {to e vozewe bez
voza~ka dozvola. Natamu, izvr{uvaweto na soobra}ajniot delikt naj-
~esto zavr{uva so prestapi od op{tiot kriminalitet. Taka, na primer,
soobra}ajnite delikti izvr{eni vo opiena sostojba se porzani so
pru`awe otpor, so namerno izvr{eni telsni povredi i navredi. Nebre`noto
ubistvo, kako posledica na soobra}aen delikt, {to mo`e da mu
se slu~i na sekoj voza~ koga }e napravi i najmala gre{ka, a koe pokraj
toa go sledi i nesre}a, ne e tolku daleku od obi~noto ubistvo, kako
{to toa najgolemiot broj lu|e go mislat. Na primer sekoj koj naletuva
so brzina preku 100 kilometri na ~as na avtopat prekrien so magla,
mora pri zdrav razum da "sfati" deka toa e situacija koja ja sledi
1187
"Bezbednosnoto odvivawe na soobra}ajot ne zavisi samo od postapkite
na neposrednite u~esnici vo nego: voza~ite na motornite vozila od
site kategorii, velosipedisti, mopedisti, pe{aci, goni~i na zapregi i stada,
tuku i od na~inot na rabotata i sovesnosta vo rabotata na oddelni u~esnici,
licata koi se gri`at za razli~nite uslovi pod koi se vr{at soobra}ajnite
aktivnosti - rabotnicite na vnatre{nata kontrola, na servisnite i remontnite
organizacii, slu`bite zadol`eni za opremata i odr`uvaweto na patnata
mre`a itn. Sekoja od ovie grupi treba da nosi del od odgovornosta vo soglasnost
so doverenite raboti i opasnosti." Vasilijevi}, A. V. Krivi~na dela i neka
svojstva kaznene politike u oblasti drumskog saobra~aja, Pravni `ivot, Beograd, 1974/
11, str. 121. Pove}e za toa vidi: Pantazijevi}, S. Organizacija kontrole prometa i
metodologija rada, Priru~nik, Zagreb, 1979/2, str. 156-167.
1188
Horvati}, @, op. cit. str. 92. Drugi avtori istaknuvaat deka "spored
nekoi podatoci vo svetot vo posledno vreme vo soobra}ajni nesre}i umiraat
okolu 100.000 lica godi{no, a povredenite i do nekolku milioni." Milutinovi},
M. op. cit. str. 221.
646

predizvikuvawe na te{ki nezgodi vo koi nema samo povredeni, tuku i
mrtvi. Se ~ini deka primenata na na~elata na pri~inosta vo ovie slu-
~ai e poprifatliva oddo{to kaj ubistvata koi se predizvikani so konfliktna
situacija. 1189
5. Vo pogled na izvr{itelite na soobra}ajnite delikti re~isi
bez isklu~ok dominira sfa}aweto deka subjektivniot faktor ima re-
{ava~ko zna~ewe za negovoto projavuvawe. 1190 Sepak i vo ovoj pogled
postojat zna~ajni razliki. Taka, vo eden del od kriminolo{kata literatura
se smeta deka kaj soobra}ajnite delinkventi postoi sklonost
kon vr{ewe na ovie dela koja e pomestena vo samata li~nost. Ottamu
kako nivni karakteristiki obi~no se opredeluvaat slednite obele`ja:
nizok stepen na inteligencija, psiha tipi~na za mladosta, egocentri-
~nost, asocijalni crti i socijalna neodgovornost. Me|utoa, kako {to
pravilno zabele`uva Midendorf, mora da se priznae deka ne e mo`no
vrz osnova na ovie raznovidni obele`ja da se izdvojat ovie voza~i. 1191
Od druga strana brojni teoreti~ari, trgnuvajki pred sî od karakterot
na ovie dela, koi vo osnova vleguvaat vo nebre`noto odnesuvawe
na poedinecot, smetat deka soobra}ajnata delinkvencija se pomestuva
vo ne{to {to samo po sebe ne e kriminalno 1192 i vo toj kontekst
ja ocenuvaat i li~nosta na nivnite storiteli. Ottamu, za soobra}ajnite
delikti se zboruva kako za "kvazikriminalni" ili "tehni~ki zlostorstva",
a nivnite izvr{iteli se narekuvaat "pseudodelinkventi"
1189
Middendorff, W. op. cit. str. 15.
1190
"Golemoto vnimanie koe mu se posvetuva na li~nite faktori, kako
faktori koi pridonesuvaat za nastanuvaweto na nezgodite, se zasnova vrz rezultatite
na istra`uvawata vo koi se poka`alo deka tokmu tie imaat re{ava~ka
uloga. Taka, na primer, Hajnrich tvrdi deka ~ove~kiot faktor e anga`iran
so 90%, a site ostanati so 10%. Neyhart nao|a deka vo sekoja soobra}ajna
nesre}a voza~ot u~estvuva so 85%, voziloto so 5%, a patot so 10%. De Silva
misli deka vo krajna linija vo sekoja nezgoda re{ava~kata uloga ja igra individualnata
reakcija na situacijata vo soobra}ajot bez ogled na kvalitetot na
patot i voziloto." Radovanovi}, D. Saobra~ane nezgode - teorije prihi~kog faktora,
Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1, str. 317.
1191
Middendorff, W. Konvencionalni i novi kriminalitet, str. 14.
1192
Vakviot stav, kako {to pravilno zabele`uva [eparovi}, proizleze
od okolnosta deka soobra}ajnata delinkvencija spored sî pretstavuva nova
pojava. Kriminalnoto vo op{testvoto obi~no i naj~esto (tradicionalno) se
sfa}a kako zlo po sebe (mala in se), za razlika od ona {to duri so praviot poredok
e zabraneto a ne e zlo po sebe (mala prohibita), {to voedno ne e i amoralno.
Odnosno za kriminalno se smeta povedenieto koe esencijalno e antisocijalno,
dodeka od kriminalnite kategorii se isklu~uva seto ona {to ne e manifestno
antisocijalno (Mannheim). Kriminalnoto se izedna~uva so antisocijalnoto
i amoralnoto (Bergess). Ostanatoto otpa|a. [epatrovi}, Z. op. cit. str.
179.
647

(Pinatel) ili "okazionalni delinkventi" (Di Tullio). 1193 Spored ova stojali{te,
izvr{itelite na ovie dela se lica koi inaku vo op{testvoto se
korisni i pozitivni ~lenovi - slu~ajni vinovnici. Toa ne se kriminalci,
tuku glavno ~esni i lojalni gra|ani, koi za prv i verojatno posleden
pat, do{le vo sudir so zakonot. Ili, nakratko, kaj niv mo`at da se
najdat site psiholo{ki karakteristiki i celokupniot op{testven
profil kako i vo celokupnata ostanata populacija. 1194 Vo vakvata procenaka
na li~nosta na ista linija se nao|aat i onie, iako pomalubrojni
avtori, koi re{ava~kata uloga vo nastanuvaweto na soobra}ajnite
nezgodi mu ja propi{uvaat na objektivnite faktori: na voziloto, patot
i potencionalno deliktnata situacija, zapostavuvajki ja ulogata
na subjektivniot faktor. 1195
Slednata koncepcija vo ovoj pogled poa|a od ekstremnoto stojali{te
deka soobra}ajniot delinkvent e tipi~en kriminalec na dene{-
nicata. Ovaa koncepcija poa|a od tezata deka ~ovekot vozi onaka kako
{to vo obi~niot `ivot voop{to i se odnesuva (Willett).
Sprotivna na prethodnata e koncepcijata so koja se tvrdi deka
soobra}ajniot delinkvent e gra|anin koj gi po~ituva zakonite, se pojavuva
kako dobar soprug i roditel, me|utoa koga }e sedne zad volanot
se pretvora vo drug ~ovek i se odnesuva spored drugi obraci odo{to
koga sedi vo kancelarija ili koga odi po ulica. Ovaa dosta ra{irena
teza stru~wacite glavno ja otfrlaat, ottamu {to osven ako ne se raboti
za patolo{ki tipovi na li~nosta, psiholo{kite crti na li~nosta
na poedinecot ne mo`at tolku brzo da se menuvaat.
Od druga strana, opredelena vistina ima vo koncepcijata spored
koja golem udel vo soobra}ajnite delikti ima agresivnosta, odnosno
agresivniot voza~. Modernata civilizacija ja potisnuva izvornata
atavisti~ka agresivnost, koja me|utoa, nao|a olesnuvawe vo upravuvaweto
so vozilo. Na toa mu odat na raka samiot ambient vo koj deluva
voza~ot: anonimnost i nedostig na izvoren op{testven kontakt, frustraciite
poradi gustinata na sovremeniot soobra}aj i sekako faktorot
povedenie na drugite voza~i {to silno vodi kon agresija. Toa se
zabele`uva ne samo vo soobra}ajnite nesre}i, tuku i vo sudirite, raspraviite
i navreduvawata me|u voza~ite, ~esto i poradi najbanalni povodi
kako {to e mestoto za parkirawe." 1196
Vo soglasnost so koncepcijata za povrzanosta na sobra}ajnata
delinkvencija i op{tiot kriminalkitet se istaknuva stavot deka storitelot
koj pove}e pati }e izvr{i soobra}aen delikt isto taka e
sklon kon vr{ewe na prestapi od op{tiot kriminalitet, i obratno
1193
[eparovi}, Z. op. cit. str. 179.
1194
Ibid, str. 180.
1195
Ibid, str. 180.
1196
Ibid, str. 181.
648

istoto va`i i za izvr{itelite na op{tiot kriminalitet. 1197 Kriminalitetot
i lo{oto povedenie vo soobra}ajot se sveduvaat na zaedni~kata
osnova na li~nosta na storitelot. Ovie rezultati se potvrdeni vo
istra`uvawata na agresijata. Agresijata koja vo ~ovekot dlaboko e
skriena i nenaso~ena mo`e da se projavi vo oblik na vr{ewe dela na
op{tiot kriminalitet kako i na soobra}ajnite delikti. Taka na primer,
mladite lu|e koi pominale niz kafeanskite tepa~aki, pove}e se
skloni kon raskala{eno povedenie i na pati{tata. 1198
Spored teorijata na prilagoduvaweto na stresot, neobi~nite i
negativni stresovi koi go rastovaruvaat vnimanieto deluvaat vrz organizmot
na toj na~in {to ja zgolemuvaat mo`nosta da se do`ivee soobra}ajna
nezgoda i ~ovekovoto povedenie da stane od poslab kvalitet
(Kerru). Pritoa, kako naj~esti vnatre{ni faktori na stresnite sostojbi
se naveduvaat organski bolesti, alkoholot, raznite toksi~ni sredstva
i sl. Me|u nadvore{niet faktori koi doveduvaat do stres naj~esto
se spomenuvaat preterano visokata ili niska temperatura, salaboto
ili nenadejnoto silno osvetluvawe, neprijatna bu~ava, eklatantno
opasni situacii i sl. Zaklu~okot e deka lu|eto koi po~esto do`ivuvaat
soobra}ajni nezgodi verojatno se mnogu poizlo`eni na stresni
do`ivuvawa. Od druga strana, vo uslovi na ednakva izlo`enost na
stresni do`ivuvawa, pogolem broj nezgodi imaat onie poedinci koi se
pomalku vo sostojba da im se sprotivstavat na emocionalnite potresi.
1199
I najposle, so ogled na vlijanieto na alkoholot, storitelite na
ovie dela gi karakteriziraat tri osnovni obele`ja: toa se glavno lica
od ma{ki pol, prethodno ve}e kaznuvani i toa po~esto od prose~nite
storiteli na op{tiot kriminalitet, a im pripa|aat na sloevite so poniski
prihodi. 1200
6. Viktimolo{kiot pristap i ovde e zna~aen, za{to mo`e da
pridonese za soznavawe na pojavata na soobra}ajnata delinkvencija. So
negova pomo{ mo`e da se poka`e: 1 0 op{toto stradawe na lu|eto (viktimizacija
vo soobra}ajot), 2 0 mehanizmite, pri~inite i okolnostite
na toa stradawe, i 3 0 merkite za suzbuvawe na stradaweto kako i nama-
1197
Vo dosega{nite istra`uvawa vo ovoj pogled se istaknuva deka konzumiraweto
na alkohol od strana na u~estnicite vo soobra}ajot uka`uva
deka kaj niv se raboti za prisustvo na asocijalni i antisocijalni stavovi.
Me|u ispituvanite 600 soobra}ajni delinkventi, Midendorf (W. Middelndorff)
na{ol deka 51, 2% bile porano osuduvani, a Handel (Handel) duri 72%. Vo 1966
godina Kleti (Klette) ispituval 4.000 pijanstva zad volanot i na{ol 30% osuduvani
lica za te{ki prestapi, 40% za soobra}ajni delikti i 20% porano osuduvani
za dela pod vlijanie na alkohol. [eparovi}, Z. op. cit. str. 171.
1198
Middendorff, W. op. cit, str. 15.
1199
Vidi: Radovanovi}, D. op. cit. str. 326 i 332.
1200
Middendorff, W. op. cit, str. 15.
649

luvaweto na {tetnite posledici kaj pre`iveanite. 1201
Vrz osnova na takvite istr`auvawa, vo ovaa sfera na ~ovekovoto
negativno odnesuvawe e doka`ano deka naj~esti `rtvi se pe{acite.
1202 Me|u niv, naj~esto stradaat malite deca i starcite. Poznato e
deka kaj malite deca se smaleni sposobnostite za sogleduvawe, sfa}awe,
procenuvawe, odlu~uvawe i upravuvawe so postapkite i voop{to
snao|aweto vo soobra}ajot, za{to psihi~kite funkcii {to se potrebni
za toa se nedovolno konsolidirani. Pokraj toa, poradi skromnoto
iskustvo deteto ne e vo sostojba da percipira, da vr{i selekcija i da
rea|ira kako vozrasniot ~ovek. 1203 Ovie karakteristiki kaj decata,
kako i ve}e navedenite karakteristiki kaj starite lica (istite onie
koi gi pravat popodlo`ni za izvr{uvawe na soobra}alnite delikti),
ednakvo se manifestiraat i kako zna~ajni individualni predispozicii
da se stane nivna `rtva.
[eparovi} go izveduva i sledniov stereotip na naj~estite osobini
na `rtvite na krivi~nite dela vo soobra}ajot: `rtvata e naj~esto
od sredna vozrast, po zanimawe e rabotnik, lice od ma{ki pol, ne e
vo srodstvo so izvr{itelot na deloto, re~isi po pravilo e nekoj nadvor
od voziloto, kako i toa deka naj~esto e te{ko telesno povredena
ili go zagubila `ivotot. 1204
7. Vo vrska so suzbivaweto na ovoj vid na op{testveno negativno
odnesuvawe se ~ini deka ovde }e bide sosema dovolno ako vo celost
go citirame sledniot ve{to sro~en stav na [eparovi}. Vo prevencijata,
pa i vo represijata, morame da se naso~ime vrz golema masa na voza-
~i. I najmal propust mo`e da dovede do soobra}ajni nezgodi. Vo niv
mo`e da bide vklu~en sekoj u~esnik vo soobra}ajot. Soobra}ajna nezgoda
mo`e da predizvika ne samo slab voza~, lice sklono kon nezgodi,
asocijalen i bezobyiren voza~, tuku i site ostanati. Imunitet od soobra}ajni
nezgodi ne postoi, iako kaj nekoi afinitetot kon nezgodi ja
zgolemuva verojatnosta deka nezgodite }e bide pogolemi. I pokraj silnoto
~uvstvo za samoodr`uvawe, lu|eto ~esto ja potcenuvaat opasnosta
ili se naviknuvaat da ne, se "uspivaat," pa ottamu e potrebno da jakne
~uvstvoto za opasnost, kako i svesta za odgovornost. 1205
1201
[eparovi}, Z. op. cit. str. 165.
1202
Podrobno za toa: Nikoli}-Ristanovi}, V. Viktimizacija pe{aka u saobra-
~aju i mere za njeno suzbijanje, JRKKP, Beograd, 1987/2, str. 113-130.
1203
Ini}, M. Osnovni ~inioci prestupni{tva u saobra~aju i problemi prevencije,
JRKKP, Beograd, 1988, str. 157.
1204
Ibid, str. 189.
1205
[eparovi}, Z. op. cit. str. 185.
650

XIII. MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA
Maloletni~kata delinkvencija, kako posebna op{etstveno negativna
pojava, pretstavuva seriozen op{testven problem so koj denes
se sudiraat site zemji vo svetot. Te`inata na problemot proizleguva
od obemot, strukturata i dinamikata na krivi~nite dela {to gi vr{at
maloletnicite, kako i od toa deka se raboti za mladi lica koi so svoeto
delinkventno odnesuvawe vo golem broj prodol`uvaat i kako polnoletni,
vozrasni lu|e. Ova se samo osnovnite sumarni akcenti {to
gi nametnuvaat re~isi site teoretski i prakti~ni raspravi i usilbi
kon spre~uvawe i suzbivawe na pri~inite i uslovite {to doveduvaat
do vakvi odnesuvawa. Vo taa smisla preku brojni nau~no verificirani
empiriski pokazateli vo osnova to~no i skoro ednoglasno se uka`uva
na slednoto.
- Maloletni~kata delinkvencija se izdvojuva vo poseben vid
kriminalno povedenie na koe mu se pridava posebno vnimanie poradi
negovie brojni specifi~nosti. Vo taa smisla na prvo mesto se istaknuva
deka maloletnicite se nao|aat vo period na sozrevawe, koga nivnata
psihofizi~ka sostojba sî u{te ne e celosno oformena. Na maloletni~kata
delinkvencija i maloletnite delinkventi, vsu{nost, i zapo~na
da im se pridava posebno zna~ewe otkako se probi uveruvaweto
deka maloletnikot ne e vozrasen ~ovek, tuku ~ovek koj se razviva vo
li~nost vo psiholo{ki i fiziolo{ki zamrseniot proces na sozrevawe,
odnosno deka poseduva takvi osobini koi vo mnogu se razlikuvaat
od onie kaj vozrasnite.
- Natamo{na kriminolo{ka karakteristika na maloletni~kata
delinkvencija e deka vo poslednive godini nasekade vo svetot e vo
postojan porast izrazen so takvo tempo koe e pobrzo od kriminalitetot
na vozrasnite. 1206
- Maloletnite delinkventi se po~esto vr{at te{ki krivi~ni
dela kakvi {to se ubistva, razbojni{tva, siluvawa, te{ki kra`bi i
pri nivnoto izvr{uvawe projavuvaat visok stepen na surovost i bezobzirnost.
1207
- Vo strukturata na maloletni~kata delinkvencija dominiraat
imotnite krivi~ni dela (preku 80% od site krivi~ni dela {to gi
vr{at maloletnicite). Na vtoro mesto se krivi~niet dela protiv `ivotot
i teloto, a me|u ostanatite dela mo`at da se sretnat nekoi se-
1206
Za opredeleni trendovi na toj porast vidi: Milutinovi}, M. op. cit.
str. 244-245. Vo taa smisla i Kajzer, G. op. cit. str. 275-277.
1207
Vo sporedba so kriminalitetot na vozrasnite, maloletni~kata delinkvencija,
spored na~inite na izvr{uvawe i {tetnite posledici e od pomala
te`ina. Prestapite po~esto ostanuvaat vo obid: poretki se upotrebata na
ognenostrelno oru`je i ostvaruvaweto na zakanite, a kaznivite dela naj~esto
nastanuvaat spontano, neplanirano i impulsivno. 1207
651

ksualni delikti, a potoa doa|aat ostanatite vidovi na delinkventno
odnesuvawe, kako {to se: delikti vo javniot soobra}aj, nebre`ni krivi~ni
dela, nepristojni napadi na `eni i sl. 1208
- Za maloletni~kata delinkvencija e karakteristi~no i ~estoto
zdru`uvawe vo maloletni~ki bandi pri vr{eweto na krivi~nite
dela. Dodeka tie porano se pojavuvale vo pomal obem i isklu~itelno,
denes kaj mladite se javuvaat sî po~esto i, osobeno vo metropolite i
golemite gradovi, pa ottamu vo svojata su{tina se smetaat kako problem
na urbanite sredini 1209
- Brojot na recidivistite me|u maloletnite delinkventi e dosta
izrazen, 1210 i, {to e od osobeno zna~ewe prili~no golem e brojot na
polnoletnite storiteli koi{to svojata "kriminalna kariera" ja zapo~nale
kako maloletnici. Vo taa smisla Milutinovi} naglasuva,
deka maloletni~kata delinkvencija pretstavuva naj~est rezervoar od
koj se regrutiraat kriminalcite me|u vozrasnite lica, 1211 a Kajzer,
deka "maloletni~kiot kriminalitet od denes" e zna~aen kako mo`en
"kriminalitet na vozrasnite od utre". 1212
- Na maloletni~kata delinkvencija í se posvetuva posebno i se
pogolemo zna~ewe i ottamu {to pretstavuva posebna op{etstvena pojava
so ogled deka vo site zemji prose~nata starost na mladite koi se
oddavaat na vakvo povedenie se spu{ta se ponisko.
- Poslednata zna~ajna karakteristika na maloletni~kata delinkvencija
treba da se bara vo merkite koi op{etstvoto gi prezema za
1208
Vidi: [eparovi}, Z op. cit. str. 217 i Milutinovi}, M. op. cit. str. 245-
246. Spored Kajzer, "Imotnite i soobra}ajnite kaznivi dela ja so~inuvaat
glavninata od slu`beno otkrieniot maloletni~ki kriminalitet. Sepak grabe`ite,
iako prete`no sitni, telesnite povredi, navredite, naru{uvawata na
ku}niot mir, siluvawata, o{tetuvawata na predmeti, a pred sî narkodeliktite,
vo povoeniot period poka`uvaat najgolemi stapki na porast. Osven toa,
prestapni{tvoto na mladite lu|e - vo sporedba so vozrasnite - pove}e se projavuva
kako nasilni~ki kriminalitet. Ova, inaku, ne va`i za `enskite maloletni
lica. Op{to zemeno, tie pomalku zapa|aat vo kriminal, i toa glavno,
kako sitni kradci." Kajzer, G. op. cit. str. 273.
1209
Milutinovi}, M. op. cit. str. 247. Vidi i: Todorovi}, A. Urbanizacija i
maloletni~ke bande, Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istra`ivanja, Beograd,
str. 46-61; Todorovi}, A. Posebni oblici aktivnosti za maloletni~ke bande,
Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istra`ivanja, Beograd, 1973/2, str. 303-
322; Todorovi}, A, Sociologija maloletni~ke bande, Novi Sad, 1973.
1210
Vidi: Coti}, D. Kriminalitet maloletnika sa posebnim osvrtom na recidivizam,
JRKKP, Beogard, 1956/4 i 1967/2; Skaberne, B. Recidivizam maloletnika i
mjere za njegovo sprer~avanje u suzbijanju u socijalisti~kim zemjama, JRKKP, Beograd,
1968/2, str. 304-316;
1211
Milutinovi}, M. op. cit. str. 243.
1212
Kajzer, G. op. cit. str. 272.
652

nejzinoto spre~uvawe. Vo vrska so spravuvaweto so maloletni~kata
delinkvencija, vo svetot kako i vo na{i priliki se postavi pra{aweto
od postoeweto na posebno maloletni~ko krivi~no pravo, adekvatno
na nekoi stranski iskustva.
1. POIM NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA
Vo opredeluvaweto na poimot na maloletni~kata delinkvencija
vladee golemo {arenilo koe denes mo`e da se vidi od brojnite termini
{to za ozna~uvawe na istata su{tina se sre}avaat kako vo kriminolo{kata
taka i krivi~nopravnata teorijata voop{to. Taka, pokraj
za nas najprifatliviot izraz maloletni~ka delinkvencija, ova kriminalno
odnesuvawe se ozna~uva i kako maloletni~ki kriminalitet, maloletni~ko
prestapni{tvo, vospitna zapu{tenost i sl. Ni nositelite
na ovie povedenija ne se po{tedeni od najrazli~ni nazivi kako {to se:
kriminalci, delinkventi, vospitno zapu{teni maloletnici, huligani,
moralno propadnati maloletnici i sl. Pritoa, i ovde, kako vpro~em i
kaj opredeluvaweto na poimot na kriminalitetot, se odi vo premnogu
ekstenzivno tolkuvawe na ovoj poim, taka {to postojat obidi pokraj
protivpravnite povedenija na maloletnicite opredeleni so KZ, da se
pomestatat i asocijalnite i drugi povedenija na maloletnicite. 1213 Vo
taa smisla e sro~ena definicijata na Ja{ovi}, koj veli deka "Prestapni~koto
povedenie na mladite e sekoe povedenie na poedinec ili na
grupa na mladi koe e protivop{testveno, odnosno op{testveno neprifatlivo,
t.e. so koe se kr{at pravnite i moralnite normi na opredeleno
op{testvo i koi, koga toa e op{testveno vidlivo predizvikuvaat
spontano ili organizirano op{testveno rea|irawe so namera da se za-
{titat op{testvenite dobra i vrednosti kako i samite akteri na takvoto
povedenie. 1214 Nasproti vakvata {iroka opredelba, moj stav e
1213
"Vakvoto {iroko sfa}awe se zasnova vrz pro{iruvaweto na poimot
na maloletni~kata delinkvencija na site devijacii vo povedenieto na
mladite lu|e kako {to se: socijalna neprilagodenost vo naj{iroka smisla na
zborot, skitawe, pu{ewe na u~ili{te, begawe od semejstvoto i od u~ili{teto
i sli~ni povedenija, koi ~esto izleguvaat od ramkite na zakonskite limitacii
kako i onie aktivnosti {to se inkriminirani so normite na materijalnoto
krivi~no zakonodavstvo"... "Vo ramkite na ovoj koncept se sre}ava i
podelbata na socijalno neprilagodenite mladinci na preddelinkventi i delinkventi
koja vo osnova se bazira na zakonskata limitacija. Milutinovi}, M.
op. cit. str. 239.
1214
Ja{ovi}, op. cit. str. 61. I [eparovi} dosledno na svojata opredelba
na kriminalitetot, zboruva za maloletni~ki kriminalitet {to go opredeluva
kako vr{ewe krivi~ni dela od strana na maloletni lica so ogled na krivi~nopravnite
normi, a poimot maloletni~ka delinkvencija go opredeluva
653

deka maloletni~kata delinkvencija, ednakvo kako i kriminalitetot
na vozrasnite, treba da se opredeli vo nejzinata potesna smisla, {to
zna~i deka so nea se opfa}aat krivi~nite dela opredeleni so krivi~noto
zakonodavstvo i toa samo onie {to i za vozrasnite pretstavuvaat
krivi~ni dela. Opravduvaweto na ovoj stav, kako {to ispravno
istaknuva Milutinovi}, se nao|a vo ograni~uvaweto na maloletni-
~kata delinkvencija na dejnosti koi se inkriminirani so pozitiven
krivi~en zakonik i ottamu {to kaznenata politika bara jasni i precizno
opredeleni poimi, li{eni od difuznost i relativnost. 1215
Pritoa, ne se protivime na stojali{teto na navedeniot avtor
deka poimot vospitna zapu{tenost mora da zna~i samo li{uvawe na
mladite od vospitna gri`a i deluvawe, t.e. otsustvo na svesno, plansko
i celishodno vlijanie vrz nivniot razvoj i formirawe. 1216 Za sosema
ispraven go smetame negoviot stav deka poimot op{testvena neprilagodenost
vo svoeto osnovno zna~ewe pretstavuva nesupeh na opredelena
li~nost ili grupa da se prilagodat (adaptiraat) na dadenite op{testveni
priliki i uslovi. 1217
Vo literaturata se smeta deka prviot zakon za maloletni~ka
delinkvencija e donesen od dr`avata Ilinois vo SAD (1899), 1218 po
kako zbir na site onie povedenija so koi mladite vo razvoj otstapuvaat od normite
na povedenieto vo op{testvoto. [eparovi}, Z. op. cit. str. 220.
1215
Milutinovi}, M. op. cit. str. 241.
1216
Ja{ovi}, op. cit. str. 35. Sporedi: A~imovi}, Lj. Vaspitna zapu{tenost i
pojave kriminala kod maloletnika, Narodna milicija, Beograd, 1954/3, str. 43-48 i
Jovanovi}, V. O nekim dru{tvenim korenima vaspitne zapu{tenosti i kriminaliteta
maloletnika, 13 Maj, Beograd, 1966/7-8, str. 680-685.
1217
Ja{ovi}, op. cit. str. 39.
1218
Vo ovoj zakon (An Act to Regulate the Treatment and Control of Dependent,
Neglect and Delinquent Children) se veli deka "Delinkventno e sekoe ma{ko dete
pomlado od 17 godini, odnosno koe prekr{ilo koj i da e zakon na Ilinois ili
e nepopravlivo, ili svesno se dru`i so kradci, opasni ili nemoralni lica,
ili koe bez opravdana pri~ina ili bez odobruvawe na roditelot, staratelot
ili nadzornikot, ja napu{ti ku}ata ili mestoto na `iveewe, ili raste vo
indolentnost i zlostorstva, ili svesno posetuva ku}i koi se na lo{ glas, ili
svesno posetuva mesta kade se igra komar, ili posetuva kafeani i sli~ni
mesta kade {to se prodavaat alkoholni pijaloci, ili posetuva javni oblo`uvalnici
i mesta kade {to se sobiraat crnoberzijanci, ili bezdelni~ejki talka
po ulicite, okolu `elezni~kite stanici i koloseci, ili uskoknuva odnosno,
se obiduva da uskokne vo voz vo dvi`ewe, ili vleguva vo vagoni i lokomotivi
bez odobrenie, ili izgovara vulgarni zborovi ili pcosti na javno
mesto ili vo blizina na nekoje u~ili{te, ili e vinoven poradi ne~esno ili
naru{eno povedenie." Podocna do 1925 god. i ostanatite dr`avi postapno donesoa
svoi posebni zakoni za maloletni~kite sudovi. Vidi: Mati}, O. Istoriski
654

{to sleduva{e donesuvaweto na posebni zakoni i vo drugi zemji. 1219
**
Poseben zakon za maloletni~ka delinkvencija vo na{ata zemja
ne postoi (nema nikakvo posebno inkriminirawe na protivpravnoto
povedenie na maloletnicite), taka {to tie se krivi~no odgovorni i se
kaznuvaat spored KZ na Makedonija i toa samo za onie dela za koi se
odgovorni i polnoletnite lica.
2. STAROSNI GRANICI NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA
1. Biolo{ki aspekt na mladosta. Spored misleweto na psiholozite
vo sozrevaweto na li~nosta se razlikuvaat pove}e fazi i toa
obi~no: period na detstvo, predpubertet, pubertet i postpubertestski
period, sekoja so posebi karakteristiki na li~nosta. Pritoa, ne mo`e
da se ka`e deka sekoe dete podednakvo gi pominuva navedenite hronolo{ki
periodi, za{to razvojot na site psihi~ki i somatski osobini
ne e sekoga{ ramnomeren.
1 0 Pretpubertetot kaj devoj~iwata se smeta od 11-12 godina, a
kaj mom~iwata od 12-14 godina i se karakterizira so sudir me|u detskite
crti na li~nosta i crtite na maloletstvoto. Decata vo toj period
po~nuvaat da se osamostojuvaat i ve}e da gi otfrluvaat avtoritetite.
2 0 Pubertetskiot period kaj devoj~iwata voobi~aeno trae od
12-15 godini, kaj ma{kite deca od 14-18 godini. Za toj period e karakteristi~no
zabrzano i nesrazmerno rastewe na teloto, po~etok na deluvaweto
na polovite `lezdi i mutacija. Ili, kako {to veli Hentig,
"Mladosta e bina na tri golemi fizi~ki i mentalni krizi: krizata na
pubertetot, krizata na rastewe i funkcionalnata kriza. Prva e krizata
na pubertetot. Dobro poznatite somatski promeni tesno se povrzani
so psihi~kite promeni. Sprotivstavenite sostojbi na duhot ja
karakteriziraat mentalnata slika. Silniot nagon za lutawe e ubla-
`en so bolnoto ~ezneewe za ku}ata. Instinktot na samoodr`uvawe
edna{ e potisnat, drugpat preterano izrazen. Postoi sklonost za neprikaz
krivi~nopravnog polo`aja maloletnih u~inilaca krivi~nih dela, Zbornik IKSI,
Beograd, 1973/2. str. 83.
1219
Taka, na primer, vo Anglija e donesen Zakon za maloletnici (Children
Act) vo 1908 i 1933, 1938, 1952 i 1956, vo Belgija - Zakon za za{tita na
decata (1912 i 1965), vo Norve{ka - Zakon za detska za{tita, (1928), vo Francija
- Zakon za maloletni~ki sudovi (1912) zamenet so Uredba za deca delinkventi,
od 2 fevruari 1945, vo Zapadna Germanija - Zakon za maloletni~ki
sudovi (1923) i podocna Zakon za posebni sudovi za maloletnici (1952) i Zakon
za sudovite za maloletnici (1953), vo [vedska - Zakon za detska za{tita
(1960) itn. Lazarevi}, Lj. Neke karakteristike tretmana maloletnih u~inilaca krivi~ih
dela u savremenom krivi~nom pravu, JRKKP, Beograd, 1965/1, str. 24. i Mati}, O.
op. cit. str. 82-90.
655

posredni i celosni re{enija na site problemi: `estoka lojalnost
sprema prijatelite i bezgrani~na omraza sprema neprijatelite. Postojnite
avtoriteti, imaj}i go pritoa vo vid i op{testvoto i crkvata i
semejstvoto, se otfrleni i izlo`eni na somnenie, dodeka istovremeno
se poka`uva nova i svoevolna lojalnost sprema somnitelni voda~i. Vo
ovoj period potajno se javuvaat mnogu mentalni rastrojstva. Brojkite
za samoubistva i nesre}i rastat. Izgleda deka pubertetot gi mobilizira
site mentalni i telesni slabosti na mladoto su{testvo do opasni
isku{enija. Kaj mnogu poedinci pubertetot se prodol`uva ili ostanuva
vo oblik na izrazen infantilizam. Nie sre}avame vozrasni lu|e
so detsko lice i detski mentalitet. ^esto pubertetot ne zavr{uva
pred sredinata na dvaesetatta godina. Ponekoga{ pubertetot ostanuva
da `ivee so mentalnite obele`ja na ve~no dete i pokraj dolgata brada
i starosta koja predizvikuva po~it. Ona {to go odbele`uva periodot
od pubertetot do zrelosta ne e tolku koli~nikot na inteligencijata
kolku {to e toa emotivnoto i volevoto dr`ewe. Nakratko, mo`e da se
podr`i postavkata deka vistinskiot kriminalitet mo`e da bide tesno
povrzan so organskata agresivnost na pubertetot i deka vo su{tina e
simptom na pubertetskata kriza." 1220
Site tie skokovi vo fiziolo{kiot razvoj kaj mladite lica predizvikuvaat
silno ~uvstvo na nesigurnost. Tie po~nuvaat pove}e da razmisluvaat
za sebesi, da me~taat. Vo `elbata pokraj silnoto ~uvstvo
na fizi~ka mo}, da gi razvijat i sopstvenite psihi~ki sili tie ~esto
se popre~eni od strana na avtoritetite koi{to tokmu zatoa gi otfrluvaat
i kritikuvaat. Maloletnikot saka da se identifikuva so vozrasniot
~ovek vo onie dejstvija vo koi dotoga{ toa ne mo`el ili ne
smeel da go pravi, a toa vo prv red se onie povedenija {to se ocenuvaat
negativno. Poradi toa se veli deka vo toj period mladincite prezemaat
lo{i naviki od vozrasnite pobrgu odo{to toa bi trebalo. Toa e
period okarakteriziran so vnatre{na voznemirenost, `elba za patuvawe
i avanturi, so silna emocionalnost i nerealna eroti~na naso~enost
sprema postari lica od sprotivniot pol, spored me|usebnoto odbivawe
na polovite od ista vozrast, i po samozadovoluvaweto.
3 0 Postubertetski period za devoj~iwata se smeta od 16-20, a kaj
ma{kite od 18-24 godini. Toa period vo koj postepeno doa|a do izvesno
sinhronizirawe me|u emocionalnite i racionalnite elementi vo
kriti~en realizam. Postepeno zapo~nuva da se priznava avtoritetot
na vozrasnite lu|e, vo prv red vo semejstvoto. So ovoj period zavr{uva
procesot na sozrevaweto na poedinecot.
2. Sociolo{ki aspekt na mladosta. Se pretpostavuva deka semejstvoto
mu e od pomo{ na na mladoto su{testvo. Me|utoa, namesto
toa, decata ~esto se iskoristuvaat od strana na semejstvoto i se izlo-
`uvaat na novi opasnosti. Roditelite mo`at so postavuvawe na isklu-
1220
Hentig, H. op. cit. str. 171-172.
656

~itelni ograni~uvawa da predizvikaat i isklu~itelno sprotivstavuvawe
od strana na decata, a so pretpostavuvaweto na ednoto dete pred
drugoto, mo`e da go rasto~at edinstvoto na celoto semejstvo. ^esto semejstvoto
ne e pristani{te kade {to se odmaraat du{ata i teloto,
tuku leglo na nemiri vo koe cvetaat sudiri i ekonomski napnatosti.
Ponekoga{ odnosot me|u tatkoto i sinot e pozategnat od odnosot do
koj bi mo`elo da dojde me|u deteto i suroviot nadvore{en svet. Pod
vakvi okolnosti edno aktivno, zdravo i mnogu ~uvstvitelno dete mo`e
da svrti od patot i da se lizne vo kriminal, a nasproti nego - edno neagresivno,
povle~eno vo sebe, pla{livo, vozdr`livo, nesamostojno i neenergi~no
dete, mo`e da ostane nastrana od kriminalitetot. 1221
3. Biolo{kiot i sociolo{kiot aspekt na mladosta se od izvonredno
zna~ewe, za{to tokmu vo niv se pomesteni najzna~ajnite okolnosti
za opredeluvaweto na krivi~nata odgovornost na maloletnicite.
So nivno posredstvo vo sekoja zemja se opredeluvaat gornata i dolnata
starosna granica na krivi~nata odgovornost. Vo nekoi zapadni zamji i
zemjite so Common Law sistem, iako razli~no, sekoga{ e utvrdena gornata
starosna granica koja se dvi`i od 15 do 21 godina. Pritoa, mo`e
da se ka`e deka vo prosek kako gorna granica na krivi~nata odgovornost
e prifatena vozrasta od 18 godini. 1222
[to se odnesuva do dolnata starosna granica na krivi~nata
odgovornost, karakteristi~no e toa deka golem broj na zemji voop{to
ne ja opredeluvaat, a vo onie vo koi taa e utvrdena naj~esto iznesuva 7
godini. 1223 Toa zna~i deka vo tie zemji za maloleten delinkvent se smeta
sekoe lice koe izvr{ilo krivi~no delo, ako se nao|a na vozrast
me|u 7 i 18 godini, so taa razlika {to vo nekoi zamji od Azija i Afri-
1221
Henting, H. op. cit. str. 177-178.
1222
Vo najgolemiot broj zemji na Azija i Afrika krivi~noto maloletstvo
zavr{uva so navr{eni 15 godini, a vo evropskite zemji gornata granica
na maloletstvoto e pomestena vo starosniot interval od 15-18 godini. Taka vo
Belgija krivi~noto maloletstvo zavr{uva so navr{uvaweto 15 godini, vo
Grcija, Anglija i Polska so navr{eni 17 godini, vo Francvija Italija, Germanija,
Jugoslavija, SSSR, [vajcarija i vo niza drugi zemji so navr{eni 18
godini. Nordiskite zemji i nekoi dr`avi na SAD go prifatile navr{uvaweto
na 21 godinakako period na nastanuvawe na polnoletstvoto. Lazarevi}, Lj.
op. cit. str. 25.
1223
"Spored zakonodavstvata na najgolemiot broj aziski i afri~ki zemji
krivi~no maloletstvo nastapuva so navr{eni 7-9 godini. Takov e slu~ajot
so Irak, Jordan, Libija, Sirija, Egipet, itn. Vo najgolemiot broj evropski zemji
(Germanija, [vajvcarija, Italija, Jugosalavija, Ungarija i niza drugi)
prifateni se 14 godini kako vozrast koga nastapuva krivi~nata odgovornost.
I vo skandinavskite zemji (Danska, Finska, Norve{ka) i vo nekoi federalni
dr`avi na SAD, krivi~oto maloletstvo nastapuva na vozrast od 15 ili 16 godini."
Lazarevi}, Lj. op. cit. str. 25.
657

ka, gornata starosna granica e spu{tena na 14, pa duri i na 12 godini,
{to se opravduva so pobrzoto mentalno sozrevawe na maloletnicite
vo tie dr`avi. 1224
Vo na{ata zemja kako maloletnici vo krivi~nopravna smisla
se smetaat lica od ma{ki i `enski pol na vozrast od 14 do 18 godini.
Licata pod ~etirinaesetgodi{na vozrast se smetaat za deca i se krivi-
~no neodgovorni. 1225 Zna~ajno e i toa deka krivi~no odgovnornite maloletnicite
natamu se delat na pomladi (od 14 - 16 godini) i postari
(od 16 do 18 godini) maloletnici. Na mladite maloletnici za izvr{eno
krivi~no delo sudot mo`e da im izre~e samo vospitni merki, a na
postarite maloletnici - vospitni merki, a za krivi~ni dela za koi vo
KZ e propi{ana kazna zatvor nad 5 godini i kaznata maloletni~ki zatvor.
3. ETIOLOGIJA NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA
1. Koga e vo pra{awe etiologijata na maloletni~kata delinkvencija
ona {to zaslu`uva prioriteno da se podvle~e e soznanieto
deka pokraj op{tite pri~ini koi se zaedni~ki za site vidovi na kriminalno
povedenie, postojat i posebni pri~ini uslovi i povodi koi
osobeno se specifi~ni za ovoj vid na negativno odnesuvawe. So drugi
zborovi, vrz pojavata na maloletni~kata delinkvencija op{tite pri-
~ini i uslovi deluvaat vo ednakva mera kako i kaj drugite vidovi na
kriminalitet, me|utoa pokraj niv postojat i posebni okolnost koi go
ostvaruvaat svoeto re{ava~ko vlijanie tokmu vrz obemot, strukturata
i dimnamikata na delinkvencijata. Me|u niv nu`no e posebno da se
istakne vlijanieto na semejstvoto, u~ili{eto i koristeweto na slobodnoto
vreme.
1 0 Na semejstvoto voobi~aeno mu se prefrlaat site poznati
nedostatoci koga vo nego ja nema potrebnata atmosfera za pravilen
razvoj na li~nosta na maloletnikot. 1226 So ogled na negovoto nesomne-
1224
"Ima li me|utoa, opravduvawe toa {to krivi~noto maloletstvo na
primer, vo Iran nastapuva so navr{eni 11 godini, vo Irak so 7, a vo Jordan so
9 godini. Ili, dali vo pogled na gornata starosna granica na krivi~noto maloletstvo
da bide prifatena ednakva vozrast vo Francija, Tajland i Meksiko."
Lazarevi}, Lj. op. cit. str.26.
1225
Za kriminalitetot na decata vidi: Bajer, M. i dr. Izvr{ioci krivi~nih
dela mla|i od 14 godina, Pravni fakultet Sveu~ili{ta u Zagrebu, Zagreb, 1975. i Pihlar,
S. Oblici prestupni{tva dece i uspe{nost mera prema deci prestuopnicima,
JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 435-452.
1226
"Za maloletni~kata delinkvencija e posebno va`en faktorot na
semejnata sredina. Angliskiot kriminolog i psiholog Sttot vo delot delinkvencija
i ~ove~kiot karakter gi istaknuva slednive okolnosti koi vlijaat na
maloletni~kata delinkvencija vo vrska so semejnite sostojbi: bolest na rodi-
658

no zna~ewe i za uslovuvaweto na devijantnoto i kriminalnoto povedenie
kaj ostanatite ~lenovi na semejstvoto na ovoj problem poopstojno
}e se zadr`ime podocna.
2 0 Na u~ili{teto denes so pravo mu se prefrla deka svoite usilbi
i programi sî pove}e gi naso~uva kon pru`awe na obrazovni sodr`ini,
a se pomalku vo nasoka na vospituvawe na mladinata i vgraduvawe
moralni normi, stavovi i pozitivni karakterni crti vo li~nosta
na maloletnikot i nivno podgotvuvawe da vodat op{testveno korisen
`ivot, kako i kon izgradba na sposobnosti so koi }e mo`at uspe-
{no da im se sprotivstavat na negativnite sili i vlijanija so koi sekojdnevno
}e se sre}avaat vo `ivotot. Metodite na rabota, brojot, sostavot
i stru~nosta na nivniot kadar, a osobeno opremenosta so laboratorii,
fiskulturni sali i tereni i nastavni pomagala se vo golem
ras~ekor so vistinskite potrebi na obrazovniot i vospitniot proces.
Kon seto toa se nadovrzuvaat i maliot broj na u~ili{ta {to vodi kon
prenatrupani oddelenija od po 35-40 u~enici vo edno oddelenie. Seto
toa uka`uva deka osnovnite i srednite u~ili{ta kako i celokupniot
sistem na obrazovanie ne e ve}e vo soglasnost so potrebite i barawata
na op{testvoto. Tie ednostavno ne mo`at da gi zadovolat raste~kite
potrebi na op{to vospituvawe, a najmalku da pretstavuvaat vistinska
alternativa na izgubenata vospitna uloga na semejstvoto i da pridonesuvaat
kon sozdavaweto na moralno stabilni i op{testveno prilagodeni
li~nosti. 1227
3 0 I najposle, osnovnite zabele{ki {to se odnesuvaat na koristeweto
na slobodnoto vreme od strana na mladite se odnesuva na nedovolnata
gri`a na op{testvoto da sozdade soodveten broj na op{testveni
organizacii i ustanovi koi }e nastojuvaat da go opfatat sekoj mlad
~ovek i da mu pru`at mo`nost da go minuva svoeto slobodno vreme vo
korisni aktivnosti. Ako takvite organizacii i ustanovi ne postojat
ili gi nema vo dovolna mera, mladite nu`no i se prepu{taat na stihijata
na ulicata i na isku{enijata na koi te{ko mo`at da im odoleat.
Na toj na~i se sozdavaat uslovi za pojava na maloletni~ki grupi i batelite,
raspravii na roditelite, ~uvstvitelno otu|uvawe na decata od roditelite,
polo`bata na nesakani i diskriminirani deca, nezadovolitelnata semejna
sredina, t.e. nesposobnost na roditelite za vr{ewe na roditelskite funkcii,
semejstvo so pregolem broj na deca, edinec vo semejstvoto, necelosno
semejstvo (poradi prekin na brakot), tn, negativni semejstva (alkoholizam,
prostitucija, kriminal), semejstvo so celosno nepodoben stan i bez najnu`en
prostor za igra i zabava na decata." [eparovi}, Z. op. cit. str. 222.. Vidi i: Marinkovi}-Pejovi},
D. Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva kod maloletnika,
Narodna milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11; Konstatinovi}-Vili}, S. Porodivca i delinkvencija
maloletnica, JRKKP, Beograd, 1981/2, str. 229-310;
1227
Vidi: Debuyst, Chr. i L. de Bery, [kola i maloletni~ka delinkvencija na
temelju nekoliko belgiskih istra`ivanja, Izbor, Zagreb, 1963/2.
659

ndi 1228 vo koi se smisluvaat planovi glavno za destruktivni aktivnosti.
1229 Racionalnoto koristewe na slobodnoto vreme denes pretstavuva
bitno etiolo{ko pra{awe, osobeno za maloletnicite, so ogled deka
ima pove}ekratno empirisko doka`ano zna~ewe vo nivniot razvoj.
Slobodnoto vreme ima rekreativna, zabavna, razvojna (razvivawe na
~ovekovata li~nost), op{testvena i, se razbira, edukativna uloga. 1230
Dobroto organiziranoto i racionalno iskoristenoto slobodno vreme
ima nesomnena preventivna funkcija vo suzbivaweto na negativnite
porivi kaj mladite, taka {to ne postoi op{testvo koe na ovoj problem
ne mu posvetuva soodvetno vnimanie. Nakratko, toa pretstavuva vremenska
ramka koja treba vistinski da se iskoristi i da se ispolni so bogati
sodr`ini koi pretstavuvaat pozitivni vospitni aktivnosti i
vlijanija {to }e gi soprat devijantnite i delinkventnite povedenija
na mladite. Ottamu, so pravo se veli deka samo op{testvata {to ovoj
problem go re{avaat na relativno zadovolitelen na~in mo`at uspe-
{no da se spravat so prenaso~uvaweto na agresivnosta na mladite vo
op{testveno polezna nasoka. 1231 Pritoa, se rabira deka stanuva zbor za
1228
Maloletni~kite bandi se javuvaat vo mnogu zemji: vo Anglija "teddy
boys," vo [vedska "skunna foke," vo Polska i Ruskata Federacija "huligani,"
vo Francija "blousons noir," vo Italija"vitelloni", vo Germanija "Halsbstraken,"
vo Avstralija, "boodgies" i "vidgies," a vo Japonija "tayo zoku." Milutinovi},
M. op. cit. str. 248. Od {eesetitte godini, najprvin vo Velika Britanija i
Germanija, a potoa i vo drugi evropski zemji, spored svojata ekstremnost i
agresivnost, posebno mesto zazemaat maloletni~kite bandi nare~eni "Skin
Heads" (izbri~eni glavi) vo koi ~lenuvaat fa{isti~ki i rasisti~ki orientirani
maloletnici. Vidi: Konstantinovi} - Vili}, op. cit. str. 184.
1229
Za ovoj etiolo{ki problem vidi pove}e kaj: Ja{ovi}, @. Pojam i zna-
~aj slobodnog vremena s posebnim osvtrtom na osobenosti slobodnog vremena mladih,
Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istra`ivanja, Beograd, 1973/2, str.
393-410.
1230
"Slobodnoto vreme ja razbiva monotonijata, vnesuva vedrina i ja
ovozmo`uva li~nata afirmacija i potvrduvawe na op{testveno prifatliv
na~in. Toa ovozmo`uva zadovoluvawe na izvesni emocionalni i drugi potrebi,
osobeno vo ramkite na grupnata dinamika i aktivnosti". Ja{ovi}, @. Uloga
slobodnog vremena u resocijalizaciji maloletnih prtestupnika, Penologija, Beograd,
1974/1, str. 42.
1231
"Imaj}i go predvid pozitivnoto i negatiovno deluvawe na sodr`inite
na slobodnoto vreme, sekoe organizirano op{testvo vlo`uva usilbi vo
nasoka na razvivawe i naso~uvawe na pozitivnite interesi, sklonosti i sposobnosti
na mladite i istovremeno sozdava i objektivni, prostorni i drugi
uslovi za nivno projavuvawe i zadovoluvawe vo slobodnoto vreme. Tamu kade
{to toa vo dovolna mera ne e slu~aj, slobodnoto vreme na mladite mo`e da
bide prazno vreme, vreme na dosada i mrzlivost, toa stanuva pogoden prostor
660

programirano i organizirano slobodno vreme vo koe mo`at da dojdat
do izraz pozitivnite dispozicii i interesi na sekoj maloletnik. 1232
2. [to se odnesuva do li~nite karakteristiki na maloletnite
delinkventi, od dosega{nite istra`uvawa mo`e da se izvle~e zaklu~ok
so koj retko koj ne se soglasuva, a toa deka biolo{kite i psiholo{kite
promeni koi se javuvaat vo fazata na nivniot razvoj i specifi~niot
status i uloga koja e povrzana so nivnata vozrast poznata
kako pubertet i adolescencija vo golema mera go opredeluvaat nivnoto
povedenie. Poradi seto toa, sumarno zemeno, ovie lica poka`uvaat: 1 0
pogolema labilnost, 2 0 zazemaat negativisti~ki stavovi sprema sî i
kon sekogo (se sprotivstavuvaat i bunat protiv sekakov avtoritet), 3 0
nivnoto povedenie e nekontrolirano i, vo prv red, diktirano od golemata
potreba i `elba za afirmacija na sopstvenata li~nost (subjektivizam
i egocentri~nost), 4 0 golema `elba da se svrti vnimanieto kon
sebe (posebno oblekuvawe, istaknuvawe na fizi~kata sila, posebno povedenie)
5 0 dominirawe na emocionalnoto nad racionalnoto povedenie,
6 0 izrazena sugestibilnost i sklonost kon imitacija, 7 0 slab
otpor kon nadvore{nite vlijanija vo odnos na negativnoto i zabranetoto,
8 0 nezrelo rasuduvawe koe ~esto e odraz na nesredena emocionalna
du{evna sostojba.
Zna~ajna karakteristika za golem broj na maloletni delinkventi
e i minlivosta, epizodnosta i kratkotrajnosta vo vr{eweto na deliktite
vo maloletstvoto. 1233
3. Seto ona {to dosega go navedovme nesomneno ja istaknuva neophodnosta
od prodlabo~eno istra`uvawe na ovie pojavi za dobivawe
takvi soznanija {to instrumentalno mo`at da se koristat kako siguren
patokaz vo spre~uvaweto i suzbivaweto na maloletni~kata delinkvencija.
Koga se raboti za na{ata op{testvena stvarnost ne mo`e da
se ka`e deka vakvi usilbi ne postojat. Naprotiv, vrz ovoj plan postojat
brojni i uspe{ni obidi koi se preto~eni vo poedine~ni i grupni
nau~ni studii i monografii, parlamentarni raspravi i odluki, osvrti
i analizi na pravosudni organi, centrite za socijalni raboti, ustanovite
za izvr{uvawe na vospitnite merki i kaznata maloletni~ki zatvor
i drugi op{testveni subjekti koi se anga`iraat kako vo sogleduvaweto
na ovaa pojava taka i vo predlagaweto na mo`ni re{enija i
ostvaruvaweto na konkretni akcii za nejzinoto spre~uvawe. Me|utoa,
barem dosega, mo`e da se zabele`i i toa deka site ovie usilbi naj~esto
se dvi`ea na poleto na otkrivaweto na fenomenolo{kite i etiolo-
{kite problemi na nivoto na op{tata maloletni~ka delinkvencija i
za deluvawe na razni negativni faktori, za prezemawe na "podvizi" i prifa-
}awe na asocijalni obrasci na povedenie." Ibid, str. 36.
1232
Za prevencijata na ovoj kriminalitet vidi po{iroko, Sulejmanov,
Z. Kriminalna politika, str. 436 i natamu.
1233
Kajzer, G. op. cit. str. 274.
661

vo taa smisla glavno kon predlagawe na op{ti kriminalnopoliti~ki
nasoki vo nejzinoto preventivno i represivno suzbivawe. Na toj na-
~in, za razlika od istra`uvaweto na kriminalitetot na polnoletnite
lica kade {to e otideno mnogu podaleku, na ova podra~je retko se slu-
~uva empiriskite usilbi da se spu{tat na nivoto na posebnoto, odnosno
vrz istra`uvaweto na konkretnite oblici na maloletni~kata delinkvencija.
Re{avaweto na ovoj zna~aen i slo`en problem bara seopfaten,
edinstven, usoglasen op{testven anga`man na site instirucii, zaednici
i strukturi koi na bilo koj na~in, vo bilo koj period i so koi i da e
sredstva se zanimavaat so socijalna rabota (semejstvoto, predu~ili{-
nite ustanovi, u~ili{tata, centrite za socijalna rabota, medicinskite
ustanovi, organite na progonot, sudovite, penitencijarnite ustanovi,
mladinskite organizacii) za da se ostvari celosno, sistemsko i kontinuirano
vlijanie kon socijalizacija na li~nosta.
662

IV DEL
KRIMINALNA ETIOLOGIJA
663

664

G l a v a I
EGZOGENI FAKTORI
I. KRIMINOGENI FAKTORI
1. Vo zavisnost od svojata pojdovna koncepcija golem broj od sovremenite
kriminolo{ki teorii za osnoven predmet na svojot interes
go zele kriminalitetot kako poedine~na pojava (teorija na faktori)
ili kako isklu~itelno masovna pojava (funkcionalizmot). Metodolo-
{ki gledano toa ne e vo soobraznost so odnosot na bitnoto i nebitnoto,
posrednoto i neposrednoto, op{toto, posebnoto i poedine~noto i
se kosi so materijalisti~kiot pristap vo negovoto etiolo{ko objasnuvawe.
Zatoa, na ova mesto e zna~ajno da se objasni edno klu~no etiolo-
{ko pra{awe koe cvrsto proizleguva od dinami~kiot teoretski i metodolo{ki
pristap. Toa pra{awe se odnesuva na utvrduvaweto na poimot
i podelbata na kriminogenite faktori. Preku nivnata podlaboka
analiza vo svetlinata na dinami~niot koncept na kriminalitetot
mo`e istovremeno da se sogleda zna~eweto i na drugite materijalisti-
~ki principi.
[to se odnesuva do ovoj problem vo kriminolo{kata literatura
koja{to dominira{e na podra~jeto na biv{ite jugoslovenski prostori,
{to zna~i i kaj nas, postoe{e edinstveno i jasno iskristalizirano
stojali{te {to go utvrduva poimot na kriminogenite faktori.
Spored toa stojali{te, kriminogenite faktori pretstavuvaat site
onie okolnosti i vlijanija {to preku svoeto zaemno i povrzano etiolo{ko
deluvawe go predizvikuvaat kriminalnoto povedenie. Te{kotii
nastanuvaa toga{ koga treba{e da se napravi podelba na ovoj {irok
kompleks od kriminogeni vlijanija. Vo taa smisla se pravea i natamu
se pravat brojni podelbi koi vo osnova trgnuvaat od sosema
ispravni pojdovni kriteriumi. Me|utoa, vo nastojuvaweto da se osvetlat
opredeleni vrski i odnosi, vo tie podelbi ~esto se zaborava{e na
celinata na kauzalnata i deterministi~kata uslovenost. Vo nastojuvawe
da ne se ispu{ti ovoj va`en aspekt na prifatenata koncepcija za
{iro~inata na deterministi~kata uslovenost na kriminalnite povedenija,
vo {to, se razbira, dominantno mesto í pripa|a na kauzalnata
uslovenost, nam ni se ~ini deka e najadekvatna onaa podelba {to site
kriminogeni faktori gi deli na egzogeni (objektivni) i endogeni (subjektivni).
So ogled na nejzinoto zna~ewe za sestrano izu~uvawe na
kriminalitetot i nie na ova mesto ja prifa}ame kako glavna pojdovna
osnova. Ova, me|utoa, ne zna~i deka na koj i da e na~in ja osporuvame
665

teoretskata i prakti~nata vrednost na drugite podelbi na kriminogenite
faktori, podelbi {to sodr`at zna~ajni elementi za razbirawe
na oddelni aspekti na kriminalitetot voop{to i negovite oblici posebno.
Vo ovaa glavna podelba na opredelen na~in samo se sumpsumiraat
drugite vidovi na podelbi. Vo nejzini ramki drugite podelbi, vsu-
{nost, samo pokonkretno uka`uvaat na oddelni "mehanizmi" na kauzalno
deluvawe i na toj na~in pocelosno go osvetluvaat dinami~kiot
pristap kon kriminalitetot.
2. Podelbata na objektivni i subjektivni kriminogeni faktori,
vsu{nost, uka`uva na kriminogenite okolnosti kako:
- na pri~ini, uslovi i povodi na kriminalnoto odnesuvawe,
- na nivnata sukcesivna (vremenska) i genetska povrzanost i
- na nivnata kvantitativna i kvalitativna opredelenost.
1 0 Za nejzino polesno i uspe{no razbirawe bitno e najprvin da
se opredeli ulogata na kriminogenite faktori vo odnos na merata vo
koja tie pridonesuvaat za pojavata na kriminalitetot t.e. stepenot na
intenzitetot na nivnoto vlijanie. Posmatrano od tie pozicii pod poimot
pri~ini na kriminalnoto odnesuvawe se podrazbiraat onie re-
{ava~ki kriminogeni faktori bez ~ie dejstvo ne mo`e da nastane posledicata
(krivi~noto delo). Tie se zbir na dovolni uslovi vo koi nu-
`no se javuva kriminalitetot i kako takvi uka`uvaat na negovata kauzalna
povrzanost so opredeleni nadvore{ni vlijanija.
2 0 No, iako tie kauzalni odnosi i vrski se tretiraat kako osnovni
i najbitni za pojavata na kriminalitetot, vrz tie povedenija svoe
vlijanie ostvaruvaat i drugi faktori koi nemaat neposreden pri~insko
posledi~en karakter. Toa se vlijanijata {to na opredelen na~in
mu prethodat na uslovuvaweto na kriminalnoto odnesuvawe i se narekuvaat
uslovi na kriminalitetot. Tie uslovi sami po sebe ne se dovolni
da go predizvikaat kriminalitetot, tuku samo go ovozmo`uvaat: go
olesnuvaat i zabrzuvaat deluvaweto na pri~inskite faktori. Me|utoa,
i pokraj toa {to tie ne mo`at da bidat dovolni za predizvikuvawe na
nova op{testvena pojava, na uslovite ne mo`e da im se odre~e nivnata
dominira~ka i aktivna uloga. So ogled na nivniot karakter na dopolnitelna,
pridonesuva~ka sila tie uka`uvaat deka bez nivnoto vlijanie
pri~inskite faktori ne mo`at sami da ja predizvikaat posledicata.
Ottamu }e re~eme, deka edna pojava (A) e uslov na nekoja druga
pojava (B) ako taa zavisi od nejzinoto postoewe bilo vo celost ili vo
koj i da e svoj del, odnosno so koja i da e svoja kvalitativna karakteristika.
Ili poprecizno: A e uslov na B, ako vo otsustvo na A, pojavata B
ne bi se slu~ila na ist na~in ili voop{to ne bi se slu~ila .
3 0 Povodi na kriminalnoto povedenie se onie nadvore{ni vlijanija
{to gi pottiknuvaat ve}e sozdadenite vnatre{ni (psihi~ki)
666

uslovi da dobijat nadvore{na manifestacija. 1234 Toa se, vsu{nost specifi~ni
uslovi ~ie vlijanie se javuva posledno vo ovozmo`uvaweto na
dejstvoto na pri~inite. Povodot samo olesnuva nekoj od skrieno postojnite
pri~inski faktori da stapi vo otvoren oblik na deluvawe. 1235
Tie go olesnuvat i zabrzuvaat razvojot i razre{uvaweto na motivite
na subjektite na kriminalnoto odnesuvawe.
So ogled na izlo`enoto, kako pri~ini ili kako re{ava~ki kriminogeni
faktori bez ~ie dejstvie ne mo`e da nastane kriminalniot
akt, treba da se tretiraat site onie nadvore{ni vlijanija {to pretstavuvaat
takva op{testvena pojava od ~ii protivre~nosti storitelot
gi crpi svoite vnatre{ni sprotivnosti. Kauzalnite vlijanija proizleguvaat
od negativnoto dejstvo na op{testvenite pojavi kako {to se:
siroma{tvoto - bogatstvoto,
nevrabotenosta,
industrijalizacijata i urbanizacijata: migracii,
specifi~nite krizni, nevoobi~aeni i vonredni okolnosti
(tranziacija),
obrazovanieto,
religijatata,
rastroenoto semejstvo,
vospituvaweto,
vlijanieto na sociopatolo{kite pojavi: alkoholizam,
narkomanija, hazard, prostitucija i sl.
Kako uslovi ili kako dopolnitelni kriminogeni faktori na
kriminalitetot treba da se tretiraat:
raznovidnite okolnosti kako {to se raspolagaweto so
nekakvi sredstva, polo`ba, mo}, zanimawe i znaewe za izvr{uvawe
na odnosno krivi~no delo, kako i situacioni pogodnosti -
no}, magla i drugi raznovidni vremenski priliki i sl.
nedovolnata razvienost na stopanskiot i pravniot sistem,
neadekvanoto odbirawe i rasporeduvawe na kadrite vo
dr`avnata administracija,
nepridr`uvaweto vrz principite na zakonitost vo rabotata
na odelni organi i institucii,
slabata organizacija i efikasnost na op{testvenata kontrola,
nefunkcionirawe na za{titnite (preventivnite) mehanizmi,
vlijanieto na sredstvata na masovna komunikacija,
slabata organizacija i nekreativnoto koristeweto na
1234
Ja{ovi}, @. Kompleksan i dinami~ki marksisti~ki pristup etiologii prestupni}kog
pona{anja mladih, JRKKP, Beiograd, 1977/3.
1235
Mili}, V. Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978, str. 643.
667

slobodnoto vreme osobeno na mladite lica,
nedovolnata budnost i opreativnost na organite na krivi~niot
progon,
neadekvatnosta i neefikasnosta na penitencijarniot
tretman i sl.
I na krajot kako povodi ili kako kriminogeni faktori vrzani
za neposrednata odluka za izvr{uvawe na krivi~noto delo naj~esto se
pojavuvaat i obi~no se smetaat: pridonesot na `rtvata i na treti lica
koi se izrazuvaat kako predizvikuvawe ili odr`uvawe na razni konflikti
i razli~ni situacii:
od strana na `rtvata: zakani, uceni, navredi, fizi~ki
napadi i drugi provokacii, i drugi odnesuvawa na `rtvata na
krivi~noto delo
od strana na treti lica: a) nagovarawe, sovetuvawe, naso-
~uvawe, poddr`uvawe vo namerata, sozdavawe natprevaruva~ki
duh, molba, iznesuvawe razni dezinformacii i lagi, predizvikuvawe
qubomora i drugi somnenija, predizvikuvawe razni
raspravii, tu|a emotivnost - so`aluvawe, izrazena zloba, netrpelivost
i neprifa}awe, sozdavawe depresivni sostojbi i lo{o
raspolo`enie kaj `rtvata, b) poddr`uvawe opredeleni negativni
osobini (impulzivnost, agresivnost i sl.) kaj storitelot.
1236
3. Na ova mesto treba da se naglasi deka razlikuvaweto na kategoriite
pri~ini, uslovi i povodi kako kriminogeni faktori ima svoe
analiti~ko zna~ewe poradi nivniot relativen karakter. So ogled na
toa {to kriminalitetot e slo`ena op{testvena pojava ne mo`e strogo
da se razgrani~i intenzitetot na nivniot realen pridones za negativnoto
op{testveno povedenie. Imeno, vlijanieto {to vo edna prilika
imalo dejstvo na uslov ili povod vo opredelena situacija mo`e da pretstavuva
pri~ina na kriminalitetot. Taka, na primer, nagovaraweto
da se izvr{i ubistvo kaj krvnata odmazada, mo`e da ima sila na pri~ina.
Toa zna~i deka eden, ili edna ista grupa na okolnosti vo razli~ni
uslovi mo`e da se javi vo sosema razli~na uloga. Na toj na~in vo nekoi
slu~ai edna deterministi~ka uslovenost na pojavite mo`e da stane
1236
Dejstvoto na povodite vo donesuvaweto na odlukata za izvr{uvawe
na krivi~noto delo zavisi od svojstvata na li~nosta i nadvore{nite okolnosti
koi naveduvaat kon taa odluka. Poznato e deka licata kaj koi pove}e se
izrazeni kriminalni sklonosti i naviki polesno se re{avaat za izvr{uvawe
na krivi~ni dela. Kon takva odluka niv mo`at da gi navedat i nezna~itelni
povodi, dodeka vo slu~aj na drugi lica se bara predizvikuvawe so pogolem
intenzitet na dejstvo. Vo oddelni situacii, isto taka, mo`e da se slu~i da deluvaat
pove}e povodi. Takvite situacii mo`at da navedat kon kriminalno povedenie
i lica kaj koi vo pogolema mera ne se izrazeni antiop{etestveni naviki
i sklonosti. Milutinovi}, M. op. cit. str. 315.
668

kauzalna i obratno, vo drug splet na okolnosti kriminogenite faktori
mo`e da imaat uloga samo na deterministi~ko vlijanie {to ne e
pri~inski - posledi~no usloveno taka {to pretstavuvaat samo uslovi
i povodi za pojavata. Ottuka, sekoe apriorno opredeluvawe na op{tata
uloga na pri~inite, uslovite i povodite na kriminalitetot e proma-
{ena i zaludna rabota. Ova, me|utoa, ne zna~i deka nivnata uloga ne
mo`e da se opredeli, tuku samo toa deka takvoto opredeluvawe e mo-
`no edinstveno preku konkretni empiriski istra`uvawa, i toa samo
na oddelni oblici na kriminalitetot.
4. Dosega utvrdivme deka vrz javuvaweto na kriminalitetot dejstvuvaat
mnogubrojni op{testveni faktori koi mo`at da ostvarat
opredeleno pri~insko ili deterministi~ko dejstvo. 1237 Me|utoa, za da
gi opfatime site kriminogeni faktori ni nedostasuva u{te edno bitno
vlijanie. Bez toa vlijanie ne mo`e da se kompletira podelbata na
objektivni i subjektivni kriminogeni faktori, a toa proizleguva, od
edna strana, od osobinite na li~nosta na storitelot na kriminalnoto
povedenie i toa vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo.
Prvite kriminogeni vlijanija, zaedno so dosega navedenite kriminogeni
faktori spa|aat vo sferata na kauzalnoto i deterministi~koto
objasnuvawe na pojavata na kriminalitetot, a vtorite vo sferata na
negovoto deterministi~ko objasnuvawe. Preku analizata na nivnoto
deluvawe mo`eme da konstruirame {ema na objektivni i subjektivni
faktori koja istovremeno ni ja poka`uva i op{tata kauzalna i
deterministi~ka sfera na uslovenosta na kriminalnite povedenija.
[emata, koja ja pomestivme na slednata stranica, jasno uka`uva
deka vrz pojavata na kriminalitetot svoe vlijanie ostvaruvaat mnogubrojni
kriminogeni faktori {to proizleguvaat kako od op{testvoto
taka i od osobinite na li~nosta na storitelot vo momentot na izvr-
{uvaweto na krivi~noto delo. Me|utoa, za nau~noto poznavawe ne e
dovolna samo konstatacijata za postoeweto na kriminogenite faktori.
Bez edna celosna analiza na nivniot kvalitet i kvantitet, nivnata
zaemna povrzanost i sukcesivno i genetsko dejstvo, nivnoto golo nabrojuvawe
bi izgubilo sekakva smisla i zna~ewe. No, pred da se vpu-
{time vo podrobna analiza na celinata na ovaa podelba, najprvin ni
se ~ini neophodno da gi objasnime nejzinite novovneseni komponenti.
1237
Kategorijata na determinizmot e poop{ta i po{iroka od poimot
na pri~inosta. Osnovnite deterministi~ki aksiomi se 1 0 deka ni eden predmet
ne nastanuva od ni{to, nitu se pretvora vo ni{to, {to zna~i deka ovoj
aksiom e osobena formulacija na zakonot na so~uvuvawe na materijata i energijata
i, 2 0 aksiomot deka ni{to ne se slu~uva bez opredeleni uslovi i pri-
~ini, proizvolno i nezakonito. Vidi: Mili}, V. op. cit. str. 642.
669

objektivni
koreni
op{testveni
KAUZALNA
egzogeni (nadvore{ni) pri~ini I DETERMINISTI^KA
kriminogeni
faktori
uslovi
SFERA
povodi
osobini na
subjektivni
li~nosta vo individualni (li~ni)
PRETE@NO momentot na endogeni (vnatre{ni)
DETERMINISTI^KA izvr{uvaweto kriminogeni
SFERA na krivi~noto faktori
delo
So ogled na toa deka, za korenite ili op{tite pri~ini na
kriminalitetot, barem vo literaturata od porane{na Jugoslavija, 1238
postoeja brojni i edinstveni tolkuvawa, na ova mesto nema posebno da
se zadr`uvame vrz nivnoto objasnuvaweto. Smetame deka }e bide dovolno
ako ka`eme deka korenite na kriminalitetot se onie faktori
{to vo krajna linija go uslovuvaat sekoe, pa i kriminalnoto odnesuvawe
na ~ovekot. Toa se vlijanijata {to proizleguvaat od sprotivnostite
na osnovnite op{testveno ekonomski odnosi. Tie gi ra|aat i modeliraat
pri~inite na kriminalitetot i na opredelen na~in gi reperkutiraat
ulovite, povodite i osobinite na li~nosta na nositelite na
negativnite op{testveni povedenija.
[to se odnesuva do vtorata novovnesena komponenta - osobinite
na li~nosta na nositelot na kriminalnoto povedenie - tuka se raboti
za niza svojstva {to ja so~inuvaat individualnosta na sekoj poedi-
1238
V. Ja{ovi}, op. cit. str. 12-17, Pe{i}, V. Kriminoplogija, Univerzitet Veljko
Vlahovi}, Titograd, 1981, str. 219-254 i Pe{i}, V. Osnovni etiolo{ki problemi u
kriminologiji, Narodna milicija, Beograd, 1963/9.
670

nec. 1239 Tie osobini i svojstva vo zavisnost od svojata vnatre{na kombinacija
vo strukturata na edna li~nost, nivnata nedovolna socijalna
oformenost i afirmiranost i podlo`nost na negativni vlijanija
na objektivnite kriminogeni faktori, mo`at da pretstavuvaat takvi
kriminogeni okolnosti {to na odreden na~in mo`at da go determiniraat
kriminalitetot kako poedine~na pojava. Ovde, vsu{nost,
stanuva zbor za site onie individualni (vrodeni i steknati) osobini
koi, od edna strana rezultiraat od biopsihosocijalnite vlijanija, dodeka
od druga strana ve}e formirani se zdobivaat so samostojna sila
{to e vo sostojba da ostvari natamo{no dejstvo vo sozdavaweto na
op{testvenite pojavi. Vo genezata na kriminalnoto odnesuvawe ovie
osobini na li~nosta mo`e da imaat dvojna uloga koja, spored moe mislewe,
vo kriminolo{kata literatura ne e dovolno voo~ena i istaknata.
Imeno, dokolku se raboti za zdrava, normalna li~nost, nadarena
so svest i volja, osobinite na opredelen poedinec mo`at da imaat determinira~ko
vlijanie vrz pojavata na kriminalitetot ili vrz bilo
koe ~ovekovo povedenie. 1240 Pri~inite na kriminalitetot ne se nasledenite
ili steknatite osobini na li~nosta, tuku stekot od negativnite
op{testveni vlijanija. Osobinite na edna normalna li~nost se pojavuvaat
kako takvi dvi`e~ki sili {to mo`at da go naso~at povedenieto
na ~ovekot. Toa povedenie sekoga{ e celesoobrazno, no ne mora
da bide vo soglasnost so op{testvenite barawa i o~ekuvawa. Koe povedenie
}e go odbere ~ovekot vo ostvaruvaweto na svoite celi ne zavisi
samo od konstelacijata na osobinite na li~nosta, tuku i od pri~inite
i uslovite {to niv gi sozdale kako takvi. [to }e stori poedinecot,
zna~i ne zavisi od silata na negovite osobini, koi vo osnova se zdravi
i sposobni da go oblikuvaat negovoto svesno i volevo povedenie, tuku
pred sî, od silata na nadvore{nite op{testveni vlijanija {to se pojavile
kako pri~ini za nivnoto formirawe. Dopolnitelnoto dejstvo na
op{testvenite vlijanija i vnatre{nite biopsiholo{ki rastrojstva
{to proizleguvaat od organskite potrebi na ~ovekot gi sozdavaat motivaciskite
procesi koi zavr{uvaat so takvo povedenie {to za poedinecot
e naso~eno kon postignuvawe po`elna cel. Protivop{testvenoto
postignuvawe na taa cel, osobinite na li~nosta mo`at samo da go
1239
Osobinite na li~nosta gi poka`uvaat specifi~nostite, posebnite
osobenosti na nejziniot karakter, temperament, inteligencija i sposobnostite
na fizi~kata konstitucija.
1240
Treba da se ima predvid, deka i osobinite na normalnite li~nosti
mo`at da se javat kako kauzalen kriminogen faktor me|utoa, toa e slu~aj samo
toga{ koga tie }e stanat mnogu silni. No, toa mnogu retko se slu~uva, za{to
kaj niv vnatre{nite vlijanija naj~esto se opredeleni od op{tetstvenite faktori
koi ostvaruvaat dominantno pri~insko dejstvo. Povodite i uslovite
{to mo`at da se pretvorat vo pri~ini se raznite neurozi, psihopatii i sli-
~ni du{evni rastrojstva {to imaat karakter na psihoza.
671

zabrzaat i na toj na~in se javuvaat samo vo uloga na vnatre{ni uslovi i
povodi, a ne kako pri~ini na kriminalnoto odnesuvawe.
Me|utoa, vo odredeni slu~ai osobinite na li~nosta mo`at da se
javat i vo druga - kauzalna uloga. Imeno, negativnite op{testveni i
organski vlijanija ne taka retko oblikuvaat li~nosti {to se patolo-
{ki vo odnos na svoite osobini. Vo slu~aj na pote{ki anomalii na
individualnite osobini stanuva zbor za tn. psihoti~ni li~nosti ili
li~nosti {to stradat od te{ki du{evni zaboluvawa. Kaj niv psiholo-
{kite svojstva na li~nosta se do toj stepen degradirani {to ne se vo
sostojba da ja ostvaruvaat svojata celesoobrazna funkcija. Tuka, vsu-
{nost, se raboti za takva struktura na li~nosta {to se karakterizira
so patolo{ka svest i volja. Ako slobodata na voljata zna~i sposobnost
za donesuvawe na celesoobrazna odluka vrz osnova na poznavawe na
prirodata i op{testvenata stvarnost, zad povedenieto na sekoe lice
mora da stojat zdravi du{evni sposobnosti so ~ie posredstvo e mo`no
ostvaruvawe na soznajnite procesi. Toa zna~i deka soznajnite procesi
ja determiniraat voljata na li~nosta i dokolku kaj niv ima te{ko naru{uvawe,
kako {to e toa slu~aj kaj psihozite, toa rastrojstvo mora
nu`no da se odrazi vrz negovata volja. Toga{ li~nosta ne e sposobna da
se odnesuva vo soobraznost so op{testvenite barawa i o~ekuvawa od
ednostavna pri~ina {to ne gi poznava tie barawa, ili poinaku re~eno,
ne poseduva mo} za normalno rasuduvawe i odlu~uvawe. Motivaciite
na li~nosta se pokrenuvani od nepravilno sogledani op{testveni i
li~ni potrebi, celi i akcii. Zatoa, ovde slobodno mo`eme da ka`eme
deka te{kite du{evni zaboluvawa (psihozite) se javuvaat kako pri~ini
na nivnoto sevkupno (pa i kriminalno) odnesuvawe. 1241 Nivnite naludni~avi
idei, prisilni streme`i, halucinacii i drugi sli~ni du{evni
procesi se osnovniot faktor koj kauzalno go odreduva kriminalniot
akt. Na toj na~in psihoti~nite osobini i nivnite procesi se
samo edna od neposrednite alki vo kauzalniot sinxir na kriminalitetot.
Tie ne se nitu uslovi ni povodi, t.e. ona {to go olesnuva i zabrzuva
negativnoto povedenie na li~nosta, tuku pri~inski faktori bez
~ie postoewe povedenieto vo konkretniot oblik ne mo`e da nastane.
1242 Ona {to kako uslov ili povod go zasiluva nivnoto dejstvo vo
1241
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 275. Taa smeta deka pote{kite mentalni
zaboluvawa kako {to se: mani~no depresivnite psihozi, paranojata, {izofrenijata
i involutivnata melanholija mo`at da se javat kako neposredni pri~ini
na kriminalitetot.
1242
"Marksisti~ki zasnovanata kriminologija ne osporuva deka vo
odelni slu~ai du{evnata bolest (na primer, {izofrenijata ili paranojata)
mo`e da bide pri~ina za nekoe krivi~no delo. So ogled na toa {to se raboti
za nenormalnosti taka }e bide samo vo isklu~itelni slu~ai na kriminalitetot
kako op{testvena pojava ili kako zbir od slu~ai. Du{evnata bolest ili
rastrojstvo ne se smetaat za pri~ini na kriminalitetot na nivo na op{toto.
672

ovoj slu~aj e dopolnitelnoto vlijanie na op{testvenite i organski
okolnosti.
Od ovoj primer mo`e jasno da se vidi razli~niot karakter i na
dejstvoto na osobinite na li~nosta koi od uslovi i povodi mo`at da se
preobrazat vo kauzalni faktori na kriminalitetot. Poradi taa nivna
osobenost vo {ematskiot prikaz na kriminogenite faktori, osobinite
na li~nosta na nositelot na kriminalnoto povedenie gi opredelivme
kako prete`no deterministi~ki faktori.
Od vaka kompletiranata {ema {to ja poka`uva podelbata i
osnovnite determinira~ki i kauzalni svojstva na kriminogenite faktori,
proizleguva deka vo procesot na nau~noto soznavawe mora da se
opfati dejstvoto na site faktori {to go uslovuvaat kriminalitetot.
Toa zna~i deka tie uslovi treba da se razlikuvaat so ogled na sukcesivnoto
i genetskoto (razvojnoto) vlijanie na kauzalnite faktori (korenite
i pri~inite) no, i so ogled na ulogata {to vo toj proces ja ostvaruvaat
uslovite i povodite od subjektiven i objektiven karakter i
osobinite na li~nosta vo op{tiot deterministi~ki splet. Kauzalni
vlijanija ostvaruvaat, pred sî, sprotivnostite {to proizleguvaat od
naru{enite op{testveni odnosi vo socijalnata struktura na edno konkretno
op{testvo, a deterministi~ki vlijanija vnatre{nite i nadvore{nite
situacioni uslovi i osobenostite na li~nosta na prestapnikot
vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. Za razlika od
vakviot, spored nas edinstveno ispraven pristap, koj e vo duhot na
dijalekti~kiot teoretski i metodolo{ki koncept, nekoi avtori kako
kriminogeni faktori so kauzalno dejstvo gi tretiraat i osobinite na
li~nosta odnosno nivnite motivacioni procesi. 1243 Na{e mislewe e
deka takvoto sfa}awe e neprecizno, bidejki samo pri~inite mo`at da
imaat kauzalno zna~ewe osven, se razbira, vo onoj sosema mal broj slu-
~ai vo koi poradi izmeneti okolnosti i intenzitetot na svojata ja~ina
so takvo zna~ewe mo`at da se javat i drugi uslovi i povodi od subjektivnata
ili objektivnata sfera na kriminalnite vlijanija. Pri~inskoto
dejstvo ne se nao|a vo sferata na osobenostite na ~ovekot, tuku vo
nadvore{nite vlijanija {to se prekr{uvaat niz li~nosta i vo kombinacija
so tie osobini ja sozdavaat negovata svest i volja za premin kon
kriminalniot akt. Preminot kon aktot e usloven od minuvaweto na
nadvore{nite pri~ini i vnatre{nite i nadvore{nite uslovi niz motivacionata
sfera na li~nosta. Ona {to kauzalno go uslovuva motivacioniot
proces se nao|a nadvor od li~nosta vo op{testvenite determinanti.
A ona {to go determinira, se nao|a vo li~nosta, vo nejzini-
No, od ramkite na op{tiot kriminalitet mo`e da se izdvoi posebna grupa
prestapi poradi psihopatolo{ki pri~ini. Toga{ e logi~no vo nekoi poedine~ni
slu~ai du{evnata nenormalnost da ima presuden pri~inski karakter.
A~imovi}, M. Pravci kriminalne psihiologije, str. 143.
1243
Pe{i}, V. Kriminologija, str. 168 i A~imovi}, op. cit, str. 15-16.
673

te osobini i karakteristiki, vo strukturata na li~nosta i nejzinata
podlo`nost na nadvore{ni vlijanija.
5. Otkako na ovoj na~in analiti~ki gi razdvoivme strukturnite
elementi na podelbata na subjektivni i objektivni faktori nu`no e
da napravime i opredelena sinteza na nejzinata celina. Dosega vidovme
deka poimot kriminogeni faktori se odnesuva na site elementi
{to vlijaat na pojavata na kriminalitetot. Isto taka, vidovme deka
poimot kriminogeni faktori ne smee da se izedna~uva so pri~ini, za-
{to koj od niv }e ima takva sila zavisi od konkretnata situacija (razli~nite
uslovi ~esto vlijanieto na edni go smenuvaat so vlijanieto
na drugi faktori). Seto toa zna~i deka vrz kriminalitetot deluvaat
golem broj najrazli~ni faktori koi variraat, odnosno koi se podlo-
`ni na razni promeni. Krivi~nite dela se javuvaat kako proizvod, rezultat
od povrzanoto dejstvo na objektivnite i subjektivnite vlijanija
{to me|u sebe se tesno i sestrano povrzani. Tie ne deluvaat kako izolirani
elementi tuku kako zaemno edinstvo, taka {to ednite ne mo`at
da go ostvarat svoeto dejstvo vo otsustvo na drugite. Me|utoa, konstelacijata
na nivnata zaemna uslovenost i isprepletenost ne smee da nî
dovede do sfa}aweto za nivnata mehani~ka povrzanost. Kriminogenite
faktori ne se mehani~ki zbir od okolnosti tuku dijalekti~ka sinteza
na vlijanija vo koja na nekoi od niv sepak im pripa|a dominantna sila
i zna~ewe. A od nivnoto sogleduvawe zavisi odbiraweto na vistinskiot
pat vo otkrivaweto na pojavata i prakti~nata akcija za nejzinoto
menuvawe. Taa akcija treba da bide naso~ena, pred sî, kon otstranuvawe
ili oslabuvawe na dejstvoto na dominantnite faktori koi{to vo
odnos na drugite se pojavuvaat kako primarni i re{ava~ki za nastanuvawe
na pojavata. Deluvaweto isklu~itelno ili prete`no vrz otstranuvawe
samo na sporednite faktori zna~i, vsu{nost, odlagawe a ne i
spre~uvawe na kriminalnoto povedenie.
6. Zada~ata na dinami~kiot pristap vo objasnuvaweto na kriminalitetot
kako op{testvena pojava ne se sostoi samo vo toa da se konstatira
deka kriminalitetot e proizvod od kompleksnoto vlijanie na
raznovidni objektivni faktori i li~ni svojstva. Dinami~koto etiolo{ko
objasnuvawe ne e samo deterministi~ka, tuku i kauzalna analiza
so koja se saka da se utvrdi i karakterot na me|usebnite vlijanija i
da se sogleda pravilnosta na kompleksot od razli~ni vlijanija. Nego
go interesira potekloto, karakterot i intenzitetot, odnosno podlabokite
vrski {to zakonito predizvikuvaat kriminalno povedenie. Zatoa,
zaradi podlaboko prodirawe vo su{tinata na objektivno-subjektivnata
sinteza na kriminogenite faktori, vo istaknatata glavna podelba
se pravat dopolnitelni podelbi {to go odreduvaat vremenskiot
redosled i stepenot na deluvaweto na raznovidnite faktori. Za taa
cel najprvin se pravi podelba {to poa|a od kriteriumot na razvojnosta,
odnosno odale~enosta na nivnoto dejstvo. So ogled na ovoj kriterium
kriminogenite faktori se delat na posredni (podale~ni) i ne-
674

posredni (bliski). Dokolku me|u nivnoto deluvawe i nastanuvawe na
kriminalnoto povedenie deluvaat drugi faktori se raboti za posredni
kriminogeni okolnosti i obratno, dokolku me|u deluvaweto na kriminogenite
faktori i nastanuvaweto na posledicata ne ostvarile dejstvo
drugi vlijanija zboruvame za neposredni kriminogeni faktori.
Vo taa smisla se veli deka op{tite kriminogeni faktori (korenite)
vrz kriminalitetot ostvaruvaat vlijanie samo vo krajna linija i so
ogled na toa se javuvaat kako posredni okolnosti, dodeka od druga strana,
poradi nivniot poblizok odnos so pojavata na kriminalitetot,
pri~inite se smetaat za neposredni kriminogeni faktori. 1244
7. So ogled na neposrednosta - posrednosta i silinata na nivnoto
pri~insko vlijanie, kriminogenite faktori voobi~aeno se sistematiziraat
na op{ti, poebni i poedine~ni. Pritoa sosema ispravno se
veli deka op{tite, koi se nao|aat vo site vidovi kriminalitet, poteknuvaat
od osnovnite produkcioni odnosi, odnosno od materijalnite
uslovi na op{testvoto. Posebnite kriminogeni faktori se karakteristi~ni
za uslovuvaweto na oddelni oblici kriminalno na povedenie.
Nivnoto dejstvo e specifi~no za predizvikuvawe na primer, na
ubistvata, a ne i za krivi~nite dela od ekonomskiot kriminalitet, soobra}ajnata
delinkvencija i sl. Tie se sodr`inski i vremenski usloveni
i od op{tite kriminogeni faktori i se raznovidni po svojata pojavnost.
Takvi faktori se na primer, naru{enite bra~ni i semejni
odnosi, alkoholizmot i drugite sociopatolo{ki pojavi i sl. I na krajot,
poedine~nite ili individualnite faktori se usloveni i od op{-
tite i poedine~nite kriminogeni vlijanija i se karakteristi~ni za
konkretniot storitel i za krimiminalniot akt. Tie doa|aat do izraz
preku individualnite osobini na konkretniot storitel na krivi~noto
delo i uslovite na situacijata. Prakti~nata smisla na razlikuvaweto
na obemot i vremenskiot redosled i sukcesivnoto deluvawe na
op{tite, posebnite i poedine~nite kriminogeni faktori se sostoi vo
toa {to "sî dodeka ne se otstrani deluvaweto na op{tite faktori na
kriminalitetot ne mo`e radikalno da se otstranat posebnite i konkretnite
kriminogeni faktori." 1245
So posredstvo na ovie dopolnitelni podelbi navedenata glavna
podelba e vo realna mo`nost da gi pru`i site indikatori za sogleduvawe
i objasnuvawe na kriminalizacijata na li~nosta i sogleduvaweto
na premninot kon deloto preku deluvaweto na nejinite osobini.
1244
Krivi~nite dela vo krajna instanca se usloveni od op{testvenoekonomskite
odnosi i pretstavuvaat izraz na otu|enosta na ~ovekot vo op{testvoto.
Spored toa pri~inite na kriminalitetot, pred sî, treba da se baraat
vo op{tite op{testveno ekonomski uslovi na sekoe konkretno op{testvo
kako objektivna ramka, potoa vo posebnata sredina vo koja se formira li~nosta
i na krajot vo smata li~nost.
1245
Pe{i}, V. op. cit. str. 172.
675

II. EKONOMSKI FAKTORI NA KRIMINALITETOT
1. Od dosega{nite izlagawa mo`e{e da se zabele`i deka site
nastojuvawa da se pronajde edna edinstvena pri~ina na kriminalitetot
se poka`aa kako bezupe{no teoretizirawe koe nema nikakva vrska so
stvarnosta. Ottamu, i nie se re{ivme kriminalnoto povedenie da go
posmatrame kako izraz na deluvaweto na op{tite uslovi koi go karakteriziraat
op{testvoto vo celina i na site ostanati neposredni i
posredni pri~ini, uslovi i povodi koi spored karakterot, svojata sila
i nasoka na vlijanie doveduvaat do negovata pojava.
Sosema jasno i sfatlivo e deka kriminaltetot e kompleksna i
heterogena pojava koja mo`e pravilno da se sfati i nau~no da se objasni
samo ako se posmatra kako emanacija na deluvaweto ne samo na individualnite
vlijanija, tuku vo prv red vo zavisnost od deluvaweto na
objektivnite faktori ~ija geneza se nao|a vo op{tite uslovi na `ivotot
i op{testvenite odnosi vrz koi se zasnova opredeleno op{testvo.
Ova ne e izlitena marksisti~ka fraza, tuku nenadminliva realnost od
koja se ra|aat te{kite materijalni priliki, nevrabotenosta, siroma-
{tvoto, zaostanatosta, primitivizmot i drugite pojavi koi pretstavuvaat
neposredani pri~ini na kriminalitetot, a potem i site onie
pojavi povrzani so aspektot na li~nosta na poedinecot koi se manifestiraat
kako uslovi i povodi na negovoto javuvawe. Ottuka, vo celost
go prifa}am stavot za re{ava~koto dejstvo na korenite na kriminalitetot,
me|utoa, ona {to ne razlikuva od re~isi site marsisti~ki
orientiranite kriminolozi, a toa sakam posebno da go istaknem, e
deka ne sum privrzanik deka kriminolo{kite istra`uvawa treba da se
zanimavaat so revolucionerni preobrazbi na op{testvoto. 1246 Takvite
istra`uvawa im gi pepu{tam na soodvetnite nauki i na politi~kite
odnosi vo opredeleni sredini. Ottamu, mojata osnovna konstatacija vo
ovoj pogled }e ja svedem samo vrz toa deka sogleduvaweto na osnovnite
op{testveni odnosi vrz koi po~iva edno op{testvo 1247 e neizbe`en
1246
Vidi gi izlagawata vo iznaslovot Funkcija na kriminologijata.
1247
Vo ova smisla vo literaturata mo`at da se sretnat voobi~aenite
objasnuvawa od tipot: pri vr{eweto na istra`uva~ki aktivnosti vo oblasta
na kriminalitetot mora da se poa|a: - od op{tite op{testveni uslovi..., - od
osnovniot karakter na op{testvoto vo celina..., - od ekonomskata struktura
na op{testvoto..., - od op{tite matrijalni uslovi na `ivot i zakonitostite
na op{testvenoto dvi`ewe..., - od op{testvenite odnosi vrz koi po~iva edno
op{testvo..., - od objektivnite zakonitosti na op{testveniot razvoj..., - od
op{tite zakonitosti i determinacii na op{testveniot razvoj..., - od sostobata
na op{testvenite odnosi na konkretnoto op{testvo..., - od osnovniot karakter
na op{testvoto vo celina..., - od op{testvenite uslovi na konkretnoto
op{testvo, op{testvenite odnosi i strukturata na toa op{tesvo..., - od istoriskata
konkretnost na op{testveniot razvoj kako proces..., - od dlaboko po-
676

aspekt za sekoe kriminolo{ko istra`uvawe poradi vistinsko proniknuvawe
vo etiologijata na kriminalitetot i potvrduvawe na moeto
uveruvawe deka, kriminalitetot e pojava koja soglasno tie okolnosti
(ne postoi idealno op{testvo vo koe }e se nadmine sudirot me|u poedine~noto
i op{testvenoto) i prirodata na ~ovekot (ne postoi sila i
na~in da se promeni egzistencionalisti~kata i utilitarnata podloga
na negovoto bitisuvawe) e pojava za koja e iluzoren sekoj stav deka
mo`e vo celost da se suzbie. Spored toa, maksimalniot domet kon koj
treba da se stremi kriminologijata e soglasno nejzinite soznanija da
se dostigne usoglasuvawe na tie odnosi do nivo {to edinstveno go
ovozmo`uva namaluvaweto na kriminalnite odnesuvawa.
2. Ona {to e karakteristi~no za kauzalnoto i deterministi~koto
dejstvo na kriminogenite faktori e, me|utoa, i nivnata povrzanost
so opredelena op{testvena polo`ba i op{testveni funkcii vo
konkretnata op{testvena sredina. Op{testvenata polo`ba i uloga,
imeno, pru`aat pomala ili pogolema mo`nost za u~estvo vo raspredelbata
na op{testvenata mo}, a spored toa i za razre{uvawe na egzistencijalnite
problemi kako i za postavuvawe i ostvaruvawe na sopstvenata
smisla na `ivotot. Pritoa, osobeno e specifi~no i va`no deka
ovie okolnosti kaj licata {to se oddavaat na prestapni{tvo, pridonesuvaat
da se formira poseben sistem na subjektivno sfateni vrednosti.
Toa ne e slu~ajno. Naprotiv, vo dene{ni uslovi koga i kaj nas postoi
golem ras~ekor me|u op{testvenite vrednosti i realnite mo`nosti
{to gi imaat poedinecite tie vrednosti da gi dostignat (ostvarat),
ne mo`ejki da gi pronajdat vistinskite sredstava i na~ini za dostignuvawe
na definiranite vrednosti ja istaknuvaat korista (interesot)
kako vrednosti za koi treba posebno da se `ivee. Nesre}ata e vo
toa {to vo taa borba se slu`at so krajno iracionalni sredstva ne po-
~ituvaj}i gi strukturiranite izlezi za svoite aspiracii. Vo `elbata
da se ostvari dominantniot interes, se kine tenkiot konec na nivnata
moralna osnova i se prifa}a protivop{testveno povedenie kako na-
~in {to vedna{ }e ja vospostavi sakanata cel. Ona {to subjektivno se
sfa}a kako posebno dobro, vredno, va`no, me|utoa, vo golem e sudir so
postoe~}i sfatenite ili definirani vrednosti na dominantnata kultura
ako se ostvaruva so kriminalno povedenie.
3. Po ovie na~elni konstatacii mo`eme da premineme kon objasnuvaweto
na konkretnite objektivni okolnosti {to vo nikoj slu~aj
znavawe na konkretnite istoriski, sociokulturni priliki i situacii vo koi
se javuva ispituvanata pojava..., - od op{testveno - ekonomskata i politi~kata
struktura.... - od konkretnite istoriski, sociokulturni priliki vo koi se javuva
pojavata {to se ispituva..., - od konkretnite op{testveni odnosi i uslovi
na `ivotot..., odnosno, sekoja nau~na aktivnost mora nu`no da bide povrzana
so osnovniot teoretki pristap, so nau~nata teorija na dijalekti~kiot
(istoriskiot) materijalizam.
677

ne zna~i deka tie treba da se nabquduvaat izlorinano edni od drugi i
od drugite vlijanija i nadvor od dinami~kiot model za etiologijata na
kriminalitetot. Nivnoto posebno izlo`uvawe treba da se sfati samo
kako obid za uprosteno, no sepak celosno i uspe{no prika`uvawe i
osvetluvawe na etiolo{kata problematika vo vrska so pojavata na
kriminalitetot. Vo taa smisla vo prodol`enie }e gi analizirame: 1.
op{testveno ekonomskite faktori, 2. idejno - politi~kite faktori, i
3. mikrogrupnite faktori na kriminalnoto povedenie, kako i 4. vlijanieto
na sociopatolo{kite faktori vrz kriminalitetot.
678
1. INDUSTRIJALIZACIJA I URBANIZACIJA
1.1. Vovedni zabele{ki
1. Poznato e deka do Vtorata svetska vojna Makedonija va`e{e
za izrazito nerazviena agrarna zemja. Toa go doka`uva podatokot deka
vo 1931 godina, koga taa ima{e 954.000 `iteli, 75% ili 2/3 od vkupnoto
naselenie se zanimava{e so zemjodelie. Vo ovaa smisla se naveduva
i podatokot deka vo 1938 godina, od vkupno 17.932 vraboteni, samo
7.393 ili 45% lica bea vraboteni vo industrijata i rudarstvoto. Takvata
sostojba be{e uslovena od pove}e objektivni pri~ini koi {to
povrzani so niskata materijalna osnova se odrazuvaa vo site oblasti
na zadovoluvaweto na egzistencionalnite, socijalnite i kulturnite
potrebi na naselenieto.
Nepovolnata sostojba vo stopanskite i nestopanskite dejnosti
po~naa da dobivaat poinakov tek po zavr{uvaweto na vojnata, koga vo
ramkite na jugoslovenskata zaednica bea sozdadeni osnovnite pretpostavki
za pobrz op{testveno ekonomski razvoj. Elementarnite uslovi
i pretpostavki na toj razvoj se baziraa vrz mo{ne ograni~eni materijalni,
finansiski i tehnolo{ki uslovi i planskite dokumenti so koi
se naso~uva{e razvojno investicionata politika vo Jugoslavija. Spored
tie dokumenti razvojot na industrijata dobi prioritetno mesto vo
odnos na zemjodelstvoto, a vo ramkite na industrijata akcentot be{e
staven vrz razvojot na energetikata i bazi~nata industrija. Od strana
na Republika Makedonija be{e prifatena vakvata ekonomska politika,
me|utoa zaradi faktot {to od osloboduvaweto pa se do krajot na
{eesetitte godini otsustvuva{e dolgoro~na i strate{ka naso~ena razvojna
politika, 1248 vo oblasta na stopanstvoto bea izgradeni samo ne-
1248
"Dolgo vreme od osloboduvaweto se do krajot na {eesetitte godini,
problemite, odnosno koncepcijata na dolgoro~niot op{testveno - ekonomski
razvoj vo SR Makedonija ne bile predmet na celosno tretirawe kako od
teoretski taka i od empiriski aspekt. Dodevski, D. i dr. Osnovi na koncepcijata
na dolgoro~niot razvoj na SR Makedonija do 2000 godina, Ekonomski
Institut, Skopje, 1987, str. 7.

kolku zna~ajni prioritetni objekti kako na primer: hidroelektranite
"Mavrovo" i podocna "Rudnici i @elezarnica Skopje." 1249 Vo novonastanatite
uslovi ve}e vo 1943 godina, brojot na vrabotenite se zgolemi
na 26.473 od koi 10.405 vo industrijata i rudarstvoto. Vo 1947 godina,
koga se zapo~na so izvr{uvaweto na prviot petogodi{en plan za razvojot
na stopanstvoto vo op{testveniot sektor ve}e ima{e 57.026 vraboteni
od koi vo industrijata i rudarstvoto 13.642 ili 24% od vkupniot
broj na vraboteni lica. Pritoa, treba da se naglasi deka brojot
na vrabotenite vo industrijata i rudarstvoto go so~inuvaa samo 1,2%
od vkupniot broj na naselenieto. Vo ovaa smisla e zna~aen i podatokot
deka vo 1948 godina, od vkupno 1.162.000 `iteli, 71% pretstavuva zemjodelsko
naselenie. Toa poka`a deka zemjodelstvoto i natamu be{e
vode~ka oblast vo stopanstvoto vo ~ii ramki se sozdava{e 58% od
op{testveniot proizvod, a vo industrijata toa be{e slu~aj samo vo
15%. Vakvata sostojba vo golem obem be{e uslo`neta i so toa {to vo
1948 godina, 48% od naselenieto be{e nepismeno. 1250 Ottamu, se nalo-
`uva{e i potrebata za zgolemeni usilbi i odrekuvawa na site rabotni
lu|e i gra|ani kako i pogolema pomo{ od {irokata op{testvena zaednica
zaradi pobrzo izvlekuvawe na Republikata od nasledenata zaostanatost.
Osnovnata karakteristika na vlo`enite usilbi vo re~isi celiot
povoen period e preovladuvaweto na ekstenzivniot model vo razvojot.
Toa zna~i, deka od samiot po~etok toj razvoj e ostvaruvan so
izgradba na novi objekti vo industrijata, osvojuvaweto novi povr{ini
vo zemjodelstvoto, otvoraweto novi rudnici, separacii i topilnici,
izgradba na novi energetski kapaciteti i krupni infrastrukturni
objekti. A deka toa be{e skap model, uka`uvaat niza ekonomski pretpostavki
na op{testvenata stvarnost. Vtorata orientacija na ekonomskiot
razvoj na Makedonija se bazira{e vrz aktiviraweto na prirodnite
bogatstva, no ne be{e zapostaveno i sozdavaweto osnova za op{-
tiot stopanski razvoj (krupna stopanska infrastruktura). 1251 Vakvata
nasoka vo razvojot }e ima negativen odraz vrz stopanskata struktura,
koja {to spored procenkata na opredeleni avtori, "apsorbira{e i sî
u{te apsorbira... golem op{testven kapital, ostava ne iskoristen zna-
~aen del od rabotnata sila koja edinstveno sozdava{e i sî u{te sozdava
relativno mal op{testven proizvod i nacionalen dohod vo celina."
1252 Takviot razvoj dovede do nepovolno sostojbi vo oblasta na inv-
1249
Pove}e za toa Zelenkov, B. Nekoi karakteristiki na dosega{niot
model na razvoj i strukturata na stopanstvoto na SR Makedonija, Godi{nik
na pravniot fakultet vo Skopje, Skopje, 1990/1991, str. 438.
1250
Vidi: Razvoj na SR Makedonija od 1945-1948. Rapubli~ki zavod za
statistika, Skopje, 1986, str 7 i natamu.
1251
Vidi: Zelenkov, B. op. cit. str. 439.
1252
Vidi: ibid, str. 439.
679

estiraweto, neefikasno koristewe na proizvodnite resursi, nedostig
na energija, smaluvawe na akumulacijata i reproduktivnata sposobnost
na stopanstvoto kako i do nepovolen nau~no - tehnolo{ki razvoj. Vo
podocne`niot period (po 1970 godina) se pristapi kon utvrduvawe na
stopanskite naso}i na razvojot {to }e bidat potpreni vrz nekolku studii
vo koi se vlo`eni usilbi da se sozdade podolgoro~na koncepcija za
razvojot na Republikata i }e dode do razli~ni stavovi vo pogled na
natamo{nata dinamika na toj razvoj. Me|utoa, zaradi manifestiranite
posledici od ona {to ve}e prethodno be{e propu{teno za ostvaruvawe
na osmislena strategija na dolgoro~niot stopasnski razvoj,
kako i zatoa {to ne bea vo celost opfateni site problemi, izostana
vistinskiot pridones na ovie studii i programi. Nepovolno vlijanie
vrz ostvaruvaweto na razvojnite opredelbi }e ostvarat i niskata akumulativnost
i nedostatniot obem na investicii, nedovolnata inventivnost
vo prakti~nite istra`uvawa i nedovolnata podgotvenost na kadrite
anga`irani vo investicioniot sektor, visokata tehnolo{ka zavisnost,
nepovolnite stopanski sistemski re{enija i instrumenti na
ekonomskata politika, visokite tro{oci na transport, osiguruvawe i
transfer na opremata, silnoto vlijanie na politi~kite strukturi i
sl. Seto toa, vo celiot povoen period uslovuva{e niza nepo`elni reperkusii
na stopanskiot razvoj. 1253
2. Nesoodvetniot op{testevno ekonomski razvoj od osloboduvaweto
do denes e pokonkretno interesen za natamo{no prou~uvawe i natamo{no
fundirawe i sledewe na dolgoro~nite zafati vo ovaa oblast.
Takviot pristap me|utoa go nadminuva predmetot na ovoj trud i dlaboko
navleguva vo podra~jeto na su{testvenata analiza od oblasta na
ekonomskata politika kako teoretska i prakti~na op{testvena nauka.
Toa e {irok problem so koj pomalku ili pove}e se zanimavale, 1254 a vo
1253
Ibid, str. 437.
1254
Zainteresiranite za ovaa problematika gi upatuvame na slednava
literatura: Bogoev, K. Determinanti na dolgoro~niot razvitok na SR Makedonija,
Stopanski pregled, Skopje, 1972/3-4; Bogoev, K. Specifi~nostite na
razvojot vo decenijata 1976-1985, Stopanski pregled, Skopje, 1975/1-2; Dimitrieva,
E. Demografski i dru{tveno ekonomski uzroci nezaposlenosti u SR Makedoniji,
dokrotska disertacija, Zagreb, 1978; Dimitrieva, E. i dr. Op{t pregled na razvoj
republika i autonomnih pokraina u kontekstu dugoro~nog razvoja Jugoslavije,
Ekonomski institut, Skopje, 1981; Dodevski, D. Dugoro~ni privredni razvoj
SR Makedonije do 1995/2000 godine, Ekonomski institut, Skopje, 1981; Dodevski,
D. Osnovni pravci i problemi na razvojot na industrijata na SR Makedonija
do krajot na 20 vek, Stopanski pregled, 1981/1-2; Dolgoro~niot ekonomski
razvoj na SR Makedonija do 2000 godina, MANU, Skopje, 1966; Dugoro~ni
razvoj energetike u Jugoslaviji, Institut za ekonomsku industriju, Beograd, 1981; Dugoro~ni
ravoj Jugoslavije, SANU, Beograd, Ekonomski zbornik, Knjiga II, 1982; Dugoro~ni
razvoj industrije Jugoslavije do 1995-2000 godine, Institut za ekonomsku ind-
680

naredniot period u{te pove}e treba da se zafatat ekspertite {to mo-
`at da dadat kakov i da e pridones vo iznao|aweto popovolni re{enija
{to }e vodat kon vistinski ekonomski, a so toa i op{testven prosperitet
na na{ata samostojna dr`ava. Od tie pri~ini }e gi izostavime
kriti~kite analizi na dosega ostvareniot relativno dinami~en i komplesen
razvoj na proizvodnite sili, materijalna i nau~no - tehni~kata
osnova na na{eto op{testvo. Ona {to ovde go predizvikuva na{iot
neposreden nau~en interes, {to vo krajna linija e i povrzano so na-
{ata stru~nost vo ovaa oblast, e vrzano za sogleduvaweto na tempoto i
dinamikata na dostignatoto nivo na razvojot kako osnovni indikatori
za pravilna ocenka na procesite na industrijalizacijata i urbanizacijata
i nivnoto vlijanie vrz pojavite {to se predmet na analiza. Ona
{to ni dava za pravo pri izborot na vakviot pristap e nesporniot
fakt deka bez ogled na site slabosti, pa|awa i izdigawa, pogre{ni ~ekori
i zastranuvawa, na{eto op{testvo go karakterizira trend na postojan
i dinami~en ekonomski i nau~no - tehnolo{ki razvoj, {to nerazdelno
e povrzan so procesite na industrijalizacijata i urbanizacijata.
Vo takvata povrzanost na industrijalizacijata i urbanizacijata
so ekonomskiot razvoj, vrz koj {to edna{ zapo~natite procesi
imaat ogroma mo} za ostvaruvawe na povratno vlijanie se temelat zna-
~itelni, vo prv red neplanirani promeni vo op{testvenite odnosi
me|u lu|eto kako i vo samiot poedinec kako nositel na tie odnosi, a
seto toa doveduva do opredeleni posledici so negativna konotacija.
Na toj na~in se doa|a do determinira~kite i korelativnite vrski so
pojavite od oblasta na devijantnoto povedenie, delinkvencijata i najte{kiot
oblik na ~ovekovoto zastranuvawe - kriminalitetot. I pokraj
toa {to so prethodniot del iscrpno govorevme za bitnite aspekti
ustriju, Beograd, 1980; Dugoro~ni razvoj industrije 1981-2000, Institut za ekonomsku
industriju, Beograd, 1981, Karanfilovski, D. Razvojot na turisti~koto stopanstvo,
Stopanski pregled, Skopje, 1977/3; Kqusev, N. Strate{ki nasoki na dolgoro~niot
razvoj na SRM, Stopanski pregled, 1972/3-4; Kljusev, N. Teorija i politika
ekonomskog razvoja, Beograd, Knji`evne novine, 1979; Koncepcija dugoro~nog
razvoja Jugoslavije do 1995-2000-te godine, Za{tita i unapre|enje ~ovekove sredine i
dru{tveno ekonomski razvoj, Ekonomski institut, Skopje, 1981; Koncepcija dugoro-
~nog razvoja SRM, Unstitut ekonomskih nauka, Beograd, 1970 (period 1968-1978);
Mersenik, D. Ekonomska struktura i privredni rast Jugoslavije, savremena administracija,
Beograd, 1984; Miqovski, K. Problemi na teorijata i politikata na nedostatno
razvienite podra~ja vo Jugoslavija, Ekonomski fakultet, Skopje,
1974; Naselenieto i op{testveno ekonomskiot razvoj na SR Makedonija do
2000 ta godina, Svodni studii I, II, i III kniga, Ekonomski fakultet, Skopje,
1980; Nedovolno razvienite podra~ja na Jugoslavija, mo`nosti i perspektivi
i nivniot natamo{en razvoj, Sojuzen zavod za op{testveno planirawe, Beograd;
Programa za aktivirawe na stopanskite mo`nosti vo {estte najnerazvieni
op{tini vo SR Makedonija, Ekonomski institut, Skopje, 1978 i dr.
681

na taa povrzanost, smetam deka nema da pre~i ako niz eden grub {ematski
prikaz se obidam da ovozmo`am poslikovito sogleduvawe na kriminalnoto
zna~ewe na industrijalizacijata i urbanizacijata i nivnata
sopstvena uslovenost od ekonomskiot razvoj i so nego najneposredno
povrzanite procesi na migraciite na naselenieto.
BRZ NAU^NO-TEHNOLO[KI
(EKONOMSKI) RAZVOJ
migracii
INDUSTRIJALIZACIJA URBANIZACIJA
migracii
PROMENI
DEMOGRAFSKI EKONOMSKI SOCIJALNI KULTURNI ETI^KI
DEZORGANIZACII
POSLEDICI
SOCIOPATOLO[KI
POJAVI
DELINKVENCIJA
KRIMINALITET
Od uprosteniot {ematski prikaz, vedna{ mo`e da se zabele`i
deka se raboti za pristap {to e mo{ne daleku od teoretskiot pristap
na klasi~nata "Germanska" i "^ika{ka" {kola na urbanata sociologija,
spored koi fizi~kiot prostor stoi vo pri~inska vrska so urbanata
kultura, urbanite vrednosti i voop{to so urbaniot socijalen `ivot
i negovata transformacija {to se ostvaruva pod neposredno vlijanie
na prostornoto i ekolo{koto vo op{testvenite odnosi. Ekolo{koto
tolkuvawe na gradot, kako obrazec na opredeleno povedenie
{to se primenuva kako kauzalen model za objasnuvawe na sociopatolo-
{kite pojavi, delinkvencijata i kriminalitetot i drugite aspekti na
urbaniot `ivot, ne mo`e da go dade vistinskoto objasnuvawe na ovie
pojavi, za{to se izdvojuva od povrzuvaweto na po{irokite op{testveni
procesi, od op{testvoto voop{to i od konkretnite odnosi {to vladeat
vo opredelena sredina. Vo tie ramki ekonomskiot razvoj kako bitna
osnova i odrednica na site op{testveni odnosi ne dobiva nikakvo
682

zna~ewe. Me|utoa, bez ogled na voljata toa da se priznae, ekonomskiot
razvoj kako proces {to dominatno ja odreduva materijalnata osnova
vrz koja nu`no se nadgraduvaat site op{testveni odnosi, toa e empiriska
realnost koja {to nikakvi teoretski pristapi ne mo`at da ja sokrijat
nitu kaj onie odnosi me|u lu|eto {to se manifestiraat kako socijalno
zlo. Istaknuvaweto na ovoj nebroeno povtoruvan marksisti-
~ki stav, nî upatuva kon zazemawe na vistinski pozicii na teoretski i
prakti~en plan vo borbata so negativnite odnesuvawa {to ne mo`at da
bidat iskoreneti so ednostavno podobruvawe na ekolo{kata struktura
i raznovidnite programi za "~istewe" na kriminogenite urbani podra~ja
i edinici (zoni, sektori, slamovi), tuku so aktivno deluvawe
vrz onie dimenzii na problemot {to se nao|aat vo ekonomskata osnova
na op{testvoto i ekonomskite interesi na poedincite okolu koi se
vrtat site socijalni odnosi analogno na oskata okolu koja se vrti i zemjinata
topka.
1.2. Migracii
1. Migraciite pretstavuvaat prostorno, geografsko i mehani-
~ko dvi`ewe (iseluvawe ili doseluvawe) na naselenieto na opredelen
prostor. Procesot na iseluvaweto od opredeleno podra~je se narekuva
emigrirawe, doseluvaweto - imigrirawe, a obata procesi zaedno - migrirawe.
Postojat pove}e vidovi na migrirawe. Mo`e da se zboruva za
prostorni i vremenski (sezonski, dnevni) migrirawa i za vnatre{ni i
nadvore{ni migrirawa koi tregnuvaat od kriteriumot na prostorot i
vremeto voop{to ili od toa dali preseluvawata na naselenieto se
vr{at vo ramkite na edna dr`ava ili nadvor od nea.
2. Migraciite imaat pove}ekratno zna~ewe. So niv se sozdavaat
krupni op{testveni problemi i pokraj toa {to go re{avaat pra{aweto
na vrabotuvaweto i brziot razvoj na odelni krai{ta. Prostornoto
dvi`ewe na lu|eto, a so toa i na nivnite imoti od edno vo drugo podra-
~je, sozdavaat naru{uvawa vo prostorot vo vid na isprazneti i prenaseleni
podra~ja i opredelen debalans vo pogled na polovata i starosnata
struktura na naselenieto. Vo mestata od kade {to masovno se
emigrira obi~no ostanuvaat pove}e lica od `enski pol i onie od postara
vozrast. Na toj na~in doa|a do smaluvawe na natalitetot, namaluvawe
na produktivnosta na trudot i vlo{uvawe na celokupnata ekonomska
sostojba koja vodi kon pasivizirawe na ovie krai{ta. Od druga
strana, vo gradovite vo koi naj~esto imigriraat golem broj lu|e, doa|a
do rapidno zgolemuvawe na naselenieto. Vo niv se zgolemuva koncentracijata
na rabotnata sila, a so toa i ostriot ekonomski natprevar
me|u poedincite vo borbata za podobruvawe na svojata op{testvena i
ekonomska polo`ba. Prostornite dvi`ewa pretstavuvaat mo{ne pogoden
kanal za ostvaruvawe na ovie nameri bez razlika dali pritoa se
doa|a do promeni vo op{testveniot status na poedincite po pat na ho-
683

izontalna ili vertikalna podvi`nost. 1255 Blagodarejki na razvojot na
proizvodnite sili, omasovuvaweto i dostapnosta na transportnite
sredstva, sovremeniot ~ovek stanuva subjekt koj samostojno go vr{i
izborot na sredinata vo koja }e `ivee i vo koja go gleda svojot iden
prosperitet iako vo toj pogled vo golema mera e ograni~en od niza faktori
{to go turkaat od, ili go privlekuvaat kon opredeleni podra~ja.
Me|u faktorite {to opredelen poedinec go terat kon emigrirawe
otsekoga{ bil, i sî u{te e najzna~aen, ekonomskiot moment koj proizleguva
od nedostigot i neplodnosta na zemjata kako i od industrijalizacijata
na seloto kade {to se sozdava vi{ok na rabotna sila. Tuka
e i golemoto zna~ewe na porastot na naselenieto, no i brojni politi-
~ki pri~ini koj vo neodamne{niot moment na raspa|awe na tn. Vtora
Jugoslavija dobija osobeno manifesten izraz vo Hrvatska, Bosna i Hercegovina
i Kosovo. Na sprotivnata strana stoi "svetlinata na velegradot,"
so svojata voobi~aena privle~nost i nade`ta za brza zarabotuva~ka,
osloboduvawe od ste|ite na strogata kontrola na starata sredina
i dostigaweto na poraznovrsen i pokulturen duhoven `ivot.
3. Me|utoa, nasproti individualnite `elbi i o~ekuvawa so
omasovenite preseluvawa doa|a i do zagrozuvawe i na ~ovekovata okolina,
do nejzino zagaduvawe i gubewe na prirodnata sve`ina, do masovna
potro{uva~ka i promena na strukturata na potrebite koi te{ko
mo`at da se zadovolat so dopu{teni sredstva, 1256 do vlo{uvawe na stambenite
uslovi i do niza drugi ekolo{ki i ekonomski posledici koi
vo osnova proizleguvaat od zabrzanata industrijalizacija i vrz nea na-
1255
Horizontalnata podvi`nost glavno se manifestira vo promenite
na profesionalnite dejnosti (ulogi), mestoto na `iveewe ili nekoi drugi
oblici na op{testven `ivot. Ovie promeni se slu~uvaat vo ramkite na ist
sloj taka {to poedincite glavno go zadr`uvaat istiot op{testven status {to
i porano go imale. Primer, rabotnici od zaostanati oblasti se vrabotuvaat
vo fabriki vo porazvienite podra~ja i sl. Vertikalnata podvi`nost postoi
koga poedincite preo|aat vo drug, povisok ili ponizok sloj. Toa e proces na
op{testveno napreduvawe ili nazaduvawe na skaliloto na socijalnata stratifikacija.
Glavnite kanali na vertikalnata podvi`nost vo sovremenoto
op{testvo se: steknuvawe na profesionalni kvalifikacii preku {koluvawe,
anga`irawe vo politi~kiot `ivot i sklu~uvawe brakovi {to ovozmo`uvaat
steknuvawe na materijalni bogatstva.
1256
Vo taa smisla, u{te Ketle pravilno zabele`a deka zemjite vo koi
~esto se slu~uva me{awe na lu|eto, onie vo koi industrijata i trgovijata vlijaat
da se steknat mnogu lu|e i predmeti na isto mesto i vo koi se najgolemi
aktivnostite, zemjite vo koi najmnogu se ~uvstvuva neednakvosta na sre}ata i
blagosostojbata, zemeno vo celost se zemji vo koi brojot na zlostorstvata e
krenat do najgolem stepen (podvlekol, Z.S). Quetelet, A. A Treatise on Man,
Edinburg, 1982. Navedeno spored Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, 1997, str.
58.
684

dovrzaniot proces na urbanizacija sfatena kako zgolemuvawe na naselenieto
na gradot potpomognat so masovnite migracii. Takvata urbanizacija
od sociolo{ko stojali{te pretstavuva poseben na~in na `ivot
ili promena vo odnosite na lu|eto. Ova e osobeno va`no, za{to doselenite
lica koi od najrazli~ni pri~ini go napu{taat seloto i se naseluvaat
vo golemite gradski aglomeracii, se sudiraat so izgubenoto
zna~ewe na tradicijata, obi~aite, sosedstvoto i drugite sli~ni kontakti
i odnosi {to imaat golema uloga na selo. Vo gradot se javuva posebna
tn. urbana kultura i zaseben sistem na vrednosti i op{testveni
odnosi. Me|usebnite odnosi na lu|eto ovde se karakteriziraat so povr{nost
i privremenost kako i so golema sloboda na li~nosta vo vrska
so pritisokot na primarnite op{testveni grupi. Poradi pogolemata
prostorna i op{testvena mobilnost na lu|eto, vo gradot ne se sozdavaat
zaedni~ki i cvrsti kodeksi na vrednosti, nitu pak edinstven eti-
~ki sistem. Naprotiv, tuka e mnogu ~est sudirot na normite i vrednostite
{to egzistiraat vo ramkite na brojnite imigrantski, no i nacionalni
i drugi subkulturi. Na seto ova se nadovrzuva i izrazeniot
individualizam i anonimnosta na odnosite, 1257 koi re~isi i ne mo`at
da se kontroliraat so neformalni socijalni odnosi. Heterogenosta na
naselenieto vo sekoj pogled, anonimnosta i bezli~nosta na interakciite,
malata zavisnost na ~ovekot od ~ovek i gubeweto na potrebata i
mo`nosta za pocvrsti srodni~ki i sosedski odnosi, gi razbranuvaat i
razvodnuvaat op{testvenite kontakti i ja odzemaat osnovata za op{testvena
prisilba i kontrola. Poradi nemawe uvid vo sposobnostite na
li~nosta i nejzinoto celokupno povedenie, kontrolata od primarnite
grupi se prefrla vrz policijata, sudovite i drugite institucionaliziranii
organi. Seto toa ja zgolemuva mo`nosta za izvr{uvawe opredeleni
asocijalni odnesuvawa i vr{ewe krivi~ni dela i za nivniot porast
vo ovie sredini. Vo toa se gleda kriminolo{koto zna~ewe na ovoj
problem so mo{ne {iroki negativni implikacii {to mora sistematski
da se razre{uvaat so pomo{ na osmisleni i planski postaveni programi
i akcii koi vo ovaa oblast mora da se ostvaruvaat vrz dolgoro-
~na osnova. Pritoa, mora da se ima predvid povrzanosta i isprepletenosta
na industrijalizacijata i urbanizacijata so migraciite i sekoga{
da se bide pretpazliv vo nekriti~kite obidi da im se priznae kauzalno
dejstvo vrz pojavata na asocijalnite povedenija, delinkvencijata
i kriminalitetot. Kako {to ve}e vidovme, gorenavedenite procesi gi
sledat brojni nere{eni problemi {to kako nivna posledica od svoja
strana pridonesuvaat za javuvaweto i porastot na negativnite ~ove~ki
odnesuvawa. Me|utoa, nivnoto pri~insko povrzuvawe lesno }e se izbe-
1257
"Anonimnosta na gradskiot `ivot mu ovozmo`uva na ~ovekot da
izvr{i krivi~no delo bez pogolem strav deka }e bide otkrien, za{to vo gradovite
lu|eto obra}aat malku vnimanie na toa go {to pravat drugite." Eliot,
M. op. cit, str. 53. Vo taa smisla i Milutinovi}, M. op. cit. str. 191.
685

gne ako site ovie promeni i problemi se posmatraat niz prizmata na
nivnoto prekr{uvawe vo razni oblici na op{testveni odnosi, za{to
samo na toj na~in mo`e da se svrti vnimanieto vrz tipot na populacijata
{to `ivee na opredeleni gradski ili selski podra~ja i vo tie ramki,
vrz nivnite edinki koi manifestiraat posebni sociolo{ki i
psiholo{ki osobenosti na opredelen nedozvolen na~in. Tipot na populacijata
i karakteristikite na nejzinite poedine~ni pripadnici
{to zaemno se usloveni, nejzinata gustina, nejziniot op{testeneno
ekonomski status, profesionalnoto i kulturnoto nivo i ottamu proizlezenite
poedine~ni karakteristiki, koi vo krajna linija nu`no se
usloveni so nejzinoto vlijanie, se onie determinanti {to preku op{-
testvenite odnosi gi opredeluvaat i pojavnite oblici na odnesuvawe
so negativen op{testven predznak, a ne objektivniot prostor i fizi~kata
struktura na opredeleno podra~je.
Ottuka, mo`eme da zaklu~ime, deka industrijalizacijata i urbanizacijata
nitu, pak, migraciite kako nivna sledovatelna pojava, ne
se pri~ini na asocijalnite povedenija, delinkvencijata i kriminalitetot,
tuku samo eden od nizata inherentni faktori {to ja transformiraat
op{testvenata struktura koja{to vo uslovi na nivno stihijno
deluvawe doveduva do nesakani efekti. Od tie pri~ini, preliminarna
nau~na obvrska e da se zapoznaat sostojbite i dvi`ewata i vo oblasta
na transferot na naselenieto od edno vo drugo podra~je, osobeno od
selo vo grad, i da se ponudat vistinski re{enija za razre{uvawe na sudirot
me|u ove dve podra~ja pred da se predlo`at bilo kakvi programi
za validno planirawe na naselenieto i prostorot.
4. Osnovniot problem na golemite urbani celini, nastanati
kako barawe na koncentracija na pogolemi stopanski, administrativni,
kulturni celini, kade koncentracijata na industriskite kompleksi
ima primarna uloga, rezultira{e so migracijata na golem broj naselenie
i so sozdavawe novi, vo prv red stambeni celini, kade {to heterogenosta
spored nacionalniot, obrazovniot, sru~niot i kulturniot
sostav e dominanten vid na konglomeracija.
Golemite gradski celini vsu{nost postavuvaat dva su{tinski
problemi pred migrantite: adaptacijata na novata kulturna sredina i
alienacijata. Poedinecot koj naviknal na `ivot vo pomala socijalna
sredina, na nejziniot sistem na vrednosti i pravila na odnesuvawe i
statusot {to ottamu go poseduva kako postoewe na li~en identite vo
po{iroki op{testveni relacii, psihosocijalno gledano doa|a vo edna
nova sredina kade {to vladee uniformnost i anonimnost. Toa e sredina
kade e mnogu te{ko povtorno da se sretne edno isto lice ako poedinecot
so nego ne go vrzuvaat opredeleni potesni socijalni vrski. Anonimnosta
i otsustvoto na socijalna kontrola vo golemite urbani sredini,
na poedinecot mu garantiraat mo`nost da ostane nezabele`an i
nezapamten, nakratko nadvor od dosegot na fenomenot na javnosta i javnoto
mislewe. Toa okolnost vodi kon socijalnopatolo{ko povedenie
686

koe se javuva kako specifi~en vid na reakcija, kako obid da se svrti
vnimanieto kon sebe, da se ileze od anonimnosta, od gubeweto na
identitetot, od edna, kako i da se izbegne alienacijata so gubeweto na
stariot sistem na vrednosti, od druga strana. Seto toa nu`no relultira
so brojni utvrduvawa vo oddelni delovi na urbanata sredina.
Nakratko, neadaptiranosta ili nedovolna adaptiranost na novite
uslovi vo koi vladee rascepkanost i fragmentarnost na odnosite, li-
~nosta koja e raspnata me|u svoite stari naviki i noviot sistem na
vrednosti ja goni kon avanturata nare~ena sociopatolo{ko povedenie.
Neznaej}i {to da odbere i kade da go najde izlezot od toj sudir, takvata
li~nost ~esto bega od stvarnosta i nedovolno svesna deka seto
toa vodi kon natamo{no naru{uvawe na li~nosta i semejniot `ivot,
kon gubewe na socijalnite pozicii i li~niot status, a ne retko kon razli~ni
dopolnitelni aberativni povedenija, kon sudir so zakonot, kon
razli~ni fomi na kriminal, kon moralno otfrlawe i prekr{o~no ili
krivi~no sankcionirawe.
5. Iseluvaweto ne e obi~na promena od edno mesto vo drugo, od
edna zemja, eden kontinet na drug, veli [eparovi}. Za doselenikot taa
zna~i (privremena) redukcija na ekstremot bespomo{nost vo site vitalni
~ove~ki odnosi. Doselenikot pretstavuva malcinstvo vo novata
sredina, so postojani sekojdnevni konfliktni situacii od ednostavna
pri~ina {to negovata nova sredina e izgradena spored potrebite, obi-
~aite, navikite, kulturnite, prirodnite, psiholo{ki uslovi na sredinata
i lu|eto koi tuka `iveele i `iveat postojano." 1258 Vo ovaa smisla
zboruva i Kajzer, koj sosema ispravno tvrdi deka "tu|iot ~ovek" otsekoga{
se izedna~uva so neprijatelot na zemjata. Koga strancite kako
tu|i grupi pa|aat vo o~i so jazikot i na~inot na odnesuvawe, a ponekoga{
i so oblekata, vnimanieto raste, no i odbojnosta. Koga tugincite
ili strancite ne nastapuvaat poedine~no, tuku vo golem broj, toga{
mo`e da porasne nesigurnosta no i ~uvstvoto na zagrozenost i strav.
Sravot od kulturnoto preplavuvawe od strana na strancite se zgolemuva
vo vreme na ekonomskite krizi i masovnata bezrabotica. Tie
duri dobivaat i dimenzii na egistencijalna zakana. Takvata zakana
mo`e da ja zabele`at i do`iveat pred sî onie {to izgledaat ekonomski
zagrozeni kako avtohtoni domorodci {to se isklu~eni od ekonomskiot
podem ili ve}e ne uspevaat da go popravat svoeto socijalno nazaduvawe.
Tuka posobno se naglasuva pripadnosta na vladea~kata kultura
za so toa da se namalat individualnite tenzaii i stravuvawa. 1259
Za da ja doka`eme vistinitosta na ova tvrdewe se ~ini }e bide sosema
dovolno ako potsetime na begalskata kriza {to nastana po bombardiraweto
na NATO vrz SR Jugoslavija. [to }e se slu~i ako begalcite
ostanat vo na{ata zemja, be{e prostojana preokupacija na golem del od
1258
[eparovi}, Z. op. cit. str. 127.
1259
Kajzer, G. op. cit. str. 302.
687

naselenieto i postojana tema na na{ite elekteronski i pe~ateni mediumi.
Dali so toa }e se zagrozi ekonomskiot opstanok na Republika
Makedonija i vo koj obem }e se promeni nejzinata etni~ka karta poradi
375.000 kosovski begalci, bea glavni temi koi dolgo vreme ja opredeluvaa
kolektivnata psihologija na makedonskoto naselenie.
6. Mo{ne zna~aen e i viktimolo{kiot aspekt na migraciite.
Spored viktimolo{kite istra`uvawa na [eparovi} izvr{eni vrz
iselenicite vo Avstralija: 1 0 Iselenicite tendiraat kon grupno naseluvawe
i sobirawe i vleguvawe vo sostav na sinxiresto socijalno
povrzuvawe (tn. sinxiresta migracija se ogleda vo povrzuvawe i sproveduvawe
na iselenicite od stariot kraj vo nizovi). Grupnata povrzanost
deluva kako protektiven element. Za~estenosta na intergrupno
kriminalno povedenie go izbegnuva vnimanieto na policijata. Viktimizacijata
mora da e po{iroka od onaa koja í e poznata na policijata i
na sudovite. 2 0 Iselenicite trpat vo nivnite ~ove~ki prava pove}e od
starosedelcite. Tie se diskriminirani vo zdravstvenata za{tita, vo
pravnata za{tita, na rabotnoto mesto, vo u~ili{teto, vo seto ona {to
go sozdava statusot na polnopraven gra|anin. Tie stradaat od tn. "kulturno
isklu~uvawe." Malcinstvata kako {to se doselenicite, imaat
najmal pristap do mo}ta i od neja se najpove}e isklu~eni, a ednovremeno
mo`e da se ka`e deka op{testveno se najvidlivi. Op{testvenata
vidlivost (social visibility) vlijae vrz op{testvenata integracija i na
nejziniot rezultat. 3 0 Migratskite grupi imaat relativno visoki potrebi
za socijalna za{tita, za za{tita na semejstvoto, gri`ata za decata,
bra~ni problemi i mladinski razvojni problemi do potreba za
za{tita na starite lica. Ima dosta slu~ai na du{evni pre~ki. Nekoi
od paranoidnite reakcii na migrantite po se igleda deka se od okolinska
priroda, vo najgolem del predizvikani so faktorite na iseleni-
~kiot stres, dodeka drugite psiholo{ki manifestacii se depresivni
reakcii so primeri na samoubistva. 1260
Nakratko, migrantot e lesna `rtva, negoviot rizik e zna~itelen,
za{to socijalno e napaden. Ako rizikot go so~inuvaat tri elementi:
li~ni, socijalni i situacioni, }e se vidi deka na sekoj od navedenite
elementi migrantot e "slab," deka e izlo`en na stradawe, hendikepiran:
za{to ne go poznava jazikot, za{to ne e prifaten so doverba,
za{to nema svoja pressure group koja negoviot slu~aj }e go iznese na relevantno
mesto. Migrantot ~esto e vo te{kotii koi go doveduvaat do
nevrabotenost, po~esto odo{to "doma{nite starosedelci," izlo`eni
se na izmamite na bezobyirnite koi ja koristat nivnata polo`ba na zavisnici
i izopa~eni itn. 1261
1260
[eparovi}, Z. op. cit. str. 129.
1261
Ibid, str. 131.
688

2. SPECIFI^NI, KRIZNI, NEVOOBI^AENI I VONREDNI
OKOLNOSTI
1. Vo kriminolo{kata teorija pod poimot vonredni okolnosti
voobi~aeno se podrazbiraat izrazeni politi~ki, socijalni, ekonomski,
ideolo{ki, moralni i kulturni krizi i depresii kako i najrazli-
~ni elementarni nepogodi ili karastrofi, voena i povoena situacija,
socijalni nemiri i sl. Poznato e i toa, deka takvite vonredni okolnosti
pretstavuvaat pogodna klima za vr{ewe asocijalni i antisocijalni
povedenija. Takvite sostojbi nosat so sebe ekonomska nesigurnost,
do golem skok na cenite, do op{ta nevrabotenost i seop{to osiroma-
{uvawe. Glavnata posledica od seto toa e otsustvoto na op{testvena
svesnost i op{testvena disciplina kako i nedovolno cvrstite moralni
na~ela koi se javuvaat kako dezorganizirana kolektivna svest. Vo
takvi okolnosti kako ~esti izvr{iteli na nedozvoleni povedenija koi
se karakteriziraat so osobena agresivnost, svirepost i brutalnost, se
javuvaat duri i onie lica {to obi~no ne se skloni nitu kon poro~no, a
kamoli kon kriminalno odnesuvawe. Toa se lica so poslaba mo} na kontrola
vo reguliraweto na svoeto povedenie koi vo naru{enite situacioni
okolnosti ja simnuvaat maskata na svojata ~ove~nost i isklu-
~ivo se rakovodat spored devizata na nu`nosta i sopstveniot opstanok
po sekoja cena.
Iskustvata na site porane{ni socijalisti~ki zemji koi naglo
se najdoa vo situacija na nagli promeni na op{testveno - ekonomskata
struktura (tn. tranzicija), vo koi spa|a i na{ata, poka`aa deka brzite
promeni i vo ovaa sfera se zna~aen izvor za pojava i enormen porast
na kriminalnite odnesuvawa. Vo takvi okolnosti kako glaven problem
se javuva transformacijata na op{testvenata vo privatna sopstvenost
("zadocneta prvobitna akumulacija na kapitalot") koja nu`no e prosledena
so site negativni pojavi {to ja sledat beskompromisnata borba
za brzo i enormo zbogatuvawe. Vo ovaa sfera i na{ata zemja }e ostane
kako istoriski primer za grandiozno caruvawe na kriminalitetot koj
na oddelni garnituri i poedinci od vlasta, kako i lu|e bliski do vladea~kata
partija, napravija totalen 'r{um vo dr`avata nekazneto razgrabuvaj}i
go seto ona {to mo`e{e da se razgrabi. Od druga strana,
negativniot primer na vlasta ne mo`e{e da ostane bez soodveten
odraz kaj obi~niot gra|anin koj, nosen od soznanieto za raste~kiiot
kriminal na "belite jaki," neo~ekuvano se najde soo~en so sopstvenata
marginalna pozicija i realniot strav za svojata sigurnost i materijalna
egzistencija. Nivnata reakcija usledi kako protest, kako bunt, sekoga{
prosleden so golema doza na intimnoto opravduvawe na sopstveniot
akt: "Ako nekoi mo`at da grabnat mnogu, za{to jas da ne zemam
barem malku." I paradoksot da bide pogolem, vo uslovi na za~esten
vr{ewe na krivi~ni dela, pokraj umno`uvaweto na prilikite za brzo
i lesno nedozvoleno zbogatuvawe, vo prilog na takvoto odnesuvawe se
689

javuva i smaluvaweto na rizikot za nivnoto otkrivawe. Organite na
socijalnata kontrola, sostaveni od ekonomski nesigurni `ivi lu|e, vo
uslovi na politi~ki i kriminalen pluralizam, i samite zbuneti i dezorientirani
stanuvaat meta na sekojdnevni pritisoci od najrazli~en
vid. Nivnata zbunetost natamu ja podgrejuvaat bombastite izjavi na
najvisoki funkcioneri od tipot deka bezmalku e dojden momentot za
energi~na borba so site, a osobeno so formite na organiziranitot
kriminalitet, do "umnite" negirawa na taa okolnost so sprotivstavenite
tvrdewa deka navodno borbata so vrvnite kriminalci pretstavuva
grda pojava. Opozicionerite tvrdat, a prvite prifa}aat, deka e
potrebana osobeno pretpazlivost, za{to presmetuvaweto so nositelite
na golemiot kriminal bo`em pretstavuva "politi~ki revan{izam"
pa duri i povreda na "osnovnite slobodi i prava na ~ovekot." Kon seto
ova sekako treba se dodade i faktot deka organite na socijalnata kontrola
nu`no stanuvaat podlo`ni na korupcija so koja fakti~ki se
obezbeduva imunitet od goneweto na "golemite yverki".
Vonrednite okolnosti se pogodna po~va i za javuvawe na sociopatolo{kite
povedenija, osobeno na komarot i prostitucijata {to e i
razbirlivo, me|u drugoto, so ogled na ote`natoto doa|awe do materijalni
dobra odnosno, nedostigot ili ote`natoto snabduvawe so osnovni
sredstva za odr`uvawe na egzistencijata. Vo potkrepa na ova tvrdewe
dovolno e da navedeme deka, po osamostojuvaweto, vo na{ata dr`ava
drasti~no se zgolemi intenzitetot na hazardnite igri koi, kako
zaborav za ekonomskite problemi i kako alternativna sre}a na narodot
velikodu{no im gi podari vlasta. Na toj na~in se slu~i namesto
eden, da se javaat brojni prireduva~i na igri na sre}a, da se dozvoli
istovremeno egzistirawe na instant lotarijata, i vrzuvawe na lu|eto
za televizorot poradi igrata bingo i loto, da se legazizira komarot
vo kazina i drugi privatni igra~nici itn. 1262
2. I voenite uslovi imaat nesomneno vlijanie vrz pojavata na
opredeleni oblici na kriminalitetot. Toa vlijanie mo`e da se odrazi
na razli~en na~in. Imeno, kriminalitetot mo`e da dobiva razli~nen
intenzitet i razli~ni pojavni formi vo zavisnost od toa dali se raboti
za neposredna voena opasnost, period na vojna ili za postvoeniot
period. Nastapuvaweto na predvoeni uslovi se karakterizira so anga-
`irawe na stopanskite kapaciteti vo nasoka na zadovoluvaweto na voenite
potrebi, so {to se smaluva proizvodstvoto na neophodnite artikli
nameneti za {iroka potro{uva~ka. Na toj na~in se javuva nedostig
na materijalni dobra {to nu`no vodi kon zgolemuvawe na cenite, a
seto toa ja ovozmo`uva pojavata na crnobezijanstvo i pojava na brojni
{pekulanti i izmamnici koi{o bezmilosno ja koristat novonasatanata
sostojba za li~no zbogatuvawe. Vo niven prilog odi i pojavata na
1262
Pove}e za toa: Sulejmanov, Z. Hazardni igri, Institut za sociolo{ki
i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 2000. str. 134 i natamu.
690

voena psihoza vo koja najgolemiot broj od naselenieto, poneseni od `elbata
za opstanok, nastojuvaat da natrupaat {to pogolemi rezervi od
hrana, obleka, ogrev i drugi neophodni materijalni dobra. Vakvite
okolnosti u{te pove}e se zasiluvaat vo vreme na samata voena sostojba.
Vo periodot {to sleduva neposredno po vojnata, kon prethodnite
okolnosti se nadovrzuva i silnoto vlijanie na golemiot broj zaginato,
prete`no ma{ko naselenie. Toa vodi kon brojni razoreni i deficientni
semejstva so {to se multiplicira i onaka te{kata materijalna
sostojba, kako i sevkupnite odnosi zna~ajni za normalna egzistencija.
Toa se ve}e pogodni uslovi za javuvawe na maloletni~kata delinkvencija
i za zgolemuvawe na kriminalitetot na `enite. 1263
Za edna takva vonredna sostojba se rabote{e i vo periodot na
podgotvuvaweto na prvoto izdanie na ovoj u~ebnik. Stanuva zbor za sostojbata
nastanata so bombardiraweto na SR Jugoslavija od strana na
"NATO" alijansata. Na ova bombardirawe koe zapo~na na 24 mart 1999
godina, mu prethode{e stacionirawe na 14.000 "NATO" vojnici vo na-
{ata zemja, i {to e osobeno zna~ajno, na seto toa se nadovrza okolu
375.000 deportirani lica i begalci od prostorite na Kosovo, koi delumno
bea smesteni vo privatni semejstva, a delumno vo pove}eto
improvizirani kampovi. Seto toa pridonese kon drasti~no vlo{uvawe
na ekonomskata sostojba vo Republika Makedonija. Poradi gubeweto
na stokovite pazari vo SR Jugoslavija, kaj nas dojde do zapirawe so rabota
na golem broj preprijatija i otpu{tawe na rabotnicite koi odedna{
se najdoa bez sredstva za egzistencija zaedno so i onaka golemiot
broj na nevraboteni i ste~ajni rabotnici. Takvata sostojba dovede do
pojava na niza negativni odnesuvawa. Nesporno e deka ekonomskata
nesigurnost i stravot od pro{iruvawe na vojnata i na na{ive prostori,
gi zasilija negativnite porivi kaj opredelena kategorija na gra-
|ani. Me|u tie pojavi, kako osobeno karakteristi~na treba da se izdvoi
"humanitarnoto profiterstvo," no i niza drugi nedozvoleni odnesuvawa
vo prv red naso~eni kon vr{eweto na imotni delikti. Vakvata
sostojba nabrzo se povtori so pojavata na voeniot konflikt od mart do
septemvri 2001 godina, i na teritorijata na na{ata zemja. Vo toj konflikt
~ii{to pri~ini sigurno dolgo }e se prou~uvaat i objasnuvaat,
na u{te podrasti~en na~in se manifestitaa gorenavedenite konstatacii
i ottamu nema potreba od nivno povtoruvawe.
3. ZANIMAWETO I KRIMINALITETOT
1. Brojni kriminolo{ki istra`uvawa trgnuvaat od toa deka zanimaweto,
osobeno po negovoto dolgogodi{no praktikuvawe, go formira
karakterot, telesnata struktura i povedenieto na poedinecot i
zatoa go povrzuvaat so negovata zloupotreba vo izvr{uvaweto na kri-
1263
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 175-176. 231-232 i 316-317.
691

minalnite aktivnosti. 1264 Me|utoa, iako e to~no zabele`uvaweto deka
zanimaweto e element {to mo`e da ima zna~ewe pri vr{eweto na
opredeleni krivi~ni dela, treba da se ima predvid deka opredeleni
zanimawa davaat samo pogolema mo`nost za ostvaruvawe kontakti so
nekoi objekti na za{tita ili poseduvawe opredelena sposobnost
(specijalnost, stru~nost) za pouspe{no izvr{uvawe na deloto. A toa
zna~i deka sogleduvaweto na kriminalitetot ne mo`e da se objasni
samo preku istaknuvaweto na ovaa povrzanost, bidejki zanimaweto,
pred sî, pretstavuva op{testven odnos preku koj ~ovekot ja obezbeduva
svojata ekonomska egzistencija (podobra ili polo{a materijalna sostojba)
i svojot socijalen status. Vo taa smisla zanimaweto vo prv red
treba da se nabquduva kako eden od osnovnite indikatori na op{testvenata
polo`ba na poedincite i negovata uloga vo op{testvenata
podelba na trudot. 1265
Zanimaweto, vsu{nost, pretstavuva zna~ajno obele`je za objasnuvawe
na kriminalitetot, za{to korelira so materijalnite uslovi
na `ivotot, op{tesvenata polo`ba i uloga kako i so materijalniot
status i socijalnata sigurnost na poedinecot. Zanimaweto, od druga
strana, se javuva kako zna~aen element {to treba da se usoglasi so
odmeruvaweto na krivi~nite sankcii i potrebata preku sankcijata da
se ostvari opredelena cel vo procesot na resocijalizacijata na osudenite
lica.
Vo edno na{e istra`uvawe 1266 utvrdivme deka distribucijata na
zanimawata uka`uva na toa deka ubistvata mora da se posmatraat vo
tesan povrzanost so nepovolnite materijalni, socijalni, obrazovni,
kulturni i drugi uslovi na `ivotot na ubijcite, kako i so vlijanieto
{to go ostvaruva socijalnata sredina vo koja {to `iveaat ovie lica i
nivniot op{testven tretman vo celost. Imeno, podatokot deka preku
polovinata na ubistvata se izvr{eni od strana na zemjodelci i nekvalifikuvani
rabotnici ne mo`e da mu se pripi{e na neposrednoto, direkno
vlijanie na ovie zanimawa. Izborot i vr{eweto na ovie zanimawa
se povrzani so nivoto na obrazovanieto, a toa zna~i deka ovie
lica se so poniska {kolska podgotovka so koja pak, nu`no se povrzani,
kulturnata zaostanatost, primitivizmot, nazadnite sfa}awa, predrasudi
i primitivnite oblici na reagirawe vo razre{uvaweto na me|u-
~ove~kite konflikti. So tie zanimawa e povrzano i niskoto nivo na
1264
Opredeleni zanimawa koi se upraznuvaat so godini go formiraat
karakterot i telesnata struktura na poedinecot. ^esto od deleku mo`eme da
prepoznaeme sve{tenik, profesor, vojnik i komedijant. Me|utoa i zanimawata
na izvesen na~in kon sebe privlekuvaat opredelen tip na lu|e. Ovaa mentalna
nastroenost opredeluva dali nekoi lu|e }e stanat kova~i ili berberi, kasapi
ili cve}ari. Hentig, H. op. cit. str. 241.
1265
Vo ovaa smisla i Eliot, M. op. cit. str. 295-296.
1266
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 129.
692

materijalniot i socijalniot status, kako so ogled na nivnoto vrednuvawe
vo op{testvenaat podelba na trudot, taka i so ogled na mo`nosta
za pogolemo vklu~uvawe na nivnite nositeli vo op{testveno - politi-
~kite, kulturnite i drugite socijalni odnosi {to zna~at obezbeduvawe,
razvivawe i potvrduvawe na ~ovekovite vrednosti. Tuka deluvaat i
uslovite i odnosite vo koi ~ovekot `ivee i raboti: na primer, zemjodelstvoto
se vr{i vo sredina vo koja mo`at da se javat brojni naru-
{eni sosedski odnosi i imotni sporovi, a vladeat nazadni obi~ai, zaostanat
sfa}awa i drugi uslovi {to mo`at da go opredelat povedenieto
na poedinecot. Kaj licata od zemjodelski i rabotni~ki zanimawa,
poradi navedenite socijalni i ekonomski problemi kako i poradi patrijalhalniot
odnos sprema `enata, po~esto se prisutni i brojni bra-
~ni i semejni konflikti, ~ie dejstvo, ako se posmatra samo preku zanimawata,
nu`no se izrazuva kako prividna korelacija. Od druga strana,
zanimawata kako {to se administrativen rabotnik vo pogolem del se
oslobodeni od vakvite odnosi i vlijanija i zatoa nivnoto u~estvi vo
izvr{enite ubistva e ~uvstvitelno malo. Osloboduvaweto od takvite
objektivni i subjektivni vlijanija se izrazuva i kaj drugite zanimawa,
koi {to, so ogled na intenzitetot na ova osloboduvawe, go smaluvaat i
svoeto u~estvo vo vr{eweto na ubistvata.
Od sevo ova proizleguva deka zanimaweto ne mo`e da bide neposredna
pri~ina za javuvaweto na ubistvata, ako se zeme izolirano od
drugite vrski i okolnosti, tuku mo`e da se javi samo kako uslov {to na
izvesen na~in ja ovozmo`uva vakvata kriminalnata aktivnost.
2. Me|utoa, {to se odnesuva do zanimaweto, vo kriminolo{kata
teorija ne mo`e da go negira i faktot deka opredeleni zanimawa sepak
go zgolemuvaat nivoto na kriminogenata podlo`nost kon izvr{uvaweto
na opredeleni asocijalni i antisocijalni povedenija, a deka
nekoi od niv duri i provokativno deluvaat kon toa. Ottamu, vo sferata
na negativnite pojavni oblici na odnesuvawe za koi ovde zboruvame,
sekako deka kako takvi, bi mo`ele da izdvoime nekoi tipi~ni zanimawa.
Imeno, vo dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa e zabele-
`ano deka nekoi krivi~ni dela po~esto gi vr{at lica od opredeleni
zanimawa, za{to po~esto bile vo kontakt so opredeleni objekti na za-
{tite ili poseduvale opredeleni profesionalni sposobnosti. Vo taa
smisla se veli deka proneverite i grabe`ite po~esto se vr{at od strana
na blagajnici i rakovoditeli na smetkovodstvo, poreskite zatajuvawa
od samostojni biznismeni i zanaet~ii, primaweto potkup od lekari,
carinici, profesori i odgovorni rabotnici vo dr`vanite organi
i stopanstvoto, obivaweto na kasi od bravari, falsifikati od lica
koi poseduvasat ve{tini vo crtaweto i graviraweto i sl.
693

694
4. NEVRABOTENOST
1. Vo nu`na povrzanost so zanimaweto stoi i vrabotenosta na
prestapnikot kako biten faktor {to ja opredeluva negovata materijalna
egzistencija. Imeno, vo sovremenite procesi na trudot zanimaweto
stanuva osnoven uslov za vrabotuvawe i obezbeduvawe sredstva za
`ivot i so pravo se istaknuva kako zna~ajna brana za zapirawe na devijantnoto
i kriminalnoto odnesuvawe. Od druga strana, otsustvoto na
opredeleno zanimawe i stru~ni kvalifikacii sozdavaat golemi problemi
za vklu~uvawe vo procesot na trudot ili pak se povrzuva so rabotni
mesta {to ne obezbeduvaat sigurna egzistencija. Na toj na~in se
javuva bezrabotica {to ~esto se doveduva vo vrska so kriminalnite povedenija.
Bezraboticata ja vlo{uva materijalnata sostojba na poedinecot
i doveduva do raznovidni apatii, rezignacii i drugi negativni
pojavi i dezorganizacii vo ramkite na nivnoto semejstvo. Nevrabotenosta
na poedinecot mu go potkopuva ugledot kaj negoviot bra~en drugar,
osobeno kaj decata, kako i avtoritetot i mo`nosta za stapuvawe vo
normalni op{etstveni odnosi nadvor od krugot na semejstvoto. 1267 Zatoa
nevrabotenite, pred da izvr{at koe i da e krivi~no delo, po~esto
se oddavaat na sociopatolo{ki povedenija, a toa sekako ima vlijanie i
vrz nivnata idna kriminalizacija. Procentot na nivnoto oddavawe na
nasilstvo, alkoholizam, komar i vagabunda`a o~igledno go poka`uva
toa.
2. Postojat me|utoa i poinakvi mislewa. Pogledot vrz stavovite
kon rabotata gi deli lu|eto na dva napolno razli~ni kategorii:
na onie od poniska rasa za koi rabotata e "kuluk" od koi {to pobrgu
treba da se otarasime i, onie koi znaat {to sakaat. Prvite ne sfa}aat
deka onoj koj ne raboti stanuva bez sila, bez pamet i se zbogatuva so poroci.
1268 Blaze si im na onie koi znaat {to sakaat: niv drug blagoslov i
ne im treba. Tie lu|e ja smetaat rabotata kako ne{to bez {to nema `ivot,
bez {to `ivotot bi bil pust. Samo tvore~kata rabota mo`e na ~oveka
da mu ja dade najdlabokata, najintenzivnata i najpostojanata ra-
1267
Ima znaci koi uka`uvaat na toa deka nevraboteniot ~ovek ne e
samo "penzioniran" ma`, tuku i vistinski svrgnata glava na ku}ata. Nemo`nosta
da ja vr{i svojata dol`nost na hranitel go potkopuva negoviot ugled i
negovata sopruga gubi sekakov respekt kon nego. Zna~i, nevrabotenosta doveduva
do smaluvawe na avtoritetot obi~no kaj `enata, a ponekoga{ i kaj
povozrasnoto dete... Nie malku znaeme za{to na rabotnikot mu nedostasuva
negovata fabrika. Ne se raboti samo za parite. Toj veli deka gi izgubil
svoite prijateli dobroto dru{tvo, toj bolno ja ~uvstvuva zagubata na sredinata
~ija blizina okrepnuva, toj e li{en od najmo}nata referenca i za-
{tita vo `ivotot - svoeto stado. Hentig, H. op. cit. str. 256-257.
1268
Pajo @. Ve{tina biti ~ovek (kwiga murdosti), [tamparsko preduze¢e
Zastava, Novi Sad, 1922, str. 38-39.

dost, veli Pajo. 1269 Me|utoa, koga takvite ~uvstva }e se rodat potreben
e eden uslov: treba da se saka rabotata koja se raboti, taa ne smee da
bide protiv na{ite streme`i. Rabotata treba da se poklopuva so streme`ite
na onoj koj raboti, taka {to koga }e po~ne da raboti, da ne vleguva
vo eden del protiv sebesi, tuku celiot i za sî. Vo rabotata treba
da se vleze so svojata qubov, so streme`ot i so karakterot. Rabotata so
sebe nosi nagrada koja nikoga{ ne proma{uva; taa pla}a nagrada vo radosta
koja se ~uvstvuva pri pronao|aweto i sozdavaweto. ^istata radost
od rabotata pak, is~eznuva {tom taa na ne{to }e mu se pot~ini,
{tom ~ovekot raboti za pari ili od slavoqubie rabotata e degradirana:
~ovekot ja prodava svojata energija za ne{to ponisko, platenata
rabota nikoga{ ne donesuva mir, pita~ot nikoga{ ne e zadovolen so
toa {to mu se dava. Namesto gordosta na ~oveka da zavisi od nego samiot,
toj se poni`uva o~ekuvaj}i od drug pari ili pofalbi, a nitu parite
nitu pofalbite ne go pravat ~ovekot sloboden. 1270 Onoj koj seriozno
raboti nema vreme da taguva. Negovata li~nost se razviva, toj vo
sebe gi pronao|a ogromnite nepoznati sloevi na energija, negoviot um
se izostruva. Vo neprekidniot dopir so te{kotiite koi treba da se sovladaat
toj ja duplira vrednosta i umnite usilbi. Kaj nego nema mesto
za emocii, za nepredvideni raboti, za pijaloci, za skapani zadovolstva.
1271
3. Potreben li e drug na~elen komentar na vakvite stavovi nadvor
od ona so {to samiot avtor gi demantira koga na drugo mesto
veli: "Kolku {to pove}e se stremime kon povozvi{en `ivot, tolku pove}e
morame da se potsetuvame deka na{iot razum zavisi od stomakot".
1272 Potrebno li e i toa natamu da se doka`uva deka nevrabotenosta
pretstavuva zna~aen kriminogen faktor za site protivop{testveni
povedenija. Poznato e deka nevrtabotenosta vodi kon nedostig na
materijalni sredstva za `ivot, kon zgolemuvawe na li~noto nezadovolstvo,
~uvstvo na rastroenost, zaludnost, bezizleznost. Nevrabotenosta
vodi i kon vi{ok na slobodno vreme, nemo`nost da se kanalizira
pozitivnata energija. Ottamu sozdadenata dosada, natamu vodi kon rezignacija
i vo slu~aj na nejzino podolgo traewe predizvikuvawe na posledici
vo smisla na postojano dvi`ewe na rabot na zakonot.
Kako drasti~na posledica na nevrabotenosta se javuva vnatre-
{nata re{enost da se prifati bilo kakva aktivnost naso~ena kon odr-
`uvawe na materijalnata egzistencija. Vo sostojba na nevrabotenost
za porano socijalno izgradenata i pozitivna li~nost koja dotoga{ ne
se oddavala kon negativni odnesuvawa ~esto se pojavuva dilema vo
izborot na novoto povedenie. Logi~na i soodvetna na stvarnosta e
1269
Ibid, str. 40.
1270
Ibid, str. 41.
1271
Ibid, str. 42.
1272
Ibid, str. 116.
695

pretpostavkata deka onoj koj naviknal da gi po~ituva zakonite polesno
gi prifa}a poneprekorlivite op{testveni odnesuvawa odo{to
direknoto zapa|awe vo kriminal. Ottamu, za negovata svest e poprifatlivo
oddavaweto kon komar i igri na sre}a odo{to kon te{ki kra-
`bi, razbojni{tva, uceni i iznuduvawa. So eden zbor mnogumina i toa
mnogu ~esto svojata beznade`nost ja baraat vo komarot tokmu zaradi
situacijata na nevrabotenost vo koja privremeno ili dolgo se nao|aat.
A toa zna~i deka nevrabotenosta se nao|a vo direkna korelacija so
ovaa sociopatolo{ka i kriminalna pojava.
4. Vo kriminologijata postojat i takvi stavovi koi ne zaslu-
`uvaat ni{to drugo, osven ostra kritika. Eden od takvite e onoj na
Kajzer vo koj se veli: "Dodeka postarite istra`uvawa sî u{te trgnuvaat
od jasnite vrski pome|u kvotata na bezrabotnite i za~estenosta
na imotnite delikti, spored koi na eden milion bezrabotni mu odgovaraat
10.000 osudi za kra`bi, vakvata vrska, barem {to se odnesuva do
sega{nosta, ve}e ne mo`e da se potvrdi. Taka, najgolem porast na imotniot
kriminalitet vo povoeniot period mo`e da se nabquduva u{te
pred nastapuvaweto na masovnata bezrabotica vo sedumdesettite godini.
Osven toa, bezraboticata ~esto se poklopuva so drugi socijalizacioni
defekti taka {to e te{ko (kako kaj vlijanieto na alkoholot) da
se oceni dali socijalizacionite defekti ja predizvikuvaat i bezraboticata
i kriminalitetot, dali bezraboticata vodi kon kriminalitet
ili pak kriminalitetot vodi vo bezrabotica. Verno, izgleda deka
udelot na bezraboticata vo kriminalitetot e natprose~en. Sepak, pra-
{aweto za uslovuva~kite varijalbli ostanuva otvoreno. Monokauzalnite
vrski ni tuka vo najmala raka ne mo`e da se doka`e. Naprotiv,
bezraboticata se poklopuva so natamo{ni defekti, kako {to se lo{o
vodenite socijalizacioni procesi, zgolemuvawe na ve}e prisutniot
konflikten potencijal kako i stigmata na biv{ osudenik i socijalnata
dezintegracija. Spored toa, bezraboticata e samo edna dimenzija vo
kriminogeno manliviot profil." 1273
5. PARITE (TE[KITE MATERIJALNI PRILIKI) I SRE]ATA
Parite se prokletstvo, za{to na onie koi gi imaat im nosat bogatstvo,
onie koi gi nemaat - nu`no se siromasi, a na onie koj gi imaat
tolku kolku {to im se potrebni im ovozmo`uvaat sre}en `ivot. I natamu:
i prvite i vtorite poradi nivoto pogolemo prisustvo ili otsustvo
se oddavaat na asocijalni, antisocijalni i kriminalni povedenija,
a tretite se ~esni, pravedni, dobri, mirni, pametni i sî drugo
"naj" so pozitven predznak. Interesen predmet na diskusija, za mili-
1273
Kajzer, G. op. cit. str. 206. Ovoj mo{ne problemati~en stav, Kajzer
samo nezna~itelno go ubla`uva na str. 282-283, zboruvaj}i za vrskata me|u nevrabotenosta
i maloletni~kata deklinkvencija.
696

oni napi{ani stranici, raspravi i polemiki vo brojni eseisti~ki, novinarski,
filozofski no, `imi gospod!, i za nau~ni istra`uvawa i doka`uvawe
me|u koi "zna~aen" izvor na svojot interes go pronajdoa i
socijalnata patologija i kriminologijata.
5.1. Bogatstvoto i kriminalitetot
1. Za parite, odnosno bogatstvoto, kako {to ve}e poso~ivme,
obi~no se tvrdi deka ima bezbroj lo{i vlijanija i posledici. Vo taa
smisla naj~esto se tvrdi deka:
- Bogatstvoto ne sekoga{ e vistinsko dobro i naj~esto e so kratok
vek. 1274
- Bogatstvoto, osven vo retki isklu~oci, lo{o vlijae na umot i
karakterot na lu|eto. 1275
- Bogatstvoto gi li{uva lu|eto od prijatnoto dru{tvo na onie
koi rabotat i gi voveduva vo izve{ta~en `ivot vo koj se ru{i energijata
i vistinskiot um se zamenuva so zborlivost i mislewe samo na sporedni
raboti (na oblekata, qubovni do`ivuvawa, u`ivawe, zabava i
sl.) vo koi nema novi ~uvstva. 1276
- Bogatite baraat u`ivawe samo vo najniskite zadovolstva, vo
dobrata kujna, vo staroto i dobro vino, vo luta prepe~enica i sl. I tie
nivni u`ivawa gi pla}aat skapo, so bolesti ili so namalen i trom `ivot.
Pa barem da jadat od nekoe posuptilno ~uvstvo, za{to epikurejstvoto
ne zna~i da se najade{ kako sviwa! Ne, tie jadat da gi zadovolat
svoite nepca, jadat samo zaradi hranata, pijat samo zaradi pijalokot.
1277 - Bogatstvoto gi razoruva semejnite ~uvestva: bogatite lu|e
mnogu pove}e odo{to onie koi rabotaat, gubat sekakva pretstava za zaemnost
i me|usebno pomagawe koi mo`at da egzistiraat kako ~uvstva
samo ako se ve`baat vo borbata so siroma{tijata i bedata. 1278
1274
Epiktet i Marko Aurelie, Obrasci volje i sre¢e (stoi~ki trebnik),
Izdava~ka kwi`arnica Napredak, Beograd, 1922. str. 47.
1275
"Malku se pro~uenite kni`evni i umetni~ki dela, malku se nau-
~nite otkritija {to se postignati od deca na bogata{i", za{to navodno "Ne
se u~i da se pliva bez pomo{ na pojas za spasuvawe." Nakratko, parite vo du-
{ata na mladite i dobri lica ja ubivaat energijata so koja nekoi od niv bi
stanale pogolemi od obi~nite lu|e: kaj onie od sredna vozarast gi ubiva tvore~kite
usilbi. Parite se vistinski razoruva~ na voljata na lu|eto". "Tie,
tokmu zatoa {to se kiselina koja ja rastvora ~ovekovata volja, go upropastuvaat
zdravjeto i umot na bogatiot. Pajo, @. op. cit. str. 89 i 91.
1276
Bogatite lu|e "go pome{uvaat razumot so duhovitosta, so te~noto
zboruvawe; a ovie dve raboti se falsifikati na umot." Ibid, str. 92
1277
Pajo. @. op. cit. str. 94
1278
Ibid. str. 93.
697

- Bogatstvoto gi nagrizuva vozvi{enite ~uvstva taka {to voljata
na bogatiot mo`e da ja potikne samo lakomosta, bolnata `elba da se
ima {to pove}e: taa strast e istrajna. 1279 So presu{uvaweto na tie vozvi{enite
~uvstva, se presu{uva osnovata na vistinskiot i zaedni~}i
izvor na sre}ata.
- Bogatstvoto gi ru{i ~ovekovata ~esnost i dostoinstvo. 1280 Siroma{tvoto
i zakonot na trudot mu propi{uvaat na ~ovekot eden pat,
koga ~ovekot }e stane bogat za nego ne postoi ni brana ni cel. So prekinuvaweto
na navikite za rabota ~ovekot go gubi kompasot i e sposoben
(spremen) na sî, 1281 na vr{ewe zlo i nepravdi.
2. Od vakvite stavovi, vo koi sekako ima dobar del na predrasudi,
se izvlekuva natamo{ni zaklu~oci koi vo osnova se sveduvaat na
toa deka na bogatite nikoj ne im zaviduva so ogled deka tie sekoga{ se
nesre}ni. Vo toj kontekst najprvin se veli deka bogatite ne mo`at da
steknat mudrost, da bidat ispolneti so duhoven `ivot isto tolku kolku
{to na siromasite im e te{ko da steknat bogatstvo. 1282 Na sekoj koj
se dru`i so bogata{ite ne mu e te{ko da zabele`i deka bogatstvoto
~ini premnogu, a ne donesuva nikakva vistinska radost. Bogatstvoto ne
ja pru`a nitu radosta na tvore~kiot `ivot, ni zaslu`en odmor, ni zdravje.
Toa ne sozdava nitu vlast nad sebesi, ni roditelska radost, ni
prijatelstvo, ni simpatii nitu vrski na ramna noga so lu|eto. Bogatstvoto
ne donesuva ~uvstvo za ubavinata na prirodata, ni razbirawe na
remek delata na muzikata, skulptustvoto, vajarstvoto i delata na golemite
pisateli i filozofi. 1283 Pametniot ~ovek sfa}a deka ne smee
da se preuveli~uva vrednosta na parite: ako e umeren vo nivnoto posa-
1279
Ibid. str. 95
1280
Juda Iskariotski ne be{e ni{to polo{ od drugite srebrolubci:
toj den koga vide {to napravi, toj se obesil. A kolku bogati lu|e koi im gi
predavat na smrtta ili vr{at ubistvo nad svoite `rtvi bez da trepnat so oko.
Samo tie ne se samoubivaat so besewe. Juda vrede{e pove}e odo{to vredat
tie. Ibid. str. 92.
1281
Ibid. str. 96
1282
Epiktet natamu tvrdi: "Ti si steknal mnogu ubavi predmeti, ima{
mnogu zlatni i srebreni sadovi, ti si bogat. No, ona {to e najdobro tebe ti
nedostasuva: karakter, doslednost, pot~inetost na bo`jite naredbi, smirenost
na duhot, otsustvo na sekakov strav i somnevawe, spokojstvo na du{ata.
[to se odnesuva pak do mene, iako sum siroma{en pobogat sum od tebe. Ni najmalku
ne se pla{am da stanam ne{to na dvorot, ni najmalku ne se gri`am {to
}e mu ka`at na kralot za mene i ne mu laskam ama ba{ nikomu. Ti ima{ zlato
i srebro, no site tvoi misli, site tvoi `elbi, site tvoi soni{ta, sekoja tvoja
sklonost, sekoe tvoe delo e ovozemsko i polzi po pra{inata." Epiktet i Marko
Aurelije, op. cit, str. 48.
1283
Pajo, @. op. cit, str. 97.
698

kuvawe 1284 }e sfati deka so toa ja izbegnuva dosadata koja e neizbe`na
posledica na bezbrojnite i zbrkani zadovolstva na bogatiot.
Bogatstvoto bo`em imalo i drugi nedostatoci koi se manifestiraat
na psiholo{ko ramni{te. Mnogumina smetaat deka me|u niv
osnovano mo`at da se pomestat raznite stresovi koi mo`at da bidat
predizvikani od nagloto zbogatuvawe. Vo taa smisla se poso~uvaat
primeri na nenadejno "{eknuvawe" ili duri i umirawe po soznanieto
deka e dobieno neo~ekuvano golemo nasledstvo, ili premija od igra na
sre}a. Ovaa opasnost se povrzuva i so komarot. Taka na primer, spored
nekoi avtori, pomislata deka mo`e odedna{ da se stane bogat, deka
ima izgledi bez maka da se dobijat golemi pari~ni iznosi, mo`e poedinecot
zafaten so igra~ka treska da go dovede vo postojana sostojba na
vozbudenost sli~no na drogiranosta. Ponekoga{ kako posledica na silnata
nervna napnatost, kaj u~esnikot se javuvaat rastrojstva, depresivni
sostojbi i du{even slom, i toa ne samo po golemi gubitoci vo
igrata tuku naprosto, zaradi pregolemoto i ednostrano nervno optovaruvawe.
1285
3. Pomesteno vo sferata na kriminologijata, bogatstvoto se razgleduva
kako eden od zna~ajnite kriminogeni faktori. Pritoa redovno
se tvrdi deka vo redovite na gornite imotni sloevi, mnogu ~esto se
javuvaat razni kriminalni prizori i aferi kako rezultat na izobilstvoto
i prezasitenosta od sî i se{to i borbata za parazitsko u`ivawe
i rasko{en `ivot. 1286
4. Ovde e me|utoa karakteristi~no deka kriminalitetot na bogatite
naj~esto ostanuva prikrien - temna brojka. 1287 Vo svojata studija
za kriminalcite so "beli jaki," Saterlend naveduva deka golem broj na
opasni kriminalci koi poteknuvaat od najbogatite sloevi na amerikanskoto
op{testvo nikoga{ ne izleguvaat pred sud i ne se osudeni.
Temnata brojka na kriminalitetot na bogatite onevozmo`uva da se so-
1284
Ibid, str. 97.
1285
Gizicky, J. i Gorny, A. ^ovek i hazard, Prosveta, Zagreb, 1973, str. 17.
1286
Milutinovi}, M. op. cit. str. 334.
1287
"Organiziraniot prestap naj~esti ne se prijavuva, a ne se prijavuva
glavno ottamu {to negovite `rtvi sorabotuvale vo nego. Profesionalnite
prestapnici pak, rabotele pod pokrivot i za{tita na slu`benicite za primena
na zakonot... Iako organiziraniot prestap í nanesuva daleku pogolema
{teta na zaednicata, obi~no ne se prezema ni{to. Namesto toa, slu`benicite
i dobar del od naselenieto go dopu{taat negovoto postoewe glavno ottamu
{to i samite tie se nadevaat da se koristat so takvata korupcija. Oragniziranite
prestapnici gi postignuvaat svoite celi edinstveno dokolku se ve{ti
da gi korumpiraat kako svoite `rtvi taka i svoite sou~esnici." Eliot, M. op.
cit. str. 114 i 115.
699

gleda vistinskata fenomenologija i etiologija na kriminalitetot. 1288
Ottamu, Hentig so pravo zaklu~uva deka e nezgoda e toa {to nie ne go
poznavame "vistinskiot" zlostornik. Ona {to nie mo`eme da go merime
i da go broime e samo edna mala i odbrana grupa. Nie mo`eme da gi
ispituvame stotici iljadi lica koi se uapseni vo tekot na godinata.
Nivnoto apsewe e samo pretopostavka na kriminalitetot." 1289 Vo ovaa
smisla i Eliot: "Rezligiskite u~iteli od damne{ni vremiwa u~ele
deka site lu|e se gre{ni. Sovremenite kriminolo{ki istra`uvawa,
isto taka uka`uvaat deka sklonosta kon izvr{uvawe na krivi~i dela
ne se ograni~uva na optovarenite i pomalku povlasteni lu|e. Me|utoa,
postoi sklonost onie od poniskata klasa da se kaznuvaat postrogo." 1290
Zatvorite se pretrupani so stradalnici od ~ie posmatrawe proizleguva
zaklu~okot deka kriminalitetot e aktivnost na siroma{nite lu|e,
{to ne î, nitu mo`e da bide to~no.
5.2. Siroma{tvoto i kriminalitetot
1. Starite filozofi imaa opredelena filozofija za {tetnoto
dejstvo na izobilstvoto vo koja bilo forma da se javuva. Tie bea na
mislewe deka ropstvoto go rasipuva robovlasnikot, diktatorot - diktaturata,
pobedata - pobednikot, a prekumernoto bogatstvo - bogata-
{ot. Platon i bogatstvoto i siroma{tijata gi obele`i kako dva neprijateli
na dobrata dr`ava protiv koi zakonodavecot treba ednakvo
da se bori. Prvoto ja rasipuva du{ata na ~ovekot so `ivotot i rasko-
{nosta, a drugoto preku tegobi go goni vo celosna besmrtnost. Deka
zlostorstvoto mo`e da rezultira od preterana blagosostojba i nekontrolirani
ovlastuvawa se poka`a vo nekoi od najpoznatite krivi~ni
slu~ai. Preterano povlasteno dete e isto taka golem problem kako i
nedovolno povlastenoto dete, odnosno dete li{eno od osnovnite prava."
1291 Siroma{tvoto e te{ko, za{to patot po koj odi sekoga{ vodi
pokraj otvorenata bezdna na bedata vo koja sekoj moment mo`e da se padne,
vo bolest ili vo prerana smrt. Ottamu, moralnata vrednost na parite
se sostoi samo vo toa da se obezbedi semejstvoto od bolesti, od
smrt, od starost, a decata od bedata, neznaeweto i moralna propast. 1292
1288
"Saterlend izjavi deka site na{i statistiki na krivi~ni dela se
neto~ni, za{to re~isi vo celost go zapostavuvat visokiot stepen na naru{uvawe
na zakonot me|u vode~kite delovni i profesionalni grupi. Me|utoa,
obvinuva{e toj, zatvorite, osudite i kaznite glavno bea rezervirani za poniskite
ekonomski i op{testvni klasi" Ibid, str. 40.
1289
Hentig, H. op. cit. str. 229-230
1290
Eliot, M. op. cit. str. 33.
1291
Henting, H. op. cit. str. 26.
1292
Ibid, str. 86
700

Siroma{tvoto me|utoa mo`e da bide duri i vrednost, ne{to dobro
i korisno, tvrdat nekoi filozofi. "Siroma{tvoto ja ~eli~i ~ovekovata
energija. Koga mnogu mu se pomaga na ~ovekot negovata volja
zaboluva, slabee. Sekoga{ e podobar onoj pliva~ koj pomalku se slu`i
so pojas za spasuvawe." 1293 Ottamu se odi i vo drugi krajnosti i se
izvlekuvaat zaklu~oci od tipot deka duri i asketizmot, bolesta i nesre}ata
mo`at da bidat korisni, navodno zatoa {to ~ovekot vo takvi
okolnosti ima vreme i mo`e da razmisluva za ona {to vo `ivotot e va-
`no, odnosno sporedno. 1294
2. ^inam edvaj deka ima potreba da se doka`uva nevistinitosta
na ovie, kako i na prethodnite tvrdewa. Sepak, za volja na vistinata,
mora da se ka`e deka vo niv se krie racionalizacija, ~estopati krenata
vo rang na svoevidna masovna opsednatost so onie koi {to vo sekoe
op{testvo so~inuvaat opredelena grupa od naselenieto. Da se doka`uva
deka e kiselo grozjeto (bogatstvoto) i sprotivno na toa deka e
sladok limunot (siroma{tvoto) ne e ni{to drugo tuku mehanizam na
zamajuvawe od strana na onie koi kako Rasel, uspokoeni so site pogodnosti
{to mo`e da gi pru`i `ivotot i opkru`eni so gradinari, gotva~ki
i drugi slugi, stalo`eno nao|aat za zgodno da prodavaat demagogija
(da umuvaat kolku e lo{o bogatstvoto).
3. Vrz vakavite razmisluvawa se nadovrzuva i kriminolo{kata
misla. [to se odnesuva do siroma{tvoto, spored Geri, toa samo po sebe
ne go predizvikuva imotniot kriminalitet, odnosno pozna~aen faktor
e postoeweto prilika deloto da se izvr{i. Takviot stav go poddr-
`uva{e i Ketle, so dopolnuvawe deka golemite razliki me|u bogatstvoto
i siroma{tvoto na ist prostor gi ragoruvaat strastite i
isku{enijata od sekakov vid. Za razlika od niv spored Merton, siroma{tvoto
kako takvo i, konskventno, ograni~eniot broj na povolni
priliki, ne se dovolni da ja induciraat vpe~atlivo golemata stapka na
kriminalnoto povedenie. Duri i ~estoto spomnuvawe na "siroma{tvoto
poradi izobilstvo," nema zadol`itelno da dovede do ovoj rezultat.
Antiop{testvenoto povedenie e "normalen" rezultat samo toga{ i
vo mera, vo koja siroma{tvoto i, vo vrska so nego, te{kotiite vo natprevarot
za dostignuvawe na kulturnite vrednosti potvrdeni za site
~lenovi na op{testvoto, e povrzano so kulturnaat naglaska za pari~no
bogatewe kako simbol na uspehot.
Nasproti site niv, Bonger smeta{e deka zlostorstvoto e posledica
na nepovolnite uslovi na `ivotot koi doveduvaat do izvrtuvawe
na ~ovekovata priroda. Razvojot na kapitalizmot postojano gi
vlo{uva tie uslovi i kako rezultat na ekonomskoto ureduvawe ja prodlabo~uva
bezdnata me|u onie koi vladeat i onie so koi se vladee. Toa
1293
Pajo, @. op. cit. str. 66
1294
Vo ovaa smisla se veli deka "Platon sto pati ima{e pravo deka
podobro e da se stori, odo{to da se primi nepravda." Ibid, str. 66.
701

se uslovi pogodni za jaknewe na egoizmot koi poedinecot mo`at da go
ohrabrat za vr{ewe zlostostva. Najgolemiot del od kriminalitetot e
povrzan so siroma{tvoto koe go predizvikuva kapitalizmot, bilo neposredno
kako sredstvo za pre`ivuvawe, ili posredno preku ~uvstvoto
na nepravda koe go demoralizira poedinecot i gi zagu{uva negovite
instinkti. Od druga strana, nitu najbogatite ne se imuni od vr{eweto
na zlostorstvata. Edinstvenata razlika e {to vo nivniot slu~aj delata
proizleguvaat od mo}ta koja ja poseduvaat ili od op{tata erozija na
moralot vo bu`uaskoto op{testvo.
Nekade na sredinata me|u ovie stojali{ta mo`e da se pomestat
tvrdeweto spored koi - istite pri~ini koi go smaluvaat brojot na edni
zlostorstva, go zgolemuvaat brojot na drugi, i deka vo tie ramki treba
da se posmatra kriminogenoto dejstvo na siroma{tvoto, odnosno bogatstvoto.
1295
4. Moj stav e deka nedostigot na pari e ednakov na te{kite materijalni
priliki, a tie, od edna strana, vodat kon vr{ewe na imotni
delikti, me|utoa, od druga strana, (neposredno ili posredno) i kon
drugi kriminalni i devijantni povedenija. Vtoriot vid na kriminalitet
e usloven od psihi~kata sostojba na li~nosta na poedinecot koja se
javuva kako posledica na te{kite materijalni priliki. Lo{ite materijalni
priliki, na primer, mo`at da predizvikaat prihi~ki krizi
kaj poedinecot, vo prv red alkoholizam, {to vo sodejstvo so drugite
faktori mo`e da ima za posledica pojava na krivi~ni dela protiv `ivotot
i teloto i drugi krivi~ni dela. Toa zna~i deka vo ovie slu~ai,
ekonomskiot faktor ostvaruva indirektno vlijanie vrz pojavata na
kriminalitetot. Ottuka, proizleguva deka eden del na kriminalitetot
mo`e da se objasni neposredno ili posredno so ekonomskiot faktor,
odnosno so nedostigot na pari - te{kite materijalni priliki.
Od iznesenoto ve}e mo`e da se naseti deka te{kite materijalni
priliki, siroma{tijata i bedata pretstavuvaat eden od zna~ajnite
neposredni kriminogeni faktori. Toa glavno proizleguva od slednive
okolnosti:
ottamu {to siroma{tvoto predizvikuva strav, beznade-
`nost, zagri`enost, demoralizacija i depresivni sostojbi kaj
licata vo takva polo`ba, ja podriva nivnata telesna sila i zdravje
i go slabee nivnoto psihi~ko i op{to eti~ko nivo,
siroma{nite poedinci, semejstva i sloevi du{evno se
nao|aat vo potisnata i degradirana polo`ba, na sekoj ~ekor do-
`ivuvaat poni`uvawa na svojata li~nost i dostoinstvo poradi
{to stanuvaat nemirni, nestabilni, zagri`eni i nesposobni da
ja ostvaruvaat vospitnata funkcija sprema svoite deca,
dokolku siroma{tvoto potrae podolgo, kaj mnogu lica
mo`e da dovede do gubewe na mentalnata ramnote`a, do atro-
1295
Vidi: Ignjatovi}, \. Kriminolo{ko nasle|e, str. 10, 13, 68 i 158.
702

fija na nivnataa moralna sila,
vo siroma{no i semejstva decata se li{eni od osnovnite
uslovi za normalen i siguren razvoj,
siroma{tvoto doveduva do nizok socijalen status, lo{i
stambeni uslovi, otsustvo na higiena, razni bolesti i primitivizam
vo `iveeweto.
vo sovremenite zemji bez ogled na toa dali se razvieni
ili ne, kako {to e vpro~em i na{ata, osobeno e izrazen kontrastot
me|u siroma{tvoto i bogatstvoto {to se zema kako ote`nuva~ka
okolnost za pojavata na kriminalitetot na siroma{nite,
poradi lo{ite ekonomski uslovi na `ivot licata ~esto
ostanuvaat na nisko obrazovno nivo, neprosveteni i kulturno
zaostanati, a toa vlijae na nivnite iskol~eni sfa}awa, vrz formirawe
na razni predrasudi, netrpelivost, sklonost kon alkohol
i drugi poroci i sl.
lo{ite materijalni priliki isto taka predizvikuvaat
sekojdnevni gri`i za zadovoluvawe na osnovnite `ivotni potrebi,
nespokojstvo i psihi~ka preoptovarenost {to negativno se
odrazuva vrz bra~nite i semejnite odnosi kako i na odnosite so
drugite lu|e,
siroma{tijata vodi kon formirawe na opredeleni vrednosti
i vrednosni orientacii koi silno vlijaat vrz odnesuvaweto
na ovie lu|e, itn.
Poradi seto ova, na mnogumina ne im preostanuva ni{to drugo
osven da go prodavaat svoeto telo (prostitucija) no, duri i svoite
organi (bubrezi, na primer), pa i svoite deca za da pre`iveat. Iako
ova ne se okolnosti prepora~liva za sro~uvawe na bombasti naslovi
vo mediumite od tipot "Naskoro i kaj nas ..." ne treba da se prenebregne
nivnata op{testvena uloga i mo} i ottamu proizlezenoto predupreduvawe
za efikasno anga`irawe so koe na vreme }e se pottiknat
site kompetentni faktori vo nasoka toa sepak da ne se slu~i.
5.3. Umerenosta (Teorija na zlatna sredina)
1. Mudrite znaat deka parite imaat vrednost, samo tie ne ja preuveli~uvaat
- tie znaat deka sekoj se fa}a na lepiloto na nadvore{niot
sjaj. Mudriot brzo otkriva deka tri ~etvrtini od ona {to nie
posakuvame da go imame e {tetno, a deka bi mo`elo da se pomine i bez
ona edna ~etvrtina {to ostanuva. Parite ne sekoga{ se seta sre}a. 1296
Parite se neprocenlivi samo toga{ koga nosat bezbednost na smejstvoto,
koga ja obezbeduvaat idninata, koga obezbeduvaat od bolesti, od
smrt, od mo}nicite na ovoj svet. Parite se obezbeduvawe za eden skro-
1296
Ibid, str. 97.
703

men, obi~en `ivot, bez onie ~esti bezdelni~ewa. 1297 Tie se izvonredni
koga kon niv lu|eto gi pottiknuva rabotata: tie predizvikuvaat rabota
i umstveni usilbi me|utoa, pretstavuvaat opasnost koga }e stanat
cel namesto sredstvo za povozvi{en, poplemenit i pocelosen `ivot.
Cicija{tvoto i lakomosta go zatapuvaat ~ovekot. Roditelskoto bogatstvo
kaj decata go uni{tuva ~uvstvoto za siroma{tija bez koe tie ne
mo`at da gi sfatat okolnostite vo koi se nao|aat negovite bliski. 1298
I natamu, sekoj mudrec znae deka vistinskoto bogatstvo e vo samiot ~ovek.
[tom parite prestanat da mu koristat na du{evniot napredok,
tie se {tetni. Nema ni{to po`alosno od onoj amerikanski lov na milioni.
Toj lov go goltnuva i go poni`uva celiot ~ovek i zatoa `ivotot
na mnogu amerikanski gra|ani ~esto e mnogu dosaden. 1299
2. I taka redum, site golemi filozofi trgnuvaj}i od parite go
stavaa i sî u{te go stavaat na kantar, go merat i go sporeduvaat bogatstvoto
i siroma{tvoto za ottamu da go izvle~at golemiot izum deka i
ednite i drugite ne se sre}ni, a samo onie koi imaat tolku pari kolku
{to im se potrebni za normalen `ivot "pukaat" od zadovolstvo i
sre}a (srednata klasa). Pritoa, re{enieto {to bezmalku go nudat e
onie {to imaat pove}e da se otka`at od parite vo korist na onie {to
gi nemaat, a toga{ site na zemjinata topka }e bidat sre}ni. Problemot
me|utoa, e samo {to ~ovekovata priroda ne dozvoluva toa da se slu~i.
Zgora na toa, namesto da se sru{at razlikite {to gi sozdavaat parite,
re~isi celosno se sru{i socijalizmot koj, iako daleku od toa da go
dosegne vakviot ideal, barem sesrdno go propagira{e i poddr`uva{e.
I taka vo nedogled. Pritoa, karakteristi~no e deka site ovie
iskazi imaat svoi nedoslednosti. Prvata pogre{nata primesa e deka
bogatstvoto sekoga{ e ramno na nerabota, ne~esnost i nepravda, deka e
ne{to {to nikoga{ ne mo`e da bide zaslu`eno. Vo takvite razmisluvawa
za ulogata na parite vo opredeluvaweto na sre}ata na ~ovekot
ednostavno izostanuva potrebata prethodno samoto bogatstvoto da se
apstrahira i jasno da se razgrani~i od protivpravnite dejnosti. Zo-
{to, sigurno e deka vrednosta na parite dobiva sosema drug prizvuk
ako se stavat vo zavisnost od toa na koj na~in se steknati.
Vtorata nedoslednost e pomestena vo toa {to vrednosta na
parite, vo opredeluvaweto na sre}ata i povedenieto na ~ovekot koe
{to nu`no e povrzano so nea, ~esto se gleda oddelno od toa {to se saka
da se postigne so niv. Vo otsustvo na ovoj, kako vpro~em i na prethodniot
element, mo`e so sigurnost da se tvrdi deka parite ne stojat vo
nikakva korelacija so sre}ata. Vistinata e deka poseduvaweto na parite,
kako, vsu{nost, i sî drugo {to se poseduva kako materijalna, pa
1297
Pajo. @. op. cit. str. 97.
1298
Ibid, str. 66.
1299
Ibid, str. 88.
704

duri i kako duhovna vrednost, 1300 zavisi od toa na koj na~in se upotrebuva.
Sre}ata zavisi od toa za {to tie se koristat, za{to parite
vredat spored ona za {to se tro{at. Ottamu, ne pretstavuva nikakov
grev tie da se posakuvaat nitu pak, ako se ~esno zaraboteni, da se
imaat: da se bide bogat. Problem e me|utoa, ako zaradi niv se tro{i
celokupnata energija vo makotrpna rabota bez da se ostavi bilo kakov
prostor tie i umno da se upotrebat za postignuvawe na svojata i sre-
}ata na svoite najbliski. Ako pravilno se upotrebat, tie doveduvaat
do izbegnuvawe na bolka i postignuvawe zadovolstvo: onoj koj znae da
gi koristi znae da `ivee. Parite ne treba da pretstavuvaat `rtvuvawe
na sre}ata za preku bolka i nezadovolstvo da se dojde do niv, tuku vistinski
izvor na sre}ata i ottamu ne se nikakvo zlo sami po sebe, tuku
samo toga{ ako ne se koristat (cicija{tvo) ili ako pogre{no se koristat,
se rasfrlaat na ne{to nepotrebno ili za raskala{en `ivot, za
protivpravni i nemoralni celi i bezdelni~ewe (otfrlawe na sekakva
rabota otkako ve}e }e se steknat).
Tretata nedoslednost vo procenuvaweto na ulogata na parite e
voop{tuvaweto na nivnoto negativno vlijanie vrz site {to gi poseduvaat.
Ovaa nedoslednost proizleguva ottamu {to namerno se zapostavuva
individualnosta na ~ovekot, negovite osobini i potrebi. Za sekoj
poedinec oddelno, parite, kako i se drugo vo `ivotot, mo`e da pretstavuva
dobro, vrednost i ottamu sre}a vo zavisnost od karakteristikite
na negovata li~nost. Ottamu, nepotrebno e sekakvo izma~uvawe so
umuvawa od tipot na sporeduvawata dali materijalnoto ili duhovnoto
pretstavuvaat pogolemo dobro. Duhovnoto ili materijalnoto (telesnoto)
zavisi od psihofiziolo{kito sklop na poedinecot, negovite
momentalnite potrebi i od nadvore{nite okolnosti. Vpro~em, ne postoi
~ovek {to samo duhovnoto ili samo materijalnoto zadovolstvo go
pravi sre}en. [to }e nadvladee vo opredelena situacija, toa se posakuva.
Koga se ima predvid sevo ova, ni najmalku ne treba da se prekoruva
`elbata na hazarderite i prestapnicite da dojdat do pari. Tie gi
posakuvaat i treba da gi posakuvaat parite kako i sekoj drug ~ovek.
Tie se duri i poracionalni od mnogumina drugi, za{to do parite sakaat
da dojdat bez vistinski usilbi za da im ostane mnogu pogolem prostor
da gi iskoristat za "zdravje i `ivot." Me|utoa, ako do parite ne
doa|aat na ~esen na~in, i ako ne se gospodari na zarabotenite pari, ako
parite ne gi tro{at za ona {to im e potrebno, toga{ i tie nerazumno
ja opredelile svojata `ivotna cel i ottamu zaslu`uva prekor kako i
sekoj drug obi~en poedinec {to vo parite edinstveno zagri`eno gleda
sredstvo da se dojde do niv, i toa samo zaradi niv.
3. Na seto ova se nadovrzuva i "golemiot kriminolo{ki zaklu-
1300
Znaweto, ume{nosta, mo}ta, ubavinata i brojni drugi svojstva na
~ovekot i te kako mo`at da se upotrebat za lo{i celi.
705

~ok:" praktikata i istra`uvawata poka`uvaat deka kriminalitetot
ne sekoga{ e rezultat na slabata ekonomska polo`ba na poedinecot,
odnosno deka vr{eweto na krivi~nite dela ne e isklu~itelen monopol
na poniskite sloevi, kako {to toa nekoi avtori ~esto go istaknuvaat,
za{to i dobrite materijalni priliki, bogatstvoto i izlobilstvoto
~esto vodat vo kriminalitet. 1301 Vakvoto soznanie, koe i bez kriminologijata
mu e pove}e od jasno na sekoj obi~en smrtnik, potoa bezgrani-
~no se koristi za dolgi teoretski polemiki vo koi se doka`uva deka na
marksisti~ki orientiranite kriminolozi, bo`em ne im bilo jasno
deka vrz javuvaweto na kriminalitetot pokraj materijalnata osnova
golemo vlijanie ostvaruva i pravno politi~kata-nadgradba, i obratno,
deka na gra|anskite (kapitalisti~kite) kriminolozi ne im e jasno
deka ekonomskata baza e osnovata na site devijantni i kriminalni
odnesuvawa.
III. IDEJNI FAKTORI NA KRIMINALNOTO POVEDENIE
1. SISTEMOT NA KULTURNI VREDNOSTI I ZAOSTANATI
SFA]AWA
1.1. Ne gledaj {to pravam, slu{aj {to zboruvam
1. Na ova mesto }e se zadr`ime vrz osnovnite pokazateli {to go
karakteriziraat op{testveniot sistem so svojata dezorganizacija, i
toa pred sî, na podra~jeto na vrednostite koi se proklamirani me|utoa,
ne se sproveduvaat ili se sproveduvaat vo niza devijantni formi.
Ovde mislime na sostojbata na anomija, na neusoglasenosta me|u proklamiranite
celi i mo`nostite za nivna realizacija, na sudbinata na
mladite od poniskite op{testveni sloevi na koi ve}e so ra|aweto im
e sudeno da ostanat na rabot od op{testveniot `ivot. Na ova mesto go
pomestuvame i sozdavaweto na iluzii kaj site vozrasni kategorii, na
nivnata pasivizacija vo site sferi na op{testveniot `ivot od momentot
koga }e osoznaat deka ne mo`at da se nadevaat na nikakov uspeh vo
`ivotot. Zaradi toa, tie gi vr{aat svoite dol`nosti bez cel i svojata
afirmacija ja baraat vo negativni subkulturni grupirawa poradi {to
stanuvaat devijantni i stigmatizirani. Nivnite obidi za ~esen `ivot
mnogu naj~esto se sopreni u{te vo samiot start, za{to redovno ostanuvaat
bezuspe{ni. Usilbite {to gi pravat ostanuvaat bez konkretni rezultati
taka {to tie predolgo ostanuvaat na op{testvenoto dno. Vo
momentot koga poedinecot kone~no }e osoznae deka nitu toj, nitu op{-
testvoto e mo}no da gi izvr{i potrebnite promeni, poedinecot stanuva
pasiven ili pomalku ili pove}e konformisti~en so postojniot
op{testven poredok: `ivee spored vospostaveniot poredok i ve}e po-
1301
Taka: Kup~evi}, R. op. cit. str. 167.
706

stojnite normi na op{testvenata svest.
2. [to e pri~inata na sevo ova? [to e ona {to go sopira ostvaruvaweto
na ~ovekovata sre}a? Moj stav e deka eden, mo`ebi od najglavnite
negativeni faktori za toa, vo golem obem se krie vo pogre{nata
politika na najvisokite organi na dr`avnata vlast. Taa okolnost, vsu-
{nost, ja sogledale najgolemite umovi {to makar i malku se zanimavale
so poedinecot, negovata priroda i ~ove~ki potrebi. Vlasta kako
olicetvorenie na organ koj treba da se gri`i za interesite na poedinecot,
otsekoga{ pretstavuvala vistinski kriminogen faktor. Toa
minuciozno go zabele`uva Holbah koj veli: "Op{testvoto koe e rasipano
od svoite voda~i i vodeno od nivnite poroci, na svet mo`e da donese
samo rasipani deca. Toa gi vodi samo gra|anite koi se skr`avci,
ambiciozni, zavidlivci i rasipani, koi go gledaat samo toa kako zlostorot
nosi sre}a, kako niskosta zaslu`uva nagrada, kako nesposobnosta
se po~ituva, kako bogatstvoto se obo`ava, kako grabe`ot se favorizira,
kako razvratot se ceni, a sekade kako talentite se obeshrabruvaat,
kako doblesta se zapostavuva, kako vistinata se progonuva, kako
goleminata na du{ata se mrazi, pravdata so noze se gazi, a smernosta
~mae vo beda i e prisilena da stenka pod te`inata na gordelivata nepravda."
1302
Toa go zabele`uvaat i brojni drugi humanisti, teoreti~ari od
site oblasti na op{testvenite nauki i pravoto, no i obi~nite smrtnici,
obi~niot ~ovek koj sekojdnevno gi ~uvstvuva nepravdite od onie za
koi i samiot pridonel da gi {titat, a ne da gi kr{at negovite interesi.
Treba li da se bide posebno ugleden kriminolog koj, na ~ovekot
{to sekojdnevno ~uvstvuva bolka, nepravda i nemoral {to mu odat na
{teta na negovata sopstvena sre}a, }e mu gi uka`e pri~inite na negovata
nesre}a i pati{tata za nejzinoto dostignuvawe. Vrvot na hipokrizijata
e koga tie recepti mu gi nudi tokmu onoj koj mu ja "vadi
masta" so politika koja mnogu ~esto ne e ni{to drugo tuku preobrazena
religija koja postojano mu povtoruva istoto geslo: "Ne gledaj {to
rabotam, slu{aj {to zboruvam." Vo seto toa se krie nepodgotvenost,
nesposobnost, nestru~nost i nekriti~nost, i ~uvstvoto na apsolutna
mo} zatskriena zad predrasudata za nezamenlivosta na vlasta.
Treba li posebni usilbi da se doka`e deka mestoto na vladikite
i drugite crkovni velikodostojnici denes gi zazedoa ministri,
dr`avni sekretari, razni pomo{nici i cela redica na administrativci.
Treba li ~ovekot da bara dokazi za nivnata rabota nadvor od sekojdnevnite
nastani koi mu uka`uvaat deka pokraj nego se slu~uvaat
nastani koi ne gi odobruva negoviot prose~en um, nitu negovata obi-
~na moralna svest. Primeri ima mnogu. ]e navedeme samo nekoi od niv.
Slu~ajot so piramidalnata {tedilnica "TAT" sigurno zaslu-
`uva da se spomne na prvo mesto. Toa e eklatanten primer za najte{ki-
1302
Holbah, P. op. cit. str. 416.
707

ot vid na kriminal na na{ive prostori, na beskurpulozen grabe` koj
sigurno vleguva vo crnoto dosie na poedinci i grupi od najvisokite
vrvovi na vladea~kata garnitura. TAT e paradigma od koja nesomneno
se doa|a do zaklu~okot deka glavata na oktopodot se nao|a kaj najvisokata
vlast vo dr`avata. Koga ~ovek, bez nekoja posebna analiza }e se
osvrne vrz potezite na vlasta }e naide i na niza drugi "gre{ki" {to
so bolka gi ~uvstvuva kako tovar {to vrz svojot grb }e gi nosi ne samo
toj samiot, tuku i negovite idni pokolenija. Stanuva zbor za brojni
protivpravni dejstvija, involviranost vo skandali i aferi {to bez
somnenie go potresuvaat i gi pravat nesigurni temelite na dr`avata,
odnosno na op{testvoto vo celost. [to da se ka`e za vlasta koja saka
da ja ograni~i slobodata, da ja ubie hrabrosta, da ja uni{ti inteligencijata.
[to da se ka`e za preferiraweto na partiskite interesi i
partiskoto vladeewe nad efikasnoto dr`avno funkcionirawe. [to da
se ka`e za ispravnite zabele{ki na na{eto novinarstvo koe sekojdnevo
uka`uva na bezbroj anomalii na koi nikoj od povikanite pretstavnici
na vlasta ne nao|a za zgodno voop{to da reagira. Ne e ni{to
novo, veli eden novinar, ako ka`eme deka politikata kaj nas vo sekoj
pogled e sostavena od kampawi. I toa ne bi bilo mnogu lo{o dokolku
tie kampawi se sredstvo, zamaec za inicirawe na nekoj potfat, mobilizirawe
na intelektualnite dr`avni potencijali vo postignuvawe
na odredena posakuvana cel, a ne samo na~in na zamajuvawe na narodot.
1303 [to da se ka`e za "proma{enite investicii", za fri - {opovite
i tn. javni nabavki od koi odredeni grupi i poedinci debelo se
ofajduvaa, za somnitelnata privatizacija na koja i prethodea brojni
prividni ste~ai, za {vercot so nafta i oru`je, pa duri i droga pod za-
{tita na vlasta, za denacionalizacijata, za korupcijata na sudiite, carinicite
i site drugi funkcioneri. [to da se ka`e za moralot na
onie funkcionerite koi se stavaat nad zakonot i u`ivaat bezgrani~ni
privilegii kako na primer, dobivawe na stanovi za xabe ili po bagatelni
ceni, patuvawe vo stranstvo samo zaradi pro{etka i steknuvawe so
visoki dnevnici. I na kraj {to da se ka`e za onie vidni i ugledni funkcioneri,
sudii i obviniteli koi dobar del mo`at duri i javno da se
vidat vo na{ite kockarnici, osven toa deka ako sakame da go popravi-
1303
I natamu "Zemete koja sakate od kampawite koi bea prezemeni kaj
nas - od sreduvaweto na administracijata pod mototo "nezadovolitelni rezultati",
do iskoristuvaweto na "oktopodot" vo aferata TAT, site akcii koi
gi prezema{e Vladata na SDSM zavr{ija kako {to zavr{ija. Ona {to seriozno
mo`ea{e da se sredi, od sudstvoto do dr`avnite organi, ne e ni zapo~nato.
Se e manipulacija - akcija nema! Javnosta mnogu dobro se se}ava na onie pompezni
postavuvawa na kamen-temelnici, na gasovodot (iako e gotov), na primer,
koj nikako da po~ne da funkcionira, na prugata kon Bugarija, koja izgleda
nikoga{ nema da se napravi, na patnite pravci za... " [oqakovski A. "Dnevnik"
br. 18 od 12 fevruari 1998, str. 10.
708

me moralot na drugite najprvin treba da go popravime sopstveniot.
Ili poednostavno, avtoritetot na onie koi sakaat da podu~uvaat drugi
najprvin im na{tetuva na onie koi sakaat da podu~uvaat, a potem i na
site onie koi treba da go usoglasuvaat svoeto povedenie so nekakvi
vrednosti koi vsu{nost se daleku od toa da bidat kakvi bilo vrednosti.
Vpro~em, vlasta ne e sozdadena zaradi pru`awe ugodnosti i zadovolstva
na onie koi vladeat. Za `al na mnogu visokite polo`bi isto
kako i na mnogu visokite planini, malku se onie lu|e na koi ne im se
zavrtuva vo mozokot.
Da zaklu~ime: nema ni{to poopasno od dobar sovet ako e prosleden
so lo{ primer od strana na onoj koj tokmu e i najpovikan da se
gri`i za op{tiot op{testven moral. Lo{iot primer nikokaga{ nikomu
ne mu koristi.
1.2. Pravi kako {to pravat drugite
1. Nezdraviot primer {to go pru`a vlasta i instituciite na
sistemot na ednakov na~in se odrazuva kako i li~niot primer na roditelite
i drugite lica so vospitna uloga koi ostvarvaat silno vlijanie
vrz razvojot, formiraweto na mladata li~nost i na nejzinoto povedenie.
Ako negativniot primer vo semejstvoto, naru{uvaweto na
pravnite i moralnite normi od strana na roditelite i drugite lica vo
semejstvoto, odnosno prisustvoto na asocijalni i kriminalni pojavi
vo semejstvoto mu nanesuvaat {teta na harmoni~noto i skladno formirawe
na mladata li~nost i pretstavuvaat seriozna pre~ka za pozitivno
naso~uvawe i povedenie na mladite, nema nikakva pre~ka da ne se
veruva deka istite negativnite primeri {to gi pru`a vladea~kata garnitra
nemaat ednakov odraz bilo vrz mladite i vozrasnite ~lenovi na
op{testvoto i toa bez ogled na karakterot na nivnata li~nost, za{to
i najdobriot, ednakvo kako i najlo{iot poedinec vo dr`avata, imaat
izgradeno ~uvstvo i smisla da gi akceptira porakite na negativno formiranite
matrici na povedenie koi obilno im se nudat, osobeno vo
situacii koga o{testvenata praktika poka`uva deka rezultatot od
prifa}aweto na tie obrasci na povedenie sekoka{ se ispla}a.
Nakratko, pod vlijanie na negativniot primer vo op{testvoto
doa|a do razni deformacii, najprvin vo ocenkata na moralnite stavovi
i vrednosti voop{to, a potem i vo povedenieto na poedinecot.
2. Ciceron veli: "Dies deficiet si velim numerare quibus bonis male
evenerit; nec minus si commemorem quibus malis optime" (Ne bi imalo dovolno
denovi koga bi sakal da gi nabrojam site dobri lu|e na koi im se
slu~uvalo zlo, i koga bi potsetuval na site zli lu|e na koi im se slu-
~uvale samo najdobri raboti). A Holbah na toa so pravo se nadovrzuva:
"Vo rasipano op{testvo treba da se bide rasipan za da se stane sre-
709

}en." 1304 I navistina, {to treba da pravi obi~niot ~ovek vo situacija
koga postojano gleda okolu sebe samo zlo i nepravdi koi namesto da se
kaznuvaat postojano se nagraduvaat? Vo baraweto odgovor na ova pra-
{awe ima avtori koi ispravno prepora~uvaat: "Nepotrebno e ~ovekot
da obra}a vnimanie na bedata i u`asot okolu sebe, ako toa vo nego pottiknuva
samo teoretsko sou~estvo. Toa e pove}e {tetno, toa sopira.
Protiv zloto ima samo edno ma{ko sredstvo, da se borime. Da se zadovoluvame
samo so negovo nabquduvawe, toa e mra~no u`ivawe. Dol`nost
e da se borime so seta sila protiv zloto, me|utoa borbata e mo-
`na ako ~ovekot ne potklekne vo tagata i ako se zasolni vo predelete
na hrabrosta. Da se gleda samo zloto, toa ve}e zna~i da se bide na po-
~etokot na razdrazlivosta, neveselosta, ludosta. Vistinskata dol`nost
na eden ~ovek e da gi odbegnuva site pati{ta na koi se gubi mo}ta
nad sebe." 1305
2. VLIJANIE NA OBRAZOVANIETO
1. Vo kriminolo{kata teorija ~esto e prisuten empiriskiot
dokaz za pozitivnata korelacija me|u niskoto obrazovanie i vr{eweto
na negativni protivop{testveni povedenija. Retko koj, me|utoa, vo taa
zavisnost gleda neposredna vrska i istata ne se obiduva da ja tolkuva
od aspekt na nejzinata povrzanost so golem broj drugi socijalni okolnosti.
Poznato e deka so poniskiot stepen na obrazovanie na poedincite
e vo neraskinliva vrska poniskiot socijalen status, (poniskite
materijalni prihodi) i kulturen status (pomali mo`nosti za li~na
afirmacija i duhovno izdigawe), pomalata mo`nost za realen uvid vo
op{testvenata stvarnost i vlijanie vrz op{testvenite nastani i tekovi
na `ivotot, ograni~enost na op{testvenite komunikacii od sekakov
vid, pomala dostapnost na civilizaciskite i kulturnite vrednosti
i ottamu ograni~enosta na mo`nosti za nivno natamo{no asimilirawe
i zadovoluvawe. Na sprotivnata strana, niv im se mnogu podostapni
sociopatolo{kite povedenija kako eden vid na kontrakultura koja
im slu`i kako adekvatna zamena za intelektualno ponedosti`nite formi
na li~na afirmacija i zadovolstvo.
Od pozicijata na ovie stavovi trgnuva optimisti~koto stojali{te
koe se izrazuva vo tvrdeweto deka kriminalitetot opa|a so
zgolemuvaweto na stepenot na obrazovanieto. Spored ova dominantno
stojali{te vo kriminolo{kata teorija, niskoto obrazovanie se javuva
kako najsilna okolnost {to vodi vo kriminalno povedenie poradi nesfa}aweto
na negovoto op{testvenoto i vistinskoto zna~ewe.
2. I koga se ~ini deka lesno e najdena povrzanosta me|u neobra-
1304
Holbah, P. op. cit. str. 416.
1305
Pajo, @, op. cit, str. 12.
710

ovanosta i kriminalitetot se pojavuva navidum nelogi~nata masovnost
na ovaa pojava i kaj visoko ovrazovnite sloevi na naselenieto. Ako niskoto
obrazovanie e pri~ina za masovnoto oddavawe na kon kriminalitetot
se postavuva neodminlivoto pra{awe: zo{to toga{ i onie lica
{to go dostignale negovoto visoko nivo se oddavaat na kriminalni povedenija.
Kako da se objasni kriminalitetot na golem broj politi~ari,
direktori na dobrostoe~ki firmi, i sl. Na ovie li~nosti na pomo{
im doa|aat visoko obrazovani kriminolozi koi nivniot porok go objasnuvaat
so nekoi suptilni okolnosti koi ne frlaat lo{a svetlina vrz
nivnata li~nost. Taka, nekoi od niv uka`uvaat deka, na primer, oddavaweto
kon komarot na ovie lica "vo prv red pretstavuva snobovska ekspresija,
a ne rezultat na slobodata, emancipacijata i nezavisnosta na
li~nosta," i natamu deka "vo nivnoto povedenie ima pomodarstvo i
`elba za sozdavawe na "imix" i ispraznuva~ko ugleduvawe, kako i deka
ne e predizvikano so obrazovnoto i kulturno nivo nitu so profesijata,
tuku so pogre{no i pojavno sfatenite poimi na "umetnikuvawe" i
"umetni~kiot `ivot." I, za da ne se ka`e ne{to pove}e so {to mo`ebi
slu~ajno mo`at da se navredat obrazovanite i mo}nite - tolku, i ni-
{to drugo. 1306
3. Moj stav e deka obrazovanieto ima diferencijalna uloga i
zna~ewe vo uslovuvaweto na kriminalitetot i odelni vidovi na devijantno
odnesuvawe. Negovoto vlijanie varira vo zavisnost od konstelacijata
na op{testvenite vlijanija i vidot na konkretno izbranoto
negativno povedenie. Taka istra`uvaweto na ubistvata se obidovme da
gi razgledame karakteristikite na ubijcite i so ogled na nivoto na
nivnoto obrazovanie. Vo taa smisla obrazovno nivo go posmaravme
kako kategorija {to ja opredeluva nivnata op{testvenata polo`ba i
kako determinanta na nivniot stav sprema socijalnite vrednosti vo
smisla na nivno neprifa}awe, odnosno nepo~ituvawe i sprotivstavuvawe.
Dobienite podatoci ni poka`aa deka ubistvata gi vr{at lica
{to glavno se nepismeni i nemaat oformeno barem osnovno zadol`itelno
obrazovanie. Nivnoto vkupno u~estvo iznesuva 64,9%. Ako kon
niv se dodade i procentot na ubistvata {to gi izvr{ile storitelite
so zavr{eno osmo oddelenie se dobiva pokazatel od 86,5%, od koj jasno
proizleguva deka niskoto obrazovanie se pojavuva kako mnogu zna~aen
faktor {to vr{i golemo vlijanie vrz pojavata na ovoj vid kriminalitet.
A deka obrazovnoto nivo na storitelite na krivi~noto delo
ubistvo nema ambivalenten karakter, go poka`uvaat rezultatite i od
drugi istra`uvawa od ovaa oblast. 1307 Vo ovaa smisla so pravo mo`e da
se ka`e deka neobrazovanite lu|e se li{eni od onie vlijanija {to
pridonesuvaat za pozitivno formirawe na li~nosta, nejzinata pravi-
1306
Janji}, D. Kocka i kriminalite, doktorska disertacija, Pravni fakultet, Beograd,
1987, str. 126.
1307
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 127.
711

lna socijalizacija, 1308 jakneweto na moralnite stavovi, izdignuvaweto
na kulturnoto nivo i razvivaweto na soznanijata za op{testvenite
vrednosti i odnosi. Neobrazovanosta e nu`no povrzana so neznaewe,
zaostanati sfa}awa, nepromislenost, pogolema podlo`nost na alkohol
i sli~ni strasti i neprifatlivi idei. Niskoto obrazovno nivo vo
golema mera go determinira i poleto na interesiraweto pri koristeweto
na slobodnoto vreme. Ovie lica poka`uvaat mnogu pomal interes
za sredstvata na masovna komunikacija, politi~kite nastani, kulturnite
manifestacii, knigata i sl. Seto toa pridonesuva ovie lu|e da
imaat poinakov sistem na vrednosti koj se karakterizira so toa {to
vo op{testvenite interakcii naj~esto vleguvaat i reagiraat so intenzivni
emocii.
Od druga strana, edno od na{ite istra`uvawa 1309 go poka`a i
toa deka obrazovanieto nema nikakva uloga vo oddavaweto kon hazardnite
igri so ogled na toa {to, kako i kaj onie so nisko, taka i kaj onie
so visoko obrazovanie ednakvo mo`e da se javat takvi strasti koi gi
vle~at lu|eto kon ovie pojavi. Igrata i parite se ednakvo privle~ni
kako za siroma{nite taka i za bogatite lu|e i ottamu nitu edna obrazovna
kategorija ne e imuna od hazarderstvoto. Vo potkrepa na ova go
naveduvame samo toa deka vo dene{noto op{testvo retko koj smeta
deka oddavaweto kon hazardnite igri pretstavuva ne{to lo{o osobeno
ako posledicite od toa se odnesuva na sebe. So drugi zborovi, ona {to
e tolku masovno i {to site go pravat mo`e da bide samo dobro. A op{-
tiot zakon na ~ovekovata priroda veli deka nikoj ne bega od dobro
(arno), osven ako ne se nadeva deka }e se stekne so nekoe drugo u{te pogolemo
dobro.
4. Vo soglasnost so na{iot stav treba da se posmatra i stojali{teto
na pesimisti~ka koncepcija. Toa sepak ne e slu~aj, za{to spored
ovaa koncepcija na povisokoto obvrazovno nivo voop{to ne mu
pridava antikriminalno zna~ewe, tuku naprotiv, visokoto obrazovanie
se zema kako zna~aen faktor na kriminalitetot. Me|utoa, ako se
isklu~i nepotrebniot eksluzivitet, i ova stojali{te e blisku do vistinata,
osobeno toga{ koga treba da se objasni recidivizmot i kri-
1308
"Socijalizacijata zna~i postapka vo koja poedinecot gi u~i normite,
vrednostite i orientirite na grupata na koja i pripa|a. Taa pretstavuva
izu~uvawe posreduvano preku socijalnata sredina, na na~inite na postapuvawe,
stilovite na mislewe, ~uvstvata, soznanijata, motivaciite i za~uvuvaweto
na vrednostite. Postapkata na u~eweto se odviva preku nabquduvawe, imitirawe,
sporeduvawe, odbegnuvawe, uve`buvawe i sogleduvawe. Taa mo`e da se
zasiluva ili oslabnuva. Kako celi na socijalizacijata va`at: zdobivawe so
intelektualni sposobnosti i samodoverba, rabotna motivacija, izgradba na
sovesta, sposobnost i gotovnost za produktivno sovladuvawe na konfliktite
i solidarnost." Kajzer, G. op. cit. str. 82.
1309
Sulejmanov, Z. Hazardni igri, ISPPI, Skopje, 2000.
712

minalitetot na belite jaki. Vo prilog na ova stoi argumentacijata
deka povisokoto obrazovanie koe e vo nu`na sprega so povisokata op{-
testvena polo`ba i op{testvena mo}, go vooru`uva poedinecot so potrebnite
znewa za razvivawe na kriminalna specijalnost i, {to spored
nas e u{te pozna~ajno, gi pravi dostapni nedozvolenite sredstva za
ostvaruvawe na sofisticirani kriminalni povedenija.
5. Vo kriminologijata ~esto se postavuva pra{aweto za pri~inite
na neuspehot vo steknuvaweto na opredeleno nivo na obrazovanie.
Toj neuspeh voobi~aeno e posledica na objektivnite te{kotii so koi
se soo~uva u~ili{teto kako institucija i negovite vnatre{ni slabosti:
pri~ini koi sodavaat uslovi koi pridonesuvaat za pojava na
maloletni~kata delinkvencija i na kriminalitetot. Ovde stanuva
zbor za slednive nedostatoci:
opredeleni materijalni i kadrovski priliki na u~ili-
{teto, kakvi {to se lo{ite {kolki prostorii i prenatrupanost
na u~ili{teto, rabota vo dve ili pove}e smeni, nekvalifikuvani
i nedovolno pedago{ki obrazovani nastavnici,
neusoglasenost na nastavnite planovi i programi so kalendarskata
vozrast i intelektualnoto nivo na u~enicite,
nesuoglasenost na strukturata na nastavnata programa
koja e preoptovarena so nastavni sodr`ini, a se ostava mal prostor
za ostvaruvawe na vospitnite zada~i na u~ili{teto,
zapostavuvawe na rabotnite naviki i skolnosti vo procesot
na obrazovnata i vospitnata rabota,
nesupah na u~ili{teto na planot na organiziraweto na
vonu~ili{ni (rekreativni, kulturni i drugi slobodnovremenski)
aktivnosti i spre~uvawe na inicijativnosta,
lo{ odnos na oddeleni nastavnici kon u~enicite, slabiot
uspeh vo u~eweto, kako i drugi konflikti vo {kolskata
sredina, koi kaj mladite doveduvaat do frustracii, omraza sprema
nastavnicite i `elba za odmazda, averzija i negativen
odnos kon u~ili{teto i u~eweto voop{to. Takviot negativen
odnos mo`e da dovede do menuvawe na u~ili{teto, privremen
ili celosen prekin vo {koluvaweto i begawe od u~ili{teto,
{to za mladite zna~i osloboduvawe od kontrolata na u~ili{-
teto i golema podlo`nost na negativni vlijanija.
favorizirawe na decata od povisokite klasi i sloevi
preku razvivaweto na odnosi na korupcija i privilegii,
nevodeweto dovolno smetka za {kolskata i rabotnata
disciplina, itn. 1310
Site ovie uslovi mo`at da dovedat do nisko nivo na obrazovanie
kaj poedinecot {to se smeta za eden od povolnite uslovi za javuvawe
na delinkvencijata i kriminalot, ottamu {to poradi niskoto
1310
Vo ovaa smisla i Eliot, M. op. cit. str. 647-648.
713

obrazovanie se smeta deka:
- liceto ne mo`e da sfati {to e dobro, a {to e lo{i, {to e dozvoleno
, a {to ne e i sl.,
- liceto poseduva nisko vospitno nivo,
- liceto poseduva emocionalni i drgi psiholo{ki te{kotii
poradi posledica na neuspehot da ja sovlada nastavnata materija vo
u~ili{teto,
- liceto te{ko doa|a do vrzboruvawe i voop{to te{ko se vklu-
~uva vo op{testveno korisna rabota.
3. VLIJANIE NA SREDSTVATA NA MASOVNATA KOMUNIKACIJA
1. Vo kriminolo{kata literatura nekoi sodr`ini na sredstvata
na masovnata komunikacija i nivnoto vlijanie vrz svesta, navikite
i povedenieto na lu|eto ~esto se doveduvaat vo vrska so pojavata na
kriminalitetot. Pritoa nekoi avtori go zastapuvaat misleweto deka
tie sredstva preku opredeleni sodr`ini se javuvaat kako bitni, izrazeno
negativni oblici na vlijanie, drugi smetaat deka negativnoto
vlijanie na tie sredstva e nezna~itelno ili nikakvo, a treti se nekade
na sredinata priznavaj}i im na opredeleni sodr`ini samo delumno potiknuva~ko
dejstvo vo vrska so sozdadenata kriminalna situacija i
odnosi.
1 0 Prvata grupa avtori, 1311 trgnuva od stojali{teto deka sredstvata
na masovnata komunikacija so svojata sodr`ina ne vr{at zna~itelno
vlijanie vrz javuvaweto na agresivnosta i povedenieto na lu|eto.
Vo tie sodr`ini naj~esto se sre}avaat iskol~eni sfa}awa {to gi pottiknuvaat
i stimuliraat nezdravite stavovi, interesi, motivi i agresivniot
potencijal na ~ovekot, a seto toa pretstavuva edna od bitnite
pri~ini za javuvaweto na kriminalitetot i drugite oblici na kaznivo
i devijantno odnesuvawe. 1312
1311
Lombrozo, Geri, Selig i dr.
1312
"Makar {to psiholo{kite eksperimenti bile konstruirani sosema
sli~no, oddelni istra`uva~ki grupi dojdoa do protivre~ni hipotezi: 1 0
Spored Fe{bak (Feshbach), gledaweto agresivni dejstvija vr{i funkcija na
zamena i ventil i vodi kon opa|awe na agresivnite ~uvstva (hipoteza za katarza).
Protiv ovaa postavka stanuvaat pred sî Berkovic i dr. (Berkowitz). 2 0
Spored nivnata hipoteza za inhibicija, naprotiv, gledaweto agresivno odnesuvawe
predizvikuva kaj gleda~ot strav od agresija, koj dejstvuva kako sopira~ka
za pojava na sopstveno agresivno odnesuvawe. Ova sopirawe se javuva
pred sî pri gledaweto akti na agresija {to se ocenuvaat kako nespravedlivi.
3 0 Spored hipotezata za stimulacija, naprotiv, gledaweto na agresivni na~ini
na odnesuvawe predizvikuva efekti na u~ewe i pottiknuva na imitirawe
(Bondura). Pri edno proveruvawe na dolgoro~nite vlijanija kaj gledaweto na
agresivno odnesuvawe bilo utvrdeno deka decata se se}avaat na nau~enite
714

2 0 Avtorite {to go prifa}aat stojali{teto deka negativnoto
vlijanie na sredstvata na masovnata komunikacija e nezna~itelno ili
nikakvo, svoeto mislewe go zasnovaat vrz tri zaklu~oci do koi e dojdeno
vo dosega{nite istra`uvawa. Prviot od tie zaklu~oci, e deka
mal broj lica se podlo`ni na ovie vlijanija. Vtoriot se sostoi vo neizvesnosta
na ovie vlijanija, a tretiot vo pozitivnoto vlijanie na
ovie sredstva i vo slu~aite koga se soop{tuvaat nastani {to spored
sprotivnite sfa}awa pottiknuvaat na kriminalno odnesuvawe. 1313
3 0 Najgolemiot broj avtori od ovaa oblast se priklonuvaat na
tretoto stojali{te. 1314 Vo nivnite trudovi se iznesuvaat niza logi~ki
pretpostavki {to upatuvaat na toa deka i sredstvata na masovnata koagresivni
modeli na odnesuvawe i po {est meseci. 4 0 Spored edna ~etvrta hipoteza,
prvobitno ispituvawe bez vrska so mas - mediumite, postojanata konfrontacija
na gleda~ot so prika`uvaweto na nasilstvo vodi kon opa|awe na
senzibilitetot sprema nasiltvoto i kon efekt na priviknuvawe (teza za habituazlizacija)."
Kajzer, G. op. cit. str. 325.
1313
Vidi: Vukovi}, S. Krvni delikti u Srbiji, RO za grafi~ku izdava~ku delatnost,
Zae~ar, 1982. str. 106. Spored nekoi avtori, potencijalnata agresivnost
kaj ~ovekot mo`e da se oslobodi i preku katarza. Toa e takva psiholo{ka pojava
koga so nabquduvawe agresija na film ili na drugo mesto se pro~istva
sopstvenata du{a, odnosno kaj ~ovekot se smaluva ili gubu kumuliranata agresivnost
predizvikana so frustracii. Avtorot na ovie redovi vo mnogu priliki
i samiot go posmatral rea|iraweto na publikata pri opredeleni filmski
proekcii. Vo taa smisla ni be{e posebno interesno povedenieto na dvajca
uniformirani policajci pri sledeweto na filmot "Begstvo od Alkatraz".
Nivnoto identifikuvawe so glavnite li~nosti od ovoj film be{e prosledeno
so emocijalni ekspresii, is~ekuvawa, napnatost i na krajot so golemo odobruvawe
i odu{evuvawe poradi uspe{no izvedenoto begstvo. Vakvi i sli~ni
primeri, kade {to celata publika povedena od majstorstvoto na re`iserot se
identifikuva so negativni li~nosti i kriminalci, prika`ani kako posebno
inteligentni i hrabri li~nosti, se dobar dokaz za deluvaweto na mehanizmot
nare~en katarza. Me|utoa, treba da se vodi smetka za toa deka katarzata ima
izvesno deluvawe samo vo ograni~eni uslovi i vo opredeleno vreme (ako kaj
nekogo postoi agresivnost vo momentot dodeka ja nabquduva agresivnata scena
ili situacija).
1314
Su{tinata na ovaa koncepcija e deka publicitetot mo`e da ima
opredeleno dejstvo vrz odredena kategorija na lica i toa vrz onie so razni
psihi~ki deformacii, kaj koi ve}e postoi tendencija kon socijalna nedisciplina
i koi se karakteriziraat so slaba volja. Najgolemiot broj od ovie avtori
smeta deka dejstvoto na publicietot se sostoi vo imitirawe na na~inot na
izvr{uvaweto na krivi~nite dela izlo`eni vo pe~atot (i drugite sredstva na
masovnata komunikacija, Z.S.) Vidi: Marina, P. Ulogata na javnoto informirawe
vo borbata protiv op{testveno negativnite pojavi, Pravna misla,
Skopje, 1983/1, str. 143.
715

munikacija se eden od kriminogenite faktori, no nivnite soznanija vo
toj pogled naj~esto ne se nau~noempiriski potvrdeni za vrz osnova na
toa da mo`e so sigurnost da se zboruva za ovoj problem. Se ~ini, me|utoa,
deka sepak ne mo`eme da se somnevame oti mnogubrojni literarni
i novinarski sostavi i razli~i sodr`ini {to gi soop{tuvaat radioto,
televizijata i filmot 1315 vr{at opredeleno negativno dejstvo i vrz javuvaweto
na kriminalnite pojavi. Vo taa smisla so pravo treba da se
uka`e na ogromnata mo} na nivnoto deluvawe {to proizleguva od nivnata
naso~enost kon osobeno golem auditorium; na nivnoto nepredvidlivo
kriminogeno dejstvo so ogled na heterogeniot sostav i anonimnosta
na onie kon koi se upateni tie sodr`ini; na konciznosta i senzacionalnosta
na nivniot plasman; na brzinata so koi se {irat nivnite
informacii i so ogled na smalenata kriti~nost so koja se sledat; na
~estata povr{nost, nestru~nost, pa duri i cini~nost vo nivnoto oblikuvawe,
na nepotrebnoto opi{uvawe ili prika`uvawe podrobnosti vo
vrska so na~inot na izvr{uvaweto na oddelni krivi~ni dela i nivnoto
sokrivawe; na pregolemoto eksploatirawe vistiniti ili izmisleni
nastani od site vidovi, svirepost, pukawe, ubivawe, seksualni perverzii,
alkoholizam, avanturizam, lesno zdobivawe so pari, raspu{ten i
hedonisti~ki na~in na `iveewe, nemoralni povedenija i sli~ni prikazni
vo razni kriminalisti~ki romani, raskazi, filmovi, televiziski
serii, stripovi i sl; na izostavuvawe takvi sodr`ini {to se zanimavaat
so uslovite i pri~inite na kriminalitetot i metodite na nivnoto
preventivno suzbivawe; na nedovolnoto informirawe za celite
na krivi~nite sankcii so poddr`uvawe na stavot na javnosta sklona
kon ideite na retribucijata itn.
2. Vlijanieto na sredstvata na masovnatata komunikacija ne zavisi
samo od nivnata mo}, tuku i od razni drugi okolnosti od li~na i
socijalna priroda na onie kon koi se naso~eni. Vo taa smisla osobeno
se va`ni polot, vozrasta, vospituvaweto i obrazovanieto, op{testvenata
i eti~kata svest, kulturnoto ramni{te, `ivotnoto iskustvo i
brojni drugi elementi od psiholo{kata struktura na li~nosta, podlo`eni
na takvi vlijanija. Seto ova ni dava za pravo da se priklonime
kon sfa}awata {to vo sredstvata na masovnata komunikacija gledaat
eden od faktorite so delumno kriminogeno dejstvo 1316 i pokraj toa {to
1315
Podroben opis za povranosta na filmot i kriminalnite povedenija
vidi kaj Milosavljevi}, B. op. cit. str. 81-85.
1316
"Od rezultatite na dosega{nite istra`uvawa mo`e da se prifati
deka: 1 0 prika`uvaweto nasilstvo vo masovnite mediumi mo`e da pridonese za
delinkventnoto odnesuvawe, no ne mo`e da se nabquduva kako glaven faktor.
Naprotiv, kaj gleda~ot mora da postojat opredeleni pretpostavki, 2 0 Malite
deca, pred sî, pod opredeleni pretpostavki (frustracii, defekti na li~nosta
itn) gi prezemaat obrascite za odnesuvawe vo ramkite na procesot na u~ewe i
mo`e da bidat pottiknati na imitirawe na agresivno odnesuvawe. Gledaweto
716

dosega ne sme se vpu{tile vo empirisko verificirawe na ovaa etiolo-
{ka postavka. Me|utoa, morame samokriti~ki da se osvrneme kon faktot
deka kriminolo{kata nauka ima slaba korist od vakvi koncepcii,
za{to sepak so niv se stoi na ramni{te na uslovite na kriminalnoto
povedenie, odnosno se osvetluvaat nekoi faktori {to bez pokonkretni
istra`uvawa ne go poka`uvaat najsigurniot pat za prezemawe preventivni
merki. Tuka e i problemot na iznao|awe sigurni metodi {to
}e ovozmo`at vakvi istra`uvawa vo na{ite sociokulturni uslovi.
Takov metod zasega vo na{ata kriminolo{ka literatura ne e poso~en,
pa zatoa (a so ogled i na predmetot na ovoj trud) i nie ne mo`eme da go
utvrdime. Pa sepak ako se otfrlat povikuvawata i voop{tuvawata na
odelni slu~ai so koi se objasnuva kriminalnoto povedenie na eden ili
dvajca prestapnici koi{to za svoeto delo na{le idei vo nekoj film
ili kriminalen roman, i ako se pristapi kon metodolo{ki zasnovana
strukturna analiza na dejstvoto na sredstvata na masovnata komunikacija,
mo`e da se nadevame na posistematski soznanija {to }e mo-
`at da poslu`at vo borbata protiv negativnite op{testveni pojavi.
4. RELIGIJATA I KRIMINALITETOT
1. Nevozmo`nosta da se poreknuva postoeweto na zloto i pri~inata
za toa, od damne{ni vremiwa go predizvikuva{e ~ove~koto umuvawe.
Vo taa smisla na divjacite im pomaga{e pretpostavkata za postoeweto
na zlite duhovi. Starite Grci site nesre}i im gi pripi{uvaa na
omrazata i qubomorata na bogovite. Hristijanskata religija pak zamislila
dve na~ela, sprotivni i protivni~ki: ednoto nakloneto kon ~ovekot
(bo`jite slu`benici - angelite), i drugoto neprijatelsko (|avolot).
So religijata e povrzana i verata koja redovno se sostoi samo od
strav i trepet. "Nejzinite bogovi se sebi~ni i odmazdoqubivi, svirepi
i nemilosrdni, mrzovolni i detiwasti. Tie mo`at da se umilostivat
edinstveno so gozbi i podaroci, ~esto i so ~ove~ki `rtvi. Tie ne
se samo globaxii tuku i inaet~ii, taka {to i so najdobra namera ~esto
nasilni~ki dejnosti na televizijata sekako pove}e naveduva na agresivno
odnesuvawe odo{to koga takvi prika`uvawa nema. Agresivnite dejstvija isto
taka mo`e da imaat karakter na model za detskoto odnesuvawe i da go zasilat
agresivnoto odnesuvawe kaj decata, 3 0 Do vakvo imitirawe kaj gledaweto pove}e
doa|a koga toa nasilstvo se ~ini opravdano. Istoto va`i i toga{ koga
objektot, kon koj se naso~uvaat agresivnite tendenccii ima nekakva sli~nost
(na primer, ime, profesija, nacionalnost, situacija) so objektot prika`an vo
filmot. So vakvite naodi vo su{tina se soglasuvaat i amerikanskite komisiski
izve{tai, kako i prete`niot del od germanskata literatura. Samo edno
malcinsko mislewe go zastapuva stavot deka dosega ne mo`e da se pronajdat
nitu dokazi za redukcija na agresijata nitu pak za porast na agresivnosta poradi
fakti~koto televizisko nasilstvo." Kajzer, G. op. cit. str. 326.
717

ne e mo`no sigurno da se zadovolat. Od takvite zli su{testva ve{terkite
ja dobivaat svojata pekolna mo}. Ottamu nikoj ne be{e bezbeden.
Nikoj ne znae{e od kade go is~ekuva opasnost. I najsitnata rabota
spored svojot izgled mo`e{e da bide povrzana so seriozni opasnosti.
Najnevinite nameri mo`ea da bidat sudbonosni ... So verata e kako i
so decata: taa e mrak i neznaewe {to predizvikuva strav, svetlosta i
qubovta go brkaat stravot. 1317
2. Iako nastanala kako iracionalen proizvod, kako emocionalna
reakcija na nepoznatoto, religijata nesomneno pretstavuva eden od
prvobitnite regulatori na op{testveniot `ivot. Toa proizleguva
ottamu {to skoro sekoja religija opfa}a izvesni principi na moralot
i op{testvenoto ureduvawe koi, spored pogre{noto mislewe na pripadnicite
na oddelni religii, mo`at da deluvaat i preventivno vrz kriminalitetot.
Vo sekoja religija, veli Pe{i}, postojat opredeleni moralni
normi koi svoite pripadnici gi upatuvaat da po~ituvaat opredeleni
vrednosti. Vo hristijanskata religija toa se barawata "ne ubivaj,"
"ne kradi," "ne vr{i prequba" i sl. Kolkavo e nivnoto vlijanie
vrz op{testvenoto povedenie na lu|eto nau~no ne e ispitano. Poznato
e me|utoa, deka pripadnicite na taa religija gi vr{ele i gi vr{at
site tie krivi~ni dela, iako religijata toa im go zabranuva. Nasproti
toa, denes postojat ogromen broj lu|e bez konfesija koi ne se odnesuvaat
prestapni~ki. 1318 Vo ovaa smisla i Kajzer: "Pri sociokulturnoto
"kalewe," osobeno pri posreduvaweto vrednosti, religijata i religioznosta
tradicionalno zazemaat poseben rang. I dodeka porano na religijata
í se pripi{uva{e prete`no vlijanie vo smisla na sopira~ka
za kriminalitetot, pa taka se ~ine{e deka vo opa|aeweto na interesot
za religijata i crkvata e pronajdeno objasnuvawe za porastot na kriminalitetot,
vakvoto mislewe, kako premnogu ednostavno i neizdiferencirano,
ne mo`e pove}e da se odr`i. 1319
3. Me|utoa, so ogled deka religijata sepak e samo emocionalna
reakcija na nepoznatoto, taa vo sebe nosi golem broj opasnosti za
odnosite me|u lu|eto. Kako negativni vlijanija i efekti na religioznite
sfa}awa (pred sî, na hristijanskite) vrz op{testveniot `ivot,
mo`e da se izdvojat pove}e elementi koi istovremeno mo`at da se javat
kako zna~ajni pri~ini, uslovi i povodi na kriminalitetot. Me|u
niv gi idvojuvame:
1 0 konzervativizamot sprema razvojot na naukata, 1320
1317
Lobok, X, Zadovoqstva u `ivotu, [tamparija "Dositije Obradovi¢,
Beograd, 1910. str. 182.
1318
Pe{i}, V. op. cit. str. 205.
1319
Kajzer, G. op. cit. str. 210. Poinaku, Eliot, M. op. cit. str. 304-306.
1320
"Sekoja religija kako oblik na svesta se sostoi od pogolem ili pomal
broj na stavovi sprema opredeleni op{testveni vrednosti i odnosite na
lu|eto, kako {to se `ivotot, zdravjeto, brakot, semejstvoto. Sostaven del na
718

2 0 soglasuvaweto so status quo i pokraj o~iglednata amoralnost
na opredelen op{testven poredok, 1321
3 0 netrpelivosta na pripadnicite na oddelni religii sprema
pripadnicite na drugi religii kako posledica na fanatizmot, 1322
4 0 apsolutnoto poddr`uvawe na principot na indeterminizmot
na slobodnata volja,
5 0 uverenosta vo mo`nosta od ispoveduvawe i celosnoto oprostuvawe
na negativnite povedenija (grevovite),
6 0 propovedaweto na seksualna vozdr`livost, borba protiv kontraceptivnite
sredstva i `igosuvaweto na vonbra~nite deca.
7 0 pojavata na sovremeni edinstvenospasuva~ki sekti i slepoto
pokoruvawe kon nivnite normi, 1323 i sl.
sekoja religija, a osobeno na nekoi, pretstavuva fanatizmot i verbata vo zadgrobniot
`ivot. Spored toa veruvawe, nastanite vo prirodata i vo op{testvoto
odnapred se opredeleni i vrz niv ~ovekot ne mo`e da vlijae. Tie stavovi
se izrazeni vo religiozni dogmi i zapovesti koi pretstavuvaat pravila na
apsolutnoto i ve~no nepromenlivo va`ewe za vernicite. Nivnoto va`ewe i
vistinitost vernicite ne mo`at da go dovedat vo pra{awe. Religioznite dogmi
se zasnovaat na veruvaweto, a ne na fakti~ki dokazi, vrz koi se zasnova
naukata kako op{testvena svest i kako oblik na soznanie. Ottamu e sosema
razbirlivo kako {to istaknuva An{tajn, {to site religii vo site vremiwa
ja progonuvaa naukata. Taka edna od dogmite na hristijanskata religija bara
nejzinite pripadnici da veruvaat vo dobrite i zli duhovi (angeli i |avoli),
iako denes e notoren fakt deka tie fenomeni ne postojat. Vrz postulatite na
veruvaweto vo dogmite, raznite religii ja objasnuvaat filozofijata (smislata)
na prirodata i `ivotot na ~ovekot. Pe{i}, V. op. cit. str. 204-205.
1321
"Su{tinata na op{testvenata funkcija na religijata e vo toa {to
svoite pripadnici gi upatuva kon opredeleno povedenie i kon poddr`uvawe
na poredokot koj, od svoja strana, ja poddr`uva religijata. Poradi ovaa nejzina
funkcija, dr`avata vo klasnoto op{testvo ja pomaga religijata kako
op{testvena organizacija." Ibid, str. 205.
1322
Religioznite ~uvstva pridonesuvaat i kon sobirawe na lu|eto vo
brojni religiozni grupi i crkvi koi naj~esto me|usebno ne se toleriraat, pa
duri i se progonuvaat. Takvite grupni odnosi kaj svoite vernici neguvaat neprijatelstvo
i odbojnost vo {to naj~esto se krie kriminogenoto zna~ewe na
religijata.
1323
Me|u takvite sekti koi se spomnuvaat vo literaturata i pe~atot
spa|aat: "Hram na narodot," "Bo`ji deca," "Kri{na," "Munievci," "Scientologija,"
"Crna ru`a," "Redot na son~eviot hram," Redot na orientalnite templari
(O.T.O.) i mnogu drugi. Verskata sekta "Hram na narodot" ja osnoval
Xim Xons vo San Francisko. Poznato e deka site svoi privrzanici Xons gi
odvede vo Gvajana kade {to ja osnoval naselba Xonstaun od okolu iljada vozrasni
lu|e i deca. Site ~lenovi na ovaa sekta izvr{ija kolektivno samoubistvo
so truewe me|u 20 i 25 noemvri 1978 godina. Veraskata sekta "Bo`ji deca" e
719

4. Od religijata mo`e da se o~ekuva opredeleno vlijanie vrz
odnesuvaweto samo koga celokupnata klima, miljeto i socijalnata
mre`a go potkrepuva i vo najgolema mo`na mera go zasiluva takvoto
vlijanie, veli Kajzer. Ova pak, na krajot od krai{tata, ne zna~i ni{to
drugo osven naglasuvawe na kompleksnosta i povrzanosta na normativnite
sistemi {to zaemno se potpomagaat. Onamu pak do kade {to do
ovaa socijalna integracija ne doa|a nepre~eno ili e razbiena od nekakvi
protivre~ni vlijanija na roditelskiot dom i vrsni~kata grupa
(Peer group), }e mo`e da se smeta samo so ne{to poslabo vlijanie na religijata.
Osven toa, rezultatite od ponovite istra`uvawa govorat
deka religioznata determinanta e zasen~ena od vlijanieto na vrsni~akata
grupa. Postavena vrz teoretsko ramni{te ova zna~i deka dejstvata
na teorijata na kontrola ili na teorijata na socijalizacija. Pri~inite
za mo{ne slabata vrska so religijata sekako le`i vo toa {to nekakov
pe~at vrz odnesuvaweto mo`e da se o~ekuva samo ako celokupnata
socijalna mre`a na klima posreduva jasno i zaemno potkrepuva-
~ka vrednosna orientacija. Tuka religioznoto vlijanie e na linijata
na jaknewe na konformnosta koga vrednosnite sodr`ini, da re~eme
me|u religijata i pravoto, se poklopuvaat. 1324
osnovana vo 1969 godina od strana na Dejvid Berg. Sektata ima okolu iljada
privrzanici vo Amerika, kako i vo nekoi zemji vo Evropa, posebno vo Francija.
U~eweto na vrskata sekta "Kri{na" se sveduva na celosno ideolopoklonstvo
na Kri{na, vtoriot bog na indiskoto religiozno trojstvo. Vernicite
se prepoznatlivi spored izbri~enata glava, a `iveat od podaroci, pita~ewe i
proda`ba na svoite publikacii. "Munievcite" se pripadnici na istoimenata
sekta osnovana od Sung Mjung Mun od Ju`na Koreja. Prete`no deluvaat na podra~jeto
na Amerika. Za da se stane ~len na sektata mora da í se predade celokupniot
svoj imot koj navodno treba da poslu`i za obedinuvawe na celokupnoto
svetsko hristijanstvo. Verskata sekta "Scientologija" e formirana od
Lafajet Ron Habard. Glavnata dejnost í e podobruvawe na komunikaciite na
svoite vernici (religiozna filozofija). Za sektata "Crna ru`a" koja ja
osnoval hrvatot @eqko Malnar, se veli deka deluva i na podra~jeto na pove-
}e gradovi i vo na{ata zemja. Nejzinite ~lenovi `iveat vo zaednici, vo prazni
sobi so zpaleni sve}i, spijat vo mrtove~ki sandaci, vr{at satanisti~ki
ve~erni rituali na grobi{ta i po nalog na sektata vr{at poedine~ni samoubistva.
Glavni negativni povedenija na ~lenovite na site ovie sekti se vr{-
eweto na samoubistva, narkomanija, orgii i prostitucija. pita~ewe i sl. Mo-
`nosta da se izleze od ovie sekti e re~isi isklu~ena, za{to ~estopati e zakaneto
duri i so smrtni kazni kako sprema ~lenot taka i sprema negovite bliski.
1324
Kajzer, G. op. cit. str. 210.
720

IV. MIKROGRUPNI FAKTORI NA KRIMINALNOTO
POVEDENIE
1. DEGRADIRANO I DEFICIENTNO SEMEJSTVO
1. Edena od okolnostite koja nikoj ne ja spori e sekako deka semejstvoto
ja pretstavuva najzana~ajna sredina {to go ovozmo`uva zdraviot
psihofizi~ki razvojot na li~nosta. Vo semejstvoto se steknuvaat
prvite `ivotni iskustva i pretstavi, se formiraat pogledite i moralnite
vrednosti i se steknuvaat navikite i sklonostite koi vlijaat
vrz celokupnoto podocen`no povedenie na li~nosta. Nakratko, semejstvoto
gi dava osnovnite nasoki na li~nosta koi stanuvaat nejzini
trajni vrednosti. Od ispravnosta na ovie nasoki zavisi pravilnata socijalizacija
na li~nosta koja pak, od svoja strana, e neophoden uslov za
nejzinoto uspe{no prilagoduvawe vo op{testvenata sredina. Seto toa
zna~i deka uspehot i karakterot na prilagoduvaweto na poedinecot
zavisat od karaterot na semejstvoto. 1325
2. Denes me|utoa, smejstvoto ne mu ja pru`a ni elementarnata
emocionalna i socijalna za{tita na deteto, vo nego ve}e nema dovolno
qubov, pa duri ni fizi~ka bliskost. Vo sovremenoto semejstvo tatkoto
kako va`en faktor go gubi svoeto zna~ewe, a deteto nemaj}i vo likot
na svojot tatko fugura so koja }e se identifikuva bara drug silen
ma` na kogo }e se ugleda i toa me|u negativnite junaci od ulicata.
Hentig gi naveduva slednive faktori koi vodat koj rastrojstvo
na semejstvoto, a ottamu i kon delinkvencija i kriminalitet:
golemata razlika vo godinite pome|u bra~nite drugari
(nad 15 godini) i nivnoto nesoglasuvawe,
roditeli alkoholi~ari,
redukcija na funkciite na semejstvoto - domot postoi
samo vo sabota, a vo ostanatite denovi toj e samo no}evali{te i
gostilnica, odnosno vo semejstvoto se ostvaruva samo ekonomskata
funkcija na semejstvoto,
1325
Vidi: Mladenovi}, M. Porodi~ne funkcije i dru{tvena prevencija vaspitne
zapu{tenosti i maloletni~ke delinkvencije, JRKKP, Beograd, 1968/1, str. 54-67; Pejovi}
- Markovi}, Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva kod mladih, Narodna
milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11; Todorovi}, A. i dr. Prestupni{tvo maloletnika
u Beogradu, IKKI, Beograd, 1977, str. 98-139; Todorovi}, A. Prestupni{tvo maloletnika
u industriskim naseljima, IKKI, Beograd, 1966, str. 120-122 i 153-156; Markovi},
T. Pristup problemima maloletni~ke delinkvencije u na{em dru{tvu, Priru~nik,
Zagreb, 1967/5, str. 427-447 (v. str. 440-443); Petrovi}, M. Prestupni{tvo maloletnika,
kako nastaje i kako ga spre~avati, Zbornik IKSI, Beograd, 1976/5, str. 221-249 (v.
str. 224-225 i 226-228); Pinatel, @. Porodi~na sredina, Izbor, Zagreb, 1957, str. 316-
329 i dr.
721

za razvojot i vospituvaweto na decata se osobeno opasni
vtorite brakovi na nivnite roditeli,
osobeno opasni i patolo{ki se i preterano malite ili
golemi semejstva,
smrtta kako psiholo{ki i ekonomski faktor, `iviot
bra~en partner ~esto go vodi kon depresija i kriminal,
do sli~ni posledici vodat i razvodite i po koj i da e
osnov, napu{tawata na semejstvata, 1326
negativni okolnosti se i specifi~nite odnosi i situacii
koi se javuvaat koga vo semejstvoto e usvoeno dete ili se javuvaat
siraci, i toa me|u tie deca i sredinaat i me|u usvoenikot
i usvoitelot, kako i me|u ma`ot i `enata kako usvoiteli,
nemoralnoto i sociopatolo{koto povedenie kako faktor
vo semejstvoto,
semejnata netrpelivost,
indolentnosta na nekoj od ~lenovite vo semejstvoto,
qubomorata i veneri~nite bolesti,
isklu~itelnite seksualni barawa,
verskite i nacionalnite razliki me|u sopru`nicite i
sl. 1327
Dokolku se obidime podrobno da navlezeme vo objasnuvawe na
pri~inite koi pridonesuvaat za naru{uvaweto na bra~nite i semejnite
odnosi, toa bi ne odvelo vo beskone~na deskripcija, za{to samo nivnoto
celosno naveduvawe bi ni odzelo enormen prostor. Ottamu, samo
kako primer, }e navedeme nekoi od niv: prefrluvawa, ekstravagantnost,
skr`avost, fizi~ki i mentalni nedostatoci, indolentnost, nekontroliran
karakter i temperament, nemoralni naviki i povedenija,
sociopatolo{ki povedenija (alkoholizam, prostitucija, komar, nemoralni
naviki, vagabunda`a, i dr. na eden ili pove}e ~lenovi od semejstvoto),
kriminalno odnesuvawe na eden ili pove}e ~lenovi od semejstvoto,
lo{o vodewe na domakinstvoto, nevodewe smetka za materijalnite
potrebi na bra~niot drugar i semejstvoto, preterano tro{ewe i
rasipni{tvo, me{awe na roditelite vo brakot i semejstvoto, odbivawe
na seksualni kontakti i seksualni nesoglasuvawa, nemawe deca,
1326
Za ovoj problem podrobno kaj Hajdukovi}, ^. op. cit. str.18-39.
13271327
Vidi: Hentig, H, op. cit. str. 275-363. Pokraj ovie, vo literaturata
se pravo se istaknuvaat i brojni drugi kriminogeni faktori koi vo osnova
mo`at da se izvle~at od prethodnite. Vo taa smisla se veli deka kako takvi vo
semejstvoto mo`at da se javat i "gre{ki vo vospituvaweto na decata, koi se
projavuvaat vo oblik na preterana strogot ili popustlivost, vospitna ramnodu{nost,
pretpostavuvawe na ednoto dete na drugo, iskoristuvawe na decata,
nervozno povedenie na roditelite i sli~ni postapki". Milutinovi}, M. op. cit.
str. 360. Vo taa smisla i Pe{i}, V. op. cit, str. 179-188 i Ja{ovi}, @, op. cit, str.
236-246.
722

dvi`ewe vo lo{o dru{tvo, bra~no neverstvo (prequba), socijalna nezrelost,
emocionalna nezrelost, negativni karakterni osobini, agresivnost,
niska inteligencija, nedovolni materijalni prihodi na semejstvoto,
uslovite na stanuvawe i nere{eno stambeno pra{awe, preteran
afinitet kon svoite srodnici i nepravilen odnos kon rodninite
na sopru`nikot, nepravilen odnos kon decata od porane{niot brak na
sopru`nikot, nesoglasuvawa okolu vospituvaweto na decata, obvrski
kon decata od porane{ni brakovi (viduvawa, alimentacii i sl), obvrski
kon roditelite koi `iveat ili ne `iveat vo ista semejsna zaednica,
nesoglasuvawe okolu podelbata na nasledstvoto na sopru`nikot,
pregolemi razliki vo obrazovnoto nivo na sopru`nicite, predominantniot
status i uloga vo semejstvoto na eden od sopru`nicite, me|usebni
navredi, zajadlivost, poni`uvawa, maltretirawa, omraza, kavgi i
raspravii i fizi~ki presmetki, razni bolesti vo semejstvoto, profesionalnata
i kvalifikacionata struktura na roditelite i nivnata
vrabotenost (posebno na majkata), odnosno nevrabotenost (posebno na
tatkoto), starosnata struktura na roditelite vo odnos na decata, pregolema
brojnost na decata ili edinec vo semejstvoto, negri`a, zapostavuvawe
na sekakov nadzor i kontrola i fizi~koto kaznuvawe kon
decata, prisustvo na patrijalhalni sfa}awa, zaostanati kulturni sfa-
}awa i predrasudi, primitivizam, raznovidni samovolija, uporni no,
neuspe{ni nastojuvawa na edniot sopru`nik da se oslobodi od drugiot
(osobeno vo selskite sredini) itn. Site ovie, i brojni drugi faktori
retko deluvaat izolirano. Pravilo e deka del ili pove}eto od niv
deluvaat istovremeno i kompatibilno.
2. Spored toa ako se raboti za edno degradirano semejstvo vo
koe nepostoi qubov, doverba, razbirawe i po~ituvawe, tuku se afirmiraat
sprotivni principi, toa semejstvo ne e vo sostojba da ja ostvari
svojata osnovna funkcija, koja se sostoi vo izgradba i pravilen razvoj
na poedinecot koj fleksibilno }e se odnesuva kon nadvore{naat
stvarnost. Takvi e onie semejstva vo koe ostustvuva pozitivniot primer
na roditelite i kade vladeat te{ki materijalni uslovi, alkoholizam,
prostitucija, kavgi i nesoglasuvawa, avanturizam i sli~ni negativni
odnesuvawa.
3. Natamo{ena op{topoznata okolnost vo kriminologijata i
socijalnata patologija e deka izobli~uvaweto na li~nosta makar i na
eden od ~lenovite na semejstvoto, zapostavuvaweto na osnovnite op{-
testveni obvrski i nemo`nosta da se odr`i stabilna materijalna situacija,
vlijaat kon toa konkretnoto semejstvo postepeno da se razbiva
- razoreno semejstvo. Ottamu proizleguvaat dopolnitelni posledici.
Nesigurnoto i dezorganizirano semejstvo sozdavaat nepovolni uslovi
za vospostavuvawe na vnatre{ni zdravi odnosi i vo ramkite na po{irokata
op{testvena zaednica. Takvoto semejstvo ne mo`e da gi izvr-
{uva svoite zada~i vo pogled na vospituvaweto na decata i nivnoto
pravilno naso~uvawe kon op{testveno pozitivni celi i dejnosti. Na
723

toj na~in sî se vrti vo "ma|epsan" krug. Roditelite ve}e ne se sposobni
so liceto koe se oddava kon devijantni ili kriminalni odnesuvawa da
odr`uvaat emocionalen kontakt, a ako vo semejstvoto ima i drugi povozrasni
lica so sli~no povedenie so smiot toj primer gi naveduvaat
pomladite vo nasoka na formirawe i odr`uvawe na negativni subkulturni
normi.
Od druga strana ~estopati se javuva agresivnost i odbojnost od
strana na roditelite kon liceto koe se oddavaat kon negativni povedenija,
za{to tie nesomneno im pre~at, a so toa se sozdavaat novi tenzii
vo semejstvoto. Nakratko, vo otustvo na posigurna potkrepa od
op{testvoto, koe vpro~em i nema izgradeno nikakvi vrednosti naso~eni
kon eliminirawe na opredelni negativnosti vo semejstvoto, toa
ostanuva li{eno od bilo kakvo vistinsko delotvorno vlijanie za nadminuvawe
na ovie negativni pojavi. Ottamu, sekoja borba vo ramkite
na osnovnata kletka na op{testveniot `ivot ostanuva jalova usilba,
od prosta pri~ina {to posledicite koi nego drasti~no go pogoduvaat
i vodat kon sigurna propast, ni najmalku ne ja zasegaat po{irokata
op{testvena zaednica. Naprotiv, seto ona {to mo`e da se sretne nadvor
od semejstvoto vo po{irokata no, i vo potesnata sredina, vodi kon
poddr`uvawe na vakvite negativni odnesuvawa. Vo taa smisla fakt e
deka ~ovekot e su{testvo na odnosi i vlijanija i deka na negovata svest
konstantno deluvaat raznovidni okolnosti me|u koi sekako deka e
vklu~eno i dejstvoto na mikrosredinata (sosedstvoto, ulicata, rabotnoto
mesto, obrazovnata ustanova). Pretpostavenoto negativno dejstvo
na mikrosredinata vo prv red se odnesuva vrz mladite lica osobeno
ako kaj niv od razni pri~ini izostanuva ili e potisnato vo vtor plan
konstruktivnoto dejstvo na semejstvoto.
4. So ogled deka semejstvoto pretstavuva osnovna struktura vo
koja se vr{i vospituvaweto i socijalizacijata na li~nosta i sekoe
otsustvo na eden od negovite ~lenovi - deficientno semejstvo (otsustvo
poradi rabota vo stranstvo, poradi izdr`uvawe na kazna, napu-
{tawa na semejstvoto, razvod ili smrt) pretstavuva golem hendikep
{to ima zna~ajno vlijanie vrz navedenite procesi. Bez razlika na pri-
~inata na deficientnosta (deficit na latinski - kusok, zaguba) na nekoj
od negovite ~lenovi, semejstvoto kade {to negovite ~lenovi se odvoeni
i maloletnite deca ostaveni bez soodvetna gri`a i nadzor od vozrasnite,
izvonredno lo{o se odrazuva na negovoto funkcionirawe.
Poto~no, sekoja nepotpolnost na semejstvoto, ednakvo kako i degradiranoto
i razorenoto semejstvoto, doveduva do opasnost od prifa}awe
na obrasci na sociopatolo{ko i kriminalno povedenie.
724

2. VLIJANIE NA VOSPITUVAWETO
1. Poznato e deka semejstvoto i u~ili{teto po~nuvajki od negovoto
najrano detstvo, ja igraat ili, poto~no, treba da ja igraat prvostepenata
uloga vo pogled na vospituvaweto i voveduvaweto vo `ivot
na mladiot ~ovek. Vo semejstvoto i u~ili{teto se steknuvaat prvite
`ivotni iskustva, i pretstavi za `ivotot, osnovnite stavovi i moralni
normi i vrednosti, naviki i sklonosti koi vlijaat vrz negovoto
natamo{no povedenie. Za ovaa okolnost re~isi e i premnogu pi{uvano,
so ogled na toa deka i od obi~noto iskustvo retko koj ne e svesen za
negovoto ogromno zna~ewe vo uslovuvaweto na seop{toto, pa i na kriminalnoto
povedenie na ~ovekot. Vo taa smisla i nie, ~inam vo nu`na
mera, se navrativme na ovoj problem koga zboruvavme za povrzanosta na
obrazovanieto i degradiranoto i deficientnoto semejstvo so kriminalitetot.
Ottamu, vrz tie aspekti na problemot najmalku ima potreba
povtorno da se zadr`uvame. Ona {to me|utoa ovde sakame da go izdvoime
i posebno da go poso~ime se odnesuva na ostanatite institucionalni
formi vo ~ija osnova mora da le`i vospitna uloga dokolku sakame
pozitivnite rezultati na planot na primarnite grupi da ne bidat
so eden potez naru{eni i celosno obezvredneti.
2. Ovde vsu{nost povtorno se aktuelizira pra{aweto za vlijanieto
na pozitivniot primer na site op{testveni organi i institucii
koe go zagatnavme zboruvajki za sistemot na kulturnite vrednosti
i zaostanatite sfa}awa. Imeno, ako e to~no, a to~no e, deka li~niot
primer vo semejstvoto i u~ili{teto igraat osobeno zna~ajna uloga,
za{to decata prirodno se orientiraat sprema roditelite koi im slu-
`at kako paradigmi na odnesuvawe, toga{ e sosema realna takvata analogija
i so vozrasnite. Razlikata e samo vo toa {to kaj niv doa|a do
zna~ajna zamena na objektot vrz koj tie go gradat i naso~uvaat svoeto
potpirawe i odnesuvawe. Nakratko, kaj niv namesto odnesuvaweto na
roditelite i nastavnicite, glaven primer na ona {to treba da se sledi
stanuva odnesuvaweto na najpovikanite politi~ki strukturi vrz koi
tie go prenele svoeto pravo za donesuvaweto na najva`nite egzistencionalni
i op{testveni odluki, a toa sekako deka se dr`avnata vlast
i dr`avnata administracija. Vo toa le`at ednostavni pri~ini: ako semejstvoto
i u~ili{teto (vklu~uvajki gi tuka i visoko obrazovnite
institucii) pretstavuvale prvata referentna grupa vo koi mladite gi
dobivaat osnovnite oblicina socijalizacija, pretstavnicite na vlasta
i dr`avnata administracija za vozrasnite stanuvaat klu~niot faktor
za proverka na ve}e interioriziranite li~ni i op{testveni vrednosti.
Ottamu e vo pravo Eliot koga veli deka spre~uvaweto na krivi-
~nite dela vo izversen pogled e del na celokupniot problem na dobroto
dr`avno ureduvawe i deka toa postavuva barawe na postojana budnost,
kako {to neprekidno nî potsetuvaat politi~kite nau~nici. Me-
725

|utoa, spre~uvaweto na krivi~nite dela e i ne{to pove}e od toa: toa e
isto tolku pra{awe na "dobroto vospituvawe," na zdrav semeen `ivot,
prikladna razonoda i op{testveno orientirana `ivotna filozofija.
1328 Spored nea, politi~kata organizacija i politi~kite ustanovi
mora da se doveduvaat vo tesna vrska so kriminalot, za{to politi~kata
organizacija na pove}e na~ini se odgovorni za negovoto javuvawe.
Pritoa, spored Eliot, ~etiri okolnosti se najzna~ajni: 1 0 slabata
dr`ava, 2 0 politi~kata korupcija na dr`avnite administrativni slu-
`benici, 3 0 neefikasnata odnosno korumpirana policija i 4 0 te{kotiite
koi se sodr`ani vo funkcioniraweto na krivi~noto pravosudstvo.
1329 Toa se vo osnova onie slabosti za koi slobodno mo`e da se
ka`e se glavnata karakteristika za sostojbata na edno dezorganizirano
op{etstvo. Pra{aweto pak za dezorganiziranoto op{etstvo e
pra{awe za naru{enite (dezorganizirani) vrednosti, na prodlabo~uvaweto
na neusoglasenosta me|u individualnite i op{testvenite vrednosti.
Dezorganiziranata op{testvena sostojba, kako {to pravilno
istaknuva Milutinovi}, e pogodna za razvivawe na individualizmot i
individualisti~kata psihologija koi pretstavuvaat psiholo{ka osnova
za antiop{testveni i kriminalni dejnosti. Taa individualisti~ka
psihologija se formira i razviva osobeno vo uslovi na vladewe na
privatnata sopstvenost, konkurencijata i borbata za profit koga li-
~nite interesi dobivaat dominantna uloga vo op{etstvoto. Taa povrzanost
na individualisti~kata psihologija so kriminalitetot posebno
e izrazena i vidliva kaj krivi~nite dela {to gi vr{at pripadnicite
na gornite sloevi, vo streme` za steknuvawe na profit i privilegii,
za obezbeduvawe na lesna zarabotuva~ka, za rasko{en `ivot i
sli~no, koga se javuvaat razni {pekulantski mahinacii, korupcija i
sli~i inkriminirani dejnosti. Poznat e faktot deka pripadnicite na
vladea~kata klasa i delovnite krugovi vo site op{testva, a osobeno vo
bur`uaskiot svet, vo golema mera se oddavat kon vr{eweto na ovie
oblici na inkriminirani aktivnosti koi im obezbeduvaat steknuvawe
na materijalni vrednosti i dobra. Vo pra{awe e motivot na zgolemuvawe
na profitot, zarabotuva~kata i zgolemuvawe na svoeto bogatstvo
kako izraz na individualnite streme`i i interesi. 1330 Op{tiot inte-
1328
Eliot, M. op. cit. str. 15.
1329
Ibid, str. 309.
1330
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 260 i 261. "Taa vrska", veli natamu
istiot avtor, "doa|a do izraz i toga{ koga kako objekti na kriminalnata dejnost
se javuvaat onie dobra koi se li{eni od materijalna sodr`ina, koi pretstavuvaat
vrednost od stojali{te na moralnite sfa}awa kako {to se: ~esta,
ugledot, ~esnosta i sli~ni ~ove~ki dobra, i koi kako takvi se sozdadeni pod
opredeleni uslovi na `ivotot na lu|eto i dobile sila na moralno - eti~ki
vrednosti vo sferata na nivnata op{testvena svest. Toa e slu~aj duri i kaj
726

es te{ko mo`e da dojde do izraz vo vakvo op{testvo, a dokolku se proklamira
toj slu`i kako zasolni{te za protnuvawe i ostvaruvawe na
li~nite interesi na onie klasi i sloevi koi na nego se povikuvaat. Vo
toj pogled predni~at pripadnicite na vladea~kite sloevi koi se borat
za u`ivawe na privilegii, za steknuvawe na li~na korist, zadovolstva
i pozicii, smetaj}i deka im e dozvoleno toa da go postignat, pa ottamu
se slu`at so koristewe na dr`avnite organi, so organizirawe na {pekulacii,
so korupcija i drugi nedozvoleni sredstva." 1331 Vo takvi uslovi
na ostanatite ne im preostanuva ni{to drugo osven da go sledat nivnito
primer, se razbira ako mo`at. Enormnata trka da se stekne kakva
i da e funkcija, da se bide vo vlasta, ne e ni{to drugo, tuku naj~esto
samo obid da se dojde do takvata mo`nost. 1332
A vo {to se sostoi vlasta, se pra{uva Pajo, i vedna{ go dava
svojot odgovor. Nie pred o~i neprekidno gi imame `alnite primeri na
nesposobni lu|e, onie koi samite go zemaat pravoto da upravuvaat so
drugite. Platon rekol deka politi~arite se najinteresni lu|e. Celokupnoto
svoe vreme tie go minuvaat donesuvajki zakoni so koi se spre-
~uvaat zloupotrebi, otcepuvajki sekoj pat po edna hidrina glava na ~ie
mesto vedna{ izrasnuva druga. Kako {to decata se igraat vojnici taka
i narodot si igra politika. Nekolku iljadi izumiteli i nau~nici i
rabotata na milioni lu|e so koi upravuvaat stru~ni lu|e ja vr{at
celokupnata narodna rabota. Onie {to vladeat bi trebelo samo da
obezbedat red, t.e. da gi spre~at nemirnite, nepostojanite i budalite
da ne im pre~at na onie koi rabotat. Policijata i dobrite, brzi i nepristrasni
sudovi kako i dobrata narodna odbrana - ete ja nivnata rabota.
Me|utoa, za tie da mo`at da ja vr{at taa rabota treba za sekoe
pra{awe da imaat stru~en ~ovek. Nivnata rabota treba da se potpira
na izbrani i nadareni stru~waci. Vo Francija, zaklu~uva Pajo, ne e
taka." 1333 Treba li da se naveduvaat dokazi deka denes i vo Makedonija
ne e taka. I zarem ne e vo pravo Pajo koga natamu veli: "[to e ~ovekot
na povisoka polo`ba negovata vistinska mo} stanuva se pomala. [efot
mo`e da dava samo rakovodna ideja. Negovata akcija preminuvaj}i
brojni nebre`ni krivi~ni dela, kaj koi e vo pra{awe otsustvoto na potrebnoto
vnimanie i gri`ata za interesite na drugite lica i po{irokata zaednica.
Ottamu, tie mo`at da se smetaat kako svoeviden izraz na toj individualizam
i individualisti~kata psihologija, koi se razvivaat vrz osnova na
zacvrstuvaweto na svoite li~ni interesi, celi i tendencii i zapostavuvawe
na po{irokite i op{ti interesi na zaednicata".
1331
Ibid, str. 263.
1332
"Sekoj u{te od male~ok ~eznee da bide barem minister: tolku lu|e
dospeale do najvisokite polo`bi ne rabotej}i ni{to. Vlasta koja gi zadovoluva
najlo{ite ~ove~ki nagoni, majmunskata sueta i streme`ot za gospodarewe,
gi ma|epsuva lu|eto." Pajo. @, op. cit. str. 99.
1333
Ibid, str. 100.
727

od eden ~inovnik na drug vo hierarhiskiot red, gubi golem del od svoeto
vistinsko dejstvo i korisnost. Koga }e se simne na najniskot stepen
taa naj~esto ne mo`e da gi podmrdne od mesto predrasudite i navikite
na kancelarijata. Pokraj ova, vo dene{nite demokratii ministrite
ne ostanuvaat dolgo na ministerskata polo`ba. Tie doa|aat do soznanie
osnovnata vistina: mo`e da se vladee samo so lu|e od karakter.
Dobar e onoj minister koj umee da izbere i postavi pomo{nici, {efovi
koi ostanuvaat na ~elo na razni delovi na dr`avnata uprava: ministrite
se menuvaat, tie ostanuvaat." 1334 Osven toa "na{ite ministi
ne go poseduvaat vistinskiot, neophoden uslov za sekoja solidna rabota,
nemaat vreme: bez vreme ni{to ne se postignuva. A ona {to e vistina
za ministerot, e vistina i za `ivotot na eden prose~en pratenik."
1335 1334
Ibid, str. 100. "Spored izborot na svoite pomo{nici }e ja poznaete
goleminata na ~ovekot; izborot e najte{ka rabota. Dodeka lu|eto so vistinska
vrednost rabotaat, dotoga{ prose~nite se {utkaat okolu nego pravej}i
poseti, dodvoruvaj}i mu se nemu i na negovite najbliski koi vrz nego imaat
vlijanie. Lu|e od vrednost nema da pribegnuvaat kon tie sredstva, tie }e gi
ostavaat spletkarite da go uverat nivniot {ef deka toj e najpameten, deka
znae sî, deka ima samo da naredi"(Ibid, str. 104). Na toa nie }e go dodademe
samo toa - no zatoa brzo }e bidat razre{eni. Vo ovaa nasoka ima smisla i zabele{kata
na ^ubinski: "Vo dr`avata mo`e da se slu~i vladetelot da bide
stavan vo zabluda od strana na pretstavnicite na nesovesnata povisoka administracija,
a op{testvoto da e potisnato so ugnetuvawe na negovite pot~ineti.
Vinovnicite na takvata sostojba sostavuvaj}i grozna falanga, na toj na~in
mo`at da napravat do vrvot na vlasta ni{to da ne dojde osven kupeni pofalbi,
pa toga{ vistinata mo`e da se tretira kako vistinski zlostor, a stra{-
livosta, prikriena so maskata na mudra pretpazlivost, mo`e da se vkoreni vo
nacionalniot karakter. Na toj na~in se javuva mo`nosta od nekaznivost na delata
so koi se gazat su{testvenite prava na gra|anite, pa se javuva dlabok
indiferentizam na poedincite sprema sî {to li~no ne gi zasega. "^ubinski,
M. op. cit. str. 84-85.
1335
"I najvredniot pratenik, mo`ebi i najdostojniot da ja dobie vlasta
mo`e da go istera nakakov spletkar ili nekakov neznajko. @ivotot na
pratenikot e kako i komarxiskiot zanaet. Sî e izlo`no na slu~aj. Toj razbranet
`ivot poln so vozbuduvawa ja uni{tuva podobnosta za tivka mirena i seriozna
rabota. Koga sre}ata }e se svrti, taa sosema se svrtuva, i tagata za toa
go ubiva ~ovekot. Takviot `ivot bez postojanost, bez sigurnost ubiva: najgolemiot
broj prateni~ki kandidati vetuvaat raboti koi ne mo`at da gi ispolnat.
Dodeka trae izbornata trka niv pe~atot grubo gi napa|a, a vo izborniot
okrug tie trpat razni neprijatnosti od onie fanati~ni politi~ari: nivnata
protekcija na preteni~kiot kandidat mora te{ko da mu pa|a. Koga }e bide
izbran toga{ mu doa|aat celi ~eti na moliteli! Toa e pita~ewe na edno op{-
testvo razvieno so podmestuvawe, so nepravdi, a osobeno razvieno so ona `a-
728

3. Kade vodat ovie primeri ne e te{ko da se sogleda. Toa go sogledale
brojni teoreti~ari, no i obi~nite gra|ani. I dodeka prvite ja
na{le, i sî u{te ja nao|aat svojata uteha vo makotrpnata rabota so koja
}e uka`at na vistinata i vistinskite pati{ta za nadminuvane na dezorganiziranite
institucii na vlasta {to vodat kon dezorganizirani
poedinci, na vtorite vo dolgoto is~ekuvawe na promeni, ne im preostana
ni{to drugo osven i tie da go sledat nivniot primer. A vlasta,
od svoja strana, namesto da go menuva svoeto odnesuvawe, so brojni sredstva
koi sekoga{ se vo nejzini race, so zakonite i so aparatot za prisilba
- sekoga{ se trudela da go promeni odnesuvaweto i na ednite i
na drugite. Ottamu, poznato e deka Holbah svoeto genijalno delo "Sistem
na prirodata," mora{e da go objavi pod psevdonim. A deka navistina
se raboti za genijalno delo, na koe nebroeno pati treba da se navra}ame,
zboruvaat i slednite misli na golemiot Hobah. "Bevte dol`ni,
mi se veli, da nau~ite da se sprotivstavite na svoite strasti i
da steknete navika za stavawe ko~nici na svoite `elbi. So ova lesno
}e se soglasam. Me|utoa, }e odgovoram, dali mojata priroda mo`ela da
se modificira na toj na~in, dali mojata krv koja vrie, mojata neskrotena
imaginacija, oganot koj kru`i vo moite veni, dozvolile da steknuvam
ili primenuvam vistinski iskustva vo momentot koga toa mi bilo
potrebno? Pa duri i koga mojot termperament za toa bi bil sposoben,
dali vospituvaweto, primerot i ideite koi od ranoto detstvo mi bea
vlevani bile sposobni da mi ovozmo`at steknuvawe naviki za suzbivawe
na moite `elbi? Neli naprotiv, site ovie okolnosti pridonesle
da gi sakam i po`eluvam rabotite na koi, kako {to velite, bi moral da
im se sprotivstavam. Vie sakate, }e re~e ambiciozniot ~ovek, jas da mu
se sprotivstavam na srtastite. Me|utoa, zarem neprekidno ne mi se povtoruvalo
deka polo`bata, po~estite i vlasta se po`elni prednosti?
Neli sum gi gledal svoite sogra|ani kako ~ezneaat kon toa i istaknati
lu|e na svojata zemja kako `rtvuvaat sî za da dojdat do niv? Vo op{testvoto
vo koe `iveam, neli sum prisilen da ~uvstvuvam, deka, ako gi
nemam ovie prednosti, mo`am da o~ekuvam samo da bidam izlo`en na
prezir i da lazam pod jarem?... Vie pretendirate, }e re~e sladostrasnikot,
deka treba da se sprotivstavam na svoite sklonosti? Me-
|utoa, dali sum jas gospodar na svojot teperament koj neprekidno me
vle~e kon zadovolstvo? Moite zadovolstva gi narekuvate sramni? Me-
|utoa, me|u narodot so koj `iveam, gledam najraspu{teni lu|e koi ~esto
zazemaat krupni polo`bi. Zaradi brakolomstvo crvenee samo
izmameniot ma` i gledam kako lu|eto se falat i razmaftuvaat so svojot
razvraten `ivot. Mi sovetuvate da go prigu{am svojot `ar za odmazda,
}e re~e kolerikot? Me|utoa, jas svojata priroda ne mo`am da ja solosno
ubeduvawe deka protekcijata na eden naroden pratenik vredi pove}e
odo{to rabotata, odo{to stru~nata sovest, odo{to samiot talent". Ibid, str.
105 i 106.
729

vladam. Vsu{nost, vo op{testvoto vo koe `iveam neizbe`no }e ja izgubam
svojata ~est ako vo krvta na svojot sogra|anin ne ja izmijam navredite
{to mi gi storil. Vie mi prepora~uvate blagost i razbirawe
sprema mislewata na moite sogra|ani? Me|utoa, spored temperamentot
jas sum izbuvliv, mnogu silno go sakam svojot gospod. Me uveruvaat
deka nemu verskata vernost mu godi i deka ne~ove~ni i krvo`edni goniteli
bile negovite prijateli: sakam na soodveten na~in da se poka`am
prijaten pred negovite o~i" 1336
Na zna~eweto na deformacijata na instituciite osobeno vo
uslovi koga op{testvoto minuva niz periodi na opredeleni krizi na
sistemot uka`uva i Kudrjacev. 1337 Posledicite od toa se brojni. Za samite
institucii toa zna~i degradacija, birokratizacija na soodvetnite
aparati i prestanok na izvr{uvaweto na elementarnite funkcii,
pojava na strukturi "vo senka" (paralelni), "kompenzira~ki" deluvawa
na zvani~nite organi. Me|utoa, toa e samo eden del od posledicite,
za{to deformacijata na socijalnite institucii istovremeno slu`i i
kako pri~ina i kako neophoden uslov za izmeni i kaj drugite komponenti
na socijalniot `ivot. Taa vrska se ostvaruva najmalku niz ~etiri
oblici: 1 0 deformacijata na instituciite predizvikuva socijalna napnatost
dokolku so toa se ru{at socijalnite o~ekuvawa, 1338 2 0 toa od svoja
strana, sozdava streme` za zamena na zvani~nite strukturi so nezvani~ni
vrski i odnosi, vo koi spa|aat i protivpravnite oblici na povedenie,
3 0 onie disfunkcii na socijalnite procesi koi imaat podolg
rok na traewe ostvaruvaat negativno vlijanie vrz moralnite vidovi na
povedenieto vo op{testvoto, go izvrtuvaat sistemot na vrednosnite
orientacii i motivaciite na povedenieto na lu|eto, i 4 0 go smaluvaat
vlijanieto na kontrolnite funkcii na socijalnite institucii, {to
doveduva do nekaznivost na onie koi gi kr{at socijalnite normi, a potem
i do op{ti sostojbi na neodgovornost i anemi~nost i predizvikuvaat
poblaga ili pospora op{ta slabost na op{testveniot sistem so
site posledici koi proizleguvaat od toa. Poedine~noto zastranuvawe
vo povedenieto stanuva masovno i dobiva serioznen i opasen karakter.
Se prodlabo~uva deformacijata na socijalnite normi kako i na drugite
komponenti na op{etstveniot `ivot.
Vrz takvata sostojba na rabotite e sosema prirodno da se nado-
1336
Holbah, P. op. cit. str. 134-135.
1337
Kudrjacev, A. V. N. Socijalno stanje i kriminalitet, JRKKP, Beograd,
1990/4, str. 14.
1338
Socijalnata napnatost izbiva tamu kade {to se gazi zakonot, kade
{to cveta birokratizmot, kade {to vladee administrativen haos, tamu kade
nadueno se odnesuvaat sprema rabotniot ~ovek ili sprema lu|eto od druga narodnost
ili sprema nivnite potrebi. A toa, vsu{nost, i pretstavuva deformacija
na op{testvenite odnosi koja, po pravilo, se bazira vrz disfunkcijata
na soodvetnite socijalni institucii. Ibid, str. str. 16.
730

vrzuvaat negativni vrednosni orientacii: koristoqubie, agresivnost,
izmama, egoizam, netrpelivost sprema drugite, sprema nivnite mislewa
i postapki. Kriminolo{kite istra`uvawa poka`aa deka mnogumina
go naru{uvaat zakonot od koristoqubie, a ne poradi kakva i da e te-
{kotii na svojata polo`ba. Tuka e prisutna grablivost, verbata vo najvisokata
sila na parite, postoewe na prezriv odnos sprema sovesnite
rabotnici. Psihologijata na takvite lu|e vo su{tina e parazitska. 1339
I navistina, re~isi nepostoi op{testvo vo koe kako najvisoka vrednost
ne se istaknuva rabotata: kako merilo na nagraduvaweto i kako edinstven
osnov na op{testveniot status na poedinecot. Sepak, vo prakti~niot
`ivot sme svedoci deka brojni okolnosti stanuvaat pogolemi
"vrednosti" i go zamenuvaat mestoto i ulogata na trudot vo op{testvoto.
Ottamu, zaslugite od minatoto, nasledstvoto, snaodlivosta, opredelen
stepen na konformizam, statusot na roditelite, poseduvawe na
vlijatelni rodnini i prijateli, pripadnost na opredelena grupa ili
partiii ("Ne e va`no koj si, va`no e so kogo si") i sl. stanuvaat pova`ni
vrednosti od bilo kakvo rabotno samodoka`uvawe.
4. Poradi seto {to dosega be{e navedeno, golema vistina e i
toa, kako {to naveduva From, deka najgolemiot broj lu|e denes se prepravaat
deka se sre}ni, duri i vo sopstvenite o~i, za{to ako poka`at
deka se nesre}ni pretstavuvat poedinci koi vo `ivotot do`iveale neuspeh.
Na toj na~in mnogumina nosat maska na sre}a, za{to vo sprotivno
bi izguble od svojata vrednost i ne bi prestauvale normalen i
uspe{en poedinec. Me|utoa, pogledajte gi lu|eto. Kaj niv zad maskata
mo`ete da zabele`ite nespokojstvo i razdrazlivost, mo`ete da vidite
dosada, depresija, zamaenost, nesre}a. Na samiot po~etokna XIX vek se
zboruva{e za "neprilagodenost na toj vek." Toa e ona {to Frojd go
narekuva{e neprilagodenost na kulturata. Me|utoa, ne e vo pra{awe
neprilagodenost na kulturata, tuku neprilagodenost na bur`uaskoto
op{testvo koe ~ovekot go pretvori vo rabotno `ivotno i go spre~i da
go razviva seto ona {to e zna~ajno: sposobnosta da saka, da bide prisuten
poradi drugi da misli i da ne dozvoli da bide samo instrument na
stopanstvoto, tuku i krajna cel na site ekonomski procesi." 1340 A deka
toa e to~no, potrvrduva i prose~en graganin od na{eto neokapitalisti~ko
op{testvo, koj i bez da znae za ovaa lucidna interpretacija na
From, na kurtuazno pra{awe - "Kako si?, koe voobi~aeno kaj nas se postavuva
i pri najobi~na sredba, kratko }e vi odgovori - "Kako {to sakaat
drugite!" A da ne zboruvame za odgovorot {to }e go dobiete od
prijatel {to slu~ajno ste go sretnale vo prepolna bolni~ka ~ekalnica:
"Se ~uvstvuvam super, eve dojdov da go vidam lekarot, moj star poznanik
od detstvo, vojska, i sl."
1339
Ibid, str. 16.
1340
Izvadok od intervjuto koe From go dade pred samata smrt za germanskiot
~asopis "Dei Zeit" vo april 1980 godina.
731

732
3. VLIJANIE NA TRETI LICA NA POJAVATA NA
KRIMINALITETOT
1. Kriminologijata i viktimologijata do skoro ne vodea smetka
za za ulogata na treti lica vo opredeluvaweto na odelni krivi~ni
dela. Taa uloga, sepak, ne be{e zapostavena od krivi~noto pravo i odamna
se razgleduva vo teorijata na sou~esni{tvoto. Me|utoa, vo nastojuvawe
da gi opredeli granicite na kaznivosta na licata koi u~estvuvaat
vo kriminalniot nastan, {to ne e isklu~iva posledica od odnosite
me|u storitelot i `rtvata, krivi~oto pravo se odnesuva prili~no
restriktivno. Imeno, preku koncepcijata na tn. limitirana akcesornost
so koja se opredeluva akcesornata (sporednata) priroda na sou-
~esni{tvoto, povrzanosta na sou~esnikot so izvr{itelot, pridonesot
na sou~esnicite vo nastanuvaweto na deloto itn., negovata cel e pod
udar na represijata da potpadnat samo opredeleni lu|e, odnosno onie
treti lica ~ii{to pridones kon opredeleno delo bil mo{ne golem i
zna~aen. Ona {to ostanalo nadvor od krivi~nopravniot interes e ulogata
na kriminalnito nastan na eden po{irok krug treti lica koi vo
nego u~estvuvale so "polesni" oblici na sou~esni{tvo i koi, so ogled
na toa, ne doa|aat predvid za krivi~en progon. Od druga strana, barem
zasega, za krivi~noto pravo se sosema irelevantni i dejstvijata na
onie treti lica {to vo pomal ili pogolem obem pridonesle za viktimizacijata
na edno lice pri opredeluvaweto na krivi~noto delo. 1341
2. Navedenite aspekti vo vrska so povedenieto na tretite lica
{to od opredeleni pri~ini ostanalo nadvor od krivi~noto pravo, se
me|utoa su{testveni podra~ja za koi treba da se vodi smetka vo ramkite
na kriminologijata, viktimologijata i penologijata. Avtorot
{to prv uka`a na vakvoto teoretsko i prakti~no istra`uva~ko zna~ewe
na ulogata na tertite lica (tn. vme{uva~i) vo objasnuvaweto na
kriminalitetot e Janez Pe~ar. Toj veli deka "kriminalniot par" (storitelot
i `rtvata) ~esto i samiot e "`rtva" na treti lica, nivna igra~ka,
eden od niv ili duri i obajcata se orudie na subjektot od zadninata.
Mehanizmite na ovladuvawe so kriminalniot par na stranata na
vme{uva~ot ~esto se perfidni, planski i ne sekoga{ pretstaveni kako
telesna sorabotka, tuku kako emocionalni, psihi~ki, imotni i drugi
vlijanija. Toa ne proizleguva sekoga{ od jasno manifestiran interes
na vme{uva~ite, tuku od strukturata na nivnata li~nost, tipot na ~ovekot,
negoviot op{testven status i uloga, na~inot na `ivot itn, 1342
1341
Vo krivi~nopravniot poim na sou~esni{tvoto se tretiraat samo
licata {to so svojot pridones se stavile na stranata na storitelot i negovoto
delo, a ne i licata {to se stavile na stranata na `rtvata i so svoeto fizi-
~ko ili psihi~ko deluvawe vlijaele za nejzinata viktimizacija.
1342
Pe~ar, J. "Induktologija"- znanje o uticajuna kriminalnu dvojicu, JRKKP,
Beograd, 1984/3-4, str. 238.

{to mo`e da bide zna~ajno za kriminalniot par.
Trgnuvajki od ova sosema racionalno i od strana na Pe~ar empiriski
potvrdeno razmisluvawe, smetavme deka e bitno da go proverime
i vo istra`uvaweto na ubistvata. Pritoa, zabele`avme deka intenzitetot
na vlijanieto na tretite lica vo javuvaweto na ubistvata vo
prv red e usloven od toa dali storitelot i `rtvata porano bile vo me-
|usebno dobri ili lo{i odnosi. Vo slu~aite koga licata od kriminalniot
par bile vo prethodni dobri odnosi, povedenieto na tretite
lica bilo edna od glavnite pri~ini za vlo{uvawe na nivnite odnosi i
zna~aen neposreden uslov za ostvaruvawe na deloto. Vo slu~aite pak,
koga me|usebnite odnosi na licata od kriminalniot par bile lo{i i
pred vme{uvaweto na tretoto lice, negovoto povedenie bilo pri~ina
za zgolemuvawe na intenzitetot na vlo{enite odnosi i imalo pomala
ili pogolema uloga za nastanuvaweto na ubistvoto.
I vo dvata slu~ai tretoto lice be{e opredeleno kako subjekt
na ~ie{to povedenie mo`e da mu se upati opredelen socijalnoeti~ki
prekor. Pritoa, trgnavme od edno po{iroko sfa}awe na vinata, odnosno
ne ja procenuvavme so ogled na striktnite pravila {to za toa gi
opredeluva krivi~noto pravo. 1343 Vo opredeleni slu~ai vo poimot na
socijalno - eti~ki prekor vklu~ivme i povedenija {to od aspekt na
pravoto ne se kaznivi, no sepak socijalno - eti~ki se iskol~eni (bra-
~no neverstvo, nedopu{tawe qubovni odnosi na svoeto dete so lice od
ponizok socijalno-ekonomski status, od druga vera, nacionalnost i
sl.). So natamo{nata analiza na empiriskiot materijal uspeavme da
pronajdeme 19,7% slu~ai na ubistva kade {to tretite lica imale opredelena
uloga vo nivnoto determinirawe. Nivnata uloga ili pridones
kon deloto se sostoela vo naveduvawe na licata od kriminalniot par
na takvi aktivnosti {to go olesnuvaat preminot kon ubistvoto ili
ve}e zna~at takov premin. 1344 Toj pridones na tretite lica se izrazil
kako predizvikuvawe ili odr`uvawe na razni konflikti i razli~ni
situacii i preku nagovarawe, sovetuvawe, naso~uvawe, podr`uvawe vo
namerata, zakana, molba, iznesuvawe razni dezinformacii i lagi, predizvikuvawe
qubomora i drugi somnenija, predizvikuvawe razni raspravii,
tu|a emotivnost, so`aluvawe, izrazena zloba, netrpelivost i
neprifa}awe, sozdavawe depresivni sostojbi i lo{o raspolo`enie kaj
`rtvata, poddr`uvawe opredeleni negativni osobini (impulzivnost,
agresivnost i sl.) kaj storitelot, sozdavawe natprevaruva~ki duh itn.
1343
Ottamu, vo analizata ne gi opfativme pette slu~ai na ubistva storeni
so pottiknuvawe i edno ubistvo so pomagawe, tuku site ostanati ubistva
kade {to sudot imal na raspolagawe opredeleni elementi na vinata na tertoto
lice, no sepak ne uspael da ja doka`e nivnata umisla.
1344
"Vme{uva~ite ne taka retko se kreatori na kriminogenata i viktimogenata
sostojba (vo zavisnost od toa dali se gleda od pozicija na storitelot
ili na `rtvata) i tvorci na predkriminalnite sostojbi." Ibid, str. 239.
733

3. Trgnuva}i od ovie soznanija se vpu{tivme i vo otkrivawe na
interakcionite odnosi me|u tretite lica i licata od kriminalniot
par. Vo taa smisla, vrz osnova na grupirawe na opredeleni zaedni~ki
obele`ja, uspavme da pronajdeme tri pozna~ajni kriminolo{ko-viktimoilo{ki
relacii:
1 0 Tretotot lice bilo vo bliski odnosi so storitelot, a vo konflikten
odnos so `rtvata. Vo ovi slu~ai povedenieto na tretoto
lice vlijaelo storitelot da go prezeme ili zabrza dejstvieto na izvr-
{uvaweto na ubistvoto. Pritoa, storitelot mo`e da deluva sam, so
tretoto lice koe se stavilo na negova strana, so drugi bliski ~lenovi
na svoeto semejstvo ili so treto lice i bliski ~lenovi na svoeto semejstvo.
Vo ovie odnosi tretite lica se vme{uvaat od najrazli~ni motivi
kako {to se imotni interesi, odmazda poradi izvalkana ~est, fizi-
~ko doka`uvawe, od zloba, zavist, doka`uvawe na nekakva vistina i sl.
2 0 Tretoto lice bilo vo konflikt so storitelot na ubistvoto i
istovremeno vo bliski i dobri odnosi so `rtvata. Tretite lica so svoite
povedenija ovde ne samo {to ja zgolemuvaat kriminalizacijata na
storitelot, tuku vo golema mera i viktimizacijata na `rtvata. I ovde
storitelot deloto go prezema sam ili pak so ~lenovite na svoeto semejstvo,
no ne e isklu~eno i so podr{ka na treti lica.
Vo ovie odnosi tretite lica stapuvale isto taka od brojni motivi,
no me|u niv naj~esti bile qubovnite i seksualnite. Vo ovie slu-
~ai tretiot e liceto za koe se borat licata od kriminalniot par. Tretite
lica se vme{uva~i {to baraat seksualno zadovolstvo ne po~ituvaj}i
gi ~uvstvata na storitelot ili `rtvata, a ponekoga{ i na obajcata.
Me|utoa, vo ovoj tip vme{uvawe se pojavuvaat i motivi {to od strana
na tretite lica se procenuvaat kako dobronamerni (pru`awe pomo{,
soveti i razni uslugi). Objektivno gledano, ova se me|utoa, naj-
~esto socijalno iskol~eni motivi {to proizleguvaat od vlijanieto na
op{testvenite predrasudi.
3 0 Tretite lica (ili lica) bile vo bliski odnosi so storitelot,
no vo konfliktni odnosi so drugi treti lica, koi, od svoja strana bile
vo bliski odnosi so `rtvata.
Motivite na vme{uvaweto na ovoj tip odnosi se glavno isti
kako i kaj vme{uvaweto od prviot tip.
V. VLIJANIE NA SOCIOPATOLO[KITE POJAVI NA
KRIMINALITETOT
Koga se zboruva za sociopatolo{koto povedenie na poedinecot,
vo kriminolo{kata teorija vo prv red se misli na negovoto porane-
{no sociopatolo{ko povedenie kako zbir na postapki koi gravitiraat
kon kriminalitet, odnosno za takvi devijantni odnesuvawa {to mo-
734

`at da pretstavuvaat uslov za javuvaweto na kriminalitetot. Porane-
{noto lo{o socijalno povedenie na poedinecot posmarano od kriminolo{ki
aspekt mo`e da uka`e na etiolo{kata vrska me|u takvoto povedenie
i izvr{uvaweto na opredeleni krivi~ni dela, odnosno da pretstavuva
eden od brojnite kriminogeni faktori {to go uslovuvaat
kriminalitetot kako ekstremno negativna op{etstvena pojava.
I od krivi~nopraven i od penolo{ki aspekt ne e bez zna~ewe
dali porane{noto povedenie na storitelot na krivi~no delo bilo
oceneto kako lo{o ili dobro, od strana na negovata porane{na sredina.
Zakonodavecot isto taka, dopu{ta takvoto prethodno povedenie
na prestapnicite sudot da gi zeme predvid pri odmeruvaweto na kaznata.
Od penolo{ki aspekt toa povedenie e zna~ajno vo pogled na utvrduvaweto
na merkite na tretman, za{to e nesporno deka koga se raboti
za storitel so dobro minato }e bidat potrebni pomalku usilbi od strana
na penolo{kite stru~waci vo ostvaruvaweto na prevospitnite
celi.
1. ALKOHOLIZAM I KRIMINALITET
1.1. Poim i pri~ini na alkoholizmot
1. Poznato e deka prekumernata upotreba na alkoholni pijaloci
predizvikuva brojni problemi vo fizi~kata, psiholo{kata i socijalnata
sfera na li~nosta. 1345 Vo toj pogled, re~isi, ne postoi nitu
eden aspekt {to od strana na medicinata i psihijatrija dokraj ne e istra`en
i otkrien. Me|u fiziopatolo{kite promeni naj~eto se poso~uvaat
zna~itelno poslabo funkcionirawe na site setila i pova`ni
organi, zabavenost na dvi`ewata i nivnata slaba koordinacija kako i
rastrojstvoto vo normalnata rabota na nervniot sistem. Psiholo{kite
promeni i istovremeno posledicite na alkoholizmot se manifestiraat
vo: rastrojstvo na psiholo{kite funkcii, vo prv red na svesta,
afektite, nagonite i povedenieto; razbivawe na stravot i razvoj na
hrabrost, sloboda i grubost; gubewe na samokontrola i pravilna orientacija
vo op{testvenata sredinata; otko~uvawe na agresivnosta koja
vo pomala ili pogolema mera postoi kaj sekoj ~ovek; doa|a do zako~uvawe
i zatapuvawe na intelektualnata sfera; pojava na degradacija na
li~osta, ili nakratko, psihi~koto dejstvo na alkoholot vodi kon nekriti~nost,
agresivnost i nezdrava hrabrost. Promenite vo op{testvenata
sfera se projavuvaat kako: naru{uvawe na odnosite, a potoa i
1345
Vidi: Markovi}, B. Savremeni pogledi na fiziolo{ko delovanje alkohola,
Priru~nik, Zagreb, 1958/1, str. 11-19; Stoiljkovi}, S. Medicinaski aspekti alkoholizma,
JRKKP, Beograd, 1970/1, str. 69-74. Hudolin, V, Alkohol i dru{tvena bolest, Priru-
~nik, Zagreb, 1958 str. 142-152; Jovanovi}, R. Dru{tveni aspekt alkoholizma,
JRKKP, Beograd, 1970/1, str. 75-80.
735

napu{tawe na semjnite obvrski ili semejstvoto vo celost; nevrabotenost;
vagabunda`a; pasivizirawe vo rabotata i prezemawe kakvi i da
e drugi obvski; op{testvena izoliranost; raskala{en na~in na `ivot;
te{ko naru{uvawe na odnosite so sredinata vo koja se `ivee preku razni
kavgi, tepa~ki, naru{uvawe na javniot red i mir i sl.
2. Poznato e, isto taka, deka alkoholot e prisuten i upotrebuvan
od strana na ~ovekot u{te od negovite prvi civilizaciski po~etoci,
1346 kako i negovite postojani usilbi za namaluvawe na negovata upotreba,
pa duri i za negovo celosno suzbivawe. 1347 Vo ovaa smisla vo literaturata
se naveduva deka prviot angliski zakon za pijanstvo e donesen
vo 1606, za vreme na vladeeweto na Xems I. Zakonot priznava{e
deka pijanstvoto ne samo {to e "omrazen grev" tuku i "izvor i temel
na mnogubrojni drugi grevovi kako {to se: krvoprolevawe, ubivawe so
no`, umisleni ubistva, pcuewa, bludni~ewa, prequbi i sl., nanesuvawe
na golemi navredi na boga na na{iot narod, uni{tuvawe na brojni ubavite
ve{tini i zanaeti, onesposobuvawe na rabotnicite i op{to osiroma{uvawe
na mnogu dobri podanici, navredlivo pusto{ewe na dobrite
bo`ji su{testva." 1348
3. Vo sovremenoto op{testvo alkoholizmot podednakvo gi zafati
vozrasnite kako i mladinata, nepismenite i obrazovanite, kako i
ma`ite i `enite. Vo posledno vreme vo site zemji vo svetot osobeno e
prisuten brziot porast na `eni alkoholi~arki, {to povtorno se objasnuva
so nejzinata nova polo`ba vo op{testvoto, koja so nejzinoto
prifa}awe na "ma{ki" funkcii gi prifa}a i "ma{kite" nedostatoci.
Kako i kaj drugite sociopatolo{ki pojavi i kaj alkoholizmot
postoi problemot na temnata brojka. Taa ovde e zna~itelno poizrazena
odo{to kaj kriminalitetot, za{to, poradi negovata klasifikacija i
pomalata opasnost, sledeweto na alkoholizmot ne e organizirano,
nitu vo toj pogled postoi kakva i da e op{testvena obvrska. 1349
4. I vo nastojuvaweto da uka`eme na osnovnite pri~ini na oddavaweto
kon alkohol }e bideme kratki. Smetame deka za toa }e bide dovolno
ako se poslu`ime so lapidarnata formulacija na Eliot, koja veli:
"Mnogumina koi preterano pijat, toa go pravat ottamu {to go izgu-
1346
Poimot alkoholizam pak za prvpat e upotreben vo 1837 od strana
na {vedskiot lekar Magnus Nüss, koj gi opi{al i prvite patolo{ki promeni
koi nastanuvaat vo ~ovekoviot organizam poradi negovata prekumerna upotreba.
Vidi: Bo{njak, M. Tretiranje alkoholizma u savremenom dru{tvu, Sociologija,
Beograd, 1963/1-2, str. 127.
1347
Za pojavata i rasprostranetosta na organiziraniot kriminaliet
za vreme na prohibicijata na alkoholni pijaloci (vovedena so zakonot nare-
~en "Volstid") vo SAD, vidi: Eliot, M. op. cit. str. 117-118. i Bo{njak, M. op. cit,
str. 131-132.
1348
Eliot, M. op. cit. str. 152-153.
1349
Milisavljevi}, B. op. cit. str. 53.
736

ile samopo~ituvaweto, ili zatoa {to se obeshrabrile i razo~arale
vo svojot sekojdneven `ivot. 1350
5. [to se odnesuva do li~nosta na onie {to prekumerno se
oddavaat na alkohol i ottamu se poznati kako alkoholi~ari, mo`at da
se navedat brojni obele`ja koi, vo osnova se sveduvaat na toa deka se
raboti za poedinci koi emocionalno ne se normalno formirani, za-
{to toa ne go dozvoluvale uslovite na sredinata vo koja `iveele.
Ottamu, spored najgolemiot broj avtori, se izvlekuva i generalen zaklu~ok
deka e opravdano alkoholi~arot vo po{iroka smisla da se smeta
za bolno lice ~ii emocii ne go dostignale stepenot na razvojot na
zrela li~nost, pa ottamu adekvatno ne se snao|aat i vo razli~nite
`ivotni situacii. 1351 Vakvoto objasnuvawe, kako {to vedna{ mo`e da
se zabele`i, vo ni{to ne se razlikuva od brojnite teorii i za pri~inite
na kriminalitetot, so taa razlika {to za kriminalcite vo posledno
vreme ne se veli deka se bolni (a toa zna~i nenormalni, patolo{ki)
li~nosti. Soglasno takviot stav logi~no e da se zaklu~i, dokolku
poradi dejstvoto na isti pri~ini poedinecot izbere destrukcija
naso~ena kon sebe e bolna, a ako taa destrukcija ja naso~il sprema drug
i op{testvoto vo celost, e zdrava li~nost. Takviot stav, ni e sosema
neprifatliv, ne samo zatoa {to vnesuvajaki vo nea nepotrebna psihijatrizacija
ne dava vistinsko objasnuvawe na etiologijata na ovaa pojava,
tuku i ottamu {to go ohrabruva kriminalitetot. Toa me|utoa, ne
zna~i i negirawe deka alkoholi~arot stanuva bolen ~ovek otkako zavisnosta
od alkohol celosno }e ovladee so negovata psihofizi~ka li-
~nost.
1.2. Vidovi alkoholizam i klasifikacija na alkoholi~arite
1. Za celosno rabirawe na alkoholizmot mora da se potseti
deka pokraj akutniot i hroni~niot alkoholizam treba da se imaat barem
osnovni poznavawa za tn. alkoholemii koi pretstavuvaat hroni-
~ni truewa. Me|u niv Jevti} gi pomestuva: 1 0 hroni~en alkoholizam, 2 0
delirium tremens potatorum, 3 0 parafronezija potatorum (za koja se karakteristi~ni:
a) parafronezija potatorum persekutiva, b) parafronezija potatorum
kverulatorija, i c) samra~na qubomora na alkoholomani, 4 0 epilepsija
potatorum, 5. alkoholomanska halucinoza i 6 0 korsakoviot amne-
1350
Eliot, M. op. cit. str. 154. Vo ovaa smisla i Hajdukovi}: Spored sovremenite
sfa}awa do prekumerna upotreba na alkoholnite pijaloci doa|a poradi
psiholo{kata potreba na li~nosta za olesnuvawe na neprijatnite ~uvstva
na psihi~ka napnatost. ^uvstvoto na psihi~ka napnatost e pojava koe ~esto
e prisutna kaj sovremeniot ~ovek, a koe e predizvikano so razli~ni svesni
i nesvesni konflikti i vozbuduvawa na rabota, vo op{testvoto i semejstvoto.
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 162.
1351
Vidi: Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 163.
737

sti~ki sindrom. Spored Hudolin, du{evnite pre~ki {to mo`at da se
javat vo vrska so upotrebata na alkohol (no koi ne mora da imaat vrska
so hroni~niot alkoholizam) se: 1 0 "normalnoto" pijanstvo, 2 0 patolo{-
kata pijana sostojba, i 3 0 dipsomanija (neodoliva `elba za alkoholen
pijalok kaj lica koi inaku ne pijat). 1352 Vo vtorata grupa se pomesteni
onie psihi~ki naru{uvawa predizvikani so hroni~niot alkoholizam:
1 0 hroni~niot alkoholizam, 2 0 delirium tremens, 3 0 korsakovata psihoza
na alkoholi~ari, 4 0 psihozata na qubomora, 5 0 akutnata halucinoza na
alkoholi~ari i 6 0 ostanati du{evni bolesti na alkoholi~arite.
Delirium tremens obi~no nastapuva kaj hroni~nite alkoholi~ari
po 5-10 godi{na upotreba na alkohol. Se projavuva so intenziven strav
i slu{ni halucinacii. Klasi~na pogovorka kaj ovaa rastrojstvo e deka
bolniot gleda beli gluvci i liljaci. Bolnite mnogu ~esto gledaat straotni
sceni i slu{aat razgovori vo koi nivnite neprijateli se dogovaraat
na koj najstra{en na~in da gi likvidiraat. Poradi toa se javuva
silen strav i bolnite ponekoga{ vr{at te{ki napadi sprema svojata
okolina ili poradi stravot vr{at samoubistvo. Za vreme na deliriumot
mnogu ~esto se javuvaat i epilepti~ni napadi. Trepereweto na
racete, zgolemenata temperatura i znaci na slabost na srceto, pokraj
ostanatoto, se re~isi redovni sledovatelni pojavi na ovaa te{ka bolest.
Deliriumot obi~no trae 3-7 dena. Bolesta naj~esto zavr{uva so
dolg dlabok son, po koj bolniot se budi sosema pribran. Vo 5 do 25%
slu~ai deliriumot zavr{uva so smrt, koja naj~esto nastapuva poradi
slabosta na srceto. 1353
Najizrazeni simptomi kaj korsakovata psihoza se pre~kite na
podra~jeto na inteligencijata koja se projavuva vo smaleno pomnewe.
Bolnite ni{to ne mo`at da zapomnat, me|utoa sepak se se}avaat na nekoi
raboti od pobliskoto i podale~noto minato. So ogled na toa sega-
{nosta ja ispolnuvaat so naj~udni izmisleni sodr`ini (konfabulacii).
Pritoa e karakteristi~no deka sosema nepoznati lica gi smetaat
za stari prijateli. 1354
Psihozata na qubomora e op{to poznata kaj alkoholi~arite.
Alkoholi~arite koi zapadnale vo vakva sostojba gi napa|aat svoite
soprugi na najneverojatni na~ini. Sekoe ma{ko lice koe na bilo koj
na~in doa|a vo kontakt so nea, stanuva somnitelno. Naj~udno e deka
1352
"Dipsomanite koga }e dobijat takov napad doa|aat vo sostojba na
stesneta svest i pijat redovno sami. Napadot mo`e da trae do nekolku dena, a
za toa vreme bolniot mo`e da izvr{i i krivi~ni dela. Po zavr{uvaweto na
takvata sostojba bolnite mnogu bledo se se}avaat na nastanite za vreme na napadot.
Napadite se javuvaat vo razli~ni intervali, a ponekoga{ samo nekolku
pati vo tekot na `ivotot." Hudolin, V. Alkohol i du{evna bolest, Priru~nik, Zagreb,
1958/2, str. 146.
1353
Vidi: Ibid. str. 147-148.
1354
Vidi: Ibid. str. 148.
738

pritoa kaj poedinecot se za~uvani inteligencijata i kriti~nosta. Voop{to
zemeno se smeta deka hroni~niot alkoholizam organski i psiholo{ki
ja namaluva seksualnata potencija na alkoholi~arot, i poradi
~uvstvo na pomala vrednost na toa podra~je nastanuvaat ludite idei na
qubomora. 1355
Akutnata halucinoza kaj alkoholi~arite e relativno retka du-
{evna bolest koja se karakterizira so opti~ki i slu{ni halucinaciim,
obi~no sledeni so silno ~uvstvo na strav od zamisleni progonuva~i.
Bolnite vo ovaa sostojba mo`at da bidat mnogu opasni sprema
sebe ili sprema svojata okolina. 1356
1.3. Povrzanost na alkoholizmot so drugite oblici
na devijntno i prestapni~ko povedenie
1. Ocenkata na kriminogenoto zna~ewe na alkoholizmot, kako
vpro~em, i onaa na ostanatite kriminogeni faktori za koi ve}e zboruvavme,
vo kriminolo{kata literatura e dosta sporna. Ottamu, dodeka
edni alkoholizmot go veli~at kako eden od najzna~ajnite neposredni
kriminogeni faktori, drugi avtori, potpirajki se vrz sopstvenite
istra`uvawa, tvrdat deka e izvonredno te{ko da se doka`e bilo kakva
povrzanost me|u alkoholizmot i kriminalitetot. Taka, na primer, Pinatel
(J. Pinatel), vrz osnova na svojata studija za alkoholizmot vo Francija,
utvrdil deka porastot na upotrebata na alkoholot ne bil sleden
so porast na kriminalitetot. 1357 Do sli~ni rezultati dojdovme i nie vo
istra`uvaweto na ubistvata. 1358
Me|utoa, bez ogled na takvite konstatacii najgolemiot broj
avtori denes se soglasni deka alkoholizmot e eden od zna~ajnite kriminogeni
faktori, {to e i razbirlivo ako se ima predvid deka se raboti
za edna op{testveno patolo{ka pojava koja vo osnova gi ima istite
op{etstveni koreni kako i kriminalitetot. 1359 Nekoi od niv go ista-
1355
Vidi: Ibid. str. 148-149.
1356
Ibid, str. 150.
1357
Kup~evi}, R. op. cit. str. 173.
1358
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 143-146.
1359
Spored Sobotin~i}, "Sariola, ekspert na UNESKO za pra{awa na
alkoholizmot dozvoluva deka 60% prestapi se izvr{eni pod vlijanie na alkohol.
Sally Leaderman tvrdi deka vo Francija ima 55-60% prestapnici koi se
alkoholi~ari. Toj isto taka utvrdil deka so porast od 1% na koli~estvoto na
vino i alkohol, konzumirani po eden vozrasen, e zabele`an porast od 0,6% na
bojot na prestapnicite i obratno. Zubar i Bettagaly, koi gi pou~uvaa hroni-
~nite alkoholi~ari vo Bazel, do{le do rezultat deka vo redovite na alkoholi~arite
ima 40-44% prestapnici." Sobotin~i}, A. Neki kriminolo{ki, penolo{ki i
socijalnomedicinski aspekti obaveznog le~enja alkholi~ara, Penologija, Beograd,
1973/1, str. 24.
739

knuvaat duri i primarnoto dejstvo na alkoholizmot vrz kriminalitetot
so {to vsu{nost, se otvora problemot okolu koj se javuvaat i najgolemite
nesoglasuva. Toa e pra{aweto dali alkoholizmot pretstavuva
neposredna ili posredena pri~ina na kriminalitetot. Za razre{uvawe
na ova pra{awe najprvin se poa|a od potrebata za definirawe na
alkoholizmot i toa naj~esto na akuten (za koj se tvrdi deka direkno
vlijae vrz javuvaweto na nekoi vidovi krivi~ni dela) i hroni~en alkoholizam
(koj stoi vo posredna vrska so kriminalitetot).
Zna~eweto na akutniot alkoholizam (pijanstvo) 1360 ne e sporno
me|u kriminolozite, za{to nesomneno ima stimulativno dejstvo za pojavata
na opredeleni krivi~ni dela. Fakt e deka upotrebata na alkoholot
sozdava golemi promeni osobeno vo emotivnoto povedenie na poedinecot,
ottamu {to preku krvta prodira vo mozokot i vlijae vrz slabeeweto
na moralnite i duhovnite ko~nici i do namaluvawe na mo-
`nostite za kontrola na sopstvenite postapki. Nasproti toa, jaknat
nagonot na agresivnost, seksualniot nagon i drugi porivi od instinktivnata
sfera. Poradi opienost mo`at da se javat i patolo{ki oblici
na pijanstvo koi ~esto se prosledeni so amnezii i sli~ni sostojbi. 1361
So ogled na vakvoto dejstvo, alkoholot ima direktno vlijanie vrz pojavata
na krivi~nite dela kakvi {to se: ubistvo, lesni i te{ki telesni
povredi, u~estvuvawe vo tepa~ka, seksualni prestapi, piromanstvo, nebre`ni
delikti i soobrakajni delikti. 1362 Kaj poslednive dela e utvrden
osobeno golem procent na izvr{iteli vo opiena sostojba koj se
dvi`i duri i nad 70%. Toa e i razbirlivo so ogled deka kako posledica
na upotrebata na alkoholot kaj voza~ite slabeat refleksite, vnimanieto
i drugite sposobnosti {to se neophodni za sigurno vozewe, a
istovremeno se sozdava la`no ~uvstvo na samodoverba.
Vo slo`eniot splet na pri~insko posledi~ni odnosi za hroni-
1360
Pod akuten alkoholizam go podrazbirame povremnoto u`uvawe
alkoholni pijaloci so povremeno ili ekcesivno opivawe koe ne ostanalo nezabele`ani
od strana na sredinata {to go opkru`uva konkretnoto lice.
1361
Treba da se ima predvid deka alkoholot ne vlijae ednakvo vrz site
poedinci kako i toa deka negovoto deluvawe zavisi i od vidot na alkoholniot
pijalok, konzumiranata koli~ina, vremeto, mestoto i okolnostite na negovata
upotreba.
1362
"Alkoholizmot ~esto vodi kon pojava na ubistva, telesni povredi,
razbojni{tva, navredi kleveti, maltretirawe na ~lenovite na semejstvoto,
siluvawe, imotni krivi~ni dela i soobra}ajni delikti. Alkoholizmot i kriminalitetot
vr{at zaemno vlijanie taka {to alkoholizmot pretstavuva pri-
~ina na opredeleni vidovi na kriminalitetot i pojavata na recidivizmot,
me|utoa i kriminalitetot povratno deluva na {ireweto na alkoholizmot."
A~imovi}, M. op. cit. str. 49. Vo taa smisla i Milutinovi}, M. op. cit. str. 384-385.
740

~niot alkoholizam 1363 mo`eme da se osmelime da ka`eme deka e posreden,
odnosno indireten faktor na kriminalitetot. Negovoto posredno
vlijanie se gleda vo toa {to vo uslovuvaweto na kriminalitetot deluva
vo sodejstvo so raznite faktori od ekonomska, op{testvena, psiholo{ka,
medicinska i moralna priroda. Postojanoto i neprekinato
upotrebuvawe na alkoholot predivikuva psihi~ki promeni i moralno
propa|awe na li~nosta na alkoholi~arot, go naru{uva negoviot op{-
testven ugled i sevkupnosta na negovite odnosi so semejstvoto i po{irokata
okolina. Toa natamu vodi kon naru{uvawe na negoviot op{testven
status (alkoholi~arot naj~esto ostanuva bez vrabotuvawe i materijalni
sredstva za li~na i semejna egzistencija) {to e prviot preduslov
za oddavawe kon vr{ewe na imotni krivi~ni dela. Negovoto odnesuvawe
ostvaruva i drugi relacii so kriminalitetot. Negoviot {teten
primer i nepovolnata ekonomska i psiholo{ka situacija, se odrazuva
vrz decata koi vo nemawe drug izbor ~esto se obiduvaat da go sledat
negovoto odnesuvawe.
Od navedenite razgleduvawa e nesporno deka alkoholizmot ima
mnogustrani negativni dejstva koi se izrazuvaat na razli~ni na~ini.
Alkoholizmot doveduva do demoralizirawe na li~nosta na poedinecot,
do negovo mentalno i op{testveno propa|awe, atrofija na sposobnostite
i rabotnite naviki, do materijalno osiroma{uvawe, pojava
na patolo{ka qubomora, razni sudiri (nesoglasuvawa, kavgi i fizi-
~ki presmetki), do nemo`nost pravilno da se ostvaruva vospituvawe
na decata i dugite socijalni funkcii na semejstvoto, pa duri i do negovo
celosno raspa|awe kako i do brojni drugi nesakani posledici kakvi
{to se povlekuvawe so sebe i na pojavata na drugi sociopatolo{ki
odnesuvawa (vagabunda`a, pita~ewe, prostitucija i sl.). 1364 Krajniot
rezultat na seto toa ~esta e i pojavata na kriminalitetot bilo od strana
na nositelot na takvoto devijantno povedenie (vo prv red, imotni,
agresivni i krivi~ni dela i soobra}ajni delikti), ili od strana na
negovite `rtvi (od tormozenite ~lenovi na negovoto semejstvo ili
drugite poedinci od negovata neposredna okolina).
Vo soglasnost vo vakvata povrzanost na alkoholizmot i kriminalitetot
vo literaturata se zboruva za posebna kriminolo{kata ka-
1363
Pod hroni~en alkoholizam go podrazbirame u`ivaweto alkoholni
pijaloci {to kaj opredeleno lice se manifestira vo vid na fizi~ka i psihi-
~ka zavisnost od alkohol i so potrajni rastrojstva vo negovoto povedenie.
Spored definicijata na Svetskata zdravstvena organizacija pod hroni~en
alkoholi~ar se podrazbira lice koe prekumerno zema alkoholni pijaloci, a
~ija zavisnost od alkohol e takva {to poka`uva du{evni rastrojstva ili takvi
manifestacii koi go o{testuvaat negovoto psihi~ko ili psihi~ko zdravje,
negoviot odnos kon drugite i negovata socijalna i ekonomaka polo`ba.
1364
Vidi: Krivokapi}, V. Alkoholizam kao kriminogeni faktor u porodici,
JRKKP, Beograd, 1976/1, str. 107-123.
741

tegorija na prestapnici - alkoholi~ari. Op{tata karakteristika na
ovaa kategorija (na koja ~esto i se pridru`uva i kategorijata na narkomanite)
e deka nivnoto kriminalno povedenie se nao|a vo kauzalen
odnos so sklonosta za prekumerna upotreba na alkohol, i deka poradi
ovaa sklonost tie pretstavuvaat opasnost po op{testvoto, za{to se nao|aat
vo permanentna situacija da go povtorat svoeto kriminalno povedenie.
Vlijanieto na upotrebata na alkoholot mo`e da bide direktno,
koga krivi~noto delo se vr{i pod neposredno dejstvo na sostojbata
na alkoholisanost (napadi na telesniot integritet, ~esta i ugledot,
slobodata na polovite kontakti itn.), ili indirekten, koga krivi~noto
delo se vr{i vo vrska so sklonosta kon preterana upotreba na
alkohol (falsifikati, izmami, kra`bi i sl). 1365
1.4. Op{testvena reakcija
Vo pogled na {tetnite posledici na alkoholizmot, stavovite
na re~isi site avtori se ednakvi, dodeka vo pogled na motivite i na~inite
na negovoto suzbivawe postojat zna~ajni razliki, {to e i razbirlivo
so ogled na razli~niot tretman na upotrebata na alkoholot vo
oddeleni zemji. Za sovremeniot svet, me|utoa, mo`e slobodno da se
ka`e deka, sepak, ovoj problem glavno se posmatra od od aspekt na nacionalnite
i materijalni gubitoci povrzani so porastot na alkoholizmot
kaj naselenieto, a mnogu pomalku od aspekt na potrebite na poedinecot
i sozdavaweto prikladni op{testveni i ekonomski uslovi za
bezbeden i pristoen `ivot i seop{ta sre}a koi vo osnova go sopiraat
{ireweto na ovaa sociopatolo{ka pojava.
So adekvatnoto suzbivawe na alkoholizmot nu`no se povrzani
i krivi~nopravnite problemi na alkoholi~arite, 1366 kako i negovite
penolo{ki i kurativni implikacii 1367 vrz koi ovde nema da se zadr`uvame.
1365
Lazarevi}, Lj. Polo`aj nekih kriminolo{kih kategorija delinkvenata u savremenom
krivi~nom pravu, Pravni `ivot, Beograd, 1966/2, str. 26.
1366
Za ovie problemi vidi: Jovanovi}, Lj. Krivi~nopravni tretman delinkvenata
alkoholi~ara u savremenom zakonodavstvu, 13 Maj, Beograd, 1965/12, str. 1033
- 1952; Hajdukovi}, ^, op. cit. str. 173-185.
1367
Vidi: Bulatovi}, F. Primena grupnog savetovanja i grupne psihoterapije u
procesu resocijalizacije osu|enih s posebnim osvertom na le~enje alkohili~ara u KPD.
Priru~nik, Zagreb, 1966/4, str. 349-354; Vukovi}, V. Neka pitanja obaveznog (zakonskog)
le~enja toksikomana, Penologija, Beograd, 1974/2, str. 41-48. Sobotin~i}, A.
op. str. 21-38.
742

2. NARKOMANIJA I KRIMINALITET
2.1. Poim i pri~ini na narkomanijata
1. Narkomanijata ili zloupotrebata na opojni drogi pretstavuva
prekumerno redovno zemawe na drogi {to vodi kon fizi~ka ili psihi~ka
zavisnost poradi koja poedinecot {to ja koristi ima potreba za
postojano zgolemuvawe na dozata, a samoto dejstvo na drogata predizvikuva
o{tetuvawe na negovoto zdravje i {teta za op{etstvoto. 1368
Pod droga se podrazbiraat psihotropnite supstancii (psihoderivatni
sredstva ili depresori na rabotata na mozokot, tranklizeri,
psihostimulansi i halucinogeni sredstva) koi go menuvaat raspolo`enieto,
soznajnata sfera na li~nosta ili negovoto povedenie. 1369
2. Zemaweto sredstva {to deluvaat na psihi~kite funcii od
najstari vremiwa bilo prifateno kako oblik na normalno povedenie.
Isu{enite delovi od razni rastenija, koi denes se narekuvaat drogi,
bea koristeni za lekuvawe (opium, kanabis), za suzbivawe na ~uvstvoto
na glad (koka), ili vo religioznite obredi (halucinogeni pe~urki i
1368
Spored definicijata na svetskata zdravstvena organizacija (World
Health Organization - WHO) od 1961, "Narkomanijata pretstavuva sostojba na
periodi~no ili hroni~no truewe, {tetno za poedincite i op{testvoto, predizvikano
so povtoruvano zemawe na prirodni ili sinteti~ki drogi. Taa sostojba,
spored ovaa definicija, ja karakteriziraat: 1 0 neodoliva `elba i potreba
da se prodol`i so zemawe na drogi i istata da se nabavi po sekoja cena,
2 0 streme` poedine~nata ili vkupnata dnevna doza postojano da se zgolemuva,
3 0 psihi~ka i fizi~ka zavisnost na narkomanot od dejstvoto na drogite i 4 0
{tetnost za zdravjeto na poedincite i op{testvoto vo celina, i 5 0 se javuva
karakteristi~en apstinencijalen sindrom (kriza) po nagloto odzemawe na
drogata."
1369
Vo psihodepresivni sredstva ili depresori na rabotata na mozokot
spa|aat: barbiturati, eter, hloroform i fluotan. Tranklizerite se sredstva
koi smiruvaat, go smaluvaat ~uvstvoto na strav, vnatre{nata napnatost
i razdraznetost. Ottamu, po vnesuvaweto na ovie preparati bolnite se ~uvstvuvaat
opu{teni i smireni. Pritoa, svesta e so~uvana. Glavni prestavnici
na tranklizeri se: aterax, meprobamat, fenotiazinski derivati, rezerpindibenzezepin
(librium). Psiohostimulansite se lekovi koi gi zgolemuvaat fiziolo{kite i
psiholo{kite funkcii, ja zgolemuvaat motornata i tvore~kata aktivnost, a
deluvaat i vrz raspolo`enieto, go otstranuvaat ~uvstvoto na zamor, pospanost
i malaksanost. Tie minlivo ja povi{uvaat bistrinata na svesta i ja zgolemuvaat
sposobnosta za du{evna rabota, a predizvikuvaat i potreba za zgolemena
aktivnost. Najva`ni pretstavnici na ovaa grupa se anfetamin, pervitin, preludin
i lucidril. Posebni psihostimulansi pretstavuvaat kofeinot, katot, nikotinot,
strihninot i kokainot. Markovi}. T, Suvremena tehnika istra`ivanja krivi-
~nih dela (kriminalistika), Narodne novine, Zagreb, 1977, str. 268.
743

kaktusi). Vo ovaa faza zemaweto na drogite be{e pod kontrola na zaednicata,
za{to drogata mo`e{e da se uporebuva samo vo odredeno vreme
i so odredena namena. So drugi zborovi, uslovite i granicite na
upotrebata na takvite sredstva gi odreduva{e op{testvoto so posredstvo
na obi~aite i tradicijata i toa glavno vo onie geografski podra~ja
kade mo`ele da se najdat, na primer, opiumot vo Azija, kokata vo
Ju`na Amerika, a kaktusite vo severna Amerika.
So razvojot na op{testvata, soobra}ajnite vrski i komunikaciite
me|u lu|eto, se {iri krugot na u`ivatelite na droga i nivnata
zloupotreba stanuva masovna pojava najprvin me|u narodite na Bliskiot
i Dale~niot Istok i vo Centralna Amerika, a potoa i vo SAD
kade {to ja donesuvaat kineskite imigranti kako i vo kolonijalnite
metropoli vo Evropa, i toa vo prv red vo Francija, kade {to drogata
doa|a{e preku tn. "francuska vrska" od Turcija. Iako postojat izvesni
pokazateli za nejzinata pomasovna zloupotreba od krajot na XIX
vek, sepak vistinskiot bum na zloupotrebata drogata zaradi u`ivawe
se vrzuva za {eesetite godini od XX vek. Brzoto {irewe i toa ne samo
na prirodnite tuku i na sinteti~kite vidovi droga, zna~e{e alarm poradi
koj bea doneseni i tri konvencii za nejzino spre~uvawe. 1370 Uspehot
me|utoa izostana, za{to denes e evidentno deka trgovijata so droga
stana najkurenten biznis vo koj se vme{ani ne samo golem broj kriminalni
organizacii tuku i vladi. Ottamu, denes {irum svetot se sre}avame
so milioni, vo prv red mladi lica koi im se oddavaat na katastrofalnite
posledici od zloupotrebata na droga.
2.2. Vidovi narkomanija i klasifikacija na narkomanite
1. Spored na~inot na deluvaweto drogite voop{teno mo`at da
se podelat na: opijati, depresanti, stimulanti i halucinogeni drogi.
1 0 Pod opijati se podrazbiraat alkaloidite na opiumot i negovite
soli. Tie ne se dobivaat direktno od opiumskata droga, tuku so
izolirawe i kombinirawe po pat na razni hemiski reakcii. Vo opijatite
se vklu~eni opijumskite derivati kakvi {to se heroinot, morfiumot
i kodeinot. Tuka spa|aat i sinteti~kite proizvodi sli~ni na morfiumot
kakvi {to se heptanonot i metadonot. Mali dozi na ovie supstancii
predizvikuvaat efekt sli~en na depresantite, no so pomalo
vlijanie vrz motorikata i na intelektualniot proces. Za niv e karakteristi~no
toa {to predizvikuvaat silna fizi~ka i psihi~ka zavisnost
i sozdavaat navika za zgolemuvawe na po~etnite dozi. Glavnite posledici
od nivnata zloupotreba se smrt poradi zgolemeni dozi, truewa
na krvta, hepatitis, srcevi udari, paraplegija, slepilo i mentalni za-
1370
Edinstvena konvencija za opojni drogi od 1961, Konvencija za psihotropni
supstancii od 1971 i Konvencija na ON protiv nezakonskiot promet
so opojni drogi i psihotropni supstancii od 1988.
744

oluvawa. Nakratko, toa se supstancii koi koga }e se vnesat vo organizmot
menuvaat pove}e fiziolo{ki i psihi~ki funkcii na poedinecot
i doveduvaat do negovo telesno i du{evno propa|awe. Posledicite
od nivnoto podolgotrajno konzumirawe se prenesuvaat i vrz semejstvoto
i op{testvoto. Narkomanite doa|aat vo konflikt so niv, stanuvaat
neuredni i neodgovorni i se oddavaat kon devijantni povedenija i kriminal.
2 0 Me|u depresantite se najpoznati derivatite na kanabisot
(Canabis sativa) - ha{i{ i marihuana, barbituratite i razni drugi sedativi.
Mali dozi od ovie drogi doveduvaat do opu{tawe prosledeno so
slabeewe na intelektualnite funkcii i koncentracijata. Tie ne doveduvaat
do fizi~ka i psihi~ka zavisnost i ne vlijaat vrz potrebata od
zgolemuvawe na dozite. Pri upotreba na pogolemi dozi predizvikuvaat
mentalni konfuzii i problemi so pomneweto, a doveduvaat i do bolesti
na crniot drob. Depresantite deluvaat na centralniot nerven sistem
i glavno se koristat vo medicinata za ubla`uvawe na bolki (analgetici).
Stanuva zbor za lekovi koi gi smaluvaat bolkite (morfium,
petidin, heptanon i dr.). Ovde spa|aat i drogite koi predizvikuvaat ili
go poddr`uvaat sonot (hipnotici), kako i drogi koi gi sovladuvaat nervnite
vozbuduvawa (sedativi) ili ja ubla`uvaat anksioznosta (trankvilizanti).
Narkomanite gi zloupotrebuvaat kako sredstvo za u`ivawe
i relaksacija. Po nivnoto zemawe nastanuva malaksanost, pospanost,
usporenost na procesot na misleweto, emocionalna nestabilnost
i razdrazlivost, nekordiniranost na dvi`ewata i vo govorot i brzo
dvi`ewe na zenicite. Nivnoto zemawe vo pogolemi dozi predizvikuva
gubewe na svesta (koma), naru{uvawe na di{eweto i smrt.
3 0 Stimulantite ili psihostumulativni drogi se anfitaminot,
kokainot, kofeinot, benzerdin, meterdin i sl. supstancii koi vo mali
dozi predizvikuvaat ~uvstvo na `ivost i energija. Tie, od edna strana
go smaluvaat apetitot, a od druga strana go zgolemuvaat raspolo`enieto
i go pottiknuvaat seksualniot nagon, me|utoa taka {to seksualnite
odnosi se vr{at na mo{ne perverzen na~in. Ovie drogi,
vsu{nost, deluvaat vrz mentalnata aktivnost taka {to predizvikuvaat
sostojbi na vozbudenost i sozdavaat zna~itelna fizi~ka i sredna psihi~ka
zavisnost. Navikata da se zgolemuvaat dozite za da se postigne
ist efekt od nivnota zloupotreba, kako i opasnosta po zdravjeto na zavisnikot
se isto taka zna~itelni.
4 0 Halucinogenite drogi kako, na primer, LSD i maskalinot
predizvikuvaat halucinacii ili iluzii koi se povrzani so promena na
raspolo`enieto i na mislite kako i so zgolemuvawe na seksualnosta.
Nivnata osnovna karakteristika e zadol`itelno predizvikuvawe promeni
vo zabele`uvaweto, mislite i ~uvstvata. Kaj nestabilnite i nezreli
lica koi ve}e vo sebe nosat nekoi predispozicii sprema du{evni
zaboluvawa, tie predizvikuvaat seriozni du{evni rastrojstva: trajni
du{evni bolesti, naj~esto {izofrenija kako i bolesti od paranoid-
745

niot krug na psihozi. Za ovie drogi se veli deka ne doveduvaat do fizi-
~ka i psihi~ka zavisnost, nitu e nu`no da se zgolemuva nivnata doza
zaradi postignuvawe na istiot efekt. Me|utoa, posledicite od nivnoto
zemawe se porazitelni, osobeno ottamu {to predizvikuvaat minlivo
ili definitivno ludilo, a imaat opredeleno zna~ewe kaj samoubistvata.
Licata {to gi zloupotrebuvaat ovie drogi se odnesuvaat soglasno
svoite halucinacii i imaat najdobro mislewe za sebesi. Tie se
dvi`at bescelno, ~esto ja vrtat glavata vo nasoka od kade {to im doa-
|aat nepostoe~ki zvuci, sledat so o~ite nevidlivi predmeti i brzo go
menuvaat svoeto raspolo`enie. Ovie lica `iveeat vo svoj sopstven
svet i mo`at da se prepoznaat spored toa {to ~esto se veseli i podvi`ni,
mnogu se potat i imaat zgolemeni zenici i zgolemeno la~ewe na
plunka. Ovie karakteristiki se osobeno prisutni kaj narkomanite so
lo{ "trip" (vo `argonot na narkomanite "patuvawe" - vrvna sostojba vo
koja se gubi ~uvstvoto na vreme, prostor i personalitet) koe nastanuva
po sostojbata koja se narekuva "fle{" (termin so koj se ozna~uvaat neprijatnite
~uvstva prosledeni so poleni treperewa, potewe, tropawe
na srceto i sl). Pod silno dejstvo na ovie drogi poedincite mo`at da
skokaat od prozorec voobrazuvaj}i deka se ptici. Mo{ne se nepredvidlivi
so ogled deka gledaat i slu{aat raboti koi nemaat vrska so realniot
svet, a vo agresivna sostojba se spremni lesno da izvr{at ubistvo.
2. Me|u najzna~ajnite i najpro{irenite poedine~ni drogi vo
svetot koi se koristat za narkomanska upotreba se pomestuvaat:
Opiumot se dobiva od afionot (Papaver somniferum). Afionot e
rastenie po poteklo od Azija. Negoviot plod se sostoi od ~u{ka so
sitno seme (mak) so bela, sinkasta, `olta ili crna boja. Opiumot se
dobiva so zasekuvawe na ~u{kata od koja protekuva mle~en sok koj vo
dopir so vozduhot brzo oksidira taka {to vedna{ se su{i i potemnuva.
Opiumot sodr`i brojni alkaloidi od koi najva`ni se morfiumot i kodeinot.
Narkomanite glavno go pu{at ili go zemaat oralno ili so potko`no
vbrizgnuvawe. 1371 Opiumot se upotrebuval u{te od najstarite
civilicacii kako sredstvo za truewe, pri vr{ewe na samoubistvo no,
i kako lek protiv razni bolki. Edna afionska ~u{ka sodr`i okolu
1371
"Za pu{ewe na opiumot se podgotvuvaat mali piluli koi so pomo{
na igli ili nekoe drugo sredstvo se dr`at vo edna mala dupka na luleto. Ovie
top~iwa na opium ne gorat sami, pa ottamu vrz niv se stavaat par~enca od `ar
ili se pribli`uvaat do otvoren plamen i vo momentot koga opiumot }e se ragori
dlaboko se vdi{uva razvieniot ~ad. Oralno, opiumot i negovite derivati
se zemaat, vo kafe alkohol (laudanum) ili kako ~aj koj se podgotvuva so varewe
na talogot od opiumskite luliwa. Potko`no opiumot i negovite derivati
se zemaat vo oblik na inekcii ili so posebni spravi." Markovi}. T, Suvremena
tehnika istra`ivanja krivi~nih dela (kriminalistika), Narodne novine, Zagreb,
1977, str. 267.
746

0,02 do 0,05 grama opium. Negovata upotreba doveduva do bla`eni ~uvstva
i smiruvawe.
Morfiumot e glaven alkaloid na opiumot. Izoliran e vo 1804
godina. Vo edna opiumska poga~a ima maksimalno 12-14% morfium. Se
upotrebuva glavno vo forma na pra{ok, ~ep~iwa, a od pronao|aweto na
{pricot vo 1864, i so injektirawe. Negovata upotreba doveduva do bla-
`eni ~uvstva i opienost. Hroni~nata upotreba na morfiumot postepeno
ja menuva celata li~nost: oslabuva pomneweto, se javuva nedostig
na interesi i inicijativi, namaluvawe na sposobnostite i odgovornosta,
moralni i karakterni deprivacii i postojan strav od pojava na
apstinencija. Ovaa droga koja predizvikuva zavisnost doveduva do slabeewe
na voljata na narkomanot, do negova ramnodu{nost i letargi-
~nost, osven za dobivawe na nov fiks. Kaj narkomanot doa|a do gubewe
na telesnata te`ina, gubewe na silata i pa|awe na telesnata temperatura
pod normalnata, stesnuvawe na zenicite i usporuvawe na refleksite.
Heroinot e derivat na morfiumot i pretstavuva edna od najra-
{irenite i najopasni drogi vo svetot. Se zema so {mrkawe ili injektirawe.
Poradi negovoto dejstvo se zapa|a vo sostojba na trans i se doa|a
do celosna dezorientacija vo vremeto i prostorot. Dovolno e da se
zemaat po dve-tri dozi vo tekot na nekolku dena od celosno zdrav ~ovek
heroinot da napravi ve~en zavisnik. Heroinot nikoga{ ne se prodava
~ist. Stanuva zbor za droga koja inaku se me{a so drugi supstancii za-
{to vo ~ista forma e smrtnonosna. Poradi pogolema zarabotuva~ka
dilerite go me{aat so saharin, {eker vo prav, mleko vo prav, sol,
soda, pa duri i so gips, bel cement, strahinin i drugi supstancii
(adulteracija) so {to mu ja zgolemuvaat smrtonosnata opasnost na zavisnikot.
So rabla`uvaweto na heroinot preprodava~ite go pravat
poslab so {to sozdavaat u{te edna smrtna opasnost za narkomanot.
Ako narkomanot, na primer, go navikne svojot organizam na heroin od
5%, a podocna nabavi heroin od 3%, voobi~aenata doza {to ja prima
vedna{ }e go usmrti. Simtomite od ovaa zloupotrebata na droga, koja e
petpati posilna od morfiumot, se rastrojstvo koe se sostoi vo ramnodu{nost
i `elba na narkomanot da bide sam. Po opa|aweto na nejzinoto
dejstvo se pojavuva potewe i te~ewe na nosot, a po 12 ~asa od zemaweto
na drogata nastanuvaat pekolni krizi {to se manifestiraat so
golema razdraznetot, na narkomanot mu studi, ne mo`e da spie, ima bolki
vo plekite, kolkovite i muskulite, se pojavuvaat silni gr~evi i
sl.
Morfiumot i heroinot kako {to ve}e spomnavme, spa|aat vo
grupata na tn. opijati. Tie gi smaluvaat apetitot i seksualnosta. Mladite
koi gi zloupotrebuvaat opijatite se impotentni, a devojkite frigidni
i ja gubaat menstruacijata. Voop{teno zemeno, i ednite i drugite
se o{teteni na psihosocijalno ramni{te. Toa se slabi, izgladneti
lica koi nemaat potreba nitu za hrana, ni za seks, za{to seto toa,
747

kako i potrebata od qubov, im go zamenuva drogata. Narkomanite naviknati
na opijati retko koristat alkohol za razlika od onie {to se naviknati
na psihostimulativni sredstva ~esto gi kombiniraat
alkoholot i drogata, za{to zaemo si go zasiluvaat dejstvoto.
Kodeinot isto taka e eden od alkaloidite na opiumot. Se javuva
vo vid na krupni kristali koi se rastvoraat vo 60 delovi voda. Obi~no
se zema vo tableti. Kodeinot e pomalku toksi~en od morfiumot.
Spored dejstvoto nemu mu se sli~ni: Codeon, Dicodal, Novocodin, Paracodin
i sl.
Kokakinot e alkaloid od lisjata na rastenieto koka (Erythoxylon
coca) koe raste vo forma na `bun visok od 1-3 m. na Andite, a se
odgleduva vo mnogu tropski predeli (Peru, Bolivija, Kolumbija, Ekvador,
Brazil na Java). Listot ima prijaten gor~liv vkus, za{to sodr`i
brojni alkaloidi od koi e najva`en kokainot. Se zema vo forma na
pra{ok koj se {mrka, peroralno (so xvakawe na listot) i so injektirawe.
Upotrebata na kokainot mo`e da dovede do: 1 0 akutno truewe
(tropawe na srceto, {irewe na zenicite, rezigniranost, euforija,
~uvstvo na zasilena telesna i duhovna mo}, zasilena govorlivost i seksualnost,
samoprecenuvawe i sl), 2 0 kokainomanija (naglo slabeewe,
stare~ki izgled, nesonica, treperewe na prstite, te{ko goltawe, op{-
irnost vo govorot, zgolemena potencija koja brzo se pretvora vo impotencija)
i 3 0 kokainomanska psihoza (delirium, paranoidna psihoza,
korsakovleva psihoza i parzaliza). Kaj zavisnicite od ovaa droga se
pojavuva apatija, rastrojstvo vo pamteweto i potreba od ~e{awe prosledeno
so ~uvstvo deka razni insekti i gadinki im lazat po ko`ata.
Na psiholo{ki plan se javuva silna voznemirenost i qubomora prosledeni
so izrazerna agresivnost. Interesna e okolnosta deka pri zemaweto
na kokainot ne nastanuva naviknuvawe na ve}e zemenoto koli-
~estvo. Od morfiumot e poopasen, za{to pobrgu i po~esto predizvikuva
psihi~ki rastrojstva i pottiknuva na nasilni~ki dejstvija. Kokainomanijata
~esto se zdru`uva so alkoholizmot.
So prerabotka na kokainot vo kristalna forma se dobiva droga
koja e od ponov datum i se narekuva krek (crak - zna~i silen iznenaden
udar). Negovite glavni karakteristiki se: ednostavna primena, niska
cena (poevtin e od kokainot), brzo deluvawe (predizvikuva efekt samo
nekolku sekundi po zemaweto), sozdava brza zavisnost, ubiva i toga{
koga se zema vo normalni dozi. Krekot, vsu{nost pretsavuva odredena
kombinacija na kokain i soda bikarbona. Vo osumdesetite godini na
XX vek, pokraj krekot, vo SAD se pojavi i edna nova droga nare~ena
fri bejzing koja pretstavuva kombinacija na kokain i amonjak.
Maskalinot e alkaloid od meksikanskiot kaktus. ^esto bil
upotrebuvan od Astekite pri vr{eweto na verski rituali. Negovata
upotreba najprvin sozdava mamurna sostojba, a potoa nastapuva sostojba
na zamaenost i veselo bla`enstvo prosledeno so opti~ki halucinacii.
Poedinecot ima ~uvstvo deka e vo drug svest, odnosno vo drugo
748

vreme i prostor. Za ovaa halucinogena droga ~esto se veli deka predizvika
iluzii vo boja.
Ekstazi e vid na ponova droga koja za prvpat se pojavi vo Holandija
i Belgija vo 1988 godina. Po svojot hemiski sostav e sli~na na
maskalinot. Vo organizmot brzo se rastvora i deluva na nervniot sistem
taka {to gi stimulira mentalnite aktivnosti. Me|u psihi~kite
simtomi dominira pojava na iluzii i vizuselni i slu{ni halucinacii,
kako i strav i depresivnost. Nejzinata upotreba kaj lica {to se skloni
kon du{evni zaboluvawa, mo`e da dovede i do toksi~ni psihozi
koi{to ponekoga{ se sledeni i so samoubistven idei.
Ha{i{{ot se dobiva od indiski konop (canabis sativa) na ~ij vrv
se formira grut~e od smola. Se pu{i so pomo{ na nergile ili pome{an
so tutun i dr. Najpozant vid na ha{i{ e bakainot koj se odgleduva
vo Liban. Ha{i{ot predizvikuva opti~ki halucinacii, euforija
i ~uvstvo deka ~ovekot se nao|a vo nekoj ima|inaren svet. Toj sozdava
pogolema op{testvena i moralna degradacija od ostanatite drogi.
Vrskata koja ovaa droga ja ima so kriminalnoto povedenie, spored Eliot,
neposredno se doka`uva so angliskiot zbor assassin (ubiec), koj
nastanal od terminot "hashshashin"(u`ivatel na ha{i{) koj ja ozna-
~uva li~nosta koja ubiva pod dejstvo na ha{i{. 1372
Marihuanata se dobiva od meksikansko konopje (canabis meicana).
Upotrebata na marihuanata e mo`ebi poseriozen problem od upotrebata
na drugite drogi so ogled na nejzinoto dejstvo na povedenieto.
Se ~ini deka marihuanata predizvikuva pogolema duhovna i moralna
degradacija od ostanatite sredstva. So nejzinata upotreba 1373 is~eznuvaat
site vidovi na inhibicii, a razumot o~igledno e naru{en. Od druga
strana se ~ini deka odva`nosta e silno zgolemena, i ako edno lice e
duhovno iskol~eno, mo`e da bide navedeno na agresivno kriminalno
povedenie. Marihuanata prose~niot poedinec go pravi kako da e pijan,
1372
Eliot, M. op. cit. str. 151. Vo taa smisla spored Vilson (Kolin Wilson),
asasinite bile pripadnici na muslimanska verska sekta. Ubivale od ubeduvawe,
po nalog na voda~ite i prorocite. Nivniot naziv e izveden od zborot
"ha{a{in," u`ivatel na ha{i{, za{to se veruvalo deka ubistvata gi vr{at
pod dejstvo na taa droga. (str. 7). Istiot avtor dava podroben opis i na istorijatot
na asesinite (str. 9-32). Vilson, K. Psihologija ubistva, Gradina, Ni{, 1990.
1373
Lisjata na konopjeto se secka, su{i i someleno se pu{i vo oblik na
cigara ili so pomo{ na posebni luliwa ili ~ibuci, a mo`e da se jade, xvaka
ili {mrka. U`ivaweto na marihuanata zapo~na da se {iri vo {eesetitte godini
vo Amerika, najprvin vo ramkite na hipi dvi`eweto, a potoa me|u mladite,
vo u~ili{tata, na univerzitetite, me|u muzi~arite koi pripa|aat na
mladinskata subkultura. Dosega{nite istra`uvawa ja potvrdija vrskata me|u
zemaweto marihuana i drugite pote{ki drogi od tipot na opium i heroin.
Vili} - Ristanovi}, op. cit. str. 338.
749

za{to gi slabee negovite pretstavi za prostor. 1374 Spored nekoi procenki
denes vo SAD ima preku 40 milioni pu{a~i na marihuana.
Ha{i{ot i marihuanata se pomalku otrovni od alkoholot, no
zatoa mnogu poopasni. Tie kaj narkomanot sozdavaat takvi raspolo`enija
pri koi is~eznuva `elbata za konstruktivna rabota. Vo toj pogled
se psihotoksi~ni, za{to sozdavaat op{testveni paraziti od mladite
lu|e koi gi odbegnuvaat obvrskite, ne im e gri`a za vrabotuvaweto i
go napu{taat {koluvaweto i semejstvoto. Nivnoto proizvodstvo glavno
e locirano: 1 0 na Bliskiot istok (najpoznat proizvoditel e Liban),
2 0 na Sredniot istok (Avganistan, Pakistan, Iran, koi go so~inuvaat
tn. "Zlaten mese~ev lak"), 3 0 indiskiot potkontinent (Indija,
Nepal, [ri Lanka), i 4 0 vo jugoisto~na Azija (Tajland, Laos, i Burma
koi go so~inuvaat tn. "Zlaten trijagolnik"). Vo Afrika, najgolem
proizveduva~ e Maroko, a na amerikanskiot kontinent glaven proizveduva~
na marihuana e Meksiko. 1375
LSD - 25 (ili samo LSD) e polusinteti~ka droga koja se dobiva
so zasekuvawe na glavicata na eden parazit koj raste vrz 'r`ta. Ovaa
droga se zema vo oblik na kapsuli i tableti, a poretko natopena na
kocka {e}er. Nejziniot efekt obi~no trae od 5 do 12 ~asa, no mo`e da
predizvika nesakani i zastra{uva~ki reakcii koi traat i po nekolku
dena. Za ovaa droga e karakteristi~no deka nejziniot efekt (flesh back)
mo`e da se pojavi duri i po nekolku meseci od nejzinata upotreba. Pod
vlijanie na LSD, narkomanite do`ivuvaat rastrojstva vo percepcijata
na prostorot i vremeto. Prostorot se do`ivuva multidimenzionalno
vo eden moment, t.e. predmetite odedna{ se gledaat na pove}e na~ini.
Vremeto stanuva bezvredno i dominira ~uvstvo na bezvrednost. Narkomanite
soop{tuvaat i za postoewe na fenomenot sinestizija - simultana
percepcija na stistimulacija na razli~ni setila: tie "slu{aat"
boi, "gledaat" zvuci i sl. U`ivatelite na LSD do`ivuvaat zgolemuvawe
na delovi od sopstvenoto telo i zgolemuvawe na nadvore{niot
svet, koj pokraj toa im izgleda deka pliva vo te~nost. Posledicite od
zloupotrebata na ovaa droga se manifestiraat kako te{ki psihi~ki
rastrojstva: akutni psihoti~ni reakcii na panika, akutni psihoti~ni
epizodi, prodol`eni psihoti~ni reakcii od tipot na {izofrenija,
povratni psihoti~ni reakcii i hroni~ni izmeni na li~nosta. 1376
Inaku, ova droga e mnogu lesna za krium~arewe. Vo te~na sostojba
e bez boja, miris i vkus i ottamu mo`e da se kapne na upivatelna hartija
ili vrz kocka {eker i na toj na~in da lesno da se prenesuva. So
ogled deka se raboti za silna droga se krium~ari i vo tvrda sostojba vo
vid na sitni tableti. Po nejzinoto zemawe brzo se apsorbira, a dozite
i se mnogu mali: od 100 do 25 miligrami.
1374
Vilson, K. op cit, str. 151. Vidi i [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 177-178.
1375
Vidi: Vili}-Ristanovi}, op. cit. str. 337-338.
1376
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 181-182.
750

Panopin e alkaloid na opiumot. Se zema vo foram na kapki, tableti
i so injektirawe. Deluva lagodno, nema sledovatelni neprijatni
pojavi kako kaj morfiumot. Sozdava celosno smiruvawe i bla`eni ~uvstva
i neobi~no e prikladen za kombinacija so ostanatite drogi.
Katu e opojna droga koja se dobiva od lisjata na istoimenoto rastenie
{to raste vo etiopskite visoramnini. Listovite na katu mo`at
da se pu{at, xvakaat ili da se vnesuvaat vo organizmot po pat na pasti
ili infuzija. Naj~esto se koristi na bregovite na Crvenoto More i vo
pristani{tata na Xibuti i Aden.
Kawa-Kawa e opoen pijalok vo Indonezija, spored svoeto dejstvo
mnogu sli~en na ha{i{ot. Se podgotvuva od korenot na eden vid paprat
(Piper-methystisum). Sozdava euforija i fantasti~ni vizii.
Absint e silen opoen pijalok so zelenkasta boja. Sozdava prijatno
raspolo`enie i euforija, kako i razni vizii. Najmogu se tro{i vo
Francija.
Eterot e bezbojna te~nost so karakteristi~en miris ~ija parea
pri vdi{uvawe doveduva do anestezija. Za narkomanska upotreba
naj~esto se koristi divinilniot eter koj se vdi{uva ili pie. U`ivaweto
na eterot e mnogu ra{ireno vo Irska.
Osven navedenite drogi vo svetot denes postojat i redica drugi
koi na ova mesto te{ko e i da se nabrojat, a kamoli da se opi{at.
Treba da se spomne i toa deka lepiloto i raznite razreduva~i
ne se drogi i ottamu gi ima vo slobodna proda`ba. Me|utoa, so ogled
deka sodr`at toluen, tie se vo sostojba da predizvikaat zastr`a{uva-
~ki halucinacii vo merka koja silno ja menuva realnosta. Pod dejstvo
na vdi{anite isparuvawa licata ne mo`at da gi prepoznaat nitu svoite
najbliski. Nivnite naj~esti `rtvi se deca me|u devet i dvanaeset
godini.
3. Na brojni avtori od na{eto podra~je dolgo vreme im se ~ine-
{e deka narkomanijata e tipi~na pojava za kapitalisti~noto op{testvo
{to so vleguvaweto vo takvite op{testveno-ekonomski i politi-
~ki odnosi se poka`a kako nesoborliva vistina. Podatokot deka vo Republika
Makedonija, pred 1991 godina postoeja samo desetici narkomani
i deka toj broj sega iznesuva desetici iljadi re~ito govori za
toa. Denes na site im e poznato deka sostojbata vo ovaa oblast e pove}e
od zagri`uva~ka i deka opojnite drogi moralno, materijalno i zdravstveno
go upropastuvaat ~ovekovoto su{testvo, deka socijalno i ekonomski
go osiroma{uvaat i go pretvoraaat vo asocijalno, a ~esto i vo
antisocijalno su{testvo.
4. Pri~inite na narkomanijata glavno le`at vo siroma{tijata
od edna i bogatstvoto i izobilstvoto od druga strana, vo dinami~nosta
na `ivotot posebno vo urbanite sredini i nemo`nosta od adekvatno
prilagoduvawe na `ivotot vo taa sredina, vo borbata za sekojdnevna
egzistencija, borba za afirmacija vo op{testvoto, strav od razni konflikti
i drugo. Seto toa doveduva do sudir so samiot sebe i ne-
751

dorazbirawa so drugite vo sredinata vo koja se `ivee. Vo ovaa sfera
sekako deka opredelena uloga imaat i psihopatolo{ki karakretistiki
na li~nosta, kako {to se: koleblivost, labilnost, sklonost kon neraspolo`enie,
histeri~nost, glad za drazbi, streme` za avanturizam, i
senzacii, nenormalna seksualnost (hiperseksualnost, hiposeksualnost
i dr.). Poradi ovie i drugi op{ti i posebni, posredni i neposredni
okolnosti, golem broj lica pribegnuvaat kon zemawe na drogi zaradi
begstvo od svetot na realnosta i barawe uteha vo svetot na emociite.
Kaj niv ednostavno se javuva `elba da se pobegne od ovoj vo nekoj drug
alternativen svet vo koj vladeat celosen mir, qubov i dobrina. Ottamu
ne e slu~ajno koga se veli deka alkoholi~arite pijat so cel svetot
da im izgleda poubav, a narkomanite se oddavaat na drogi so cel `ivotot
da im bide poinakov. Ili poslikovito: "narkomanite se nesre}ni
lica koi baraj}i gi klu~evite na rajot, gi otvoraat vratite na pekolot."
Toa se lica koi ne mo`eme da gi tretirame kako kriminalci
tuku ednostavno kako nesre}nici na koi mora da im se uka`e razbirawe,
doverba i pomo{. Toa se natamu mladi lu|e od razru{eni semejstva
koi nemaat soodvetno obrazovanie, ne se vraboteni i se nao|aat vo egzistencionalen
vakum. Niv na sekoj ~ekor gi o~ekuvaat predrasudi poradi
koi nivnata socijalna readaptacija pretstavuva ogromen problem.
752
2.3. Povrzanost na narkomanijata so drugite oblici
na devijantno i prestapni~ko povedenie
1. So konstantno zemawe na drogi doa|a do narkomanija. Taa kaj
narkomanot predizvikuva promena na karakternite osobini, t.e. na
onie grupi na ~ovekovite psihi~ki osobini {to se povrzani so moralnata
strana na li~nosta. Na toj na~in narkomanite stanuvaat labilni,
egocentri~ni, kritizeri, falbaxii, la`livci, zabu{anti i lica koi
gi zapostavuvaat bra~nite i semejnite obvrski. @iveat vo postojan
strav od apstinencijalni krizi 1377 i sudir so organite na vlasta. @ivotot
~esto im e povrzan so pari~ni te{kotii. Intelektot im e slab
kako i sposobnosta za zabele`uvawe i sfa}awe.
Narkomanite ~esto imaat svoja `ivotna filozofija i vo toj
pogled se potpiraat na golemite religiozni avtoriteti kakavi {to se
Hristos, Buda i sl. Taka na primer, del od niv smetaat deka Buda bil
prviot hipik i deka za vreme na meditaciite dospeval vo istata sosto-
1377
Apstinencijalniot sindrom koj nastanuva poradi naglo prekinuvawe
na u`ivaweto droga go karakterizira psihoiti~na sostojba sli~no na alkoholni~arskiot
delirium tremens. Toj delirium tremens se karakterizira so:
konvulzii (ekstremni gr~ewa na muslulite), tremor, strav, nemir, gr~evi vo
`eludnikot, prostorna i vremenska dezorganizacija i izmena na intelektualnite
sposobnosti i prete`no slu{ni halucinacii. Mislosavljevi}, B. Osnovi
socijalne patologije, str. 115.

jba vo koja dospevaat i tie koga "trgnuvaat na pat." Tie veruvaat vo reinkarnacijata,
vo ciklusot na ve~ni umirawa i povtorni ra|awa, pa
ottamu, ne se pla{at od smrtta. Veruvaat vo zadgrobniot `ivot vo koj
~ovekot go zadr`uva oblikot {to go imal vo momentot na smrtta. Ako
e toa vistina, velat narkomanite, toga{ e ubavo da se umre mlad.
2. Zloupotrebata na narkoti~nite sredstva e povekestrano povrzana
i so kriminalitetot. Ovaa vrska mo`e da se posmatra od dva
aspekti. Prviot se odnesuva na delata koi se neposredno povrzani so
proizvodstvoto, prometot i proda`ba na drogata: dejstvija koi poradi
nivnata opasnost vo site zemji vo svetot se sankcionirani kako pote-
{ki krivi~ni dela. Vtoriot aspekt se odnesuva na onie kriminalni
dejstvija {to nu`no poizleguvaat od zloupotrebata na drogata, me|utoa
ne se povrzani so samoto krium~arewe i rasturawe na drogata.
1 0 Za prviot aspekt poop{irno se zboruva{e kaj narkokriminalitetot.
Pra{aweto me|utoa, zaslu`uva da mu se posveti opedelen
prostor zaradi potrebata da se napravi jasna distinkcija me|u dva tipa
li~nosti koi se zanimavaat so proizvodstvo promet i proda`ba na drogata:
a) poedinci {to se zanimavaat so ovie nedovoleni dejstvija, no
koi nikoga{ ne zloupotrebuvaat droga i b) poedinci {to se zanimavaat
so takvi dejstvija ottamu {to im nedostasuvaat sredstva za li~no
snabduvawe so droga. Prviot tip na li~nosti se vistinski narkokriminalci.
2 0 Vtoriot aspekt na povrzanosta na narkomanijata i kriminalitetot
se odnesuva na negativnite odnesuvawa koi proizleguvaat od
osobinite i sostojbite vo koi zapa|aat narkomanite. Ovde se raboti za
zavisnici od drogi koi so ogled na motivot na deloto mo`at da se podalat
na dve podgrupi: a) lica {to vr{at krivi~ni dela pod dejstvo na
drogata i, b) lica {to vr{at krivi~ni dela so cel da dojdat do istata
(krivi~ni dela poradi apstinencijalni krizi).
a) Vo prvata grupa mo`e da se pomesti re~isi sekoe delo, vklu-
~itelno i nejte{kite. Mora, me|utoa, da se priznae vistinata deka dodeka
se nao|aat pod dejstvo na drogi, narkomanite glavno ne se skloni
kon nasilstvo, osven vo isklu~itelno retki slu~ai koga pod dejstvo na
drogata se dovele vo sostojba na du{evno rastrojstvo. Ako vo takov
slu~aj izvr{at nasilstvo tie pretstavuvaat sudsko psihijatriski problem.
Nasilstvoto pod dejstvo na drogi, sepak, ne e isklu~eno so ogled
deka ne mo`e da se pretpostavi reakcijata na li~nosta na prvata doza
na opredelena droga. Vo tie okolnosti na~inot na koj opredelen poedinec
}e rea|ira vo prv red zavisi od strukturata na negovata li-
~nost i povedenieto {to voobi~aeno go manifestiral pred zapo~nuvaweto
so zloupotrebata na drogata. 1378
1378
"Vo na~elo mora da se trgne od poznatata vistina deka narkoticite
deluvaat smiruva~ki, deka u`ivatelite gi doveduvaat vo sostojba na letargija
i deka liceto vo sostojba na letargija ne e sposobno da vr{i krivi~ni dela.
753

) Vo vtorata grupa dominiraat imotnite krivi~ni dela. Problemite
vo povedenieto na narkomanot obi~no nastanuvaat, ne dodeka
narkomanot e pod dejstvo na drogata, tuku toga{ koga toj }e ja po~uvstvuva
neodolivata potreba za nea i koga prezema aktivnosti na nedozvolen
na~in da ja nabavi. Kriminalnoto zna~ewe na osobinite na narkomanot,
situaciite vo koi }e se najde i apstinencijalnite krizi natamu
se zasiluvaat i so toa {to zavisnikot stanuva izguben za brak i semejstvo,
go tro{i semejniot imot, gi odbegnuva obvrskite okolu vospituvaweto
i obrazovanieto na decata, brzo stanuva impotenten, izostanuva
od rabota, do`ivuva nesre}i na rabota, ne gi ispolnuva normite i
sl. Zaradi sostojbata vo koja se nao|a lesno mo`e da bide ucenuvan
kako i da se re{i na oddavawe na dr`avni i voeni tajni. Moralno, materijalno
i zdravstveno propa|a. Zarazno deluva vrz okolinata poradi
{to i drugi stanuvaat narkomani. Me|u krivi~nite dela {to naj~esto
gi vr{i se pomesteni: zatajuvawa, kra`bi, proneveri, provaluvawata
vo apteki, falsifikati (osobeno na recepti), la`ni potka`uvawa i
svedo~ewa, navredi, kleveti, naveduvawe na prostitucija na svojata sopruga
i decata i sl. Narkomanijata nu`no ja sledat i prostitucija, korupcija,
uceni, izmami, nasilstvo i drugi nedozvoleni dejnosti.
Spored svetskite statistiki, 7% od narkomanite se skloni i
kon samoubistvo, a 11% boleduvaat od akutni du{evni rastrojstva.
754
2.4. Op{tetsvena reakcija
1. Koga e vo pra{awe zloupotrebata na drogata mo`e slobodno
da se ka`e deka vo sovremeni uslovi nitu edno op{testvo ne e blagonaklono
raspolo`eno. Toa osobeno se odnesuva koga e vo pra{awe nejzinata
zloupotreba od strana na mladite, {to e i naj~est slu~aj, pri {to
op{testvenata osuda se sostoi vo prezemawe niza represivni, no i preventivni
merki od medicinski i socijalen karakter. Pritoa, vo literaturata
se smeta deka denes glavno egzistirat ~etiri modeli na op{-
testveno re|irawe protiv narkomanijata: 1 0 moralisti~ko - legalisti-
~ki, 2 0 medicinski, 3 0 psihosocijalen i 4 0 sociokulturen.
1 0 Moralno-legalisti~kiot model se sostoi vo moralna osuda i
primena na represivni merki sprema licata koi zloupotrebuvaat dro-
Statisti~kite podatoci nedvosmisleno uka`uvaat deka narkomanite dodeka
se nao|aat pod dejstvo na droga vo zlostorni~kite aktivnosti se zastapeni vo
nezna~itelni procenti. Dodeka se nao|aat pod dejstvo na drogata tie se prijatno
opieni, a seksualnite funkcii, isto taka im se smaleni i malku e verojatno
deka narkomanot dodeka e pod dejstvo na narkotikot }e izvr{i kakvo i da
e pa duri i seksualno nasilstvo. So ogled na vakviot smiruva~ki efekt na narkotikot,
eventualnoto agresivno povedenie opravdano im se pripi{uva na
osobinite na li~nosta koi postoele pred da se zapo~nalo so negovata upotreba."
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 207.

ga.
2 0 Spored medicinskiot model zloupotrebata na drogata pretstavuva
bolest, a narkomanot e bolno lice koe treba da se lekuva vo ramkite
na postojnite i specijalizirani medicinski ustanovi.
3 0 Psihosocijalniot model poa|a od stavot deka na narkomanijata
treba da se reagira soodvetno na nejinite pri~initeli koi se nao-
|aat vo li~nosta na narkomanot i neposrednata op{testvena sredina
vo koja toj `ivee. Pritoa, naglasena e primenata na socioterapeutski
i psihoterapeutski tretmani.
4 0 Sociokulturniot model e zasnovan vrz uveruvaweto na prete-
`noto vlijanie na op{testvenite uslovi i pri~ini na pojavata na zloupotreba
na drogata. Ottamu, ovoj model vo prv red se zasnova vrz {iroko
koristewe na merkite na op{testvenata prevencija.
Fakt e me|utoa deka opredeleni rezultati vo uspe{noto spre-
~uvawe na ova sovremeno op{etstveno zlo, mo`at da se o~ekuvaat samo
dokolku postoi kombinirana primena na site navedeni modeli. Ottamu,
vo site zemji vo svetot, me|u koi e pomesetna i na{ata, se pravat
seriozni usilbi tokmu vo taa nasoka.
2. Inaku, koga e vo pra{awe zakonodavstvoto na na{ata dr`ava,
treba da se znae deka se kaznivi brojni dejstvija vo vrska so opojnite
drogi i psihotropni supstancii so isklu~ok na nivnata zloupotreba.
Spored Zakonot za proizvodstvo i promet so opojni drogi 1379 se kaznuvaat
samo licata koi neovlasteno poseduvaat droga ili go odgleduvaat
rastenieto koga, sproizveduvaat opium so zasekuvawe na ~u{kite od
afion ili proizveduvaat drugi vidovi droga. Vo toj slu~aj se raboti za
prekr{ok koj se kaznuva so pari~na kazna. Spored toa, samoto zemawe
na drogata (nejzinata zloupotreba) ne pretstavuva krivi~no delo nitu
prektr{ok. Me|utoa, opredeleni povedenija vo vrska so drogata vo
na{iot Krivi~en zakonik se inkriminirani kako krivi~ni dela.
Stanuva zbor za krivi~nite dela nedozvoleno proizvodstvo i pu{tawe
vo promet narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i prekurzori
(~l. 215 KZ) i ovozmo`uvawe upotreba na narkoti~ni drogi, psihotropni
supstancii i prekurzori (~l. 216 KZ).
3. [to se odnesuva do lekuvaweto na narkomanite toa kaj nas e
postaveno vrz dobrovolna osnova i se ostvaruva vo bolni~ki i psihijatriski
ustanovi so primena na opredelna terapija i rehabilitacija.
Takvata praktika e vo soglasnost so iskustveno potvrdenite soznanija
deka najdobri rezultati vo lekuvaweto na narkomanite mo`at da se postignat
ako se primenuvaat so dobrovolna soglasnost na zavisnikot.
Postoi, me|utoa, i praktika koga lekuvaweto e prisilno. Toa e slu~aj
kaj merkata na bezbednost zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i
narkomani predvidena vo ~l. 65 KZ. Ovaa merka mo`e da im se izre~e
1379
Su`ben list SFRJ, 1991/13, prezemen vrz osnova na ~l. 5 od Ustavniot
zakon.
755

na alkoholi~ar i narkoman dokolku bil storitel na krivi~no delo poradi
postojana zavisnost od upotreba na alkoholni pijaloci ili opojni
drogi i drugi psihotropni supstancii i dokolku kaj nego postoi
opasnost deka poradi taa zavisnost i natamu }e vr{i krivi~ni dela.
Izrekuvaweto na merka na bezbednost zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari
i narkomani e predvidena i so Zakonot za prekr{ocite, koja
pod uslovite predvidenivo Krivi~niot zakonik, mo`e da se izre~e za
storen prekr{ok.
756
3. HAZARDNI IGRI I KRIMINALITET
3.1. Poim i vidovi na hazardnite igri
1. Poradi dobli`uvawe do okolnostite {to go opredeluvaat
zna~eweto na prou~uvaweto na hazardnite igri (igrite na sre}a i komarot)
nu`no e da se sogledaat determinantite {to go predizvikuvaat
nau~niot i prakti~niot interes na subjektite i organite koi se zanimavaat
so razli~nite aspekti na ovie pojavi vo oblasta na socijalnata
patologija i kriminologijata. A za seto toa kako prioritetna zada~a
se nalo`uva konkretnoto opredeluvawe na poimot na hazardnite igri
i nivnoto mesto vo sistemot na devijantnite i kaznivite povedenija.
Vo odgovorot na ovaa zada~a mora da se vodi smetka pomot na hazardnite
igri, pred sî, da se opredeli i inkorporira vo op{tiot poim
na sociopatolo{kite pojavi, kade {to pokraj ovie povedenija na ~ovekot
kako takvi, se tretiraat i vo na{ata literatura glavno se poso~uvaat:
alkoholizmot, narkomanijata, vagabunda`ata, prostitucijata, homoseksualizmot,
samoubistvata i sli~ni op{testveni pojavi. Vo ovaa
smisla igrite na sre}a i komarot treba da se sfatat kako ~ovekovo povedenie
{to predizvikuva opredelena reakcija od difuznata op{testvena
sredina, za{to im se sprotivstavuvaat na del od moralnite normi
koi vladeat vo nea. Takvoto nivno opredeluvawe samo so posredstvo na
sistemot na sociopatolo{kite pojavi, me|utoa, ne e dovolno od ednostavna
pri~ina {to tie se javuvaat i kako specifi~no negativno povedenie
na koe op{testvoto nadovrzuva prekr{o~ni ili krivi~ni sankcii.
Na toj na~in se otvora seta slo`enost na hazardnite igri kako negativno
op{testveno odnesuvawe, za{to edno isto povedenie na ~ovekot vo
opredelen slu~aj se vrednuva kako sociopatolo{ko odnesuvawe na koe
se nadovrzuva reakcijata na difuznoto op{testvo vo vid na moralen
prekor, a vo drugi slu~ai, vo zavisnost od ispolnuvaweto na opredeleni
okolnosti, istoto povedenie se pojavuva i vrednuva kako kaznivo
delo, za{to stapuva vo dejstvo formalnata reakcija na organiziranoto
op{testvo. Me|utoa, vo opredeleni slu~ai hazardnite igri mo`e da se
pojavat duri i kako sosema dozvoleno povedenie na koe op{testvoto ne
nadovrzuva nikakva reakcija, so {to u{te pove}e se uslo`nuva problematikata
okolu ovaa pojava. Toa e slu~aj so oddelni formi na ovie

igri (loto, bingo, sportska prognoza i sl.), {to gi organiziraat ovlasteni
op{testveni organi, koi, i pokraj posebniot naziv - igri na sre-
}a, ne se ni{to drugo tuku poseben vid na tn. legaliziran komar. 1380
Ottuka proizleguva i pra{aweto za toa dali e voop{to mo`no
takvo nau~no poimno razgrani~uvawe {to nema da mu odi na {teta na
otkrivaweto na vistinskata su{tina na ovaa pojava. Na{e stojali{te
e deka ne e potreben poseben misloven napor da se sfati deka edinstveno
preku zafa}aweto na site aspekti na pojavata mo`e da se sogledaat
atributite na hazadrnite igri, karakteristikite na nivnite nositeli
i posledicite od nivnoto ostvaruvawe. Toa, se razbira, pred sî,
za{to vo site povedenija le`at napolno identi~ni faktori na kauzalno
i deterministi~koto opredeluvawe.
2. Soglasno navedenoto, pri opredeluvaweto na poimot na hazardnite
igri najispravno e ako se pojde od analiti~ko razdeluvawe i
prethodno definirawe na negovite pojavni oblici. Ottamu se izvlekuvaat
slednive razliki i obele`ja: 1 0 hazardnite igri kako protivpravna
igra i protivpravno oblo`uvawe (zabranet komar), i 2 0 hazardnite
igri kako dozvolena igra na sre}a i dozvoleno oblo`uvawe
(igri na sre}a ili dozvolen komar). Vo dvata slu~ai se raboti za ona
{to pretstavuva komarot vo negovata vistinska pojmovna smisla, so
taa razlika {to ~ovekovite dejstvija od prviot vid, op{testvoto prekr{o~no
i krivi~no gi sankcionira, a dejstvijata od vtoriot vid, naj~esto
smeta deka ne treba nitu moralno da gi osudi.
Od niv treba da se razlikuvaat onie odnesuvawa {to vo sebe gi
sodr`at site elementi na igrata i oblo`uvaweto dokolku od niv e
isklu~en ekonomskiot moment, odnosno zarabotuva~kata na nivnite
u~esnici. Ovie dejnosti se vklu~eni vo poimot - zabava (razonoda).
1 0 Komarot (nedozvolena hazardna igra) e, vsu{nost, igra na
sre}a 1381 ili oblo`uvawe. 1382 Ako se trgne od toa deka komarot e igra na
1380
Su{tinata na igrite na sre}a se sostoi vo opredelena dvoli~nost
na na{iot op{testven moral koj nekoi od igrite na sre}a gi dozvoluva, a drugite
gi goni. Celite na igrite na sre}a se sli~ni, toa zna~i, deka sekoga{ se
raboti za odnosot vlog - dobivka. Op{testvoto, me|utoa, dozvoluva igri {to
gi organiziraat op{testveno priznati organizacii, a gi zabranuva i kaznuva
igrite me|u poedincite. Psiholo{kite, socijalnite i ekonomskite osnovi na
site igri na sre}a, me|utoa, sekoga{ se sli~ni ili ednakvi, samo {to vo oddelni
igri se poskrieni, pomalku vidlivi i pomalku konkretno op{testveno
negativno oceneti. Brinc, F. Igre na sre}u kao dru{tveno negativna pojava i mogu-
~nosti njenog spre~avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 446-447.
1381
Spored Kambovski pod komar (igra na sre}a, hazardna igra) se podrazbira
akt, dejnost od ~ij{to nepredvidliv tek onie {to u~estvuvaat vo
igrata pravat zavisen nekakov zgoditok ili zaguba, igra kaj koja rezultatot
sosema ili vo osnova zavisi od slu~ajot i ima za zgoditok nekoja ne zanemarliva
imotna korist. Toa e, so drugi zborovi, igra ~ij rezultat ne zavisi od
757

sre}a, toga{ mo`e slobodno da se ka`e deka toj pretstavuva neproduktivna
igra vo koja, spored odnapred utvrdeni pravila, eden nasproti
drug, so opredelen vlog u~estvuvaat dve ili pove}e lica so cel da se
steknat so materijalna korist, pri {to poedine~niot uspeh vo igrata
e neizvesen, za{to vo golema mera zavisi od slu~ajot. Od ovoj poim
proizleguva deka:
a) komarot pretstavuva neproduktivna igra, {to zna~i deka vo
nejziniot tek ne se sozdavaat novi materijalni vrednosti,
b) komarot se odviva spored odnapred utvrdeni pravila {to ne
smeat da se povreduvaat vo tekot na igrata,
v) vo komarot u~estvuvaat najmalku dve lica od sprotivni pozicii.
Ovoj element e ispolnet i toga{ koga na poedinecot mu e sprotivstaven
komarxiski aparat,
g) u~esnicite vo komarot nastapuvaat so opredeleni vlogovi.
Vlogovite se glavno materijalni vrednosti, vo prv red pari, podvi`ni
i nepodvi`ni predmeti, no mo`e da bidat i ~inewa {to se od korist za
nekoj od u~esnicite vo igrata. Ne e bitna visinata na vlogot so koj se
u~estvuva vo igrata 1383 nitu pak negovata forma (na primer dali se upotrebuvaat
`etoni ili drugi predmeti kako zamena za pari),
d) rezultatot od igrata treba za nekogo da pretstavuva dobivka
(zgoditok, "}ar"), a za drug zaguba ("zijan") na nekoi vrednosti,
|) uspehot vo igrata treba da e nepredvidliv, odnosno vo celost
ili vo osnova da zavisi od slu~ajot (hazardot, sre}ata), a ne od sposobnostite
na nejzinite u~esnici. Treba me|utoa, da se ima predvid deka,
spored ispravnoto tvrdewe na pove}e avtori, komarot ne e isklu~ivo
neizvesna igra na sre}a, za{to vo onie igri {to vo osnova se igri na
sre}a ~estopati e mo`no prisustvoto na elementi na znaewe, ve{tina,
posebni fizi~ka i psihi~ka podgotvenost i izdr`livost, sposobnost
za memorirawe, kombinirawe i predviduvawe. Ottuka, vo situacii
koga vo komarot u~estvuvaat lica so golemi razliki vo sposobnostite
sposobnosta, ve{tinata na nejinite u~esnici. Kambovski, V. Kazneno pravo,
poseben del, Prosvetno delo, Skopje, 1997, str. 571.
1382
Poimot komar go opfa}a i oblo`uvaweto, ako istoto se odnesuva
na nekakov iden fakt {to zavisi od slu~ajot... Ne e komar oblo`uvaweto {to
se odnesuva na fakt od minatoto ili sega{nosta {to mo`e da se utvrdi, a ne
im e poznat na u~esnicite, kako i opkladata vo vrska so iden fakt vrz ~ie nastapuvawe
mo`e da se vlijae so ve{tina ili znaewe (taka ako nekoj se oblo`i
deka }e postavi rekord vo ne{to). Kambovski, V. op. cit. str. 571.
1383
Spored Milutinovi} "komarot pretstavuva eden od vidovite na socijalnata
patologija... i se sostoi vo igra za pari ili drugi vrednosti vrz
osnova na opredeleni pravila, vo forma na hazarderstvo, oblo`uvawe ili sl.,
vo `elba ne{to da se dobie za ni{to ili mnogu za malku (podvlekol Z.S.), a
{to zavisi od stek na slu~ajni okolnosti." Milutinovi}, M. op. cit. str. 325. Sli-
~no na toa i Eliot, M. op. cit. str. 133.
758

i poznavaweto na igrata ovie okolnosti i osobini imaat re{ava~ko
zna~ewe za nejziniot rezultat (ishod). Toga{, uspehot ili neuspehot
ne se prete`no usloveni od slu~ajot, tuku odnapred se predopredeleni.
Od tie pri~ini, nekoi avtori neosnovano smetaat deka vo vakvi situacii
ne se raboti za komar, 1384 odnosno deka se raboti za nekoj oblik na
izmama {to treba da se utvrdi vo sekoj konkreten slu~aj. Spored moe
mislewe, ovde se raboti za komar, se razbira dokolku vo igrata se
prisutni nejzinite ostanati elementi.
Dosega gi razrabotivme site elementi na komarot no, ne i ona
{to ovie ~ove~ki dejnosti gi diferencira od dozvolenite igri na sre-
}a i dozvolenite oblo`uvawa, a toa se protivpravnosta (zabranetosta,
nedopu{tenosta na dejstvieto). Taa protivpravnost e opredelena so: 1 0
~l. 398 KZ koga se raboti za komarot kako krivi~no delo, i 2 0 ~l. 36 od
Zakonot za - prekr{ocite protiv javniot red i mir koga se raboti za
komarot kako prekr{ok.
Odredbite {to go opredeluvaat komarot kako krivi~no delo vo
na{iot Krivi~en zakonik ("SV RM," 37/1996) so mali izmeni, vsu{nost,
se prezemeni od Krivi~niot zakon na SFRJ od 1951 godina. So pogled
na zakanetata kazna komarot ("kockawe,""hazardna igra") se pojavuva
vo tri osnovni (neovlasteno organizirawe komar ili druga igra
na sre}a {to e zabraneta, ovozmo`uvawe na igrawe komar i primamuvawe
drugi na komar) i eden kvalificiran vid - komarxiska izmama
(izmama pri komarot).
Kriminalnopoliti~kite pri~ini poradi koi dejstvijata od ~l.
398 KZ se tretiraat za krivi~no delo se sostojat vo nivnata op{testvena
opasnost i {tetnite posledici. Vo ovaa smisla vo literaturata
obi~no se istaknuva deka:
- So komarot se poddr`uva i stimulira neraboteweto (parazitizmot)
i se zatapuva ~uvstvoto na odgovornost na ~ovekot kako ~len
na op{testvoto,
- So koncentracijata vrz komarot slabeat i li~nite i op{testvenite
interesi na poedincite {to vodi kon op{testvena degradacija
na nivniot moral,
- So komarot se doa|a do imotna korist bez rabota so {to se ru-
{i osnovnoto na~elo spored koe samo trudot i rezultatite od trudot
pretstavuvaat osnova i merilo za op{testvenata polo`ba na ~ovekot,
- Komarot, od druga strana, mu odi na {teta na golem broj na
1384
Taka Kambovski. Spored nego, ne pretstavuva komar igra ~ij rezultat
zavisi od ume{nosta, znaeweto, izdr`livosta i sl. (kako {to e, na primer,
{ahot, nekakov sportski natprevar). Bi trebalo da se zeme deka postoi
komar i vo slu~aj, koga vo igrata u~estvuvaat partneri so isto znaewe, ve{tini,
izdr`livost, taka {to rezultatot pak zavisi od slu~ajot. Kambovski, V.
op. cit. str. 571. Na sli~en na~in i Lazarevi}, Lj. Krivi~no pravo, posebni deo, Savremena
administracija, Beograd, 1983, str. 417.
759

negovite u~esnici. Za nego se tro{at ogromni sumi pari so {to vo
pomala ili pogolema mera se naru{uva ekonomskata sostojba na semejstvoto,
- Komarot e povrzan i so drugite oblici na kriminalitetot. So
nego se sozdavaat posebni uslovi za razli~ni izmami so koi se iskoristuva
lekomislenosta i naivnosta na golem broj u~esnici. Zagubite na
komar pak ~esto se pri~ina za nivno nadopolnuvawe preku kra`bi,
proneveri, grabe`i, falsifikati i sl.
Napred vidovme deka komarot pretstavuva krivi~no delo samo
ako neovlasteno se organizira igra i ako se koristat nedozvoleni sredstva
ili na~ini na igra. Site ostanati vidovi komar {to ne se opredeleni
kako krivi~ni dela, a se zasnovaat na zarabotuva~ka bez rabota
na nivnite u~esnici, pretstavuvaat prekr{ok. Komarot kako prekr-
{ok e normiran so ~l. 36 od Zakonot za prekr{ocite protiv javniot
red i mir. 1385
2 0 Igrite na sre}a (dozvolena hazardna igra). Komarot e igra na
sre}a ili oblo`uvawe koja{to za razlika od zabavata sekoga{ slu`i
za ostvaruvawe na nekakva imotna korist i kako {to vidovme, po
pravilo, e zabranet. Velime, po pravilo, za{to od opredeleni pri~ini
samata dr`ava dozvoluva igrawe komar. Se razbira za nekoi igri na
sre}a i oblo`uvawa {to imaat karakter na komar vo vistinska smisla
na toj poim me|utoa so poseben akt - Zakon za igrite na sre}a i za zabavnite
igri e isklu~ena nivnata protivpravnost. So ovoj zakon komarot
e dozvolen i staven pod kontrola na dr`avata so ogled na toa
{to preku nego se pribiraat ogromni sredstva: 1386 za Buxetot na dr`avata,
za prireduva~ot na igrata, za finansirawe na opredeleni godi-
{ni programi i zada~i na zdru`enija na gra|ani (programite na zdru-
`enija na hendikepirani lica), za Crveniot krst na Republika Makedonija,
za razvoj na sportot i fizi~kata kultura, kako i za stopanska
reklama.
Pod igri na sre}a vo smisla na ovoj zakon se podrazbiraat igrite
vo koi u~estvuvaat pogolem broj gra|ani i vo koi na u~esnicite pokraj
zabava im se dava mo`nost za steknuvawe so dobivka vo pari ili
predmeti, ili vo pravo na besplatni uslugi pri koi krajniot rezultat
1385
"Koj igra komar ili na drug na~in ovozmo`uva hazardna igra, }e se
kazni so pati~na kazna od 1.000 do 50.000 denari, ili so kazna zatvor od 30 do
60 dena. Za prekr{okot od st. 1 na ovoj ~len, }e se kazni i preprijatieto i
druga ustanova ili drugo pravno lice i samostoen ugostitel so pari~na kazna
od 10.000 do 300.000 denari, a odgovornoto lice vo preprijatieto ili ustanovata
ili drugo pravno lice so pari~na kazna od 1.000 do 50.000 denari".
1386
Postojat avtori (Milutinovi}. M, op. cit. str. 326) koi neuspe{no se
obiduvaat ovoj oblik na komarot da go opravdaat so pretpostavkata za negoviot
zabaven karakter. Toa me|utoa ne e ispravno za{to zabavata e podednakvo
prisutna i kaj zabranetite vidovi na komarot.
760

na igrata ne zavisi od znaeweto i ume{nosta na u~esnicite vo igrata
tuku od slu~ajot. Vo ovaa, ne{to poinakva definicija za komarot od
onaa {to prethodno ja navedovme, se zabele`uva ista sodr`ina. Razlikata
e samo vo toa {to ovde zakonodavecot go upotrebil izrazot "igri
na sre}a" so namera so nego da se istakne neprekorlivosta na edno vo
su{tina isto ~ove~ko povedenie. Pritoa, ovoj poim zakonot go vklopuva
i oblo`uvaweto.
Vo zakonot natamu taksativno se navedeni vidovite igri na sre-
}a koi mo`at da bidat op{ti i posebni. Op{tite igri na sre}a se
delat na tri vida: a) igri so izvlekuvawe (loto, sportska prognoza,
lotarija, instant (ekspres) lotarija i tombola), b) oblo`uvawe na
sportski natprevari i v) nagradni igri.
Posebni igri na sre}a se: a) igri {to se prireduvaat vo igra-
~nici - kazino (bauche, black jack 21, bacceara - chemin defer, trente et quarante
poker i dr.), i b) igri na avtomati za igri na sre}a.
Pokraj toa, sekoja igra na sre}a mora da ima sopstveni pravila
na igrata. So tie pravila se utvrduvaat: imeto i vremetraweto na igrata,
na~inot na prireduvawe i uslovite za u~estvo vo igrata, mestoto
vo koe se prireduva igrata, odnosno podra~jeto na koe se vr{i uplatata
za u~estvo vo igrata, visinata na vlogot, odnosno cenata na lozot,
kombinacijata, tombolskata karti~ka ili `etonot, kako i krajniot
rok za u~estvo vo igrata, vidot na dobivkata i na~inot na isplata, na-
~inot na izvlekuvaweto odnosno opredeluvaweto na dobivkite, na~inot,
mestoto i rokot na objavuvaweto na rezultatite od igrata, vremeto
i mestoto na isplatata odnosno izdavaweto na dobivkata, krajniot
rok za isplata odnosno izdavawe na dobivkite i zastarenosta na
pravoto za naplata odnosno priem na dobivkite, javnost na izvlekuvaweto
na dobivkite, garanciite i obvrskite na prireduva~ot sprema
u~esnicite vo igrata. Pokraj ovie pravila od ~l. 31 za oddelni igri na
sre}a so ~l. 33 od Zakonot na igrite na sre}a i za zabavnite igri se
predviduvaat i posebni uslovi (pravila), a vo ~l. 10 i 11 e daden konkreten
opis za toa na koj na~in se odviva sekoja od op{tite igri na
sre}a.
Kon komarot kako dozvolena igra na sre}a, vo koja, kako {to vidovme,
spored zakonot, e vklu~eno i dozvolenoto oblo`uvawe, se javuvaat
dve strani: prireduva~ot na igrata i u~esnicite vo igrata. Tie
strani nastapuvaat od sprotivni pozicii vo pogled na ostvaruvaweto
na dobivkata. Toa me|utoa, ne zna~i deka eden nasproti drug ne stojat i
u~esnicite vo igrata {to e osobeno slu~aj kaj posebnite igri na sre}a.
Kaj ostanatite dozvoleni vidovi komar, taa sprotivnost me|u u~esnicite
na igrata e pomalku vidliva i ima poinakov karakter za{to se
ostvaruva na posreden na~in, preku prireduva~ot na igrata.
[to se odnesuva do prireduva~ite na igrata vo zakonot izre~no
e navedeno deka toa mo`at da bidat samo: 1. trgovsko dru{tvo za postojano
prireduvawe na op{ti i posebni igri na sre}a i 2. zdru`enija
761

na gra|ani od oblasta na fizi~kata kultura, tehni~kata kultura i
hendikepiranite lica vrz osnova na odobrenie za povremeno prireduvawe
igri na sre}a. Povremeno mo`at da se prireduvaat igrite na sre-
}a: lotarija, tombola, oblo`uvawe na sportski natprevari i sportska
prognoza. Stranski pravni i fizi~ki lica ne mo`at samostojno da
prireduvat igri na sre}a, osven vo slu~aite predvideni vo ~l. 44 i 52
ZISZI.
Za postojano prireduvawe igri na sre}a, ako se ispolneti uslovite
od ~l. 18, a za kazino i od ~l. 42 ZISZI, mo`e da se izdade licenca
na dru{tvo so ograni~ena odgovornost od strana na Vladata na Republika
Makedonija. Licencata se dava za vreme najdolgo od 6 godini.
Za povremeno prireduvawe na igri na sre}a, ako se ispolneti
uslovite od ~l. 20 ZISZI mo`e da se dade odobrenie (vo vid na re{enie)
na zdru`enie na gra|ani od strana ministertot za finansii. Odobrenieto
se izdava za period od devet meseci i ne mo`e da se prodol`i,
odnosno obnovi vo tekot na kalendarskata godina.
U~esnik vo igrite na sre}a mo`e da bide sekoe lice. Vo zakonot,
imeno, ne e opredeleno nikakvo ograni~uvawe vo pogled na vozrasta
i dr`avjanstvoto osven kaj posebnite igri na sre}a od koi so posebna
odredba se isklu~eni maloletnite i uniformiranite lica. 1387
Na krajot, Zakonot go opredeluva i organot nadle`en za sproveduvawe
nadzor za pravilno sproveduvawe na igrite i kazneni odredbi
vo slu~aj na kr{ewe na odredbite na zakonot.
3 0 Op{t poim na hazardnite igri. Vrz osnovana dosega ka`anoto
za nivnite pojavni oblici mo`eme da pristapime i kon utvrduvawe
na op{tiot poim na hazardnite igri. Vo taa smisla smetame deka
nema da se pogre{i ako gi opredelime kako igri na sre}a (i/ili oblo-
`uvawe) i komar (i/ili oblo`uvawe) vo koi dobivkata ili zagubata
prete`no zavisat od slu~ajot bez ogled dali takvata aktivnost na ~ovekot
e dozvolena ili zabraneta. Vakvoto opredeluvawe na hazardnite
igri e od osobeno zna~ewe za prodlabo~en pristap kon pojavata, otkrivawe
na nejzinata su{tina i sodr`ina. Site ostanati tvrdewa od tipot
- hazardot e samo ona {to dr`avata }e re~e deka e hazard, ili - sporednoto
dobro {to go nosi odredena pojava i mo`e da ja opravda su{tinata
i posledicite na zloto od nea, imaat nebulozen prizvuk i ne mo-
`at da go napravat pozitivno ona {to vo svojata su{tina e negativno.
Da rezimirame: site igri na ~ovekot vo koi se pojavuva ekonomskata
korist gi delime vo dve osnovni grupi: 1. igri koi pretstavuvaat
profesija, i 2. hazardni igri. Vo nemawe na drug posoodveten termin,
hazardnite igri gi opredelivme kako op{t poim so ~ija pomo{,
vo zavisnost od kriteriumot dali se pojavuva ili otsustvuva elementot
na prisustvoto na dr`avata vo nivnoto regulirawe, isto taka se
delat na dva vida: 1. igri na sre}a, i 2. komar. Pritoa igrite na sre}a
1387
Vidi: ~l. 45 i 56 st. 2 ZISZI.
762

(vklu~itelno i na oblo`uvaweto), go pretstavuvaat poleto na tn. dozvoleni
hazardni igri, za{to se ostvaruvaat so posredstvo na dr`avata.
Od druga strana, komarot (vklu~itelno i na oblo`uvaweto), go
pretstavuvaat poleto na tn. nedozvoleni (protivpravni) hazardni
igri, za{to se ostvaruvaat bez posredstvo na dr`avata. Zaedni~ki elementi
(karakteristiki) i na dvata vida na ~ovekovoto povedenie se: a)
deka pretstavuvaat neproduktivni igri, b) deka se ostvaruvaat spored
odnapred utvrdeni pravila, v) deka vo niv u~estvuvaat namalku dve
sprotivstaveni strani, g) deka edna od stranite ili obete strani mora
da u~estvuvaat so soodvetni vlogovi vo igrata, i deka d) rezultat od
igrata e dobivka ili zaguba na pari, materijalni vrednosti ili uslugi.
Posledniot element - uspehot vo igrata e nepredvidliv (zavisi od slu-
~ajot, sre}ata) kaj igrite na sre}a i komarot e razli~en. Kaj igrite na
sre}a nepredvidlivosta (hazardot, slu~ajot, sre}ata) e celosno ili dominantno
prisuten element, a kaj komarot toj element e promenliv: zavisi
od vidot na konkretnata igra i obi~no mnogu malku e prisuten, a
mo`e i celosno da otsustvuva.
4 0 Zabavata. Zabavnite igri zakonodavno se opredeleni kako:
"igri na smeta~i, simulatori, videoavtomati, fliperi, pikado, bilijardi
i na drugi sli~ni napravi {to se stavaat vo pogon so pomo{ na
metalni pari, `etoni ili so naplata, a vo koi u~esnikot ne mo`e da
ostvari dobivka vo pari, predmeti ili prava, osven pravo na edna ili
na pove}e nagradni igri na napravite za zabava" 1388
Dozvolenite i nedozvolenite igri na sre}a imaat opredeleni
sli~nosti me|utoa i razliki vo odnos na zabavnite igri. Za razlika od
komarot, vo zabavnata igra mo`e da u~estvuvaat pove}e, no i samo edno
lice bez da se zagubi nejziniot zabaven karakter. Kako kaj komarot,
u~estvoto vo zabavnata igra podrazbira vlog za da se stapi vo zabavnata
igra, me|utoa za razlika od komarot, vo zabavnata igra ne postoi mo-
`nost za dobivka vo pari, predmeti ili uslugi. Vo ovie igri vlogot se
iska`uva kako nadomest, a negovata visina kako cena za pru`enite
uslugi za zabavata, a ne kako vlogot kaj komarot so mo`nost za nesrazmerna
dobivka. Edinstvenata mo`na dobivka kaj zabavnata igra e
mo`nosta za prodol`uvawe na igrata (dobivawe na edna ili pove}e besplatni
novi igri) vo vid na nagrada za uspe{nosta na prethodnata
igra. So drugi zborovi, komarot ne e identi~en so zabavnite igri iako
najgolemiot broj na komarxiski igri mo`at da se koristat kako zabavni
igri, za{to kaj zabavnite igri nedostasuva su{tinskata odrednica:
vlog nasproti dobivka koja e izrazena vo materijalna vrednost.
So pravo, me|utoa, zabele`uva Vasilijevi}, deka e otvoreno
pra{aweto na igrite na sre}a gledano od stojali{te na pravnoto regulirawe
na komarot koga sportskata prognoza, loto, lotarija se izzemaat
od komarot i se smetaat za zabava. Tuka, sekoga{ se steknuvaat
1388
^l. 3 ZISZI.
763

site elementi bitni za komarot: vlog, pravilo na igrata i cel koj se
saka da se postigne. Zatoa, poprikladno bi bilo vrz niv da se gleda
kako na pomalku ili pove}e opasni oblici na komar i da se dozvoluvaat
samo toga{ koga postojat dovolni pri~ini nivnata op{testvena
opasnost da se smeta za nezna~itelna. Ova, pred sî, ottamu {to tuka
mnogu ~esto se razvivaat celi sistemi za igrawe, se zdru`uvaat sredstva
za so plansko predviduvawe na rezultatite se sozdadat {to pogolemi
izgledi za uspeh, za dobivka na premii povekekratno pogolemi od
vlo`enite iznosi na pari. Zabavata vo tie uslovi re~isi celosno ja
potisnuvaat materijalnite momenti. Isklu~iva cel na ispolnuvaweto
na tiketite stanuva da se dosegne dobivkata. Ne e retkost igrata na
prognoza i loto da stanale redovno i dopolnitelno zanimawe. Ottamu,
iako op{testveno politi~kata zaednica od tie igri ostvaruva zna~itelni
prihodi preku porezot, ne smee da se izgubi od vid deka tie spored
svojata rasprostranetost i poradi seto ona {to so sebe go nosat, se
isklu~itelno opasni i {tetni i deka e neizvesno vo koja mera zakonodavecot
gi obezbedil uslovite so cel uspe{no da im se sprotivstavuva.
1389
Moe stojali{te e deka zabavnite igri pretstavuvaat edna od
formita na ~ovekovata dru{tvenost (dru`equbivost). Do ovoj poim
dojdov so ednostavno presvrtuvawe na teorijata na dru{tvenosta na poznatiot
pretstavnik na formalnata sociolo{ka teorija - germanecot
Xorx Zimel (Geogr Simel), odnosno od negoviot stav deka dru{tvenosta
na lugeto pretstavuva samo eden oblik na apstraktna igra. 1390
Da zaklu~ime. Zabavnite igri pred sî treba da se sfatat kako
tro{ewe na slobodnoto vreme. Pritoa e sigurno e deka zabavnite igri
proizlegle od potrebata za dru{tvenost i razonoda, za telesna i duhovna
relaksacija i deka oddavaweto na niv mo`e da pru`i zadovolstvo
sli~no na ona {to go dava momentot vo procesot na sozdavaweto. No ne
e samo toa. I zabavnata igra proizleguva od, i slu`i i za manifestirawe
na streme`ot za mo} nad drugite, a ne samo nad samite sebe,
kako i potrebata na drugite da im poka`eme {to znaeme. Toa zna~i
deka samopotvrduvaweto e nu`en element i na ovie igri.
3.2. Pojava, razvoj i osnovni karakteristiki na komarot
1. Prvite pi{ani podatoci za eden vid igra komar mo`at da se
najdat vo drevna Kina. Stanuva zbor za igrata vei - ~ei od 2300 godina p.
n. e. ~ii pravila do denes se so~uvani no, ne i podatoci za nejzinata rasprostranetost.
Staroegipetskata civilizacija isto taka ne bila imu-
1389
Vasilijevi}, A. V. op. cit. str. 94.
1390
Vidi: Parsons, Talkot i dr. Teorije o dru{tvu, Osnovi savmermene sociolo{ke
teorije, prva knjiga, Vuk Karadi}, Beograd, 1969. (v. Zimel, Georg. Sosiologija
dru{tvenosti). str. 155.
764

na na komarot. Naprotiv, vo vremeto na staroto carstvo postoele golem
broj komarxiski igri. Prvi tragi na zabrana na oddelni vidovi
igri komar, me|utoa, mo`at da se sretnat duri vo staroegipetskata civilizacija
i se povrzuvaat so nivnata neusoglasenost so toga{nite
verski postulati.
Prvite pi{ani tragi za komarot vo indiskata civilizacija
zboruvaat za oblo`uvaweto na trki so borbeni koli. Eden od najstarite
indiski epovi, "Mahabharata" (4 vek p. n. e.) pak, zboruva za komarxiskata
zaguba koja dovede do dvoboj na semejstvata Pandui i Kurui i
ottamu do stradaweto na golema masa narod. Vo istiot mit, vo pesnata
"Nal i Damajanti" edna zaguba na komar me|u dvajca bra}a bil pri~ina
ne samo za zaguba na sakanata `ena, tuku i za zaguba na kralstvo i odewe
vo progonstvo. Seto toa zboruva deka komarot se igral me|u najuglednite
vladeteli i nivnite semejstva i deka vlogovite ne bile samo
golemi iznosi od materijalna priroda, tuku se sostoele i vo stavawe
na komar duri i na svoite `eni. Posledicite od toa bile celosno
osiroma{uvawe no i semeen razdor, zaguba na ~esta i ugledot i site
op{testveni pozicii, pa duri i na vlasta.
Vo mitolo{kata svest na anti~ka Grcija se zboruva za trite hierarhiski
postaveni vrhovni bo`enstva: Zevs, Posejdon i Had koi go
podelile celiot svet na nebo, zemja i podzemen svet so pomo{ na komarot.
Spored toj mit, prvi~nata podelba na vlasta e izvr{ena so pomo{
na astragal - dolgnavestata kocki~ka so numerirani strani koja {to
bila ~esto koristena vo toga{na Grcija. 1391 Vo eden drug gr~ki mit se
zboruva za potekloto na komarot. Od qubovnata vrska na Zevs i bo`icata
Tiha, bila rodena }erkata koja vo Panteon bila zadol`ena za smisluvawe
na novi hazardni igri i za pottiknuvawe na lugeto da se oddavaat
kon niv. Ovaa bo`estvo imalo duri i takva uloga da gi naveduva na
samoubistvo site onie {to go izgubile celokupniot imot na komar. Za
starogr~kata civilizacija e me|utoa su{testveno deka za prvpat se javuva
potrebata za zakonsko regulirawe na komarot. Na toa uka`uvaat
Solomonoviot i Drakonoviot zakon koi za igraweto komar predviduvaa
kazna zatvorawe vo temnica.
Vo knigata "Istorija na obi~aite na stariot Rim" Ludvig
Fridlender dava periodizacija i kategorizacija na igrite na sre}a i
komarxiskite igri vo tekot na istorijata na rimskata dr`ava. Se tvrdi
deka strasta i pojavnite oblici (trik - trak, zarovi, lotarija, frlawe
na pari~ka) sprema komarot Rimjanite gi nasledile od Etrurcite.
Rimskoto zakonodavstvo vo periodot na imperijata dozvoluvalo potpolno
slobodno igrawe komar samo vo vreme na saturnaliite, koga i inaku
mnogu zakoni bile nadvor od sila. Vo latinskiot govor zborovite
alea (kocka) i aleator (kockar) imale pejorativen prizvuk, a zakonite vo
periodot na imperijata ne predviduvale mo`nost za naplata na dolgot
1391
V. Grejvs, R. Gr~ki mitovi I-II, Nolit, Beograd, 1969
765

sozdaden pri komar. Naprotiv, gubitnicite na komar vo soglasnost so
zakonot mo`ele da ja povratat svojata zaguba. Komarot bil zabranet za
robovite, strancite, maloletnite lica i licata bez gra|anski prava.
Treba, me|utoa, da se ima vo vid deka vo stariot Rim komarot bil {iroko
rasprostraneta pojava, a kaznite za igrawe komar bile pove}e isklu~ok
odo{to pravilo. Komarot bil osobeno omilena "zabava" na rimskite
imperatori kako na primer, Avgust, Domicijan, Kaligula, Klaudie,
Neron i drugi, koi stradale tokmu od svojata komarxiska strast.
Vo periodot na proglasuvaweto na rimskata republika zakonodavniot
tretman na komarot i na negovite u~esnici donekade e izmenet.
Golem del od igrite na sre}a i komar bea zabraneti, a kaznite za
naru{uvaweto na tie zabrani bile ~etvorokraten iznos od dobitokot
na komar. Vo toa vreme e donesen poznatiot zakon Lex talaria (Zakon za
komar). Pretoroviot edikt od toj period predviduva{e stroga kazna za
sopstvenik na kockarnica i vovede nova inkriminacija - naveduvawe
drugo lice na komar. Predvidenata kazna bila dvokratna pari~na kazna
i rabota na kamenolom (lautumiae) ili kazna zatvor (vincula publica).
Celosnata zabrana na igrite na sre}a }e ja vovede Justinijan.
Komarot bil omilena igra i kaj germanskite plemiwa. Vo literaturata
se tvrdi deka dobivkata od grabe`ite tie ja delele so frlawe
kocka i deka na ist na~in ~esto go opredeluvale voda~ot na svoeto
pleme. Poznato e, isto taka, deka igrale komar vo svojot ili tu| `ivot,
vo teloto na svoite `eni ili nevinosta na svoite ker}i.
Hristijanskata religija ima{e negativen stav i odnos kon komarot.
Toa me|utoa ne zna~i deka vo ovoj period komarot ne postoe{e.
Naprotiv, od faktot {to i samata Biblija go spomenuva komarot i
odlu~uvawe vrz osnova na frlawe kocka, postoeweto na komarot be{e
zna~itelno kaj site sloevi na naselenieto, pa duri i me|u sve{tenstvoto.
Ottamu e prisutno i donesuvaweto zakoni so koi se te`nee{e
igraweto komar barem da se ograni~i. Poznato e deka angliskiot kral
Ri~ard I i francuskiot kral Filip II Ogist, skoro istovremeno se
obidele normativno da gi ograni~at barem iznosite vo koi e dozvoleno
igraweto komar i da gi opredelat licata na koi im e dozvoleno toa
da go pravat. Taka, spored ovie zakoni, samo licata so blagorodni~ko
poteklo (od princ do vitez) mo`ele da igraat komar vo pari i toa vo
ograni~eni iznosi (vlogot smel da iznesuva najmnogu 60 {ilinzi vo
tekot na 24 saati). Za prekr{uvaweto na ovie zabrani bila predvidena
pari~na kazna, odzemawe na komarxiskiot vlog, 100 {ilinzi globa vo
korist na crkvata i javno {ibawe. 1392
Kako refleksija na sostojbata so komarot, vo sredniot vek vo
evropskite zamji, mo{ne ilustrativno mo`at da poslu`at slednive navodi
na Erazmo Roterdamski. Vo svoeto pro~ueno delo "Pofalba na
1392
V. Jnji}, Dragan. Kocka i kriminalitet, doktorska disertacija, Pravni fakultet,
Beograd, 1987, str. 32.
766

ludosta" od 15 godina toj veli: "[to se odnesuva do kockarite, i samata
se dvoumam (se misli na ludosta) dali treba da gi priklu~am kon mojata
dru`ina. Sekako deka e glupava i sme{na gletkata koga }e vidi{
kako na nekoi, napolno predadeni na igrata, samo {to }e go slu{nat
tresokot na zarovite, srceto vedna{ }e im zaigra i zatreperi. Podla`uvani
od nade`ta za dobivka, tie go gubat siot svoj imot i koga korabot
}e im se razbie od grebenot na zarot, koj ne e pomalku stra{en
od Malejskiot, pa re~isi goli isplivuvaat i poskoro kogogode }e go
izmamat, odo{to onoj, {to go ograbil, za da ne gi smetaat za nesre}nici.
[to da re~am za poluslepite starci, {to si stavaat o~ila za da mo-
`at da igraat? Najposle, koga ostriot revmatizam }e im gi zdrobi koskite,
si iznao|aat zamenik, koj za pari }e gi frla zarovite mesto niv.
Ovaa igra navistina e zabavna, samo da ne preo|a mnogu ~esto vo besnilo,
pa zatoa pove}e spa|a vo delokrugot na furiite a ne vo mojot" 1393
Ovoj lapidaren opis na Roterdamski zboruva za razmerite na
komarot, negovite u~esnici i dava luciden opis na op{testvenite,
moralnite i psiholo{kite efekti na igraweto komar vo periodot za
koj stanuva zbor.
2. Komarot, isto taka, e vid na igra kade {to pravilata na igrata
odnapred se opredeleni i vo koja u~esnicite na komarot dobrovolno
gi prifa}aat tie pravila. Pravilata na igrata se opredeleni vo zavisnost
od poedine~nite vidovi na igrata. Toga{ koga }e se otstapi od
pravilata stanuva zbor za komarxiska izmama.
Osnovata {to go opredeluva komarot e principot na vlog - dobivka
(zaguba) kako mo`nost za koja se pretpostavuva deka e ramnopravna
i pod isti uslovi dostapna na site u~esnici vo igrata. Ovaa mo`nost
me|utoa, zna~i deka samo nezna~itelno mal broj na u~esnici ostvaruva
dobivka i toa na smetka na sumata na vlogovite na nesrazmerno
pogolemiot broj na u~esnici vo igrata. Ottamu i dobivkata voobi~aeno
e zna~itelno povisoka (nesrazmerna) vo odnos na vneseniot vlog na
u~esnikot koj ja ostvaruva istata.
Slednata karakteristika na komarot e negovoto funkcionirawe
vrz osnova na slu~aj, {to zna~i vo otsustvo na znaewe, umeewe i
sli~ni obele`ja na u~esnikot vo igrata.
Mo{ne zna~ajno obele`je na komarot e i toa deka pretstavuva
aktivnost vo koja ne se sozdavaat novi vrednosti (proizvodi i dobra)
tuku na protivpraven na~in samo se menuva sopstvenosta nad materijalnite
vrednosti.
Komarot e grupna aktivnost koja vklu~uva pove}e u~esnici vo
igrata vo bilo koe svojstvo no naj~esto na dve sprotivstaveni kategorii
- dobitnici i gubitnici (`rtvi).
Osnovna konstatacija e deka niedna od igrite komar, kako vsu-
{nost nitu edna od igrite na sre}a, ne zna~i pozitivna stimulacija i
1393
Rorerdamski, E. Pofalba na ludosta, Kultura, Skopje, 1990, str. 69
767

vospitna rekreacija na poedincite, niedna od niv ne osloboduva ~ove-
~ka energija na op{testveno prifatliv na~in i niedna od takvite
igri ne gi re{ava ~ovekovite tenzii nitu gi eliminira negovite karakterni
pre~ki.
3.3. Pojava, razvoj i osnovni karakteristiki na igrite na sre}a
1. Ako e vistina, a kako {to imavme prilika da vidime, toa apodikti~no
go tvrdam, deka ne postoi igra {to se igra zaradi igra, toga{
e lesno da se opredeli poimot na igrite na sre}a. Toj poim e mnogu
star i dosega daleku vo minatoto. Imeno, kako {to ispravno tvrdat
opredeleni avtori, igrata na sre}a po~nala da se razlikuva od op{tata
pretstava za igrata vo onoj moment koga na prvobitno nedol`nite
igri na ume{nost i sila, na koi celta im bila samo razonoda, im bil
pridodaden igra~ki vlog koj ja zasiluva napnatosta vo pogled na rezultatot
na borbata. Nabrzo, velat natamu istite avtori, materijalnata
sila na igrata preovladeala, pri {to dobivkata vo igrata ne moralo
nu`no da bide pari~na vrednost ili nekoj predmet {to trebalo da mu
se vra~i na pobednikot. Taa dobivka mo`ela da se sostoi i vo obvrskata
porazeniot vo korist na dobitnikot da stori nekoe odnapred dogovoreno
dejstvo. 1394 Na toj na~in dobivkata mnogu brzo zaigra va`na
uloga vo "razonodata." Momentot na zgolemuvaweto na napnatosta na
igrata so stavaweto na osobeno pari~ni vlogovi ~esto ja pretvora
igrata od bezazlena zabava vo razdrazlivo vozbuduvawe. 1395
Igrite na sre}a vo najgolemiot broj jazici se narekuvaat hazardni
igri. Zborot hazard ili hasard, azard, azart e od arapsko poteklo
izveden od zvorot az-zahr {to na arapski ozna~uva igrawe so kocka.
Zborot hazard najprvin zna~el slepa sudbina, prilika, slu~aj, sre}a.
Zborot rizik doa|a od istiot izvor i zna~i {pekulirawe na povolen
rezultat, doveduvawe vo opasnost na samiot sebesi. Ottamu, pod poimot
hazardirawe, oddavawe na hazard, strast kon hazard se podrazbira
poedinec koj vo igrata im se podreduva na odlukite na sudbinata, ili
u{te pove}e, deka toj odlukata vo igrata ili vo razni drugi rizi~ni
potfati mu ja prepu{ta na slu~ajot: da se priznae rizikot zna~i da se
otka`e od mo`nosta na svesno vlijanie i vo tekot na nastanot da mu se
prepu{ti na nesre}en ili sre}en slu~aj. 1396 Toa se zna~i takvi igri vo
koi za dobivkata odlu~uva sudbinata i slu~ajot a ne sopstvenite spo-
1394
Gizycki, J. i Gorny, A. ^ovek i hazard, Prosveta, Zagreb, 1973, str. 13.
"Napnatosta poradi izgledite na dobivka, neizvesnosta, mo`nosta da imame
sre}a, seto toa ve}e mnogu rano za igra~ite bilo dopolnitelna privle~nost,
koja vo mnogu igri se zgolemuvala, a najgolemiot broj na igri bez nea ne mo`e
ni da se zamisli," ibid, str. 13.
1395
Vidi: ibid, str. 14.
1396
Ibid, str. 14.
768

sobnosti.
Spored Gizicki i Gorni vo klasi~nite hazardni igri vleguvaat
igrite so kocki (kockaweto), ruletot, lotarijata i bakarata.
Vo brojni vidovi na oblo`uvawe i razni oblici na totalizatori,
rezultatot na igrite ne e napolno zavisen od slu~ajot tuku vrz
nego vlijaat nekolku odredeni elementi kako {to se kondicija na natprevaruva~ot,
na kowot ili na fudbalskata ekipa. I drugi nadvore-
{ni uslovi kako {to se lo{a trka~ka pateka, navla`neto igrali{te,
nepovolno vreme, sopstven ili tu| teren - seto toa se okolnosti na koi
smetaat oblo`uva~ite. Takvite okolnosti pri oblo`uvaweto samo
laik napolno }e gi zapostavi i ottamu, samo za nego oblo`uvaweto e
~ista hazardna igra. Vpro~em, koga se upotrebuva zborot hazard, toj e
mnogu posilen od izrazot "igri na sre}a" i so nego vedna{ se povrzuva
seto ona {to e zlo i pogubno vo igrata na sre}a, a "igrata na sre}a" se
zamisluva mnogu pobezazleno... So vreme so izrazot hazard ne se ozna-
~uvani samo igrite na sre}a vo stroga smisla na zborot, tuku i takvi
igri koi na u~esnicite im se zakanuvaat so opasnosta od golemi gubitoci,
igri vo koi vlo`enite golemi iznosi na pari se ostra sprotivnost
so potrebnite sposobnosti. Taka, na primer, pokerot so pravo se
smeta za edna od najopasnite igri na sre}a: edno edinstveno delewe na
kartite mo`e nekogo da go upropasti ili zbogati. No i pokraj toa pokerot
ne e isklu~ivo hazardna igra vo vistinska smisla na toj zbor, tuku
igra koja osven sre}ata bara i sposobnost za kalkulacija, presmetuvawe
na izgledite, psihologizirawe i ume{nost. 1397 Nasproti toa lotarijata
e ~isto hazardna igra.
Prvata forma na igrite na sre}a pretstavuvala `drepkata. Za
`drebkata kako pravilo za delba na zemjata me|u sedumte izraelski
plemiwa za prvpat se zboruva vo biblijata, no se pretpostavuva deka
toj obi~aj bil rasprostranet i vo stariot Egipet, Indija, Grcija i Persija.
Vo V vek p. n. e. vo anti~ka Grcija so Klistenovite zakoni ve}e
be{e predviden ostrakizmot (~esno progonstvo) kako model na pravorazdavawe
so frlawe na kocka.
Spored drevnata tradicija bo`icata na sre}ata Fortuna koja e
za{titnica i na site igri i nivnite u~esnici bila opremena so trkalo
na sre}ata so pove}estrano simboli~no zna~ewe. Vo sredinata na
trkaloto (Fortuna rota) sedi krunisanata Fortuna i go dvi`i trkaloto
na koe se prika`ani likovite na nejzinata naklonetost, koi postojano
se voznemiruvaat. Na vrvot na toa trkalo na sre}ata kle~i i nego vo
toj moment go obo`avaat: regno (vladeam). Trkaloto se vrti i ve}e mo-
`e da se pro~ita regnavi (vladeev), a onoj koj {totuku go obo`avaa posega
kon svojata kruna i sî u{te ja ima pred o~i. Me|utoa. trkaloto se
spu{ta ponisko, krunata mu ispa|a i toj ve}e mora da ka`e: sum suine
regno (bez kralstvo sum), toj gr~evito se fa}a za dolnata strana na
1397
Ibid, str. 15.
769

trkaloto bez kakvi i da e izgledi deka }e se odr`i. Me|utoa, trkaloto
poleka povtorno se diga nagore i toj se nadeva gledaj}i ja Fortuna: regnabo
(}e vladeam). Malku potoa, povtorno se dostignuva nivoto na koe
ne mo`e da se odr`i: regno. Nakratko, sudbinata go vrti trkaloto na
sre}ata. 1398
Najstariot oblik na lotarija poteknuva od Rimskoto carstvo vo
vid na zalo`na lotarija naj~esto organizirana od samite carevi. Ovoj
prv oblik na tn. organizirana lotarija se sostoel vo javna delba na
mali tabli~ki (missilia) na koi bil ozna~en nekakov podarok od pomala
vrednost. Takvite lozovi se delele bez nadomest. Poznato e i toa deka
ponekoga{ ovie tabli~ki Neron gi vrzuval za nozete na razni ptici,
taka {to masata narod se oddavala na bezobziren lov na tie ptici. Od
vremeto pak na Marko Aurelie postoi zapis za taksativno precizirana
dobivka {to bila dodeluvana od lotariite {to toj gi organiziral.
Spored toj zapis, edna sre~ka na dobitnikot mu donesuvala deset me-
~ki, deset gluvci, deset par~iwa salata ili deset funti zlato.
Vo srednovekovna Firenca se zabele`ani prvite pojavni oblici
na stokovna lotarija koja podrazbirala pari~en vlog i opredelen
rizik, a potoa osobeno od XV vek masovno se pro{irila niz cela Evropa.
Ve}e vo XVI vek e vospostaven sistem na pi{ani pravila so vodewe
na delovni knigi, opredeluvawe na datumi na javno izvlekuvawe i spisoci
na dobitnicite. Poznato e i deka prvata dr`avna lotarija e organizirana
vo Firenca vo 1530 godina, so vlog od eden zlatnik i sre~ka
koja se narekuvala polizza. Nejzinata cel bila popolnuvawe na dr`avnata
blagajna. 1399 Vo 1539 godina, vo Pariz e organizirana prvata francuska
dr`avna lotarija pod naziv Blankue, 1400 a potem vo Holandija
(1549), 1401 Germanija (1610) 1402 i duri vo 1769 1403 vo Anglija. Karakteristi~no
e deka prihodite od lotarijata vo Holandija i Germanija vo prv
red se koristele vo dobrotvorni celi, a vo Anglija za razvoj na kulturata.
[to se odnesuva do lotarijata, kako glavna i masovna igra na
sre}a vo srednovekovniot period, se istaknuva deka taa imala {iroka
podr{ka kako od crkvata taka i od dr`avata so ogled deka pretstavuvala
dobar izvor na dopolnitelni prihodi. Vo prilog na ovoj stav kako
primer se naveduva okolnosta deka odeweto na prvite angliski iselenici
vo Amerika vo 1612 godina, bilo finansirano od sredstvata steknati
od lotarija. Isto taka, se smeta deka najrasprostranet vid na
finansiska lotarija najverojatno datira od periodot na angliskata
1398
Ibid, str. 118.
1399
Ibid, str. 130.
1400
Vidi: ibid, str. 130
1401
Vidi: ibid, str. 131.
1402
Vidi: ibid, str. 132
1403
Vidi: ibid, str. 133.
770

kralica Ana (18 vek), na koja lotarijata i slu`ela za isplata na nacionalnite
dolgovi, plati na dr`avnite slu`benici, izvedbata na grade-
`nite raboti vo prestolninata i za sli~ni celi.
Za razlika od lotarijata, prviot oblik na igrata loto nastana
duri vo 1620 godina vo \enova i so mnogu mali izmeni se zadr`a duri
do denes. Poznato e i toa deka igrata loto za prvpat e priredena vo Germanija
vo 1763 godina vo korist na vladetelot. 1404
2. Komarot se manifestira kako nedozvolena (neorganizirana)
ili dozvolena (organizirana) igra na sre}a. Pritoa, nedozvolenata
igra na sre}a e kaznivo povedenie, a dozvolenata igra na sre}a - nekaznivo
povedenie. Pod komar kako nedozvolena igra na sre}a se podrazbiraat
"poniskite" vidovi komar kako {to se: uli~en rulet ("~i~ino"),
frlawe pari~ka na linija, vrtewe na pari~ka ("petka - korna"),
igra so kibrit~iwa, igri so karti vo pari na otvoren prostor vo razni
zatvoreni prostorii i sli~ni igri koi se zabraneti tokmu zatoa {to
ne se organizirani od dr`avata. Pokraj ovie neorganizirani postojat
i dozvoleni (organizirani) vidovi komar. Toa se "elitni" vidovi komar
{to se igraat vo privatni ili dr`avni kockarnici ili na mesta
specijalno opredeleni za oblo`uvawe ili uplata na vlogot - lotarii,
sportski prognozi, loto, i sl. Celokupnata organizacijata na ovie vidovi
komar í e prepu{tena na dr`avata (Vladata) ili, kako {to e slu-
~aj vo oddelni zamji, na "komarxiski sindikati" bez ogled na zakonskata
regulativa na soodvetnata zemja. Organiziraweto na ovie tn. legalni
ili organizirani oblici na komar vo Republika Makedonija se
opravduva so toa deka ne se raboti so vidovi komar so elementi na profesionalizam
i preteran komercijalizam, tuku za tn. igri na sre}a
koi vo prv red imaat svojstvo na zabava i razonoda. Ottamu, vo ZISZI
se veli deka igrite na sre}a se "igrite vo koi u~estvuvaat pogolem
broj na lica i vo koi na u~esnicite pokraj zabava im se dava mo`nost
da ostvarat dobivka vo pari, predmeti ili prava, pri {to krajniot rezultat
na igrata ne zavisi od znaeweto i od ume{nosta na u~esnicite
vo igrata." Od ovaa definicija proizleguva deka zabavata e prioritetna
cel na igrata, a mo`nosta da se ostvari dobivka ne{to dopolnitelno
i sporedno vo odnos na zabavata. I {tom taka rekol zakonodavecot,
toa mora da e taka, i samo na toj na~in mora da go ~uvstvuva ne
samo u~esnikot vo ovie igri tuku i celokupnata javnost.
Za da se opravda ona {to vo osnova ne mo`e da se pravda, kon vo
osnova proma{eniot stav na zakonodavecot, se nadovrzuvaat i opredeleni
u{te pobizarni teoretstki razmisluvawa. Takov e na primer obidot
opravduvaweto na igrite na sre}a da se najde vo okolnosta deka tie
navodno pretstavuvaat "sigurnosen ventil" {to gi kanalizira komarxiskite
impulsi i porivi na opredelen broj lica od masovnata populacija
i deluva takvite lica da ne se vpu{tat vo so zakon zabranetite
1404
Vidi: ibid, str. 145 i natamu.
771

igri na komar, tuku da ostanat na podra~jeto na dozvolenite formi na
igri na sre}a. 1405
Od gornata opredelba na ZISZI, sleduva i toa deka za postoewe
na igrite na sre}a e potrebno pove}e lica da u~estvuvaat vo igrata
(najmalku dve lica), {to zna~i deka igrata vo koja u~estvuva samo
edno lice ne mo`e da se smeta za igra na sre}a za{to bi se rabotelo za
igra vo koja liceto bi igralo samo protiv sebe. Nakratko, definicijata
uka`uva deka igrata na sre}a e takva igra koja se ostvaruva spored
odnapred utvrdeni pravila, deka rezultatot na igrata zavisi od slu~aj
i deka na u~esnicite im se pru`a mo`nost za dobivka, no i za zaguba vo
igrata.
Vo teorijata natamu se veli deka igrite na sre}a pretstavuvaat
surogat ili supstitut na klasi~nite komarxiski igri i deka kaj najgolemiot
broj u~esnici gi zadovoluvaat nivnite nesvesni komarxiski
strasti i potrebata za hazard. Me|utoa, za razlika od komarot, pretpostaveniot
vlog vo igrata na sre}a e nezna~itelen. Pokraj toa vlogot
vo igrite na sre}a go nema karakterot na vlogot vo komarot koj e podlo`en
na momentalnata volja na ostanatite u~esnici, tuku odnapred i
trajno e opredelen i ne mo`e vo tekot na igrata da se zgolemuva. Od
tie pri~ini igrata na sre}a privlekuva ogromno mnozinstvo na u~esnici
bez da gi stava vo pozicija da izgubat golemi iznosi na pari. So
drugi zborovi normalniot vlog vo igrite na sre}a, osven vo isklu~itelni
patolo{ki slu~ai, ne gi optovaruva li~nite primawa i semejniot
buxet, ne vodi kon finansiska propast i ne pottiknuva kon vr{ewe
krivi~ni dela i prekr{oci zaradi steknuvawe sredstva za irata (nema
kriminogeno vlijanie). Vo toj prilog e i frekvencijata na igrite na
sre}a koi voobi~aeno se vr{at vo ednonedelni ciklusi za razlika od
komarot kade {to ritamot na igrata nalo`uva vlogot vo igrata da se
povtoruva mnogu brzo, ponekoga{ duri i na sekoi 5 do 10 minuti.
So ogled na prethodnoto se konstatira, deka i pokraj svojata
masovnost, igrite na sre}a sodr`at minimalen ili samo teoretski stepen
na op{testvena {tetnost. Ottamu, za u~estvuvaweto vo igrite na
sre}a vladee {iroko rasprostraneto uveruvawet deka ne pretstavuva
1405
Igrite na sre}a ostvaruvaat (i) efekt na "sigurnosen op{testven
ventil," vid na razonoda i zabava, koja sozdava idoli i obo`avateli, ja kanalizira
natalo`enata agresivnost i destruktivnata energija (osobeno signifikantno
kaj sportskite oblo`uvawa), go naso~uva masovnoto vnimanie i gi
potpira elementarnite ideolo{ki, eti~ki i vrednosni sistemi, {to sigurno
pretstavuvalo (pokraj evidentniot finansiski efekst) zna~ajna pri~ina za
legalizacija i poddr`uvawe na igrite na sre}a i nivnoto masovno pottiknuvawe,
i {to e osnoven model prifaten vo praktikata na sovremenite zemji
bez ogled na ideolo{kiot, politi~kiot ili ekonomskiot predznak. Janji}, D.
Kocka i kriminalitet, doktorska disertacija, Pravni fakultet, Beograd, 1987, str. 57 i
76.
772

inkriminiran model na odnesuvawe, povedenie {to e sprotivno so
osnovnite kulturni obrasci i vo kolizija so osnovnite sfa}awa na
sredinata. Zgora na toa, se tvrdi deka igrite na sre}a ne sozdavaat
duri ni psiholo{ka zavisnost kako {to e toa slu~aj kaj komarot.
Vrz osnova na dosega izlo`enoto vo teorijata naj~esto se zaklu-
~uva deka igrite na sre}a pretstavuvaat op{testveno dozvolena i op{-
testveno po`elena i prifatena pojava koja ima pretpostavena cel smaluvawe
na povedenijata koi pretstavuvaat vpu{tawe vo komarot kako
antisocijalna i protivpravna dejnost. 1406 Sledovatelno na toa, natamu
se tvrdi deka zakonodavstvata na sovremenite zemji poa|aat od stojali-
{teto deka igrite na sre}a i model za op{testven na~in na kanalizirawe
i sublimirawe na postojnite porivi, potrebi i `elbi na poedincite
za hazard i deka pozitivniot efekt na nevpu{taweto vo komarxiska
aktivnost se ostvaruva mnogu poizrazeno odo{to sprotivnata
mo`nost: igrite na sre}a da pretstavuvaat uvod vo komarot {to navistina
ne í e nepoznato na kriminalisti~kata praktika, me|utoa e prili~no
retko kako vistinski model na kriminogenizacija i toa patolo-
{ka, za{to otstapuval od pretpostaveniot i vo stvarnosta reliziran
model na generalna supstitucija {to go nudat igrite na sre}a. 1407
3.4. Obem i pri~ini na hazardnite igri
1. Komarot go privlekuva interesot i vnimanieto na stru~wacite,
prakti~arite i teoreti~arite od golem broj pri~ini. Ona {to
pritoa e naj~est predmet na interes e negovata fenomenologija, odnosno
negovata pojavnost na opredeleni prostori. Vo kriminolo{kata
teorija e nesomneno utvrdeno deka komarot e mo{ne rasprostraneta
pojava re~isi podednakvo vo site op{testveni grupi bez ogled na nivniot
materijalen i socijalen status. So nego se zanimavaat lugeto od
site vozrasti i od site obrazovni kategorii i zanimawa. 1408 Pokraj toa
komarot se javuva vo pove}e organizirani ili neorganizirani oblici.
Seto toa se fenomenolo{ki karaktreristiki na komarot od zna~ewe
za objasnuvawe na pojavata na komarot vo nejzinata celina. Me|utoa, za
`al, kaj nas ne mo`e da se zboruva za rasprostranetosta na komarot vrz
1406
"Se smeta deka vo komarot u~estvuvaat milioni lu|e i deka pretstavuva
zna~itelno po~esta devijacija od alkoholizmot, narkomanijata i prostitucijata...
Vo sovremeni uslovi komarot e ra{iren vo site op{testveni sredini,
site op{testveni sloevi (ili klasi), i vo urbanite i vo ruralnite naselbi.
Razli~ni se samo na~inite na komarot - komarxiski igri, sistemi na
organizirawe na igrite i goleminata na vlogovite" [padijer-\ini}, J. op. cit.
str. 112 i 114.
1407
Janji}, D. op. cit. str. 77.
1408
Barnes and Teeters, New Horizons in Criminology, Third Edition, Prentice-Hall,
INC. Englewood Cliffs, N. J. 1961, str. 29-37.
773

osnova na sredeni i celosni podatoci, za{to sistemot spored koj aktuelno
se sledat delinkventite toa ne go dozvoluva. Evidencijata na krivi~nite
dela sodr`i samo mal broj na najosnovni pokazateli za krivi-
~noto delo komar, a edinstvena obrabotka na prekr{ocite sî u{te ne
postoi. Ako kon ova se dodade deka politikata na gonewe e nedovolno
usoglasena, a stru~nite slu`bi koi podnesuvaat prijavi za prekr{oci
ne se uredno izvesteni od strana na sudiite za prekr{ocite za ishodot
na postapkata, toga{ seta skromnost na momentnite soznanija za rasprostranetosta
na komarot i na negovite vistinski vlijanija ne zaslu-
`uvaat da bidat predmet na podrobni objasnuvawa. 1409 Vo toa se ubedivme
i nie vo ramkite na edno na{e istra`uvawe. 1410
2. Prethodnite razgleduvawa ja poka`aa {irokata rasprostranetost
na hazardnite igri na na{eto podra~je. Taa rasprostranetost
voobi~aeno se objasnuva so neposrednoto i posrednoto dejstvo na brojnite
ekonomski, socijalni i psiholo{ki faktori koi vo isto tolkava
mera vlijaat i na op{testvenata tolerantnost sprema ovaa pojava.
Ovde nema podrobno da se zadr`ime na objasnuvaweto na ekonomskite i
socijalnite pri~inina na hazardnite igri so ogled deka ve}e upativme
na nivnoto op{to zna~ewe koe ima ednakva va`nost za site sociopatolo{ki
pojavi {to ovde gi tretirame. Smetame, me|utoa, deka e neophodnoda
go podvle~eme sociopsiholo{koto dejstvo na pri~initelite
koi vo na{iot pristap gi ozna~ivme kako nezdrav strav i nezdravi
nade`i. Stanuva zbor za ogromnoto zna~ewe na ovie elementi koi se
osobeno vidlivi i kaj ovoj vid na sociopatolo{ko povedenie. A deka se
raboti za izdr`an teoretski pristap, ~inam }e bide dovolno ako poso-
~am na stavot i na eden drug avtor, so koj vo osnova se potvrduva negovata
relevantnost. Taka, [padijer - \ini}, komentiraj}i gi razmisluvawata
na amerikanskiot sociolog H. Bloch veli: u~estvoto vo komarot
so verojatnost da se bide pobednik ili gubitnik, vo prv red sozdava
neizvesnost, nade` i novo iskustvo koe gi zadovoluva va`nite emocionalni
potrebi na poedinecot ~ii `ivot vo golema mera e reguliran.
Komarot toga{ pretstavuva i begstvo od industriskiot trud (koj se karakterizira
so ednostavnost, dosada, nemo`nost za tvore~ko deluvawe,
visok stepen na organizarnost) vo svetot vo koj e mo`na neizvesnost i
sloboda kako mo`nost na nepredvidenost na nastanite. Osven toa i veruvaweto
deka slu~ajnosta podednakvo deluva vo korist na sekoj u~esnik
vo komarot, ja poddr`uva nade`ta deka }e se postigne materijalniot
uspeh {to poedinecot ne mo`e da go postigne so voobi~aenite i
prifateni na~ini na op{testvenoto napreduvawe. 1411
1409
Vasilijevi}, A, V. op. cit. str. 94.
1410
Vidi: Sulejmanov, Z. Hazardni igri, Grafohartija, Skopje, 2001.
1411
[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 119.
774

3.5. Pvrzanost na hazardnite igri so drugite oblici na devijntno i
prestapni~ko povedenie
1. Od najstari vremiwa hazardnite igri sekoga{ bile posledica
na op{tata naklonetost vo po~etokot na bezazleni igri na sre}a i
zabavuvaweto voop{to. Porano ili podocna, so igrata se budi streme`
kon oblo`uvaweto, bilo so pari~en vlog bilo bez nego. Natamo{niot
razvoj te~e sli~no. Igrata za pari predizvikuva igra~ki strasti, a
strasta sozdava igrawe i igra~i od navika a potem i profesionalni
igra~i. Igrite na sre}a bile pri~ina za nastanuvaweto na industrijata
na koja najpogubni pridru`nici se igra~nicite kade nabrzo svojata
dejnost ja razvivaat izmamnicite vo igrata. Razlikata me|u bezalenoto
igrawe i kobnoto hazardirawe sî pove}e se prodlabo~uva, vo mera vo
koja {to strastvenite igra~i ja predizvikuvaat svojata sudbina. Zapo-
~nuva da se prireduvaat igri na sre}a, da se vr{at oblozu`vawa i da se
igra komar do tolku {to od razonodata ne ostana nikakva traga. Hazardot
celosno ovladuva so umot i misleweto na onoj {to mu se predal.
Komarot go sledat cela niza na inkriminirani i neinkriminirani
dejstvija: razni krivi~ni dela, prekr{oci i drugi sociopatolo-
{ki pojavi. Me|u niv se sozdavaat pocvrsti zaemni vrski, {to vo zna-
~itelna mera ja zgolemuvaat opasnosta na osnovniot oblik na {tetnata
aktivnost. 1412 Komarot kako forma na socijalnata patologija vo zna-
~itelna mera e povrzano so ostanatite pojavni oblici na socijalnopatolo{koto
odnesuvawe kako {to se bezdelni~eweto, parazitskiot na-
~in na `ivot, alkoholizmot i vagabunda`ata. 1413 Ottamu, komarot e i
pogodna po~va za nastanuvawe i razvoj na ovie i drugi sociopatolo{ki
kako i na kriminalni povedenija. Kako takva pojava komarot natamu
pokraj vrz li~nosta na samiot u~esnik mo{ne nepovolno vlijae vrz negovite
op{testveni, semejni i profesionalni relacii i destruktivno
se reperkutira vrz povedenieto na ~lenovite na negovoto semejstvo i
negovata najneposredna mikrozaednica. Li~nosta koja se oddava na komar
ve}e e oddale~ena i nesposobna za vr{ewe na roditelskite ulogi,
svoite socijalni funkcii i sli~no. 1414
1412
Vasilijevi}, A. V. Kocka kao dru{tveno-patolo{ka pojava, JRKKP, Beograd,
1970/1, str. 91
1413
"Mo`ni se i vrski na komarot so alkoholizmot, prostitucijata i
bezdelni~eweto. Vo takvi slu~ai negativnoto vlijanie na komarxistvoto se
zasiluva i so deluvaweto na site ovie devijantni oblici na povedenie, ili,
obratno, na dejstvoto na ovie devijacii mu se pridru`uva i komarot kako sredstvo
za steknuvawe na pari." [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 117.
1414
Komarot ima mnogu negativni posledici. Toj go paralizira ~uvstvoto
na odgovornost na ~ovekot kako ~len na op{testvoto. Komarxijata postojano
demne prilika da ja proba sre}ata i sebesi da se izlo`i na rizik. Koncentracijata
vrz komarot gi slabee negovite drugi li~ni i op{testveni obv-
775

Nelegalnoto organizirawe na komarot privlekuva lica koi se
skloni na vr{ewe krivi~ni dela i prekr{oci i vo golem obem e pod
vlijanie na drugite vidovi na organiziraniot krimanalitet. Takvata
povrzanost na komarot se ogleda vo negovata protkaenost so reketarstvo,
nelegalnata prostitucija i prodavaweto na opojni drogi pod pokrovitelstvo
na razni "sindikati" i drugi oranizirani zlostorni~ki
organizacii od tipot na mafijata.
Opredeleni oblici na komar po pravilo se vr{at na javni mesta
(ulici, parkovi, kafeani i sl.). Na toj na~in, komarot stanuva podostapen
i za lica koi voobi~aeno ne se vpu{taat vo vakvi igri. Poradi
takviot karakter komarot se pojavuva kako provokativen faktor i
tokmu zatoa prekr{o~no e kazniv. Nelegalno organiziranite oblici
na komarot pretstavuvaat konstantna zakana za mirot na gra|anite i ja
zagrozuvaat nivnata sigurnost osobeno na mesta kade {to se sobiraat
golem broj na gra|ani (`elezni~ki i avtobuski stanici, masovni priredbi
i manifestacii i sl).
Komarot gi iskol~uva zdravite moralni pogledi na `ivotot i
obvrskite sprema zaednicata, {to obi~no silno se manifestira kaj sekoj
~ovek {to }e go zafati komarxiskata strast ili, u{te polo{o, koj
se oddava na komarot kako kon zanaet. 1415 Me|utoa, glavnite negativni
strani na komarot, sepak, mo`at da se situiraat vrz planot na izmamite
{to se ~esta pojava vo re~isi site formi na komarot kako i vrz opasnosta
od negovoto povrzuvawe so kriminalitetot. Od tie pri~ini
smetam, ima potreba da se zadr`ime malku pove}e vrz ovie dve konstatacii.
2. Komarxiski izmami. Prethodno vidovme deka eden od su{testvenite
elementi na igrata e nejzinata propi{anost odnosno po~ituvaweto
na opredeleni pravila na igrata. U~esnicite vo igrata striktno
i neotpoviklivo se pridr`uvaat na pravilata i nivnata prethodna
soglasnost so tie pravila e edinstven uslov za edna izolirana i napolno
konvencionalna aktivnost kako {to e igrata voop{to. Ako ovaa
konvencija nenadejno pove}e ne se prifa}a ili pove}e ne se smeta za
takva, ako pove}e ne se po~ituva izdvoenosta, toga{ e sigurno deka ni
formite ni slobodata na igrata ne mo`at da se odr`at. Toga{ ostanurski
i interesi. Nakratko, komarot vodi kon op{testvena degradacija na poedinecite
koi se oddavaat na komar i koi na toj na~in stanuvaat neprilagodeni
lica. Na komar se tro{at ogromno sumi na pari so {to vo pomala ili pogolema
mera se smaluvaat semejnite buxeti na u~esnicite vo komarot i na toj
na~in se doveduva vo pra{awe materijalnata osnova na nivnite semejstva, {to
e karakteristi~no za licata od poniskite op{testveni sloevi. Me|utoa, deka
najte{ka posledica od komarot e sekako negovata povrzanost so kriminalitetot,
odnosno so drugite formi na kriminalno povedenie, dokolku i samiot ne
e inkriminiran. Milutinovi}, M. Kriminologija, str. 378.
1415
Vasilijevi}, A. V. op. cit. str. 93.
776

va nagliot i tiranski stav koj dovel do prifa}awe na taa igra, a ne nekoja
druga. Da se potsetime deka ima ~etiri takvi stava vrz osnova na
koi mo`at da se razlikuvaat igrite. Toa se: streme`ot za triumf blagodarejki
mu samo na zaslugata i propi{anite pravila na natprevarot
(agon), neanga`irawe na voljata vo korist na pasivniot i celosen
strav od is~ekuvaweto na odlukata na sudbinata (alea), sklonosta kon
prepravawe vo nekoja druga li~nost (mimicry), kone~no potragata za
vrtoglavica. Kaj agonot u~esnikot smeta samo na sebe, se naprega i
gori; kaj aleata toj smeta na sî osven na sebe i im se predava na nemu nedosti`ni
sili, kaj mimicrijata, toj zamisluva deka e nekoj drug i izmisluva
nekoj fiktiven svet; kaj ilnixot toj ja zadovoluva `elbata za privremeno
naru{uvawe na stabilnosta i ramnote`ata na teloto za da ja
izbegne tiranijata na sopstvenata percepcija, za da predizvika poraz
na sopstvenata svest. Koga }e se otfrli sekoja konvencija, koga svetot
na igrite }e prestane da bide neproboen ona {to bilo zadovolstvo vo
igrata stanuva fiks-ideja, ona {to bilo begstvo stanuva realnost, ona
{to bilo realnost stanuva strast, opsesija i izvor na stradawa. Principot
na igrata e izobli~en. Pritoa, treba da se ima vo vid deka toa
ne e zaradi postoeweto na izmamnici ili profesionalni igra~i tuku
zaradi skr{nuvawe so stvarnosta. Vo su{tina nema izobli~uvawe na
igrata, se raboti samo za zastranuvawe i davawe na pogre{na nasoka na
eden od ~etirite osnovni pottici koi upravuvaat so niv. Ova se pojavuva
sekoga{ koga posmatraniot instinkt ne naide vo opredelena kategorija
igra na disciplina i pribe`i{te koi bi go privrzale, ili sekoga{
koga odbie se da se zadovoli so takviot privid. 1416
Vo soglasnost so prethodnite, sosema prifatlivi stavovi na
Kajoa, na{iot neposreden interes ovde e naso~en kon toa kakva e pozicijata
na izmamnikot vo igrite komar. I odgovorot na ova pra{awe
mo`e da se najde vo lapidarno sro~enite stavovi na ovoj francuski
avtor. Spored nego, izmamnicite ostanuvaat vo svetot na igrata. Izmamnikot
gi izneveruva pravilata no, barem, se preprava deka gi po~ituva.
Toj e ne~esen, me|utoa e licemer. So takviot stav toj ja {titi i
zastapuva vrednosta na konvenciite {to gi naru{uva, za{to nemu mu
odi vo prilog barem ostanatite u~esnici da im se pokoruvaat na tie
konvencii. Tie od svoja strana, ako go zabele`at, go isfrlaat od igrata
bez da ja promenat nejzinata priroda. Onoj {to od igrata pravi
profesija (zanaet), isto taka, nikako ne ja menuva nejzinata priroda.
Toj pove}e ne igra, toj si ja vr{i svojata profesija. 1417
1416
Vidi: Kajoa, R. Igre i ljudi, Nolit, Beograd, 1965. str. 75-77.
1417
Identi~na e situacijata i kaj natprevaruva~kite igri. "Prirodata
na natprevarite i scenite ni najmalku ne e izmeneta dokolku sportistite ili
glumcite profesionalci koi igraat za plata, a ne se amateri koi vo igrata
edinstveno baraat zadovolstvo. Ovaa razlika gi pogoduva niv samite." Ibid,
str. 77
777

Neophodno e, me|utoa, ovde da se znae deka kaj igrite na sre}a
istovremeno postoi i iskrivuvawe (izobli~uvawe) na principite na
igrite {tom u~esnikot prestane da go po~ituva principot na slu~ajnost,
odnosno prestane da ja smeta za bezli~na i neutralna pobuda, bez
srce i pomnewe, ~ist mehani~ki efekt na zakonot koj odlu~uva za rasporedot
na sre}ata. Iskrivuvaweto na aleata se ra|a so sueverieto. Za
onoj {to i se predava na sudbinata navistana e primamlivo da se obide
da ja predvidi nejzinata odluka i da si ja obezbedi sebesi nejzinata naklonost.
U~esnikot mu pridava va`nost na pretska`uvaweto na sekoj
vid na pojava, sredaba ili ~udo za koe misli deka mu pretska`uvaat dobra
ili lo{a sre}a. Toj bara amajlii koi najefikasno }e go za{titat.
Se vozdr`uva na najmala opomena na sudbinata navestena i na son, na
pretska`uvawe ili pret~ustvo. Najposle, za da gi otstrani kobnite
vlijanija, toj ~ita ili bara da mu se ~itaat site mo`ni vra`bini i baja~ki.
1418 Izmamni~ki komar postoi tamu kade {to komarot odnapred e
organiziran na na~in da se izvr{i izmamata, odnosno ishodot na komarot
da ne mu se prepu{ti na slu~ajot. Spored toa osnovnata smisla na
izmamni~kiot komar e - isklu~uvawe na hazardniot element na komarot.
Pritoa, po pravilo, sekoja takva igra zadol`itelno zapo~nuva na
regularen na~in bez izmami ili so po~etno namerno plansko gubewe.
Toa e osnovno pravilo na izmamnicite vo komarot. Vakvoto povedenie
na komarxiite izmamnici ima cel ostanatite u~esnici vo igrata da se
uverat vo negoviot ~esen pristap kon igrata, da se amortizira nivnata
budnost i da se privle~at kako `rtvi so podgrejuvawe na nivnite komarxiski
strasti so po~etnite dobivki vo igrata. Samata izmama pri
komar mo`e da ja vr{i edno ili pove}e dogovoreni lica (ortaci - pomaga~i)
so odnapred podgotveni i organizirani planski dejstvija. Zna-
~aen element e i postoeweto na pogodna `rtva odnosno nedovolno upaten
i naiven u~esnik vo igrata koj, zaradi polesno doveduvawe vo situacija
na gubitnik ne taka retko vo tekot na igrata, od strana na opredeleni
izmamnici, se naveduva duri i kon konzumirawe na alkohol ili
1418
Ibid, str. 78-79. Onoj koj izgubil doverba vo sopstvenite sili, veli
natamu Kajoa, doa|a vo situacija da mora da veruva vo sudbinata. Preteranata
grubost na natprevaruvaweto go obeshrabruva pla{liviot i go naveduva da se
potpre na sopstvenite sili. So poznavawe i so koristewe na mo`nostite koi
mu gi pru`a neboto, toj se obiduva da dobie satisfakcija za koja se somneva
deka }e ja postigne so sopstveni re{enija, so naporna rabota, so trpenie i
trudoqubivost. Namesto da ostane uporen na neblagodarnata rabota, toj pobrzo
se obra}a kon kartite i zvezdite tie da go izvestat za momentot pogoden
za negoviot potfat. Na toj na~in sueverieto se manifestira kako iskrivenost,
t.e. primena na realnosta na ovoj princiop na igrata, aleata koja se sostoi
vo toa ni{to da ne se o~ekuva od sebe samiot tuku se da mu se prepu{ti
na slu~ajot. Ibid, str. 81.
778

mu se podmetnuvaat opojni sredstva i drogi. [to se odnesuva do dejstvijata
na pomaga~ite vo izmamni~kiot komar, nivnata uloga mo`e da
bide povekestrana: u~estvo vo igrata samo zatoa da se ostvari potrebniot
broj na igra~i, organiziraat sredbi, dogovaraat termini i prostor
za komar, pronao|aat potencialni `rtvi, vr{at obezbeduvawe na
izmanikot (telohtraniteli) i sl.
3. Naj~estite i osnovni izmami kaj igrite so kocki se vr{at so
upotreba na prepraveni kocki koi se izraboteni od stru~no lice ili
od samiot izmamnik. Prepravaweto na kockite se sostoi vo nivno prilagoduvawe
postojano da davaat nepovolna ili povolna kombinacija.
Prviot vid na takvite kocki ve{to í se podmetnuvaat na `rtvata vo
tekot na igrata, a vtoriot se koristi od samiot izmamnik. Zamenata na
kocki~kite se vr{i pri nivnoto frlawe od raka ili od ~a{ka so koristewe
na izve`bani tehniki (manipulacii) i takvo povedenie {to
go odvlekuva vnimanieto na protivnikot. Vo tie dejstvija na zamena na
vistinskite i prepravenite kocki, vsu{nost, se sostoi i samata komarxiska
izmama.
[to se odnesuva do igrite so karti mo`e slobodno da se ka`e
deka kaj niv denes se razvieni najgolemiot broj na izmamni~ki dejstvija
koi vo osnova mo`at da se podelat na slednive: 1 0 prepoznavawe na
karti, 2 0 davawe znaci vo tekot na igrata, 3 0 izmami so pomo{ na staklo
ili ogledalo, 4 0 "pakuvawe" na karti i 5 0 izmami pri transportiraweto
na kartite.
1 0 Prepoznavaweto na kartite pretpostavuva prethodno planirana
upotreba na prikladni karti koi od strana na u~esnikot se
predlo`eni za samata igra ili dopolnitelno se vneseni vo nea. Vo ovoj
slu~aj se raboti za prepoznavawe na kartite ottamu {to izmanikot
prethodno gi obele`il na na~in {to samo toj i eventualno negoviot
partner mo`e da gi prepoznae.
Na~inite na prethodnoto odbele`uvawe na kartite mo`at da
bidat najraznovidni. Naj~esti na~in na nivno odbele`uvawe se sostojat
vo: uboduvawe (so koristewe na tapa igla); sozdavawe na ispup~enija
na pozadinata na kartata (so pritisnuvawe na prednata strana na kartata
na nekoj ostar predmet prethodno natopen vo vosok); zagrebuvawe
na rabovite od kartite (so koristewe na `ilet); sozdavawe rapavi mesta
na zadnata strana na kartite (brusewe so prav od sin kamen); stavawe
to~ki ili linii na {arite ili crte`ite, nanesuvawe boja ili
bezboen lak, kako i izbleduvawe ili zasen~uvawe na oddelni delovi na
zadnata strana na kartite; so potsekuvawe na rabovite na kartata (bezotirawe)
pa duri i nanesuvawe na fosfor i drugi posebni hemiski supstancii
nevidlivi so golo oko koi me|utoa izmamnikot mo`e lesno
da gi zabele`i samo so koristewe na posebno izraboteni dioptrii.
Sistemot na znakovi {to pri odbele`uvaweto se nanesuvaat na
zadniot del od kartite naj~esto se izmisleni i zavisat od imaginacijata
i mo}ta za percepcija na izmanikot i eventualno na negoviot so-
779

u~esnik vo igrata. Samite znaci podocna izmamnikot gi prepoznava so
pomo{ na ~uvstvoto za dopir ili vid pri {to ~estopati za toa mu se
neophodni i posebni uslovi - mestopolo`bata na drugite u~esnici vo
igrata i osvetlenosta na prostorijata.
Mo`en i mnogu ~est e me|utoa i slu~ajot igrata da zapo~ne so
sosema novi ispravni karti koi izmamnikot }e gi odbele`i i ottamu
}e gi prepoznava vo tekot na samata igra. Toa se pravi na na~in {to
izmamnikot sekoja karta {to }e pomine niz negovite race vo tekot na
igrata (a toa e slu~aj so site karti po samo nekolku nivni delewa) so
pomo{ na prstot (svitkuvawe) ili noktite (grebnuvawe) }e ostavi mal
no, za nego vidliva traga na odreden del od zadnata strana na kartata.
Prepoznavaweto na kartite od strana na iskusni komarxii spored nesovr{enosta
na {arite i boite koi se izraboteni na zadnata strana na
oddelni karti, {to uspeal da gi zabele`i vo tekot na samata igra,
iako za nego pretstavuva zna~itelna prednost za ishodot vo natamo{-
nata igra, ne pretstavuva komarxiska izmama, tuku ume{nost na koja
treba da smeta sekoj u~esnik koj se vpu{ta vo igrata.
2 0 Davaweto znaci vo tekot na igrata e izmamni~ko dejstvie koe
pretpostavuva prethoden dogovor za sorabotka barem na dve lica od
koi samo edno ili i dvete lica u~estvuvaat vo igrata. I ovie znaci
mo`at da bidat najrazli~ni, pot~uknuvawe na soodveten na~in so noga,
opredeleno dejstvie ili gestikulacija: davawe znaci so o~i ili so
odreden broj trepnuvawa, davawe znaci so prsti, 1419 pod{mrknuvawe so
nos, soodvetno mrdawe na usnite, vegite, racete pa duri i so u{ite, so
izgovarawe na odreden zbor sokrien vo podolga re~enica, so upa|awe
vo razgovor, so potpevnuvawe na odnapred dogovorena pesna, so ~ukawe
na moreozovata azbuka ili drugi izmisleni kombinacii, so dopirawe
na opredeleni predmeti (ili nivno pomestuvawe ili stavawe vo opredelen
red kako na primer, odlevo nadesno zapalkata, cigarite, penkalo),
so dopirawe na delovi od liceto i teloto, so nasmevnuvawe, potka{luvawe,
i bezbroj drugi znaci ili kombinacii od znaci .
3 0 Izmani~kite destvija {to se vr{at so pomo{ na staklo, ogledalo
i drugi predmeti {to davaat odblesok mo`at da se podelat na
ednostavni i slo`eni. Ednostavnite izmami se lesno voo~livi i so
niv glavno se slu`at poniskorazrednite komarxii. Megu niv se pomesteni
postavuvawe i gledawe vo staklo ili zatskrieno ogledalo koe se
nao|a zad sou~esnikot. Slo`enite ili elitni izmami od vakov vid pretstavuvaat
koristeweto na specijalno izraboteni prsteni ili drugi
predmeti so mazna povr{ina, minijaturni ogledala ili lupi zamaski-
1419
Kombinaciite na poka`uvawe ili soodvetno pomestuvawe na prstite
dodeka se dr`at kartite mo`at da bidat najrazli~ni. Dvajca ortaci vo
igrata na primer mo`at da se dogovorat ako edniot od u~esnicite istakne
eden prst od levata raka deka treba da mu se dofrli dama, a so prstite od drugata
raka kakva treba da bide damata: pik, tref, karo ili herc, itn.
780

ani vo opredelen predmet {to voobi~aeno se dr`i i koristi vo tekot
na igrata i obi~no se nao|a na masa (po principot najdobro e sokrieno
ona {to ne e sokrieno), postavuvawe na precizno orientiran sistem na
ogledala i sl.
4 0 Pakuvaweto na karti mo`e da se javi pri nivnoto me{awe,
se~ewe i delewe (filirawe, redewe). Izmamni~koto dejstvie koe se
sostoi vo opredeluvawe na rasporedot na kartite (doa|awe na nepovolni
karti vo racete na protivnikot, a povolni karti vo racete na izmamnikot)
pretpostavuva prehodno odbele`ani karti i izvonredna spretost
na izmamnikot. Izmamnikot, vsu{nost, ne go me{a, odnosno presekuva
ve}e od nego prethodno podeseniot redosled na kartite, taka
{to izmamata go opfa}a samoto ne me{awe odnosno ne se~ewe na kartite
pred nivnoto delewe. Pakuvaweto na kartite pri delewe (`onglirawe,
filirawe, fila`) se sostoi vo toa {to izmamnikot so odnapred
istrenirani slo`eni dejstvija, spretno go vlijae vrz nivniot redosled.
Samoto dejstvie se sostoi vo naizmeni~no delewe na gornite ili
dolnite karti od {pilot, odnosno vo zadr`uvawe za sebe na prethodno
podredenite ili momentno prepoznaenite karti. 1420
5 0 Izmamite po pat na transportirawe na karti se dosta ~esto
dejstvie vo komarxiskite igri. Toa dejstvie isto taka pretpostavuva
zavidno nivo na ve{tina i ume{nost vo manipuliraweto so kartite
no, i namalena vnimatelnost na ostanatite u~esnici vo igrata. Izmamata
se sostoi vo povlekuvawe na edna ili pove}e odbrani karti od
{pilot i nivno vra}awe vo igrata vo onoj moment koga toa za izvr{itelot
na izmamata e najpogodno. Poprimitiven oblik na ovaa izmama e
davaweto pogolem broj karti od propi{aniot so pravilata na konkretnata
igra za potoa da se vr{i izbor me|u niv, a vi{okot nezabele`ano
se vra}a vo samiot {pil ili vo igrata. Na~inite na izvr{uvawe na
transportirawe na kartite isto taka se mnogubrojni i zavisat od imaginacijata
i ume{nosta na u~esnikot {to ja vr{i izmamata. Oddelni
izmamnici od ovoj vid se tolku ve{ti {to vo tekot na igrata mo`at da
go zamenat duri i celiot {pil so koj zapo~nala igrata so nov odbele-
`an {pil na karti.
Od komarxiskata praktika se zabe`ani i opredeleni izmami
kaj ruletot. Takvite izmami od strana na u~esnicite vo prv red se
odnesuvaat na falsifikuvawe na `etonite, a od strana na prireduva-
~ite na igrite vo tehni~ko podesuvawe na samiot aparat {to go so~inuva
ruletot da go zadr`uva top~eto na opredeleni broevi.
1420
"Igra~ot koj filira se prepoznava spored toa pri deleweto neprekinato
gleda vo kartite {to gi dr`i vo raka. Toa obi~niot igra~ nikoga{ ne
go pravi. Ako se zabele`i deka delitelot neprekinato zjapa vo kartite {to
gi deli toga{ e re~isi sigurno deka toj e izmanik. Da se doka`e deka nekoj
mami vo igrata najprvin treba da se utvrdi dali kartite se ozna~eni. A toa ne
e ednostavno." Gizycki, J. i Gorny, A, op. cit. str. 378.
781

Profesionalnite komarxii kaj nas so pomo{ na kocka naj~esto
igraat barbut, a so karti nekoja od slednive vidovi igri: munte, ajnc,
poker, {laga, darde, klapka, ferbuqa (ferbal), {naps i raubu. 1421
4. [to se odnesuva do karakteristikite na izmamnikot pri komar
vo literaturata se tvrdi deka stanuva zbor za li~nost koja naj~esto
e so natprose~na inteligencija, li~nost koja ne uspeala da ostvari
povisoko obrazovno nivo. 1422 Toa se obi~no izvonredno spretni,
rafinirani i lukavi poedinci koi `iveat na marginite na socijalnata
zaednica na koja í pripa|aat. Naj~esto se raboti za lica bez zanimawe
i bez postojana vrabotenost. Vo nivnata li~na istorija ~esto mo`e
da se najdat `ivotni proma{uvawa i serii od neuspesi od najranata
mladost, indolentnost i neistrajnost vo prifa}aweto i zadr`uvaweto
na edna profesija. Tie se nestabilni, povr{ni i hedonisti~ki nastroeni
i so ogled deka ne se zadovoluvaat so voobi~aenite prihodi vo `ivotot,
so izmamni~kiot komar vo prv red se stremat da dojdat do golema
materijalna korist {to }e im ovozmo`i podolgi periodi na bezgri-
`en `ivot. Najgolemiot broj od ovie lica se od ma{ki pol i na starosnata
grupa me|u 30 i 50 godini. U~estvoto na pomladi luge i starosnata
kategorija nad 50 godini vo ovoj vid na kriminalitet, e zanemarlivo
{to e i razbirlivo so ogled na nivnoto neiskustvo (nedostig
na predznaewa i uve`banost), odnosno otapenost na ~uvstvata i namaluvawe
na sposobnosta za izveduvawe na opredeleni tehni~ki operacii
i psiholo{ko gradewe na strategijata na igrata (pomnewe, blefirawe,
navlekuvawe na `rtvi i sl.). Nakratko, vo izmani~kiot komar
nema mesto za nedou~eni i amateri i samo najve{tite i najtalentiranite
izmamnici uspevaat da istraat vo ovoj zanaet vo koj e naglasena
konkurencijata i isklu~itelo ostra prirodna selekcija. 1423
Pred izmamnikot ako ne e po~etnik, ne mo`e nikoj da se so~uva.
Izmamnikot ima mnogu srodni crti so ma|ioni~arot, no i drskost i
nadarenost so mo} za percepcija. Toj mo`e da go privle~e celoto vnimanie
na partnerot vo igrata za da gi prikrie svoite dvi`ewa. 1424
4. Vo sociopatolo{kata i kriminolo{kata literatura ~esti se
zboruva za komarot i negivata povrzanost so kriminalitetot. Takvata
1421
Vodineli}, V. i Aleksi}, @. Kriminalisti~ka metodika (skripta),
Centar za obrazovanie na kadri za bezbednost i op{testvena samoza{tita -
"Elisie Popovski - Marko, Skopje i Fakultet za bezbednost i op{testvena
samoza{tita, Skopje, 1988, str. 185.
1422
Komarxiite izmamnici mo`at da se opi{at kako ve{ti i podvi-
`ni luge koi vo svojata mladost ni{to ne rabotele, vo `ivotnata borba do-
`iveale slom, mrzlivi se za ~esna rabota, premnogu ~udno nastroeni, nestrplivi
vo nema{tina i dostatno nesovesni na drugite da im odzemat srazmerno
na nivnata lekovernost i nestrplivost. Ibid, str. 182.
1423
Jani}, D. op. cit. str. 226.
1424
Vodineli}, V i Aleksi}, @. op. cit. str. 186-187.
782

povrzanost vo prv red se bara ottamu {to komarot pretstavuva grani-
~en oblik me|u sociopatolo{ka pojava i kriminalno odnesuvawe i
kako takov pogodna osnova za javuvawe na redica pojavni oblici na sociopatolo{ki
i kriminalni povedenija. Takvata povrzanost najprvin
se bara i sogleduva vo posrednoto i neposrednoto vlijanie na komarot
vrz drugite oblici na socijalnopatolo{kite pojavi kakvi {to se:
alkoholizm, prostitucija, uni{tuvawe na semejniot `ivot, psihofizi~ko
i du{evno propa|awe, otapuvawe na ~uvstvoto za po~ituvawe
na moralnite i socijalnite normi i sl. Vo objasnuvaweto na ovaa povrzanost
logikata na zdravorazumskite razmisluvawa najprvin e pomestena
vrz okolnosta deka kaj golem broj lica komarot e va`na faza vo
steknuvaweto na devijantna kariera. Vakvite zaklu~oci se zasnovaat
vrz nedovolno empiriski potvrdenata realnost, a ~estopati, za `al
duri i vo otsustvo na bilo kakvi empiriski pokazateli, deka me|u komarxiite
~esto se sre}avaat lica skloni kon vr{ewe na asocijalni povedenija,
prekr{oci, osudeni lica i lica koi se vo neposreden kontakt
so svetot na kriminalcite i deka ottamu za niv opredelena doza na sigurnost
mo`e da se tvrdi deka }e se oddadat na devijantni povedenija i
kriminal. I obratno, deka komarot ~esto e dominanten model na koristewe
na vremeto na licata koi se skloni na asocijalno i antisocijalno
odnesuvawe, osobeno na profesionalnite kriminalci koi se pripadnici
na organizirani kriminalni zdru`enija. Vo potkrepa na seto
toa se obvinuvaat duri i mestata kade {to se igra komar. Vo toj kontekst
se veli deka tie po pravilo pretstavuvaat prostor kade {to koncentracijata
na lica so doka`ani ili latentni kriminalni odnesuvawa
e najgusta i deka brojot na takvite lica na tie mesta znae da bide nadreden
nad brojot na site ostanati lica. 1425
Na terenot na poizrazena op{testvena {tetnost kako za poedinecot
taka i za op{testvoto le`i neposrednata i posrednata povrzanost
na komarot so ostanatite oblici na krimninalnoto povedenie. Vo
1425
"Kriminogenosta na mestoto kade se igra komar, poto~no komarot
kako protivpravna dejnost, e od kauzalen tip i direkten model na deluvawe:
licata koi ne bi pristapile kon izvr{uvawe na krivi~no delo koga ne bi do-
{le vo kontakt so komarxiskata aktivnost, pod nejzino vlijanie pristapuvaat
kon nivno izvr{uvawe. Osnovnite modeli na kauzalnost na ovie modeli se
dva: op{toto slabeewe na moralnite, eti~kite i op{testvenite normi {to e
evidentno vo komarxiskite aktivnosti, a se odnesuva na op{tata dejstvitelna
stvarnost za nevr{eweto na krivi~ni dela i odbegnuvawe na kriminalnoto
povedenie, i direktna kauzalnost na vpu{tawe vo kriminalitet poradi pri-
~insko - posledi~nite vrski, kade {to, po pravilo, se javuva edna grupa na
krivi~ni dela ~ie izvr{uvawe e vo neposredna funkcija na komarot (imotni
delikti zaradi pribavuvawe sredstva za komar, oddavawe na prostitucija,
oddelni formi na nedozvolena trgovija, trgovija so narkotici itn.). Janji}, D.
op. cit. str. 257- 258.
783

ovaa smisla komarot mo`e da bide inicijalno - po~etno krivi~no delo,
a mo`e da pretstavuva i pri~ina za izvr{uvawe na prethodnoto
krivi~no delo. Odnosite {to ja potkrepuvaat ovaa povrzanost glavno
se istite onie relacii {to ja objasnuvaat prethodnata vrska me|u komarot
so socipatolo{kite povedenija.
Spored Milutinovi}, povrzanosta na komarot i kriminalitetot
doa|a do izraz vo razni pojavni oblici. Toj e povrzan so kra`bi,
razbojni{tva i drugi sli~ni dela koi osobeno se javuvaat vo vreme
koga doa|a do pogolemi gubitoci na pari na komar. Komarot ~esto se
istaknuva kako va`na faza vo stekuvaweto na "kriminalna kariera".
Istra`uvawata poka`uvaat deka biografiite na mnogu kriminalci go
sodr`at i nivnoto profesionalno zanimavawe so komar. Od redot na
komarxiite se regrutira poseben tip kockar - izmamnik, koj so razni
ma|ioni~arski i drugi trikovi, t.e. na izmamni~ki na~in, zema pari od
naivniot svet. Tuka doa|a i korumpiraweto na bankarski ~inovnici,
javni slu`benici i na policijata, koe osobeno go prezemaat organizatorite
na komar {to poseno e karakteristi~no za ilegalniot komar vo
nekoi zapadni zemji. 1426
Spored drugi avtori komarot e `eri{te na redica drugi krivi~ni
dela, pretstavuvaj}i nivna pojdovna to~ka. Tuka, osobeno doa|aat
predvid delikti so golem obem na izmama. Kriminalisti~ki
gledano, komarot so niv e vo najblisko srodstvo, kako vo pogled na samoto
delo taka i vo pogled na li~nosta na izvr{itelot. Na kartite za
igrawe le`at moralni ne~istotii, nesre}a, a ponekoga{ i krv. Igra-
~ite vo pogolem broj slu~ai pripa|aat na krugovite od koi se regrutiraat
lihvari, izmamnici, jataci, falsifikatori na ispravi i pari,
lica koi dozvoluvaat da gi izdr`uvaat prostitutki ("relipteri"). Vo
komarxiskata atmosfera spa|aat: ubistva, telesni povredi, izmami,
kra`bi, potkup, la`no svedo~ewe. Komarxiite ja gubat tatkovinata i
lesno stanuvaat sorabotnici na razni {piunski slu`bi. So pravo na
komarxiite im se pripi{uvaat sposobnostite za te{ki krivi~ni dela.
Strasta za igra raste so sekoj akt na komar, bez ogled dali donesuva
zaguba ili dobivka. Koj se predal na komarot navistina mu se prepu-
{til na demonot na uni{tuvawe. Vra}aweto na komarxijata vo op{-
testvoto (negovata resocijalizacija) e izvonredno te{ko. Vo po~etokot
na ovaa psihi~ka zaraza kolku i da e kulturen, talentiran i so konstruktivni
nameri u~esnikot mo`e celosno da se izmeni vo ista mera
vo koja }e go obzeme strasta. Toa }e dovede do raspa|awe na negovata
moralna li~nost. Kaj nego postepeno }e se gubat site kulturni interesi,
toj ponatamu }e `ivee samo za komarot. Vakvite i drugi uka`uvawa
za povrzanosta na komarot i kriminalitetot postojano se prisutni
vo kriminolo{kata literatura. Vrz niv nesomneno deka treba da
se pomesti opredelen interes i kon niv da se ima poseriozen pristap.
1426
Milutinovi}, M. op. cit. str. 378
784

Nadovrzuvaj}i se na ka`anoto smetame deka glavnite vrski na
komarot mo`at da se najdat so vr{eweto slednite krivi~ni dela: imotni
delikti, zakani i uceni, oddelni formi na nedozvolena trgovija i
organiziranite vidovi na kriminalitet.
1 0 Komarot i imotnite delikti. Za komarot slobodno mo`e da
se ka`e deka dominantno e povrzan so site vidovi na imotni delikti
kade so izvr{uvaweto na krivi~noto delo vo prv red se pribiraat sredstva
neposredno nameneti za samoto igrawe komar. Pojavnite oblici
na tie dela se razli~ni i ne mo`e da se ka`e deka nekoi od niv se poza~esteni
vo odnos na ostanatite. Stanuva zbor za krivi~nite dela
kra`ba, razbojni{tvo, zloupotreba na slu`bena polo`ba, falsifikuvawe,
uni{tuvawe na slu`beni ispravi, pronevera, zatajuvawe i sl.
Site ovie dela se povrzani so komarot so ogled na toa {to so niv se
pribavuvaat materijalni sredstva koi vo zna~itelna mera gi nadminuvaat
redovnite prihodi na najgolemiot broj na komarxiite. Niv im e
potreben postojan priliv na pari za{to po samata priroda na komarot
vo nego naj~esto se gubi. Site onie {to se vpu{taat vo komar so isklu-
~ok na mal broj profesionalni komarxii - izmamnici se prisileni
kon iznao|awe dopolnitelni sredstva za u~estvo vo komarot. Nivnite
po~etni gubitoci na komar najprvin se nadomestuvaat so proda`ba na
podvi`ni i nepodvi`ni predmeti od sopstveniot imot ili imotot na
svoite bliski (roditeli, sopru`nik i sl). Me|utoa, koga toa o~igledno
ne e dovolno, golem broj od strastvenite komarxii znaat da posegnat
i kon vr{ewe na krivi~ni dela so koi istovremeno sakaat da ja
nadomestat zagubata vo igrata kako i imotot koja vo me|uvreme drasti~no
go raskr~mile.
2 0 Komarot i vr{eweto zakani i uceni. Zakanite i ucenite pretstavuvaat
postojani pridru`nici na nedozvolenite formi na komarot
{to prete`no gi vr{at onie lica {to zaradi komarot i vo vrska
so komarot vo zna~itelna mera gi izgubile svoite moralni i socijalni
~uvstva. I ovie krivi~ni dela po prvilo se vrzani so nemo`nosta da se
dojde do sredstva za komar i ve}e napravenite komarxiski dolgovi. I
ovaa hipoteza od ve}e navedenata pri~ina vo na{eto istra`uvawe ne
mo`e{e nitu da ja doka`e nitu da se negira.
3 0 Komarot i nedozvolenata trgovija. Nesomneno e deka i brojnite
oblici na nedozvolena trgovija, trgovijata so droga, preprodavaweto
na umetni~ki predmeti, pa duri i proda`ba lu|e i otstapuvawe
na maloletni deca, proda`bata na stopanski, dr`avni i voeni tajni, se
zasnovaat na ve}e poso~enite pri~inskoposledi~ni odnosi i ottamu ne
baraat nekoi posebni objasnuvawa. Na ova mesto e dovolno samo
nivnoto odvojuvawe i istaknuvawe kako edna od po~estite virtuelni
povrzanosti na relacijata komar - kriminalitet.
4 0 Komarot i organiziraniot kriminalitet. Vo dene{ni uslovi
vo dobar del od svetot prireduvaweto na komarxiskite aktivnosti naj~esto
e vo racete na organiziranite grupi na kriminalci. Vpro~em,
785

nesporen fakt e deka vo sovremeniot svet najorganiziranite oblici
na kriminalni zdru`enija kako svoite glavni izvori na prihodi gi
zasnovaat tokmu vrz komarot, prostitucijata i proizvodstvoto i
proda`bata na narkoti~ni sredstva, a mnogu ~esto i vrz site niv zaedno.
Vo taa smisla se izjasnuvaat mnogubrojni avtori, a nekoi od niv
so sigurnost tvrdat deka komarot sepak e najplodnoto pole na organiziraniot
kriminalitet. 1427 Toa proizleguva ottamu {to organiziranite
grupi ne samo {to go sobiraat glavniot prihod od legalno i ilegalno
organiziranite kockarnici, tuku se steknuvaat i so ekstra profit
preku pru`awe za{tita (reketirawe) na mestata kade se vr{at komarxiskite
aktivnosti, od patronatot vrz pogolem broj profersionalni
komarxii-izmamnici, od zelena{kata kamata koja se dobiva na parite
pozajmani za u~estvo vo igrata komar ili za vr}awe na komarxiskite
dolgovi i od brojni drugi aktivnosti koi posredno ili neposredno se
povrzani so komarot, oblo`uvaweto pa duri i so igrite na sre}a.
Spored Eliot, komarot e verojatno najrasprostraneta od site
zabraneti dejnosti, glavno ottamu {to postojano gi privlekuva svoite
`rtvi. Tie posakuvaat da dobijat ne{to za ni{to i pokraj faktot {to
komarxijata retko dobiva. Komarot istovremeno e tesno povrzan so
alkoholnite pijaloci, so prohibicijata i so zabranetata proda`ba na
narkoti~ni sredstva. Ovie dejnosti se tesno povrzani, barem vo podzemjeto
na gradovite. 1428 Vo ova smisla se osobeno {tetni organiziranite
oblici na komar. Kriminalnite grupi od ovoj vid za vreme na prohibicijata
rabotele kako krium~ari na alkoholi pijaloci, dodeka denes
svojata aktivnost gangsterite glavno ja prenesoa na planot na komarot
so istovremeno vr{ewe na golemi aktivnosti vo oblasta na hotelierstvoto,
restoranite i drugite so zakon dozvoleni preprijatija. Del
od ovie grupi vo luksuzni odmorali{ta ~esto prilo`uvat zna~itelni
1427
"Krupnite kriminalci re~isi sekoga{ se prisutni vo kockarnicite
i komarxiskite mesta vo koi organiziraat kriminalni aktivnosti. Organiziraniot
komar ~esto slu`i kako sprega me|u politi~arite, javnite ~inovnici
i kriminalcite, kade se razviva korupcija vo golema mera. Taa sprega
osobeno do{la do izraz vo SAD, kade{to organiziraniot komar stoi pod kontrola
na gangsteri i reketari koi se slu`at so poznati metodi za pru`awe
na za{tita, eliminirawe na konkurencijata i opozicijata, iznajmuvawe na
komarxiski aparati koi donesuvaat golemi prihodi i koi imaat zna~aen
efekt vo trgovijata, i kade{to organiziraniot komar dobiva karakter na
ilegalno organiziran biznis. Milutinovi}, M. op. cit. str. 378.
1428
Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, op. cit. str. 133. Vo ovaa smisla,
veli natamu Eliot, opasnostite od komarot vo prv red se odnesuvaat na
"`oltokquncite," onie koi vlo`uvaat pari so tolku malku izgledi za dobivka.
Profesionalniot komarxija vsu{nost retko igra komar. So trikovi,
izmami, "pakuvawe" na karti so podesen komar itn. toj gi podesuva igrite "na
sre}a" vo svoja korist. str. 140.
786

iznosi vo korist na mesnite dobrotvorni ustanovi kako {to se Crveniot
krst i dr. So toa sozdavaat svoi sopstveni "op{testveni vrski" i
obezbeduvaat opredelena trpelivost na onie lu|e koi se zainteresirani
da dobroto na zaednicata. 1429
3.6. Op{tetsvena reakcija
1. Site zakoni koi pravno gi reguliraat ili zabranuvaat opredelenite
vidovi dejnosti kako krivi~ni dela toa go pravat ottamu {to
postoi op{ta soglasnost deka takvoto povedenie e {tetno za op{testvoto.
[tetata od komarot, kako {to pove}epati imavme prilika da
vidime, e vo toa {to profesionalnite komarxii gi iskoristuvaat
onie koi gi primamuvaat vo igrata komar i gi li{uvaat od parite za
koi tie ne dobivaat ni{to kako protivvrednost. Obi~no lugeto koi
najmalku mo`at da podnesat da gi zagubat svoite pari najpove}e se
eksploatirani. Od op{testven aspekt, najgolemiot broj igri na sre}a
mo`at da se ozna~at kako oblik na izmama. 1430 Nakratko, site op{testva
vo istorijata na civilizacijata negativno go vrednuvale komarot
opredeluvaj}i go kako kontrakulturna pojava, a negovite u~esnici
kako kontrakulturna grupa. Ottamu, vo site op{testva komarot bil
tretiran kako negativna pojava koja im se sprotivstavuva na interesite
na op{testvoto, na negovite idei, osnovni na~ela i pravila na povedenie.
Takviot odnos kon ovaa pojava sekoga{ bil potkrepen i so
vrednosniot stav na javnosta deka komarot e bolest, bolna strast, grev,
porok, ili patologija koja ja zarobuva ~ovekovata imaginacija i tvore-
~ka inicijativa. Nasproti vakvite stojali{ta stojat onie razmisluvawa
{to glavno gi priznavaat negativnite strani na komarot, no ne se
uvereni vo mo`nosta lesno da se iskoreni ova op{testveno zlo i ottamu
predlagaat drugi sredstva za spas od negovite negativni posledici.
Od tie dva pola na razmisluvawe vo vrska so pravnoto regulirawe na
komarot, vo literaturata se iskristazizirani tri osnovni stavovi.
2. Prviot stav e naso~en kon zabrana na komarot: komarot ne
treba da se legalizira. Spored ova mislewe komarot ima {tetno vlijanie
na lugeto, na nivniot moral, na izvr{uvaweto na obvrskite sprema
semejstvoto i op{testvenata zaednica i ottamu treba da se zabrani.
Vo potkrepa na ova, natamu se veli, deka profesionalniot komar i
profesionalnata izmama na komar se mo{ne bliski iako prvata pojava
e mo`na i bez vtorata. 1431 Od iskustvo, zagubite se pravilo kaj pasioni-
1429
Vidi: ibid. str. 133.
1430
Ibid, str. 134.
1431
Protivnicite na legalizacijata istaknuvaat deka komarot kako i
site igri na sre}a se naso~eni na {teta na u~esnicite na komarot, deka site
sistemi na kockawe se podeseni taka {to matmati~kata vrednost im odi vo
prilog na sopstvenicite i organizatorite na komarot, deka u~esnicite imaat
787

anite igra~i. Tie ne umeat da izlezat od igrata vo momentot koga dobivaat.
Natamo{na opasnost na profesionalniot komar se gleda vo
toa {to vo sekoja igra svojstvena e `elbata za izmama. Komarot gi podgotvuva
slabite lu|e za izmama. Koga edna{ }e se razgori strasta za
igrawe, a se javi nu`da, u~esnikot ~esto }e se trudi so site dozvoleni
i nedozvoleni sredstva "samo malku da ja ispravi svojata sre}a." Od
komarot do izmamata na komar e samo eden mal ~ekor. Posebnata privle~nost
na hazardnite igri odamna e predmet na kriminolo{ko - psiholo{kite
istra`uvawa. Niv gi sledat intenzivni efekti: strast, nade`,
~uvstva, napnatost i olesnitelno iznenaduvawe. Tie se posilni
odo{to kaj koja bilo druga igra. Hazardot e borbena igra. U~esnikot ja
predizvikuva "sudbinata." Komarot vo sebe nosi tendencija na ve~no
traewe zaradi ~uvstvoto na u`ivawe. Postoi op{to psihi~ko pravilo
deka ~ovek, nesvesno i svesno nastojuva ne samo da go predizvika tuku i
{to pove}e da gi prodol`i prijatnite sostojbi. 1432
Ottamu, op{testvoto e povikano da go suzbiva komarot kako sociopatolo{ka
pojava isto kako i alkoholizmot, narkomanijata, prostitucijata
i drugite asocijalni povedenija. Glavnata pri~ina za toa se
nao|a i vo okolnosta deka komarot e nepo`elna pojava vo op{testvo vo
koe taa pretstavuva parazitska dejnost koja{to izleguva od ramkite na
zabavata i razonodata i se zasnova vrz steknuvawe pari na sre}a.
Stavovite na protivnicite na legalizacijata na komarot nao|aat
na {iroka podr{ka, no te{ko e da se opredeli {to preovladuva vo
svetot, so ogled deka se javuvaat brojni nevoedna~enosti ve}e kaj obidot
poprecizno da se razgrani~at vidovite na igrite koi bi bile komarxiski
i kako takvi zabraneti, od onie za koi ne bi imalo mesto vo taa
grupa, veli Vasilievi}. Nesporno e, veli natamu ovoj avtor, deka re~isi
vo site zemji e dozvolen organiziraniot oblik na hazardni igri,
deka toj im donesuva dobri prihodi na dr`avite, kako i deka nekoi
igri na sre}a (na primer sportskite oblo`uvawa, lotariite) so razrabotka
na sistemi za u~estvo vo niv, vlo`uvaweto na golemi pari~ni
sredstva, mesteweto na rezultatite itn. se pretvoraat vo komar od zna-
~itelni razmeri. 1433
3. Vtoriot stav e radikalno sprotiven na prviot - komarot treba
da se legalizira. Privrzanicite na ovoj stav istaknuvaat deka ne
postojat mo`nosti komarot kako op{testveno zlo da se iskoreni i
ottamu predlagaat negovo legalizirawe kako najkorisno re{enie.
Taka, spored eden avtor, vo SAD za vreme na triesetite godini na mimali
{ansi za dobivka, deka komarxiskata aktivnost ~esto se zasnova vrz falsifikati,
izmami i sl, deka e povrzana so zgolemuvaweto na kriminalitetot,
deka nejzinata legalizacija vodi kon degradacija na zdraviot moral i, na
kraj, kon poni`uvawe na celata civilizacija. Milutinovi}, op. cit. str. 377.
1432
Vodineli}, V. i Aleksi}, @. op. cit. str. 180
1433
Vasilijevi}, A, V. op. cit. str. 93
788

natiot vek dr`avite koi vo toa vreme bea organizirani vo najgolem
del donele zakoni koi go zabranuvale igraweto komar: Wujork, Masa-
~usets i Pensilvanija bea prvite dr`avi koi usvoile takvo zakonodavstvo.
Me|utoa, zakonite ne mo`at da zagarantiraat deka komarot }e
prestane da postoi. Tie samo go pravat nezakonit i na komarxiite im
davaat silen pottik da gi pominat granicite. 1434 Deka komarot ne mo`e
da se iskoreni i deka negovata legalizacija pretstavuva najkorisno
re{enie se izjasnuvaat i drugi kako amerikanski (na pr. Xonson, 1435
Barns i Titers, 1436 Higins 1437 ) taka i drugi kriminolozi od site prostori.
1438 Privrzanicite na legazlizacijata na komarot natamu istaknuvaat
deka komarot ne mo`e da se suzbie so ogled na toa deka kaj mnogumina
se razvieni naviki i sklonosti vo taa nasoka, deka komarot se
odr`uva i pokraj negovoto duri i ostro progonuvawe, deka zabranata
doveduva do sprotivni efekti, odnosno do pojava i razvivawe na negovite
ilegalni formi, kako i toa deka legaliziranite formi na komar
í nosat zna~itelni prihodi na dr`avata od koi taa ne mo`e da se otka-
`e.
4. Tretiot stav se javuva kako kompromisno re{enie na prethodnite
dva stava. Toa e me{ovit sistem spored koj treba da se dozvoleni
samo opredeleni organizirani formi na komarot, a da se zabranat site
vidovi koi se grani~at so profesionalizmot, izmamni~kite vidovi
komar i naveduvaweto drugi lica na komar. Toj stav e prifaten vo
najgolemiot broj na dr`avi me|u koi i vo na{ata. Pritoa, kako {to
ispravno naglasuva Vasilijevi}, mora da se ima vo vid deka me{ovitiot
sistem e izvor na mnogu sprotivnosti i deka vo osnova ima nepovolno
vlijanie vrz usilbite koi se vlo`uvaat vo smisla kolku - tolku
1434
Vo najgolemiot broj dr`avi vo SAD, veli natamu Eliot, komarot e
zabranet so toa {to vo dr`avata Nevada u{te od 1931 godina e dozvolen. Eliot,
M. op. cit. str. 134
1435
Johnson, E. Crime Corection and Society, Homewood, Illinois, 1964, str.
304.
1436
Barnes, Harry Elmar and Teeters, Nagly K. New Horizons in Criminology,
Third Edition, Prentice-Hall, INC. Englewood Cliffs, N. J. 1961, str. 29-37.
1437
Higgins, Fitzpatrick, Criminology and Crime Prevention, Milwauke, 1958,
str. 128.
1438 ...Hazardnite igri vo na{ite sega{ni priliki ne e mo`no po kratok
pat da se zabranat so ogled na toa deka zakonodavecot mora sekoga{ da
prezema svoi merki uva`uvaj}i ja postoe~kata sostojba, postojniot prose~en
stepen na op{testvena svest bez ogled na toa dali ovaa svest spored sfa}aweto
na poedincite i grupite koi gi formiraat pravnite normi e korisna
ili {tetna za po{irokata op{testvena zaednica i za poedincite koi se oddavaat
na hazardot. Brinc ,F. Igre na sre}u kao dru{tveno negativna pojava i mogu~nosti
njihovog spre~avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 446.
789

da se otstranat {tetnite posledici na igraweto komar. 1439
Na{ata zemja se pomestuva vo zemjite koi so odredeni ograni~uvawa
vo zakonodavnopravna smisla go zabranuvaat komarot, so toa {to
kako isklu~ok se dopu{ta postoeweto na opredeleni organizirani
oblici od vidot na lotarii, loto, sportska prognoza i kazina. Pokraj
zakonskoto regulirawe na komarot, protiv ovaa {tetna pojava na{eto
op{testvoto se bori i so sproveduvawe na opredelena kaznena politika
koja se sostoi vo gonewe, izrekuvawe i izvr{uvawe na krivi~ni sankcii
i resocijalizacija na prestapnicite.
Politikata na gonewe zakonodavecot, vo prv red, ja opredeluva
preku trajna podelba na deliktite na krivi~ni dela i prekr{oci. Me-
|u ovie dva vida na delikti postoi kvalitativna razlika {to proizleguva
i od navedenite poimi. Taka, krivi~noto delo e op{testveno {tetno
delo ~ii obele`ja se opredeleni so krivi~niot zakonik, a prekr-
{ocite se povredi na javniot poredok utvrdeni so zakon za koi se predviduvaat
administrativni kazni i merki na bezbednost.
Moj stav e deka treba re{itelno da se napu{tat site podra~ja
na inkriminirawe koi ja nemaat za kriterium op{testvenata {tetnost,
antisocijalniot karakter na povedenieto i, ako e potrebno, za
toa da se baraat kako zamena drugi modeli i intervencii, vo demokratskoto
op{testvo poedincot da ima {iroki slobodi, bez da im na{tetuva
na drugite, da go izbira svojot na~in na `ivot, i vo vrska so toa
negovite eventualni sudiri so op{tiot moral, so dobrite obi~ai i sl,
ne treba zadol`itelno da bidat predmet na krivi~nopravna intervencija.
Ottamu, potrebno e da se preispitaat delata vo oblasta na semejnata
za{tita i javniot moral (osobeno delata vo vrska so pornografijata
i prostitucijata, seksualni vrski so maloletnici, inkriminacii
vo vrska so pometnuvaweto, toksikomanijata, alkoholizmot, komarot
i sl.).
790
4. PROSTITUCIJA I KRIMINALITET
4.1. Poim i pri~ini na prostitucijata
1. Prostitucijata pretstavuva op{testveno negativna pojava
koja se sostoi vo za~esteno stapuvawe vo ramnodu{ni seksualni odnosi
na lica od `enski pol so slu~ajni minuva~i od ma{ki pol koi, od kakvi
i da e pri~ini, se zainteresirani za takviot seksualen odnos vrz
~isto komercionalna osnova. Taa vo su{tina pretstavuva prodavawe
na sopstvenoto telo za pari, no i zaradi steknuvawe so materijalni
dobra ili uslugi, obi~no od strana na `enski lica. 1440 Me|utoa, so ovoj
1439
Vasilijevi}, A. V. op. cit. str. 93.
1440
Prostituiranoto lice koe re~isi sekoga{ e `ena (iako postoi
mal broj na prostituirani ma`i koi nikoj ne gi goni), stapuvaat vo seksualni

poim ednakvo se pokrieni i slu~aite koga vo zaradi seksualni odnosi
se prodavaat ma`i na drugi ma`i (platen homoseksualizam) i `eni na
drugi `eni (plateno lejzbejstvo). Pod prostitucija ne se podrazbiraat
situaciite koga za nekoja od gorenavedenite vrednosti ne se prodava
sopstvenoto telo, tuku sopstvenoto ~ovekovo dostoinstvoto (~esta).
Ovaa pojava me|utoa voobi~aeno ima drugo ime - poltronstvo.
2. Pri~inite na prostitucijata vo prv red se od op{testvena
priroda (nevrabotenost, te{ki materijalni priliki, ekonomskata zavisnost
na `enata i nejzinata op{testvena neramnopravnost, nejzinata
izlo`enost na pritisok i uceni od strana na soprugot, povozrasnite
~lenovi na semejstvoto ili drug podveduva~ da se zanimava so najstariot
zanaet na svetot i sl.), me|utoa vo opredelen pomal broj slu~ai,
mo`at da se najdat i vo sferata na fizi~kite i psihi~kite osobini na
konkretnata li~nost (frigidnost, nimfomanstvo, izrazena povodlivost
i sugestibilnost, `elba za lesna zarabotuva~ka, zabava i lagoden
`ivot, lekovernost deka so prostitucija }e se dojde na filmsko
platno ili mo`ebi do druga isklu~itela polo`ba, nagrada i sl.).
Spored Kingsli Dejvis (Kingsley Davis, Prostitution, 1961) prostitucijata
pretstavuva strukturalna potreba ~ii koreni le`at vo seksualnata
priroda na ma`ot i `enata. Osnovnite pri~ini na prostitucijata
se: institucionalnata kontrola na seksot, neednakviot stepen
na privle~nosta me|u polovite i prisustvoto na ekonomski i op{testveni
neednakvosti me|u klasite i me|u ma`ot i `enata. So ogled na
ovie pri~ini, toj izvlekuva zaklu~ok, deka sî dodeka postojat ma`i
koi barat `eni, }e postoi i potreba za prostitutkite. @enite, me|utoa
ne se ekonomski obespraveni, tuku na ulica izleguvaat po sopstven
izbor poradi bra~noto ograni~uvawe na seksualnosta. Tie stanuvaat
prostitutki poradi dobrata zarabotuva~ka i seksualnoto u`ivawe. Za
`enite koi fizi~ki u`ivaat vo odnosot koj go prodavaat, prostitucijata
od ekonomska gledna to~ka se pribli`uva na situacijata vo koja se
dobiva ne{to za ni{to. Negoviot kraen zaklu~ok e deka osposobenosta
na pomal broj `eni da se gri`at za golem broj ma`i ima korisna funkcija,
ottamu {to prostitucijata pretstavuva golemo olesnuvawe za
armijata stranci, pervezni i fizi~ki odvratni poedinci. 1441
vonbra~ni odnosi poradi zarabotuva~ka. Nejziniot (ili negoviot) soou~esnik
pla}a za soglasuvaweto kon seksualna prisnost. I dvete strani se vinovni
za blud, me|utoa spored funkcioniraweto na zakonite vo ovaa zemja, obi-
~no se kaznuva samo podveduva~ot, a kupuva~ot redovno proa|a bez kazna. Vidi:
James, T. Prostitucija, Izbor, Zagreb, 1958, str. 466-478.
1441
Dejvis poa|a od pretpostavkata deka kontrolata na ~ovekovite nagoni
e osnoven uslov za razvoj na op{testvoto. Taa kontrola ja vr{at instituciite
na brakot i semejstvoto. Me|utoa, toe ne se vo sostojba da gi spre~at
nekonformisti~kite povedenija i nelegitimnoto zadovoluvawe na seksualnite
potrebi. Prostitucijata e funkcionalna, za{to go apsorbira vi{okot na
791

Vo procesot na sozdavaweto na prostitutkite treba da im se
dade prednost na vlijanijata od op{testvena priroda. Toj fakt go potvrduvaat
i fenomenolo{kite podatoci od istra`ivawata vo ovaa oblast.
Od indikatorot deka naj~estvo pove}e od polovinata prostitutki
poteknuvaat od ruralni sredini (pove}eto prostitutki se ruralni migranti
ili migranti koi doa|aat od pomali vo pogolemi gradovi) i
deka poteknuvaat od siroma{ni semejstva, poka`uva deka ekonomkiot
faktor e primarna pri~ina za oddavaweto kon prostitucija kako na-
~in da se najde izlez od te{kata ekonomaka sostojba. Takvata sostojba
dopolnitelno se komplikuva, za{to nu`no e povrzana i so lo{ata socijalna
polo`ba na ovie `eni. Re~isi site istra`uvawa bez isklu~ok
poka`uvaat deka obi~no se raboti za lica od koi najgolemiot broj nemaat
pogolemo obrazovane od osnovnoto i koi ottamu nemaat opredeleno
zanimawe, ili dokolku go imaat, tie bile lica koi se zanimavale
so zemjodelie koe podocna e zameneto so rabotni~ko zanimawe. Vo taa
nasoka se i drasti~ite pokazateli deka re~isi site prostitutki bile
bez redovno vrabotuvawe.
Dosega navedenoto me|utoa vo nikoj slu~aj ne e dovolno za celosno
objasnuvawe na etiologijata na prostitucijata. Toa ottamu {to
osobeno na planot na ovaa op{testvena devijacija doa|a do izraz vlijanieto
na kulturnite sudiri i efektot na sekundarna devijacija. Za razbiraweto
na dejstvoto na ovie faktori, od zna~ewe e deka prostitutkite
sozdavaat posebena subkultura, posebni subkulturni vrednosti i
normi na povedenie koi pridonesuvaat za uspe{no u~ewe na zanaetot i
za pojava na posebno oblekuvawe, {minkawe i poseben re~nik na izrazuvawe.
1442 Takvata subkultura im pomaga da se prifatat sebesi kako
devijanti bez da go izgubat svoeto samopo~ituvawe, da nau~at da odgovorat
na barawata na svojata nova op{testvena uloga i da ja zadovoseksualna
energija koja ne mo`e da se utro{i vo tradicionalniot brak. Vo takviot
brak `enata e upatena na rabotite vo ku}ata, a potrebite na ma`ot za
drugarstvo i seks gi zadovoluva eden drug vid `ena - prostitutkata. Prostitucijata
mo`e da ja vr{i ovaa komplementarna uloga vo odnos na semejstvoto
ako se ispolneti dva uslovi. Prvo, prostitucijata mora da bide op{etstveno
osudena, a prostitutkata op{testveno degradirana i prezrena li~nost. Vtoro,
odnosot na prostitutkata i ma`ot mora da bide deloven i na ma`ot ne smee da
mu nalo`uva nikakvi obvrski koi bi mo`ele da ja zagrozat negovata dol`nost
sprema semejstvoto. Samo na toj na~in mo`e da se obezbedi proporcija me|u
vi{okot na seksualna energija bez vrzuvawe na ma`ot za nelegitimnite partnerki.
Vtorata funkcija na prostitucijata e vo toa {to, blagodarenie na
nea, uglednite soprugi i majki ne moraat da se odnesuvaat razvratno za da gi
zadovolat seksualnite porivi na ma`ot. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 64-65.
1442
"Nereguliranata op{testvena polo`ba, prezirot, osudasta i otfrlenosta
od okolinata gi prisiluvaat prostitutkite po~esto da se vrzuvaat za
potkulturata na koja í pripa|aat. Radulovi}, D. op. cit. str. 35
792

lat svojata potreba za op{testveni odnosi. 1443 Ottamu im e potrebna
racionalizacija koja, spored nekoi avtori, se manifestira taka {to
tie naj~esto smetaat deka lugeto se rasipani, deka tie kako prostitutki
ne se polo{i od drugite, tuku samo pomalku licemerni, a op{testvoto
samo se preprava deka gi prezira dodeka vo stvarnosta vsu{nost
prostitutkite im se potrebni. Nivnata racionalizacija na otstapuvaweto
od op{testvenite vrednosti isto taka zema i oblik na prenaglasuvawe
na drugi vrednosti, osobeno na ekonomskata korist od prostitucijata,
a nekoi prostitutki opravduvaweto go nao|aat i vo potrebata
materijalno da se gri`at za onie {to zavisat od niv. 1444 Vo tie ramki
se pomestuva i sekundarnata devijacija koja kako odgovor na op{tstvenata
reakcija kon nivi zna~i prifa}awe na identitetot i ulogata
na profesionalni prostitutki. Na toj na~in "profesionalnata prostitutka
vleguva vo svetot koi go so~inuvaat mu{teriite, podveduva~i i
makroi, nejzinite odnosi se sveduvaat isklu~ivo na odnosi so niv i so
drugite prostitutki, taa stanuva predmet na eksploatacija na razli-
~ni kriminalni no i za po~it vredni institucii i organizacii vo
op{testvoto. 1445
4.2. Vidovi prostitucija i klasifikacija na prostitutkite
1. Kako op{testveno negativna pojava prostitucijata se sre}ava
od najranite periodi na ~ovekovata istorija vo koi se manifestirala
vo najrazli~ni oblici i projavuvala niza specifi~nosti. Nejziniot
razvien oblik, sepak, se vrzuva so pojavata na golemite gradovi vo tekot
na XIX vek i intenzivnite migracioni procesi. Denes e ra{irena
vo zagri`uva~ki razmeri na site kontinenti, a po osamostojuvaweto na
na{ata dr`ava dobiva manifestni oblici i kaj nas. Toj fakt jasno poka`uva
deka se raboti za fenomen koj osobeno brzo se prilagoduva na
op{testvenite i ekonomskite promeni i stepenot na razvojot na opredeleni
podra~ja.
2. Prostiucijata ne bila otsekoga{ ednakvo tretirana. Vo po-
~etokot na svoeto javuvawe koe se pomestuva u{te vo stariot vek, kako
i vo sredniot vek, ovaa pojava bila {iroko tolerirana osobeno toga{
koga se rabotelo za tn. religiozna prostitucija. Niz istorijata vsu-
{nost, pove}e se poznati slednive osnovni vidovi na prostitucija: 1 0
religiozna, 2 0 ritualna, 3 0 kompenzaciona, 4 0 situaciona i 5 0 profesionalna.
1 0 Religioznata prostitucija pretstavuvala vid na "slu`ba"
sprema nekoj hram bez koja ne mo`elo da dojde do voobi~aeno stapuvawe
vo brak na devojkata. Spored ovoj vid, ili podobro ka`ano, pre-
1443
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 97.
1444
Ibid, str. 97.
1445
Ibid, str. 95.
793

thodnica na prostitucijata, `enata bila zadol`ena barem edna{ vo
`ivotot da bide prostitutka. Toa e tn. religiozna, hramska, obredna
ili verska prostitucija so toa {to podavaweto na `enata se vr{elo
od religiozni pobudi, a parite ne odele vo nivni race, tuku kaj lukavite
sve{tenici koi vsu{nost ja igraa ulogata na dene{nite podveduva~i.
Ovde, vsu{nost, se raboti za povdeduvawe od religiozni ubeduvawa.
Prviot oblik na takva prostitucija e odzemaweto na nevinosta
so pomo{ na ve{ta~kite falusi od statuite na odredeni bo`enstva
ili so posebno za toa napraveni falusi od drvo ili slonova koska, no
i od samite sve{tenici koi, "kako zamenici na posebni bo`enstva" so
zadovolstvo ja prifa}ale taa uloga i dolgo ja zadr`ale pretvoraj}ija
vo svoe religiozno pravo. 1446 Vo ovaa smisla Herodot naveduva deka vo
hramot Etemenanki, vo pro~uenata Vavilonska kula postoelo svetili{te
vo koe se nao|ala bogato ukrasena postela, a pokraj nea zlatna
masa. Vo taa tainstvena prostorija sekoga{ preno}uvala po edna `ena
koja me|u ker}ite na zemjata ja odbiral nivniot gospod, verojatno silniot
Marduk, da po~iva zaedno so nego. Dali taa `ena veli Morus, po-
~ivala vo pregratkite na boga samo vo svoite soni{ta, ili gospod go
zamenuval nekoj smrtnik, kralot ili prvosve{etnik, toa ne nie poznato.
1447 Vo literaturata se iznesuva deka i vo golem broj drugi zemji
(Peru, Kamboxa, Brazil, Indija, na Filipinite) `enite ne mo`ele da
se oma`at ako prethodno ne im se podadat na sve{tenici koi trebalo
da im ja odzemat nevinosta, i koi za svojot "sveti trud" ponekade primale
duri i bogati nagradi. 1448
Ponekade del od ovie obi~ai dosta dolgo se zadr`ani, kako na
primer vo Indija kade {to spored nekoi podatoci do XV vek na mladite
devojki im be{e odzemana nevinosta so posredstvo na poseben
predmet nare~en "lingem" ("bo`enski falus"). 1449
Vo sredniot vek po~nuva da opa|a tolerantnosta sprema religioznata
prostitucija, a vo po~etokot na XVII vek zapo~naa da se prezemaat
i prvite merki za nejzino iskorenuvawe.
2 0 Ritualnata prostitucija se sostoela vo stapuvawe vo seksualni
odnosi na nevini ili {totuku ma`eni `eni vo forma na javen
ritual vo koj u~estvuvale pove}e lica. Taka na primer, svetiot praznik
Kalabrum vo ju`na Indija, koj trael edna nedela, slu`el za ovaa
namena. Sedmiot den nevinite devojki bile dol`ni vo hramot da mu se
1446
Kaj starite evrei, na primer, i samiot naziv rabin (ravvin) zna~e{e
"onoj koj go kine cvetot na devi~anstvoto." Vidi podrobno: Smiljani}, Dragoslav
i Miju{kovi}, Milisav: Drama braka i porodice, Izdava~ko preduze}e "Rad", Beograd,
1965, str. 292 i natamu.
1447
Vidi: ibid, str. 292-293.
1448
Vidi: ibid, str. 293-294
1449
Ibid. str. 295.
794

podadat na bogot Siva. Pritoa, devojkite od priviligiranite kasti,
dokolku bile spremni da platat visoki sumi za toa zadovolstvo, im
bile otstapuvani na stranski gosti. Poznato e deka takvi sve~enosti
postoele vo ~est na bo`icata Afrodita vo Vavilon, vo ~est na bo`icata
Astarti kaj feni~anite, vo ~est na bo`icata Izis vo Egipet, vo
~est na bo`icata Anaitis vo Ermenija, vo ~est na bo`icata A{~eri
kaj evreite, vo Rim i mnogu drugi mesta. Pritoa re~isi sekade bilo voobi~aeno
dobienata nagrada od podavaweto koe ~esto se pretvoralo vo
grupen seksualen zanos i orgijawe, da mu se otstapi na hramot. 1450 Isto
taka, sekade se smetalo deka celta na takvoto podavawe e izmoluvawe i
steknuvawe naklonetost na soodvetna bo`ica.
3 0 Kompenzacionata prostitcija pretstavuva eden vid nadomest
za nedostigot na seksualna ne`nost, ~uvstva i razbirawe vo brakot.
Za~etocite na ovoj vid prostitucija mo`at da se najdat u{te vo stara
Grcija kade {to so ovoj zanaet mo`ele da se zanimavaat samo robinkite,
taa se nao|ala vo racete na dr`avata koja gi sobirala tn.
diktarijadi (najniska klasa na prostitutki) od site zemji. Toa bile tu|in}i
koi bile doveduvani kako plen na gr~kite zavojuva~i, no i oslobodeni
robinki, napu{teni `eni, devojki koi poradi siroma{tvo bile
prodavani od strana svoite tatkovci, siroma{ni devojki dojdeni od
selo i sl. Tie morale da bidat posebno obele`ani so preku posebna
obleka, so perika ili so osobeno boewe na kosata. Bile ograni~eni vo
dvi`eweto osven vo primorskite gradovi vo koi, dewe i no}e, slobodno
se dvi`ele. 1451
Srednata klasa ja so~inuvale auletridi - `eni koi svirejki na
flejti i gitari odele od ku}a do ku}a i na toj na~in gi osvojuvale ma-
`ite. Tie postoele vo sekoj grad i ne bile prezreni, tuku naprotiv -
mnogu ceneti. Redovno u~estvuvale i na site sve~enosti kade{to skromno
oble~eni ja zabavuvale nasobranata publika.
Najvisokata klasa na prostitutki pretstavuvale heterite koi,
vsu{nost, pove}e nalikuvale na metresi odo{to na prostitutki. So
ogled deka svoite odnosi gi odr`uvawe isklu~ivo so filozofi, poeti
i pretstavnici na vlasta, odnosno so najuglednite lu|e od toga{noto
op{testvo, nekoi od niv imale golemo vlijanie vrz su{testvenite nastanite
vo dr`avata. 1452
1450
Vidi: ibid, str. 294-295.
1451
Vidi: ibid, str. 298.
1452
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 371. Vo anti~ka Atina soprugata
celiot `ivot ostanuvala zatvorena doma, a vo javnosta, pokraj svojot gospodar,
mo`ela da se pojavi samo qubovnicata - hetera (koja spored odredena tarifa
mo`ela da se iznajmi za razli~en vremenski period, {to se dvi`el od
eden ~as do cel `ivot!). Heterite bile aktuelni ili porane{ni robinki. Nekoi
od niv so svojata ubavina, kultura, inteligencija i ume{nost, pokraj svoite
pridru`nici - politi~ari, umetnici i sl., igrale zna~ajna uloga. Takvite
795

Za razlika od Atina, rimskite prostitutki bea pomesteni vo
dve kategorii: registrirani (metrices) i neregistrirani (prostibula).
Registriranite prostitutki morale da bidat zapi{ani vo posebni spisoci
{to gi vodele policiski slu`benici koi izdavale i posebna
dozvola za zanimavawe so prostitucija (litentia stupri), a vo eden period
bile prisileni duri da í pla}at i porez na dr`avata. Tie bile li{eni
od site gra|anski prava, a zaradi razlikuvawe od drugite `eni, morale
da nosat kratki {areni fustani. Neregistriranite prostitutki koi ja
pretstavuvale mnogu pobrojnata grupa se delele na: 1 0 delicate i famosa
(ne{to sli~no na gr~kite heteri) koi naj~esto poteknuvale od dobri
semejstva, a se prostituirale od sklonost i za pari, 2 0 lupae ("vol~ici")
koi svoite klienti gi privlekuvale so vol~ji krikovi vo parkovite,
3 0 bastuari koi se prostituirale na morbidni mesta - grobi{ta, 4 0
scorta erratica (uli~arki), 5 0 gallinae ("koko{ki") koi ~esto bile povrzani
so razbojnici, 6 0 forariae (prostitutki pokraj pati{ta) i 6 0 najeftini
`eni guadrantariae. 1453
Vo sredniot vek prostitucijata zema osobeno golem zamav, taka
{to vo literaturata mo`at da se sretnat podatoci deka samo vo London
vo XVIII vek, postoele 7.000 prostitutki, 933 javni ku}i i 848
somnitelni lokali. Takviot razvoj na prostitucijata vo golem obem
be{e ovozmo`en od strana na crkvata koja go poddr`uvala otvoraweto
javni ku}i, za{to brzo sogledala deka vo niv se krie zna~aen izvor za
zgolemuvawe na nejzinite prihodi. Za natamo{nito razvoj na prostitucijata
od ovoj period pridonesle i krstonosnite vojni, ottamu {to
pri osvojuva~kite pohodi bile vodeni prostitutki i, {to e u{te pozna~ajno,
vo tie pohodi bile zarobuvani u{te pogolem broj `eni so
isklu~itelna cel da slu`at kako prostitutki. 1454
4 0 Supstitucionalnata prostitucija se sostoi vo stapuvawe vo
seksualni odnosi so prostitutki namesto so svoite `eni glavno vo
slu~ai na odvoen bra~en `ivot.
5 0 Profesionalnata prostitucija pretstavuva sovremena forma
na prostitucija koja podle`i na klasifikacii spored razli~ni kriteriumi.
Ottamu, denes se sre}avame so eftini uli~ni prostitutki koi
se pomesteni vo posebni kvartovi na gradot, legalni prostitutki koi
operiraat samo vo javni ku}i, "~esni `eni" koi na povik na telefon
stapuvaat vo seksualni odnosi samo so bogati stranci i delovi lu|e,
primeri na slavni heterei se: Aspazija, sopatni~kata na Perikle, kako i
Frinija, sopatni~kata na Preksitel. Od heterite (ne od site) `enetiot ma`
baral i dobival ne samo seksualno zadovolstvo, tuku i drugarstvo, zabava, intelektualna
stimulacija. Ageleski. M. Osnove istoriskog razvoja prostitucije i njenih
pojavnih oblika, 13 Maj, Beograd, 1986/4, str. 68
1453
Vidi: Angeleski, M. op. cit. str. 69. i Smiljani} - Miju{kovi}, op. cit.
str. 300.
1454
Vidi: Ibid. str. 69
796

hotelski prostitutki koi se sre}avaat vo kazina i no}ni barovi,
isklu~itelno skapi prostitutki - ubavici, prostitutki na trkala,
UMPREDET i KFOR prostitutki, mladi, stari i islu`eni prostitutki,
amateri i profesionalki, itn. 1455
3. Vo sovremeni uslovi prostitucijata glavno se posmatra na
toj na~in {to se vr{i prvi~na podelba na prostitutkite na opredeleni
vidovi, a potoa se formiraat opredeleni klasifikacija na prostitucijata.
Site vidovi prostitutki glavno mo`at da se podelat na
slednive vidovi:
1 0 Uli~ni prostitutki mo`at da bidat neorganizirani (slobodni)
ili organizirani (prostitucijata ja vr{at preku posrednikza{titnik
i vo negov interes). Neorganiziranata uli~na prostitucija
obi~no se pojavuva vo opredelena ulica kade svojata kariera ja zapo~nuvaat
`eni od najsiroma{nite sloevi. Najniskiot oblik na ovaa
prostitucija se manifestira na nekoe temno i zatskrieno mesto na samata
ulica ili vo nekoj park, pod re~en most, gradili{te, napu{tena
ku}a i sl. Podobro situiranite prostitutki gi vodat svoite klienti
vo sopstven stan, no i za niv e bitno deka niv gi nao|aat na samata ulica.
Me|utoa, toga{ koga uli~nata prostitucija }e stane pomasovna,
obi~no se organizira. Toa se slu~uva na toj na~in {to se javuvaat posrednici
koi na prostitutkite od li~ni interesi i pobudi im nudat
razni olesnuvawa {to treba da im ja olesnat rabotata. Toa se obi~no
ma{ki lica koi, otkako edna{ ja platile nivnata "qubov," nastojuvaat
ne samo da si gi povratat svoite pati tuku i da }arat. Ottamu, na prostitutkite
im nudat stan, hotelska soba, im dopu{taat vo hotel ili vo
sopstveniot ugostitelski objekt da gi so~ekuvaat klientite i/ili im
nudat opredelena za{tita pod uslov da dobijat odreden procent od sekoja
poedine~na proda`ba na nivnoto telo. Toj {to }e uspee vo toa,
stanuva Makro - za{titnik i istovremeno sopstvenik na edna, no nabrzo
i na pove}e prostitutki. Prostitutkite obi~no dobrovolno se soglasuvaat
i gi prifa}aat takvite ponudi ottamu {to im e potrebna nekakva
sigurnost, no ~esto nemaat drug izbor poradi izlo`enosta na ~esti
zakani, maltretirawa i drugi neprijatnosti.
2 0 Animir-dami svoite klienti gi regrutiraat vo ugostitelskite
objekti vo koi se vraboteni na toj na~in {to so znaewe na svoite
gazdi gi stimuliraat kon pogolema upotreba na alkohol. Prostitucijata
ja vr{at kako samostojna dejnost (bez posrednici i za{titnici).
1455
Spored Rajtman (B. Reitmann) prostitutkite se delat na slednite
grupi: maloletni~ki, potencijalni prostitutki, uli~arki ili "terenski rabotni~ki",
islu`eni prostitutki, `eni od bulevarot ("kopa~i na zlato"), ma-
`eni `eni, raspu{tenici i kolgerli. Barnes, H and Teeters, N. op. cit. str. 95.
Spored Rekles, postojat ~etiri tipovi na prostitutki: prostitutki od javni
ku}i, prostitutki na povik, uli~ni ili javni prostitutki i neorganizirani
profesionalni prostitutki. Reckless, W. op. cit. str. 270.
797

3 0 Kopa~i na zlato se devojki koi pove}epati se ma`at za bogati
lu|e i pritoa se prostituiraat.
4 0 Call-gerls (devojki na povik) se devojki koi nivnite klienti,
obi~no lica so povisok op{testven status (industrijalci, trgovci, politi~ari),
gi dobivaat so obi~en povik preku telefon. Ovoj vid prostitucija
se ostvaruva preku posredni~ki ku}i koi go ovomo`uvaat
kontaktot so klientite i se gri`at za tajnosta na evidencijata i za{titata
na prostitutkite. Kolgerlite mo`at da bidat profesionalni,
no, po pravilo, vo prv red se povremeni prostitutki: sekoga{ `eni
koi imaat opredeleno zanimawe (profesija), redovna rabota i pristoen
status i ugled vo op{testvoto. Naj~esto se vo brak (~estopati duri
i so vidni gra|ani) i imaat skladno semejstvo. Isto taka i nivnoto povedenie
vo celost e vo soglasnost so op{testvenite barawa i o~ekuvawa.
Za niv prostitucijata e samo na~in da se dojde do dopolnitelni
prihodi za popolnuvawe na semejniot buxet.
5 0 Devojki od album kako i kolgerlite obi~no se `eni na ugledni
lu|e do koi klientite doa|aat preku posredni~ki ku}i vo koi se
deponirani albumi so nivnite provokativni sliki. Isto taka, i za niv
va`at opredeleni pravila {to pod zakana od neisplatuvawe na nivniot
del od zarabotuva~kata ili opredeleni uceni gi postavuvaat posredni~kite
ku}i i mora da se po~ituvaat. Me|u niv vo prv red se pomesteni
striknata gri`a da se obezbedi kvalitetot na uslugata, anonimnosta
na klientite, da se izbegnuva kakvo i da e emocionalno vrzuvawe za
niv, zabrana da se ucenuvaat klientite ili do niv da se doa|aat bez posredstvo
na ku}ata i sl.
6 0 Devojki preku po{ta se prostitutki koi so svoite klienti se
dogovaraat so posredstvo na {ifrirani telegrafaski poraki.
7 0 Devojki za trgovski zdelki se onie devojki koi na delovnite
partneri im se otstapuvaat zaradi olesnuvawe na sklu~uvaweto na
pogolemi trgovski dogovori. Imeno, nekoi `eni so zadovolstvo
prifa}aat zanimawa vo koi gi koristat svoite fizi~ki atributi za
privlekuvawe na kupuva~i vo interes na firmata za koja rabotaat.
Poznati se slu~aite koga poradi nedostig na opredeleni prehranbeni
i drugi artikli na pazarot (kako na primer, maslo, kafe i sli~no),
golem broj trgovski firmi se zainteresirani da dojdat vo povlastena
polo`ba, odnosno mo`nost da bidat edinstvenite koi raspolagaat so
takvite proizvodi, ottamu {to vo tie uslovi cenata na tie artikli se
nao|a vo rapiden porast. Vo takvi uslovi, direktorot na firmata koj
ja bara, dovolno e na direktorot na firmata koja ja poizveduva
dificientnata stoka, da mu ja "namesti" najubavata rabotni~ka od
svojata firma, koja, se razbira so nejzina soglasnost, po davaweto na
svoite uslugi za dobroto na site, pokraj opredelena materijalna korist
go dobiva i najpovlasteniot status vo firmata. Ponekoga{,
odredeni firmi vrabotuvaat devojki isklu~ivo za takva namena dodeka
nivnata vistinska dejnost se maskira so izmisleni rabotni mesta vo
798

sistematizacijata. Istata tehnika se koristi i kaj javnite nabavki vo
organi na upravata, ~estopati kako dopolnuvawe na vetenata pari~na
provizija, no ponekoga{ i kako mo`nost da se "spasi" del od
provizijata so ogled na prethodnoto soznanie za isklu~itelnata
slabost kon `enite na onoj {to treba da ja dobie zdelkata.
8 0 Motorizirani prostitutki se devojki koi do svoite klienti
doa|aat nudej}i im se kako avtostoperki ili od svoi vozila.
9 0 Drumski ({oferski) prostitutki, ili "avtostradni peperutki"
koi gi slu`at za relaksirawe, pred sî, na voza~i na kamioni.
10 0 Klubski prostitutki se devojki koi gi zadovoluvaat seksualnite
potrebi na ~lenovite na opredelen klub vo koj ~lenuvaat obi~no
postari bogati lica.
4. Vrz osnova na odredeni razli}i me|u prostitutkite vo literaturata
naj~esto se sre}avaat podelbite na prostitucijata na organizirana
i neorganizirana, javna i tajna, profesionalna i povremena.
Vo pogled na pojavnite formi i klasifikacijata na prostitucijata
me|utoa ima i poinakvi pristapi. Edna od tie podelbi koja {to zaslu-
`uva vnimanie e sekako podelbata {to ja predlaga Radulovi}. Negovata
podelba se zasnova vez zdru`uvawe na site kriteriumi koi slu`at
za formirawe na prethodnite klasifikacii, no ne kako sredno eklekti~ko
re{enie, tuku so dodavawe i na eden nov, glaven i vrzuva~ki
kriterium - vlo`eniot kapital i ekonomskata korist od prostitucijata.
Na toj na~in se dobiva podelbata na: niska, sreda i visoka prostitucija
koja gi sodr`i site nejzini su{tinski obele`ja.
1 0 Vo ramkite na ovaa podelba, koja i za nas e najprifatliva,
uli~nata prostitucija pretstavuva trgovija so seksualnosta vo koja e
investiran najmal kapital, i koja so samoto toa donesuva mal profit
ottamu {to pazarnata vrednost e niska. Ovoj, a delumno i naredniot
vid prostitucija, se izlo`eni na ostra op{testvena osuda, etiketirawe
i progonuvawe. Vidlivi se i usilbite za nejzino otstranuvawe od
op{testvoto. Taa e najmalku organizirana, no i najmalku isplatliva.
Isklu~ivo plate`no sredstvo kaj uli~nata prostitucija se parite.
Zna~ajno e i toa deka `enite, koi svojata kariera ja zapo~nale kako
uli~arki, mnogu retko i toa pod osobeno te{ki uslovi mo`at da stanat
od visoko nivo (na primer, "devojki na povik").
2 0 Prostitucijata od sredno nivo se razlikuva od uli~nata prostitucija
vo prv red spored pomalata vidlivost. Vo nea e vlo`en izvesen
kapital, postoi izvesen stepen na organiziranost i streme` da se
zgolemi dobivkata. I ovde parite se javuvaat kako isklu~itelno plate-
`no sredstvo za izvr{enite seksualnite uslugi. Vo slu~aj na starost i
fizi~ka istro{enost, prostitutkite od ova nivo mo`at da padnat na
najniskoto nivo na prostitutki. Vo ovoj oblik vo prv red e pomestena
onaa prostitucija {to se ostvaruva vo javni ku}i. Inaku, devojkite
{to rabotat vo javni ku}i se nao|aat re~isi vo ropska polo`ba. Obvrzani
se da rabotat so site klienti, a najgolemiot del od zarabotuva-
799

~kata go zadr`uva sopstvenikot. Ne{to podobra e situacijata na
hotelskite prostitutki koi isto taka spa|aat vo ova nivo na prostitucija,
za{to svojata dejnost ja ostvaruvaat vo hoteli od obi~no povisoka
kategorija kade{to poradi nivoto na gostite imaat i povisoka
cena. Ova nivo na prostitucijata ~estopati se ostvaruva i prikrieno
pod drugi zanimawa vo tn. saloni za masa`a. Seksualnite zadovolstva
ovde se dobivaat kako dopolnitelna usluga.
3 0 Prostitucijata od visoko nivo pretstavuva trgovija so seksualnosta
koja nosi najgolema dobivka, vo koja e vlo`en golem kapital,
a dobro e organizirana i re~isi ne e zabele`itelna. Ovoj vid na
prostitucija, poradi svojata nevidlivost, samo vo isklu~itelno retki
slu~ai doa|a pod udar na op{etstvenata kontrola i represija, a prete-
`no e polnopravna op{testvna dejnost koja ne povlekuva nikakva op{-
testvena osuda ili progonuvawe. Za razlika od prethodnite dva vida
prostitucija, kaj ovoj vid, osven so pari, uslugite mo`at se pla}at i so
raznovidni materijalni uslugi - pokloni, vrabotuvawe, podobro rabotno
mesto, stan, letuvawe i sl. Prostitutkite od ova nivo samo isklu-
~itelno mo`at da padnat na tolku nisko nivo i da dospeat na ulica. 1456
800
4.3. Klienti
So ogled deka za postoeweto na prostitucijata se potrebni najmalku
dve strani: prostitutkata i nejziniot klient, poznavaweto na
ovaa sociopatolo{ka pojava (devijacija) ne bi bilo kompletno ako se
nema pretstava za odnosot prostitutka - klient i za osnovnite karakteristiki
i na klientite na prostitutkite. Toa e osobeno zna~ajno
ottamu {to op{testvoto ima ambivalenten odnos kon ovie dve strani:
naj~esto postoi izrazeno neodobruvawe i ostra reakcija kon prostitutkite,
a toleranten odnos i re~isi nikakva osuda kon nivnite klienti.
[to se odnesuva do odnosot {to se sozdava me|u prostitutkite
i klientite (mu{teriite), prostitucijata, spored [padijer-\ini}, e
privle~na za opredelena kategorija ma`i poradi:
1 0 komercijalnata priroda i anonimnosta na prostitucijata -
prostitucijata im e pristapna na site koi mo`e da platat i koi vo
dadenata situacija ne mo`at da najdat zadovolstvo vo drugi odnosi,
2 0 ednostavnosta na prostitucijata - prostitutkata im pru`a
uslugi na site onie ma`i {to ne sakaat svoeto vreme i usilbi da gi
vlo`uvaat vo steknuvawe na naklonetosta na nekoja devojka (no i poradi
materijalnite izdatoci za izleguvawa i davawe podaroci),
3 0 otsustvoto na sekakva odgovornost, obvrski vo idnina koi bi
proizleguvale od seksualiot odnos so prostitutkata,
1456
Vidi: Radulovi}, D. Prostitucija u Jugoslaviji, Filip Vi{nji}, Beograd,
1986, str. 31-32 i natamu.

4 0 promenata na partnerot i tehnikite i metodite na seksualnoto
zadovoluvawe - ottamu {to izvesni tehniki i metodi na seksualno
zadovolstvo se definirani kako nemoralni i zatoa nedozvoleni
za soprugite i sakanite devojki, se smeta deka moralnot poredok im
dava prednost na prostitutkite. 1457
Ma`ite, dokolku se pomladi, za prostitutkite se zainteresirani
ottamu {to sprema niv nemaat `enidbeni obvrski. Postarite ma`i
i ma`ite koi se grdi ili so fizi~ki i drugi nedostatoci, ottamu {to
~uvstvuvaat pote{kotii koga treba da vospostavat socijalno prifatlivi
odnosi so drugi `eni. Poradi navedenite pri~ini prostitucijata
e tvrdokorna pojava koja egzistira i pokraj strogite propisi koi ja zabranuvaat
i verojatno }e postoi dodeka postojat ma{ki i `enski lica
koi ~uvstvuvaat potreba za takov vid na komunikacija. 1458 Fakt e me|utoa
deka site ma`i ne se zainteresirani za prostitutkite, tuku deka
tie vo prv red se interesni za ne`enetite, razvedenite ili ma`ite
{to `iveat oddeleno od `enata. Istra`uvawata vo nekoi zemji go poka`uvaat
i toa deka klientite obi~no se so ponisko obrazovno nivo i
ma`i koi se podolgo otsutni od doma: {oferi na te{ki teretni vozila,
vojnici, mornari, sezonski rabotnici i trgovski patnici). Ottamu,
logi~o e da se izvle~e i obraten zaklu~ok, a toa e deka istite potrebi
se javuvaat i kaj nivnite `eni. Podolgoto otsustvoto na ma`ot kaj niv
stanuva pri~ina za vr{ewe na ~esti prequbi, {to i ne e taka stra{no
dokolku za toa, ne daj bo`e, doznae ma`ot ili ako ne prerasne vo navika
("ku~e vo kasapnica") ili vo klasi~na prostitucija.
^esti posetiteli na prostitutkite se i posebno nadareni ma`i
(ma`i so izrazeni atributi ili nenormalno silen seksualen nagon)
kako i ma`i so posebni ili nastrani seksualni barawa (perverzii)
koi ne mo`at da gi najdat vo obi~ni qubovni vrski. Poradi blizinata
so niv, nivni klienti se i razni vidovi kriminalci.
Ovde e zna~ajno da se spomne deka klientite imaat oprederlena
mo} vrz prostitutkite. Nivnata mo} odgovara na koli~estvoto mo}
{to kupuva~ot ja ima vo odnos na prodava~ot. Tie mo`at da ne poka`at
interes za ona {to go nudat prostitutkite, ili da ne ja prifatat baranata
cena. Vo izvesni slu~ai tie imaat i fizi~ka mo} nad prostitukite,
na primer, koga go odbivaat pla}aweto ili pri maltretirawe na
prostitutkite so primena na fizi~ka sila. 1459
1457
[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 96.
1458
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 235.
1459
Radulovi}, D. op. cit. str. 33.
801

4.4. Eksploatacija na prostitutkite
Ve}e ottamu {to prostitucijata ne zna~i ni{to drugo tuku komercijalizacija
na seksualnite odnosi, prodavawe na nejzinoto telo
so isklu~iva cel da se dojde do pari ili drugi materijalni vrednosti,
zna~i odredena eksploatacija na prostitutkite. Takvata eksploatacija
me|utoa zna~itelno se multiplicira koga na scena stapuvaat site "le-
{inari {to ~ekaat da se nahranat pokraj nea." Toa se razbira vo prv
red se podveduva~ite, trgovcite so lu|e, kriminalnite organizacii, no
~esto i policijata. Eksploatacijata se sostoi vo prisiluvawe kon
prostitucija i primawe na {to pogolem broj klienti kako i vo
odzemaweto na pogolemiot del od nejzinata zarabotuva~ka. Vo javnite
i posredni~kite ku}i taa uloga ja imaat sopstvenicite na tie ku}i.
1 0 Podveduva~i se onie posredici (prete`no ma`i) vo prostitucijata
koi ne samo {to gi vrbuvaat, naveduvaat i pottiknuvaat `enata
na prostitucija, tuku naj~esto vo celost `iveat od zarabotuva~kata
na prostitutkata. Tie se organizatori na uli~nata prostitucija, ja dogovaraat
rabotata so klientot, nao|aat mesto i go zemaat pogolemiot
del od parite, a za seto toa ja prezema ulogata na nejzin zastapnik. 1460
2 0 Trgovcite so lu|e, kako {to ve}e imavme prilika da vidime,
se poseben vid podveduva~i koi se zanimavaat so vrbuvawe i nasilno
odveduvawe i za odreden nadomest prodavawe na devojki i `eni vo
stranstvo ili drugi krai{ta na zemjata. Ova pojava koja ima me|unarodni
razmeri i sekade e kazniva kako krivi~no delo te{ko se otkriva i
doka`uva za{to naj~esto se sokriva pod prividot na raboten anga`man
na prostitutkite, odnosno nivno anga`irawe kako tan~erki, kelnerki
i sl.
3 0 Kriminalnite oganizacii me|u svite legalni dejnosti ~esto
ja vklu~uvaat i prostitucijata. Toa se pravina toj na~in {to samite
organiziraat sinxiri na javni ku}i ili samo vo prezemawe na kontolata
na uli~nata i drugite vidovi prostitucija po pat na reketirawe.
4 0 Policijata e isto taka edna od redovnite eksploatatori na
prostitucijata re~isi vo site zemji kade {to taa e zabraneta. Procentot
{to od nivnata dejnost ja sobiraat odredeni policajci i nivni
{efovi se zasnova vrz zami`uvaweto, odnosno dozvoluvawe nepre~eno
da ja vr{at svojata aktivnost duri i vo nivna najneposredna blizina. 1461
1460
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 99.
1461
Klasi~no delo na ovaa tema e filmot " Slatka Irma" so Xek Lemon
i [irli Meklejn vo glavnite ulogi.
802

4.5. Povrzanost na prostitucijata so drugite oblici na devijantno i
prestapni~ko povedenie
Prostitucijata ~esto e povrzana so kriminalni aktivnosti koi
se izvr{uvaat vrz prostitutkite poradi {to ovaa pojava se istaknuva
kako zna~aen kriminogen faktor. 1462 So prostitucijata se povrzani
razni kra`bi, ubistva od seksualni motivi, siluvawa, podveduvawa i
sl. So prostitucijata se povrzani i odat raka pod raka i re~isi site
ostanati sociopatolo{ki pojavi. Zna~ajno e da se istakne i toa deka
brojni krivi~ni dela se vr{at tokmu od strana na prostitutkite: tie
~esto vr{at potkradnuvawe na mu{terii, uceni, kra`bi, krium~arewe
na opojni drogi, a ne retko se zanimavaat i so {piunski aktivnosti.
Pritoa, posebno e zna~ajno toa {to "prostitucijata neizbe`no se
nao|a vo neraskinliva vrska so trgovijata so lu|e kako eden od najte-
{kite pojavni oblici na kriminalitet {to se protega niz celata
istorija na prostitucijata taka {to egzistira i vo sovremeni uslovi.
4.6. Op{tetsvena reakcija
1. Prostitucijata otsekoga{ pretstavuvala opredelen op{testven
problem koj predizvikuval razli~na socijalna reakcija, vo koja
sepak vo osnova dominira moralno otfrlawe na `enata koja se zanimava
so prostitucija. Op{tata pretpostavka na site zakonski re{enija
vo vrska so prostitucijata se zasnova vrz stavot deka zanimavaweto so
prostitucija e vo sprotivnost so op{toprifatenite moralni normi za
~ovekovoto dostoinstvo, za{to ~ovekot go izedna~uva so sekoja stoka
na pazarot. Pokraj ovoj osnoven konvencionalno moralisti~ki argument
se iznesuvaat i mnogu drugi so koi re~isi site op{etstva go poka`uvale
svojot stav na neodobruvawe i na nejzinata nepo`elnost vo razli~i
op{testveno istorioski uslovi. Me|u niv se istaknuva i toa
deka prostitucijata vr{i negativno vlijanie vrz pravilniot razvoj na
semejtvoto i na mladite, deka vodi kon naru{uvawe na emocionalniot
`ivot, deka e leglo na veneri~i bolesti, deka vodi kon totalna komercijalizacija
na op{testvenite odnoi, kon naru{uvawe na javniot red i
mir i kon {irewe na ostanatite devijacii i kriminalni odnesuvawa.
1462
"Opasnostite od prostituiraweto se ednakvi kako za `enite taka
i za nivnite klienti, vo prv red poradi socijalnite i pravnite zabrani. @enite
koi se prostituiraat, pobrgu ili podocna stanuvaat socijalno `igosani,
vovle~eni vo nedozvolena trgovija so drogi, vo kriminal i alkoholizam. Poradi
toa logi~no stanuvaat subjekti na krivi~no gonewe. Ma`ite koi se vpu-
{tata vo odnos so prostitutki, isto taka stanuvaat vovle~eni vo razli~ni
aktivnosti koi mo`at te{ko da gi kompromitiraat i da gi dovedat do krivi-
~na odgovornost. Poseben problem e {ireweto na zarazno bolesti". Ibid, str,
236.
803

Od tie pri~ini vo sekoe op{testvo se prezemaat odredeni preventivni,
no i represivni merki protiv prostitucijata. Vo na{eto
krivi~no pravo samata prostitucija ne e krivi~no delo, me|utoa pod
udar na represijata doa|aat onie povedenija {to zna~at vrbuvawe, naveduvawe,
pottiknuvawe ili namamuvawe po pravilo na `enski lica na
prostitucija ili na koj i da e na~in u~estvuvawe vo predavawe na lica
na drug zaradi vr{ewe prostitucija. Stanuva zbor za krivi~noto delo
posreduvawe vo prostitucija od ~l. 191 KZ. Na toj plan se zna~ajni i
me|unarodnite usilbi za spre~uvawe na trgovijata so lu|e. Zanimavaweto
so prostitucija kaj nas me|utoa se kaznuva kako prekr{ok protiv
javniot red i mir. 1463
2. Vo pogled na pra{aweto za op{testveniot odnos kon prostitucijata
denes postojat slednive stojali{ta: 1 0 sistem na tolerancija
(klasi~en reglementarizam), 2 0 sistem na reglementacija bez javni
ku}i, 3 0 sistem na abolicija i 4 0 sistem na prohibicija. 1464
1 0 Sistemot na tolerancija e sistem na celosno neanga`irawe
na dr`avata vo suzbivaweto na ovaa pojava. Vo dr`avite {to go prifa-
}aat ovoj sistem taa se vr{i slobodno i javno vo javni ku}i, no pod
opredeleni propisi.
Javnite ku}i (bordeli) 1465 se komercijalni ustanovi nameneta za
prostitucija. Liceto koe ja dr`i javnata ku}a, a toa vo najgolem broj
slu~ai se `eni (vo izvesni zemji na ma`ite im e zabraneto da se zanimavaat
so ovoj zanaet), po svoe barawe dobiva odobrenie da ja vodi svojata
ustanova. Za ova odobrenie e zna~ajno deka va`i do negovoto otpovikuvawe:
toa mo`e da bide povle~eno vo sekoj moment, a vlasta da ne
mora da ja navede pri~inata. Javnata ku}a zna~i ne e ozakoneta. Taa ne
dobiva dozvola, tuku samo e tolerirana. Ovaa tolerancija me|utoa, ja
1463
"Pomestuvaweto na prostitucijata kako prekr{ok "protiv javiot
red i mir" predizvikuva prili~no ~udewe... Ako pretpostavime deka javniot
red i mir" zna~i opredelena sostojba na op{testvoto koga nema galama, vikawe,
tepa~ki i nikakvo voznemiruvawe na gra|anite po ulicite i vo stanovite
(so bu~ava i sl. od ulicite), te{ko e da se razbere na koj na~in prostitucijata
pretstavuva povreda na taa sostojba. Vaka inkriminiranata prostitucija
inaku se odnesuva samo na uli~nata prostitucija i ne gi opfa}a site onie
vidovi prostitucija koi se prikrieni od o~ite na javnosta. Radulovi}, D. op.
cit. str. 185-186.
1464
De Felice, T. Polo`aj abolicionizma u svetu, Izbor, Zagreb, 1961, str.
160.
1465
Se smeta deka prvata javna ku}a (bordel, parneion) e osnovana vo
anti~ka Atina vo 594 god. p. n. e po ozakonuvaweto na prostitucijata od strana
na Solon. Zasluga na Solon e i vo toa {to be{e prviot koj vovede porez za
javnite ku}i koj se sleva{e vo buxetot na gradot i dr`avata, kako i toa {to
vovede policiski nadzor i nad javnite ku}i. Vidi: Smiljani} - Miju{kovi}, op. cit.
str. 299.
804

sledat razni obvrski: obvrska novodojdenata `ena da bide podlo`ena
na lekarska kontrola, zabrana za zanimavawe so prostitucija na onie
koi se zarazeni so veneri~ni zaboluvawa, zabrana na izvlekuvawe na
`enite od javnata ku}a bez pridru`ba. Propisite ponekoga{ opfa}aat
pravila koi se odnesuvaat na klientite: na maloletnici ne im e dozvoleno
da posetuvaat javni ku}i, vozrasnite ne mo`at da bidat primeni
vo pijana sostojba, nitu vo slu~aj koga nosat ogneno oru`je. 1466
2 0 Sistemot na reglementacija, vsu{nost, pretstavuva vid na
legalizacija na prostitucijata na toj na~in {to zanimavaweto so nea e
regulirano so pravni normi od strana na dr`avata. 1467 Dr`avata go dozvoluva
postoeweto na `eni koi se zanimavaat so prostitucija vo svojot
stan, vo hotel ili na otvoren prostor no, ne i rabotata na javnite
ku}i. Ova e sistem na davawe na izjavi na prostitutkite vo policija,
sli~en na onoj {to se primenuva i kaj slobodnite prostitutki vo
sistemot na klasi~niot reglementarizam, me|utoa ovde e zasilena
lekarskata kontrola, koja vo prv red e vo nadle`nost na sanitarnata
uprava, a policijata se povikuva samo vo slu~aj koga ima potreba od
primena na prisilni merki. 1468
3 0 Sistemot na abolicija zna~i ukinuvawe i zabrana na vr{eweto
na prostitucijata vo javni ku}i, me|utoa ne i nejzino celosno
iskorenuvawe (taa i natamu fakti~ki egzistira na ilegalen na~in).
Toa {to, vsu{nost, se ukinuva so ovoj sistem ne e prostitucijata tuku
nejzinoto regulirawe od strana na dr`avata. 1469 Abolicionizmot na
prostitucijata poteknuva od Anglija od sredinata na XIX vek i ottamu
e prenesen vo re~isi site dr`avi. Negoviot rezultat e formalnosta
"zabrana na eksploatacija na prostitucijata od strana na drugi i na
skandaloznite veruvawa po javen pat." 1470
4 0 Sistemot na prohibicija zna~i celosna zabrana na prostiucijata
vo koja bilo forma. Vo dr`avite so vakov sistem se gonat i kaznuvaat
ne samo prostitutkite tuku i licata {to naveduvaat na prostitucija.
Prohibicionizmot kako i abolicionizmot ja osuduva tolerancijata
i ne izdava potvrdi za zanimavawe so prostitucija, ja zabranu-
1466
De Felice, T. op. cit. str. 160-161.
1467
Samiot zbor reglementacija e od francusko poteklo i zna~i vospostavuvawe
na opredeleni pravila.
1468
Vidi: ibid, str. 161-162.
1469
"Abolicionisti~kiot re`im ne podrazbira re`im so koj se ukinuva
prostitucijata. Toa {to se ukinuva vo su{tina ne e prostitucijata, tuku
nejzinoto regulirawe od strana na vlasta. So ogled deka polo`bata na `enite
koi prestojuvaat vo javnite ku}i se smeta{e kako eden vid ropstvo vo koe prostitutkata
e objekt na trgovija, analogno na re~nikot koj se odnesuva{e na ropstvoto
na crncite, vo po~etokot se sozdava{e i re~nik antireglementaristi~ki
pokret. Ottamu i zborot "abolicionizam". Ibid, str. 162.
1470
Ibid, str. 162.
805

va eksploatacijata na prostitucijata od strana na drugi, me|utoa od
prethodniot sistem se razlikuva spored toa {to ja zabranuva prostitucijata
kako takva. Prostitutkata se kaznuva ne samo poradi vrbuvawe
na mu{terii na javno mesto, tuku i poradi samiot fakt {to se oddala
na prostitucija. Ponekoga{ duri i klientot mo`e da bide obvinet.
1471 3. Navedente sistemi vo imaat pove}e istorisko zna~ewe, za{to
vo osnova odnosot kon prostitucijata denes mo`e da se svede i obi~no
se sveduva na dihotomijata: legalizacija ili zabrana na prostitucijata.
Vo ovaa smisla vo nedogled mo`at da se naveduvaat brojni argumenti
vo prilog na ednoto ili drugoto stojali{te. 1472 Ne navleguvaj}i vo
tie polemiki koj baraat pogolem prostor, vo ovaa prilika }e go izlo-
`ime samo na{iot stav koj se priklonuva kon legalizacija na prostitucijata.
Situacijata vo koja ma` i `ena sakaat da imaat seksualen
odnos, pri {to taa bara pari za toa, e isklu~ivo nivna privatna rabota.
Kako najsilen argument vo toj prilog go istaknuvame stavot deka,
koga bi trebalo so kazneni merki da se suzbie prostitucijata, logi~no
bi bilo deka treba da se vovede i zabrana na site seksualni odnosi nadvor
od brakot kade {to parite gi zamenuvaat raznorazni podaroci.
Pritoa, poznavaj}i ja ~ovekovata priroda, uveren sum, osobeno denes,
toj {to gi saka vakvite sekusalni odnosi i mo`e da gi ostvaruva, te-
{ko deka }e se soglasi so takvo ne{to.
4. Vo soglasnost so stavot za legalizacija (dekriminalizacija
na prostitucijata kako prekr{ok protiv javniot red i mir) na prostitucijata
e i na{ata opredelba deka ne treba da se tro{i vreme i sredstva
za nejzinoto suzbivawe, tuku site sili treba da se naso~at kon nejzinata
kontrola i sozdavaweto adekvatni uslovi koi treba da vodat
kon ukinuvawe na nejzinite sledovatelni negativni pojavi. Prostitucijata
treba da ostane li~en izbor, nepopre~en od dr`avata. Taa pretstavuva
nu`no zlo {to ednostavno treba da se tolerira i da se kontrolira
vo dozvoleni granici. Ona {to treba da se goni e prisilnata
prostitucija i kriminalnite povedenija povrzani so nea kakvi {to se
1471
Ibid, str. 163.
1472
Vo kriminolo{kata literatura protivnicite na legalizacijata na
prostitucijata obi~no naveduvaat: deka propisite za legalizacija se amoralni,
za{to obezbeduvaat sigurnost i osloboduvawe od odgovornosta za blud,
deka takvite propisi vrz prostitutkata ostavaat neizbri{iv sramen `ig,
deka ja kr{at avonomijata na ~ovekovata li~nost, deka mu odat na raka na
vr{eweto zloupotrebi od strana na policijata i na trgovijata so belo robje,
i sli~no. Privrzanicite na legalizacijata na prostitucijata istaknuivaat:
deka sekoj ima pravo da raspolaga so svoeto telo, deka zabranata na prostitucijata
vodi kon vistinsko zgolemuvawe na prostitucijata.
806

trgovijata so belo robje, nasilstvata, ucenite, zakanite i sl. 1473
5. Prevencijata vo ovaa sfera pokraj op{tite uslovi za otstranuvawe
na ekonomskite i socijalnite pri~ini koi pretstavuvaat osnova
za suzbivawe na site sociopatolo{ki pojavi (podobruvawe na op{testveno
ekonomskite uslovi za `ivot, na vrabotenosta, obrazovnoto
nivo na gra|anite i sl.), vsu{nost treba da se naso~i kon obezbeduvawe
po{iroka op{testvena zdravstvena i policiska kontrola kako i socijalna
za{tita na prostitutkite kako osnova za:
1 0 spre~uvawe so posredstvo na prostitucijata da se naru{uva
javniot red i mir i javniot moral,
2 0 spre~uvawe na eksploatacijata na prostitutkite,
3 0 spre~uvawe na povrzuvaweto na pojavata na prostitucijata so
drugite sociopatolo{ki i kriminalni pojavi, i
4 0 spre~uvawe na {ireweto na veneri~nite bolesti i sidata.
Kaznuvaweto na prostitutkite zna~i samo potvrduvawe na nivniot
negativen op{testven tretnman i spre~uvawe na {ansite za rehabilitacija.
Kaznuvaweto, osven toa, ne vlijae vrz suzbivaweto ili
ograni~uvaweto na prostitucijata, no zatoa ima niza negativni posledici
za `enata: uapsenata prostitutka podocna te{ko mo`e da najde
vrabotuvawe, gi gubi prijatelite, semejstvoto ja otfrla, a etiketata
na prostitutka so kaznuvaweto i zvani~no í e potvrdena.
5. SAMOUBISTVO
Otsustvoto na kriminalitetot ne mo`e da se zamisli nitu vo
beskofliktno op{testvo koe bi mo`elo da se izedna~i so nekakov raj
na zemjata. Toa, ako ne zaradi drugo, poradi prirodnata razli~nost na
lu|eto. Taka, na primer, duri ni vo edno takvo idealno op{testvo vo
koe sekoj bi imal bezgrani~en pristap do sî, daleku od umot e kakvo i
da e vra}awe kon promiskuitetot, na primer, i ottamu deka sekoj }e
mo`e da ja dobie naklonetosta na sekoja `ena ili, pak na sekoj ma`.
Samo toa e ve}e dovolna osnova za brojni konflikti so kriminalni zavr{nici.
Nakratko, nevozmo`no e ~ovekot da stane robot, ma{ina
koja ne bi bil ~ovek dokolku od poedinecot se istisne sekakov materijalen
ili duhoven interes. Interesot e negova prednost {to go turka
napred kon zamislenata sre}a, koj go ovozmo`uva negoviot pa duri
i sevkupniot razvoj, no i negova slabost, negova sudbina, tovar od koj
ne mo`e nikoga{ celosno da se otka~i osven ako ne se "otka~i" od
svojot um. Oddelenosta na poedinecot od interesot e ramno na negova
oddelenost od razumot, a so toa od kakvi i da e ~uvstva. Samo takov
~ovek mo`e da ne ~uvstvuva nitu najmal strav i da nema ni najmali nade`i.
Vo takov slu~aj zboruvame za psihoti~no lice ili za negovo
1473
"Vo vrska so prostitucijata ima pri~iiza suzbivawe samo na onie
dejnosti koi pretstavuvaat eksploatacija nadrug, trgovijata so lu|e
807

drasti~no oddeluvawe od ~ovekoviot rod. Toa najdobro mo`e da se
proveri od primerot so samoubistvata.
5.1. Poim i pri~ini na samoubistvata
1. Najsilen nagon vo ~ovekot e nagonot za samoodr`uvawe, nagonot
na odbrana na sopstveniot fizi~ki integritet. Sekoj ~ovek verojatno
vo dobar del na ovoj nagon mu go dol`i sopstvenoto pre`ivuvawe,
i po{iroko na pre`ivuvaweto na vidot. Pred silata na ovoj otstapuvaat
site ostanati vitalni i socijalni nagoni, site individualni i
grupni potrebi, `elbi i posakuvawa. No ima isklu~oci. Samoubistvoto
e eden od niv. 1474 Toa pretstavuva svesno i namerno uni{tuvawe na
sopstveniot `ivot, bez ogled na toa dali taa namera bila nedovolno
opredelena ili nejasna, odnosno bez ogled deka zad voleviot akt so koj
se odzema svojot `ivot stoele normalni ili patolo{ki motivi.
Stanuva zbor za dosta rasprostranet socijalen problem od koj
ne bilo, nitu denes e li{eno nitu edno op{tetvo. Spored odredeni pokazateli,
samoubistvata vo Anglija nedelno se izvr{uvaat od najmalku
100 lica. Pritoa za dvaeset do pedeset samoubijci vo zvani~ata statistika
ne postojat nikakvi podatoci. Vo SAD brojkata e ~etiripati pogolema,
a vo Ungarija, proporcionalno u{te pove}e. Svetskata zdravstvena
organizacija bele`i deka sekoj den okolu 2.000 lu|e vo svetot si
go odzemaat `ivotot. Samoubistvata se vo postojan porast i vo Republika
Makedonija, a trendot na nivnoto zgolemuvawe e sli~en so drugite
zemji so stapka od 5,0 do 10,0. Poa|aj}i od faktot deka kaj nas vo
sedumdesetite godini prose~no godi{no se samoubivale {eeset lica
kako i od toa deka vo poslednive deset godini nivniot broj se zgolemuva
do 150, so pravo prognoziraat deka brojot na samoubijcite }e se zgolemuva.
2. Pravo na samoubistvo. Imame li pravo samite da odlu~uvame
za ne{to {to ne e na{e, ili barem {to ne e samo na{e vo onaa mera vo
koja toa {to biolo{ki sme ne go dol`ime ni po svoja zasluga ni po
svoja vina? A dali e toa {to sme vo egzistencionalna, socijalna i personalna
smisla tolku na{e za so nego da mo`eme da raspolagame po sopstvena
volja i potreba. Toga{ koga sme spremni celosno da go uni-
{time ona {to sme i ona {to vo idnina bi mo`ele da bideme? Dali
sme tolku mali i bezna~ajni vo samuobistvenata namera da mo`eme i
smeeme na nego da zaboravime, ili ednostavno da go zapostavime? se
pra{uva Kecmanovi}. 1475 Nasproti nepostoeweto na pravoto na samoubistvo,
istiot avtor gi postavuva pra{awata: za samoubistvoto kako
efikasen na~in na doveduvawe na ~ovekot vo sostojba na nirvanska ne-
73.
1474
Kecmanovi}, D. Ni normalno ni patolo{ko, Svjetlost, Sarajevo, 1988, str.
1475
Kecmanovi}, D. op. cit. str. 73
808

pokretnost i spokojstvo; za samoubistvoto kako suverena potvrda na
mo}ta na ~ovekovata slobodna volja; za samoubistvoto kako mo`nost za
nadminuvaweto na apsurdot na ~ovekovata egzistencija i za samoubistvoto
kako samo`rtvuvawe za drugite, kako herojski i altruisti~ki
akt. Vo site tie dilemi se krijat argumenti za i protiv samoubistvoto
i ottamu proizleguvaat makite na site onie koi nastojuvaat da go dadat
vistinskiot odgovor za negovoto filozofsko, antropolo{ko i moralno
zna~ewe. Odgovorot e sepak mo`en. Samoubistvoto, veli Kecmanovi},
sosema sigurno e edna od ~ovekovite mo`nosti, me|utoa, kakva e
vsu{nost toa mo`nost? Samobistvoto kako mo`nost gi ukinuva site
ostanati mo`nosti i dotolku e ~ovekova nemo`nost, za{to bitieto vo
mo`nosta e su{testveno opredeluvawe na sekoj ~ovek, pa edinstveno
izbor na onaa mo`nost koja ja nosi, koja e mo`nost na mo`nosta mo`e
da go opravda i vtemeli sekoj ~ovekov stav, izbor i odluka. So samoto
toa, iako e nesomneno avtenti~na ~ove~ka mo`nost, samoubistvoto e
istovremeno e najdrasti~na negacija na ~ovekovata avtenti~nost. Vo
toj paradoks e vistinskoto zna~ewe na samoubistvoto vo ~ovekot i za
~ovekot - bez ogled dali se raboti za normalno, patolo{ko, bilansno,
herojsko ili za nekoj drug vid na samoubistvo. Spored toa, kone~no,
sekoe samoubistvo vo su{tina e me|u normalnoto i patolo{koto. 1476
3. Pri~inite na samoubistvoto treba podednakvo da se barat
kako vo op{etstvenite i vo individualnite faktori i vlijanija. Me|u
neposredite egzogeni faktori naj~esto se pomestuvaat socijalni krizi,
intenzivni interpersonalni konflikti, bra~ni i semejni nepriliki,
negativniot primer od ve}e izvr{eno samoubistvo vo semejstvoto,
preterani o~ekuvawa od roditelite, op{testvena izolacija od najrazlini
vidovi, op{testveniot pritisok ili pritisok na roditelite
da se postigne opredelen uspeh i staus vo sredinata 1477 i sl. Vo ovaa
svera na vlijanija i neposredni pri~initeli na samoubistvata sekako
treba da se pomestat i preteranata upotreba na alkoholni pijaloci i
zloupotrebata na drogi i psihotropni supstancii.
Individualnite pri~initeli (subjektivni faktori) na samoubistvata
vo prv red se nao|aat vo odredena somatska, obi~o neizle-
~iva bolest ili takva bolest koja e prosledena so u`asno neizdr`livi
bolki, `alost poradi smrt na blisko i sakno lice, golemi nesre}i, du-
{evni rastrojstva, nesre}na qubov, li~na nesposobnost na fleksibilnost
so koja }e se stekne opredelena nezavisnost vo neposrednata sredinata,
biopsiholo{kite promeni koi gi predizvikuvaat pubertetot,
1476
Ibid, str. 74-75.
1477
Vo ponovo vreme ~esti se smoubistvata vo Japonija me|u mladite
koi se podgotvuvaat za priem na najpoznatite japonski univerziteti, a koi ne
uspevale da bidat primeni. Takvoto rea|irawe na mladite se objasnuva so toa
{to zavr{uvaweto na tie univerziteti obezbeduvaat sigurna i uspe{na idnina
809

izrazena netolerantnost na frustracii, od edna, i zgolemen agresiven
potencijal od druga strana, ~uvstvo na besperspektivnost, depresivni
sostojbi, neurozi (histerija), impulsivnost, anksioznost, starost i nemo},
i sl. Licata kaj koi }e se steknat edna ili nekoi od ovie pri~ini
se narekuvaat suicidalno zagrozeni lica.
4. Samoubistvoto treba da se razlikuva od samopovredite koi
pretstavuvaat svesno i namerno o{tetuvawe na sopstvenoto zdravje zaradi
postignuvawe na opredelena korist. Licata koi se samopovreduvaat
ne ja sakaat sopstvenata smrt, no toa ~esto mo`e da im se slu~i.
Nivnite motivi spored Jevti}, naj~esto se: a) demonstrativni (da se
svrti vnimanie kon sebe), b) protestni ({trajk so glad, na primer na
zatvorenici), v) sentimentalni (da se odobrovolat roditelite, u~itelite,
qubovnikot ili drugi lica da storat ne{to vo korist na liceto
{to se samopopvreduva), g) malafidni (na primer, zatvorenikot da se
najde vo bolnica), d) fiktivni (na primer so bo`emno siluvawe da se
prikrijat dobrovolni samopovredi) i mistificirani (da se izbegne
vojna obvrska, socijalna pomo{ ili nadomest od osiguruvawe). Posebni
samopovredi vr{at histeri~ite lica, verski fanatici mazohisti
i pita~i (so cel da za pogolema somilost pri pita~eweto). Poseben
vid na samopovreda e samonagrduvaweto koi prete`no go vr{at du{evno
rastroeni lica. So razre{uvaweto na dilemite samoubistvo - samopovreda
i samoubistvo - ubistvo, se zanimava posebni nauki - kriminalistikata
i sudskata medicina. 1478
810
5.2. Samoubistvoto kako socijalen i
sociopatolo{ki problem
1. Posmatrano istoriski, samoubistvata kaj najstarite narodi e
tretirano ili kako li~en akt na poedinecot koj, poradi takviot stav
ne povlekuval sram ni prekor, ili kako indiferentna postapka koja ne
bila osuduvana ili kako herojsko delo na pobedenite, odnosno zarobenite
voini, ili kako blagodaren poteg na mudrecite, ili pak, kako
posledno sredstvo za spas na iznemo{tenite starci, neizle~ivite bolni,
bankrotiranite bogata{i itn. Nevoedna~eni bile i stavovite na
razli~nite religii sprema suicidot. Taka, dodeka edni go pretpo~itale
kako blagosloveno delo (budizam), ili sprema nego bile ramnodu-
{ni (semitizam), drugi, vo svoite dogmi go ignorirale (hristijanstvo)
1478
Vidi: Vodineli}, V. Kriminalistika, tre}e izdanje, Savremena administracija,
Beograd, 1976, str. 508-525., Markovi}, T. Savremena tehnika istra`ivanja krivi~nih
dela (Kriminalistika), Naroden novine, Zagreb, 1977. Modly, D. ^injenice koje
treba imati u vidu prilikom rasvetljavanja slu~ajeva samoubojstva, 13 Maj, Beograd,
1976/5, str. 28-37, Kapama|ija, B i [ovljanski, M. Pravo i samoubistvo, JRKKP, Beograd,
1982/3, str. 303-310, Ramljak, A. Diferencijacija vje{anja - samoubistvo, ubistvo
ili fingirani zlo~in, 13 Maj, Beograd, 1970/5, str. 20-40 i dr.

ili go otfrlale kako bogohulen akt (muhamedanstvo). Duri mnogu podocna
prestavnicite na crkvata, vo prv red na hristijanskata, sfa}ajki
deka so aktot na samoubistvoto e pokolebano veruvaweto vo crkovnata
dogma, zazemaat neprijatelski stav sprema ovaa pojava. Vo ovaa
smisla Holbah veli: 1479 Lugeto vo razni vekovi i vo razni zemji imale
mnogu razli~ni stavovi za onie koi imaat hrabrost samite da si zadadat
smrten udar. Nivnite sfa}awa za toj predmet kako i za site drugi,
se usloveni od nivnite politi~i i verski uveruvawa. Grcite, Rimjanite
i drugi narodi kaj koi sî bilo naso~eno kon toa da se izradat kako
heroi i golemi lu|e, onie koi si go odzemale svojot `ivot gi smetale
kako heroi i bogovi. Bramanot vo Indija, sî u{te uspeva da im vlee dovolno
cvrstina na `enite samite da se spaluvaat zaedno so le{ot na
svojot soprug. 1480 Za japonecot ne pretstavuva nikakva te{kotija i po
povod na najmala sitnica da si go zarie no`ot vo svoite gradi. 1481 Kaj
narodite od na{ite krai{ta verata napravi lu|eto da se pomalku rasipnici
na svojot `ivot. Taa gi nau~i deka volja na nivniot gospod e da
stradaat, a toj da u`iva vo nivnite maki i da se soglasat so toa da se
uni{tuvaat del po del, da postapuvaat taka za da gi ovekove~at svoite
maki, me|utoa nivniot gospod ne odobruva odedna{ da gi prese~at
svoite denovi, ili da rasolagaat so `ivotot {ti im e daden. A ako gi
stavime na strana verskite sfa}awa, toga{ moralistite napravile
deka na ~ovekot vo nikoj slu~aj ne mu e dozvoleno da gi kine obrskite
{to gi prezel so dogovorot {to go sklu~il so op{testvoto. Nekoi
drugi pak, samoubistvoto go smetaa kako kukavi~luk: tie mislea deka
samoubistvoto doa|a od slabost i strav od podnesuvaweto na udarite na
sudbinata i voobrazuvaa deka e mnogu pogolema hrabrost i golemina na
1479
Holbah, P. op. cit. str. 197.
1480
Poznato e deka vo Indija, po smrtta na svojot soprug `enata bila
prisilena da go po~ituva religiozniot obi~aj nare~en "sati", spored koj morala
da se frli vrz strati{teto kade se spaluvalo negovoto mrtvo telo. Spored
religioznite sfa}awa ova ritualno samoubistvo go olesnuvalo odeweto
na nebo i mo`elo da zna~i oprostuvawe na grevovite na ma`ot!. "Dobrovolnata
smrt" na vdovicata, osven toa mu nosela i pogolem ugled na nejzinite deca i
rodnini. Ovoj obi~aj e ukinat od strana na britanskata kolonijalna vlast vo
1892 godina. Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 148.
1481
Vo Japonija so vekovi, pa i denes, samoubistvoto, osobeno vo opredeleni
situacii, ne samo {to e prifatlivo tuku i po`elno i odobruvano. Takov
stav sprema samoubistvoto imaa site klasi vo japonskoto op{testvo, a
osobeno be{e prisutno kaj plemstvoto i vojskata kade tradicionalno se smetalo
deka samoubistvoto e dol`nost i ~est. Poznat e harikiri, ceremonijalna
forma na samoubistvo koja i denes postoi, a koja naj~esto e reakcija na nekoj
sram, kazna ili gubewe na ~esta. Samoubisven dogovor na vqubeni isto taka
ne e nepoznat na~in na samoubistvo vo Japonija. Ibid, str. 149.
811

du{ata da se podonesuvaat svoite ma}i i da im se pru`a otpor na
udarite na sudbinata.
Interesen e i odnosot na samoubistvoto i sueverieto. Vo ovaa
smisla se istaknuva deka vo XVI vek, vo Anglija se izrekuvala smrtna
kazna na samoubiecot po negovata smrt. Toa proizleguva ottamu {to
spored tradicijata na crkvata i na dr`avata samoubiecot se smetal za
zlostornik od najnizok rang. Negovoto telo pred stravot od bo`ja kazna
ne se pogrebuvalo na grobi{ta, tuku pokraj patot, a pred zakopot
(na koj ne bil dozvolen crkoven obred) bilo proboduvano so kolec, a
racete i nozete mu bile otsekuvani i zakopuvani oddelno od teloto.
Vakviot stav sprema aktot na samoubistvoto ne e karakteristi~en
samo za Anglija, tuku bil ra{irena pojava vo cela Evropa. Seto toa
bilo posledica na pani~iot strav od duhot na samoubiecot. Ottamu, ne
slu~ajno vo Meka teloto na samoubiecot bilo smestuvano vo bure i pu-
{tano vo rekata Mozel, so cel negoviot duh da se istera {to e mo`no
podaleku od mestoto na nastanot. Vo Francija, Luj XIV vo Krivi~niot
kodeks od 1670 godina, predvidel sankcija konfiskacija na imotot za
licata koi samite si go odzemat `ivotot. Ovaa sankcija podocna bila
prezemena i od strana na pove}e evropski zemji. Vo Anglija pokraj konfiskacijata
na imotot so Krivi~niot zakonik od 1870 godina, bila
vostanovena i kazna zatvor za site lica koi se obidele da izvre{at samoubistvo.
Toa zboruva deka stravot od samoubistvoto trael podolgo
od stravot od duhovite i vampirite. So ogled na toa {to legislativata
ne bila vo sostojba da go razre{i ovoj op{etstven i li~en odnos ({to
vpro~em sekoga{ e slu~aj koga se pravele obidi intimata na ~ovekot
da se stavi pod opredeleni ramki), "izlezot" od takvoto bespatie pravnicite
go na{le vo kvalifikuvaweto na samoubistvoto vo mentalna
bolest. Vakvite predrasudi na pravnicite kon samoubistvoto od srednovekovieto,
vo ni{to ne se razlikuvaat onie na vra~evite na primitivnite
plemiwa. I na ednite i na drugite im e zaedni~i stavot deka
samoubiecot ne treba da se zakopa na groibi{ta, tuku na nekoj krstopat,
poradi veruvaweto deka na toj na~in duhot }e bide dezorientiran
vo namerata da se vrati vo svojot dom. Za hristijanskata vera toj
akt pretstavuval simbol na nejzinata sila i mo}: so svojata geometriska
sila krstopatot se sovpa|a so simbolot na hristijanskata vera
(krstot) i negovata sposobnost da ja rasteruva silata na |avolot skriena
vo mrtvoto telo na samoubiecot.
2. Samoubistvoto pretstavuva sociopatolo{ka (devijantna) pojava
koja predizvikuva opredelena op{testvena reakcija. Kako devijantna
pojava sekoe samoubistvo pretstavuva socijalen problem ottamu
{to rezultira so opredlena zaguba na `ivo mislovno i tvore~ko su{-
testvo. Toa e osobeno slu~aj ako samoubistvata pretstavuvaat masovna
pojava na opredeleno podra~je. Vo toj slu~aj dr`avata se pojavuva kako
soodgovorna za posegnuvaweto kon sopstveniot `ivot. Samoubistvasta
stanuvaat nejzina vina: eklatanten dokaz deka ne gi obezbedila neopho-
812

dnite op{testveni i ekonomski uslovi za normalen, pristoen i posakuvan
`ivot. Od tie pri~ini e potreben i odreden filozofski i sociolo{ki
pristap vo nivnoto izu~uvawe. Takov pristap mo`e da se
najde kaj oddelni postari avtori ~ii{to razmisluvawa zalu`uvaat da
se nare~at besmrtni.
Spored Ezrazmo Roterdamski (1509), ako nekoj, kako od visoka
kula pogledne, a poetite velat deka Jupiter tokmu taka pravi, }e sogleda
na kakvi sî nevolji e izlo`en ~ovekoviot `ivot, kolku e bedno i
gnasno ra|aweto, kolku e naporno odgleduvaweto, na kakvi nepravdi e
izlo`eno detstvoto, na kolku ma}i e prinudena mladosta, kolku e te-
{ka starosta, kolku e svirepa neizbe`nosta na smrtta. Potoa vo tekot
na celiot `ivot, kolku roevi bolesti napa|aat, kolku nesre}i se nadvisuvaat,
kolku neprijatnosti se nafrlaat, nepostoi ni{to, {to da
ne e natopeno so gor~ina. Da ne gi spomenuvam site onie zla, {to se nanesuvaat
od ~ovek na ~oveka, kakvi {to se siroma{tijata, zatvorot, podlosta,
sramnosta, predavstvoto, navredite, kavgite. Kako da gi nabrojam
site, koga gi ima pove}e od pesokot vo moreto! A {to storile lu|eto,
za da go zaslu`at seto toa. Koj gneven bog gi nateral da se rodat vo
site ovie bedi? Jas (ludosta, m. z) sega nemam pravo da zboruvam za toa.
Onoj {to dobro vo sebe }e razmisli, toj sekako }e go odobri primerot
na devojkite od Milet, 1482 iako e dostoen za so`aluvawe. A koi se tie
koi, poradi odvratnosta od `ivotot si ja posakuvaat smrtta? Neli se
tie u~enici na mudrosta? Me|u niv e i onoj Hiron, 1483 koj koga trba{e
da stane besmrten, dobrovolno si ja posaka smrtta. Da ne zboruvam za
onie Dogeni, 1484 Ksenokrati, 1485 Katoni, Kasiii ili Bruti. Se nadevam
deka sogleduvate {to sî bi se slu~ilo ako site lu|e se mudri. Sekako
}e se javi potreba od nova glina i od nov skulptor - Prometej. 1486 To~no
poradi toa jas im se nao|am na lu|eto (ludosta, m.z.) vo site tie nevolji,
gi poddr`uvam vo neznaeweto i vo lekomislenosta, ponekoga{ i so
toa, {to pravam da zaboravat na nesre}ite, ponekoga{ im vnu{uvam
nade` za sre}a, poprskuvaj}i im odvreme navreme pomalku med vo nasladite.
Na toj na~in jas im pomagam koga se vo nevolja, pa tie i toga{
1482
Devojkite od Milet gi obzel nekakov bes {to gi gonel da se samoubivaat
so besewe: od ova gi odvratila odlukata da bidat pogrebuvani goli zaedno
so ja`eto so koe se obesile.
1483
Hiron e eden od Kentaurite, sin na Hron i Filira; bil poznat po
svojata spravedlivost
1484
Diogen e gr~ki filozof (413-323 p.n.e), cinik, `iveel vo bure i go
preziral bogatstvoto.
1485
Ksenokrat e gr~ki filozof (406-314 p.n.e.), u~enik na Platon
1486
Prometej bil titan, sin na Japet; gi napravil lu|eto od glina i im
go podaril ognot, karadej}i go od bogovite. Za ova bil naka`n od Zevs so toa
{to bil zakovan na edna stena na Kavkaz.
813

ne posakuvaat da go napu{tat `ivotot, koga ve}e ni{ata na Parkite 1487
e dojdena dokraj i koga samiot `ivot ne gi napu{ta niv.
Interesno da se spomne deka nakolku veka podocna poznatiot
francuski filozof i eseist Alber Kami, vo svoeto poznato delo Mit
za Sizif" (1942), iako toa mnogumina ne sakaat da go voo~at, vrz osnova
na ovie stavovi na Erazmo }e ja izgradi svojata teorija za apsurdnosta
i apsurdniot ~ovek. Imeno, ne e potreben poseben misloven napor
za da se sfati deka negoviot poim apsurd, kako kategorija li{ena
od smislata za `ivotot, ne ni{to drugo tuku kategorijata ludost. 1488
Za imeto na Monteskie, Volter, Holbah i drugi pretstavnici
na humanizmot i renesansata, e vrzano nadminuvaweto na suevernite
stavovi kon samoubistvoto. Gledano od teoretski aspekt, tie go rehabilitiraat
samoubistvoto. Na izvr{itelite na samoubistvoto ve}e ne
se gleda kako na gre{nici, bogohulnici, nitu kako na zlostornici,
tuku kako na nesre}nici za ~ija nesre}a se vinovna prirodata i prokletstvoto
op{testvoto. Vo ovaa smisla ~inam sî u{te e sve` i aktuelen
povikot {to go upativa Holbah: "Koga politikata, koja samata
bi bila poprosvetena, seriozno bi se pozanimavala so obrazovanieto i
blagosostojbata na narodite; koga zakonite bi bile popravedni, koga
sekoe op{testvo bi bilo pomalku pristrasno i na sakoj od svoite ~lenovi
bi mu ja posvetilo seta nu`na gri`a i bi mu go pru`ila vospituvaweto
i nu`nata pomo{ {to toj ima pravo da ja bara; koga vladite
bi bile pomalku grabe`livi i pobudni, i navistina pred sebe bi ja postavile
celta svoite podanici da gi napravat posre}ni - toga{ ne bi
imalo tolku prestapnici, kradci i ubijci koi go zagadile op{testvoto;
ne bi moralo da im se odzema `ivotot za da se kaznat za zlite
dela koi obi~no proizleguvaat od samite nedostatoci na nivnite op{-
testveni ustanovi, ne bi bilo potrebno na drugiot svet da se baraat himerite
koi sekoga{ se poka`uvaat nemo}ni sprema nivnite strasti i
nivnite vistinski potrebi. 1489 Spored Holbah, kolku i da sme vrzani za
`ivotot i za svojot strav od smrtta, sekoj den sme svedoci deka navikata,
javnoto mislewe i predrasudata se dovolno silni vo nas da gi
uni{tat site strasti i da ne povedat da í se inaetime na opasnosta i da
go stavime na kocka svojot `ivot. Ambicijata, gordosta, skr`avosta,
qubovta, qubomora, kopn`ot za slava, onaa niskost sprema javnoto mislewe
koja ja ukrasuvaat so nazivot "pra{awe na ~esta" se dovolni da
1487
Parki kaj Rimjanite se tri bo`ici od podzemnito svet, gospodarki
na `ivotot.
1488
Kami otfrla pomislata i aktot na samoubistvoto, preku stavot
deka `ivotot }e bide dotolku podobro pro`ivean dokolku nema smisla. Da se
do`ivee edno iskustvo, edna sudbina, toa za nego zna~i taa vo celost da se prifati
takva kakva {to î. Vidi: Kami, A. Mit o Sizifu, Veselin Masla{a - Svjetlost,
Sarajevo, 1989, str. 62 i natamu.
1489
Holbah, P. op. cit. str. 191.
814

gi zatvorime o~ite pred opasnostite i da í pojdeme vo presret na smrtta.
A tagata, makite na duhot, nemilostite i neuspesite gi ubla`uvaat
takvite odvratni crti na smrtta i pravat da ja smetame za mirno pristani{te
vo koe }e se spasime od nepravdite na na{ite bli`ni. Bedata,
nezgodata ne pomiruvaat so smrta koja e tolku stra{na za sre}nite.
Siromaviot koje osuden da raboti, a koj e li{en od `ivotnite sladostrastija
kon nea gleda so ramnodu{nost: beznade`niot nesre}nik za
nea se fa}a i go zabrzuva nejzinoto doa|awe {tom smeta deka za nego
nema pove}e dobra vo `ivotot. ^ovekot mo`e da go saka svoeto bitie
samo pod uslov da e sre}en. [tom celokupnata priroda odbiva da mu ja
pru`i taa sre}a, {tom seto ona {to go opkru`uva mu stane protivno,
{tom negovite mra~ni idei mu pru`aat samo ta`ni sliki na negovite
me~taewa, toj mo`e da izleze od redot koj pove}e ne mu odgovara, za{to
vo samiot toj red ne nao|a na kakva i da e podr{ka. Toj ve}e ne postoi.
Visi nad prazna bezdna. Ne mo`e pove}e da bide od korist nitu sebesi
ni na drugite. 1490
1490
I natamu, ako go razgledame dogovorot koj go vrzuva ~ovekot za
op{testvoto, }e vidime deka sekoj dogovor e usloven i recipro~en, t.e. }e vidime
deka sekoj dogovor pretpostavuva zaemni koristi me|u dogovorenite strani.
Gra|aninot e vrzan za svojata tatkovina, za svoite sogra|ani samo so
vrska na blagosostojba, a ako ovaa vrska e prekinata toj povtorno e sloboden.
Ako op{testvoto ili onie koi go pretstavuvaat kon nego postapuvaat bezdu-
{no, nepravedno i mu go pravat `ivotot nevozmo`no ma~en, ako siroma{tvo i
sram mu se zakanuvaat vo svetot bez srce i poln so prezir, ako nevernite prijateli
vo nevolja mu svrtat grb, ako nevernata `ena mu zadava te{ka bolka na
negovoto srce, ako neposlu{nite i neblagodarni deca ja ucvilile negovata
starost, ako svojata isklu~itelna sre}a ja videl vo predmetot na koj e nevozmo`no
da mu se pribli`i, najposle ako od koja i da e pri~ina tagata, gri`ata
na sovesta, melanholijata ili o~ajuvaweto za nego go nagrdile liceto na vselenata
i toj tie maki ne mo`e da gi podnese neka go napu{ti svetot koj za nego
natamu }e mo`e da bide samo najstra{na pustina, neka se odale~i zasekoga{
od ne~ove~kata tatkovina koja ne saka da go vbroi vo negovite deca, neka izleze
od ku}ata koja se zakanuva deka }e se sru{i na negovata glava, neka se otka-
`e od op{testvoto na ~ija sre}a ne mo`e pove}e da raboti i koe mo`e da mu
go napravi milo samo negovata sre}a. Sakame li da go preobrazime ~ovekot
koj otkako postanal nepotreben bez sredstva za `ivot vo gradot vo koj po volja
na sudbinata se rodil, trgnuva vo stvojata taga da potone? A toga{, so kakvo
pravo da se prekoruva onoj koj se ubiva od o~aj. Zarem toj ~ovek koj umira
pravi ne{to drugo tuku toa da se osamuva? Smrta e edinstven lek za o~ajuvaweto,
toga{ `elezoto e edinstven prijatel, edinstven ute{itel koj mu ostanuva
na nesre}nikot. Se dodeka nade`ta mu ostanuva, se dodeka makite mu
izgledaat podnoslivi, se dodeka toj sebesi si laska deka eden den }e go vidi
krajot, se dodeka toj i natamu nao|a izvesni sladostrastija vo vo postoeweto,
ne se soglasuva da se sli{i od `ivot sebesi. Me|utoa, koga ve}e ni{to ne ja
815

3. Za utvrduvawe na obemot na samoubistvata voobi~aeno se koristi
statisti~kata mera - stapka na samoubistvata. Stapkata na samoubistvata
se dobiva od odnosot na brojot na samoubistvata i vkupniot
broj na naselenieto na opredelena teritorija. Stapkata vo odnos na
100.000 lica od vkupnoto naselenie e najop{ta merka koja e me|unrodno
standardizirana. Isto taka e usvoena i skala na visinata na stapkata
na samoubistvata spored koja se smeta deka:
- stapkata od 4,9 na samoubistva e mnogu niska
poddr`uva vo nego qubovta sprema svoeto bitie, da se `ivee e najgolema maka,
a da se umre dol`nost na onoj koj saka od ovaa maka da se spasi.
Op{testvoto koe ne mo`e ili ne saka da ni pru`i nikakvi dobra gubi
sekakavo pravo nad nas. Prirodata koja e uporna vo toa da go pravi na{eto postoewe,
ni nareduva od nego da izlezeme. Umiraj}i izvr{uvame edna od nejzinite
ulogi kako {to toa sme go pravele doa|aj}i na svet. Za onoj koj se soglasuva
da umre nema maka bez lek. Za onoj koj odbiva da umre sî u{te ima zadovolstva
koi go vrzuvaat za svetot. Vo ovoj slu~a neka gi povika kon sebe na
pomo{ site svoi sili, i neka gi sprotivstavi na sudbinata koja go gme~i, hrabrosta
i izvorite koi prirodata sî u{te mu gi pru`a: prirodata sosema ne go
napu{tila se dodeka mu ostava ~uvstvo na zadovolstvo i nade` deka }e go do-
~eka krajot na svoite odevawa. [to se odnesva do sueverniot ~ovek, na negovite
odevawa nema kraj i nemu ne mu e dozvoleno nitu da pomisli da gi prekrati.
Negovata vera mu nareduva da prodol`i da stenka i leleka: mu se zabranuva da
pribegne kon smrtta, koja za nego bi bila samo vleguvawe vo nesre}na egzistencija,
za{to ve~no bi bil kaznet zatoa {to se osmelil da se ispre~i pred lesnite
naredbi na suroviot bog koj u`iva da go gleda kako vo o~aj se srozil i
koj ne mu dozvoluva na ~ovekot smelost bez negova dozvola da go napu{ti mestoto
koe toj mu go nazna~il.
So ogled deka `ivotot na obi~iot ~ovek e najgolemo od site negovi
dobra, mora da se pretpostavi deka onoj koj se li{uva od sopstveniot `ivot na
toa e prisilen od izvesna nesovladiliva sila. Pregolemata nesre}a, o~ajuvaweto
ili rastrojstvoto {to vo na{ata ma{ina ja proizvela melanholijata
e ona {to go vodi ~ovekot kon samoubistvo. Rastegnat so sprostivstaveni
pottici, toj e prisilen da pojde po sreden pat koj go vodi kon negovaat sopstvena
smrt.
Tatkovinata ili semejstvoto nema nikakvo pravo da se `ali na ~lenot
kogo ne mo`e da go napravi sre}en i od kogo nema pove}e na {to da se nadeva.
Za da í bide korisen na svojata tatkovina ili na svoeto semejstvo nu`no e ~ovekot
da ja saka svojata sopstvena egzistencija, da ima interes da ja so~uva, da
gi saka vrskite koi so drugite go spojuvaat i da bide sposobe da se gri`i za
nivnata sre}a. Najposle, za da bide kaznet na onoj svet i za da se pokae za
svojata postapka, samoubiecot treba samiot sebesi da se nad`ivee i spored
toa vo svoeto idno prestojuvali{te da gi odnese svoite organi, svoite setila,
svoeto pametewe, svoite idei, svojot sega{en na~in na postoewe i mislewe
Holbah, P. Sistem prirode, str, 196-202.
816

- stapkata od 5 do 9,9 - niska stapka,
- od 10 do 19,9 - sredna stapka,
- od 20 do 24,9 - visoka stapka, i
- od 25 i nagore e mnogu visoka stapka. 1491
Inaku istra`uvawata na samoubistvata vo svetot vo osnova poka`uvaat
opredleni razliki vo zavisnost od opredeleni li~i i sociokulturni
obele`ja na poedincite. Vo taa smisla podatocite glavno
poka`uvaat deka so ogled na polot, na dve do ~etiri samoubistva na ma-
`ite, doa|a edno samoubistvo od strana na `ensko lice. Toa se objasnuva
so sociokulturnite razliki me|u polovite i sî u{te prisutnata
izoliranost na `enata od onie op{testveni odnosi koi imaat suicidijalno
vlijanie. So ogled na starosta, op{ta konstatacija e deka stapkata
na samoubistvata raste so godinite na starost, {to e osobeno evidentno
po napolnetatite 40 godini od `ivotot. Bra~nata sostojba isto
taka igra opredelena uloga vo odbiraweto na razli~not pristap kon
sopstveniot `ivot. Istra`uvawata vo ovaa sfera poka`uvaat deka samoubistvata
se zna~itelno po~esti kaj licata {to `iveat sami odo-
{to kaj onie koi se vo brak, a osobeno kaj onie koi imaat pogolemo semejstvo.
Zna~aen e i podatokot deka samoubistvata se po~esta pojava vo
urbanite odo{to vo ruralnite sredini. Zabele`ani se i zna~ajni razliki
so stapkata na samoubistvata kaj licata so ponisko obrazovanie
i na poedinci od razli~i nacionalnosti {to se dol`i na specifi~nite
geografski, religiozni, tadicionalni, kulturni, op{testvei i materijalni
uslovi na `ivot na licata od najrazli~ni nacionalnosti. 1492
Inaku, sociolo{kata analiza na stapkite na samoubistvata ima
ograni~en dostrel. Do sega ovaa analiza uspea samo da utvrdi izvesni
op{testveni uslovi, odnosi i situacii vo koi postoi pogolema mo`nost
da dojde do samoubistvo. Pra{aweto na objasnuvawe na individualnite
slu~ai na samoubistvata, odnosno za{to liceto A izvr{ilo samoubistvo,
dodeka liceto B toa ne go storilo iako i dvete lica se nao|ale
vo identi~na situacija, ostanuva nadvor od ramkite na takvata
sociolo{ki orientirana analiza. 1493 Toa uka`uva na potrebata deka
site istra`uvawa na samoubistvata mora nu`no da se nadopolnat so
klini~ki pristap, odnosno so ispituvawe na individualnite karakteristiki
koi ja uslovuvaat pojavata i realizacijata na poedine~nata
sklonost za samoubistvo. Za takvi istra`uvawa vsu{nost se zalaga, a
so ogled na svoite pojdovni pretpostavki i realno gi ovozmo`uva i na-
{iot teoretski pristap.
1491
Navedeno spored [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 1235.
1492
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 125-130.
1493
Ibid, str. 143.
817

5.3. Obid za samoubistvo
1. Za razlika od dovr{enoto samoubistvo kaj obidot na samobistvio
liceto koe go vr{i ostanuva `ivo. Pokraj ovaa osnovna i ~uvstvitelna
razlika me|u dovr{enoto i obidenoto samoubistvo, od sociolo{ki
aspekt postojat i golem broj drugi razli}i, koi vsu{nost i
uka`uvaat na golemoto zna~ewe na nivnoto analizirawe. Istra`uvawata
vo ovaa oblast poka`uvaat deka: 1 0 vo zavisnost od prostorot i
vremeto postojat opredeleni raliki spored nivnata za~estenost, taka
{to obidite na samobistvo se zna~itelno poprisutni od dovr{enite
samoubistva, 2 0 spored polot, pogolem broj ma`i vr{at dovr{eni
samoubistva odo{to `enskite lica, a `enite pogolem broj obidi na
samoubistva, 3 0 spored starosnata struktura, me|u licata koi
izvr{ile dovr{eno samoubistvo po~esto se mladite luge. 4 0 Spored
na~inite na izvr{uvaweto, obidite na samoubistvo isto kako i
dovr{enite mo`at da bidat: a) naprsni (akutni) i polagani (hroni-
~ni); b) direktni (aktivni) i indirektni (pasivni); v) prosti (poedine~ni),
dvojni (naj~esto od qubovni pri~ini) i zdru`eni (naj~esto
inducirani od verski pobudi vo religiozni sekti), g) kombinirani (samoubistvoto
se izvr{uva so kombinirawe na dva ili pove}e na~ini
ili so upotreba na dve ili pove}e sredstva) ili komplikuvani (koga
liceto si go dokraj~uva `ivotot za da gi skusi ma}ite po nekoja nesre-
}a), no najva`no e deka tie se pomalku brutalni i opasni (naj~esto truewe)
odo{to onie kaj dovr{enite samubistva (naj~esto besewe). 5 0
Spored motivite kako i dovr{enite obidite za samoubistvo mo`at da
bidat: a) inducirani, b) paranoidni, v) altruisti~ki (samopo`rtvuvawe
za postignuvawe na povisoki celi), g) tendenciozni ili protesni
(samoubistvoto se vr{i so namera nekoj da se obvini za toa
samoubistvo), d) bilansni (po ladnokrvo odmeruvawe na pri~inite da
se umre od strana na normalni lica), i |) simulirani samoubistva.
Pri~inite na samoubistvata mo`at da bidat ednakvi i kaj dovr-
{enite i kaj obidenite samoubistva.
Obidite za samoubistvo, vsu{nost, se zapo~nati no nedovr{eni
samoubistva, zatoa {to se rabotelo za nepogodno sredstvo, nepodoben
na~in na izvr{uvawe, neume{nost, nespretnost ili nedovolna re{itelnost
na samoubiecot, poradi negovo slu~ajno spasuvawe od drug ili
poradi pravovremena i uspe{na lekarska intervencija.
Sociopatolo{kite istra`uvawa natamu poka`uvaat deka zna-
~itelen broj od licata koi nekoga{ se obidele da izvr{at samoubistvo
vo svojot podocne`en `ivot se obiduvaat povtorno da se li{at od
`ivot. Kriti~niot moment za takviot ~ekor naj~esto e po 2-4 godini
po prethodnotiot obid. Fakt e me|utoa, deka i pokraj pove}ekratnite
obidi za smoubistvo samo mal broj od niv (10-20%) zavr{ile so smrt.
Ottuka se izvlekuva zaklu~ok deka pogolemiot broj lica koi se obide-
818

le da izvr{at samoubistvo vo podocne`niot `ivot nema da izvr{at
dovr{eno samoubistvo.
2. Ovie i ostanatite rezultatati od sociopatolo{kite istra-
`uvawa uka`uvaat deka "obidite za samoubistvo vo najgolem broj slu-
~ai deluvaat kako alarmen signal i imaat efekt na povik na pomo{,
duri iako za toa ne postoela svesna namera (Stengel, 1964). Tokmu poradi
takviot efekt, obidite na samoubistvo ~esto doveduvaat do promeni
vo `ivotnite situacii na samoubijcite, {to verojatno e edna od
pri~inite {to retko se pojavuvaat neposredni obidi na samoubistvo.
Me|utoa, obidite mo`at da bidat i histeri~na demonstracija, a isto
taka i manipulativen tip na rea|irawe (Dublin, 1963), ili imaat funkcija
na begstvo, ucena ili pretstavuvaat katastrofalno rea|irawe
ili slom na li~nosta. 1494
3. Obidite na samoubistvo imaat pove}ekratno zna~ewe za pravilno
sogleduvawe na ovaa op{testveno patolo{ka pojava vo prv red
ottamu {to sekoj obid za samoubistvo pretstavuva opredelana suicidalna
zagrozenost na opredeleno lice. Osnovniot indikator za utvrduvawe
na taa zagrozenost e serioznosta na prezemeniot obid koj te{ko
se utvrduva. Pritoa, se mo{ne zna~ajni motivite na samoubistvoto.
Motivite kaj obidete me|utoa, naj~esto ostanuvaat sokrieni i nedostapni
za istra`uva~ot, za{to, dokolku ne ostavilo pro{talno pismo, po
obidot za samoubistvo, liceto naj~esto se ~uvstvuva posrameno i vinovno
i obi~no ne priznava deka imalo namera da se samoubie. Ottamu,
na~inot na izvr{uvaweto naj~esto e najkorisniot indikator za utvrduvaweto
na serioznosta na suicidalnata namera. Samoubistvata
imeno, naj~esto se izvr{uvaat so truwewe, besewe, davewe, upotreba
na ogneno oru`je, upotreba na ostri predmeti i spravi i skokawe od
viso~ina. Kaj obite na samoubistvo, kako {to ve}e spomnavme, dominiraat
truewata i toa so nepodobni sredstva ili nezna~itelni dozi koi
ostavaat prostor da se ostane vo `ivot.
5.4. Povrzanost na samoubistvata so drugite oblici
na devijantno i prestapni~ko povedenie
1. Vo odnos na pra{aweto za povrzanosta na samoubistvata so
drugite asocijalni i antisocijalni pojavi mo{ne zna~ajni i vo literaturata
naj~esto ispituvani se nivnite relaciite so: 1 0 mentalnite rastrojstva,
2 0 alkoholizmot, kako i 3 0 narkomanijata, od edna, i ubistvata
od druga strana.
1 0 Koga se vo pra{awe samoubistvata, mo`e slobodno da se ka`e
deka brojni teoreti~ari i istra`uva~i osnovano se obiduvale da gi dovedat
vo odredena zavisnost so du{evnite rastrojstva. Taa sostojba na
duhot vo koi dominiraat samodestruktivni impulsi se opi{ani kako
1494
[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 144.
819

suicidalni krizi. Imeno, mogubrojni istra`uvawa go potvrduvaat podatokot
deka vo prosek edna tretina od onie koi izvr{ile samoubistvo
stradale od neurozi, psihozi ili od seriozni rastrojstva na li-
~nosta. Pritoa, so sigurnost mo`e da se pretpostavi, deka navedeniot
broj e pogolem ottamu {to postojat samubijci koi prethodno ne bile
izlo`ni na psihijatriski tretman. 1495 Stanuva zbor za psiholo{ki i
psihijatriski istra`uvawa na individualni slu~ai na samoubistva vo
koi kako dominantni pri~ini se pomesteni depresivnosta, agresivnosta,
anksioznosta, hisreti~ni karakteristiki koi pred izvr{uvaweto
na samoubistvoto vo osnova bile psihijatriski ispituvani. Fakt e me-
|utoa, deka licata so mentalni rastrojstva od site vidovi u~estvuvaat
relativno malku vo vkupniot broj na celokupnata populacija koj vo zavisnost
od podra~jeto se procenuva na 10 do 15%. Ottamu, psihi~kite
rastrojstva od koj i da e vid mo`at da se smetaat samo za edan od pri~inite
na pojavata na samoubistvata pri {to sepak treba da se ima vo vid
deka najgolemiot broj od niv imaat op{testveni koreni.
2 0 Povrzanosta na samoubistvata so alkoholizmot, isto taka, e
~esta i evidentna. Vo literaturata postojat sfa}awa deka alkoholizmot
i drugite oblici na toksikomanija se samo formi na hroni~no
samoubistvo, ili poinaku ka`ano - toa se lica koi svesni za razornoto
dejstvo na alkoholot re{ile postepeno da se samoubijat. Vakvata pretpostavka
vo koja nesomneno ima vistina, ne e dokraj izdr`ana ottamu
{to ima golem broj alkoholi~ati koi izvr{ile ili se obidele da
izvr{at i klasi~no samoubistvo.
3 0 Samoubistvata i zloupotrebata na droga, isto taka e zdravorazumska
hipoteza {to nesomneno treba i empiriski da se proveri.
Toa osobeno ottamu, {to postojat brojni li{uvawa od `ivot poradi
upotreba na pregolema doza vo ~ija pozadina mo`ebi stoela tokmu namerata
za samoubistvo.
2. Povrzanosta me|u samoubistvoto i antisocijalnite pojavi
(kriminalitetot) re~isi bez isklu~ok se sveduva samo na edno nivo: na
nivoto na sporeduvaweto na samoubistvoto kako avtoagreiven akt so
ubistvoto kako agresija naso~ena kon drug. Ubistvoto i samoubistvoto
se tesno povrzani, veli Midendorf. Opredelena struktura na li~nosta
mo`e da vlijae na ~ovekot vo agresivna sostojba lesno da ja krene rakata
vrz sebe a isto taka lesno da ubie drug ~ovek. Vo mogu silni afektivni
sostojbi, storitelot saka po sekoja cena da ja pomine grani~nata
situacija na napnatost pa se naso~uva kon samiot sebe ili kon nekoe
drugo lice. Mo`no e storitelot pred izvr{uvaweto na krivi~no delo
da se koleba me|u ubistvo i samoubistvo. Mo`no e po izvr{uvaweto na
deloto ubistvo da se izvr{i samoubistvo. Mo`no e, isto taka, za {to
postojat berzbroj primeri, agresivnosta da se smiri po izvr{enoto
ubistvo i potoa da ne se izvr{i odnapred seriozno planiranoto samo-
1495
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 132.
820

ubistvo. Isto taka mo`no e istvoremeno da se izvr{at i ubistvo i samoubistvo,
ili dvata bra~ni ili qubovni partneri zaedni~ki da se
li{at od `ivot. 1496 Vakviot pristap kon objasnuvaweto na samoubistvoto
vo sporedba so ubistvoto e osobeno karakteristi~en za teorijata
na frustracija. Vo toj kontekst edinstvenata razlika me|u niv se
bara vo toa {to samoubistvoto pretstavuva avtoagresija, a ubistvoto
agresija naso~ena kon drug. Pritoa, postojat razli~ni objasnuvawa na
pri~inite na frustraciite {to se od posebno zna~ewe za preodot kon
agresivnosta. Me|u niv e mo{ne interesen pristapot na Henri i [ort
(Henry and Shoert, 1954) 1497 koi poa|aat od pretpostavkata deka edna od
najva`nite situacii koja ja predizvikuva agresijata e neuspehot da se
odr`i steknatata ili da se postigne povisoka op{tesvena polo`ba vo
statusnata hierarhija. Nivnoto istra`uvawe na poka`a deka postojat
zna~ajni razliki me|u stapkite na samoubistvata kaj licata so povisok
i onie so ponizok op{testven status: kaj prvite taa e dosta visoka, za
razlika kaj vtorite kade e zna~itelno poniska 1498
3. Moj stav e deka vo golem obem e prisutna i vrskata me|u samoubistvata
i soobra}ajnata delinkvencija. Imeno, ne mo`e da se negira,
iako te{ko empiriski se proveruva, hipotezata deka golem broj
samoubistva se izvr{uvaat vo svojot avtomobil. Na~inot na izvr{uvawe
na ovie samoubistva e presmetan od idejata neposrednata sredina
nikoga{ da ne doznae deka poedinecot sam si go odzel `ivotot. Takviot
akt se vr{i so cel da se izbegne kako negativnata op{testvena
stigma koja, za `al, sî u{te i te kako e prisutna za ovoj vid na odnesuvawe,
taka i zaradi apriornoto otfrlawe na kakvo i da prefrluvawe
na vinata vrz pobliskite ~lenovi na semjstvoto za posegnuvaweto
kon sopstveniot `ivot. Na vakviot zaklu~ok ne naveduvaat brojni soobra}ajni
nesre}i za koi se veli deka voziloto od neutvrdeni pri~ini,
so polna brzina skr{nalo na sprotivnata kolovozna lenta i vo direkten
sudar zaginalo odredeno lice. Ne e daleku od vistinata deka vo
vakvi situacii ne se raboti samo za samoubistvo, tuku ~estopati i za
ubistvo ili pove}ekratno ubistvo so direktna umisla na licata vo
sopstvenoto vozilo i/ili so eventualna umisla na licata vo drugite
vozila.
1496 Middendorff, W. Konvencionalni i novi kriminalitet, JRKKP, Beograd,
1979/1, str. 7.
1497
Henry, A. F and Short, J. F. Suicider and homicide, Glencoe, III, Free
Press, 1954.
1498
Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 139.
821

5.5. Op{tetsvena reakcija
Napred vidovme deka vo razli~ni istoriski periodi postoele
zna~ajni razliki vo stavovite na op{testvoto kon samoubistvoto i samoubijcite.
Takvi razliki postojat i vo sovremenite op{testva, vo
koi razlikite vo sitemot, op{testveno ekonomskite i kulturnite vlijanija
ja odreduvaat i op{testvenata reakcija kon ovaa sociopatolo-
{ka pojava. Pritoa, mo`e slobodno da se ka`e, ve}e nikade ne postoi
represivnata orientacija kon samoubistvata. Taa zna~i deka prisilbata
- nesuvaweto zlo sprema onoj koj se obidel ili uspreal da si go
nanese najte{koto zlo, kako nonsens bez presedan, re~isi vo celost e
napu{tena vo site zemji vo svetot. Sovremenite zakonodavstva samoubistvoto
i obidot na samoubistvo, po pravilo ne go previduvaat kako
krivi~no delo, odnosno kako prekr{ok. Me|utoa, re~isi sekade vo svetot,
toa e slu~aj koga izvr{uvaweto na samoubistvo i obidot za samoubistvo
se rezultat {to proizleguva od naveduvawe ili poma|awe na
samoubistvo od strana na drugo lice. Kaj nas ova delo e prevideno so
~l 128 KZ. 1499
Ottamu, vo zavisnost od op{tiot stav koj mo`e da se manifestira
kako odobruvawe, ramnodu{nost (indiferentnost) ili kako neodobruvawe
na sekoe, pa i povedenieto na samoubiecot, denes mo`e da
se zboruva samo za preventivni merki koi treba da go spre~at ovoj
op{testven problem. Pritoa, odobruvaweto na samoubistvata i nivnata
prevencija naj~esto ne doveduvaa do sakanite rezultati. Fakt e
imeno deka vo zemjite kade {to od niza pri~ini javnoto mislewe ima
razbirawe i go opravduva samoubistveniot akt (Japonija, na primer), e
mnogu skromen i efektot od kakvi i da e preventivni merki. Istoto
mo`e so golema sigurnost da se tvrdi, a nekoi istra`uva~ki studii toa
go doka`uvaat, i za zemjite kade {to postoi toleranten odnos (ramnodu{nost)
kon samubistvata (na primer, Republika Makedonija). Soodvetno
na prethodnoto, onamu kade {to opredeleni faktori pridonesuvaat
za nepokoleblivo i jasno izrazuvawe na kolektivniot stav protiv
ovoj vid na devijantno odnesuvawe (site zemji so islamska veroispovest),
1500 prevencijata ima najgolemi {ansi za uspeh, no, kako i vo
site drugi zemji vo svetot samo dokolku se bazira vrz su{tinsko menuvawe
na esencijalnite pri~ini {to doveduvaat do ovaa pojava. Aktuelnite
negativni sostojbi so tn. teroristi~ki samoubistva, nesomneno
go potvrduvaat toj fakt tokmu vo dr`avite so muslimanska veroispovest.
1499
Za ova krivi~no delo vidi podrobno: Lopi~i}, Krivi~no delo navo|enja
na samoubistvo i pomaganje u samoubistvu, JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 453-
460.
1500
Kuranot izre~no go zabranuva samoubistvoto
822

G l a v a II
ENDOGENI FAKTORI
Vo ovaa glava }e se zadr`ime vrz razgleduvaweto na nekoi osnovni
osobenosti i svojstva na storitelite na krivi~nite dela koi pretstavuvaat
zna~ajna okolnost za celosno osvetluvawe kako na fenomenolo{kiot
raspored, taka i za etiolo{kata uslovenost i razvoj na
kriminalnoto odnesuvawe. Se raboti za svojstvata i osobenostite {to
ja opredeluvaat individualnosta na storitelot i negovata socijalna
uloga, kako i za nivnite razliki koi pretstavuvaat eden od mnogubrojnite
uslovi, {to vo tesna povrzanost so egzogenite kriminogeni faktori,
zaedni~ki pridonesuvaat za javuvaweto na kriminalitetot.
I. INDIVIDUALNO - PSIHOLO[KA PRI^INOST I
USLOVENOST NA KRIMINALITETOT
1. Ve}e imavme prilika da vidime deka spored stojali{teto na
klasi~nata {kola, centralniot poim na krivi~no pravo be{e samoto
krivi~no delo kako nekoja izolirana pojava, a vinata na li~nosta na
storitelot se izrazuva{e vo konkretnoto delo. Li~nosta na storitelot
se zema{e predvid samo vo onaa mera vo koja se odrazuva{e vo samoto
krivi~no delo. So ogled na specifi~nata cel na krivi~noto pravo,
motivot, misleweto i karakterot na storitelot kako i celokupnata
negova li~nost, za klasi~arite be{e ne{to sosema sporedno. Me-
|utoa, vo poslednata decenija na XIX vek, klasicizmot do`ivea seriozna
i dlaboka kriza. Nesomnena zasluga za toa, i pokraj negovata principielna
zabluda za rodeniot zlostornik, mu pripa|a na Lombrozo,
za{to predupredi na biolo{kite (endogenite) faktori na kriminalitetot.
Na toj na~in na videlina se pojavi li~nosta na prestapnikot i
stana predmet na kriminolo{kite prou~uvawa. So toa na vidno mesto
na ovaa problematika stapi li~nosta na storitelot, me|utoa ne kako
nekoja apstraktna kategorija na filozofskiot indeterminizam, tuku
kako vistinska pojava, kako rezultat na deluvaweto na biopsiholo{-
kite determinanti. Ne{to podocna, kako rezultat na novite sfa}awa
koi se afirmiraa osobeno vo sociolo{kata {kola, i koi naskoro glavno
bea prifateni od eklekti~kata (neoklasi~nata) {kola, krivi-
~noto delo zapo~na da se zema predvid vo mera vo koja so negova pomo{
mo`e da se oceni stepenot na krivi~nata odgovornost na storitelot
ili negovata vinost i op{testvena opasnost. Stepenot na taa odgovornost
se opredeluva ne samo spored objektivnite tuku i spored subje-
823

ktivnite momenti, {to zna~i mora da se zeme predvid ne samo izvr{enoto
delo i negovite posledici tuku i celokupnata li~nost na storitelot
kako {to taa se poka`uva sprema izvr{enoto delo, tuku i nejziniot
dotoga{en `ivot i nejziniot karakter voop{to. Bez ogled {to i
vo ovaa koncepcija pojdovnata to~ka sî u{te e krivi~noto delo, storitelot
sepak ne se smeta pove}e kako apstraktna figura, tuku se tretira
kako `ivo psihi~ko su{testvo so site negovi individualni svojstva.
Spored toa, krivi~noto delo se sfa}a kako izraz na li~nosta,
koja `ivee i raboti vo opredelena sredina pod vlijanie na opredeleni
okolnosti na prostorot i vremeto, pod vlijanie na biolo{kite (endogeni)
i nadvore{nite (egzogeni) faktori.
Od podocne`niot razvoj na kriminolo{kite teorii mo`e da se
zabele`i zna~ajnata tendencija koja se dvi`e{e vo interes na celishodna
prevencija i represija i prodlabo~ena analiza na negoviot
storitel. Vo vrska so toa doa|aat raznite kriminalnopoliti~ki sfa-
}awa na krivi~noto delo i storitelot.
2. Vrz osnova na navedenoto mo`e da se zaklu~i deka kriminalitetot
ne e isklu~ivo ni biopsiholo{ki, nitu isklu~ivo sociolo{ki
fenomen i deka ni ednostranite biolo{ki, psiholo{ki i sociolo{ki
sfa}awa i prou~uvawa na zlostorstvoto ne mo`at da dadat zadovolitelno
objasnuvawe. Ottamu, potreben e takov pristap vo koj pokraj okolnostite
od op{testven aspekt, ednovremeno }e gi posmatra i istra`uva
biolo{kite i psiholo{ki elementi na storitelot vo neposredna
poverzanost so negovata okolina. Toa zna~i, deka kriminalnoto povedenie
e povrzano i so osobinite na li~nosta na storitelot na krivi~noto
delo, so svojstvata koi ja izrazuvaat negovata individualnost i ja
opredeluvaat negovata uloga vo op{testvoto.
3. Zapoznavaweto na li~nosta na prestapnikot vo osnova ima
dvostrana smisla: 1 0 otkrivawe na podlabokite, vistinskite pri~ini i
mehanizmi na nekoe povedenie koe {to ovozmo`uva izbor na adekvatni
merki na op{testvenoto reagirawe, i 2 0 predviduvawe na idnoto povedenie,
ili prognoza, {to e od neprocenliva vrednost za prevencija na
konkretniot vid na kriminalno povedenie.
Pritoa od pomalo ili pogolemo zna~ewe mo`at da bidat site
karakteristiki na li~nosta: osobinite na temperamentot (emocionalna
stabilnost), karakterot (samodoverba, samokriti~nost, agresivnost,
pla{livost, bezobyirnost), inteligencijata, sposobnostite (fizi~ki,
senzorni, psihomotorni i mentalni, vnimanie), i dvi`e~kite
sili na ~ovekovoto odnesuvawe.
Isto taka, povedenieto kako na~in na nadvore{no projavuvawe
na kvalitetot na li~nosta, mo`e da se ocenuva i spored razli~ni kriteriumi:
kriterium posledicata na deloto (imalo ili nemalo posledica,
kakov bil vidot i te`inata na posledicata), kriterium izbegnuvawe
na posledicata (povedenie so koe se sozdava kriti~na situacija
pri {to poradi niza dopolnitelni okolnosti izostanala posledica-
824

ta), kriterium na gre{ka (pogre{ki koi doveduvaat ili mo`ele da dovedat
do posledica ili bile znak na nemo`nosta ili nespremnosta za
odgovorno odnesuvawe), kriterium na protivpravno povedenie (primarni
storiteli i povratnici), kriterium na neprilagodenost i
brojni drugi okolnosti koi dokraj ja osvetluvaat etiolo{kata strana
koja e povrzana so li~nosta na storitelot.
Site tie elementi, kako {to veli Milutinovi}, pretstavuvaat
subjektivni elementi na kriminalnata aktivnost, pa ottamu nivnoto
prou~uvawe pridonesuva za pravilno soznavawe na oddelnite kriminalni
akcii i kon posebnoto osvetluvawe na subjektivnata etiologija.
Vo nivno otsustvo ne e mo`no ovaa pojava nau~no da se objasni. Pokraj
toa, izu~uvaweto na tie elementi treba da slu`i kako orientacija za
ostvaruvawe na principot na individualizacijata na krivi~nite sankcii
i podocna vo procesot na ostvaruvaweto na prevospitnata cel,
koja so nivna pomo{ saka da se postigne. 1501
4. Sumarno zameno, za individualno - psiholo{kata pri~inost i
uslovenost na kriminalitetot od nesomneno zna~ewe e deluvaweto na
tri osnovni grupi na faktori: 1 0 socijalnata sredina, 2 0 li~nosta i 3 0
situacijata.
1 0 Faktorot socijalna sredina deluva stimulativno, a ponekoga{
i prisilno so sozdavawe novi isku{enija za ~ovekot. Modernoto
op{testvo so atributite na brzo tempo na razvoj, natprevaruva~ki duh,
napu{tawe na nadminatite formi na povedenie, donesuva pred ~ovekot
novi problemi i novi stravuvawa. Atributite na takvoto dvi`ewe se
sostojbi na strav, napnatost, anksioznost, depresivnost, za koi nedovolno
silnite ili nesigurnite li~nosti baraat olesnuvawe preku
vr{eweto na socijalno patolo{ki i kriminalni povedenija. Za sovremenata
civizlizacija e karakteristi~no deka na poedincite im nalo-
`uva silno tempo na koe tie mora da mu se prilagodat i so svoite rezultati
da gi zadovolat barawata na op{testvoto i li~nite interesi.
Dinami~niot tek na `ivotot kaj ~ovekot sozdava ~uvstvo na strav, neizvesnost,
nesigurnost, postojana trka i borba so cel da se izvr{at
brojnite raboti i obvrski vo soodvetno vreme. Seto toa kaj ~ovekot na
dene{nicata sozdava optovaruvawe i bara dopolnitelni usilbi i nova
sila koi toj nikoga{ ne mo`e da gi pronajde vo svojot organizam, tuku
dopolnitelnite stimulansi gi nao|a vo efektite na nedozvolenite
protivop{testveni povedenija. Pritoa, ne treba posebno da se naglasuva
deka takvite povedenija posebno i prevoshodno se vo funkcija na
otstranuvawe na bolkite i baraweto zadovolstvata {to obemno se
prisutni kaj drugi, a kaj sebe nedostasuvaat ili voop{to ne mo`at da
se dostignat.
2 0 Faktor li~nost (individualnosta na prestapnikot). ^ovekot
spored svojata priroda, koga edna{ }e pronajde povedenie koe mu gi
1501
Milutinovi}, M. op. cit. str. 391
825

otstranilo bolkite, stravot, nesonicata, voznemirenosta, nesigurnosta,
temperaturata ili stresot, e sklon da se vra}a kon toa povedenie
i koga simptomite na ovie pojavi ne se dovolno istra`eni. Na toj
na~in se sozdava "psihofizi~ka zavisnost" od ovie povedenija, pa
ottamu pravilno se istaknuva deka upotrebenite sredstva ne se vistinskata
sre}a, tuku deka stanuvaat vistinsko prokletstvo, za{to nejzinoto
dejstvo sekoga{ e povrzano so zadovoluvawe na momentni interesi
koi brzo se tro{at i is~eznuvaat. Kako nositeli na ovie povedenija
se pojavuvaat nezreli, emotivno labilni, nesredeni, nesigurni i za `ivot
nespremni li~nosti, koi re{enieto za svoite problemi go nao|aat
vo koristeweto na takvi "medikamenti" koi mo`at samo prividno i
kratkotrajno da ja otstranat bolkata i da donesat mir i spokojstvo. Za-
~estenosta na neprijatnite sostojbi kaj ovie lica, doveduva do toa po
zgolemenoto vpu{tawe vo kriminal, kaj niv da se pojavi "psihofizi-
~ka zavisnost."
3 0 Faktotot kriminalna situacija. Tretiot faktor na kriminalitetot
e samata situacija, odnosno povolnite priliki koi se pojavuvaat
vo op{testvoto vo ogromni koli~estva. Mnogu situacii sozdavaat
nade` deka dokolku se iskoristat }e ja otstranuvaat bolkata, vnatre{nite
pritisoci, ~uvstvoto na anksioznost, nezadovolstvoto, depresivnite
raspolo`enija i vo momentot na nivnoto iskoristuvawe
sozdavaat ~uvstvo na lesnotija, vedrina sila, prijatnost i sigurnost.
Vo sega{nite uslovi na brz tehni~ko - tehnolo{ki razvoj lu|eto se zatrupani
so razni materijalni i nematerijalni dobra koi obemno se reklamiraat
i koi treba da im donesat mir, sre}a i blagosostojba, no,
koi tie ne mo`at da gi dostignat. Toa se takvi dobra za koi u{te vo
momentot na nivnoto stavaweto vo upotreba se smetalo deka }e predizvikuvaat
zavisnost (adiction), no ne i so faktot {to }e stane so onie
poedinci za koi legalnoto doa|aweto do tie dobra za navek }e ostane
nedostapno.
Do kriminalnata situacija doa|a poradi dejstvoto na niza posredni
i neposredni objektivni okolnosti, koi so ogled na vremeto na
nastanuvaweto mo`at da se podelat na: 1 0 okolnosti koi neposredno mu
prethodelena deloto i 2 0 okolnosti koi deluvale vo vremeto na izvr-
{uvaweto na deloto. Navedenite okolnosti mo`at da se podelat i
spored funkcijata {to ja imaat vo genezata na krivi~noto delo na: a)
okolnosti koi go ovozmo`uvaat izvr{uvaweto na deloto (na primer,
postoewe na prikladna `rtva, pogodno sredstvo i sl.), b) okolnosti
koi posredno i neposredno go predizvikale deloto (navreduvawe, fizi~ki
napad, nanesuvawe {teta i sl.) i v) okolnosti koi go spre~uvaat
izvr{uvaweto na krivi~noto delo (zkanetata kazna, moralnite vrednosti
na poedinecot i sl.)
5. Li~nosta na ~ovekot, me|utoa, e tolku individualna {to nikoga{
so celosna sigurnost ne mo`e da se pretpostavi deka vo ista situacija
i pri isti nadvore{ni pottici }e reagira na ist na~in. Toa,
826

sepak, ne treba da gi smali usilbite kon postojano i sistematsko sobirawe
na podatoci koi mo`at da pridonesat kon osvetluvawe na problemot
na kriminalitetot. Naprotiv, istra`uvawata na fenomenot na
li~nosta na kriminalecot, nejzinata op{testvena i psiholo{ka uslovenost
i drugite sledovatelni pojavi, situacii, pottici i determinanti
pretstavuvaat edna od osnovnite zada~i na kriminologijata. Na sekoe
voop{tuvawe i zaklu~uvawe treba da mu prethodi sestrano snimawe
na pojavata i na nejzinite akteri, na nejzinata dinamika i fenomenologija,
a potem vrz osnova na ovoj materijal da sleduvaat etiolo-
{kite istra`uvawa.
6. Analizata na pri~inosta povrzna so li~nosta na prestapnikot
sodr`i i brojni drugi aspekti i problemi koi mo`at da odat vo
nedogled. Me|utoa, preskoknuvaj}i go navleguvaweto vo site podrobnosti,
ne mo`eme a da ne poso~ime na nekolku zna~ajni iska`uvawa na
Hentig, koi ovde gi izmesuvame vo ne{to skratena forma. Pokraj krivi~nite
dela na nasilstvo i seksualnite zlostorstva izgleda deka pogolemiot
broj na komercijalni zlostorstva se od endogena priroda, dokolku
izvr{itelite se lica koi ne se izlo`eni na ekonomski pritisok.
Dene{niot streme` kon pari gi ima site obele`ja na opsesija,
{to kaj komarxiite, neumornite avanturisti i dipsomani se ogleda vo
razdrazlivosta kako mentalna osobenost. Tie ne mo`at da podnesat li-
{uvawa. Koga vo nekoja nesre}na {pekulacija }e pretrpat neuspeh, tie
rea|iraat kako izmameni qubovnici, imeno ili poluduvaat ili se samoubivaat.
1502 Od druga strana, brojot na "prirodnite" zlostorstva e
beskrajno mal vo sporedba so prestapite koi ne mo`at da se oddelat od
nema{tijata, odnosno od apsolutnoto ili relativnoto li{uvawe. Povtorno
doa|ame do zaklu~ok deka kriminalitetot vo golema mera bi mo-
`el da se namali ako bi se otstranila akutnata nema{tija. 1503 Me|utoa,
nie sme svesni deka podelbata na nastroenost i sredina, {to pretstavuva
edno uprostuvawe, ne mo`e sekoga{ lesno da se izvr{i. Naskoro
}e videme deka dispozicijata i miljeto mo`at da se pojavat vo suptilni
kombinacii i gradacii. ^esto e re~isi nevozmo`no da se razlikuva
koj e dominira~ki element. 1504
Ovaa podelba mo`e da se odr`i logi~ki i filozofski. Me|utoa,
od kriminolo{ko stojali{te sekoj usloven faktor mora da se
posmatra kako vistinska pri~ina ~ie otstranuvawe od kauzalniot sinxir
mo`e da ima rezultat taka {to nema da se slu~i zlostorot. Ako
uspeeme da izmenime edna crta od nastroenosta, odnosno konfiguracijata
na silite na okolinata, nie sme go spre~ile zlostrostvoto. Sekako
deka ne e seedno dali modifikacijata e postojana ili preodna, na
primer, dali od pijanicata sme go odzele pijalokot ili e toj izle~en
1502
Hentig, H. op. cit. str. 123.
1503
Ibid, str. 123.
1504
Ibid, str. 125.
827

od svojata strast kon alkoholot. Vo su{tina i vo edniot i vo drugiot
slu~aj se otstraneti pri~inite koi inaku bi mo`ele da dovedat do prestapot.
1505
Od prakti~en aspekt e u{te pozna~ajno pra{aweto: koi pri~ini
mo`at da se zemat vo postapkata na otstranuvawe, a koi }e mu se
sprotivstavat na edna postapka na lekuvawe. Pred nas se najzna~ajnite
elementi: ~ove~kiot organizam i razum so site svoi nagoni i `elbi,
fizi~kata sredina, op{testvenata sredina, ~estopati okrutna i nepromenliva,
koja pravi te{kotii pod pritisok na obi~aite, ~ovekovite
zabludi i interesi. Nie morame kako vojskovoditeli da doneseme
odluka, koja to~ka na tvrdinata e najslaba i kade treba da se izgradi
upori{te za napad. 1506
Natamu, nie morame da razgledame dali edna pri~ina deluva na
milioni lu|e ili e ograni~ena samo vrz eden mal broj. Otstranuvaweto
na siroma{tijata bi bilo podalekuse`no od suzbivaweto na alkoholizmot.
Za mnogumina verskoto vospituvawe i uve`buvawe na samokontrolata
bi bilo celosno re{enie na problemot na zlostorot. Me-
|utoa, izgleda deka, dokolku edna programa e poopse`na i poiscrpna,
dotolku e pote{ko da se ostvari. Pokraj toa, nekoi pri~ninosti se
ambivalentni. Taka e i so na{iot ekonomski `ivot koj e zasnovan vrz
natprevar i vo koj napredokot i opasnosta odat naporedno. Taka e i so
monogamniot brak. Toj vo mnogu ne{ta pretstavuva sre}a, no vo izvesni
okolnosti go doveduva ~ove~koto su{testvo do nesakani sudiri.
Isto e i so bogatstvoto, so vlasta, so uspehot, a isto taka i so monotonijata
na sre}ata i prosperitetot. 1507
Nekoi pri~ini spa|aat vo redot na neizle~ivi okolnosti na
`ivotot. Mnogu nevolji se posledica na faktot {to starosta (vozrasta),
a isto taka i polot, ponekoga{ se dvosmisleni (neizvesni, problemati~ni).
Taka na primer, prestapot mo`e da bide rezultat na biolo{kite
osobenosti, na iskulu~itelnata fizi~ka sila ili na agresivnoto,
odnosno borbenoto maj~instvo. 1508
Sreduvaweto na pri~inskite faktori spored relativnata vrednost,
nivnata podesnost za obrabotka i ambivalencijata mora da dojde
podocna. Na{a neposredna zada~a e da go zapo~neme eksperimentiraweto
so novi kauzalni kombinacii, ispu{taj}i eden, a mo`ebi dodavaj}i
drug faktor. Ako vakvata analiza se poka`e to~na, toga{ nema dolgo
da se ~eka na rezultatite koi }e zna~at namaluvawe na kriminalitetot.
1509 Mnogu od na{ite "pri~ini" se sostojat vo lesen stek na okolno-
1505
Ibid, str. 125.
1506
Ibid, 125- 126.
1507
Ibid, str. 126.
1508
Ibid, str. 126.
1509
Ibid, str. 126.
828

sti, koi postepeno, kako izgleda, go gonat obvinetiot kon fatalen rezultat.
Porokot, nezakonska rabota i polesen delikt, mo`at da gi vovle~at
vo zlostorstvo kako `rtvata taka i izvr{itelot. 1510
II. PSIHOSOCIALNI KARAKTERISTIKI NA LI^NOSTA
NA PRESTAPNIKOT
1. POIM I STRUKTURA NA LI^NOSTA
1. So ogled na toa {to osobinite na li~nosta vo momentot na
izvr{uvaweto na deloto se opredeluvaat kako vnatre{ni kriminogeni
faktori ili subjektivni kriminogeni vlijanija, najprvin e nu`no da
se odgovori na nekolku osnovni pra{awa {to ja osvetluvaat nivnata
su{tina i go ovozmo`uvaat pravilnoto sogleduvawe na nivnoto mesto
i etiolo{ko zna~ewe vo uslovuvaweto na kriminalnite povedenija. Vo
taa smisla zna~ajno e da se odgovori na pra{aweto - {to se podrazbira
pod poimot osobini na li~nosta, a potoa na koj na~in se formiraat i
kako ja struktuiraat li~nosta na prestapnikot i go determiniraat negovoto
kriminalno povedenie.
2. Sledejki go ovoj redosled osobinite na li~nosta gi opredelivme
kako mnogubrojni kvalitativni karakteristiki (svojstva, obele-
`ja ili crti) na poedinecot vo momentot na izvr{uvaweto na deloto.
Toa se takvi biopsiholo{ki svojstva na opredelena li~nost {to mo-
`at najdobro da se zabele`at ako se stavat vo soodnos so opredeleno
povedenie na ~ovekot, za{to svojata su{tina ja manifestiraat preku
aktivniot ili pasivniot odnos na poedinecot sprema predmetite, pojavite
i lu|eto {to go opkru`uvaat.
Vrz osnova na taka sogledaniot poim na osobinite na li~nosta
i nivnoto svojstvo da go uslovuvaat i poka`at ~ovekovoto povedenie
vo psihologijata se izgraduvaat mnogubrojni definicii za li~nosta.
Ne navleguvaj}i vo nivnata raznovidnost i kritika na pojdovnite kriteriumi,
za site tie definicii su{testveno e deka uka`uvaat na integritetot,
individualnosta i relativnata doslednost na povedenieto.
kako tri osnovni komponenti na nivnoto razbirawe. Pritoa pod edinstvo
ili integritet na li~nosta se podrazbira li~nosta kako celina
vo koja site nejzini delovi oddelni osobini go opredeluvaat nejzinoto
povedenie. Toa povedenie, vsu{nost, e determinirano od site nejzini
fizi~ki osobini i psihi~ki i socijalni procesi. Osobenost (individualnost
ili edinstvenost) na li~nosta zna~i deka sekoj poedinec se
razliklikuva od site drugi poedinci so ogled na osobinite {to gi poseduva
i na~inot na nivnata povrzanost. Toa zna~i deka poedincite
me|u sebe ne se razlikuvaat taka {to da ne mo`at da se sporeduvaat, no
1510
Ibid, str. 125.
829

sepak uka`uva deka sekoj poedinec e li~nost za sebe, posebna individua
so specifi~ni osobini i nivna struktura. 1511 Relativnata doslednost
vo povedenieto se sostoi vo ednakvi ili barem sli~ni postapki
{to vo ednakvi situacii se karakteristi~ni za poedinecot. Takvoto
povedenie e posledica od edinstvoto na individualnosta i li~nosta.
Poa|ajki od ovie elementi, za nas e najprifatliva definicijata
{to li~nosta ja sfa}a kako edinstvena i individualna organizacija
na osobinite na ~ovekot koi se formiraat pod vlijanie na organizmot
i socijalnata sredina. Taa organizacija gi opfa}a site grupi na strukturiranite
osobini i dinami~ki sili na ~ovekovata aktivnost. Na
ovoj na~in opredelena, definicijata uka`uva na li~nosta kako na celina
so~ineta od mnogubrojni komponenti {to se nao|aat vo dijalekti~ko
edinstvo vo koe nekoi imaat pomala a nekoi pogolema uloga
pri formiraweto na poedine~noto povedenie. Od druga strana, ova definicija
uka`uva i na site faktori (nadvore{ni i vnatre{ni) {to
vlijaat vrz formiraweto, razvojot i manifestiraweto na ~ovekovite
osobini preku negovoto povedenie. I na krajot, ovaa definicija ne
pravi razlika me|u li~nosta na kriminalecot i nekriminalecot.
3. Trgnuvaj}i od okolnosta deka ~ovekovoto povedenie go uslovuvaat
mnogubrojni du{evni osobini, vo psihologijata se nastojuva tie
da se pomestat vo nekolku osnovni grupi {to na sintetiziran na~in }e
ja poka`at strukturata na nekoja li~nost. Vo taa smisla site psiholo{ki
osobini se sveduvaat glavno na osobini na temperamentot, karakterot,
sposobnostite i fizi~kata konstitucija na ~ovekot. Sekoja od
ovie grupi na osobini ima opredeleni karakteristiki {to go odreduvaat
nivnoto vlijanie vrz op{toto povedenie na poedincite. Taka, najsumatno
ka`ano, osobinite na temperamentot uka`uvaat na koj na~in
se odnesuva opredlen poedinec, osobinite na karakterot - kako toj se
odnesuva sprema sebesi, drugite lu|e i trudot, osobiniet na sposobnostite
- kolku dobro se odnesuva i, na krajot - osobinite na telesnata
konstitucija - vo kakva i kolkava mera mo`e da se odnesuva so ogled
na svojata konstitucionalna uslovenost. Site ovie osobini, vo zavisnost
od nivnoto prisustvo, razvienost, vnatre{en soodnos i intenzitetot
na nadvore{nite vlijanija, go poka`uvaat specifi~niot na~in
na poedine~noto povedenie i negovata relativna doslednost. Pokraj
toa, so ogled na svojata sposobnost da ja pokrenuvaat li~nosta na opredelena
aktivnost, ovie osobini imaat dinami~en karakter. Na toj na-
~in, pokraj nadvore{nite vlijanija, tie se eden od izvorite {to zaedno
so psihi~kite procesi pretstavuvaat neposredni dvi`e~ki sili
na ~ovekovata aktivnost (nagoni, motivi, stavovi, predrasudi, interesi,
~uvstva, sklonosti i naviki) go uslovuvaat ~ovekovoto povede-
1511
Pod struktura na li~nosta se podrazbira zbir na psihofiziolo{-
kite osobini spored koi nejzinoto povedenie vo opredelena situacija se razlikuva
od povedenieto na ostanatite poedinci .
830

nie.
4. Vo zavisnost od svoeto socijalnoeti~ko zna~ewe osobinite
na li~nosta se delat na pozitivni i negativni. Za kriminolo{kite
istra`uvawa osobeno se zna~ajni negativnite osobini na li~nosta, bidejki
tie pretstavuvaat psiholo{ka osnova za ostvaruvawe na opredelena
kriminalna dejnost. Poradi toa svojstvo tie i se narekuvaat
subjektivni kriminogeni faktori. Tie, vu{nost, pretstavuvaat subjektivni
determinanti na kriminalnite povedenija. Me|utoa, dosega-
{nite kriminolo{ki istra`uvawa ne uspeale da iznajdat takvi negativni
osobini na li~nosta {to bi se sre}avale samo (isklu~ivo) kaj
kriminalcite i koi so ogled na toa bi pretstavuvale specifi~ni i relativno
trajni svojstva {to rigidno bi se razlikuvale od onie crti na
li~nosta {to postojat kaj nedelinkventnata populacija. So ogled na
toa {to za niv ne mo`e da se ka`e deka pretstavuvaat neophodni i dovolni
uslovi, me|u subjektivnite kriminogeni vlijanija i kriminalniot
akt ne mo`e da se vospostavat nekoi pocvrsti i poopstojni vrski.
Imeno, duri i pri osobeno izrazen stek na negativni osobini kaj
opredelen poedinec ne mora da dojde do izvr{uvawe na krivi~no delo,
za{to sekoj poedienc, pokraj negativnite, poseduva i opredelen broj
pozitivni osobini, koi vo zavisnost od karakterot i intenzitetot na
op{testvenite vlijanija mo`at da dovedat do takvi povedenija {to
zna~at ostvaruvawe na socijalno prifatlivi i korisni celi. No, nepostoeweto
takvi osobini koi nu`no i neizbe`no vodat kon kriminalno
povedenie ne zna~i deka me|u takvoto povedenie i osobinite na li-
~nosta ne mo`at da se iznajdat opredeleni korelativni, funkcionalni
i drugi deterministi~ki vrski. Naprotiv, empiriski potvrdeni fakti
deka poedinci so opredelena konstelacija na psihi~ki svojstva polesno
se odlu~uvaat za vr{ewe ubistva, kra`bi ili drugi krivi~ni dela,
uka`uvaat na nivnoto neposredno zna~ewe za sekoe poedine~no istra-
`uvawe na oddelnite oblici na kriminalnio povedenie. 1512 Me|utoa,
pri vakvite istra`uvawa sekoga{ treba da se znae deka osobinite na
li~nosta se povrzani i ~inat edinstvena dinami~ka celina. Vo taa
smisla razgleduvaweto na nejzinite negativni osobini ni ovozmo`uva
samo poednostaven i polesen pristap kon razjasnuvaweto na deterministi~kite
vrski so kriminalnoto povedenie. Toa povedenie e determinirano
od prisustvoto (kvalitetot) i goleminata na razvojot (kvantitetot)
na oddelni negativni osobini, no i od nivnata me|usebna povrzanost
so pozitivnite osobini. Toa edinstvo na li~nosta, {to proizleguva
od povrzanosta na oddelni osobini od koi e struktuirana li-
~nosta se ogleda vo doslednost na nejzinoto povedenie. Me|utoa, toa
1512
Zemeno voop{teno, mo`e da se ka`e deka nekoi svojstva na li~nosta
se takvi {to vrz niv polesno se kalemi kriminalnoto povedenie i deka vo
taa smisla mo`e da se zboruva za opredeleni tendencii vo izvr{uvaweto na
krivi~nite dela, Milutinovi}, M. op. cit. str. 397.
831

edinstvo nikoga{ ne e celosno, tuku se formira i razviva vo celokupniot
individualen razvoj na poedinecot i dostignuva opredelen kvalitet
vo zavisnost od individualnite karakteristiki na poedinecot i
op{testveniote vlijanija. Vpro~em, li~nosta sama se formira pod
vlijanie na ekonomsko-socijalnata struktura, negovata li~na aktivnost
(svesno nastojuvawe da se razvijat opredeleni osobini) i nasledstvoto
(ne se nasleduvaat samo biolo{kite tuku i nekoi psihi~ki osobini).
Taa ne pretstavuva samo prost odraz na svojata sredina, aktivnostite
i nasledstvoto, tuku nov kvalitet koj proizleguva od site ovie
vlijanija. Vo taa smisla op{testvoto {to ima pocvrsti i postabilni
normi na socijalno povedenie (op{testvo koe ne e vnatre{no dezorganizirano)
pridonesuva za pogolemo edinstvo na li~nosta. Sprotivno
na toa, dezorganiziranoto op{testvo negativno vlijae vrz osobinite
na lu|eto i predizvikuva dezorganizacija na li~nosta, odnosno razbivawe
na nejzinoto edinstvo. Takvata op{testvena sostojba pretstavuva
izvor za razvivawe i potencirawe na negativnite ~ove~ki osobini
koi pretstavuvaat potencijalna sila {to poedinecot mo`e da go turne
vo kriminalno odnesuvawe. Vo taa smisla negativnite ~ove~ki osobini
mo`at da se pojavat kako uslovi i povodi {to go olesnuvaat deluvaweto
na objektivnite kriminogeni faktori. Op{testvenite vlijanija
se pojavuvaat kako najva`ni kriminogeni faktori i toa vo dvojna
uloga. Tie najprvin deluvaat vrz formiraweto i razvojot na oddelni
osobini na li~nosta, a potem i vrz kriminalizacijata na li~nosta t.e.
vrz konkretnoto javuvawe na opredeleni oblici na kriminalno povedenie.
Toa zna~i deka osobinite na li~nosta vo krajna linija se izraz
na nivnoto deluvawe, za{to pod nivno dejstvo se ostvaruva i razvojot
na pozitivnite ili negativnite osobini na li~nosta. Ili kako {to
veli eden avtor, 1513 pod vlijanie na raznovidni op{testveni pojavi, kulturni
procesi i institucii se vr{i pozitivnata ili negativnata socijalizacija
na ~ovekot, vo koja toj, interioriziraj}i gi nadvore{nite
vlijanija i iskustva vo svojata li~nost postojano se preobrazuva,
modelira i integrira vo op{testveniot `ivot, a so toa se izgraduva
sebesi, svojata individualnost i op{testvenost. Ottuka, osobinite na
li~nosta mo`at pravilno da se sfatat samo ako se dovedat vo kauzalna
i deterministi~ka zavisnost so objektivnite kriminogeni faktori,
odnosno ako, bez da se osporuva nivnoto deterministi~ko vlijanie vrz
kriminalitetot, ne se zaboravi deka ne samo vo nivnoto formirawe,
tuku i vo nivnoto konkertno dejstvo i samite se zavisni od op{testvenite
vlijanija.
Na ovoj na~in sfateni, osobinite na li~nosta mo`at da dadat
golem pridones kon celosno osvetluvawe na vr{eweto krivi~ni dela i
nivnoto prakti~no suzbivawe. Bez nivnoto poznavawe, vsu{nost, e nezamislivo
sproveduvaweto na sudskata individaulizacija na kaznata i
1513
Milutinovi}, M. op. cit. str. 412.
832

prezemaweto adekvatni merki na prevospituvaweto na storitelite na
krivi~noto delo koi treba da gi iskorenat subjektivnite determinanti
na ovaa pojava.
1.1. Temperament i emocionalni osobini
1. Vo psiholo{kata literatura obi~no se smeta deka osobinite
na temperamentot go izrazuvaat samo na~inot i karakteristikite na
emocionalnoto rea|irawe vo pogled na za~estenosta, traeweto, intenzitetot
i brzinata so koja se javuvaat emociite. 1514 Me|utoa, temperamentot
ne mo`e da se ograni~i samo vrz emocionalnata sfera na rea|irawe,
tuku se odnesuva na site vidovi na ~ovekovoto psihi~ko rea-
|irawe, kao i na site dvi`ewa {to toj gi vr{i. 1515 Ottamu, osobinite
na temperamentot se nasetuvaat preku psihomotornite reakcii, govorot
i postapkite na poedinecot.
So ogled na ulogata {to ja ima vegetativniot nerven sistem vo
razdvi`uvaweto na vitalnite organi na ~ovekoviot organizam i endokriniot
nerven sistem, 1516 na osobinite na temperamentot im se pripi-
{uva nasleden i nepromenliv karakter. Me|utoa, opredelen broj avtori
1517 so pravo istaknuvaat deka osobinite na temperamentot iako vo
golema mera zavisat od fiziolo{kite svojstva na organizmot, vo izvesna
smisla vo tekot na `ivotot mo`at da se menuvaat poradi samiot
fiziolo{ki i op{tiot socijalen razvoj na li~nosta preku procesot
na vospituvawe i drugite oblici na nejzinata socijalizacija.
2. Ottamu {to temperamentot se javuva vo brojni pojavni oblici,
u{te od najstari vremiwa postojat obidi za nivno sistematizirawe.
Taka u{te vo anti~ka Grcija, Hipokrat (460-377 p. n. e.) poso~uva
deka postojat psihi~ki osobini koi se izrazuvaat preku ~etiri osnovni
tipovi: koleri~en, sangvini~en, flegmati~en i melanholi~en. Podocna,
kon ovie tipovi se dodavani niza od najrazli~ni obele`ja, taka
1514
Vo ovaa smisla definicijata na Olport glasi: Temperamentot se
objasnuva so karakteristi~ni pojavi od emocionalnata priroda na edna individua,
vklu~uvaj}i ja i nejzinata sila i brzina na rea|irawe, kvalitetot na
raspolo`enieto {to preovladuva i site osobenosti na fluktuacijata i intenzitetot
na raspolo`enieto, a ovie pojavi se smetaat zavisni od konstitucionalniot
sostav i zatoa spored potekloto se nasledni. Olport, V. G. Sklop i razvoj
li~nosti, Beograd, 1969.
1515
V. Rot, N. op. sit. str. 54. Temperamentot ne go poka`uva samo emocionalniot
na~in na reagirawe na poedinecot, tuku i brzinata, silata i traeweto
na reakcijata na poedinecot voop{to.
1516
Endokriniot sistem e sostaven od `lezdi {to la~at hormoni direktno
vo krvta i so toa ja reguliraat op{tata sostojba na organizmot vo pogled
na gotovnosta za reakcija i opredeluvawe na opredelen na~in na rea|irawe.
1517
V. Rot, N. op. cit. str. 61 i Olport, V. G. op. cit. str. 50-52.
833

{to denes glavno se zboruva za slednite osobini na ovie tipovi.
1 0 Kolerikot (tip koj lesno se luti) se karakterizira so brzi
volevi i silni emocionalni procesi ("ogan"). Vo prv red e pesimisti~ki
raspolo`en, emotivniot `ivot mu e mnogu dinami~en, ~uvstvata
naglo mu se menuvaat (lesno zapa|a vo afektivni sostojbi), me|utoa
sekoga{ se mnogu silni i koga se naso~eni kon drugite se manifestiraat
na eksploziven na~in. ^esto se vozbuduva i lesno se oddava na
akcija vo koja poka`uva isklu~itelna re{itelnost. Te{ko podnesuva
navredi. Negovite natamo{ni osobini kako {to se pakost, zavist, tvrdoglavost
i sl. go pravat pogoden za vr{ewe krivi~ni dela.
2 0 Sangvinikot (preoptimisti~ki tip) se karakterizira so
brzi volevi i slabi emocionalni procesi ("vozduh"). Poseduva sli~ni
osobini kako kolerikot, so taa razlika {to tie kaj nego se pomalku
izrazeni. Negovite ~uvstva ne se tolku silni i ne trajat dolgo. Lesno
go menuva raspolo`enito od negativno vo pozitivno. Lesno i nepromisleno
pa|a pod tu|o vlijanie. Sklon e kon vedro raspolo`enie,
odnosno poln e so nade`i.
3 0 Melanholikot (prespor, slab tip) se karakterizira so spori
volevi i silni emocionalni procesi ("zemja"). Vo negovite ~uvstva
koi se neprijatni preovladuva taga i zagri`enost. Projavuva retki i
spori no silni reakcii prosledeni so intenzivni ~uvstva koi dolgo
trajat. Povle~en e vo sebe i reagira glavno na ona {to e povrzano so
negovata li~nost. Raspolo`enieto mu e izrazito pesimisti~ko.
4 0 Flegmatikot (poti{ten, miren tip) se karakterizira so
spori volevi i slabi emocionalni procesi ("voda"). Toj e lice koe ne
gi poka`uva svoite ~uvstva vo nadvore{noto povedenie. ^uvstvata mu
se slabi kako i podvi`nosta. Projavuva apati~nost, ramnodu{nost i
retko i bavno rea|ira. Op{toto raspolo`enie mu e prete`no optimisti~ko.
So ogled na odmerenosta, promislenosta i stalo`enosta poka-
`uva otpornost kon vr{eweto krivi~ni dela.
Spored Gilford, postojat 15 osnovni osobini na temperamentot
podeleni vo tri grupi: a) osobini koi se manifestiraat vo razli-
~ni aktivnosti koi go poka`uvaat povedenieto voop{to (1. samodoverba
- nesigurnost, 2. `ivost - tromost, 3. impulsivnost - promislenost,
4. vozdr`anost - nevozdr`anost i, 5. objektivwen odnos - pre~ustvitelnost),
b) osobini koi se izrazuvaat vo emocionalnoto povedenie
(6. vedrina - poti{tenost, 7. emocionalna zrelost - emocionalna
nezrelost, 7. ladnokrvnost - nervoznost, 8. trajno raspolo`enie - menuvawe
na raspolo`enieto, i 10. vramnote`enost - egocentri~nost) i v)
osobini koi se manifestiraat vo povedenieto sprema drugi lica (11.
sigurnost - pla{livost, 12. samostojnost - potpirawe vrz drugi, 13.
prijatelski odnos - neprijatelki odnos, 14. socijalna inicijativa - pasivnost
i, 15. tolerantnost - kritizerstvo). 1518
1518
Navedeno spored Rot, N. op. cit. str. 57-60.
834

3. Osobinite na temperamentot, vsu{nost, ni go poka`uvaat na-
~inot na rea|iraweto na nekoj poedinec na opredeleni nadvore{ni
vlijanija. Toa se takvi osobini {to pretstavuvaat uslov za izvesen
vkorenet na~in, oblik, sila i brzina na ostvaruvaweto na psihi~kite
procesi {to doveduvaat do opredeleno ~ovekovo povedenie. Vo zavisnost
od svojata emocionalna stabilnost (zrelost) ili labilnost, negovoto
raspolo`enie i brojni psihi~ki procesi, poedinecot mo`e da ra-
|ira stalo`eno ili nervozno, so samodoverba ili nesigurno, promisleno
ili impulsivno, so `ivost ili tromost, so ili bez vozbuduvawe
itn. Spored toa, temperamentot ja opfa}a onaa grupa na psihi~ki osobini
na li~nosta koja vo prv red e povrzana so nejzinite emocionalni
do`ivuvawa.
4. Vo ispituvaweto na etiolo{koto zna~ewe na temperamentot,
koj ~esto se doveduva vo vrska so kriminalnoto povedenie, a posebno so
izvr{uvaweto na agresivnite krivi~ni dela, od golema va`nost e da se
otkrijat dominantnite osobini spored koi opredelena li~nost se pomestuva
vo eden od tipovite na nivnata podelba spored Hipokrat. Vo
na{eto istra`uvawe za ubistvata nie uspeavme da izvle~eme podatoci
samo za osobinite na ubijcite {to se odnesuvaat na nivnata ekstrovertnost
i introvertnost koi ne dovedoa do zaklu~okot deka 2/3 od niv
po~esto se ekstrovertni li~nosti. 1519 Me|utoa, od konkretnite opisi
na ubistvata dadeni vo sudskite predmeti, odnosno od analizata na do-
`iveanata konfliktna situacija od strana na ubicite, sepak uspeavme
da izvle~eme nekoi pokonkretni soznanija {to ja osvetluvaat li~nosta
na ubiecot od aspekt na osobenostite na negoviot temperament i
op{tata emocionalna zrelost. Taka, vo pogled na temperamentot zabele`itelno
e dominiraweto na slednive negativni osobini: nevozdr-
`anost, odnosno silna impulsivnost i lesno odlu~uvawe za akcija, egocentri~nost,
~uvstvitelnost i preovladuvawe na emocionalnite ~uvstva
nad razumot. Od aspekt na drugite emocionalni osobenosti vo brojni
slu~ai e konstatirano zna~itelno vlijanie na elementarnite primarni
~uvstva kako {to se stravot (od odmazda od napu{tawe, od fizi~ki
napad, od nanesuvawe materijalna {eta ili neostvaruvawe opredelen
imoten ili drug interes i sl.) i tagata za povreden ili zaguben
~len od semejstvoto. Od kompleksnite ~uvstva (sentimenti) vo uslovuvaweto
na ubistvata ne{to pogolemo zna~ewe imale samo socijalnite
~uvstva izrazeni kako nedostig na so~ustvo kaj semejnite ubistva i
ubistvata od odmazda, i eti~kite ~uvstva {to se manifestiraat vo
otsustvo na predupreduva~koto dejstvo na svesta kaj site vidovi na ubistvo.
[to se odnesuva do religioznite, estetskite i intelektualnite
~uvstva, odnosno emocionalni do`ivuvawa ne projavile kakvo i da e
zna~ewe vo uslovuvuvaweto na ovaa pojava.
So ogled na intenzitetot na nivnoto traewe, vo psiholo{kata
1519
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 214.
835

literatura emociite se delat na afetki, raspolo`enija i strasti koi
isto taka imaat zna~ewe kaj ubistvata. Ne{to pogolem udel imaat i
do`iveanite neuspesi vo ostvaruvaweto na opredeleni emocionalni
interesi, preteranoto ~uvstvo na gordost i ~uvstvoto na sram kako ~uvstva
naso~eni kon sopstvenata li~nost. Me|utoa, glavnite osobini na
ubijcite sepak proizleguvaat od nivnite emocionalni do`ivuvawa naso~eni
kon drugite lu|e. Imeno, kaj site ubijci e zabel`ean golem stepen
na qubomora, zavist (latentna omraza), prezir, pa duri i zlobnost,
{to nao|aat izraz vo izvr{enite ubistva.
Site navedeni osobini jasno uka`uvaat deka ubijcite vo prv red
se so niska emocionalna zrelost. Nivnata emocionalna nezrelost i labilnost
e pre~ka da dojde do izraz emocionalnata kontrola, odnosno
sovladuvaweto i prilagoduvaweto na svoite reakcii na te{ki i konfliktni
situacii. Zatoa, ovie lica navedenite situacii ~esto gi re{avaat
so brzo i lesno, pred sî emocionalno reagirawe bez da vlo`at soodveten
napor da gi sfatat problemite na drugite lu|e i da najdat najcelesoobrazno
re{enie {to }e í odgovara na objektivnata ocenka na
stvarnosta. 1520
836
1.2. Karakter
1. Pod poimot karakter vo psiholo{kata literatura naj~esto
se opfateni onie osobini na li~nosta {to go poka`uvaat nejzinoto
povedenie so ogled na socijalnite i moralnite normi i sfa}awata na
opredeleno op{testvo. Ottuka, karakternite osobini na poedinecot
se onie osobini so koi se izrazuva pridr`uvaweto kon socijalnite i
eti~kite normi {to vladeat vo edno konkretno op{testvo. Toa pridr`uvawe
ili nepridr`uvawe se izrazuva pred sî, preku ~ovekovoto
povedenie vo procesot na trudot i preku negoviot odnos sprema sebe i
drugite lu|e.
Karakternite osobini na poedinecot se mnogubrojni i vklopeni
vo integrativen sistem od osobini {to mu ovozmo`uvaat relativno
dosledno postapuvawe. Ponekoga{ tie osobini mo`at da imaat zna~ewe
vo uslovuvaweto na ~ovekovoto prestapni~ko povedenie. Takvo dejstvo
mo`at da manifestiraat negativnite karakterni osobini kako
{to se: primitivizam, 1521 podmolnost, prepotentnost, grubost, nesove-
1520
Ibid, str. 215-216.
1521
Primitivizmot e zaedni~ka osobina na golem broj prestapnici.
Najpove}e se projavuva kaj krvnite zlostorstva i povedenijata koi se ostvaruvaat
pod dejstvo na nagonite. Se karakterizira so niska kultura i nedostig
na vospituvawe i po~ituvawe na eti~kite i drugite pozitivni op{testveni
normi. Primitivecot (ili kako {to vo obi~niot govor se narekuva - prostak)
e naso~en kon tesen krug na potrebi, interesi, motivi, celi so izrazeno li~en
i tesno socijalen karakter (obem)... Primitivizmot nastanuva vo zaostanati

snost, neiskrenost, mrzlivost, egoizam, 1522 voobrazenost, nekriti~nost
i nesamokriti~nost, neupornost, koleblivost malicioznost, 1523 nediscipliniranost,
pasivnost, preterana samodoverba i sl. Me|utoa, vo
nekoi slu~ai i opredeleni pozitivni osobini kako {to se: upornosta,
1524 preteranata hrabrost (nemawe strav od posledicite na deloto i
kaznata), preteranata sigurnost vo sebe, re{itelnosta, pa duri i iskrenosta
1525 ili humanosta (altruizmot), kaj eutanazijata, na primer.
socijalni sredini i od svoja strana e pogoden za formirawe na drugite negativni
osobini vo karakterot na ~ovekot. Za{to, ako ~ovekot kolku {to e poprimitiven,
tolku po~esto i pobrzo pa|a na ponizok stepen na povedenie (regresija).
Pe{i}, V. op. cit. str. 252.
1522
Se razlikuva egoizam vo potesna i po{iroka smisla. Vo potesna
smisla pod egoizmot go podrazbirame koristoqubieto, odnosno, svesniot, spontan,
i postojan i beskompromisti~ki streme` za steknuvawe na materijalni
vrednosti, a vo po{iroka smisla - streme` soptvenite potrebi, motivi i drugi
li~ni interesi, bez ogled na nivnata vrednost da se stavat nad tu|ite... Kon
tugite te{kotii egoistite se ne~uvstvitelni, a sprema svoite i najsitni interesi
se pre~ustvitelni. Na svoite nezna~itelni interesi tie im gi podreduvaat
zna~itelno pogolemite interesi na drugite lu|e. Na postapkite na lu-
|eto {to ne im se dopa|aat i za koi smetaat deka im na{tetuvaat reagiraat
osvetoqubivo." Ibid, str. 252-253.
1523
"Malicioznosta pretstavuva izrazeno lo{a osobina vo karakterot
na ~ovekot. Vo stek so drugite kriminogeni faktori taa isto taka deluva
kriminogeno. Poradi svoite nedostatoci malicioznite lica se pakosni, zlobni
i podmolni. Kaj drugite lu|e baraat mani, nedostatoci, pogre{ki, vinovnici
so cel da gi kritikuvaat, osuduvaat i bo`em dobronamerno da gi popravaat.
Ottamu, kaj niv e razviena radoznalosta. Sprema tu|ite te{kotii se bes~ustvitelni,
me|utoa taa bes~ustvitelnost ja pokrivaat so prazna, verbalna
filantropija. Malicioznsta pretstavuva te{ka deprivacija na karakterot i
li~nosta vo celost. Taa etiolo{ki e povrzana so omrazata i drugite negativni
osobini na ~ovekot. Golem broj ubistva i drugi krvni i ostanati dela se
izvr{eni od maliciozni (zagri`eni ) lica." Ibid, str. 253.
1524
Upornosta kako karakterna osobina ako se o~ituva vo postignuvawe
na nekoja korisna cel, vo u~ewe na nekoja korisna ve{tina, pronao|a{tvo
i sli~no, }e bide pozitivno oceneta, dodeka naprotiv, taa ista osobina vo
vr{eweto na nekoe kaznivo delo za storitelot }e bide ote`nitelna okolnost
i spored toa negativno oceneta karakterna osobina (upornosta e i eden od
uslovite za postoewe na posebni kvalifikuvani oblici na krivi~nite
dela)." Horvati}, @. op. cit. str. 139.
1525
Za razlika od podmolnosta, iskrenosta visoko se vrednuva. Me|utoa,
iskrenosta vo prakti~noto sekojdnevie neposredno ili posredno ne taka
retko e kazneta. Vpro~em, iskrenosta ponekoga{ mo`e spored svojata sodr-
`ina da pretstavuva i bitie na nekoe krivi~no delo (~estopati nekoj v lice
837

Glavnoto determinira~ko dejstvo vo javuvaweto na opredeleni
kriminalni odnesuvawa sepak im pripa|a na negativnite karakterni
osobini. Toa e slu~aj osobeno toga{ koga kaj edna li~nost }e se steknat
golem broj takvi osobini koi mo`at da ostvarat opredeleno vlijanie
vrz javuvaweto na krivi~nite dela, no sekoga{ vo vrska so op{-
tite i posebnite objektivni kriminogeni faktori.
^ovekoviot karakter prioritetno se poka`uva vo opredelena
aktivnost, vo negovite stavovi, idei, vrednosti, nameri, volja i planovi.
Preku negovite povedenija mo`e najjasno da se vidi dali negovite
karakterni osobini se dobri - pozitivni, ili lo{i - negativni. Vo
taa smisla e mo`na objektivna ocenka na li~nosta, {to zavisi od toa
kako poedinecot se odnesuva sprema sebesi, sprema drugite lu|e od negovata
potresna (prijateli, drugari, bra~en partner, ~lenovi na semejstvoto)
i po{irokata sredina, sprema rabotata i sopstveniot `ivoten
poziv, sprema predmetite {to go opkru`uvaat, sprema prirodata,
umetnosta, kulturata i drugite eti~ki vrednosti. Soglasno navedenoto
~ovekot mo`e da se odnesuva ~esno ili ne~esno, slobodno ili ograni~eno,
so potpirawe vrz sopstvenite sili (samouvereno) ili vrz drugi
(koleblivo), konformisti~ki ili nekonformisti~ki, so `elba da
pru`a pomo{ (altruizam) ili da se maltretira okolinata (egoizam),
trudoqubivo ili mrzlivo, itn. Doslednosta vo odbiraweto na opredelen
vid povedenie ja izrazuva karakternata individaulnost na edna
li~nost, koja, vo zavisnost od brojni drugi faktori, ponekoga{ mo`e
da bide popodlo`na na kriminalni vlijanija {to mo`e da dovede i do
izvr{uvawe na koe bilo krivi~no delo.
Nakratko, pozitivnite karakterni osobini, koi nekoi avtori
gi narekuvaat i doblesti, go naso~uvaat ~ovekot kon ispravno op{testveno
povedenie, kon po~ituvawe na eti~kite i socijalnite vrednosti
i so toa, vo odnos na prestapni{tvoto deluvaat preventivno. Od
druga strana, negativnite karakterni osobini (mani) go vle~at ~ovekot
kon nepo~ituvawe na tie vrednosti. 1526
2. Od navedenoto mo`e da se izvle~e osnoven zaklu~ok deka opredeleni
karakterni osobini na ~ovekot polesno i po~esto od ostanaiskreno
mu rekol na drug {to misli za nego, pa e osuden za navreda ili kleveta,
duri i pokraj toa {to ja ka`al vistinata). Ibid. str. 139.
1526
Pe{i}, V. op. cit. str. 251. Istiot avtor naveduva deka postoele pove-
}e obidi da se napravi tipologija na karakterot spored koja lu|eto bi se pomestuvale
vo opredeleni grupi, me|utoa, do sega ne e napravena nitu edna takva
tipologija, ~ija dijagnosti~ka i prognosti~ka vrednost bi ja potvrdile
praktikata i rezlutatite na nau~nite istra`uvawa. Ova ottamu {to karakterot
se sostoi od golem broj raznovidni i silno nijansirani osobini. Prviot
poznat obid za podelba na lu|eto spored karakterot poteknuva od Teofrast
(372-278 p. n. e.). Toj gi razvrstil lu|eto na skr`avi, mrzlivi, la`livi, poltroni,
samofalbaxii i sueverni lica.
838

tite vodat kon izvr{uvawe na odelni oblici na krivi~ni dela. No,
kako {to pove}e pati naglasivme, prilagoduvaweto kon moralnite na-
~ela, ~ovekot go ostvaruva preku rabotata aktivnost, komunikaciite
so drugite lu|e i komuniciraweto so samiot sebe. Zatoa, so poimot karakter
treba da se opfati samo kompleksot od onie osobini {to go
odrazuvaat odnosot na poedinecot kon tie aktivnosti, a ne i opredeleni
osobini na temperamentot ili emocionalni osobini kako {to
toa ~esto go pravat nekoi avtori vo svoite kriminolo{ki istra`uvawa.
Vo toj kontekst mo`e da se istakne kriminogenotot dejstvo na slednive
negativni karakterni osobini na ubijcite. Tie osobini se: agresivnost,
sugestibilnost (podlo`nost na vlijanieto na tereti lica),
preterana doverba vo sopstvenite sili (voobrazenost), nesamokriti-
~ost i neskromnost (sebi~nost). Site ovie osobini na li~nosta, vo momentot
na izvr{uvaweto na deloto, pretstavuvaat subjektivni (li~ni,
endogeni) kriminogeni faktori so opredeleno deterministi~ko dejstvo
vrz javuvaweto na ubistvata. Me|utoa, kumulacijata na pogolem broj
na vakvi karakterni osobini kaj edna li~nost, kako i nivniot stek so
drugi negativni osobini od strukturata na li~nosta, mo`at lesno da
ostvarat i opredeleno kauzalno vlijanie i toa ne samo kaj najte{kite
krivi~ni dela. 1527
1.3. Sposobnosti
1. Vo psiholo{kata literatura sposobnostite voobi~aeno se
definiraat kako osobini na poedincite koi se izrazuvaat preku nivnite
rezultati vo vr{eweto na opredelena aktivnost i se rasporeduvaat
vo tri kategorii: intelektualni, psihomotorni 1528 i senzorni.
1529 Sposobnostite ja pravat li~nosta podobna za uspe{no vr{ewe
na opredeleni aktivnosti (dejnosti). Tie se potencijalni dinami~ki
sistemi za vr{ewe na opredeleni dejnosti koi se usloveni od: 1 0 nasledni
dispozicii, 2 0 sopstvenite aktivnosti na poedinecot naso~eni
kon ostvaruvawe na opredelena zada~a i celi, i 3 0 vlijanieto na potesnaat
i po{irokata okolina.
2. Inteligencijata kako osnovna i glavna pretstavuva sposo-
1527
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 213.
1528
Psihomotornite sposobnosti se pojavuvaat vo: 1 0 preciznost, koordinacija,
ve{tina i brzina, vo dvi`ewe na racete, 2 0 koristewe na dvete race,
3 0 motorno rea|irawe pri brzo povtoruvawe na ednostavni motorni dvi-
`ewa, i 4 0 sposobnost za uspe{no vr{ewe dejsnosti pri koi e nu`na upotreba
na prsti pod kontrola na vidot.
1529
Senzornite sposobnosti se odnesuvaat na razvienosta na setilata
za vid, sluh, dopir, miris i vkus, a se izrazuvaat so stepenot na usovr{enosta
na nivnite funkcii i reakciite na soodvetni drazbi od nadvore{nata sredina.
839

nost za prezemawe aktivnosti {to zna~at snao|awe vo novi situaci.
So nejzina pomo{, iako bez prethodno iskustvo, poedinecot preku mislovni
procesi uspeva da gi utvrdi bitnite i va`ni soodnosi na promenite
i pojavite kako i na sopstvenite postapki i nivnite posledici.
Na toj na~in, taa ostvaruva osobeno dejstvo vrz site aspekti na ~ovekovoto
povedenie i od nea zavisi uspehot na poedinecot vo realiziraweto
na negovite mnogubrojni aktivnosti vo li~niot i op{testveniot
`ivot.
[to se odnesuva do etiolo{kiot odnos na stepenot na intelgincijta
i kriminalitetot vo kriminolo{kata literatura dosega se izgradeni
dve ekstremni sfa}awa: ednoto, na ova psiholo{ka osobina 1530 i
dava primarno zna~ewe vo uslovuvaweto na kriminalnoto povedenie, a
drugoto poa|a od sosema sprotivno stojali{te - deka me|u niv ne postoi
nikakva povrzanost.
Od prvoto stojali{te iznikna tn. teorija na inteligencijata,
spored koja, niskoto ili zaostanatoto intelektualno nivo na poedinecot
se tretira kako osnoven, re{ava~ki faktor na kriminalnoto povedenie.
1531 Osnovnata postavka se sostoi vo toa deka licata so vakvi osobini
se popodobni za kriminalno odnesuvawe, za{to pote{ko rasuduvaat
i |i sfa}aat odnosite me|u predmetite i pojavite, zna~eweto na
sociokulturnite normi i vrednosti i svoite zada~i vo ostvaruvaweto
na dol`nosnoto povedenie. Nedovolno razvienite ili nerazvienite
intelektualni osobini, spored protagonistite na ovaa teorija, se
osnovniot izvor na kriminalnoto povedenie.
Podocna, za razlika od ovie, se javija i stojali{tata {to vrz
1530
Inteligencijata pretstavuva edna od komponentite na sposobostite
na ~ovekot. Pod sposobnosti na li~nosta se podrazbiraat opredeleni psihi~ki
osobenosti {to taa li~nost ja pravat podobna za uspe{no vr{ewe na
opredeleni aktivnosti (dejnosti). Vo niv pokraj intelektualnite spa|aat i
senzornite i psihomotornite sposobnosti na ~ovekot. Site tie zaedno pretstavuvaat
osobini {to vo prv red se nasledno usloveni, no vo golem obem i od
procesot na rasteweto i sozrevaweto na poedinecot, kako i od negovite aktivnosti
naso~eni kon ostvaruvawe opredeleni zada~i i celi (u~ewe, rabota i
sl.) i vlijanieto na negovata potesna i po{iroka op{testvena okolina. Kako
i drugite osobini na li~nosta i sposobnostite vo krajna linija pretstavuvaat
potencijalni dinami~ki sistemi za vr{ewe opredeleni dejnosti, odnosno za
projavuvawe opredeleno povedenie vo koe spa|a i kriminalnoto.
1531
Nekoi od pretstavnicite na ovaa teorija, kako {to se Ferguson
(Ferguson), Bart (C. Burt), Kar-Sanders (Carr-Saunders), Manhajm (Mannheim),
Gibs (Gibbs), Glikovite (Sheldon and E. Glueck) i drugi se obidoa maloletni~kata
delinkvencija da ja objasnat so kriminogenoto vlijanie na inteligencijata
na posreden na~in - preku ispituvaweto na nivoto na obrazovanieto koe
{to neosnovano go doveduvaat vo vrska so inteligencijata i ja smetaat za nejzina
direktna posledica. V. Milutinovi}, M. op. cit. str. 107 i 409.
840

osnova na opredeleni istra`uva~ki soznanija dojdoa do zaklu~ok deka
vo pogled na inteligencijata me|u prestapni~kata i neprestapni~kata
populacija ne postojat razliki ili tie se sosema malku izrazeni. So
ogled na toa, na intelektualnite osobini im se ograni~uva ili sosema
im se osporuva etiolo{koto zna~ewe. 1532
[to se odnesuva do sovremenite istra`uvawa, vo niv preovladuva
idejata deka inteligencijata sepak ostvaruva zna~ajno vlijanie
vrz pojavata na kriminalitetot i so ogled na toa se istaknuva nu`nosta
od nejzino natamo{no sledewe i prou~uvawe, osobeno koga se raboti
za odelni oblici na protivop{testveno odnesuvawe. 1533 Vo niv ispravno
se zabele`uva deka stepenot na inteligencijata ne treba da se
prenaglasuva kako eden od mo`nite uslovi za pojavata na kriminalitetot,
koj ima samo pridonesuva~ko dejstvo, {to ne zna~i deka vo opredeleni
slu~ai ne mo`e da se javi i kako kauzalen faktor. Vo opredeluvaweto
na nejzinoto etiolo{ko mesto i zna~ewe, kako vsu{nost, i
na site drugi osobini od strukturata na li~nosta, mo`at edinstveno
da stanat uspe{ni usilbite za sproveduvawe na sudskata i penitencijarnata
individualizacija i da se sogledaat odnosite me|u odelni
oblici na kriminalitetot so ogled na dejstvoto na ovoj kriminogen
faktor.
Niskata inteligencija, na koja naj~esto i se pridava negativno
dejstvo, mo`e da predizvika mnogubrojni konsekvencii vo povedenieto
na li~nosta. Taa mo`e da pretstavuva pri~ina za neadekvatnoto procenuvawe
na raznovidni `ivotni situacii, da bide izvor na pa|awe pod
raznovidni vlijanija, pre~ka za obrazovno i profesionalno napreduvawe
i so posredstvo na seto toa da dovede do kriminalitet i drugi
kr{ewa na socijalnite normi. Me|utoa, kako {to ispravno istaknuvaat
nekoi avtori, taa isto taka zna~i i otsustvo na inspiracija i namaluvawe
na mo`nostite za motivacija za vr{ewe na krivi~ni dela, so
{to se pru`aat pogolemi mo`nosti za konformisti~ko odnesuvawe. 1534
Na krajot, mora da se istakne i toa deka odnosot me|u inteligencijata
i vr{eweto na odelni krivi~ni dela mora da se nabquduva
edinstveno vo povrzanost so deluvaweto na {irok splet od objektivni
1532
Za nekoi od tie istra`uvawa vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 407.
1533
"Intelektualno pozaostanatite lica po~esto gi nao|ame me|u izvr{itelite
na oddelni krivi~ni dela (siluvawa i sl.), a intelektualno porazvienite
kaj izvr{itelite na drugi dela. Licata so poniska inteligencija po-
~esto participiraat kako sou~esnici vo izvr{uvaweto na krivi~nite dala, a
licata so pogolema inteligencija vo vr{eweto na organizatorski funkcii.
Rezultatite na istra`uvawata poka`uvaat deka organizatorite na zlostorstvata,
voda~ite na podzemni bandi, tn. "kriminalci so beli jaki", imaat visoko
nivo na inteligencija, za{to vo izvr{uvaweto na nivnata funkcija se
bara pogolema inventivnost i snaodlivot." Ibid, str. 408.
1534
Ibid, str. 408.
841

i subjektivni kriminogeni faktori koi mo`at da najdat svoj odraz
preku inteligencijata na konkretnata li~nost. Imeno, mora da se ima
predvid, deka vo zavisnost od karakterot i slo`enosta na konkretniot
op{testven konflikt {to se razre{uva so opredeleno krivi~no delo,
inteligencijata mo`e da ima dvojna uloga: edna vo nasoka {to zna~i
iznao|awe najdobar na~in za izvr{uvawe na deloto i druga, vo nasoka
na nesnao|awe - re{enie {to zna~i izbegnuvawe na konfliktnata situacija
i sogleduvawe na op{testvenoto zna~ewe i posledicite od svoeto
povedenie.
3. Stepenot na inteligencijata se iska`uva so umniot koli~nik
koj se obele`uva so IQ (koeficient na inteligencija). Pod umen koli-
~nik vsu{nost, se porazbira odnosot me|u umnata i kalenadarskata vozrast,
a se dobiva na toj na~in {to kalendarskata vozrast se deli so godinite
na starosta. Pritoa, se pravat razli~ni gradacii na inteligencijata,
me|utoa naj~esto se prifa}a gradacijata na Tarman so koja se
iska`uva stepenot na inteligencijata na site lica, pa ottamu i na prestapnicite.
Negovata skala e prika`ana na sledniov na~in:
Koli~nik na inteligencija Klasifikacija
Preku 140
Genijalna ili skoro genijalna
120 - 140 Mnogu visoka
110 - 120 Visoka
90 - 110 Normalna ili prose~ana
80 - 90 Zatupenost
70 - 80 Inteligencija na granicata na
slaboumnost
Pod 70
Nesomnena slaboumnost
Va`no e da se istakne i toa deka za ispituvawe na stepenot na
inteligencijata postojat brojni testovi me|u koi kaj nas naj~esto se
primenuvaat Bine-Simonovata skala i testot Gvartos .
4. Inteligencijata kako vpro~em i psihomotornite i senzornite
sposobnosti imaat nesomneno golemo zna~ajni za razvojot na ostanatite
osobini na poedinecot i za razvojot na negovata li~nost vo celost.
Ovie sposobnosti se zna~ajni i za vospostavuvaweto na megusebnite
socijalni odnosi me|u lu|eto. Nivniot nedostig vodi kon neuspeh vo
rabotata i voop{to vo `ivotot {to vo stek so ostanatite negativni
osobini mo`e da dovede i do kriminalni povedenija. Kon takvi negativni
posledici nesomneno vodat i psihosocijalnite elementi koi
proizleguvaat od nedostigot na opredeleni sposobnosti na koi uka`uva
i sekojdnevnoto iskustvo. Imeno, poznato e deka kaj onie lica kaj
koi postoi izrazena manlivost vo pogled na navedenite sposobnosti,
~esto mo`e da se pojavat takvi ~uvstva kako {to se nezdravata zavist,
netrpelivosta, pa duri i omrazata sprema lu|eto koi nasproti niv
842

izrazito go poseduvaat ona {to niv im nedostasuva. Ottamu, pri kriminolo{kite
istra`uvawa {to imaat etiolo{ki pretenzii, mora da
se ispituvaat i ovie sposobnosti na li~nosta i da se utvrdi nivnoto
mesto vo uslovuvaweto na oddelnite konkretni pojavni oblici na kriminalitot.
1.4. Telesna konstitucija i telesno zdravje
1. Poznato e deka ~ovekot poseduva dve grupi na telesni karakteristiki:
fizi~ki (nadvore{ni, morfolo{ki osobini) i fiziolo-
{ki (vnatre{ni). Fizi~ki karakteristiki na ~ovekot se negovata visina,
te`ina, obemot na glavata, na gradniot ko{, dol`inata na ekstremitetite,
goleminata na stopalata i voop{to merkite na oddelni
delovi od teloto. Fiziolo{kite karakteristiki se povrzani so rabotata
na vegetativniot nerven sistem, so rabotata na endokrinolo{kiot
sistem i elektri~nata aktivnost na mozokot, itn. Takvite osobini
na ~ovekot, kako {to ve}e imavme prilika da vidime, ~esto bea doveduvani
vo vrska so kriminalnoto povedenie. Ottamu, nemame namera da
se zadr`uvame vrz podine~nite teorii {to na najrazli~en na~in ja
interpretiraat taa povrznost. Ona {to me|utoa, ne mo`eme da go odbegneme
se sostoi vo potrebata da se dade ocenka i da se opredeli nivnoto
vistinsko mesto vo uslovuvaweto na kriminalitetot.
Na{iot stav, kon tvrdewata koi ni denes vo celost ne se napu{-
teni deka postoi nu`na i avtomatska zavisnost me|u morfolo{kite i
fiziolo{kite osobini i kriminalnoto povedenie na poedinecot, e negativen,
kako {to toa, vpro~em, e i dominantno sfa}awe vo kriminolo{kata
literatura. Toa me|utoa vo nikoj slu~aj ne zna~i deka nie
apriorno ja negirame nivnata sekakva uslovenost. 1535
2. Koga zboruvame za osobinite na telesnata konstitucija vo
prv red mislime na raznovidnite anomalii {to se odnesuvaat na fizi~ki
hendikepiranite lica kako {to se: grbavost, osakatenost, preterano
zaostanuvawe vo visinata (patuqaci), izrazito grdi lica, i sl. 1536
Glavnite posledici {to se manifestiraat kaj fizi~ki hendikepiranite
lica le`at pred sî vrz psihosocijalen plan. Ovie lica te-
1535
Vo taa smisla i Eliot. Spored nea, izjavite za odnosot me|u telesnite
nedostatoci i niskiot stepen na umna sila ili emocionalnite naru{uvawa
i kriminalnoto povedenie mora da se zamat cum grano salis. Eliot, M. op. cit.
str. 259.
1536
Za gri`ata na deca i mladinci so telesna invalidnost vo na{ata
Republika vidi str. 51-53 i 203-207, a za za{titata, edukacijata i rehabilitacijata
na deca i mladinci so o{teten vid, sluh, govor i glas, str. 35-43 i 155-
180 vo istra`uva~kata studija: Sulejmanov, Z. Za{tita, edukacija i rehabilitacija
na lica so pre~ki vo fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija,
ISPPI, Skopje, 1996.
843

{ko se prifa}aat od sredinata i poradi svoite nedostatoci pomalku
se vklu~eni vo op{testvenite, rabotnite, kulturnite, sportskite i
drugite procesi i odnosi. Stavot na okolinata koj ~esto se sostoi vo
prenaglaseno so`aluvawe ili vo zadevawe, ismejuvawe, prezirawe,
zgrozuvawe, kako i nivnata posebna op{testvena polo`ba kaj niv doveduva
do formirawe kompleksi od pomala vrednost. Seto toa, kaj ovie
lica se manifestira preku izrazena pretpazlivost, nedoverba, agresivnost,
kapricioznost i sli~ni negativni osobini {to mo`at da se
preto~at i vo kriminalno odnesuvawe. 1537
Ottamu, se ~ini opravdan obidot da se doka`e vlijanieto na
oddelni morfolo{ki karakteristiki vrz osobinite na temperamentot
i povedenieto na poedinecot. Imeno, stavot na okolinata sprema opredeleni
poedinci vo mnogu zavisi od telesnite karakteristiki na tie
lica. Od toa dali se grdi ili ubavi i razni drugi telesni falinki, zavisi
odnosot kon niv. Takviot odnos kon niv sozdava ~uvstvo na poniska
vrednost {to, od svoja strana, predizvikuva nedoverba, otpornost,
agresivnost i sli~ni negativni osobini.
3. Pokraj ova vlijanie na morfolo{kite telesni osobini koi
vo sodejstvo so vlijanieto na socijalnite okolnosti (poni`uvawe, navreduvawe,
dofrluvawe, potcenivawe i sl.), ostvaruvaat opredeleno
dejstvo vrz drugite osobini na ~ovekot, treba da se ima predvid i zna-
~eweto na fiziolo{kite osobini na organizmot vo uslovuvaweto na
psiholo{kite osobini na ~ovekot i negovoto povedenie. Vo vrska so
telesnoto zdravje treba da se istakne deka raznovidnite somatski bolesti
doveduvaat do fizi~ko iscrpuvawe na ~ovekot, namaluvawe na
negovite fizi~ki i rabotni sposobnosti, no i do brojni problemi i
posledici vrz psihi~ki plan, povrzani so ~uvstvoto na inferiornost,
~esti promeni na raspolo`enieto poradi vlo{uvawe na organskata sostojba,
netoleranten odnos sprema sredinata i sl. Potrajnite organski
zaboluvawa gi sledat i te{kotii od materijalen karakter, koi
proizleguvaat od namalenata rabotna sposobnost na bolniot i zgolemenite
izdatoci za negovoto lekuvawe, podobruvawe na ishranata, posebnata
nega i sl. Nakratko, ako se otfrli tvrdeweto za nivnoto avto-
1537
Kucite, nagrdenite i osakateni lica nesomneno trpat od op{testveniot
ostracizam i spre~eni se da zaklu~at brak, da obezbedat rabota i sl.
Potrebno e vistinsko obrazovanie i isku~itelni li~ni svojstva za nivno vedro
nastapavuvawe vo `ivot i pokraj svesta za svoite li~ni nedostatoci, osobeno
ako nekoj telesno e odvraten. Potisnatata jadosanost na ~ovek so drvena
noga mo`e da najde izraz vo kra`ba ili vo krivi~ni dela od emocionalen vid,
a ponekoga{ i protiv liceto koe e povlasteno so telesni svojstva. Duri i neobi~no
grd nos mo`e da predizvika poedinecot da strada koga mu se potsmevaat,
kako {to toa dobro go poka`uva teatarskoto delo Sirano de Ber`erak.
Pa sepak nagrdenite i osakatenite so~inuvaat samo mala kvota na zlostornici.
Eliot, M. op. cit. str. 266-267.
844

matsko vlijanie, ne zna~i deka pravilnoto ili nepravilnoto funkcionirawe
na fiziolo{kite osobini, nema udel vo ~ovekovoto povedenie.
4. Od izlo`enoto se potvrduva zaklu~okot deka fizi~kata konstitucija
i naru{enoto fizi~ko zdravje ne mo`e da se smetaat za neposredni
pri~ini vo javuvaweto na kriminalitetot. Me|utoa, vo nikoj
slu~aj ne smee da se zaboravi nivnoto zna~ewe kako eden od mnogubrojnite
uslovi {to go opredeleuvaat negativnoto povedenie na ~ovekot.
Toa nivno vlijanie dao|a do izraz preku problemite i posledicite
{to mo`at da se manifestiraat vrz socioekonomskata polo`ba i na
planot na formiraweto i odrazuvaweto na psihi~kite svojstva na li-
~nosta. Pritoa, treba da se ima predvid deka, iako se javuva posredno,
vlijanieto na ovie sostojbi mo`e da go uslovi kriminalitetot, osobeno
koga se javuva vo stek so drugi kriminogeni faktori od objektivna
ili subjektivna priroda.
2. DVI@E^KI SILI NA ^OVEKOVATA AKTIVNOST
So posredstvo na osobinite na li~nosta doa|aat do izraz psihi-
~kite procesi t.e. dvi`e~kite ili pokrenuva~ki sili na ~ovekovata
aktivnost.
Moj stav e deka site osobini {to ja so~inuvaat strukturata na
li~nosta pretstavuvaat dvi`e~ki sili na ~ovekovata aktivnost, no
samo potencijalni. Toa zna~i deka site osobini na li~nosta, dokolku
se nagativni mo`at, no ne mora da ostvarat svoe deterministi~ko dejstvo
na kriminalnoto povedenie. Pri nivnoto definirawe se upotrebuvaat
pomite `elbi, streme`i, nastojuvawe, tendencija, sklonosti,
dispozicii i sl.
2.1. Nagoni (instinkti)
1. Nagonite mo`at da se definiraat kako tendencija za aktivirawe
na organizmot proizlezena od vnatre{nata biolo{ka neramnote-
`a. Biolo{kata neramnote`a predizvikuva napnatost na organizmot.
Koga taa napnatost }e stane tolku intenzivna {to stanuva nepodnosliva,
organizmot se aktivira vo nasoka na zadovoluvawe na potrebata,
t.e. vospostavuvawe na ramnote`a. Na toj na~in, napnatosta na organizmot
pretstavuva ne samo podgotrovka, tuku i neposreden pottik na
aktivnosta. Kolku {to napnatosta na organizmot e pogolema, i negovata
aktivnost e pointenzivna. Nagonot pretpostavuva nekoja akcija
koja e naso~ena kon zadovoluvawe na nekoja biolo{ka potreba vo organizmot:
potreba za hrana voda, seks, potreba za odmor i dr. So ogled na
toa deka nagonot vklu~uva akcija koja e naso~ena kon dostignuvawe na
nekoja opredelena cel, mnogi avtori opravdano go smetaat za motiv na
deluvawe.
845

2. Nagonite ili instinktite se vrodeni sposobnosti na organizmot
nastanati od potrebata za negovoto prilagoduvawe, koi se prisutni
vo biolo{kata struktura na ~ovekot i toga{ koga kaj nego se pojavile
povisoki strukturi. Ottamu, tie se vo sostojba da go uslovat i naso~at
povedenieto na poedinecot. Vakvata povrzanost me|utoa, ~esto
sozdava zabuni, ottamu {to obi~no se pretpostavuva deka nagonite ili
instinktite se ponizok oblik na `iveewe, {to ~ovekot go nadminal.
1538 Takvoto rezonirawe ja zapostavuva va`nata okolnost deka ~ovekot
niz svojata dolga evolucija od nekolku milioni godini svoite
visoki adaptivni sposobnosti gi razvival tokmu vrz tie primitivni
instinkti, koi nekoi avtori, samo za da napravat razlika me|u ~ovekot
i `ivotnite, kaj ~ovekot gi narekuvaat nagoni. Bez ogled na toa na koj
na~in i kade se upotrebuvaat oddelni nazivi, ne smee da se zaboravi
deka evolucijata ne e do taa mera iracionalna, za obrascite koi dobro
1538
"Pod "ne~esnost" nie go podrazbirame otsustvoto ili slabosta na
opredelen inhibitoren mehanizam, koj se steknuva so dolga evolucija. Ovie
ograni~uvawa deluvaat kako brana sprema prirodnata sklonost na `ivite su-
{testva da go zemat seto ona {to im e na dofat na rakata i {to go posakuvaat.
Razlikata me|u meum (moe) i tuum (tvoe) ne e vrodena, kako {to e vrodena razlikata
me|u crvenoto i zelenoto. Agresivniot oblik na na{eto povedenie
sprema sopstvenosta e tn. nagon za steknuvawe. Toj e mnogu dlaboko vsaden,
cvrsto vkorenet nagon, koj samo kaj nekoi du{evni rastrojstva i kaj ludiloto
e oslaben. Toj se nao|a i kaj maloto dete, pa ne e potrebno deteto da se podu-
~uva za nego nitu da se pottiknuva kon nego so vospituvawe i primer. Mnogu
podocna vo na{ata svest nastanale inhibiciite po pat na neprestana praktika,
selekcija i silno dejstvo na primerot, me|u koi e i prisilbata. Inhibiciite
im se sprotivstavuvaat na grubite impulsi na prisvojuvawe. Zad niv
stojat gubitoci po na{iot `ivot, slobodata, sopstvenost i ugledot, so koi
organiziranoto op{testvo gi zasiluva svoite barawa. Ova po~ituvawe sprema
sopstvenosta pretstavuva podocne`en razvoj na na{ata mentalna istorija.
Toa mora da ima izvesen anatomski supstrat nekade vo sivata celebralna
masa. Ottamu, toa i mo`e da bide predmet na site rastrojstva do koi doa|a vo
mozokot: necelosen razvoj, intoksikacii, nedostig na ishrana, mehani~ki pritisoci
i razoruvawa. Toa mo`e da bide napadnato so zadocneta evolucija ili
so rana involucija ili so kriti~kite fazi vo `ivotot na `enata. So ogled na
svojata labilnost ovaa negativna inklinacija sî u{te ne ja dostignala odredenosta
i cvrstinata na drugite inhibicii. Taa mo`e lesno da bide naru{ena
i so navika i so primer. Decata nemaat potreba za imot, odnosno za sopstvenost.
Me|utoa, ovaa pretpostavka ima svoja vrednost samo dotoga{ dodeka roditelite
gi snabduvaat decata so `ivotnite potrebi. Ako se li{eni od roditelskata
gri`a, tie mora da pribegnuvaat kon kriminalitet, za{to, op{to zemeno,
ne se sposobni za steknuvawe na imot na zakonit na~in. Po~ituvaweto
na sopstvenosta doa|a vo sudir so osnovnite potrebi na na{ata fiziolo{ka
priroda i podle`i na silen pritisok. Henting, H. op. cit. str. 231-233.
846

slu`ele nekolku milioni godini, toj ednostavno da gi otfrli, bez da
gi upotrebi kaj visoko razvienite oblici na `ivot koi se razvile
tokmu blagodarenie na sposobnosta za prilagoduvawe na instinktite.
1539
3. Spored Jevti}, site dvi`e~ki sili na ~ovekovite aktivnosti
bi mo`ele da se podelat vo dve grupi: 1 0 nagoni za samoodr`uvawe (nagon
za kislorod, prehramben nagon, odbranben nagon i ekspanzivni
streme`i) i 2 0 nagon za razmno`uvawe (polen nagon, roditelski, odnosno
maj~in nagon i socijalni ili li~ni motivi). Site ovie nagoni spored
ja~inata bi mo`ele da se podelat na: a) silni (`estoki), b) prose-
~ni, v) slabi i g) minimalni (zakr`laveni ili zgasnati), a spored
naso~enosta naso~eni kon: a) prirodnata cel na nagonot, b) neprirodna
(perverzna) cel na nagonot, i b) prirodna, taka i kon perverzna cel na
nagonot. 1540
4. Te{ko mo`e da se utvrdi prirodata na nagonite. Dosega se
sprovedeni brojni istra`uva`a vrz `ivotni i lu|e so cel da se utvrdi
ja~inata na poedine~nite nagoni. Rezultatite na tie istra`uvawa poka`aa
deka najsilni se onie nagoni koi proizleguvaat od momentno najintenzivnata
potreba na organizmot, i deka nivniot intenzitet se menuva
vo zavisnost od sostojbata i potrebite na organizmot. Sepak, postojat
razliki vo mo`nostite za kontrola i potisnuvawe na opredeleni
nagoni {to voedno ne se i znak za nivnata sila. Taka na primer, dodeka
seksualniot nagon mo`e da se potisnuva na podolg period, pa duri
i da se sublimira vo nekoj drug vid na aktivnost, nagonot za `ed i glad,
mo`e da se potisnuva samo vo mnogu ograni~eno vreme.
5. Sekoj od navedenite nagoni mo`e da ima kriminolo{ko zna~ewe.
Taka, na primer, gladot i gladuvaweto proizveduvaat strav za sopstveniot
opstanok i neprijatelski stav kon onie {to go dovele vo takva
sostojba. Gladuvaweto mo`e da predizvika organski o{tetuvawa i
psihi~ki rastrojstva, a vo beznade`ni situacii i depresivna sostojba.
Me|utoa, kaj celosno izgladnetite poedinci mo`e da dojde i do inani-
1539
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 7. I natamu, "Biolo{ki posmatrano instinktite
se vrodeni obrasci vrz ~ija osnova se formira povedenieto. Od psiholo{ko
stojali{te, instinktite se biolo{ki impulsi koi go naso~uvaat
organizmot kon opredeleni celi. Toa se dinami~ki potencijali koi se gri`at
ne samo za odr`uvaweto na poedinecot ili vidot, tuku i za kreativnite celi
na li~nosta vo socijalnata sredina. Nakratko, za instinktite mora da se zboruva
kako za konstitucionalni faktori vo osnovite na povedenieto."
1540
Jevti}, D. op. cit. str. 15-16. Pritoa treba da se znae deka ekpanzivnite
streme`i pretstavuvaat: 1 0 streme` za li~no usovr{uvawe, 2 0 streme` za
ovladuvawe so oradijata i materijalnite dobra i 3 0 streme` za ovekove~uvawe
(~ovekot se obiduva da se ovekove~i po biolo{ki pat so ra|awe na potomstvo,
preku religiozni veruvawa za zadgroben `ivot i preku trajnosta na svoite
umetni~ki, nau~ni i drugi dela). Ibid, str. 27.
847

ciona psihoza so pove}e stadiumi na iluzii za prijatni jadewa, do psihi~}i
nemiri, otupuvawe na moralnite ~uvstva, ottrgnuvawe na jadeweto
od svoite najbliski, za da na krajot se jade i ~ove~ko meso duri i
na svoite deca, potoa nastanuva apatija i na krajot smrt. 1541
848
2.2. Potrebi
1. Potrebata sekoga{ pretstavuva nedostatok ili vi{ok na na
ne{to i mo`e da bide organska i psihi~ka. Poznato e deka sekoj `iv
organizam nastojuva da odr`i opredelena stabilnost na svojata morfolo{ka,
fiziolo{ka i op{ta biolo{ka struktura. Taa stabilnost
e osnovniot preduslov za nejzinata egzistencija. Me|utoa, koga taa
edna{ }e se vospostavi vedna{ se naru{uva. Imeno, sekoe `ivo su{testvo
postojano ja tro{i biofizi~kata energija so koja raspolaga. Toa
tro{ewe zna~i `iveewe. Bez toa tro{ewe nema `ivot. Vo onoj moment
koga }e po~ne tro{eweto, stabilnosta se naru{uva i organizmot prezema
novi aktivnosti zaradi povtorno vospostavuvawe na stabilnosta
so {to tro{i energija i na toj na~in se zatvora circulus vitiosus, bezizlezenata
polo`ba na postojano naru{uvawe i vospostavuvawe na relativnata
biolo{ka stabilnost. Naru{uvaweto na biolo{kata stabilnost
gi sozdava tn. biolo{ki ili nasledni potrebi. ^ovekot me|utoa,
nastojuva da ja odr`uva ne samo svojata biolo{ka tuku i op{tesvena
stabilnost, koja isto taka sozdava potrebi. Toa se tn. socijalni potrebi.
2. Postojat golem broj potrebi na ~ovekot koi so razvitokot na
op{testvoto i na~inot na `ivotot postojano se zgolemuvaat. Poradi
nivniot brz porast, te{ko mo`e da se napravi nivna seop{ta klasifikacija.
1542 Sepak, najblisku do vistinata e obidot koj spored kriteriumot
na nivnoto nastanuvawe, potrebite gi deli na biolo{ki, organski
i steknati.
1 0 Pod biolo{ki potrebi se podrazbiraat site sostojbi koi nastanuvaat
vo organizmot poradi nedostig ili vi{ok na opredeleni materii.
Glad i `ed nastanuvaat koga na organizmot mu nedostasuva hrana,
odnosno te~nost (naru{ena biolo{ka stabilnost). Sprotivno na
toa, koga ~ovekot }e se prejade ili prenapie ~uvstvuva ma~nina i gade-
1541
Vidi: ibid, str. 22 i natamu.
1542
Spored Pejx (Page) site ~ovekovi potrebi mo`at da se podelat na
~etiri golemi grupi: 1 0 fiziolo{ki i organski potrebi (hrana, voda, vozduh,
odmor, son, fiziolo{ki procesi, temperatura), 2 0 ekonomsko-socijalni potrebi
(ekonomska egzistencija, profesionalna afirmacija, barawe socijalna
sigurnost, `elba za uspeh, `elba za zdru`uvawe), 3 0 duhovni i kulturni potrebi
i 4 0 potreba za biolo{ka reprodukcija (prodol`uvawe na vidot, instinkt
na maj~instvo). Page, James. D. Abnormal psichology, Mc Graw Hill, New York,
1947, str. 22.

we koe doveduva do povra}awe, za{to organizmot nastojuva da se oslobodi
od vi{okot na materiite. Ovie, kako i seksualnite potrebi na
~ovekot imaat najsilno motivaciono dejstvo na povedenieto na lu|eto.
Poradi takvoto dejstvo vrz povedenieto i nedostigot od soodvetna terminologija,
so ovie potrebi naj~esto se narekuvaat i motivite {to
proizleguvaat od niv: motiv za hrana, voda, kislorod i za opredelena
temperatura, motiv za eliminacija na vi{okot na materiite, seksualen
motiv, motiv za so~uvuvawe na fizi~kiot integritet na organizmot,
motiv za aktivnost, motiv za son i odmor itn. Mo{ne retki se novonastanati
formulacii, kako {to toa e primerot so tn. maj~in motiv,
vo ~ija osnova le`at potrebite da se imaat deca i da se vodi gri`a za
niv.
Zna~ajno e da se istakne i toa deka denes, spored formata na nivnoto
zadovoluvawe, site ~ovekovi potrebi se socijalizirani.
2 0 Pokraj prethodnite potrebi koi nasledno se usloveni, ~ovekot
poseduva i opredeleni organski potrebi. Taka na primer, konsumiraweto
na alkohol ili zemaweto na narkotici ne e nasledno uslovena
potreba, me|utoa so tek na vreme alkoholot i drogata deluvaat na
poedinecot kako organski potrebi. Ovie potrebi se pretvoraat vo strasti
na poedinecot koi vo opredelni okolnosti i projavuvaat kriminogeno
dejstvo.
3 0 Tret vid se steknatite potrebi koi isto taka se mnogubrojni.
Vo naj{iroka smisla, vo niv se pomestuvaat site onie potrebi {to
nastanuvaat vo tekot na razvojot na materijalnata i duhovnata kultura
na ~ovekot i koi toj gi koristi kako svesno i socijalno su{testvo. I
ovie potrebi nastanuvaat kako nedostig i vi{ok na opredeleni socijalni
sodr`ini {to se odrazuvaat vo psihata na ~ovekot. Na primer,
koga nekoj podolgo vreme `ivee vo osamenost (naru{ena socijalna stabilnost)
kaj nego se javuva potreba za dru{tvo, i obratno ~ovek koj e
postojano e vo dru{tvo ~estopati posakuva da bide makar i na kratko
sam. I tie imaat silno motivaciono dejstvo vrz povedenieto na ~ovekot,
koe mo`e da se ka`e deka so ogled na svojata ja~ina ponekoga{ e
ednakvo so ona na biolo{kite i organskite potrebi. Me|u motivite
{to proizleguvaat od niv, vo psihologijata naj~esto se poso~uvaat motivot
za dru{tvenost (gregaren motiv), motivot za afirmacija ili za
samopotvrduvawe, motiv za sigurnost, motivot za promena (qubopitnost),
motiv za istra`uvawe, motiv za spoznavawe, motiv za socijalen
konformizam, motivot za agresivnost itn.
3. Spored toa za koj element na biosocijalnata stabilnost se
raboti, potrebite mo`at da se podelat na primarni i sekundarni. Od
zadovoluvaweto na prvite zavisi samata biolo{ka i socijalna egzistencija,
a kaj drugite toa ne e slu~aj. Primarnite ~ovekovi potrebi se
op{ti ~ovekovi potrebi i vleguvaat vo op{tite individualni determinatni
na povedenieto, dodeka sekundarnite spa|aat me|u posebnite
determinanti na povedenieto.
849

Sekundarnite potrebi po svoeto poteklo se steknati, a spored
svojata priroda indiviadualni i ottamu so niv se povrzauva postoeweto
na tn. li~ni motivi. Tie se najraznovidni i ottamu te{ko se klasifikuvaat.
Imeno, najrazli~ni interesi, stavovi i naviki za opredelen
poedinec mo`at da stanat potrebi i ottamu motivi koi {to toj nastojuva
da gi zadovoli.
4. Spred nivnata rasprostranetost potrebite mo`at da se podelat
na univerzalni, regionalni i individualni. Prvite im se zaeni-
~ki na site lu|e i spa|aat vo op{ti individualni pri~ini na povedenieto,
a vtorite i tretite se ograni~eni samo na nekoi op{testveni
grupi ili, bez ogled na nivniot vkupen broj, samo na poedincite.
5. Intenzitetot na potrebite zavisi od: 1 0 stepenot na nivnata
deprivacija (li{uvawe), 2 0 od stepenot na nivnoto zna~ewe za egzistencijata
na poedinecot, i 3 0 od kompleksnosta na situacijata vo koja
se nao|a. Ottamu, edna potreba stanuva posilna i ima pogolemi izgledi
da se pretvori vo motiv, dokolku poedinecot podolgo vreme bil li{en
od mo`nosta da ja zadovoli, dokolku potrebata bila pova`na za odr-
`uvawe na egzistencijata i slo`enosta na situacijata vo koja se javila.
6. Maslov (Abraham H. Maslov) zboruva za slednive hierarhiski
postaveni kategorii na potrebi: 1 0 fiziolo{ki potrebi (`ed, glad,
potreba za odmor itn), 2 0 potreba za sigurnost (potreba za postojanost,
red, poredok, potreba za bezbednost, stabilnost, zavisnost, za{tita,
sloboda od strav, stravuvawe i haos, potreba za granici, zakoni i sl.),
3 0 potreba za pripa|awe i qubov (potreba za odnosi so drugite lu|e,
privrzanost i qubov), 4 0 potreba za samopo~ituvawe (potreba a
samopo~it i po~ituvawe od drugi), i 5 0 potreba za samoaktuelizacija.
Ili poednostavno, postoi razlika me|u osnovnite potrebi i duhovnite
potrebi. Prvata kategorija gi opfa}a potrebite da se zadovoli gladot
i da se obezbedi li~na sigurnost. Drugata kategorija ja opfa}a potrebata
za zadovolstvo koja proizleguva od estetskite do`ivuvawa i ~uvstvoto
na sopstvenite kreativni mo`nosti. Me|usebniot odnos na ovie
dve kategorii e mo`no voop{teno da se kategorizira na sledniot na-
~in: koga osnovnite potrebi ne se zadovoleni, tie gi potisnuvaat, pa
duri i gi poni{tuvaat, duhovnite potrebi. Koga osnovnite potrebi se
zadovoleni, toga{ duhovnite potrebi mnogu silno se razbranuvaat i se
nalo`uvaat na toj na~in {to mo`eme da gi ~uvstvuvame. Kon ova, spored
Maslov, treba da se dodade, deka razlikata me|u osnovnite i duhovnite
potrebi e vo toa {to osnovnite potrebi nastanuvaat {tom }e bidat
zadovoleni, dodeka duhovnite potrebi se stimulirani i po zadovoluvaweto.
Nagradata za zadovoluvaweto na osnovnite potrebi e rezultat
na smislena tendencija koja nastanala kako posledica na nezadovoluvaweto
na ovie potrebi (na toj na~in stanuva zbor za tn. "negativna
nagrada"), dodeka duhovnite potrebi sozdavaat takvi tenzii koi samite
se izvor na u`ivawe. Zadovoluvaweto na osnovnite potrebi, veli
850

Maslov, samo e preduslov da bide spre~ena bolest: zdravjeto potem postavuva
barawe da se pojavat duhovnite potrebi. 1543
7. Za potrebite e su{testveno da se spomne i toa deka ~esto mo-
`at da se javat vo nesvesna forma, kako potisnati `elbi za opredeleni
potrebi koi potem se projavuvaat vo tn. nesvesni (potsvesni) motivi.
Potsvesnite motivi nastanuvaat ottamu {to kaj sekoj ~ovek povremeno
se javuvaat razni `elbi koi ne se vo soobraznost so op{testvenite barawa
i normi i koi se vo sprotivnost so potrebata za socijalen konformizam
ili za afirmacija i ~ija realizacija bi dovela do kompleks na
pomala vrednost ili do ~uvstvo na vina. So mehanizmot na potisnuvawe
`elbite za tie potrebi se potisnuvaat vo potsvesta, kade prodol-
`uvaat, po pravilo, negativno da dejstvuvaat so {to naj~esto go naru-
{uvaat ostvaruvaweto na opredeleni svesni `elbi na smetka na tn.
"gre{ni" `elbi. Za niv poedinecot ne znae deka vo nego dejstvuvaat
(voop{to ne e svesen za nivnoto postoewe). Kako najdobri primeri za
nivnoto dejstvuvawe se naveduva pojavata na neurozi.
2.3. Interesi
1. Interesot pretstavuva trajna naso~enost na ~ovekovata svest
i aktivnost kon opredeleni sodr`ini. Interesite se sega{ni i pozitivni.
Toa zna~i deka tie go odrazuvaat momentalniot pozitiven odnos
na poedinecot redovno da obra}a vnimanie na opredeleni objekti i sodr`ini,
kako i streme`ot da se zanimava so niv. Objektite na interes
mo`at da bidat materijalni predmeti, opredeleni situacii, lica i nivnite
postapki. Vo osnovata na interesite naj~esto se izvesni potrebi
sfateni vo po{iroka smisla 1544 Poedinecot mo`e da ima interesi koi
gi zadovoluva samo vo svoite misli, no i takvi koi gi zadovoluva so
prezemawe konkretni aktivnosti.
Spored [prangler, interesite se delat na {est osnovni: 1 0 teoretski,
2 0 ekonomski, 3 0 estetski, 4 0 socijalni, 5 0 politi~ki, i 6 0 religiozni.
Spored drugi podelbi postojat: 1 0 profesionalni interesi
(interes za opredeleni zanimawa) i 2 0 neprofesionalni interesi vo
koi se pomesteni interesite za istra`uvawe, za patuvawa, za opredeleni
vidovi zbava, za kultura, za intelektualna, artisti~ka ili op{testvena
aktivnost, za razmisluvawe i meditirawe i za {eguvawe i humor.
Zaedni~ko na site ovie interesi im e toa {to sekoga{ odrazuvaat
pozitiven odnos kon ona {to naso~eni (objekti, lica, pojavi i situacii)
i zatoa poseduvaat izvesna motivaciona sila koja mo`e da se zgolemi
do mera koja mo`e da prerasne vo dominanten motiv na deluvaweto
2. Interesite se od golemo prakti~no zna~ewe tokmu poradi po-
1543
Bauman, Z. Jedna zabele{aka o masovnoj kulturi: O infrastrukturi, Ideje,
Beograd, 1978/6, str. 187-188.
1544
Pe{i}, V. op. cit. str. 251.
851

vrzanosta so motivacijata, za{to dejstvuvaat kako silni naso~uva~i i
pottiknuva~i kon aktivnost niz eden podolg ili pokratok period.
Pritoa, osobeno e zna~aen odnosot me|u interesot i uspehot vo nekoja
aktivnost, za{to ne samo {to interesot go zgolemuva uspehot na opredelena
aktivnost, tuku i uspehot povratno go zasiluva istrajuvaweto
vrz opredelen interes. Ottamu, dokolku edno kriminalnot povedenie
ne bide otkrieno i kazneto od organite na progonot i sudot ima mnogu
pogolemi {ansi da bide pove}epati povtoreno, odnosno da se javo kako
faktor koj efikasno gi motivira kriminalcite.
Pri analizata na interesite vo kriminologijata, isto taka,
treba da se vodi smetka i za nivniot intenzite i traewe. So ogled na
nivniot intenzitet tie se dalat na silni, dlaboki i slabi, povr{ni, a
so ogled na traeweto na trajni i preodni.
2.4. ^uvstva (emocii)
1. Potrebite kako rezultat na naru{enata stabilnost na organizmot
po pravilo gi predizvikuvaat ~uvstvata. ^uvstvata ili emociite
1545 pretstavuvaat psihi~ki procesi {to go odrazuvaat odnosot na
li~nosta kon predmetite, nastanite i drugite lu|e i kon sopstvenite
postapki akcii i do`ivuvawa. Ili poednostaveno, me|utoa so ogled na
predmetot na kriminologijata poprecizno, "pod ~uvstva kako faktori
na pretspni~koto povedenie gi podrazbirame psihi~kite procesi vo
koi ona {to ~ovekot go soznava - go do`ivuva kako prijatno ili neprijatno,
i {to, vo stek so drugi kriminogeni faktori, go pokrenuva na
prestapni~ko povedenie." 1546 Tie se odnesuvaat na vozbudenata sostojba
na organizmot {to se manifestira na tri razli~hni na~ini: 1 0 so emocionalni
do`ivuvawa, 2 0 emocionalno povedenie i 3 0 fizi~ki promeni
na organizmot. 1547
1 0 Emocionalno do`ivuvawe pretstavuva opredelno projavuvawe
na ~uvstvata koe se manifestira na razli~ni na~ini (facijalni,
vokalni i posturalni ekspresii) {to naj~esto mo`at da se opi{at. Sekoe
emocionalno do`ivuvawe kaj poedinecot predizvikuva ~uvstvo na
prijatnost ili neprijatnost (hedonisti~ki ton na emociite), kako i
1545
Poimot emocija vodi poteklo od latinskiot zbor emovere {to zna-
~i rastresuva, pottiknuva, pokrenuva i ottamu ja odbele`uva najvpe~atlivata
karakteristika na site do`ivuvawa: deka poedinecot se nao|a vo osobena sostojba
na vozvuduvawe, voznemirenost, razdvi`enost. Za emociite podrobno
kaj: Jaspers, K. Op{ta psihopatologija, Savremena administracija, Beograd, 1978, str.
103-112 i Hajdukovi}, ^. op. cit. str.68-86.
1546
Pe{i}, V. op. cit. str. 219.
1547
Krej~, D. i Kra~fild, R. Elementi psihologije, Beograd, Nau~na knjiga,
1969, str. 237.
852

~uvstvo na napnatost (vozbudenost) 1548 i popu{tawe (smiruvawe). 1549
Prijatnoto e rezultat na prifa}awe i barawe na pottici, neprijatnoto
rezultat na negativna reakcija na odbivawe i odale~uvawe. Neprijatnoto
se sveduva na ~ustvo na tap, podmolem pritisok koj dava
vpe~atok na kontrakcija, stegnuvawe.
2 0 Emocionalnoto povedenie. So samata okolnost {to emociite
go sledat sekoe do`ivuvawe i postapuvawe, tie vlijaat vrz kvalitetot
na ~ovekovoto povedenie. Tie go pokrenuvaat poedinecot na aktivnost
vo streme` da do`ivee prijatnost ili neprijatnost. Emociite igraat
zna~ajna uloga kako vo opredeluvaweto na strukturata na li~nosta
taka i vo negovite fizi~ki i psihi~ki aktivnosti i osobeno vo procesot
na motiviraweto na sekoe pa i na kriminalnoto povedenie. Me-
|utoa, kako {to ve}e imavme prilika da vidime, potrebite i ~uvstvata
ne se dovolni da dojde do pokrenuvawe na akcija za zadovoluvawe na potrebite.
Za toa treba da postoi i `elba kako neposreden psiholo{ki
razdvi`uva~ na akcijata. Pritoa, vo psihologijata se naglasuva deka
postoi slo`en odnos me|u ~uvstvata i `elbite. Edno ~uvstvo mo`e da
predizvika pove}e razli~ni `elbi. Konkurencijata na `elbite i ona
{to im prethodi (potrebite i ~uvstvata), vsu{nost, doveduvaat do konfliktot
na motivite. Vo taa konkurencija na `elbi i borba na motivi
nekoi `elbi se ostvaruvaat, nekoi se odlagaat, nekoi se potisnuvaat, a
od nekoi od niv se otstapuva.
3 0 Promeni vo rabotata na niza organi: menuvawe na brzinata
na ~ukaweto na srceto, brzinata na di{eweto, se stesnuvaat ili pro-
{iruvaat krvnite sadovi, podigawe na krvniot pritisok (ottamu i
iskustvenoto sfa}awe deka srceto e simbol na emociite), promeni vo
sistemnot na `lezdite so vnatre{no la~ewe (endokriniot sistem),
{irewe na zenicite, napnatost na muskulite, su{ewe na grloto i ustata,
ladna pot, treperewe, slabost, malaksanost, ma~nina vo stomakot, i
voop{to promeni vo site vnatre{ni organi i sostojbata na celiot
1548
Napnatosta e blago izrazeno ~uvstvo na anksioznost. Se manifestira
isto kako i anksioznosta i stravot, so psihi~kii fizi~ki te{kotii.
Me|utoa, ako e od isto poteklo kako anksioznosta, napnatosta ne go dostignuva
stepenot na neprijatni ~uvstva kako kaj anksioznosta i sravot. Napnatata
li~nost ~uvstvuva deka pote{ko se koncentrira, deka povremeno ja boli glavata,
i deka ~uvstvuva stegawe vo glavata i muskulite. Ovie te{kotii obi~no
se javuvaat vo situacii koi za li~nosta se neprijatni ili vo situacii koga li-
~nosta od koi i da e pri~ini se ~uvstvuva nere{itelno. Hajdukovi}, ^. op. cit.
str. 78.
1549
Tie ja so~inuvaat osnovata na sekoe emocionalno do`ivuvawe.
Pritoa, prijatnosta (zadovolstvo i otsustvo na bolka) i neprijatnosta (nezadovolstvo
i prisutnost na bolka) kaj emocionalnite do`ivuvawa se javuvaat
kako izraz na kvalitetot, a napnatosta i popu{taweto kako izraz na intenzitetot
na emociite.
853

organizam. Javuvaweto na tie promeni mu se prepi{uva na funkcioniraweto
na vegetativniot nerven sistem. 1550
Organskite promeni koi nastanuvaat poradi emociite se pravi
obid da se iskoristat za objektivno ispituvawe na nivnata priroda i
sodr`ina. Me|utoa, u{te vo prvite obidi se poka`a deka vrz osnova na
organskite promeni e mo`no da se utvrdi prisustvoto na emociite, pa
i nivniot intenzitet no ne i nivniot vid i nivnite karakteristiki. 1551
2. I pokraj toa {to brojot na emocionalnite do`ivuvawa e izvonredno
golem, vo psihologijata postoi tvrdeweto deka emociite mo-
`at da se svedat na ~etriri, koi se javuvaat kako primarni ili elementarni
emocii i koi pretstavuvaat osnova na site ostanati emocii.
Toa se: 1 0 stravot koj spored intenzitetot i traeweto mo`e da prerasne
vo ma~nina i gri`a, 1552 2 0 gnevot, 3 0 radosta, i 4 0 tagata.
Primarnite emocii ne samo {to pretstavuvaat osnova na emocionalnite
sostojbi, tuku i osnova na motivacionoto povedenie - osno-
1550
Vegetativniot nerven sistem e sostaven od brojni neuroni vo korata
na golemiot mozok, vo jadrata na hipotalamusot, vo prodol`eniot mozok,
ki~meniot mozok i nervite koi se protegaat dol` ki~meniot mozok. Vegetativniot
nerven sistem se sostoi od dva dela koi se vo nao|aat vo antagonizam:
simpatetikusot e aktiven koga organizmot e vo akcija i predizvikuva promeni
vo rabotata na vnatre{nite organi: ja zabrzuva rabotata na srceto, go
zgolemuva la~eweto na pogolemi koli~ini adrenalin od nadbubre`nata `lezda,
stegawe na `eludnikot itn. Parasimpatikusot stapuva vo akcija toga{
koga organizmot e pasiven, koga ne se prisatni emociite i negovata funkcija
izrazuva vo akumulirawe na energija potrebna za akcija. Ova deluvawe na vegetativniot
nerven sistem ima za posledica zna~ajno vlijanie vrz povedenieto
na lu|eto.
1551
Vo kriminalistikata e napraven obid za utvrduvawe na objektivnoto
prisustvo na emociite i nivniot intenzitet vo prakti~ni celi. Vo taa
smisla se trgna od pretpostavkata deka emociite mo`at da go otkrijat prestapnikot
taka {to i od strana na Ibau vo 1942 godina e konetuiran poligrafot
(detektor na lagi). Poligrafot se sostoi od ured za registrirawe na pulsot i
krvniot pritisok, ritamot na di{eweto i elektri~nata aktivnost na organizmot
so koi se merat reakciite na ispitanikot na opredeleni verbalni provokacii.
1552
Izvorot na stavot se nao|a nadvor od li~nosta. Izvorot na ma~ninata
e vo samata li~nost, (obi~no vo nekoi konflikti i kompleksi, kako
vpro~em i na gri`ata kako strav od ona {to se zamisluva deka nekomu mo`e da
mu se slu~i. Pod kompleks se podrazbira nekoja silno oboena emocionalna
misla, spomen, pretstava ili koja i da e druga ideja koja podolgo vreme negativno
vlijae vrz celokupnata aktivnost na poedinecot. Vo psihologijata naj~esto
se spomenuvaat kompleksot na pomala vrednost (inferiornost) i kompleksot
na vina, koi mo`at da dovedat do zna~itelni te{kotii vo prilagoduvaweto
i povedenieto na li~nosta.
854

vni pokrenuva~ki sili na akcija. Natamo{noto tvrdewe, (nasproti,
mojot stav deka primarnite emocii, a ottamu i motivi, se stravot i nade`ta),
e deka od niv se gradat tn. slo`eni emocii, kako {to se, na
primer, omrazata (so~ineta od gnev i strav) ili pak, qubomorata (od
qubov, strav i omraza). Slo`enite emocii me|utoa ne mo`at bez ostatok
da se svedat samo na osnovnite emocii {to jasno go poka`uva postoeweto
na tn. sentimenti - religiozni, moralni, estetski, socijalni
i intelektualni emocii (veruvawe i somnevawe, ~uvstvo za dobro i
lo{o, pravi~no i nepravi~no, ubavo, neubavo i grdo, vozvi{eno i nisko,
komi~no i tragi~no, ~uvstvo na zainteresiranost, zadovolstvo i
nezadovolstvo, qubopitnost, kriti~nost, ~udewe, voshit i sl.). 1553
1 0 Stravot pretstavuva sklonost da se rea|ira na ve}e podgotven
na~in na opredeleni priliki, situacii i okolnosti. Stravot vo osnovniot
oblik se javuva kako reakcija na nao~ekuvani, opasni situacii
vo koi ~ovekot ne e vo sostojba da í se sprotivstavi na opasnosta. Ili
nakratko, stravot pretstavuva emocionalno do`ivuvawe na intenzivna
napnatost i voznemirenost poradi opredelena opasnost koja se manifestira
preku razni fiziolo{ki promeni vo orgaizmot i emocionalnoto
odnesuvawe na poedinecot. Za negovata pojava e neophodna percepcija
na pretstoe~ka opasna situacija {to go zagrozuva poedinecot,
kako i nemo`nost istata da se izbegne ili da se stavi pod kontrola.
Vo psihologijata i psihijatrijata stravot voobi~aeno se deli
na primaren i sekundaren strav. Primareniot strav se javuva vo momentot
koga poedinecot se najde vo situacija vo koja mo`e da ja voo~i neposrednata
opasnost za li~niot integritet. Toj strav se identifikuva
so vitalen strav (strav za svoeto samoodr`uvawe, strav za svojot `ivot,
za svoeto postoewe). Ovoj strav e intenziven no sekoga{ so kratko
traewe. Sekundarniot strav e vo vrska so samoto povreduvawe.
Stravot mo`e da se podeli i spored drugi kriteriumi: a) spored
intenzitetot - silen, sreden i strav od lesen stepen, Ottamu proizleguvaat
i negovite vidovi: u`as, voznemirenost, stravuvawe, prepast,
trema, groza, panika. Najintenziven e onoj strav koj se do`ivuva
kako bespomo{nost. b) Spored vremetraeweto stravot natamu se deli
na dolgotraen i kratkotraen, i v) spored svoite psiholo{ki posledici
na normalen, neuroti~en (anksioznost) i patolo{ki strav.
^ovekot voobi~aeno do`ivuva strav pri opasnosti od zaguba na
sopstventa egzistencija ili zagubata na dragi li~nosti, predmeti, sostojbi
i pojavi. Subjektivno stravot ima kvalitet na intenzivna nelagodnost.
Objektivno se javuva vo niza promeni vo rabotata na vnatre-
{nite organi. Stravot vlijae i vrz mnogu drugi psihi~ki procesi i
1553
Vi{ite kompleksni ~uvstva ili tn. sentimenti nastanuvaat so novite
steknati potrebi i novonastanati situacii, a ovie, od svoja strana se
usloveni od op{testveno-ekonomskite uslovi na ~ovekoviot `ivot.
855

funkcii: go smaluva nivoto i ja ko~i intelektualnata aktivnost, misleweto
stanuva pomalku `ivo i celishodno, slabeat usvoenite moralni
principi. I kone~no, toj vlijae i vrz motornata aktivnost, taka
{to dvi`ewata stanuvaat pomalku integrirani i pomalku celishodni.
Mnogu istra`uvawa poka`uvaat deka stravot e vo prirodata na
~ovekot, me|utoa ~ovekot u~i od {to treba da se pla{i. Toj se ra|a so
vroden reflesen strav od dve osnovni situacii: silen zvuk i naglo gubewe
na podlogata. Duri podocna so steknuvawe na negativno iskustvo
od opasnite situacii poedinecot soznava koi situacii go zagrozuvaat
i tie situacii kaj nego po~uvaat da predizvikuvaat strav. Pritoa, karakretisti~no
e deka takvite iskustva mo`at da se generaliziraat i
stravot koj e sozdaden vo edna situacija mo`e da se pro{iri i na site
situacii.
Stravot se javuva koga }e se pojavi konkretnata opasna situacija,
odnosno koga se prezema celishodnata akcija so koja se otstranuva
izvorot na opasnosta. Dokolku prezemenata akcija se poka`e necelishodna
vo smisla na otstranuvawe na opasnosta, toga{ ~uvstvoto na stravot
se prodlabo~uva i stravot obi~no prerasnuva vo povisoki oblici:
vo u`as i panika. 1554 Pri panika se naglasuvaat sledovatelnite pojavi
na stravot, taka {to nejzinoto vlijanie vrz ostanatiote psihi~ki funkcii
mo`e da bide mnogu intenzivno.
Kaj stravot se sre}avame so dva na~ini na rea|irawe koi doa-
|aat do izraz pri negovoto intenzivno do`ivuvawe. Stravot mo`e da
predizvika ko~ewe na psihi~kite i telesnite funkcii, pri {to doa|a
do blokirawe na pokretite, mislite i akciite. Ovaa reakcija se narekuva
intuks. Nasproti toa, pri strav mo`e da dojde do intenzivni reakcii
vo vid na tr~awe ili dvi`ewa koi obi~no se nekontrolirani, haoti~ni
i necelishodni. Takvata reakcija vo psihologijata se narekuva
reptus. Vo reptus poedinecot mo`e da upotrebi rezervna energija so koja
ne se koristi vo normalna sostojba i da ostvari pogolem u~inok od voobi~aeniot:
poznato e deka vo sostojba na strav ~ovekot mo`e da poka-
1554
Panikata e ekstremna sostojba na ~uvstvoto na intenzivna anksioznost
koja ja sledat delumna ili celosna dezorganizacija na li~nosta (setivni
obmani, samra~ni idei i dr.). Vo panika povremeno zapa|aat li~nosti koi se
dlaboko emotivno nezreli, t.e. li~nosti koi nikoga{ ne nau~ile zrelo da se
soo~uvaat so opasnite `ivotni problemi. Pred nekoja realno opasna situacija
(zemjotres ili nekakva druga silna opasnost) takvite li~nosti mo`at da
reagiraat so vpe~atliv strav i agresija sprema drugite ili sprema sebe, a naj-
~esto im se slu~uva da zapadnat vo sostojba na celosna psihomotorna uko~enost,
vo koja so ~asovi ostanuvaat celosno ili delumno uko~eni i bez sposobnost
za prezemawe na neophodnite aktivnosti so cel za za{tita." Hajdukovi},
^. op. cit. str. 78.
856

`e natprose~na sila so koja gi sovladuva pre~kite za da se spasi. 1555
Zna~ajno e i toa deka nasproti negativnoto vlijanie na intenzivniot
strav vrz re~isi site psihi~ki funkcii i motorni dejstvija na poedinecot,
stravot od poblag intenzitet mo`e da bide korisen. Na primer,
blagata trema mo`e da pridonese za pogolem uspeh kaj predava~, student
na ispit, glumec, pea~ i sl.
Stravot se javuva kako motiv {to go determinira sekoe povedenie
vo smisla na izbegnuvawe na opasnosti.
Kolku pove}e se izlo`uva na opasni situacii, koi objektivno
go zagrozuvaat, ~ovekot ima pove}e mo`nosti da go zapoznae stravot.
Me|utoa, so zapoznavaweto na opasnite situacii ~ovekot gi zapoznava
i na~inite kako da im se sprotivstavi, i na toj na~in vo sebe sozdava
odbrana od stravot. Sepak golemiot broj na negativni iskustva kaj poedinecot
mo`at da poredizvikaat trajni iracionalni stravuvawa vo
oblik na anksioznost i fobii.
Stravot e emocionalna reakcija srazmerna na opasnosta so koja
poedinecot e soo~en (realen strav). Za razlika od nego anksioznosta e
nesrazmerna reakcija na opasnost, (reakcija na izmislena opasnost,
nerealen, neuroti~en strav). 1556 Anksioznosta e pojava na preterana
pla{livost. Anksioznite poedinci ~uvstvuvaat prisustvo na strav od
site novi i nepoznati situacii. Tie naprosto, sekade i od sî o~ekuvaat
opasnost. Toa e obele`je na li~nosta kako posledica na negativnoto
iskustvo vo tekot na individualniot razvoj. 1557
1555
Ovde se raboti za tn. posturalni ekspresii - karakteristi~ni promeni
vo dre`eweto na teloto i dvi`ewata. Stravot, me|utoa mo`e da se prepozne
i spored tn. facijalni (mimiki i gestovi) i vokalni (povi{en glas)
ekspresii. Za site ekspresii (nadvore{no izrazuvawe na emociite) e me|utoa
karakretisti~no deka se pod golemo vlijanie na konvencii, taka {to ~uvstvoto
na strav ~estopati mo`e i da se sokrie.
1556
Frojd, zboruva za realen ili objektiven (stravot koj se javuva kako
rekacija na nadvore{na opasnost i go aktivira refleksot za begstvo), neuroti~en
(strav {to se sozdava so potisnuvawe i ne e vo neposredna povrzanost
so nadvore{na opasnost) i moralen (~uvstvo na vina {to se javuva kaj lice so
razvieno Super-ego) strav. Ottamu, nekoi avtori smetaat deka izrazite strav i
anksioznost se sinonimi. Me|utoa, istra`uvawata ne poka`aa deka anksioznosta
vle~e poteklo od potisnatiot strav (porano do`ivean strav), tuku deka
negovata funkcija e adaprtivna i za{titna. Anksioznosta go {titi Ego-to od
opasnosta na neprijaten i prestoe~ki konflikt koi se zakanuva da go uni{ti,
pa anksioznosta e opomena koja na vreme ja soop{tuva opasnosta i ja predupreduva
li~nosta deka }e se najde vo situacija koja treba da se izbegne. Hajdukovi},
^. op. cit. str. 49.
1557
Taka na primer, preterano strogite roditeli sozdavaat anksiozni
deca, za{to postojanoto kaznuvawe kaj deteto predizvikuva strav od kazna,
857

Anksioznite poedinci obi~no gi odbegnuvaat zanimawata, polo`bite
i aktivnostite koi se povrzani so opasnosti.
Za razlika od anksioznosta, koja pretstavuva obele`je na li-
~nosta, fobiite se silni iracionalni stravuvawa od nekoj predmet
ili situacija, koi nastanale kako posledica na negativno iskustvo koe
e zaboraveno, obi~no vo ranoto detstvo. Silnite emocionalni do`ivuvawa
od detstvoto obi~no is~eznuvaat od svesta, me|utoa i natamu prodol`uvaat
da deluvaat od potsvesta na poedinecot. Poradi toa ~ovekot
se pla{i od nekoi situacii bez da ja znae vistinskata pri~ina na stravot
i ne mo`e da se oslobodi od toj strav. Fobijata pretstavuva bezrazlo`na
stra{livost koja spored intenzitetot ponekoga{ mo`e da dostigne
razmeri na panika. Takvi se na primer: akrofobija - strav od
visina, androfobija - strav od ma{ki, ereutofobija - strav od crveneewe
pred drugiot pol, klaustrofobija - strav od zatvoren prostor,
niktofobija - strav od temnina, zoofobija - strav od nekoe `ivotno
(kaj `enite naj~esto od zmija), insektofobija - strav od insekti, taurofobija
- strav od bik ili krava, kancerofobija - strav od rak, itn.
Kriminalnoto zna~ewe na fobiite mo`e da dojde osobeno do izraz
koga nekoe lice prisilno e dovedeno vo situacija {to ja neurotizira.
Toga{ poedinecot mo`e lesno da reagira mo{ne agresivno vo nasojuvawe
da go otstrani neizdr`livoto ~uvstvo na strav.
2 0 Gnevot e emocija koja nastanuva kako posledica na popre~uvaweto
na planovite na poedinecot i ognani~uvaweto vo zadovoluvaweto
na negovite motivi. Subjektivni manifestacii na gnevot se: naduenost,
treskawe, i drugi vidovi na agresivno odnesuvawe kako i prezir
potcenuvawe, potsmevawe Gnevot mo`e da se javi vo razli~en intenzitet
od obi~na lutina do bes. Na pojavata na gnevot osobeno mu pogoduvaat
opredeleni organski sostojbi, osobeno gladot i zamorot.
Gnevot e obi~no motiv na agresivno povedenie koe mo`e da bide
naso~eno kon vistinskiot ili supstituiraniot izvor na frustracija.
3 0 Radosta se javuva kako posledica na dostignuvaweto na nekakva
cel i e sledena so ~uvstvo na prijatnost. Taa se dvi`i od slabo
zadovolstvo do ~uvstvo na bezgri`na sre}a. Nejziniot intenzitet zavisi
od vrednosta na celta {to e dostignata. Te{ko dostignati celi i
neo~ekvani uspesi predizvikuvaat pointenzivno do`ivuvawe na prijatnost.
Radosta motivaciono go determinira povedenieto vo nasoka na
barawe na natamo{ni prijatni do`ivuvawa.
4 0 Tagata e ~uvstvo koe se javuva kako posledica na zagubata na
ne{to ili na nekoj {to ni e simpati~en (drag), a nejziniot intenzitet
zavisi od vrednosta na ona {to e izgubeno. Za tagata se karakteristi-
~ni pasivnost, bavnost i nespremnost za akcija. Pod nejzino vlijanie
doa|a do privremeno zabavuvawe na aktivnosta pa duri i do nejzino cekoja
se pro{iruva na strav od roditelite, srav od vozrasnite i strav od sekakov
avtoritet.
858

losno prekinuvawe. Me|utoa, postoi i tn. aktivna taga koja vklu~uva
dejstvie naso~eno kon nadomestuvawe na izgubenoto.
Tagata isto taka mo`e da bide motiv na povedenie taka {to poedinecot
bara situacii vo koi mo`e da ja proicira sopstvenata bolna
situacija.
Stravot, gnevot i tagata se neprijatni po svojot hedoniosti~ki
ton, qubovta e prijatna no, ponekoga{ mo`e da bide i neprijatna, a
radosta ~esto se zasituva od samata prijatnost.
3. Spored nivniot intenzitet i traewe voobi~aeno e ~uvstvata
vo psihologijata da se delat na afekti, raspolo`enija i strasti.
1 0 Afektot (lat. affectus) e du{evna sostojba na voznemirenost
ili silno vozbuduvawe, pri koja popu{ta kontrolata na voljata. Afektot
vodi kon smaluvawe na svesnosta, misleweto stanuva rigidno i
poedinecot uporno ostanuva fiksiran na opredelen sklop na idei.
Afekti od neugoden karakter se pojavuvaat vo svesta osobeno toga{
koga e spre~eno zadovoluvaweto na nekoja nagonska potreba. Intenzivnite
afekti so svoeto vlijanie go neru{uvaat redovniot, povrzan tek
na motorno-senzornite i intelekualni funkcii. So toa tie ja onevozmo`uvaat
celishodnata i kon sredinata prilagodenata dejnost na subjektot
i stanuvaat povod za nesposobnost i nedorasnatost na vi{ite
(osobeno intelektualnite) adaptivni sposobnosti. Afektite vo potesna
smisla redovno zna~at kratkotrajno, minlivo no silno ~ustvitelno
vozbuduvawe, sledeno so slaba kontrola na postapkite. Vo forma
na afekt naj~esto se javuva gnevot koj obi~no se javuva kako pri~ina na
ubistvoto vo takva sostojba.
Silno afektivno vozbuduvawe (naj~esto vo vrska so nekoj nadvore{en
neprijaten nastan) mo`e tolku intenzivno da vlijaae na celokupnata
li~nost taka {to vo celost da ja naru{i negovata svesna aktivnost
i da dovede do sostojba na rastrojstvo na svesta. 1558
Korisnata strana na afektite se sostoi vo prazneweto na emocionalnite
naboi i popu{taweto na napnatosta koja se sobira preku -
dolgovremeno prisustavo na negativni emocii od slab intenzitet. Nivnoto
{tetno deluvawe naj~esto e povrzano so vr{eweto na brojni
krivi~ni dela. Vo a sostojba na afekt ~ovekot izvr{uva porano neplanirani
dela. Poradi nenormalnosta na svesta toj ne vladee so sebesi, a
~esto i ne znae {to vsu{nost pravi. 1559
2 0 Raspolo`enieto pretstavuva op{ta emocionalna sostojba so
koja vo daden moment e oboeno celokupnoto povedenie na ~ovekot i
1558
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 77.
1559
Za krivi~nopravnoto zna~ewe na afektite vidi: Kapama|ija, B.
Ubistvo u afektu, sudskopsihijatriski pristup, JRKKP, Beograd, 1980/1, str. 45-53.;
Kapama|ija, B. Ubistvo-psihopatologija i sudska psihijatrija, Matica srpska, Novi Sad,
1981, str. 61-89; Buturovi}, J. Zna~aj afekta za krivi~nu odgovornost, JRKKP, Beograd,
1980/1, str. 27-44 i Jevti}, D. op. cit. str. 37-41.
859

site negovi do`ivuvawa. Toa e zavisno od: elementarnite telesni ~uvstva
(odmorenost, sve`ina, lesnotija) i elementarnite `ivotni ~uvstva
(vnatre{na vedrina za dvi`ewe i rabota). 1560 Raspolo`enieto e so
poslab intenzitet no so podolgo traewe koe mo`e da se protegne i so
godini. Raspolo`enijata obi~no se delat na neprijatni i prijatni. Neprijatnite
raspolo`enija se: 1 0 sostojba na du{evno nespokojstvo, 2 0
pla{livo raspolo`enie, 3 0 sostojba na intrapsihi~ki nemir, 4 0 insuficientni
raspolo`enija, 5 0 ~uvstvo na zamrenost na ~uvstvata, i 6 0
bes~ustvitelnost (apatija). Me|u prijatnite raspolo`enija se pomestuvaat:
1 sostojba na du{evno spokojstvo (eutimija), 2 0 eufori~ni raspolo`enija,
3 0 euforija, 1561 4 0 sostojba na bla`enstvo (ekstaza), 5 0 sostojba
na vidovitost, i 6 0 sostojba na smireno zadovolstvo. 1562 Vo forma
na raspolo`enie me|utoa, naj~esto se poso~uvaat emociite na radost i
taga, taka {to raspolo`enieto se gradira kako dobro, slabo ili ta-
`no, o~ajno. 1563 Vrz raspolo`enieto mo`at da vlijaat brojni okolnosti,
me|u koi ~esto i bezna~ajni sitni nastani i okolnosti, kako na
primer, propu{taweto na avtobus, izgubena partija vo {ah i sl.
3 0 Strastite pretstavuvaat emocionalna privrzanost kon nekoj
predmet, lice, pojava ili nekoja aktivnost. Tie se emocionalni sostojbi
so golem intenzitet, koj e ne{to pomal od afetkite i so dolgo traewe.
1564 Vo ovaa forma naj~esto se javuvaat qubovta, omrazata, no tie
1560
Jevti}, D. op. cit. str. 46.
1561
Euforijata e umereno prijatno raspolo`enie vo koe liceto se ~uvstvuva
fizi~ki silno i psihi~ki posposobno. Dodeka taa sostojba ne vlijae na
socijalnata polo`ba na li~nosta vo op{testvoto mora da se smeta za normalno
raspolo`enie... Me|utoa, vo onoj moment koga takvoto lice }e po~ne po-
~esto da doa|a vo konflikti, negovoto povedenie uka`uva na nekoj stepen na
du{evno rastrojstvo, koe vo slu~aj ako vr{i krivi~ni dela, treba posebno da
se proceni. Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 82.
1562
Vidi: ibid, str. 46-49.
1563
Kaj lica kaj koi emotivnoto sozrevawe vo tekot na razvojot ne
bilo soodvetno usoglaseno i koe zaradi toa se ~uvstvuva trajno nesigurno
(anksiozno), povremenite ~uvstva na taga i `alost mo`at da preminat vo patolo{ka
sostojba na privremena ili trajna depresija. Takvata depresija, so
ogled deka nastanala vo vrska so nekoja realna situacija se nerekuva reaktivna
depresija, odnosno neuroti~na manifestacija vo koja dominiraat ~uvstva
na zbunetost, pesimizam i pomala vrednost... Depresivnite sostojbi na praznina
i beskorisnost kaj adolescentite ponekoga{ se popolnuvaat i so takvi
povedenija kakvi {to se: cinizam, mrzlivost, alkoholizam i narkomanija. Kaj
vozrasnite lica depresijata isto taka vodi kon alkoholizam i narkonanija
kako i kon samoubistva. Hajdukovi}, ^, op. cit. str. 79-80.
1564
"Strastite pretstavuvaat psihi~ka sostojba na lice so prevalentna
ideja vo strastveno raspolo`enie {to nastanalo pod dejstvo na intenzivni
emocii svrzani so izvesni nagonski streme`i, odnosno so izvesni soci-
860

sepak, naj~esto se povrzani so interesite. Strastite mo`at da bidat
predizvikani artificielno (so vnesuvawe na opredeleni agensi vo
organizmot: nikotin, alkohol, droga), ili so sistaematsko vlijanie,
odnosno so razvoj na oddelni elementi na emociite (na primer, oddavaweto
kon planinarewe, izveduvawe akrobatski ve{tini, kaskaderstvo,
vozewe na tobogan i sl. iako se opasni dejnosti koi predizvikuvaat
strav, so vreme mo`at da sozdadat strast kon niv, za{to stravot, koj
pritoa se javuva, stanuva potreba na poedinecot povtorno da se do`ivee.
Strastite obi~no se delat na pozitivni, plemeniti (nauka, umetnost,
qubov), negativni ili {tetni (komar, alkohol, drogi) i neutralni
(sport i {ah, kolekcionarstvo i sl.). Koga edna{ }e zavladeat
so poedinecot te{ko mo`at da se iskorenat, za{to se povrzani so do-
`ivuvawe na intenzivni prijatni emocii.
Po izvr{eno krivi~no delo strastveniot poedinec retko se
kae, za{to e ubeden deka imal pravo da go izvr{i deloto, a za vreme na
izdr`uvaweto na kaznata osudenik so vistinska strast nema da go promeni
misleweto za svoeto povedenie.
Moj stav e deka strastite proizleguvaat od stravot i nade`ta
opredeleni od individualni biopsihi~ki karakteristiki na poedinecot
i vlijanieto na sredinata. ^ovekovite aktivnosti gi rakovodat
stravot ili nade`ta. So {to i da se zafati, ~ovekot toa go pravi ili
zatoa {to se pla{i ili zatoa {to se nadeva. Spored toa ako se razberat
pri~inite na stravot ili nade`ta i ako se deluva vrz niv, mo`e
da se o~ekuvaat vistinski rezultati na planot na borbata so kriminalitetot.
Ako od poedinecot se izbie imaginarniot strav i nerealnata
nade`, celosno se sozdani uslovite za humaniziran ~ovek koj nema da
ima potreba (korist) da vr{i krivi~ni dela. Me|utoa, o~ekuvaweto
deka ~ovekot mo`e da egzistira bez strav i nade`i i potrebi e pove}e
odo{to utopija. Vsu{nost, samiot fakt deka se raboti za o~ekuvawe za
nekoja poinakva idnina vo vrska so prirodata na ~ovekot povtorno ne
e ni{to drugo, tuku realna ili nerealna, poedine~na ili grupna - nade`,
a faktot deka toa mo`ebi nema da se ostvari, ni{to drugo osven,
realen ili nerealen, poedine~en ili grupen - strav. Naprosto, ne
jalni i li~ni motivi."Jevti}, D. op. cit. str. 100. Istiot avtor pravi i celosen
pregled na strastite me|u koi gi pomestuva: altruizam, ambicija (koja se prijavuva
kako ~estoqubie, slavoqubie ili vlastoqubie), zavist (latentna omraza),
egzoteromanija (strast za patuvawe vo stranstvo - globtroteri), gluma
(imitacija), gurmanstvo, hereomanija (strast za tancuvawe), kleptomanija, komar
i oblo`uvawe, kolekcionerstvo, qubov, feti{ i antifeti{, qubomora,
omraza, religiozni strasti, ogovarawe, spletkarawe i intrigirawe, potomanija
(strast za piewe), piromanija, poriomanija (strast za lutawe), ekdemiomanija
(strast za postojano selewe), sueta (so svoite karakteristiki gordost
i sueta), strast za nauka i umetnost i skr`avost (cicija{tvo).
861

mo`e nitu da se zamisli {to bi bil ~ovekot bez strav i nade` vo vrska
so negovata sre}a, a duri ako mo`e, toga{ se postavuva pra{aweto
dali toa navistina bi bil ~ovek. Ottamu, proizleguva i logi~niot zaklu~ok:
ako ne mo`e da se zamisli takov ~ovek, ne mo`e da se zamisli
nitu op{testvo bez kriminalitet.
4. Spored toa na kogo se odnesuvaat ~uvstvata mo`at da bidat: 1 0
naso~eni kon sebe (gordost, sram, vina, kaewe i sl.) i 2 0 naso~eni kon
drugi (qubov, simpatija, qubomora, omraza i sl.). 1565
1 0 Emociite naso~eni kon sopstvenata li~nost se javuvaat so
postignuvawe na opredelen uspeh ili neuspeh. Uspehot pottiknuva pozitivni,
a neuspehot negativni emocii. Pritoa treba da se ima vo vid
deka do`ivuvaweto na uspehot ili neuspehot vo prv red zavisi od subjektivnata
procenka na poedinecot i od nivoto na negovite aspiracii,
odo{to od vistinskata vrednost na uspehot i neuspehot. Posebno
izrazen uspeh predizvikuva do`ivuvawe na gordost, a nesupehot -
sram. Ogre{uvawata vo vrska so moralnite normi vodat kon predizvikuvawe
na ~uvstvoto na vina i kaewe koi se poizrazeni dokolku poedinecot
pove}e gi usvoil normite na op{testvoto na koe mu pripa|a.
2 0 Emociite naso~eni kon drugite lu|e se odrazuvaat vo stavot
na poedinecot kon niv.
Tie mo`at da se delat i spored `elbata {to ja sozdavaat na ~uvstva
{to predizvikuvaat: a) `elba za pristapuvawe (qubov, radost,
sigurnost prijatelstvo i sl.), b) `elba za otstapuvawe (strav, sram, nesigurnost,
neprijatnost i sl.), 3. `elba za sprotivstavuvawe i napad
(lutina, gnev, omraza i sl.).
Emociite ~esto se delat i na pozitivni i negativni. Pod pozitivni
emocii se podrazbiraat onie vo koi ~ovekot go do`ivuva toa
{to go soznava kako prijatno, povolno, prifatlivo i kako ne{to {to
go privlekuva. Za negativni ~uvstva se smetaat emociite vo koi ~o-
1565
Vrz povedenieto na ~ovekot sprema sebesi i sprema drugite lica
silno deluvaat ~uvstvata koi nastanuvaat poradi naru{uvaweto na negovoto
zdravje. Postoi etiolo{ka me|uzavisnost na fiziolo{kite procesi i ~uvstvata
na ~ovekot. Zaboluvaweto na ~ovekot vo po~estokot e sledeno so nelagodnost,
neraspolo`enie i is~ekuvawe, a koga }e dojde te{ko zaboluvawe i bolki,
mnogu bolni lica i nivnite srodnici gi obzema `alost, strav i ~uvstvo
na panika. Toa se neprijatni te{ki emocii koi go obzemaat liceto vo bespomo{nite
zdravstveni i socijalni te{kotii. Mnogubrojni bolni lica gi obzema
o~ajuvawe, pa tie, kako {to se veli vo obi~niot govor, ja gubat glavata
(prisebnosta). A prisebnosta pretstavuva samopomo{ koja vo tie situacii se
edinstvenoto (ako taka mo`e da se ka`e) efikasno sredstvo za sprotivstavuvawe
na nevoljata. Vo tie situacii mnogu bolni lica izvr{uvaat samoubistvo
ili prezemaat drugi {tetni postapki sprema sebesi (samopovreda, samozapostavuvawe,
nezemawe na lekarstvata, na hrana) ili sprema svoite srodnici
i prijateli. Pe{i}, V. op. cit. str. 222.
862

vekot ona {to go soznava go do`ivuva kako neprijatno, kako ne{to
{to deluva odbojno. Vo ovaa smisla, kako pozitivni se javuvaat emociite
qubov, a kako negativni qubomorata, omrazata, zavista, prezirot
i drugi. Ovaa podelba, me|utoa, ima i drugo zna~ewe spored koe pod
pozitivni emocii se podrabiraat humanite, estetskite i spored sodr-
`inata na niv srodnite ~uvstva, a pod negativni - niski, nagonski i
drugi nemoralni ~uvstva. 1566
I najposle, spored dol`inata na vremetraeweto emociite mo-
`at da bidat podolgovremeni (trajni) i kratkotrajni.
5. Emociite mo`at da dovedat do promeni vo fiziolo{kite funkcii
na poedinecot 1567 {to zna~i deka pod nivno vlijanie doa|a do mobilizacija
na dopolnitelna energija vo organizmot koja li~nosta ja
pravi posilna i posposobna za zgolemeni usilbi. Ovoj vi{ok na energija
ja pretstavuva fiziolo{kata osnova na ~uvstvoto na napnatost
koe nerazdelno e povrzano so sekoja emocija. Koga pak vi{okot na energijata
se namaluva so ogled deka mora nekade da bide potro{en, se
zboruva za emocionalno rastovaruvawe. Vo po~etnite stadiumi od razvojot
na ~ovekot takvoto rastovaruvawe se sostoelo vo fizi~ko tro-
{ewe (na primer, energijata {to vo poedinecot ja sozdava gnevot ili
stravot vo damne{ni vremiwa bila tro{ena so fizi~ka presmetka,
odnosno so begawe od opasnosta. Sovremenito ~ovek ne sekoga{ reagira
na vakov na~in, za{to vospostavuvaweto na opredeleni obi~ajni,
moralni i drugi normi ~esto nî prisiluvaat nekomu qubezno da mu se
nasmee, iako so zadovolstvo bi go tresnale so tupanica po nosot, ili
da se odnesuvame normalno vo situacii koja nî pla{i i od koja so
zadovolstvo bi pobegnale. Vakviot socijaliziran na~in na rea|irawe
ote`nuva brzo i efikasno da se potro{i dopolnitelnata energija.
Ottamu, vo psihologijata se veli, deka energijata ostanuva vo organizmot
i po~nuva da pretstavuva {teten tovar prosleden so ~uvstvo na
napnatost koe mo`e da trae so denovi i da dovede do razni psiholo{ki
i somatski (gastritis, ~ir na `eludnikot, visok krven pritisok, srcevi
zaboluvawa i dr.) rastrojstva. Zna~ajno e da se istakne i toa deka
rastovaruvaweto na emociite, mo`e da bide direkno naso~eno kon pri-
~inata na napnatosta ili pak, prenaso~ena kon drug subjekt ili objekt.
6. Vlijanieto na emociite vrz povedenieto na ~ovekot e golemo.
Tie imaat osobeno golema uloga vo razdvi`uvaweto i istrajuvaweto vo
aktivnosti koi se povrzani so vlo`uvawe golemi usilbi (pod nivno
vlijanie ne se ~uvstvuva zamorot), kako i vo postignuvaweto vonreden
u~inok za kratko vreme. Vakvoto olesnuvawe na fizi~kite napori
1566
Pe{i}, V. op. cit. str. 221.
1567
Emociite i fiziolo{kite procesi se vo interakciskiona povrzanost,
taka {to e mo`no i obratno dejstvo na fiziolo{kite procesi vrz
predizvikuvaweto ili razvojot na opredleneni emocii i emocionalni sostojbi
i do`ivuvawa.
863

mo`e da ima pozitivno ili krimino|eno dejstvo vo zavisnost od nivnata
naso~enost. Od druga strana, emociite imaat isklu~ivo negativno
dejstvo toga{ koga aktivnosta {to e povrzana so niv se sostoi vo nekoja
posuptilna motorna ili mislovna aktivnost. Vo tie situacii vi-
{okot na energija dejstvuva negativno, ottamu {to doa|a do blokirawe
na misleweto, pomneweto i drugite intelektualni funkcii na poedinecot
(na primer, trema na ispit, sekunda na stravot vo soobra}ajot i
sl.). Vo psihologijata ne e sporno deka vo opredleni okolnosti emociite
mo`at da ja namalat ~ustvitelnosta na bolka (analgeti~no dejstvo),
a na planot na percipiraweto i objektivnosta na vospriemaweto
(poradi roditelskata qubov, nema poubavo od svoeto dete).
Vo genezata na kriminalnite povedenija pri~inite od emotivna
priroda imaat osobeno zna~ewe ottamu {to naj~esto ne se pod kontrola
na voljata, tuku deluvaat realativno nezavisno od nea, avtonomno,
spontano i iracionalno. Takvoto zna~ewe se pomestuva i vo krivi~noto
pravo taka {to brojni emotivni sostojbi se opfateni so opisite i
toa nekoga{ kako priviligirani (ubistvo na mig, ubistvo od blagorodni
pobudi), a drug pat kako kvalifikuvani (bezobyirno ubistvo) krivi~nite
dela. Ottamu, vo kriminologijata kako i vo psihologijata i
filozofijata vpro~em, za odbegnuvawe na negativnite posledici na
emociite se prepora~uva brojni izlezi: soo~uvawe so emocijata (priznavawe
na nejzinata egzistencija), izbegnuvawe na situaciite {to doveduvaat
do nepo`elni emocionalni do`ivuvawa, reinterpretacija na
emocionalnata situacija so obra}awe na drugi za sovet i pomo{, anga-
`irawe so nekoja aktivnost, rasteruvawe na gri`i, fizi~ka relaksacija,
i sl.
7. Edno od najva`nite pra{awa {to se postavuvaat vo vrska so
emociite e kakva e nivnata uloga vo `ivotot na poedinecot, odnosno
dali tie go pomagaat ili go naru{uvaat povedenieto na poedinecot naso~eno
kon postignuvawe na opredelena cel, dali go organiziraat, integriraat
povedenieto ili go dezintegriraat i dezorganiziraat ili,
poprecizno, dali imaat adaptivna vrednost ili pretstavuvaat naru{uvawe
na adaptivnoto, prilagodenoto povedenie. Kako odgovor na ova
pra{awe se istakuvaat dve sprotivstaveni sfa}awa. Ednoto poa|a od
niza primeri koi poka`uvaat deka emociite go popre~uvaat poedinecot
da se dvi`at vo nasoka na postignuvaweto na celta, go dezorganiziraat
negovoto povedenie, i ottamu im se negira adaptivnata vrednost.
Vo taa smisla se veli deka gnevniot poedinec ne mo`e uspe{no da razmiluva,
deka svojata aktivnost ne mo`e da ja planira ladnokrvno,
nitu soodvetno da ja kontrolira. Kaj stravot "se otsekuvaat racete i
nozete," poedinecot se "sleduva," i ne e vo sostojba da ja prezeme aktivnosta
koja ja nalo`uva situacijata. Vtoroto sfa}awe trgnuva od sprotivni
primeri koi ja poka`uvaat adaprivnata priroda na emociite i
velat deka vo sostojba na gnev i strav se slu~uvaat niza promeni vo
organizmot koi vsu{nost, poedinecot go podgotvuvaat za uspe{no del-
864

uvawe vo situacijata vo koja se na{ol. Poa|aj}i od te{kotiite emociite
da se posmatraat isklu~ivo kako dezorganizatori ili kako integratori
na ~ovekovoto povedenie, se javi eklekti~ko sfa}awe koe
ispravno poa|a od stojali{teto deka kaj emociite se prisutni i ednite
i drugite osobini, odnosno deka sprotivnite osobini za koi zboruvame
mo`at da se javat ne samo kaj razli~no emocii tuku i kaj isti emocii.
Ottamu, kaj sogleduvaweto na funkciite na emociite od aspket na nivnata
uloga vo opredeluvaweto na kriminalnite povedenija od pogolemo
zna~ewe e pra{aweto dali tie ja zgolemuvaat sposobnosta na poedinecot
so uspeh da gi re{ava zada~ite pred koi e postaven, a koi prediznikuva
opredelena emocija ili toa ne e slu~aj. Vo prviot slu~aj se
zboruva za emotivno zreli, a vo vtoriot za emotivno nezreli i emotivno
labilno poedinci. Ottamu, i vo vrska so kriminalnoto povedenie
od osobeno zna~ewe e utvrduvaweto na ovie kategorii.
1 0 Emotivnata zrelost koja se prepoznava spored soodvetnosta
na ~uvstvata so pri~nite na nivnoto javuvawe, nivnoto bogatstvo i
nivnata kontrola, kaj poedinecot mo`e da bide niska, prose~na i nadprose~na.
Emotivno zrel poedinec e onoj koj nau~il vistinski da vladee
so svoite ~uvstva i koj `ivee izmiren so samiot sebesi i vo soglasnost
so kriteriumite na odnesuvaweto koi se prifatlivi za grupata.
1568 Emotivno zrelite se vsu{nost, emocionalno stabilni li~nosti:
nivnite emocii se adekvatni na konkretnata situacija (ne se vozbuduvaat
poradi sitnici, no ne ostanuvaat nitu ramnodu{ni vo seriozni
situacii), umeat da se sovladuvaat ("ne gi gubat nervite," odnosno ne
mo`e sî i se{to da im go rasipe raspolo`enieto).
2 0 Kaj licata so niska emotivna zrelost - emotivno nezreli li-
~nosti, povedenieto ~esto se manifestira na socijalno neprifatliv
na~in. Kaj niv se javuvaat brojni negativni emocionalni procesi i
osobini, a posebno izrazeno ~uvstvo na beznade`nost i strav, a potoa i
site negativni ~uvstva {to neposredno ili posredno prizleguvaat ili
neposredno se povrzani so niv: gnev, odvratnost, qubomora, zavist,
omraza, nedopa|awe, prezir, zloba, mol~elivost, preterana vrznost za
drugi (pasivno zavisni emocionalno nezreli li~nosti), izrazena agresivnost
od defanzivne tip (pasivno agresivni emocionalno nezreli
li~nosti), razdrazlivost, ~udlivost i destrukcija (agresivno emocionalno
nezreli li~nosti), ~esto i naglo menuvawe na raspolo`enieto.
Tie ne se vo sostojba vo najte{kite situacii, koga se silno vozbudeni,
uspe{no da gi organiziraat svoite mentalni funkcii i da najdat najcelishodno
re{enie, tuku zapa|aat vo pani~no raspolo`enie. Te{ko
se prilagoduvaat na op{testvenite priliki i procesi i ne se vo sostojba
da ja sogledaat i ocenat stvarnosta kako i da gi sovladuvaat te-
{kotiite i nepredvidlivite situacii na koi naiduvaat. ^esto se egocentri~ni
i ne mo`at da gi sfatat problemite na drugite lu|e, nitu da
1568
Eliot, M. op. cit. str. 273.
865

go odlo`at ispolnuvaweto na emociite. Nakratko, emotivnata zrelost
pretstavuva vo nedostig na emocionalna kontrola i sposobnosti za podnesuvawe
na emocionalnite tenzii.
Emotivnata labilnost (nestabilnost) se javuva kaj emotivno
nezrelite li~nosti i se projavuva so brzo i lesno emocionalno rea|irawe,
nekontrolirawe na emociite i brzi promeni na emocionalnite
sostojbi. Vo literaturata se istaknuva deka emocionalnata nestabilnost
osobeno e povrzana so maloletni~kata delinkvencija, so ubistvata
vo afekt i drugi vidovi na delinkventna aktivnost i delinkventi
koi gi karakterizira nesposobnost za objektivno sogleduvawe na `ivotnite
situacii. 1569
8. I kone~no, nu`no e da spomneme deka vrz emocionalen plan
kaj sekoj poedinec postoi ~udna me{avina na strav od zlostorstvo, `elba
za odmazda zaradi storeno nedelo i nemirna avanturisti~ka `elba,
koja nao|a olesnuvawe vo identifikacijata so pozitivni i negativni
junaci. 1570 Interesot za zlostortvoto psihoanaliti~arite nastojuvaa
da go objasnat so potisnuvaweto na sopstvenite kriminalni streme`i.
Ottamu, kako i od istra`uvawata na temnata brojka, se poka`uva
nerealnosta na podelbata na lu|eto na dve sosema odeleni kategorii -
na bolni i zdravi, na nenormalni i normalni, na ne~esni (poro~ni) i
~esni, na kriminalci i nekriminalci, koja prvi ja kritikuvaa Lawel-
Lavastin i Stanciu.
866
2.5. Motivi
a) Voveduvawe vo problemot
1. Opredeluvaweto na motivite na storitelot na krivi~noto
delo kako dinami~ki impulsi na negovoto kriminalno povedenie ima
pove}estrano zna~ewe. Nivnoto zna~ewe vo sferata na kriminalistikata
obi~no se iscrpuva so nivnata pomo{na uloga pri otkrivaweto na
storitelite na delata. Od pravilnoto sogleduvawe na motivite vo materijalnoto
krivi~no pravo zavisi adekvatnoto podveduvawe na opredeleno
op{testveno negativno povedenie pod onaa krivi~nopravna norma
{to najmnogu soodvestvuva na vistinskata povreda ili zagrozuvawe
na op{tetvenoto dobro, sogleduvaweto na op{testvenata opasnost
na storitelot i op{testvenata {tetnost na krivi~noto delo 1571 i pra-
1569
Milutinovi}, M. op. cit. str. 410.
1570
Vidi: Elmer, H. and Teeters K. N, New Horizonts in Criminology, Third
Edition, Prentice-Hall, Inc, 1961. str. 4-5.
1571
Spore [eparovi}, opasnosta e opredelena sostojba, nekakva mo`nost
od nastapuvawe na nekoj nepovolen, nepo`elen nastan. Opasnosta e i vrednosen
sud, atributivna oznaka na nekoe povedenie. Site ~ovekovi odnesuvawa
se pozitivni, negativni ili neutralni. Onie ~ovekovi povedenija koi od op{-

vilnoto odmeruvawe na kaznata. Poradi postignuvawe na seto toa vo
op{tiot del na KZ e naglaseno generalnoto zna~ewe na motivite so
poso~uvawe na nivnata uloga kako edna od okolnostite za odmeruvawe
na kaznata. Isto taka, od posebniot del na KZ, zakonodavecot gi predvidel
pobudite kako okolnosti od koi zavisi postoeweto na opredeleno
krivi~no delo i kako kvalifikatorni okolnosti za oddelni
osnovni krivi~i dela so koi se opredeluva nivniot pote`ok vid.
Utvrduvaweto na motivite na kriminalnoto povedenie ima svoj
odraz i vo kriminologijata. So nivna pomo{ vo ovaa nau~na oblast mo-
`e da se sogledaat pri~inite i uslovite na kriminalitetot kako masovna
i individualna pojava, 1572 da se dobie pravilna kriminalnopoliti-
~ka ocenka za op{testvenata {tetnost na deloto i socialnoeti~kite
karakteristiki na nivniot storitel.
I, na krajot, pri izvr{uvaweto na sankcijata motivite se pojavuvaat
kako eden od najsigurnite kriteriumi za procenuvawe na intenzitetot
na kriminalnata iskol~enost na sekoj poedine~en osudenik i
kako takvi se izvonredno pogodni za opredeluvawe na najsoodvetnite
merki vo sproveduvaweto na individualniot i grupniot tretman.
2. Zaradi podobro sfa}awe na navedenite aspekti na nivnoto
zna~ewe, najprvin treba da se sogleda {to, vsu{nost, pretstavuvaat
motivite. Motivite se soznajni, vnatre{ni organski i psihi~ki faktori
{to ja pottiknuvaat `elbata i ja prisiluvaat, naso~uvaat i rakovodat
aktivnosta na poedinecot da se stremi da deluva kon postignuvawe
na to~no opredeleni celi. Ili nakratko, motivot e svesen
streme` naso~en kon postignuvawe na to~no opredelena cel. Tie se
psiholo{ka pojava {to nastanuva pod dejstvo na nadvore{ni objektivni
faktori i vnatre{ni, subjektivni osobini i svojstva na li~nosta
i, kako takvi, pretstavuvaat dvi`e~ka psiholo{ka sila {to ja rakovodi
taa li~nost vo ostvaruvaweto na opredeleno povedenie. So drugi
zborovi, tie se neposredni pokrenuva~i na sekoja ~ovekova aktivnost
naso~ena kon zadovoluvawe na nivnata psihi~ka sodr`ina.
Vo zavisnost od vnatre{nite i nadvore{nite faktori, poedietstveno
stojali{te mo`eme da gi ocenime kako negativni, ako vo sebe sodr-
`at opredelen stepen na opasnost za opredeleni op{testveni interesi, pretstavuvaat
op{testveno opasni dela ili op{testveno opasni povedenija...
Op{testvenata opasnost in abstracto odnapred ja opredeluva zakonodavecot, dodeka
realnata op{testvena opasnost na konkretnoto povedenie ja ocenuvaat
organite na pravosudstvoto. [eparovi}, Z. op. cit. str. 259. Simovi}, zastapuva
stojali{te spored koe op{testvenata opasnost na krivi~noto delo e zbiren
poim koj vo sebe sodr`i objektivni i subjektivni momenti. Vidi: Simonovi}, B.
op. cit. str. 91.
1572
Vo motivite se skrieni neposrednite objektivni i subjektivni
kriminogeni faktori {to go navele liceto na izvr{uvawe na kriminalniot
akt.
867

ncite mo`at da gi zadovolat svoite motivi na razli~ni na~ini. Pod
vnatre{ni faktori se podrazbiraat osobinite na li~nosta na poedinecot,
negovite senzorni, mentalni i motorni sposobnosti, emocionalni,
karakterni i drugi osobenosti. Nadvore{nite faktori proizleguvaat
od prirodnata i op{testvenata sredina vo koi poedinecot nastojuva
da gi zadovoli svoite motivi na deluvawe. Vlijanieto na tie faktori
mo`e da se odrazi na dva na~ini: kako povolno za ostvaruvawe na
celite kon koi se stremi poedinecot, i kako nepovolno vo forma na
popre~uvawe na poedinecot da gi dostigne sakanite celi. Vo slu~aj na
povolno vlijanie na razli~nite faktori na poedinecot i sredinata
vrz zadovoluvaweto na negovite motivi, se sre}avame so prilagodena
li~nost i kako rezultat na toa so prilagodeno povedenie. Toga{ koga
toa vlijanie e nepovolno i koga predizvikuva popre~uvawa vo zadovoluvaweto
na motivot, kako posledica se javuvaat problemi na prilagoduvawe
na li~nosta, od {to obi~no proizleguva i pojava na neprilagodeno
povedenie. Ottuka, mo`e da se ka`e deka pod prilagoduvawe na
li~nosta se podrazbira sposobnost na poedinecot da se snao|a vo svojata
socijalna sredina, da gradi harmoni~ni odnosi so nea i so samiot
sebesi. Li~nosta e dobro prilagodena toga{ koga mo`e da se prifati
samata sebesi i svojata sredina, koga nejzinite osnovni motivi se zadovoleni,
koga nejzinite motivi, `ivotni celi i smisla na `ivotot se
vo soglasnost so celite na socijalnata sredina vo koja se `ivee i op{-
testvenata stvarnost voop{to.
3. Teorijata na motivacijata 1573 poa|a od stavot deka kriminalnoto
povedenie e posledica na normalna psihi~ka struktura, pa ottamu
kako normalno ~ove~ko povedenie mo`e da se objasni od aspekt na
op{tata psihologija. Toa e i razbirlivo ako se ima predvid deka vo
najgolem broj slu~ai ~ovekovoto povedenie vsu{nost e motivirano povedenie.
Spored ovaa teorija, izvr{uvaweto na krivi~ite dela e motivirano
bilo od `elbata bilo od prisilbata da im se udovoli na vnatre{nite
nagoni i potrebi. Pritoa koga se zboruva za potrebite treba
da se istakne deka tokmu zadovoluvaweto na potrebite na najrazli~ni
1573
Motivacija pretstavuva op{t poim so koj se ozna~uvaat site psiholo{ki
faktori {to upravuvaat so odnesuvaweto na lu|eto. "Pod motivacija
se podrazbira procesot na pokrenuvawe na aktivnosta na ~ovekot i nejzinoto
naso~uvawe kon opredeleni objekti, kako i regulirawe na akrtivnosta
zaradi postignuvawe na opredeleni celi." Rot, N. op. cit. str. 213. "Motivacijata
pretstavuva proces na sozdavawe na motivite, odbirawe na opredelen
na~in na povedenie i celi me|u pove}eto mo`ni celi, donesuvawe na odlukata
za prezemawe na aktivnosta vo soglasnost so odbraniot motiv, planirawe na
dejnosta poradi optimalno ostvaruvawe na celta." Simonovi}, B. O motivacijama
kriminalnog pona{anja, JRKKP, Beograd, 1986/3-4. str. 85.
868

nivoa na postoewe na ~ovekot e negova najop{ta karakteristika. 1574 So
ogled na toa {to procesot na zadovoluvaweto na potrebite e permanentna
manifestacija koja se potisnuva niz psihi~kiot mehanizam, teorijata
na motivacijata go objasnuva toj proces, a so toa i frustracioniot
proces, do koj doa|a duri toga{ koga se pojavuva pre~ka za zadovoluvawe
na potrebite.
Teorijata na motivacijata e vsu{nost teorija na prilagoduvaweto,
ili poinaku motiviranoto povedenie e, vsu{nost, prilagodeno
povedenie. Prilagoduvaweto ovde se sfa}a kako psihi~ki proces vo
koj, nekoja li~nost, vo nastojuvaweto da gi zadovoli svoite motivi,
istovremeno gi zadovoluva i barawata na okolinata vo koja gi ostvaruva
svoite potrebi i interesi. I motiviranata li~nost se sre}ava so
pre~ki (kako i kaj frustracijata) i pomalku ili pove}e gi usoglasuva
na~inite na realizacijata na svoite `elbi i streme`i soglasno tie
pre~ki. Poedinecot koj vo sebe gi nema osobinite i sposobnostite za
prilagoduvawe se odnesuva antisocijalno, odnosno svoite motivi gi
ostvaruva nasproti pre~kite {to mu gi postavuva op{testvenata sredina
vo koja {to `ivee. Ili, nakratko, motiviranite povedenija mo-
`at da se dvi`at vo ramkite na dozvolenoto op{testveno povedenie, a
mo`at i da izleguvaat i nadvor od niv.
4. Mo`nosta poedinecot da ja dostigne celta kon koja se stremi
zavisi od prirodata na celta, osobinite na poedinecot i uslovite pod
koi toj deluva. Dostignuvaweto na celta e sledeno so promeni vo povedenieto
poradi prestanuvaweto na deluvaweto na motivot koj go inspiriral
porane{noto povedenie na poedinecot. Napnatosta prestanuva,
a sposobnostite i drugite funkcii koi bile anga`irani kon zadovoluvaweto
na dotoga{ prisutnata potreba ostanuvaat slobodni, neanga`irani.
Toa pru`a mo`nost funkciite na poedinecot da se anga`iraat
kon zadovoluvawe na novi potrebi ili na onie koi }e proizlezat
od {totuku postignatata cel.
I pokraj promenetata uloga na motivite vo povedenieto na poedinecot
poradi zadovolenata potreba, obi~no ne is~eznuva nivnoto
celosno vlijanie vrz povedenieto. So zadovoluvaweto na potrebata
slabee ili se zasiluva vlijanieto na motivite vrz povedenieto na poedinecot.
Taka, na primer, agresivnosta koja se nagraduva, mo`e da sta-
1574
Motivite na inkriminiranoto povedenie, kako negovi psihi~ki
determinanti, vo prv red tesno se povrzani so ~ovekovite potrebi i celi, koi
se formiraat vrz osnova na streme`ot za zadovoluvaweto na tie potrebi. Na
toj na~in nastanatite celi vrz osnova na potrebite i interesite, lu|eto se
stremat da gi ostvarat i ottamu tie deluvaat kako motivaciona sila na nivnite
aktivnosti. Tie streme`i koi vodat kon postignuvawe na celta se projavuvaat
kako motivi, odnosno kako "svesni pobudi" za izvr{uvawe na deloto,
koe zboruvaat za svesnosta na donesenata i prezemena akcija. Milutinovi}, M.
op. cit. str. 401-402.
869

ne karakteristi~no povedenie na poedinecot. Toa go poka`uva jakneweto
na ulogata na zadovoleniot motiv. Vo drugi slu~ai, zadovoluvaweto
na motivot ima za posledica sli~no povedenie koe se javuva i pri
zadovoluvaweto na gladot, `edta, seksualniot nagon, pri {to se poka-
`uva opa|awe na interesot za hrana, voda, seks.
Vlijanieto na zadovoleniot motiv vrz povedenieto na poedinecot
zavisi od toa so kolkavi usilbi e dostignata postavenata cel..
Lesno dostignati celi re~isi redovno gi slabeat motivite koi go pottiknuvale
poedinecot da gi postigne. Ili so drugi zborovi, lesnotijata
so koja se dostignuva nekoja cel, kaj poedinecot ja smaluva vrednosta
na taa cel. Taa pojava tesno e povrzana so slabeeweto na motivacijata
kako posledica na ~esto zadovoluvawe na motivite, iako nivnoto
zadovoluvawe ne bilo taka lesno ostvareno. ^estoto zadovoluvawe na
motivot za samostojnost, afektivna vrzanost, dominacija, i drugi motivi,
doveduva do zasitenost, isto kao {to do zasitenosta doveduvaat
zadovoluvawata na opredeleni biolo{ki potrebi.
Me|utoa, patot do zasituvawe na socijalnite i li~ni motivi
obi~no e mnogu dolg. Toa osobeno e slu~aj, toga{ koga na poedinecot vo
detstvoto mu bilo uskreateno zadovoluvaweto na nekoi osnovni motivi,
taka {to toj podocna nastojuva da gi nadomesti. Vo takvi slu~ai namesto
do zasituvawe obi~no doa|a do jaknewe na oddelni motivi kako
posledica na dostignuvaweto na celta. Vo taa sostojba poedinecot se
odnesuva spored onaa narodnata: "kako ku~e pu{teno od sinxir". Uspe-
{noto dostignuvawe na nekoja cel kaj takvi poedinci mo`e da dovede i
do nezdravi ambicii koi se gledaat vo podreduvawe na op{tite interesi
i humanisti~kite celi na svoite li~i celi.
5. Napred opredeleniot poim na motivot go izvlekovme od elementite
{to za negovoto opredeluavwe ni gi dava psihologijata bez
pretenzii da navleguvame vo kakva i da e polemika so raznovidnite
stavovi {to vo pogled na ova suptilno pra{awe gi postavuvaat psiholozite.
1575 Me|utoa, poradi podobro sfa}awe na su{tinata na ovoj problem
}e se obideme da go prika`eme procesot na nastanuvaweto i
zadovoluvaweto na motivite i na toj na~in da ja sogledame nivnata
sodr`ina i zna~ewe vo ostvaruvaweto na kriminalnoto povedenie
onaka kako {to toa voobi~aeno se pravi vo psihologijata i da dojdeme
do po~etnite odgovori na pra{aweto {to e ona {to gi tera lu|eto da
vr{at krivi~ni dela.
1 0 Procesot na sozdavaweto na motivot kaj opredelen poedinec
1575
Spored edna od najsoodvetnite definicii, "Motivacija e proces
na pokrenuvawe na aktivnosta zaradi postignuvawe na opredeeni celi, naso~uvawe
na aktivnostite kon opredeleni objekti i regulirawe na na~inot na
koj }e se postapi. Vnatre{nite faktori {to ja predizvikuvaat taa aktivnost,
ja naso~uvaat i so nea upravuvaat se narekuvaat motivi". Rot, N. op. cit. str.
212.
870

zapo~nuva so nastanuvawe na svesta za faktorite {to go predizvikuvaat
toj motiv. Motivot mo`e da se pottikne, da zapo~ne procesot na
negovoto formirawe, samo toga{ koga li~nosta }e gi spoznae i }e gi
pretstavi pri~inite na svoeto deluvawe bez ogled na toa od kade tie
poteknuvaat. A tie pri~ini ili faktori pogodni za motivaciono deluvawe
obi~no se: potrebite, interesite, strastite, ~uvstvata i raznovidnite
emocionalni sostojbi, li~nite i socijalnite priliki, me|usebnite
odnosi na lu|eto i sl. Toa zna~i deka za sozdavawe na motivite
podednakvo se zna~ajni osobinite na li~nosta na poedinecot i
op{testvenoekonomskite, kulturnite, eti~kite i site drugi vlijanija
{to ja determiniraat celokupnosta na odnosite i sfa}awata vo sredinata
od koja toj poteknuva. 1576 Nakratko, li~nosta ne mo`e da bide pasivna
vo odnos na svoite organski potrebi, naru{uvawe na funkciite
na nejziniot organizam koi se sostojat vo sozdavawe vi{ok ili nedostig
na opredeleni materii, a ne mo`e da bide imuna nitu na vlijanijata
{to ja opredeluvaat nejzinata op{testvena polo`ba, nejzinite
stavovi vo pogled na sopstvenosta, ~esta, ugledot, mo}ta, qubovta, seksualnite,
semejnite i drugite op{testveni odnosi. Site ovie faktori
pretstavuvaat silni motivacioni izvori {to ne smeat izolirano da
se nabquduvaat dokolku se saka pravilna ocenka za su{tinata na sozdadenite
li~ni i op{testveni motivi. 1577
1576
Stojali{teto deka motivacijata pretstavuva psihi~ki proces vo
koj ~ovekot do`ivuva ne samo opredeleni potrebi, tuku i nekoi li~ni i op{-
testveni faktori, go nadminuva pogre{noto izedna~uvawe na poimot na motivot
so poimot na potrebata, pa ottamu i nie mu se priklonuvame kako {to toa
go pravat Pe{i}, V. Kriminologija, str 226. i A~imovi}, M. Pravci kriminalne psihologije,
str. 16. Me|utoa, kako {to toa ve}e imavme prilika da vidime, sepak
mora da se priznae faktot deka najsilno motivaciono dejstvo projavuvaat tokmu
motivie koi se zasnovaat na potrebite bez ogled na nivnata biopsiholo-
{ka ili socijalna uslovenost. Sudej}i spored sî, bi mo`elo da se ka`e deka
naj~estite motivi se onie koi se vrzani za zadovoluvaweto na li~nite potrebi
vo oblasta na materijalnite vrednosti, a deka beznade`nosta, ispraznuva~kite
`elbi za menuvawe, preobrazuvaweto na sredinata vo koja se `ivee,
pa se do `elbata da se svrti vnimanieto vrz sebe, duri i so ru{ila~ki akti,
zaostanuvaat spored za~estenosta.
1577
Vo psihologijata voobi~aeno e motivite da se delat na vrodeni i
steknati. Prvite u{te se narekuvaat fiziolo{ki ili biolo{ki i se delat na
motivi za hrana, voda, toplina, motivi za izbegnuvawe na bolka, seskualen
motiv, maj~in motiv i sl. Ovie motivi se odnesuvaat na site poedinci. Nivno
zaedni~ko svojstvo se sostoi vo toa {to se naso~eni kon otstranuvawe na
opredeleni organski rastrojstva, odnosno zadovoluvawe na biolo{kite potrebi.
Steknatite motivi se narekuvaat i socijalni. Toa se site onie motivi
{to nastanuvaat vo tekot na razvojot na li~nosta i proizleguvaat od me|usebnite
odnosi na lu|eto i nivnite op{testveni i psihi~ki potrebi, interesi,
871

2 0 Slednata faza vo motivacioniot proces se dvi`i vo sferata
na `elbite i streme`ite za postignuvawe na celta. Toga{ se opredeluva
celta i se regulira na~inot na koj }e se postapi (izbor namo`nosti
i sredstva za postapuvawe). Vo ramkite na ovaa faza doa|aat
do izraz eti~kite sfa}awa na poedinecot i vo zavisnost od negovite
osobini se selektira instrumentariumot za postignuvawe na sakanata
cel. Li~nosta se nao|a vo sostojba na napnatost, gotovnost za akcija.
Taa sega gi ispituva vidot na akcijata za opredeleno celesoobrazno i
naso~eno postignuvawe na svoite streme`i vidot i oblicite na
nejzinoto povedenie zavisat od vidot i prirodata na celta i od
pre~kite {to treba da se sovladaat za nejzinoto postignuvawe.
Vo ovaa faza na motivacioniot proces mo`e da se pojavi tn.
stek ili kolizija na motivi. Koga opredelen broj motivi kaj edna li-
~nost se javuvaat zaedno i vrz odlukata na izvr{uvaweto na deloto deluvaat
istovremeno stanuva zbor za stek na motivi. Vo tie slu~ai vrz
formiraweto na motivite kako dvi`e~ki sili na ~ovekovata aktivnost
deluvale pove}e nadvore{ni (objektivni) i subjektivni faktori.
Me|usebnata povrzanost na motivite mo`e da bide od razli~en
intenzitet, no sekoga{ vo nasoka {to zna~i ostvaruvawe na opredelena
zaedni~ka cel. Dokolku taa povrzanost e pocvrsta, dotolku kumulacijata
na raznovidnite motivi e popogodna za pobrzo i pouporno
stapuvawe vo akcija. Me|utoa, stekot na motivite vo nikoj slu~aj ne
zna~i deka nekoi od niv ne mo`at da imaat primarna uloga so ogled na
vremeto na nastanuvaweto na konkretnata kriminalna situacija i kriminalizacija
na li~nosta. I pokraj slo`enosta i isprepletenosta na
raznovidnite faktori {to go pottiknuvaat sozdavaweto na motivite,
~ija sodr`ina ponekoga{ e mnogu te{ko da se diferencira, podrobnata
analiza na celokupniot splet na okolnosti {to go uslovuvaat deloto,
celite kon koi bile naso~eni i prirodata na predizvikanite posledici
sepak mo`at da go poka`at dopolnitelniot motiv, a toa e od
nesomneno zna~ewe vo obidot za uspe{na klasifikacija na motivite
na opredeleno krivi~no delo.
Kaj storitelite na opredeleno krivi~no delo ~esto se pojavuva
tn. kolizija na motivi ili sudir na dva ili pove}e motivi. Toa e takov
odnos na razli~ni motivi vo koi nekoi od niv vlijaat vrz li~nosta kon
prezemawe, a nekoi kon propu{tawe na dejstvieto so koe se izvr{uva
krivi~noto delo. Motivite {to go pottiknuvaat deloto se narekuvaat
negativni, a onie {to go popre~uvaat pozitivni motivi. Nivniot sudir
naj~esto se javuva samo vo eden oblik - kako sudir na eden ili pove}e
pozitivni motivi, od edna, i eden ili pove}e negativni motivi,
stavovi i sl. Tie se delat na: motiv za dru`ewe, za afirmacija ili samopotvrduvawe,
motiv za sigurnost i borbenost i sl.
872

od druga strana. 1578 Koj od ovie motivi }e nadvladee za ili protiv izvr{uvaweto
na deloto, zavisi od osobinite {to vleguvaat vo strukturata
na opredelena li~nost, od nivnata socijalna izgradenost ili
nedovolna izgradenost i mnogubrojnite vnatre{ni i nadvore{ni situacioni
uslovi.
Na ova nivo me|utoa, mo`at da se pojavat i frustracii za koi
ve}e zboruvavme obrazlo`uvaj}i ja teorijata za kriminalnoto povedenie
{to se zasniva vrz nejzinoto negativno dejstvo. Ottamu, i od pri-
~ina {to na ova pra{awe povtorno }e se navratime, ovde samo nakratko
}e uka`eme deka poedinecot rea|ira na frustracijata vo zavisnost
od izvorot na frustracijata i negovite li~ni svojstva. Sprema
frustraciite predizvikani so pre~ki koi proizleguvaat od prirodnata
i op{testvenata sredina poedincite naj~esto reagiraat na na~in so
koj nastojuvaat da gi zaobikolat pre~kite ili da gi otstranat. Poinakva
e situacijata so individualnite pre~kite vo koja poedincite reagiraat
na dva na~ini: so promena na celta ili so smaluvawe na aspiraciite.
Ako poedinecot odbral cel koja ne e vo soglasnost so negovite
individualni mo`nosti, razumno e da se otka`e od taa cel i da gi
bara onie koi mo`e da gi dostigne. Rea|iraweto na frustraciite koi
se predizvikani so konflikti motivi mo`e da bide isto taka razumno
i zavisi od vidot na konfliktot.
3 0 Za slednata faza od motivacioniot proces - realizacija na
celta, karakteristi~no e deka zadovoluvaweto na nekoj motiv mo`no e
da se ostvari na razli~ni na~ini. Tie na~ini zavisat uslovite pod koi
`iveel poedinecot, mo`nostite {to tie uslovi mu gi pru`aat i od
strukturata na li~nosta na poedinecot. Ottuka, proizleguva deka sekoj
poedinec samostojno i na svoj individualen, karakteristi~en na~in go
izbira patot {to mu ovozmo`uva zadovoluvawe na negovite motivi. Od
vidot, stepenot na intenzitetot i od stekot i kolizijata na opredeleni
motivi, zavisi gotovnosta na poedinecot da vlo`i opredeleni usilbi
vo dostignuvaweto na polesno ili pote{ko ostvarlivite celi,
koi, od svoja strana ja opredeluvaat nasokata na aktivnostite na voleviot
motivacionen akt ili mu davaat konkretna smisla i zna~ewe. Vo
tie streme`i najgolem broj lu|e se vo sostojba da vlo`at takvi usilbi
{to }e zna~at ostvaruvawe na sakanata cel na op{testveno prifatliv
na~in. Me|utoa, od druga strana kaj opredelen broj poedinci se javuva
1578
[to se odnesuva do sudirot na dva ili pove}e isklu~ivo pozitivni
motivi, koj re~isi i nema zna~ewe za predizvikuvawe na kriminalnoto povedenie,
ili do me|usebniot sudir na dva ili pove}e negativni motivi, tuka spored
na{e mislewe se raboti za pseudokolizija. Vo tie slu~ai, vsu{nost, stanuva
zbor za stek na ve}e pomalku ili pove}e izgradeni motivi ~ija kulminacija
mo`e da dovede do nivno rezre{uvawe so izvr{uvawe na deloto. Takov e
primerot na odmazdata i koristoqubieto kako negativni motivi {to zaedno
mo`at mnogu polesno da dovedat do ubistvo.
873

takva tendencija vo iznao|aweto na najefikasen pat za zadovoluvawe
na motivite preku iskoristuvawe na svoite zlostorni~ki porivi. Vo
realizacijata na odlukata tie gi sledat svoite aspiracii so takvi aktivnosti
(storuvawa ili nestoruvawa) {to zna~at premin kon izvr{uvawe
na opredeleno krivi~no delo.
Nastojuvaweto na poedinecot da dojde na protivpraven na~in do
ostvaruvawe na svojot motiv mu dava specifi~en pe~at na celokupnoto
negovo povedenie. Od silata na negoviot motiv zavisi vo kolkava mera
}e ja upotrebi svojata voleva aktivnost, a od negoviot vid - nasokata na
taa aktivnost. Pritoa dokolku pobudite, kako vnatre{na komponenta
na negovite volevi dejstvija ili propu{tawa se od pomala eti~ka vrednost,
tie uka`uvaat deka kaj konkretniot poedinec se manifestirale
i pogolemi kriminalni dispozicii, {to naj~esto zboruva za op{testveno
poopasni subjekti so negativno izrazeni individualni socijalnoeti~ki
motivi, 1579 i zatoa za tie lica obi~no se veli deka se op{testveno
neprilagodeni lica {to patot za realizacija na svoite motivi
go probivaat sprotivno na op{testveniot poredok i negovite barawa.
Poradi popu{tawe na svojata napnatost i postignuvawe biolo{ka i
psiholo{ka ramnote`a na svojot organizam, so zadovoluvaweto na svoite
`elbi i streme`i ovie lica gi ru{at site socijalni barieri nemo`ej}i
ili ne obiduvaj}i se poradi strukturata na svojata li~nost
ili opredeleni sociokulturni momenti da najdat pogodni mehanizmi
za op{testveno prilagoduvawe, ili pak vnatre{ni sili za pote{ko
no, neporo~no postignuvawe na sakanata cel. 1580 Mnogubrojni se faktorite
{to gi pokrenuvaat motivacionite procesi. Tie, vsu{nost go ostvaruvaat
procesot vo koj nivnoto vlijanie, propu{teno niz psihata na
~ovekot, se oblikuva vo svesni streme`i pogodni da ja iniciraat i naso~at
aktivnosta na ~ovekot zaradi izvr{uvawe na nekoe krivi~no
delo. Kako rezultat na nivnoto deluvawe se sozdavaat i deluvaat motivite
koi od svoja strana pretstavuvaat neposredna no, samo edna alka
vo deterministi~kiot proces na vr{eweto na krivi~nite dela. Ottamu,
ako se sledi kauzalitetot na toj proces ne mo`e, a da ne se zeme
predvid i vo analizata na nastanuvaweto na vlijanieto na motivite da
ne se vme{aat i kriminogenite okolnosti. Toa zna~i deka samo ako podednakvo
se respektiraat site objektivni i subjektivni elementi za
1579
Vo procesot na borbata na motivite za i protiv izvr{uvaweto na
krivi~noto delo vo koi deluvaat objektivni i subjektivni uslovenosti, donesenite
re{enija ~esto se adekvatni na li~nosta, makar {to mo`e da se pojavat
i re{enija {to ne i odgovaraat. Milutinovi}, M. op. cit. str. 402.
1580
Kaj sekoe krivi~no delo mo`e da e glavna cel ili sredstvo za postignuvawe
na druga cel. Taka, na primer, kaj ubistvoto, li{uvaweto od `ivot
na nekoe lice mo`e da pretstavuva edinstvena i glavna cel, no mo`e da se slu-
~i toa li{uvawe od `ivot da se pojavi i kao sredstvo za postignuvawe na edna
ili pove}e drugi celi.
874

sozdavaweto i manifestiraweto na zlostorni~kata volja, vo {to sepak
primarno zna~ewe dobivaat op{testvenite vlijanija, mo`at da se
sfatat svesnite i volevite pri~ini na deluvaweto i vo niv da se najdat
obele`ja relevantni za klasifikacija na raznovidnite pobudi na
raznovidnite krivi~ni dela.
6. Od izlo`enoto mo`e da se vidi deka vo osnovniot motivacionen
mehanizam nema razlika me|u prestapnicite i neprestapnicite,
odnosno deka najgolemiot del na kriminalcite se stremi kon onie isti
celi kon koi se stremat i neporo~ite gra|ani. Me|utoa, vo nastojuvaweto
da se objasni zo{to samo opredeleni lica vr{at krivi~ni dela,
nekoi avtori se obiduvaat da poso~at na opredeleni osobini koi ostvaruvaat
razli~o vlijanie na motivacioniot proces. Taka na primer,
spored Vodopivec, koja najprvin konstatira deka iako ne mo`e da se
povle~e apsolutna granica megu prestapnicite i neprestapnicite, kaj
li~nosta na prestapnikot sepak se nao|aat nekoi posebni karakteristiki
koi kaj neprestapnicite ne se javuvaat tolku ~esto. Spored nea,
kaj motivacioniot prestap, pred sî, nao|ame na silna `elba da se realiziraat
postavenite celi na {to polesen i poednostaven na~in (mo-
`eme da gi sporedime so deca koi sakaat momentalno ispolnuvawe na
svoite `elbi). Neuramnote`eniot odnos me|u `elbite i stvarnosta
kaj ovie lica se izrazuva i vo nedostatna sposobnost za so`ivuvawe so
svetot na fantazijata (pogolemiot del od niv premnogu ~esto `iveat
vo realnosta, vo neposredniot konkreten dopir so svetot, namesto da
go odlo`at ispolnuvaweto na `elbite i da se poigraat so nea vo fantazija).
Me|u glavnite faktori koi motiviraniot delinkvent go pokrenuvaat
na akcija, Vodopivec go vbrojuva i pogre{niot odnos sprema
avtoriteti. 1581 Od ovie stavovi ispa|a deka licata {to ne vr{at krivi~ni
dela se karakteriziraat so slabi `elbi, sklonost kon fatazirawe
i po~ituvawe na avtoriteti {to e ne samo premnogu naivno objasnuvawe
tuku i kontradiktorno, za{to so vo osnova pozitivni osobini,
se nastojuva da se objasni negativnoto povedenie, a so negativni,
pozitivnoto povedenie na li~nosta. Vo ovaa sfera ne pomaga nitu obidot
za izvlekuvawe na ostanatite svojstva na li~nosta koi doveduvaat
do pozitivnite odbrambeni reakcii na frustraciite, i so niv da se
objasnuva kriminalnata motivacija, za{to kako {to imavme prilika
da vidime, tie se odnesuvaat na isklu~itelno mal broj na situacii (podra~je
na frustraciite) i se karakteriziraat so nesvesnost i avtomatizam.
Ottamu, odgovorot na pra{aweto koi se osobinite na li~nosta
{to gi determiniraat razlikite vo motivacioniot proces me|u prestapnicite
i neprestapnicite, treba da se bara na sosema druga strana.
So ogled na toa {to tokmu toa e najbitnoto pra{awe na kriminologijata,
toj odgovor nie nema da go prenebregneme, iako toa go pravat
1581
Vodopivec i dr. op. cit. str. 53-54.
875

mnogu kriminolozi. Osnovniot uslov za toa e najprvin da go razjasnime
poimot na osnovnite motivi na ~ovekovoto povedenie.
876
b) Osnovni motivi na ~ovekovoto povedenie
1. Vo prethodnite razgleduvawa govorevme za egzogenite faktori
na ~ovekovoto povedenie i gi opredelivme kako niza od najrazli~ni
kriminogeni vlijanija. Tie se od su{tinsko kauzalno zna~ewe za odbiraweto
na patot koj ~ovekot go vodi ili ne go vodi kon negovata cel
koja sekoga{ za nego pretstavuva opredelena posakuvana korist (interes).
Me|utoa, za da go ostvarat svojot efekt takvite vlijanija mora da
da se prekr{at niz prizmata na li~nosta, niz negovata celokupna fizi~ka
i psihi~ka osobenosti, pred da dobijat konkreten oblik vo opredeleno
povedenie. Ottamu, dejstvoto na site nadvore{ni pri~ini za
koi zboruvame (industrijalizacijata i urbanizacijata, sistemot na kulturnite
vrednosti, nevrabotenosta, i sl.) gi uslovuvaat, a potoa i zavisat
od karakteristikite na li~nosta koja gi prima. Nakratko, egzogenite
vlijanija im davaat forma na osobinite na li~nosta, isto kako
{to sadot mu dava forma na vodata vo koj se turiva. 1582 Me|utoa, i ve}e
formiranata li~nost ne e bez nikakvo zna~ewe. ^ovekot posakuva ili
poka`uva odbivnost kon nekoj predmet, pojava, situacija, odnos ili povedenie
na drug ~ovek, zatoa {to im e naklonet (so svest i volja da ja
dosegne nivnata korisnost), a taa `elba 1583 ili odbivnost kaj nego, vo
prv red, se javuva poradi kauzalnoto vlijanie na egzogenite, me|utoa i
poradi deterministi~koto dejstvo na li~nite endogeni faktori. Ako
nadvore{nite i vnatre{nite faktori kaj opredelen poedinec ne potiknale
nekakvo prijatno ili neprijatno ~uvstvo, vo nego nema ni energija
za deluvawe, za bilo kakvo povedenie. A eve go ona vnatre{noto od
{to e opredelena taa energija.
2. Moeto osnovno tvrdewe e deka primarnite `elbi (impul-
1582
Vo prevrtuvaweto na ovaa vistina treba da se bara golemata zabluda
na site filozofi i eti~ari koi naso~uvaa sre}ata da se bara vo sebe. Nivnata
osnovna zabluda e tokmu vo nivnata osnovna vistina deka nadvore{nite
zadovolstva ne postojat za nas, ako ne sme vo sostojba za niv da imame `elba:
ako ne posakuva{ }e bide{ sre}en. "Edinstvena rabota, koja vredi za na{ata
sre}a toa e svojstvoto, oblikot na du{ata, nadvore{niot svet e vo funkcija
na toj oblik", veli Pajo. "I zatoa "vetru{kite" i zbunetite sekoga{ baraat
ne{to {to go nema, baraat raj, ve~no se razo~arani, ja baraat sre}ata od nadvor,
a taa e vo nas. Ona {to treba da se nadgleduva toa e du{ata. Nema vo
apsolutna smisla na zborot nitu ubavo ni grdo {to treba da se saka ili mrazi.
Pinder ima{e pravo koga rekol "vistinski `ivot" e po~etok na edna golema
doblest." Pajo. @. op. cit. str. 193.
1583
@elbite se svesni streme`i za odnapred postaveni celi, za opredeleni
objekti i sostojbi za koi veruvame deka }e ne zadovolat.

si) 1584 proizlezeni od instinktot na samoodr`uvawe (da se bide i da se
odr`uva ~ovekoviot vid) i sekundarnite `elbi proizlezeni od op{testveno
izgradenata posesivnost (da se ima - hrana, pijalok, obleka, pokriv,
seksualen partner itn.) gi opredeluvaat nade`ta i stravot kako
osnovni motivi na ~ovekovoto povedenie, so cel da se dostignat opredeleni
interesi i ottamu posakuvanata sre}a (ne{to {to istovremeno
e dobro, korisno, od interes, prijatno) koja, pak, se sostoi od izbegnuvawe
na bolka (fizi~ka ili du{evna) i postignuvawe na zadovolstvo
(subjektivno zadovoluvawe, u`ivawe vo ne{to). 1585 Sre}ata treba da se
posmatra kako dobro koe mo`e da ostvari nekoja subjektivna `elba.
Taa vsu{nost e intrinsi~na vrednost (dobro kako cel, ona {to e dobro
po sebe). Ona {to se po`eluva, {to e iskuseno i ona vo {to se u`iva e
subjektivna osobina. Kvalitetot i kvantitetot na nekoj predmet, pojava,
situacija, povedenie itn. imaat samo instrumentalna vrednost (dobro
kako postignuvawe na nekoe drugo dobro). 1586
Nade`ta i stravot ja predizvikuvaat `elbata (impulsot ili
interesot), a simpatijata (naklonetosta) e samo posrednik vo ovie
odnosi koj ja opredeluva pozitivnata ili negativnata nasoka na na~inot
na ostvaruvaweto na `elbata. Nade`ta i stravot neposredno se
vrzani za `elbata, ili poto~no vo niv nu`no e sodr`ana `elbata koja
se modelira vo zavisnost od simpatijata (naklonetosta) ili antipatijata
(omrazata) {to se ~uvstvuvaat kon drugite. Nejzinata krajna cel
sekoga{ e dostignuvawe na sre}ata.
^ovekot se odnesuva vo soglasnost so svoite svesni i nesvesni
`elbi stremej}i se kon nivno zadovoluvawe. Ottamu, `elbata kon ne-
{to e samo sredstvo za da se dojde do nejzino ostvaruvawe, a zadovoluvaweto
na ne~ii `elbi mo`e da se smeta za sre}a. @elbite na poedi-
1584
Primarnite `elbi ili impulsite se nesvesni streme`i koi nemaat
odnapred opredeleni objekti. Tie mo`at da se manifestiraat na razli-
~ni na~ini koi odnapred ne mo`eme da gi predvidime.
1585
Na ~ovekot mu se nu`ni motivi za da deluva, a deluva dobro ili
lo{o samo za da ja postigne svojata sre}a. Ona {to toj sudi deka e negova sre-
}a e negoviot interes. Ni{to toj ne pravi besplatno. Koga }e mu se uskrati
platata za negovite korisni dela, toj e prisilen ili da postane isto tolku
zol kako i drugite, ili da se naplati sam so svoite sopstveni race. Holbh, P.
op. cit. str. 212.
1586
"Ne mo`e da se izbega od faktot deka sekoj ima svoj sopstven ideal
za sre}ata - ili za begstvoto od nesre}ta. Lu|eto se razlikuvaat tokmu spored
toa {to go smetaat deka e najva`no vo `ivotot, {to go cenat, {to go izbiraat
vo situacii koga moraat da donesuvaat va`ni odluki, {to gi pravi sre}ni, t.e.
{to se nivni vrednosti. Za nekoi toa se visoki moralni principi ili dalekuse`ni
interesi, me|utoa za drugi toa mo`at da bidat sosema sebi~ni i momentni,
dnevni zadovolstva" Petrovi}, M. Vrednosne orjentacije delinkvenata, str.
668.
877

ncite sekoga{ se subjektivni, iako ona {to se po`eluva ne mora da se
odnesuva na nego samiot, za{to vo zavisnost od prisutnosta na simpatijata
(naklonost) i antipatijata (omraza) mo`e da se po`eluva dobro
ili lo{o na svoite bliski ili na site ostanati lu|e. Sre}ata e, vsu{-
nost, zadovoluvawe na `elbite.
^ovekovite `elbi vo `ivotot mo`at da se univerzaliziraat na
pove}e na~ini. Najprvin mo`e da se definira interesot na poedinecot
i da se tvrdi deka e moralno ispravno sekoj poedinec da se stremi
kon zadovoluvawe na sopstvenite interesi. Vtoro, mo`e da se definira
interesot na grupata i da se tvrdi deka e ispravno sekoj poedinec da
se stremi kon ostvaruvawe na interesite na grupata na koja i pripa|a.
Treto, mo`eme da definirame interesot na ~ove{tvoto i da tvrdime
deka e ispravno za sekoj poedinec da se stremi kon realizacija na toj
interes. Ispravnosta na prvoto stojali{te za nas ne e sporno: za poedinecot,
negovata sre}a e zadovoluvawe na negovite `elbi, a ispravno
sekoe povedenie koe vodi kon toa. Ottamu, na primer, onoj koj igra komar
toa go pravi zatoa {to vo igrata komar go bara svojot subjektiven
interes, toj za sebe misli deka postapuva dobro se dodeka komarot pridonesuva
za negovata sre}a (izbegnuvawe na bolka i postignuvawe na
zadovolstvo).
I koga se vo pra{awe interesite na poedinecot koi se naso~eni
kon svojata grupa i ~ove{tvoto, za nas ne se postavuva problemot na
univerzalizacijata na utilitaristi~koto na~elo koe glasi: za ~ove{-
tvoto vo celost e sre}a (dobro) zadovoluvaweto na `elbite na site
lu|e; maksimalno mo`en broj na `elbi, na maksimalno mo`en broj na
lu|e, pod uslov ova na~elo da se nadopolni so ispravnoto tvrdewe na
Rasel: "Nesomeneno deka bi trebalo da po`eluvame sre}a za onie {to
gi sakame, no ne kako alternativa na na{ata sopstvena sre}a." 1587
Problem e me|utoa, iznao|aweto na na~inite i sredstvata kako
poedinecot da se navede da go po`eluva vakvoto sa}awe na op{toto
dobro. Veruvam, deka lesno }e se slo`at mnogumina so utilitaristi-
~koto sfa}awe deka vo odgovorot na ova pra{awe e osnovno sozdavaweto
takvo ureduvawe vo koe samite op{testveni odnosi }e go pravat korisno
za samiot poedinec ona {to e korisno za celata zaednica, odnosno
vo koe }e postoi harmonija na poedine~nite, grupnite i op{tite
interesi, vo koi zakonite }e bidat dovolno strogi, a op{testvenata
kontrola dovolno efikasna prekr{ocite protiv op{tite interesi da
gi napravi za poedinecot mnogu neprivle~ni. Drugiot isto taka zna~aen
uslov e prikladno vospituvawe i op{testveni standardi na odobruvawe
i neodobruvawe koi }e bidat vo soglasnost so etikata ~ii vrhoven
princip e deka treba da te`nee kon maksimalno mo`en broj na dobra
na site lu|e. Ako se realiziraat ovie dva uslovi, poedinecot i te
kako mo`e da se navede da go po`eluva op{toto dobro. Ako ova dosega
1587
Rasel, B. op. cit. str. 172.
878

ne e postignato, a ne î, nitu ima izgledi vo skore{na idnina da se postigne,
toga{ za nas se postavuva narednoto va`no pra{awe: zo{to se
bara od poedinecot da sledi nekoi moralni ili pravni barawa i da se
prekoruva za nivnoto nepo~ituvawe ili prekr{uvawe duri i toga{
koga od negovoto povedenie (zadovoluvaweto na negovite `elbi) nikomu
ne mu se pri~inuva nikakva {teta.
3. Na{eto natamo{no stojali{te, kako {to imavme prilika pove}epati
da vidime, e deka sekoe ~ovekovo povedenie e determinirano
od dva osnovni ~ovekovi motivi - od nade`ta i od stravot. So ogled
deka nade`ta zna~i o~ekuvawe da se postigne sre}a, a stravot - o~ekuvawe
da se izbegne nesre}a, tie pretstavuvaat osnovni dvi`e~ki sili
na ~ovekovoto povedenie. Nakratko, ~ovekot se odnesuva (dejstvuva ili
se vozdr`uva od opredeleno dejstvie - storuvawe ili propu{tawe) zatoa
{to se nadeva i/ili zatoa {to se pla{i. Pritoa e karakteristi~no
deka i nade`ta i stravot mo`at da vodat kon dobro ili lo{o (ispravno
ili neispravno, dozvoleno ili nedozvoleno) povedenie. Koe od tie
dve povedenija e imanentno na nade`ta, odnosno na stravot, prioritetno
zavisi od nivnata naso~enost vo dosegnuvaweto na opredelena
po`elna cel, odnosno od toa dali povedenieto e naso~eno kon sebe i
kon drugite lu|e.
1 0 Ako podrobno go razgledame prethodnoto tvrdewe }e uvidime
deka nade`ta kako motiv da se dosegne sre}a mo`e, od edna strana, da
bide naso~ena kon sebe i kon onie sprema koi imame simpatii (onie
koi gi sakame) i, od druga strana, kon drugite (site ostanati) lu|e.
Koga e vo pra{awe nade`ta naso~ena kon sebe i onie koi gi sakame,
ona {to se posakuva da se prezeme ili propu{ti da se prezeme, isklu-
~itelno se pravi zaradi postignuvawe na ne{to dobro, korisno (ona na
{to nekoj se nadeva za sebe i za sakanite, sekoga{ mo`e da bide samo
nekoe dobro, nekakva korist - sre}a, odnosno izbegnuvawe da se slu~i
ne{to lo{o, zlo - nesre}a). Koga pak, se vo pra{awe drugite, mo`ni se
dve novi situacii vo zavisnost od toa dali tie drugi se a) lu|e {to pomalku
ili pove}e ne gi sakame (vklu~itelno i na onie {to nekoga{
sme gi sakale, no sega ve}e gi mrazime) ili, b) lu|e kon koi sme indiferentni:
sprema koi ne ~uvstvuvame ni qubov ni omraza (vklu~itelno
i na onie koi nekoga{ sme gi sakale, me|utoa od bilo kakvi pri~ini
sprema niv sme prestanale da imame bilo kakvi simpatii). Ona {to vo
odnos na prvite mo`e da se posaka da se prezeme ili propu{ti, mo`e
da bide samo ne{to lo{o (zlo - nesre}a: ne mo`e da se zamisli pozitivna
nade` na onoj kogo ne go sakame, osven teoretski i toa vo samo hristijanskata
religija i filozofijata povrzana so nea, deka na neprijatelot
treba da se mu posakuva ne{to dobro). Vo ovaa situacija osobeno
e zna~ajno da se istakne ({to, patem re~eno, vo celost í odgovara na
~ovekovata pririoda) e deka nade`ta nekomu da mu se slu~i ne{to dobro
ili lo{o, sekoga{ se procenuva vo odnos na sebe i na svoite bliski
- deka i vo ednata i vo drugata situacija od ona {to drugiot }e go
879

dobie ili izgubi }e se izvle~e opredelena korist (pa makar toa bilo i
samo duhovno zadovolstvo) za sebe ili za svoite sakani (ne velime bliski,
za{to tie i te kako mo`at da bidat nesakani). 1588 Vo taa smisla
treba da se posmatra i motivacionata uloga na nade`ta vo odnos na
onie sprema koi sme indiferentni: vtorata situacija. Treba li vpro-
~em, posebno da se doka`uva deka sprema onie {to ne gi sakame nitu gi
mrazime nie sme indiferentni i ottamu ne im posakuvame ni dobro
nitu lo{o se dodeka kon niv ne se pojavi kaj nas opredeleno ~uvstvo
vodeno od nekakva nade` (a kako {to }e vidime ne{to podolu ili
strav). A toa e mo`no samo toga{ koga so onie sprema koi sme ramnodu{ni
ne stapime vo nekakov op{testven odnos, kontakt {to }e gi pottikne
na{ite ~uvstva bilo za dobro ili za lo{o. Dotoga{ se veli:
"Ba{ mi e gajle za Petko ili Trajko."
2 0 I za stravot ednakvo va`at navedenite pravila samo {to
ovde se postaveni obratno. Taka, koga e vo pra{awe stravot naso~en
kon sebe i onie koi gi sakame, ona {to se posakuva da se stori ili da se
propu{ti isklu~itelno se pravi zaradi izbegnuvawe na ne{to lo{o,
nekakvo zlo, izbegnuvawe na nekakva nesre}a. Koga se vo pra{awe drugite
lu|e i ovde se mo`ni dve novi situacii, pak vo zavisnost dali se
1588
Za da ne ni se prefrli deka ova ne e taka i deka vo nas, a ne vo ~ovekovata
priroda se krie vakov stav, ~inam dovolno }e bide ako poso~ime
samo na edno od nizata razmisluvawa na nekoi od svetski poznatite filozofi
- humanisti. "So godini skameneti lu|e gi dr`at najvisokite polo`bi, dr`avni
i upravni. So nekoi pomali isklu~oci na onie koi ja zadr`uvaat gipkosta
i du{evnata sve`ina, drugite lu|e vo peesetitte (nie bi rekle po {eesetitte,
Z. S.) godini ve}e go svr{ile svoeto. I toga{ se javuva nivnata gri`a za so~uvuvawe
na avtoritetot, gnevot protiv novite lu|e gi pretvora starcite vo
pritaeni i opasni protivnici na napredokot. "Ni{to ne treba da se menuva
ona {to nie sme go storile." Tie edinstveno ne gi gledaat o~iglednite nedostatoci
i lo{ite strani na ona {to go sozdale. Samo dobrodetelta - smrta
mo`e da go is~isti patot da dojdat sve`i umovi koi dotoga{ bile pritiskani
od sedite glavi so skameneti mozoci. Osven toa, vo smrtta e i pobedata na pravdata.
Taa lu|eto gi stava na svoeto mesto. Taa e o~igleden dokaz na vistinskata
sila ~ie dejstvo se vr{i vo ti{ina. Zadovolstvo e da se misli deka razmetlivcite,
deka lakta{ite, deka ministrite {teto~ini }e is~eznat vo zaborav
kako kamen frlen vo ambis. Karlajl nao|a{e nekoja uteha vo toa razmetlivcite
da gi soblekuva do ko`a i da im se smee na nivnata golotija. Zadovolstvoto
e pocelosno ~ovek da gi zamisli zakovani vo mrtove~ki sandak i da
se smee mislej}i na onie budali koi celiot `ivot go pot~inile na parite za
duri pri posledniot zdiv da ja vidat svojata dlaboka glupost na poni`eniot
`ivot. Uteha e koga se znae deka nikoj ne znae koi bile vladetelite vo Grcija
vo vremeto na Epiktet, ili vo Francija vo vremeto koga `iveel Montew...
Smrtta nikoga{ ne go uni{tuva ona {to ima vistinski vrednosti." Pajo, @.
op. cit. str. 13.
880

aboti za: a) onie {to pomalku ili pove}e ne gi sakame i b) onie sprema
koi sme indiferentni. Ona {to vo odnos na prvite mo`e da se posaka
da se prezeme ili propu{ti, vo vrska so konkretniot strav {to se
javuva kako motivaciona energija, mo`e da bide samo ne{to ~ii kraen
rezultat e da ne im se slu~i ne{to dobro. I vo ovaa situacija zna~ajno
e deka stravot nekomu da ne mu se slu~i ne{to dobro, sekoga{ se procenuva
vo odnos na sebe i na svoite bliski - deka od ona {to na drugiot
nema da mu se slu~i ili nema da izbegne da mu se slu~i (nesre}ata) }e
se izvle~e opredelena korist (pa makar i ovde toa da e samo duhovno
zadovolstvo - "Taka mu treba{e") za sebe ili za svoite sakani. [to se
odnesuva do vtorite - onie sprema koi sme celosno indiferentni,
va`i praviloto: nema strav od toa deka mo`e da im se slu~i ne{to
lo{o dodeka so niv ne stapime vo nekakov odnos od koj }e proizlezat
nekakvi ~uvstva na simpatija ili antipatija.
4. Za celosna razbirawe na povrzanosta na vakvoto opredeluvawe
na ~ovekovoto povedenie od nade`ta i stravot bitno e da se vnese
u{te eden element: rezultatot na celnoto povedenie (~inewe - propu{tawe)
- {to se slu~uva koga od nekoe konkretno celno povedenie
opredeleno od nade`ta ili stravot }e izostane o~ekuvaniot rezultat.
Ako nade`ta na onoj so ~ie {to volevo povedenie e povrzana, vo osnova
zna~i o~ekuvawe na ne{to dobro, nejzinoto neispolnuvawe (nejziniot
neo~ekuvan rezultat) pretstavuva ne{to lo{o (zlo), i obratno
ako stravot zna~i izbegnuvawe na ne{to lo{o, ne ispolnuvaweto na
o~ekuvaniot rezultat nu`no zna~i ne{to dobro. Ovoj element e zna~aen
ottamu {to lu|eto retko ili ne dovolno razmisluvaat za nego: ona
{to gi vodi vo naso~uvaweto na svojata volja pottiknata od stravot
ili nade`ta ne e nesakaniot, tuku posakuvaniot rezultat od nivnoto
povedenie. A tokmu toa pridonesuva ~ovekot da se izmami vo svoeto povedenie
i so svoeto dejstvuvawe (propu{tawe) da napravi zlo namesto
dobro i obratno. Ako kon ova nu`no se dodade i pra{aweto na subjektivnata
procenka od strana na onoj na kogo se odnesuva ne~ie povedenie
(pra{awe dali dobroto - zloto {to mu se pravi za nego e navistina
dobro - zlo), toga{ se zafateni site subjektivni elementi {to mo`at
da poslu`at kako kriterium za ocenuvawe na ispravnoto i neispravnoto,
odnosno dozvolenoto i nedozvolenoto, ~ija krajna cel e postignuvawe
na li~nata sre}a i na onoj sprema kogo e naso~eno nekoe ~inewe
ili propu{tawe. Samo vo taa celina mo`at da se izbegnat nelogi~nostite
od tipot "Sakaj}i nekomu da mu napravi{ dobro, mu pravi{
zlo" i "Sekoe zlo za dobro".
Op{testvenata procenka na rezultatot e sepak vrvniot kriterium
za procenka na kvalitetot na opredeleno povedenie. Ottamu e i
negovoto prioritetno i su{tinsko zna~ewe, no samo toga{ ako ne se
izmesti od nu`nata povrzanost so prethodnite procenki. Vo sprotivno
se zapa|a vo naj~estata gre{ka {to vrz ovoj plan ja pravi etikata i
pravoto - lutawe vo evalucijata na moralnoto i pravi~noto vo bilo
881

koe ~ovekovo povedenie. Moj stav e deka toga{ koga se znae deka sekoe
~ovekovo volevo povedenie e motivirano od nade`ta i stravot, so cel
za postignuvawe na opredelen interes (korist, sre}a), rezultatot na
toa povedenie mora da se dovede vo vrska so site elemetni na negovoto
vrednuvawe od aspekt na o~ekuvaniot i postignaniot interes.
5. Da rezimirame. Od aspekt na motivite su{testveno e {to misli
onoj koj manifestira opredeleno povedenie (~inewe ili propu-
{tawe), od aspekt na rezultatot na negovoto povedenie od su{testveno
zna~ewe e {to misli onoj sprema kogo bilo naso~eno povedenieto (koj
ja trpi posledicata na toa ~inewe ili ne~inewe, i na krajot, od aspekt
na op{testvoto su{testveno e {to misli i onoj koj deluva i onoj koj
trpi, no ednakvo i objektivnata procenka na rezultatot na deluvaweto
(posledicata). Razgleduvaweto pak na ovoj konglomerat na procenki od
svoja strana ima neprocenlivo zna~ewe za opredeluvaweto na idnoto
povedenie na poedinecot. Na ova mesto }e ja ostavime na strana analizata
na prvite dva odnosi samo zatoa da go podvle~eme isklu~itelnoto
zna~ewe na op{tetvenata procenka i reakcija na opredeleni povedenija
za koja smetame deka dobiva relevantno mesto me|u egzogenite faktori
na kriminalitetot i devijantnosta, se rabira so ogromno pri~insko
dejstvo. Ovoj fakt koj vo kriminologijata na opredelen na~in go
zagatnaa samo socijalnite interakcionisti, za nas dobiva posebna va-
`nost ottamu {to uka`uva na pogubnoto vlijanie na op{testvenata
distribucija na mo}ta, toga{ koga taa mo} se nao|a vo racete na nestru~na,
devijantna, zna~itelno korumpirana pa duri i kriminalna vlast.
Moj stav e deka edna objektivna procenka na motivite i rezultatot na
edno povedenie koe od strana na organite na op{testvenata kontrola
eklatantno e proceneto kako neispravno ili nedozvoleno (protivpravno),
nu`no i bez nikakvi otstapki mora da vodi kon sankcija. I obratno,
sekoe ona povedenie koe so ogled na motivite i rezultatot na dejstvieto
objektivno e proceneto kako dobro, mora da vodi kon nagrada.
Toga{ koga toa ne e slu~aj: koga na lo{oto povedenie (lo{o) ne e nadovrzana
sankcija, koga na toa povedenie op{testvoto ostanuva indiferentno,
ili, {to e najlo{o, koga na takvoto povedenie sleduva nagrada,
na poedinecot ne mu ostanuva ni{to drugo osven da bide i natamu lo{,
a na site ostanati samo im se dava primer deka zloto sekoga{ se ispla-
}a, i deka treba da se prilagodat na devijantno i kriminalno odnesuvawe
za{to na sekoj ~ekor dobroto se identifikuva so naivnost, a dobriot
so budala.
882
2.6. Frustracii
1. Od dosega{nite izlagawa mo`evme da zabele`ime deka spored
motivacioniot mehanizam endogenite pri~ini na kriminalnata
dejnost se baraat vo motivot na storitelot: deka toj so izvr{uvaweto
na nekoe krivi~no delo nastojuva da zadovoli nekoja svoja potreba koja

{to vo nego predizvikala nekoja ~uvstvitelna napnatost i koja e naso-
~ena kon nekakva cel. Dokolku me|utoa storitelot poradi nekoi neotstranlivi
pre~ki ne ja postigne svojata cel, kaj nego ostanuva ~uvstvitelnata
napnatost. Od ovaa napnatost proizleguva drugiot vid na
povedenie koe vo psihiologijata se narekuva frustraciono povedenie.
Frustracijata e zna~i sostojba na ~ovekot koj vo svoeto nastojuvawe da
postigne nekoja cel do{ol pred edna ili pove}e nepremostivi pre~aki
i koj na bilo koj na~in bara izlez od taa situacija, {to zna~i duri i so
izvr{uvawe na krivi~no delo. Za razre{uvawe na taa pre~ka poedinecot
gi mobilizira site svoi fizi~ki i psihi~ki sili. Me|utoa, poradi
karakterot i intenzitetot na deluvaweto na pre~kata, situacijata
ostanuva nere{liva. Poradi toa, kaj liceto se sozdavaat i razvivaat
nelagodni psihi~ki do`ivuvawa (napnatost, bes, strav i sl.) koi pretsatvuvaat
nepodnosliva sostojba za organizmot koj bara osloboduvawe
od taa napnatost. Od tie pri~ini doa|a do do pomestuvawe i iskrivuvawe
na nasokata na aktivnosta. Namesto da bide naso~ena kon ostvaruvawe
na celta, taa se prenaso~uva kon otstranuvawe na napnatosta.
Pritoa, eksperimentalno e utvrdeno deka ovoj oblik na izleguvawe od
~uvstvitelnata napnatost kaj poedinecot vo sli~ni situacii sekoga{
e ednakov. Od tie pri~ini celokupniot mehanizam se narekuva i frustracionen
stereotip. 1589 Vo sostojbata na napnatost i strav poradi popre~enata
namera, poedinecot nastojuva da se oslobodi od tie neprijatni
sostojbi i ~esto se odnesuva besmisleno, nekorisno, pa duri i protiv
samiot sebesi.
Vo takvi situacii frustriranot mnogu ~esto odbira i takvo
povedenie koe zna~i vr{ewe na krivi~ni dela. Pritoa e zna~ajno neb-
1589
Golem broj na{i dejstvija so koi gi zadovoluvame na{ite potrebi
se motivirani vo opredelena nasoka. Potrebata vo ~ovekot predizvikuva ~uvstvitelna
napnatost. Koga potrebata (celta) se postigne naptnatosta is~eznuva
i doa|a do ~uvstvo na ugodnost. Ovoj psiholo{ki mehanizam od potrebi i
vnatre{na napnatost pa do postignuvaweto na celta i otstranuvaweto na taa
napnatost, go narekuvame mehanizam na motivacija. Me|utoa, ako li~nosta ne
mo`e da ja postigne sakanata cel, za{to na patot do nea se pojavile pre~ki,
vnatre{nata napnatost ostanuva vo nea i taa bara nekoj na~in sa rastovari.
Vo vakva situacija, zaradi otstranuvawe na pre~kite li~nosta mo`e da se
re{i na agresivnost ili primena na li~na sila. Ovoj mehanizam vo psihologijata
se narekuva frustracija. Ako pak vo `ivotot na nekoj ~ovek sekoga{ se
pojavuvaat isti pre~ki, a li~nosta pri nivnoto otstranuvawe sekoga{ se
odlu~uva za ist stereotipen na~in na reakcija, toga{ zboruvaem za frustracionen
tip na li~nosta. Prvoto povedenie e adekvatno i normalno ~ove~ko
povedenie, a vtoroto ~esto e neadekvatno, ponekoga{ besmisleno i mo`e da
varira od celosno "normalno" pa do sosema "abnormalno" povedenie, na primer
vo du{evna bolest. Cari}, A. Tretman prema multirecidivistima, Zbornik Pravnog
fakulteta u Splitu, Split, 1963, str. 68.
883

oeno pati da se istakne deka osnovnata karakteristika na krivi~nite
dela koi se rezultat na deluvaweto na motivaciskite mehanizmi e vo
toa {to se naso~eni kon izvesna cel. Postignuvaweto na taa cel - na
krivi~noto delo, sekoga{ se sostoi vo toa da se zadovoli nekoja ~ove-
~ka potreba (interes). Motivaciite kaj ovie vidovi na krivi~ni dela
svojot izvor go imaat vo osnovnata napnatost me|u `elbite i stvarnosta
na dadenata situacija. Kaj oddelni storiteli na motivacioni krivi~ni
dela mo`e sekoga{ da se zabele`i deka okolinata ne mo`e da im
izleze vo presret, odnosno da gi zadovoli nivnite `elbi. Od druga
strana, krivi~nite dela koi spored svojata struktura pretstavuvaat
frustrira~ki stereotip, vo najgolem broj slu~aii nemaat vistinska
cel i zna~at izlez od ~uvstvitelnata napnatost ili pritisokot na okolinata.
Kaj ovie dela osobeno e karakteristi~no deka spored nadvore-
{ata objektivna ocenka naj~esto se besmisleni.
2. Pri~nite koi doveduvaat do frustracii mo`at da bidat od
prirodna, op{testvena i psiholo{ka priroda. Tie pri~ini, vsu{nost,
se pre~kite koi doveduvaat do frustracijata.
1 0 Prirodnite pre~ki proizleguvaat od obektivnata geofizi-
~ka sredina 1590 kako {to se elementarni nepogodi, atmosferski nepriliki,
prostorna odale~enost i sl.
2 0 Op{testvenite pre~ki proizleguvaat od negativniot stav na
potesnata i po{irokata sredina vo koi poedinecot nastojuva da gi realizira
svoite `elbi. Vo toa podra~je vleguvaat site onie op{testveni
normi koi vladeat vo tie sredini kako {to se javnomnenskite stavovi,
obi~aite, moralot, religioznite i drugite predrasudite, tradicijata,
kulturata itn. Vo ramkite na ovie pre~ki se vbrojuva i deluvaweto
na poedincite koi so svojata pozicija i li~ni stavovi vo odnos
na motiviranto lice so dejstvie ili propu{tawe go onevozmo`uvaat
ostvaruvaweto na negovite `elbi. Vo ovaa smisla kako naj~est primer
se poso~uva `elbata na nekoja devojka da sklu~i brak so lice od druga
nacionalna, verska ili rasna pripadnost. Na takviot brak najprvin
mo`at da mu se sprotivstavat postojite predrasudi na sredinata, me|utoa,
duri i toga{ koga devojkata gi ignorira tie okolnosti, mo`e da se
javi protiveweto od strana na edniot ili dvata rotieli na devojkata.
Vo toj slu~aj, samo takvoto protivewe mo`e da bide pre~ka {to ja predizvikuva
frustracijata.
3 0 Psiholo{kite pre~ki se onie pre~ki koi pomalku ili pove-
}e proizleguvaat od samata li~nost na motiviranoto lice, ako so
1590
Spored Pinatel, sredinata (miqeto) se sostoi od A. fizi~ka ili
geografska sredina (mo`e da e zna~ajna ottamu {to ~ovekot subjektivno ja do-
`ivuva) i B. op{testvena sredina koja se sostoi od 1. op{ta sredina i 2. li-
~na sredina vo koja se pomesteni: a). najbliskata sredina (semejstvoto), b).
slu~ajnata sredina (u~ili{teto, vojskata i sl.) i v) izbranata ili prifatenata
sredina. Pinatel, J. op. cit. str. 36.
884

ogled na nivnata krajna op{testvena uslovenost voop{to mo`e da se
ka`e toa. Sepak, kako takvi pre~ki mo`at da se javat razli~ni fizi-
~ki osobini koi preku psiholo{kiot mehanizam deluvaat vrz samata
li~nost, kako i opredeleni nejzini intelektualni, emocionalni i drugi
osobini.
Me|u psiholo{kite pre~ki se pomesteni i motivacionite konflikti
za koi ve}e zboruvavme.
Kako mo{ne pogoden iako iskonstruiran primer {to mo`e da
gi objasni site tie pre~ki vo literaturata se naveduva slednava situacija.
Nekoe grdo i nisko mom~e (fizi~ka pre~ka), poradi toa ima kompleks
na pomala vrednost (emocionalna pre~ka), prili~no e intelektualno
ograni~eno, za{to nema soodvetno obrazovanie (intelektualna
pre~ka) ima `elba da í se bendisa na opredelena devojka i da stapi
so neja vo intimni odnosi, me|utoa toa ne mo`e da go postigne ottamu
{to nejze ne í se dopa|a, za{to prili~no srame`livo se odnesuva i za-
{to taa go smeta za glup. Poradi toa, mom~eto agresivno se odnesuva i
doa|a vo sudir so okolinata, posakuva da go napu{ti rabotnoto mesto i
roditelskiot dom, me|utoa na toj na~in }e go izgubi dotoga{niot komformen
na~in na `ivot i sekakva mo`nost da se sre}ava so devojkata
koja ja saka (ednovremeno odbivawe i privlekuvawe). 1591
3. Reagirawe na frustraciite. Povedenieto vo frustraciona
situacija se razlikuva od povedenieto vo situacija kade {to poedinecot
mo`e bez pre~ki i pote{kotii da gi zadovoli svoite motivi na deluvawe.
Nakratko, ova povedenie ima karakteristi~ni obele`ja so
ogled na na~inot na koj se rea|ira. Imeno, poedincite na frustracijata
reagiraat vo zavisnost od izvorot na frustraciite i nivnite li~ni
svojstva na nekoj od slednive na~ini:
1 0 Na frustaraciite predizvikani so pre~ki od prirodnata i
op{testvenata okolina, poedincite rea|iraat so obidi da gi zaobikolat
ili da gi otstranat pre~kite.
2 0 Kaj frustraciite predizvikani so individualni nedostatoci,
poedincite reagiraat na dva mo`ni na~ini: so izmena na celta i so
smaluvawe na nivoto na aspiraciite.
3 0 Reagirawata na frustracii koi se predizvikani so konflikti
zavisi od vidot na konfliktot. Konfliktite na dvostrano privlekuvawe
obi~no se lesni za re{avawe. Vo eden moment edna od celite
izgleda poprivle~na i poedinecot se opredeluva za nea. Konfliktite
koi se predizvikani so dvostrano odbivawe, obi~no se re{avaat na toj
na~in {to poedinecot go prifa}a re{enieto ~ii posledici nema da
dojdat vedna{ do izraz. Za situaciite predizvikani so konflikti na
istovremeno privlekuvawe i odbivawe, tipi~no e menuvawe na odlukite.
Poedinecot donesuva edna odluka, po izvesno vreme ja napu{ta za
smetka na druga i taka prodol`uva neizmeni~no, {to doveduva do do-
1591
Horvati}. @. op. cit. str. 131.
885

lgovremeno ma~no menuvawe na odlukata i kolebawe.
Toa se op{ti karakteristiki na rea|iraweto na frustraciite.
Pogolemiot broj od niv se konstruktivni, za{to doveduvaat do re{avawe
na konfliktot i osloboduvawe na poedinecot od sostojbata na
frustracija. Me|utoa, koga ne postojat uslovi poedinecot da gi zaobikoli
ili da ja otstrani pre~kata koja mu stoi na patot do celta toga{
sostojbata na frustracija se prodlabo~uva i ima trajno vlijanie vrz
povedenieto na poedinecot. Toga{ stapuvaat na scena tn. odbrambeni
mehanizmi koi pretstavuvaat so u~ewe steknati na~ini na rea|irawe
na frustracioni situacii. Vakvite na~ini na rea|irawe stanuvaat
avtomatski postapki, naviki, koi poedinecot gi koristi sekoga{ koga
}e dojde do anksioznost i drugi negativni posledici od povrzani i povtoreni
frustracii (na primer, dete koe so pa|awe i trkalawe na podot
(histerija) }e uspee da dobie ne{to {to roditelite mu go branele,
takvoto povedenie go koristi i podocna koga nema da uspee da ostvari
nekoja cel). 1592
Odbranbenite mehanizmi na frusracioni situacii vo socijalnata
psihologija se delat na slednite vidovi:
1 0 Kompenzacija e postapka na nadomestuvawe na neuspehot na
eden plan so uspesi na drug plan, kade {to poedinecot ima uslovi da da
postigne uspeh. Taa se sostoi vo zamena na te{ko ostvarlivite celi so
lesno ostvarlivi (na primer, fizi~ki slabo lice `elbata za istaknuvawe
ja ostvaruva so intelektualna rabota). So kompenzacijata vsu{-
nost, se nastojuva da se deluva protiv ~uvstvoto na kompleks na pomala
vrednost. Kompenzacijata naj~esto e socijalno prifatliva (slab u~enik
stanuva reprezentativec vo ko{arka), me|utoa mo`e da bide i neposredna
pri~ina na asocijalni, pa i na kriminalni povedenija (lo{
u~enik, namesto da stane dobar sportist, stanuva odli~en karatist koj
vo huliganski ispadi go pretepuva sekogo {to }e mu se stori za pogodna
`rtva, ili mom~e, neuspe{no vo normalni seksualni odnosi, stanuva
"glaven" kako zavodnik, makro, sadist, pa i ubiec na lica od sprotivniot
pol). 1593
Kako poseben oblik na kompenzacija, Adler ja istaknuva i tn.
nadkompenzacija: ostvaruvawe natprose~en uspeh tokmu vo onaa aktivnost
vo koja ~ovekot bil popre~en, so vlo`uvawe na natprose~ni usilbi
za da se sovlada aktuelniot nedostatok (na primer, Demosten, iako
imal slab glas i dtkal, naporno ve`bal so stavawe kam~iwa pod jazikot
i gi navikuval morskite dalgi za da stane poznat orator, ili pak
1592
Rot, N, op. cit. str. 132. "Potrebno e da se naglasi," veli natamu
istiot avtor, "deka takvite na~ni na reagirawe koi gi narekuvame odbrambeni
mehanizmi, ~ovekot ne gi koristi so svoja namera, tuku avtomatski bez da
znae deka so niv se koristi kako so sredstva so koi se obiduva da se oslobodi
od negativnite efekti na frustracijata".
1593
Horvati}, @. op. cit. str. 132.
886

Betoven i Smetana koi nagluvi zapo~nale da se zanimavaat so muzika,
za da sosema gluvi komponirale pa duri i dirigirale so orkestar).
2 0 Sublimacija se sostoi vo toa {to li~nosta koja ne mo`ela da
gi zadovoli celite kon koi se sremela gi zadovoluva so ostvaruvawe
celi koi se op{testveno polezni. Ovoj mehanizam obi~no se sre}ava
kako oblik na reagirawe na frustracija predizvikana so nemo`nosta
da se zadovoli seksualniot nagon. Vo nedostig na seksualen partner,
nekoja skromna devojka, mo`e da se zanimava so umetnost, literatura
ili nauka.
3 0 Racionalizcija e odbranben mehanizam so ~ija pomo{ liceto
za da go opravda svoeto povedenie, namesto vistinskite pri~ini (koi
inaku op{testvoto bi gi osudilo) iznesuva inskonstruirani, la`ni
pri~ini. 1594 Vo literaturata se poso~uvaat dva vida na racionalizacija:
"kiselo e grozjeto" ili "podobro {to taka se slu~i" (koga ne mo`e
da ja dostigne celta kon koja se stremi, poedinecot go razre{uva konfliktot
na toj na~in {to go smaluva zna~eweto na taa cel, uveruvajki
gi sebesi i drugite deka ne se raboti za tolku vredna cel da se vlo`uva
golem napor za nejzinoto postignuvawe) i "sladok e limunot" ili "toa
ba{ dobro mi dojde" (poedinecot prezel ostvaruvawe na golema i va-
`na cel, no so ogled na postignatiot siten i bezna~aen rezultat
istiot se preuveli~uva i se prika`uva kako zna~aen uspeh). Vtoriot
mehanizam ~esto mo`e da se sretne kaj sportistite koi izjavuvaat: "Va-
`no e da se u~estvuva, a ne da se pobedi," se razbira naj~esto koga }e
postignat rezultati koi se pod nivnite i o~ekuvawata na drugite.
4 0 Identifikacija e odbranben mehanizam so koj poedinecot
bara nadomest na sopstveniot neuspeh vo uspesite na drugite: nadomestuvawe
na sopstveniot neuspeh so uspesite na onie so koi poedinecot
se identifikuva. Identifikacijata e mo`na ne samo so poedinec (~estopati
roditelite se identifikuvaat so uspehot na svoite deca), tuku
i so grupi na lu|e (so `iteli na svoeto mesto, na svojot kraj, so svojata
nacija, partija i sl), kako i so institucii (so ustanovata vo koja se raboti,
so klubot za koj se naviva). 1595 Psiholo{kata sodr`ina na ovoj
odbranben mehanizam, kako i kaj kompenzacijata, se sostoi vo otstranuvawe
na neprijatnoto ~uvstvo na pomala vrednost. Identifikacijata
deluva {tetno, za{to li~nosta ja ostava pasivna vo situacii koga
bi trebalo so aktivnost i dopolnitelni usilbi da se izvle~e od situacijata
vo koja zapadnala. Taa mo`e da bide osobeno {tetna toga{ koga
poedinecot se identifikuva, na primer, so voda~i na organizirani
grupi, so nositelite na korumpiranata vlast i sl. negativni primeri i
ottamu se obide da gi imitira nivnoto povedenie koe se sostoi vo vr{-
ewe na razni kriminalni dejstvija.
5 0 Proekcija postoi koga nekoja `elba koja ne mo`e da se zado-
1594
Bidi: Rot, N, op. cit. str. 135-136.
1595
Vidi: Ibid, str. 136-137.
887

voli (za{to op{testvoto go osuduva nejzinoto ostvaruvawe), ili nekoj
motiv koj nitu pred drugite, ni pred sebe ne smee da se priznae, (za{to
e vo sprotivnost so moralnite principi ili interiozriziranoto vospituvawe),
ponekoga{ se zadovoluva na toj na~in {to na drugi im se
pripi{uva postoeweto na takvi `elbi i motivi. Za proekcija stanuva
zbor i toga{ koga nekoja izrazeno negativna sopstvena osobina mu se
prepi{uva na drug kaj kogo takvata osobina postoi no, vo mnogu pomala
mera, ili voop{to ne postoi. Kako primeri za proekcija se naveduvaat:
koga nekoe pla{livo lice za site drugi lica tvrdi deka se kukavici,
ili koga lice kaj koe postojat intenzivni seksualni `elbi koi
od op{testveni pri~ini ne smee da gi zadovoli ~esto go ocenuva povedenieto
na drugite kako nemoralno. 1596
Psiholo{koto zna~ewe na proekcijata e rastovaruvawe, za{to
za li~nosta e pomalku voznemiruva~ko da se otkrijat agresivni tendencii
kaj nekoj drug, odo{to da se priznae deka takvi tendencii postojat
vo sopstvenata li~nost. Izrazena vo pogolem stepen, proekcijata
mo`e da stane opasna za na~inot na misleweto i integritetot na li-
~nosta, za{to spre~uva li~nosta da se sogleda onakva kakva {to e i
mo`e da ja odvede vo ekstremen kriticizam, sarkazam, pesimizam, cinizam,
netolerantnost i omraza. Stavot na onoj koj se proicira vo odnos
na onoj na kogo se projektira, sekoga{ e agresiven i neprijatelski,
predizvikuva opredelena koncentracija, i se razbira, li~nosta ja doveduva
vo brojni nepriliki. 1597
Ovoj mehanizam, kako {to imavme prilika da vidime, ima klu-
~na uloga vo teorijata na interacionizmot.
6 0 Fiksacija se sostoi vo uporno opstojuvawe na nekoja aktivnost
za koja e o~igledno deka ne e prilagodena na situacijata i ne doveduva
do celta.
7 0 Rezignacija e odbranben mehanizam koj se projavuva vo pasiven
odnos kon okolinata. Poradi do`iveaniot neuspeh i pretstavata
deka potrebite ne mo`at da se zadovolat mo`e da dojde do gubewe na
samoinicijativnosta. Poedinecot ednostavno im se prepu{ta na svoite
neuspesi i ne e spremen za aksija koja bi dovela do uspeh i otstranuvawe
na pote{kotiite. Rezignacijata re~isi i da nema zna~ewe vo
uslovuvaweto na kriminalnoto povedenie. Takvoto rea|irawe me|utoa,
mo`e da dovede do sociopatolo{ki odnesuvawa kako {to se alkoholizam
i zloupotreba na drogi.
8 0 Me~taewe (fantazija, densko sonuvawe) postoi toga{ koga
poedinecot svoite motivi gi zadovoluva ne so realna aktivnost, tuku
so zamisleni celi kako ostvareni. Sakanite celi ne se ostvaruvaat so
napor i akcija, tuku so ednostavno zamisluvawe deka se ostvareni. Re~isi
site lu|e me~taat za svojata sjajna idnina, za postignuvawe uspesi,
1596
Vidi: Ibid, str. 138.
1597
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 53.
888

podvizi, priznanija, slava. Nekoi se zamisluvaat sebesi kako heroi,
nekoi kako golemi muzi~ari, a nekoi ja zamisluvaat sopstvenata smrt
po koja okolinata }e vidi {to izgubila. Dosta ~esto so fantazijata se
zadovoluva i agresijata: se zamisluva nesre}a koja mu se slu~uva na
onie {to gi mrazime. 1598
Taa obi~no doveduva do pasivnost, za{to poedinecot se zadovoluva
so zamislenite uspesi. Vtorata i pote{ka negativna posledica na
ovoj mehanizam e deka mo`e da dovede do gubewe na kriteriumite za
realnosta. Poedinecot postepeno ja gubi kontrolata za toa {to e realno,
a {to zamisleno i stanuva neaktiven i nesposoben da gi re{i
svoite problemi. Vo takvi situacii doa|a do opasnost vo odnos na du-
{evnoto zdravje na poedinecot.
9 0 Regresijata se javuva pri do`ivuvawe na nekoj neuspeh koja
li~nosta ne mo`e sebesi da si ja dopu{ti (primer, ne mo`ej}i da re{i
nekoj problem vozrasen ~ovek pcue ili treska, a toa vo taa situacija
ne mu e od korist). 1599 Taa zna~i vra}awe na li~nosta na na~inite na
odnesuvaweto karakteristi~i za nekoj porane{en period od `ivotot
na poedinecot. Se karakterizira so impulsivni i nekontrolirani na-
~in na rea|irawe, neodgovoren i neobjektiven odnos sprema rabotata,
so preterana ~uvstvitelnost, zaguba na samokontrola i lesna sugestibilnost.
10 0 Represija ili potisnuvawe postoi toga{ koga motivite {to
se vo sprotivnost so socijalnite normi se potisnuvaat od svesta. Toa
se pravi: 1 0 poradi toa {to tie motivi se vo sprotivnost so interioriziranite
eti~ki principi i 2 0 za{to znaweto za postoeweto na
takvi motivi kaj poedinecot predizvikuva voznemirenost i ~uvstvo na
vina. Na potisnuvaweto mu se pripi{uva zaboravaweto na obvrskite
{to na opredelen na~in se neprijatni (~esto se zboruva da se dojde na
dogovoren sostanok, da se vrati pozajmena kniga i sl. na {to vistinskiot
izvor e `elbata da ne se dojde na sostanokot ili da se zadr`i
knigata), ili gre{kite koi se pravat vo govorot.
Koga motivite {to se potisnuvaat se izrazito silni regresijata
mo`e da ima silni posledici po du{evnoto zdravje: mo`at da se javat
amnezii (gubewe na se}avaweto) na celi periodi od `ivotot, a poretko
i podvojuvawe na li~nosta. Za podvojuvawe na li~nosta se raboti
toga{ koga edno isto lice `ivee so dvostran `ivot: eden vo koj, gi
zadovoluva svoite op{testveno nedopu{teni i nemoralni streme`i, i
vtor vo koj se ~uvstvuva moralno i ~esno, ne znaej}i vo ednata sostojba
za drugata ("dr. Xekil i mister Hajd"). 1600
4. Posledicite od frustracijata. Frustracijata mo`e da se
odrazi na povedenieto na poedinecot na dva na~ini: pod opredeleni
1598
Vidi: Ibid, str. 138.
1599
Vidi: Ibid, str. 140.
1600
Vidi: Vidi: Ibid, str. 139.
889

okolnosti deluva pozitivno, a vo drugi situacii mo`e da ima negativni
posledici.
1 0 Pozitivnite vlijanija na frustracijata vrz poedinecot se
sostojat vo toa {to pre~kite i pote{kotiite {to go spre~uvaat da gi
ostvari svoite `elbi i potrebi go prisiluvaat kon vnimatelno ocenuvawe
na svoite `elbi i potrebi, na situacijata vo koja se na{ol, da
bara najpogodni postapki za re{avawe na problemot, da gi oceni svoite
mo`nosti i da vlo`i maksumalni usilbi vo sovladuvaweto na pre-
~kite i pote{kotiite {to mu stojat na patot. Takvata aktivnost mu
odi na raka na razvojot na sposobnostite na poedinecot koi vodat kon
uspeh i prilagoduvawe vo sredinata.
2 0 Glavnite negativni posledici na frustracijata se anksioznosta
i agresivnosta.
a) Anksioznosta e sostojba na difuzen (neopredelen), neprijaten
strav (vo smisla na stravuvawe), nezadovolstvo i voznemirenost
deka na poedinecot }e mu se slu~i ne{to {to }e bide opasno i te{ko.
Pritoa, mora da se znae deka anksioznosta i stravot ne se sinonimi.
Stravot se javuva kako reakcija koja e naso~ena kon realna opasnost so
koja nekoj e soo~en, dodeka anksioznosta e reakcija na prestojna nesvesna
opasnost. Anksioznoto lice se ~uvstvuva zagrozeno iako ne znae
{to }e go zagrozi. Taa anksioznost poradi povtoruvawe na frustracii
se javuva ottamu {to povtoreniot neuspeh vo ostvaruvaweto na celta
doveduva do gubewe na samopo~ituvaweto ili za{to agresivnite tendencii
predizvikani so frustracijata predizvikuvaat strav od reakcija
sprema tie tendencii i ~uvstvo na vina. 1601
b) Agresivnosta se sostoi vo tendencija da se napadne pri~inata
na frustracijata, da se izrazi nezadovolstvo i neprijatelstvo. Od
druga strana agresijata se sostoi vo samiot napad (fizi~ki, verbalen
ili so povedenie) vrz supstituiranata pri~ina na sopstveniot neuspeh.
Taka, na primer, studentot po pa|aweto na ispitot, namesto da u~i
i na toj na~in da ja napadne neposrednata pri~ina na neuspehot, toj se
`ali i go napa|a (pcue i navreduva) ispituva~ot. Pritoa, za sekoja
agresija e su{testven neprijatelskiot stav na poedinecot sprema objektot
na napadot sekoga{ pridru`en so ~uvstvo na neprijatelstvo, lutina
i omraza.
3 0 Vo opredeleni situacii frustraciite mo`at da ostvarat
osobeno te{ki posledici vrz do`ivuvawata i povedenieto na poedinecot
i da onevozmo`at kakvo i da e negovo prilagoduvawe na okolinata.
Toa se situacii koga frustracite mo`at da bidat pri~ini ili samo
uslovi i povodi na opredeleni psihi~ki rastrojstva. Tamu kade {to
tie se javuvaat kako pri~ini na naru{uvaweto na psihata se zboruva za
neurozi, a tamu kade {to pri~inite na psihi~kite naru{uvawa se patolo{ki
komponenti na li~nosta koi {to frustraciite mo`at samo
1601
Vidi: Rot, N. op. cit. str. 129 i Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 49
890

da gi aktiviraat, stanuva zbor za psihozi.
5. Kaj motiviranite aktivnosti va`na uloga igra primerot koj
pretstavuva negativen na~in na zadovoluvawe na potrebite. Zatoa toj
negativen primer e potrebno da se izmeni i da se naso~i vo pozitiven
pravec. Ottamu, pri izvr{uvaweto na kaznata, na prestapnikot treba
da mu se postavuvaat pre~ki za da po~uvstvuva deka {tetata koja sebesi
si ja nanel so izvr{uvaweto na krivi~noto delo e pogolema od pribavenata
korist. Pokraj toa treba da mu se pomogne da gi ottkrie i maksimalno
da gi iskoristi svoite pozitivni sili koi vo sekoj ~ovek se
krijat vo pomala ili pogolema mera.
Naprotiv, kaj frustracionite aktivnosti treba da se otstranuvaat
pre~kite, za{to tie ja dovele li~nosta na patot na kriminalitetot
i na idejata da gi zaobikoluva na op{testveno nedozvolen na~in. 1602
Takvata li~nost treba da se naviknuva vo nasoka na nastojuvawe preku
sublimacija i na drugo pole da gi sovladuva pre~kite na koi naiduva vo
svojot `ivot. Sprema takviot osudenik potrebno e da se poka`e pogolemo
razbirawe so individualen kontakt: da mu se pru`at razli~ni
pogodnosti poradi olsnuvawe na vnatre{niot pritisok). 1603
2.7. Stavovi i predrasudi
1. Stavovite pretstavuvaat sistem na relativno potrajni steknati
predispozicii soznajno i emocionalno da se rea|ira sprema objektivnata
stvarnost 1604 na konzistenten i predvidliv na~in, ili poprecizno,
nastojuvawe da se istrajuva sprema ona {to za nekogo pretstavuva
izvesena potreba ili interes. Pokraj toa, obi~no se smeta deka
stavot kako potrajna dispozicija pokraj soznajnite i perceptivnite
elementi vo sebe vklu~uva i posebni emocionalni elementi i motivacioni
faktori. 1605 Stavot e emocionalno do`ivuvawe koe se ~uvstvuva
i pojavuva kaj poedinecot, a toj voop{to da ne e svesen za negovoto nastanuvawe
i deluvawe. Od stavot treba da se razlikuva sfa}aweto koe
pretstavuva prifa}awe ili otfrlawe na nekoja pretpostavka ili tvrdewe.
Toa e intelektualno do`ivuvawe koe mora da se sfati vo oblik
1602
Cari}, A. op. cit. str. 72-73.
1603
Vidi: Sulejmanov, Z. Penologija, str. 578.
1604
Pod objektivna stvarnost podrazbirame kakvi i da se objekti,
lica, `elbi, povedenie, idei, pojavi i situacii.
1605
Vo taa smisla spored Kre~ i Kre~fild, stavot e trajna organizacija
na motivacionite, perceptivnite i spoznajnite procesi so ogled na opredeleni
vidovi na individualna svest. Spored Olport, stavot e opredelena mentalna
ili nervna sostojba na gotovnost formirana vrz osnova na iskustvoto
koja vr{i neposredno ili dinami~no vlijanie na rea|ireaweto na poedinecot
na objekti i situacii so koi doa|a vo dopir.
891

{to liceto mora prethodno da go formulira. 1606
2. Stavovite obi~no se delat na li~ni i socijalni. Li~nite stavovi
se onie koi se karakteristi~ni za poedinecot (stav sprema roditelite,
sprema brakot i semejstvoto, sprema prijatelite, sprema predmetot
{to se poseduva, sprema ustanovata vo koja se raboti, sprema
op{tesveniot sistem, sprema opredelena nacija, religija i rasa, sprema
sitemot na vospituvawe, sprema razni institucii i pojavi kako
{to se vojnata itn). 1607 Socijalni se istite tie stavovi koga se karakteristi~ni
na pogolema grupa na lica. Socijalnite stavovi se projavuvaat
vo dva najzna~ajni oblici, kako socijalni vrednosti, na koi pove}e
}e se zadr`ime podolu, i socijalni normi.
Stavovite mo`at da bidat pozitivni i negativni, t.e. da pretstavuvaat
prifa}awe ili odbivawe na opredeleni sodr`ini. Toa zna-
~i deka stavovite ne pottiknuvaat samo na aktivnost, tuku i na neaktivnost
(ne~inewe, propi{tawe). Vo zavisnost od nivnata stabilnost kaj
poedinecot {to gi usvoil, tie natamu mo`at da se cvrsti ili koleblivi.
Va`na karakteristika na stavovite e toa dali se radikalni (naso-
~eni kon menuvawe na postojnite sostojbi) ili konzervativni (odr-
`uvawe na satus quo sostojba). Vo politikata se sre}ava i nivnoto razlikata
na progresivni i reakcionerni stavovi.
3. Stavovite kaj ~ovekot se formiraat vo procesot na negovata
socijalizacija i se povrzani so slednite elementi: 1 0 zna~eweto na socijalnite
normi, 2 0 zana~ewe na liceto, objektot, pojavata ili situacijata
za koj poedinecot zazema stav, 3 0 prethodnoto iskustvo (podgotvenost
na opredelen na~in da se rea|ira vo pozitivna ili negativna
nasoka) i, 4 0 ~uvstva so koi e povrzan so nekoe lice, objekt, pojava ili
situacija.
Samoto formirawe na stavovite glavno zavisi od ~etiri faktori:
1 0 od potrebite na poedinecot, 2 0 od podatocite so koi raspolaga,
3 0 od negovaat grupna pripadnost i, 4 0 od kvalitetot na obele`jata na
negovata li~nost.
4. Stavovite ostvaruvaat golemo vlijanie vrz povedenieto na
poedinecot, za{to stanuvaat del od negovata li~nost. Edna{ usvoenite
stavovi projavuvaat tendencija na otpor kon bilo kakvi promeni,
ili poinaku, tie ne se menuvaat nitu lesno ni brzo. Pri~inite za toa
se nao|aat vo:
1 0 selektivniot karakter na percepiraweto i se}avaweto (imajki
opredelen stav, me|u mo`nite percepcii poedinecot gi bira onie
koi se vo soglasnost so toj stav),
2 0 vo odbegnuvaweto na situacii {to mo`at da vlijaat vrz
1606
Horvati~, @. op. cit. str. 140.
1607
"Za stavovi mo`at da se smetaat i tn. slo`eni ~uvstva ili sentimenti
(patriotizam, ~uvstvo na ~est, ~uvstvo na lojalnost, prijatelstvo, qubov,
omraza i sl." Rot, N. op. cit. str. 109.
892

nivnoto menuvawe (taka, na primer, pripadnicite na edna politi~ka
partija go ~itaat samo nivniot pe~at i ja sledat nivnata televizija,
ili pak poedinecot gi odbegnuva kontaktite so lu|eto ~ii stavovi se
poinakvi od negovite, soglasno principot "simileis simile gaudent"), a
~esto i
3. poradi izrazeniot socijalen pritisok usvoenite stavovi da
se zadr`at nepromeneti. Menuvaweto na ve}e formiranite stavovi
sepak e mo`no i ostvarlivo dokolku nastanat promeni vo faktorite
{to gi determinirale. Faktot {to vrz takvoto menuvawe osobeno
vlijanie imaaat obemot i kvalitetot na informaciite ~esto se koristi
vo tn. propaganda koja {to pretstavuva op{testvenata dejnost ~ija
{to cel pretstavuva tokmu menuvaweto na grupnite stavovi na lu|eto.
Za nejzinata mo}, osobeno vo voeni i drugi uslovi koi se karakreriziraat
so smalena dostapnost na razli~ni informacii preku sredstvata
za masovna komunikacija, postojat brojni pozitivni no, i negativni
primeri.
5. Predrasudi se narekuvaat iskrivenite, neosnovani stavovi
na li~nosta. Tokmu za niv e karakteristi~na posebnata otpornost na
menuvawe. I predrasudite se steknuvaat vo tekot na socijalnoto `iveewe,
no za razlika od stavovite naj~esto imaat negativen karakter,
za{to obi~no izrazuvaat opredelen negativisti~ki, neprijatelski
odnos sprema li~nostite, objektite, situaciite i pojavite kon koi se
naso~eni. Takviot odnos obi~no se izrazuva vo negirawe, neporiznavawe,
potcenuvawe, pa duri i osuda na vrednostite na opredelena nacija,
rasa, religija, na nivnite pripadnici ili na pripadnici na nekoja druga
poinakva od sopstvenata grupa. Predrasudite sekoga{ se neobjektivni,
za{to nikogaa{ ne se zanovani na fakti.
6. Stavovite i predrasudite vo golema mera go opredeluvaat povedenieto
na poedinecot pa ottamu i negovoto kriminalno povedenie.
Od niv zavisi kako }e se oceni nekoja pojava ~estopati duri i nezavisno
od nejzinata objektivna vrednost. Takvata subjektivna procenka
na opredeleni vrednosti me|utoa, vo korelacija so ostanatite okolnosti
i uslovite na `ivotot mo`at da ostvarat izvesno motivacino vlijanie
vrz kriminalnata aktivnost. Ottamu, proizleguva i nivnoto zna-
~ewe vo kriminolo{kite istra`uvawa. Me|utoa, so ogled deka nivnoto
ispituvawe sleduva po izvr{enoto krivi~no delo, nivnata objektivna
procenka ~estopati e posredna i nesoodvetna, ne samo zatoa {to
kriminologot e zainteresiran za nivnoto zna~ewe pred izvr{uvawe na
deloto, a istite treba da se ispituvaat podocna, tuku i ottamu {to vo
me|uvreme mo`e da nastene nivna promena. Poznato e deka brojni izvr-
{iteli imale ednen stav za svoeto delo pred, a sosema poinakov po negovoto
izvr{uvawe. Me|utoa, bez ogled na tie te{kotii kriminologot
sekoga{ mora da go ima vo vid nivnoto zna~ewe kako va`ni dvi`e~ki
sili na aktivnosta vo opredeluvawe na kvalitetot na li~nosta na pre-
893

stapnikot. 1608 Taka na primer, so pravo se tvrdi deka vo osnovata na sekoja
odmazda le`i stavot na primitivnite lu|e deka se dol`ni da se
odmazdat za storenata nepravda, {to osobeno e izrazeno kaj krvnata
odmazda.
894
2.8. Sklonosti i naviki
1. Sklonostite se posebni psiholo{ki osobini koi se sozdavaat,
razvivaat i menuvaat pod vlijanie na op{testvenata sredina: nemaat
biolo{ko i nasledno poteklo, tuku se nau~eno povedenie. Tie pretstavuvaat
pove}e ili pomalku postojan na~in na zadovoluvawe na opredeleni
potrebi (interesi).
Sklonostite, za koi so sinonimno zna~ewe se upotrebuvaat i
terminite nastroenost, streme` i tendencija, ~esto se korisat za objasnuvawe
na recidivizmot za koj pove}e }e zboruvame ne{to podocna.
Me|utoa, ovde e zna~ajno vedna{ da se istakne vistinata deka ako pove-
}epati se povtoruva vr{eweto na edno antiop{testveno povedenie, se
sozdava sklonost za negovoto vr{ewe, koja se projavuva vo pomneweto i
koja e sledena so razni sekundarni reakcii. Na toj na~in se sozdava poseben
tip na prestapnici spored sklonosta, koi po pravilo se stremat
kon vr{ewe na isti dela i koi po pravilo ne se kajat za storenoto.
Pritoa, kako {to pravilno istaknuva eden avtor, dosta e ra{ireno
sfa}aweto spored koe se smeta: deka kolku {to e pobliska vrskata
me|u strukturata na prestapnikot i negovoto delo, dotolku e pogolema
op{testvenata opasnost, koja ima ne samo objektivna, tuku vo prv red i
svoja subjektivna strana. Stanuva zbor za postoewe na tesna vrska me|u
inkriminiranoto dejstvie i psihologijata na takvite prestapnici. Kaj
takvite lica vo pogolema mera e izrazena sklonosta za vr{ewe na krivi~ni
dela, pa ottamu nadvore{nite vlijanija od pomal intenzitet kaj
niv mo`at da predizvikaat inkriminirani postapki. So drugi zboro-
1608
Vo kriminolo{kite istra`uvawa od posebno zna~ewe e da se dojde
do validni soznanija slednite dimenzii na stavot: nasokata, stepenot, intenzitetot
i istaknatosta na stavot. "Dimenzijata na nasokata ozna~uva "pro" i
"contra"(dali poedinecot e za ili protiv nekoe lice, grupa, zakon, ideja i sl.),
dimenzijata na stepenot go ozna~uva opsegot na korelacija na stavot (dve lica
mo`at da imaat pozitiven stav sprema ne{to, no nivnoto pozitivno opredeluvawe
mo`e da se zasnova vrz razli~ni stepeni na uveruvawe: ednoto celosno
se re{ilo za ne{to, a drugoto samo koleblivo), dimenzijata na intenzitetot
ja ozna~uva ja~inata na ~uvstvata so koi poedinecot se pridr`uva na nekoj
stav (dve lica mo`at da imaat ednakov stav za ne{to no, mo`at da go
poddr`uvaat so razli~en intenzitet), a dimenzijata na istaknatosta go odrazuva
zna~eweto koe nekoj stav go ima vo ramkite na misleweto na poedinecot
(dali nekoj stav relativno e vo sredi{teto na misleweto na poedinecot ili
na negovaat periferija). Za toa podrobno, Supek, R. op. cit. str. 184-188.

vi, kolku tie sklonosti podlaboko se vsadeni vo ~ovekot, dotolku nezna~itelni
egzogeni agensi mo`at da gi razdvi`at kon kriminalno
odnesuvawe. Vo takvite slu~ai se vo pra{awe "prestapnici spored
sklonosta," kaj koi so ogled na nivnata psihologija, se izrazeni sklonosti
za kriminalno odnesuvawe, pa kaj niv i mo`nostite za povtorni-
{tvo se poizrazeni. 1609
2. Navikite pretstavuvaat avtomatizirani postapki na svesnata
~ovekova dejnost. Tie se formiraat preku povtoruvawe na tie dejnosti.
Nivnata osnovna funkcija e pomalo anga`irawe na vnimanieto
pri izvr{uvaweto na tie operacii {to pretstavuva izvesna ekonomi-
~nost. Pritoa, kako {to istaknuva Pe{i}, treba da se naglasi deka so
steknuvaweto na navikite ne se avtomatizira celokupnata dejnost,
tuku samo opredeleni nejzini operacii. Spored toa, navikite ne se
dvi`e~ki sili na ~ovekovata dejnost iako mo`at da go pouspe{at nejzinoto
izvr{uvawe, tuku vo psiiholo{ka smisla pretstavuvaat izvesni
tehniki. Ottamu, konstatira istiot avtor, povratnicite vr{at
istovidni krivi~ni dela ne zatoa {to kaj niv se formirala navika,
tuku pod vlijanie na opredeleni situacii koi im ovozmo`ile da gi
vr{at. Spored toa pri zemaweto na navikite kako faktori na povratot
se previduvaat negovite vistinski pokrenuva~i, iako, izve`buvaweto
na izvr{uvaweto na opredeleni vidovi na kriminalitetot go
pottiknuva prestapnikot kon povtorno izvr{uvawe na istite dela na
opredelen na~in. 1610
I navikite se steknuvaat vo procesot na op{testveniot `ivot
vo zavisnost od opredeleni potrebi, interesi i stavovi. Ottamu, razlikata
me|u niv i sklonostite treba da se bara vo stepenot na izrazenosta
na spremnosta vo uslovi na isti ili sli~ni situacii da se povtoruva
opredeleno povedenie.
2.9. Vrednosti
1. Za potrebite na kriminologijata smetame deka najblisku do
vistinata se onie definiciii koi vrednostite gi opredeluvaat so stepenot
na intenzitetot na va`nosta na nekoj objekt pod koj se podveduva
{to i da î, za subjektot (poedinecot). Ottamu, proizleguva deka koe
bilo lice, predmet, situacija, ideja ili pojava mo`e da pretstavuva
vrednost. Pritoa, su{testveno e deka vrednostite vodat kon izbor {to
e toa {to poedinecot nad sî go posakuva, za {to smeta deka e dobro,
vredno, va`no ili najva`no. Tie pretstavuvaat streme` da se aktuelizira
sopstvenata vnatre{na priroda, da se napravi `ivotot vreden za
1609
Milutinovi}, M. op. cit. str. 405.
1610
Pe{i}, V. op. cit. str. 251 i 257.
895

natamo{na egzistencija. 1611
2. Vrednostite se izvonredno zna~ajna kategorija za ~ovekoviot
`ivot i negovoto povedenie. Ottamu proizleguva i golemiot interes
{to za niv, iako so razli~en intenzitet, go projavuvaat filozofijata
(i vo nejzini ramki aksiologijata) i re~isi site humanitarni nauki,
od anrtopologijata, etikata, estetikata, sociologijata, psihologijata,
socijalnata psihologijata do pedagogijata. Vo literaturata se istaknuva
deka vo po~etokot psihologijata ne mu posvetila dovolno vnimanie
na ova pra{awe, so ogled na stavot deka taa vo prv red treba da
se zanimava so ona {to e (sein), a ne i so ona {to bi trebalo da bide
(solen) - kade {to spored prirodata na ne{tata pripa|aat vrednostite.
Takviot stav me|utoa, be{e brzo nadminat, taka {to denes golem broj
psiholozi na vrednostite im pridavaat isklu~itelno va`na uloga vo
integracijata na li~nosta (eden od dokazite za nedostig na integracijata
e nedostigot na ego - ideali), vo postignuvaweto na nejzinata
zrelost i vo formiraweto na "obedinuva~ka filozofija na `ivotot."
1612 Vrednostite se klu~en poim i vo sociologijata kade {to so nivna
pomo{ se objasnuvaat op{testvenite sistemi, op{testvenata organizacija,
op{testvenite grupi i nivnata kohezija site ideolo{koreligiozni
sistemi i brojni drugi op{testveni pojavi, procesi i odnosi.
3. Za istaknuvaweto na zna~eweto na vrednostite vo kriminologijata
}e bide dovolno ako potsetime deka tie se vgradeni vo brojnite
teorii koi vo osnova go objasnuvaat kriminalnoto povedenie preku
uka`uvaweto na opredeleni izvori na konflikti na vrednosti. Toa e
slu~aj so teorijata na kulturniot konflikt spored koja razli~nite
op{testveni grupi imaat sopstveni vrednosti i normi na povedenie.
Konfliktite vo prv red nastanuvaat ottamu {to za da gi za{titat svo-
1611
Spored Pavi}evi}, "Vrednostite se sistem na ~uvstvitelni reakcii
kako i oceni, sudovi preku koi ~ovekot iska`uva dali predmetite za nego
se korisni ili {tetni, prijatni ili neprijatni, dali mu pomagaat na negoviot
op{t razvoj ili go ko~at a ne samo dali momentno mu se pogodni ili ne.
Nakratko, ovie reakcii ili sudovi iska`uvaat {to zna~at i kolku se za nas
vredni predmetite." Pavi}evi}, V. Osnovi eti}e, Kultura, Beograd, 1967. str. 7.
Spored Klakon, "Vrednosta e eksplicitno ili implicitno sfa}awe, karakteristi~nio
za poedinec ili grupa, za po`elnoto, koe vlijae na izborot me|u
pristapnite na~ini, sredstva i celi na aktivnostite. Kluckhohn, C. Values and
Value Orientations in the Theory of Action. An Exploration in Definition and Classification
in: Parsons and Shills, Toward a General Theory of Action, Harvard, 1963,
str. 395. Spored Rot, "Vrednostite ozna~uvaat idei ili situacii za koi postoi
uveruvawe deka pretstavuvaat ne{to dobro, ne{to po`elno, ne{to kon
~ie ostvaruvawe treba da se te`nee." Rot, N. op. cit. str. 12.
1612
Vidi: Petrovi} M. Vrednosne orientacije delinkvenata, IKSI, Beograd,
1973, str. 8-13.
896

ite interesi, dominantnite grupi nosat normi {to ne im odgovaraat
na brojni nepriviligirani grupi koi se nao|aat vo poinakvi uslovi na
`ivot od onie koi gi donesuvaat normite. Ovie nepriviligirani op{-
testveni grupi imaat svoi vrednosti i normi na povedenie koi se obiduvaat
da gi za{titata me|u drugoto i so kriminalno povedenie.
Spored teorijata na podkultura i kontrakultura vo konflikt
stapuvaat sistemite na op{testveni, eti~ki, religiozni i drugi
vrednosti na posebnite op{testveni grupi koi se javuvaat vo ramkite
na op{tata kultura na po{irokata zaednica. Za niv e su{testveno
deka aktivnostite na devijantnite, kako i na nedevijantnite li~nosti
ne se ostvaruvaat vo poedinecot tuku se del na kolaborativnata op{testvena
aktivnost vo koja rabotite za koi drugite zboruvaat, davaat
smisla, vrednost i deluvaat vrz povedenieto na lu|eto. 1613
Spored teorijata na anomija na Merton, va`en e konfliktot
me|u o~ekuvawata i mo`nostite: ras~ekorot me|u vrednostite koi gi
nalo`uva op{testvoto i realnite mo`nosti koi poedinecot gi imaat
da gi ostvari tie vrednosti.
I za teorijata na diferencijalnata asocijacija na Saterlend,
su{testveni se vrednostite koi se steknuvaat vo procesot na u~ewe
koe se ostvaruva vo interakcijata so drugite.
Konceptot na vrednostite e prisuten i vo teorijata na op{-
testvenata dezorganizacija. Spored nea bez ogled na toa {to stoi vo
osnovata na dezorganizacijata, posledicata na takvata sostojba sekoga{
e menuvaweto ili is~eznuvaweto na opredeleni vrednosti. Vo takvi
uslovi streme`ot za lesno doa|awe do pari stanuva vode~ka misla
na site sloevi na op{testvoto, siroma{tvoto se smeta za sram, a bogatstvoto
stanuva vrednost koja se stava nad site drugi vrednosti.
Ottamu, nastanuva trkata za bogatstvo so razni sredstva i manipulacii
i, se razbira, so kriminalni dejstvija.
4. Vo odnos na potekloto na vrednostite na{iot stav e poznat
so ogled deka ve}e go izlo`ivme vo na{iot pojdoven ili osnoven teoretski
pristap. Toj stav e deka nivniot izvor pretstavuva samiot ~ovek
i negovata ~ove~ka priroda, odnosno deka vrednostite se vkoreneti
vo samata ~ove~ka egzistencija. 1614 Toa zna~i deka vo odgovorot na
pra{aweto {to e toa dobro, vredno za {to ~ovekot `ivee i vredi da se
1613
Vidi: Ibid, str. 15.
1614
Vrednostite se opredeleni od potrebite, `elbite i interesite,
odnosno biten uslov tie da stanat vrednosti e nivniot izbor me|u opredlen
broj konkretni potrebi, `elbi i interesi {to zna~i subjektivno da mu se
pridade golema va`nost na nekoj objekt. "Spored Franc Adler vrednostite se
vo ~ovekot, nastanuvaat od negovite biolo{ki potrebi ili od negoviot razum.
^ovekot sam ili ~ovekot vo zaednica, grupa, op{testvo, kultura, dr`ava, klasa
e nositel na vrednostite." Vidi: Ibid, str. 26 Ili, nakratko, potekloto na
vrdnostite e vo ~ovekot, vo negoviot op{testven `ivot.
897

`ivee, nie se opredelivme deka toa e zadovolstvoto, odnosno izbegnuvaweto
na bolkata: postignuvawe na sre}en `ivot (hedonisti~ki pristap)
koj vo osnova nedelivo go posmatrame zaedno so stavot deka osnovniot
princip na vrednostite e korista koja ~ovekot ja postignuva
bilo li~no za sebe, za drug ili za celokupnoto ~ove{tvo (utilitaristi~ki
pristap).
Pritoa, koga govorime deka navedenite elementi ja so~inuvaat
osnovata za javuvaweto na vrednostite, osobeno e zna~ajno da se podvle~e
deka nie ni najmalku ne sakame da navleguvame vo eti~kite procenki
na kvalitetot na vrednostite: za toa koi se vistinskite vrednosti,
nitu za toa {to se poniski (ni`i), povisoki (vi{i) ili najvisoki
(ideli) vrednosti - toa se pra{awa so koi vpro~em, se zanimava
i natamu treba da se zanimavaat akseologijata i etikata. Za kriminologot
e zna~aen poinakov pristap - {to e toa {to za poedinecot ili
grupa na lu|e, vo opredeleni okolnosti pretstavuva vrednost. Za poedinecot
koj svojata kriminalna aktivnost ja zasnova vrz toa {to samiot
(vo opredeleni okolnosti, mesto i vreme) smetal deka za nego
pretstavuva vrednost, a ottamu, i za kriminologot koj nastojuva da ja
utvrdi etiologijata na kriminalitetot, re~isi voop{to ne e bitno
{to misli za taa vrednost eti~arot, popot, nitu pak, sudijata. Od aspekt
na krimionologijata, vo prv red e zna~ajno deka kriminalnoto povredenie
bilo opredeleno od nekakva subjektivno sfatena vrednost
(koja vo eti~ka smisla ne mora da bide ne{to dobro, vredno, va`no, vistinito,
moralno itn.), 1615 i deka tokmu vo soglasnost so tavoto poimawe
na vrednosta poedinecot go izvr{il krivi~noto delo. Za{to,
ako za nekogo e najva`no vo `ivotot "dobro i lesno da pro`ivee," toa
za nego pretstavuva vrednost i silen motiv na povedenie. Bez ogled
kako go procenuvame negovoto sfa}awe, te{ko mo`e da se tvrdi deka
takvoto lice "nema vrednosti" ili vrednosni orientacii. 1616 Ne mo-
`eme da go ka`eme duri ni toa deka toa ne e opredelena `ivotna filozofija.
Vo prilog na toa zboruvaat i nekoi istra`uvawa, spored koi,
duri i ona {to treba da se odbegnuva - negativnite vrednosti (disvalues)
za nekoi lu|e pretstavuvaat vrednost. Ottamu, me|u niv mo`at da
se pomestat i devijantnite i kriminalnite povedenija. Vpro~em teorijata
na potkulturata tokmu i se zasnova vrz takvi negativni pojavi,
1615
"Istra`uvaweto na vrednostite sekako bara poimot da se pro{iri
i na nivniot negativen pol, za{to edinstveno na toj na~in e mo`na vistinska
definicija na li~nosta spored ona {to za nea e od `ivotna va`nost, t.e {to
za nea pretstavuva vrednost." Petrovi} M. Vrednosne orientacije delinkvenata,
IKSI, Beograd, 1973, str. 300.
1616
Pod vrednosni orientacii se podrazbiraat niza na izbori i preferenci
so relativno homo|ena sodr`ina, taka {to pretstavuvaat posebna celina
i ja opredeluvaat strukturata na vrednostite na poedinecot ili na grupata."
Petrovi}, M. op. cit. str. 669.
898

kade {to devijantnite povedenija stanuvaat vrednost, t.e. po`elni povedenija
od stojali{te na opredeleni potesni op{testveni grupi . 1617
Kriminologot ne treba da odgovori koi se dobri ili lo{i vrednosti,
iako za niv nesomneno treba da se interesira, tuku pred sî zo-
{to opredeleni vrednosti (bez ogled dali se dobri ili lo{i) vo opredeleni
okolnosti se javile kako determinanti na kriminalniot akt.
Vo ova smisla sosema ednakov e slu~ajot so utilitarizmot. Ottamu,
nema nikakva potreba da polemizirame so eti~kite prigovori {to voobi~aeno
im se upatuvaat na hedonizmot 1618 ili utilitarizmot. 1619 Za-
{to, bez ogled na stepenot na nivnata izdr`anost, takavite prigovori
voop{to ne zasegaat vo ispravnosta na na{eto osnovno poa|ali{te
pri formuliraweto na teorijata na smislata na `ivotot.
5. Od dosega{nite izlagawa proizleguva deka za da se sfatat
vrednostite, treba da se postavi pra{aweto: {to e toa {to e dobro,
vredno za {to ~ovekot `ivee i vredi posebno da se `ivee i {to ja so-
~inuva osnovata na celokupniot op{testven i li~en moral. [to se
odnesuva pak do osnovnite osobini na vrednostite, od brojnite definicii
na vrednostite se izdvojuvaat nivnaat orientacija (naso~enost)
deka vo niv se pomestuva seto ona {to nekoj saka da go izbere, deka kaj
niv sekoga{ se raboti za dominanten (preferencijalen) interes, deka
vo niv se krie tendencija na ~ovekot pove}e da saka ili da po`eluva
eden vid objekti od drugi i deka tie se promenliva kategorija kako niz
istorijata, taka i od edna do druga kultura i od edna do druga op{testvena
grupa. Ovie osobini na vrednostite sekako treba da se dopolnat
i so onie {to posebno gi istaknuva Petrovi}: 1620 nivnata po`elnost
(~uvstvo na opravdanost), nivniot svesen karakter i, se rabira, ona
{to za predmetot na ovaa razgleduvawe e od osobeno zna~ewe - nivnata
visoka motivaciona sila.
6. Sledovatelno na prethodnoto zna~ajno mesto im se otstapuva
i na razgleduvaweto na funkciite na vrednostite. Spored Petrovi},
tie mo`at da se rezimiraat na nekolku najva`ni:
1 0 Donesuvawe na odluka. So procenka na dobrite i lo{i ishodi
na ona {to saka da se postigne, odnosno odbegne, t.e. na ona {to e vredno
i bezvredno, se donesuvaat odluki. Su{testven problem na vrednostite
e kako da se donesat va`ni odluki.
1617
Vidi: Ibid, 31-32.
1618
Na primer: dali opredeleni momentni zadovolstva (odmazda, pijanstvo,
komar, seksualni perverzii i sl.) mo`at da bidat vrednosti ottamu {to
samiot poedinec koj gi do`iveal tie zadovolstva mo`e da ~uvstvuva prezir
sprema sebesi. Vidi: Petrovi} M. op. cit. str. 21
1619
Na primer: natrupuvaweto na bogatstvoto ne go pravi poedinecot
pobogat, za{to ~esto duhovno go osiroma{uva. Vidi: Ibid, str. 21.
1620
Vidi: Petrovi}, M. Vrednosti i etiologija delinkvencije, Zbornik IKSI, Beograd,
1972/1, str. 301.
899

2 0 Vrednostite se regulatori na konfliktite. Vo borbata na
motivite vrednostite zazemaat re{ava~ka polo`ba, polo`ba na arbiter.
3 0 Opredeluvawe na celite i sredstvata kako i integrativnata
funkcija na vrednostite. Vrednostite imaat va`na uloga vo integracijata
na li~nosta, vo postignuvaweto na nejzinata zrelost, vo formiraweto
na obedinuva~ka filozofija na `ivotot. Ottamu, dobro
integrirani vrednosti go olesnuvaat i zabrzuvaat re{avaweto na konfliktite
na op{testveneo prifatliv na~in i vo op{testveno prifatlivo
mesto i vreme.
4 0 Vrednostite vnesuvaat element na predvidlivost vo op{testveniot
`ivot. Ova prioritetno proizleguva od predvidlivosta na
povedenieto na poedincite, odnosno od doslednosta i postojanosta na
nivnite vrednosti.
5 0 Vrednostite se izvor na moralnite normi, i
6 0 Nekoi vrednosti imaat isklu~itelnio zna~ewe za ~uvstvoto
na identitetot i kako {to se karakteristi~ni za poedinecot tie mo-
`at da bidat su{testven uslov za prifa}awe na site ostanati vrednosti,
pa duri i na `ivotot. 1621
7. Vo teorijata postojat brojni podelbi na vrednostite. Pritoa
naj~esta e podelbata na li~ni i socijalni koja poa|a od kriteriumot
na nositelot na vrednosta vo konkretnata situacija. Li~ni vrednosti
se onie vrednosti koi se vrzuvaat za poedinecot, a za socijalnite vrednosti
se onie stavovi 1622 so koi edno op{testvo utvrduva {to e dobro
i lo{o, {to e vredno i nevredno odnosno {to treba da se ceni ili ne
vo edno op{testvo. Tie ostvaruvaat vlijanie vrz izborot na celite i
samata aktivnost na poedinecot. Takvi op{testveni vrednosti mo`at
da bidat na primer: nezavisnosta i li~nata sloboda, znaeweto, altruizmot,
ednakvosta, ~esnosta, bogatstvoto, hrabrosta, snaodlivosta i sl.
Nakratko, op{testvenite vrednosti im uka`uvaat na lu|eto kon {to
1621
Ibid, str. 301-302.
1622
Upotrebeniov termin obvrzuva da se poso~i na razlikata me|u stavovite
i vrednostite, od edna i interesite i vrednostite, od druga strana.
Spored Petrovi}, "Stavot sekoga{ e odnos sprema nekogo ili ne{to, dodeka
vrednostite ne mora voop{to da imaat odnapred nekoj specificiran objekt:
na primer koga }e se ka`e vistinoqubivost, pravednost, qubov, pouzdanost,
objektot ostanuva neopredelen. Stavovite navistina sekoga{ uka`uvaat ili
mo`at da uka`at na vrednostite na nekoj objekt, lice ili grupa me|utoa, ako
ne se trajni, dosledni, ne izrazuvaat nikakva vrednost". I natamu, "Interesite
se objektivizirani potrebi, motivi koi se kristalizirale okolu nekoj
predmet. Razlikata me|u interesite i vrednostite glavno e vo stepenot na
zna~eweto i op{tosta, i vo toa deka (kako i stavovite i potrebite), i interesite
mo`at da bidat pojavni oblici na vrednostite." Petrovi} M. Vrednosne
orientacije delinkvenata, IKSI, Beograd, 1973, str. 39 i 40.
900

treba da se stremat, a op{testvenite normi 1623 kako mo`at toa da go
ostvarat. Pritoa, jasno e deka nitu teoretski ne mo`e da se zamisli
takvo op{testvo vo koe li~nite i op{testvenite vrednosti vo celost
bi se poklopuvale, t.e. idealot na op{testvoto da bide ostvaruvaweto
na vrednostite na sekoj poedinec.
Od ostanatite klasifikacvii na vrednostite na ova mesto ja
istaknuvame u{te i nivnata podelba spored stepenot na usvoenosta od
Dembo (T. Dembo) na: 1 0 priznaeni vednosti (onie za koi se smeta deka i
drugi bi mo`ele da gi po`elat, no li~no ne se po`eluvaat), 2 0 prifateni
vrednosti (onie koi se po`eluvaat) i 3. poseduvani vrednosti
(onie koi ja karakteriziraat li~nosta, odnosno nejzinata situacija).
1624
Za navedenite podelbi mo`e slobodno da se ka`e deka pretstavuvaat
pojdovna osnova vo kriminolo{kite istra`uvawa na razlikite
me|u kriminalcite i op{testvoto vo objasnuvaweto na endogenite etiolo{ki
faktori.
8. Osnovniot zaklu~ok od ovie razgleduvawa e deka ~ovekot
obi~no se odnesuva so ogled na toa kakvo zna~ewe za nego ima opredelena
vrednost. Toj moment doa|a do izraz i vo negovoto kriminalno povedenie.
1625 Ottamu, utvrduvaweto na vrednostite e od osobeno zna~ewe
1623
Socijalnite normi se pravila (naviki, obi~ai, moralni principi,
veruvawa) na odnesuvawe me|u lu|eto, standardi so koi se obezbeduva interakcijata
me|u poedincite vo edno edno op{testvo.
1624
Vidi: Ibid, str. 43.
1625
"Poznato e deka li~nosta se ~uvstvuva sigurna, vo sekoj pogled, vo
stabilno i organizirano op{testvo. Taa e sigurna deka nejzinata polo`ba e
izvesna i postojana, deka nepre~eno mo`e da ja vr{i svojata uloga i da u~estvuva
vo op{testvenite procesi koi vodat kon postabilni `ivotni organizacii.
Naprotiv, vo op{testvo koe go naru{uvaat razni sprotivnosti, koe go
zafatile razni procesi na dezorganizacija, vladee celosna nesigurnost {to
negativno vlijae i vrz psihologijata na lu|eto i predizvikuva razni neraspolo`enija.
Toa donekade e slu~aj i so sovremenoto op{etstvo koe sozdava mnogu
nesigurni situacii, koe vnesuva somnevawe vo mo`nosta za ostvaruvawe na
celite i gi naru{uva `ivotnite planovi i modeli na oddelni lu|e. Vo takvite
procesi koi ~esto se sleden i so nastapuvawe na neo~ekuvani nastani i naru{uvawa
na na~inot na `ivot, ~esto doa|a do pojavi na tn. "individualni
krizi," koi mo`at da se zavr{at so dezorganizacija na li~nosta, koja ne uspeela
brzo da se prilagodi na novite uslovi. Takvite do`ivuvawa koi te{ko í
pa|aatna edna li~nost mo`at da ja hendikepiraat, da dovedat do gubewe na
smislata i interesot za `ivotot, da predizvikaat silni promeni na nejzinite
emocii, da ja demoraliziraat, da ja izmenat samata li~nost i nejzinite sfa-
}awa za vrednostite, da sozdadat edna nova li~nost koja ne mo`e da im se podredi
na socijalnite modeli i koja e vo sostojba brojnite te{kotii da gi
re{ava so vr{ewe na krivi~ni dela i drugi vidovi na sociopatolo{ki pove-
901

vo utvrduvaweto na etoiolo{kite faktori na kriminalitetot. Utvrduvaweto
na nivoto na aksiolo{kata svest na kriminalcite vo sekoj
konkreten slu~aj ima opredeleno prakti~no zna~ewe i kaj izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii. Toa ovozmo`uva kaj individualizacijata
da se izvr{i izbor na krivi~nata sankcija i da se organizira nejzinoto
izvr{uvawe kako konkretna merka vo konkreten slu~aj. Otstranuvaweto
na negativnite vrednosti i vrednosni orientacii kaj kriminalcite
niz izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii, pretstavuva va`na
merka vo nivnoto represivno suzbivawe.
III. MENATALNITE RASTROJSTVA KAKO KRIMINOGENI
FAKTORI
Vo kriminologijata re~isi i da nema trud vo koj, koga se zboruva
za zna~eweto na endo|enite faktori na kriminalnoto povedenie, ne
mu pridava seriozno zna~ewe i na onie karakteristiki i svojstva na
poedinecot koi otstapuvaat od normalnata psiha. Toa e sosema razbirlivo,
ottamu {to se raboti za takvi osobini i crti na li~nosta zaradi
~ie prisustvo tie ne mo`at na normalen na~in da odgovorat na op{testvenite
barawa i da gi re{avaat svoite i op{testvenite problemi.
Sostojbata na nivnata psiha ednostavno se javuva kako zna~aen tovar
{to go opredleluva nivnoto sevkupno pa i kriminalno povedenie. Stanuva
zbor za razni mentalni rastrojstva i zaboluvawa koi vo opredeleni
uslovi mo`at da se javat kako zna~ajni kriminogeni faktori, a
koga se raboti za du{evnite zaboluvawa (psihozi) i kako neposredni
okolnosti na negovoto opredeluvawe. Ottamu se zboruva za tn. socijalen
i patolo{ki kriminalitet. Kako izvr{iteli na prviot vid se javuvaat
lica so zdava psihi~ka sostojba (psihi~ki normalni lica), a
vtoriot - lica so du{evni rastrojstva i zaboluvawa od razli~en stepen
i intenzitet (patolo{ki, nenormalni lica).
1. PSIHOPATSKI OSOBINI I DRUGI RASTROJSTVA NA
PSIHI^KOTO ZDRAVJE
1.1. Psihopatija
1. Edno od glavnite nedorazbirawa na psihijatrite se nao|a na
podra~jeto {to se zanimava so opredeluvaweto na poimot, klasifikadenieja
... Poradi toa vo literaturata, osobeno vo onaa koja psiholo{ki i sociolo{ki
e orientirana, se uka`uva na golemoto zna~ewe na vrednostite za
objasnuvaweto na javuvaweto na inkriminiranite povedenieja. Milutinovi}, M.
op. cit. str. 413. Vo ovaa smisla vidi i Eliot, M, op. cit. str. 228-234, 298-303 i
336-337.
902

cijata i pri~inite za nastanuvawe na psihopatiite. 1626 Ottamu, proizleguvaat
i bojni te{kotii pri istra`uvaweto na ovaa pojava i nejziniot
odnos so oddelni oblici na kriminalno odnesuvawe. Me|utoa, vrz
osnova na elementite za koi postojat izvesni soglasuvawa, ili barem
pomalku sporovi me|u teoreti~arite i prakti~arite, sepak e mo`no
izvlekuvawe opredeleni konstatacii za ovaa du{evno abnormalna sostojba.
Taka, naj~esto se veli deka psihopatijata pretstavuva psihi~ki
devijacii koi se odnesuvaat na emociite, voljata i nagonite i ottamu
se nao|aat na granicata mu normalnoto i nenormalnoto. Vo taa smisla
se nadopolnuva deka psihopatijata e relativno trajna sostojba, te{ko
podlo`na na korekcii. Psihopatiite (popularno poznati kako naumni~avi,
nastrani lu|e, ili prosto kako "~uknati", "udreni") se grani-
~ni slu~ai 1627 me|u du{evno zdravite i du{evno bolnite lica. Nivnata
inteligencija glavno e so~uvana, a obrascite na nivnoto nenormalno
povedenie se projavuvaat, pred sî, na planot na voljata, nagonite i emocionalno
afektivniot `ivot. 1628
2. [to se odnesuva do pri~inite za pojavata na psihopatiite,
tie mo`at da se najdat kako vo dejstvoto na biolo{kite faktori (nasledni
i vrodeni rastrojstva i za`ivotno steknati povredi i traumi),
taka i vo socijalnite uslovi i odnosi, odnosno vo socijalnata sredina.
Vo nastanuvaweto na opredelena psihopatija ovie faktori naj~esto
deluvaat zaemno i povrzano {to ne zna~i deka nekoi od niv ne mo`at
da projavat i primarno, odnosno dominantno vlijanie. Vo slu~aj koga
pove}e do{lo do izraz vlijanieto na prvite faktori, nekoi avtori go
upotrebuvaat poimot psihopatii, a vo drugiot slu~aj sociopatii.
3. Ako se nastojuva da se najdat opredeleni psiholo{ki osobini
ili karakteristi~ni crti na li~nosta na psihopatite, toga{ slobodno
mo`at da se navedat slednive: psihopati se abnormalni li~nosti od
~ie{to asocijalno i antisocijalno povedenie stradaat samite tie,
kako i op{testvoto vo celost. Tie poseduvaat namalena podobnost za
rasuduvawe, odnosno ostvaruvawe uvid vo sopstvenoto povedenie, ne
mo`at da se otka`at od kratkotrajni zadovoluvawa na svoite potrebi
i vo toa poka`uvaat slaba inhibitornost i nerazvieno ili slabo
1626
Mo{ne iscrpen prikaz na raznovidnite definirawa na ovoj poim
mo`e da se najde kaj Kapama|ija, B. Ubistvo - psihopatija i sudska psihijatrija, str.
91-926. Za nekoi obidi za klasifikacija na psihopatiite vidi: Vukovi}, [, op.
cit. str, 9-10.
1627
Eliot, M. op. cit. str. 278.
1628
Za psihopatite (koi vo ponovo vreme po~esto se narekuvaat sociopati)
se veli deka se nao|aat me|u du{evno zdravite i du{evno bolnite lica.
Nivnata inteligencija po pravilo e so~uvana (prose~na ili blizu granicata
na prose~noto), so toa {to me|u niv se zabele`itelni nekoi promeni vo oblasta
na ~uvstvitelnosta (nedostig na moralni ~uvstva) i karakterot (naru{uvawa
vo karakternite osobini).
903

~uvstvo na strav. Nivnoto povedenie ~esto e nedovolno motivirano,
prili~no agresivno i povrzano so nivnata emocionalna labilnost,
nekriti~ost, netolerantnost, neuramnote`enost i razdrazlivost. Vo
nivnite prete`no impulsivni postapki se ~uvstvuva nepromislenost,
otsustvo na sovest i bezobyirnost vo odnos na mo`nite posledici. Od
druga strana, za ona {to go storile kaj niv postoi sosema slabo ili nikakavo
~ustvo na odgovornost i vina. Zabele`ana e i nesposobnost na
ovie lica za forirawe trajni emocionalni vrski so drugi lica, kako i
izrazena egocentri~nost, samoprecenuvawe i nedostig na opredeleni
celi i planovi. Za niv, isto taka, se veli deka vo svoeto odnesuvawe so
okolinata ~esto se razdrazlivi i pre~uvstvitelni na navredi i deka
ottamu mo`at da bidat opasni za okolinata. Od druga strana, nekoi
prihopati se tromi, nesamostojni i sugestibilni taka {to pod tu|o
vlijanie ~esto zapa|aat vo kriminal. 1629
Psihopatite se izvr{iteli na relativno golem broj krivi~ni
dela, ~esto vr{at nasilni~ki zlostorstva, {ansite za uspeh vo nivnoto
lekuvawe se nezna~itelni kako, vpro~em, i nivnite {ansi za prevospituvawe
i promeni vo povedenieto. Tie pretstavuvaat tovar za ustanovite
vo koi se nao|aat, ~esto zapa|aat vo povrat itn.
4. Ovde nafrlivme samo nekoi od brojnite osobenosti na psihopatite,
1630 koi, so ogled na nivniot negativen predznak, mo`at da imaat
kriminalno zna~ewe. Me|utoa, kako {to vo psihijatriskata teorija i
praktika ne postoi op{toprifatena klasifikacija na psihopatite,
taka i vo kriminolo{kata teorija ne mo`e da se zboruva za nekoja
"kriminalna tipologija", iako nekoi psihopatski grupi poka`uvaat
pogolema tendencija kon kriminalno povedenie.
5. Krivi~nopravnoto zna~ewe na psihopatiite vo prv red e vrzano
so sudskopsihijatriskoto ve{ta~ewe na presmetlivosta na licata
{to bile vo takva sostojba. Vo taa smisla sekoj slu~aj bara posebna
analiza {to ne trpi generzalizcii od tipot na onie so koi se tvrdi
deka site psihopati se namaleno ili bitno namaleno presmetlivi storiteli
na krivi~ni dela. 1631 Od druga strana, kriminolo{koto zna~ewe
na psihopatiite e povrzano so otkrivaweto na nivnoto etiolo{ko
dejstvo vo pojavuvaweto na oddelni oblici na kriminalno odnesuvawe,
a penolo{koto zna~ewe e vo vrska so te{kotiite {to se javuvaat pri
1629
Vo literaturata se naveduvaat i niza drugi osobini na psihopatite.
Za nekoi od niv vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 428.
1630
Vidi: [eparovi}, Z. op. cit. str. 266
1631
Vo krivi~noto pravo se smetaat za presmetlivi i krivi~no odgovorni.
Denes sepak, dominira misleweto deka psihopatite se smaleno presmetlivi,
a vo slu~aj na te{ki psihopatii deka se raboti za bitno smalena presmetlivost.
Vo kombinacija so drugi devijacii (na primer, so alkoholizam),
psihopatite mo`at da bidat i celosno nepresmetlivi. [eparovi}, Z. op. cit. str.
266. Pove}e za ovoj problem: Kapama|ija, B. op. cit. str. 97.
904

sproveduvaweto na tretmanot na ovie lica vo penitencijarnite ustanovi.
1632 6. Poradi promenite vo svojstvata na li~nosta, a osobeno vo
emociite, ~est predmet na interesirawe na brojni kriminlozi bilo
sogleduvaweto na dejstvoto na psihopatiite vrz kriminalnoto povedenie
na li~nosta. Istra`uvaweto {to go sprovel Anerson (Anerson),
poka`alo deka kaj izvr{itelite na opredeleni prestapi procentot na
psihopatite se dvi`i i do 31,3%. Halej i Broner, vo svojata psihijatriska
studija vo Benton, Wu Haven i Detroit iznesuvaat podatok deka
91% od prestapnicite poka`ale razni pre~ki, dodeka vo kontrolnata
grupa se pojavile samo 13% takvi slu~ai. Vrz osnova na istra`uvaweto
vo KPD Po`arevac, vo promerokot od 100 osudenici za te{ki krvni
prestapi (ubistva) e pronajdeno deka psiopatijata se javila vo 19 slu-
~ai. Vo istorijata na bolesta na 348 ubijci {to vo periodot 1960-1975
godina bile ve{ta~eni vo neuropsihijatriskata klinika vo Beograd,
grupata psihopati ja so~inuvale 21,5% lica. Rezultatite od istra`uvaweto
na Markovi} i dr. za ubistvata vo Hrvatska poka`aa deka od
1640 ubijci, 101 (6,2%) psihijatrsiski bile utvrdeni kako abnormalni
lica. Od niv 36 (34,6%) bile du{evno bolni (psihozi), 21 (20,8%) maloumni
(oligofrenija), a 45 (44,6%) bile psihopati. I vo istra`uvaweto
za ubistvata vo Makedonija bea sogledani opredeleni indikatori
vo vrska so psihopatite. Vo periodot 1973-1983 kaj nas se pojavile
11 ili 2,8% ubijci so psihopatski osobini. Site lica kaj koi bila ustanovena
psihopatska sostojba bile od ma{ki pol. Nivnata vozrast se
dvi`ela od 19 do 45 godini. So ogled na nivnoto obrazovanie me|u niv
se pojavile prete`no lica so nezavr{eno ili zavr{eno osnovno u~ili{te,
no i dve lica so zavr{eno sredno obrazovanie i site so prose-
~na inteligencija. Naj~esti motivi 1633 za izvr{enite ubistva bile
prekin na brak i odmazda poradi telesni povredi so ednakvo u~estvo
od 27, 3%. 1634
1632
Povedenieto na psihopatite te{ko se korigira pod vlijanie na vospitni
merki i kazni. Vo taa smisla H. M. Klekli veli: "Se ~ini deka kaznuvaweto
na psihopatite ima isto tolku efekt kolku {to e mo`no imbicilot da
nau~i matematika. Navedeno sporeed Kapama|ija, op. cit. str, 93.
1633
Spored Franc Aleksandar, iako psihopatot ostanuva nesvesen za
svoite motivacii, smisleno pravi prestapi i drugi dela na agresii i gluposti
za da dobie kazna, a toa mu e potrebno za do`ivuvawe intenzivni stradawa so
nesvesno ~uvstvo na vina. Iako na vakviot stav so somnenie gleda Klekli, se
~ini deka od opisot na ovie slu~ai vo na{eto istra`uvawe, sepak mo`e da se
zabele`i izvesna doza na takov odnos na psihopatite sprema svoeto delo. Za
seto ova podrobno kaj Kapama|ija, B. op. cit. str. 95.
1634
Sulejmanov, Z. op. cit. str. 219-220.
905

1.2. Oligofrenija
1. Pod oligofrenija ili zaostanat du{even razvoj se podrazbira
psihi~ka nerazvienost, odnosno du{evna nedorazvienost predizvikana
od zakr`lavenost (spe~enost) na centralniot nerven sistem (prioritetno
na mozokot i setilata) ili od nenormalnosta na endokrinite
`lezdi ili od ne`iveewe vo socijalna sredina. 1635
Za oligofrenite e najsu{testveno toa {to ne se vo sostojba
pravilno da rasuduvaat i da gi ocenuvaat op{testvenite pojavi i procesi
i nedozvolenosta na svoite motivi i postapki. Ottamu, so pravo
se istaknuva deka slaboumnite ne se dovolno svesni za posledicite od
izvr{enite krivi~ni dela, deka kaj niv ne postojat inhibicii {to mo-
`at da se najdat kaj inteligentnite lica. Smalenata inteligencija kaj
niv go smaluva i dejstvoto na socijalizira~kite faktori i ja ote`nuva
polo`bata na ~ovekot vo op{etstvoto. 1636 Poradi nesfa}aweto na nastanite
i situaciite oligofrenite se egocentri~ni, povr{ni, lekoverni
i lesno se naveduvaat na {to i da î, bidej}i ne mo`at da gi voo~at
posledicite. Zatoa, oligofrenite lesno im podlegnuvaat na sopstvenite
i tu|i seksualni porivi i na alkoholot. Poradi niskata inteligencija
i nesposobnosta za rasuduvawe, ne e ~udno {to sfa}aweto na
moralot i etikata im e slabo. Afektite im se povr{ni i promenlivi.
Izrazuvaweto na afektite obi~no e preterano i besmisleno. Bes~ustvitelni
se pred problemite i situaciite na drugite, za{to ne gi sfa-
}aat tie situacii. 1637
2. Oligofrenijata koja vo Pravilnikot za rasporeduvawe i evidencija
na licata popre~eni vo fizi~kiot i prihi~kiot razvoj ("SV
SRM" 1981/8) se narekuva psihi~ka zaostanatost (Svetskata zdravstvena
organizacija go predlaga terminot nedovolna mentalna razvienost)
pretstavuva smaleno intelektualno nivo vo odnos na prose~niot intelektualen
razvoj. 1638 Spored navedeniot Pravilnik se vr{i slednava
kategorizacija na licata so pre~ki vo psihi~kiot razvoj:
1 0 Lice so lesna popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignalo
koeficient na inteligencija, i na koe mu se potrebni posebni
uslovi za vospituvawe, obrazovanie, profesionalno, odnosno rabotno
osposobuvawe. Vo psihijatrijata ovie lica se narekuvaat debili, lica
1635
Jevti}, D. op. cit. str. 9.
1636
Milutinovi}, M. op. cit. str.426.
1637
Lopa{i}, R, i dr. Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd - Zagreb, 1961,
str. 323.
1638
Za razli~nite definicii i klasifikacii na mentalnata retardiranost
i nejzinata etiologija podrobno kaj: Ajdinski, Q. Integralna rehabilitacija
na mentalno retardiranite lica, Jugoslovenska konferencija za socijalni
dejnosti, Beograd, 1982, str. 26-54.
906

i nivniot IQ se opredeluva od 50-75. 1639
Ovie lica ~esto se otkrivaat duri otkako }e trgnat na u~ili-
{te vo koe odat so najgolema maka i redovno povtoruvaat. Vo `ivotnata
sredina vo koja ne se bara ni{to drugo osven primitivno iskustvo,
uspe{no se odr`uvaat i so svoeto povr{no sfa}awe na moralot mo`at
da postignat afirmacija koja e prikriena samo so dobro mehani~ko
znaewe, bez vistinsko rabirawe na rabotite. Kaj nekoi nasledni oblici
na ovoj vid mentalna retardiranost celokupniot `ivot ostava vpe-
~atok na nezrelost. Toa osobeno va`i za slu~aite na psihi~ki infantilizam
koj se sogleduva vo du{evnata nedorazvienost i povr{no
odnesuvawe, kako i detsko sfa}awe na `ivotot. Ovie lica vo sredinata
mo`at socijalno da se odr`at, a da ne bidat otkrieni. Zgora na toa,
mo`at da dostignat i opredeleni op{testveni i politi~ki pozicii
stanuvaj}i silni intranzigentni privrzanici na nekoja ideja, bez da ja
sfatat nejzinata vistinska podloga. Vo toa nekriti~no primawe pove}e
na formata, odo{to na sodr`inata, so svoeto odnesuvawe mo`at
da bidat mnogu nezgodni. Golem broj na skitnici, prostitutki i kriminalci
se regrutiraat tokmu me|u ovie lica. 1640 Za niv se veli i toa
deka `iveat vo sega{nosta, deka te{ko izvlekuvaat pouki od prethodnoto
iskustvo i deka ne se vo sostojba da gi kombiniraat i predviduvaat
svoite postapki, {to zna~i deka ne se vo sostojba da pravat planovi
za idninata, za{to glavno se anga`irani vrz neuspe{noto re{avawe
na konkretnite problemi. 1641
2 0 Lice so umerena popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva
koeficient na inteligencija od 36-50 i koe e vo sostojba da se
steknuva so elementarni naviki i da se gri`i za svoite osnovni potrebi,
da se osposobuva za poednostavna rabota i koe mo`e da se prilagoduva
na osnovnite barawa na op{etstveniot `ivot. Ovie lica vo
psihijatrijata se narekuvaat imbicili, lica koi ne mo`at da se vospituvaat,
obrazovaat i osposobuvaat za `ivot i rabota pod redovni
uslovi i na koi im e potreben nadzor i gri`a.
Decata i mladincite so stepen na umerena mentalna retardiranost
zazemaat posebno mesto vo odnos na nivnata za{tita, korekcionovospitniot
i elementarno obrazovniot tretman. Nivnite specifi~ni
karakteristiki i ostatokot na sposobnostite nalo`uvaat poseben
pristap vo specijalizirani zavodi. Vo ovie ustanovi postojat site mo-
`nosti za smestuvawe, vospituvawe, obrazovanie i rabotno osposobuvawe,
kako i drugi povolni uslovi {to na ovie deca mo`at da im gi ra-
1639
Za osnovnoto i sredno-naso~enoto obrazovanie na deca so lesna mentalna
retardiranost vidi: Sulejmanov, Z. Za{tita, edukacija i rehabilitacija
na licata so pre~ki vo fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija,
ISPPI, Skopje, 1996, str. 17-28 i 121-144.
1640
Lopa{i}, R. i dr. op. cit. str. 324.
1641
Vidi: Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 102.
907

zdvi`at i razvijat preostanatite sposobnosti za elementarno komunicirawe
so sredinata, za razvivawe na nivniot govor, pravilno dr`ewe
i razvoj na teloto, za korigirawe i ubla`uvawe na telesnite nedostatovi,
za sozdavawe interes kon igrata i drugite aktivnosti, i steknuvaweto
istrajnost pri manifestiraweto na poslo`eni dvi`ewa. 1642
3 0 Lice so te{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva
koeficient na inteligencija od 21-35 i e so mnogu ograni~eni
umstveni sposobnosti, no e vo sostojba da gi usvojuva elementarnite
higienski naviki i navikite na samoposlu`uvawe, kako i da se vklu~uva
vo nekoi najednostavni rabotni aktivnosti. Vo psihijatrijata toa
se idioti, lica koi ne mo`at da nau~at da zboruvaat i da se gri`at za
sebesi.
Ovie lica, nitu vo nadobar slu~aj, ne mo`at da pominat ni edno
oddelenie vo osnovnoto obrazovanie. Uspevaat da nau~at da zboruvaat
so skromen re~nik. Na najvisokiot stepen od svojot razvoj mo`at socijalno
da se odr`at vo krugot na semejstvoto, da rabotat najednostavni
fizi~ki raboti kako ~uvari na dobitok, vo zemjodelieto i sli~ni raboti
kad ne treba samite da odlu~uvaat i da gi odberat svoite `ivotni
pati{ta. Niskata inteligencija, te{kotiite okolu rasuduvaweto, skromnosta
na kombinatorno mislewe i nesfa}aweto na opredeleni situacii,
kaj niv tolku se izrazeni {to obi~niot ~ovek vedna{ gi zabele-
`uva i prepoznava. Edna{ naviknati na zavodska disciplina i kontrola
mo`at da vr{at nekoja korisna rabota. 1643 Tie nemaat nikakvi
izgledi za {koluvawe i za niv e najdobro da bidat smesteni vo specijalni
ustanovi za vakvi lica kade {to celokupnata gri`a za niv treba
da ja prezemat soodvetni stru~ni slu`bi. 1644 Koga }e porasnat ovie
lica obi~no dostignuvaat intelektualen razvoj koj soodvetstvuva na
nivo na dete na vozrast od 3-7 godini. Pokraj umno zaostanati, ~esto
ostanuvaat i fizi~ki nerazvieni, a mo`at da imaat i pre~ki vo govorot
koi se projavuvaat vo nerazbirliv izgovor. Ako so niv sistematski
se raboti, postojat mo`nosti vo tekot na rehabilitacijata da se osposobat
za odr`uvawe na izvesni higienski i rabotni naviki. 1645
4 0 Lice so najte{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva
koeficient na inteligencija pomalku od 20 i krajno ograni-
~eni sposobnosti za aktivnosti i vo celost ili trajno e upateno na pomo{
i gri`a od strana na drugi lica. Ovie lica vo psihijatrijata se
1642
Vo na{ata Republika postoi samo eden specijaliziran zavod za
ovaa kategorija na lica, smesten vo namenski graden objekt {to vo celost gi
zadovoluva potrebite Toa e Zavodot za rehabilitacija na deca i mladinci -
Skopje. Vidi: Sulejmanov, Z. op. cit. str. 46.
1643
Lopa{i}, R i dr. op. cit. str. 323-324.
1644
Za za{titata, edukacijata i rehabilitacijata na deca i mladinci
so te{ka mentalna retardiranost podrobno: Sulejmanov, Z. op. cit. str. 45-49.
1645
Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 104.
908

poznati kako kreteni.
Decata od ovaa grupa naj~esto mnogu docna prooduvaat, edvaj nau~uvaat
da ja prepoznaat najbliskata okolina, a najpove}e {to uspevaat
da nau~at e izgovaraweto na po nekoj zbor, no i toga{ vo agramati-
~ka forma. Tie ve}e spored svojot izgled, dr`ewe i dvi`ewe pa|aat v
o~i. Sekoga{ se ne~isti i neuredni, od ustata im te~at ligi i vr{at
nu`da kade }e stignat. Izgledot im e tap so bezizrazna i bez pri~ina
napnata mimika koja pri promena na raspolo`enieto preo|a vo grimasi.
Jadat al~no pikajki vo ustata kakva i da e hrana ili {to i da e, dokolku
samo malku ima vkus na hrana. Dvi`eweto im e grubo i nezgrapno.
So ogled na toa dali se mirni, tihi i dobronamerni ili pak nemirni,
lesno vozbudlivi i divi, licata so najte{ka mentalna retardiranost
se delat na apati~ni i torpidni od edna, i eroti~ni od druga strana.
Ne se vo sostojba da se gri`at za sebe i obi~no mo`at da se najdat
samo vo zavodi. 1646
Zavisno od stepenot na mentalnata retardiranost, nekoi poedinci
od ovaa grupa mo`at da bidat sposobni da izvr{at samo nekoj gest
koj se odnesuva na predmeti ili licata od pobliskata okolina. Vo ovaa
grupa mo`at da postojat i takvi lica koi se vo sostojba do izvesen stepen
da rea|itraat na usmeni naredbi i da odgovaraat samo na nekolku
zbora ili gestovi. Osven toa postojat i tolku te{ko mentalno retardirani
lica koi samo vegetiraat, dodeka intelektualno skoro voop-
{to ne komuniciraat so sredinata. Takvite lica ~esto se napolno nepodvi`ni
ili se so mnogu usporeni pokreti. Nivnata rehabilitacija
ne e mo`na, iako nekoi od niv, i toa samo onie so donekade so~uvana
inteligencija mo`at da nau~at samo nekoja higienska navika.
3. Vo kriminologijata se smeta deka kriminalitetot na idiotite
i imbicilite ne e golem so ogled deka nivnite barawa glavno se od
vegetativna priroda. Od druga strana, debilite vr{at razli~ni krivi-
~ni dela, osobeno od imotna i seksualna priroda, a ponekoga{ i nasilstva.
Tuka doa|a do nedostig na kriti~nost, sugestibilnost, nestabilnost
na vnimanieto, a ponekoga{ i na inteligencijata, taka {to nivoto
na nivnite aspiracii redovno e povisoko od potencijalnite sili.
Debilite ne se vo sostojba da si go predo~at subjektivnoto "Jas" na
drugite, nitu tu|ite stojali{ta, a toa ja uslova nivnata egocentri~nost.
Isto taka ne se vo mo`nost da se otrgnat od neposrednata situacija
i da gi predvidat posledicite na svojot akt. 1647 I spored Milutinovi},
slaboumnosta e karakteristi~na pri javuvaweto na opredeleni
vidovi kriminalitet i sociopatolo{ki odnesuvawa. Spored nego
toa e slu~aj so nekoi kategorii na profesionalni kriminalci, recidivisti,
skitnici i prostitutki. 1648 Fakt e me|utoa deka nivnoto u~e-
1646
Lopa{i}, R i dr. op. cit. str. 323.
1647
[eparovi}, Z. op. cit. str. 265.
1648
Milutinovi}, M. op. cit. str. 427.
909

stvo vo nasilni~kiot kriminalitet, i osobeno vo izvr{uvaweto na
ubistvata e nezna~itelno. 1649
1.3. Neurozi
1. Pod neurozi ili psihoneurozi se podrazbiraat psihopatolo-
{ki promeni na li~nosta koi na poedinecot mu sozdavaat pote{kotii
vo negovoto prilagoduvawe kon okolinata. Kaj niv nema organski nitu
kakvi i da e drugi patogeni komponenti koi bi mo`ele da bidat pri-
~ini na naru{uvaweto. Tie, kako {to imavme prilika da vidime, nastanuvaat
kako posledica na frustraciite narasnati do stepen {to
mo`e da dovede do psihopatolo{ki promeni na li~nosta. 1650
Neuroti~arot e svesen deka ima problemi so svoeto povedenie,
pri~inite na takvoto povedenie ne mu se jasni, me|utoa ne go gubi kontaktot
so stvarnosta, prete`no normalno misli i se odnesuva i negovata
li~nost glavno ne se menuva 1651 Op{ti pojavi kaj neuroti~arite
se: razdrazlivo rapolo`enie, glavobolki, lesna zamorlivost, raseanost,
naru{uvawe na vitalnite ~uvstva (glad, `ed) na sonot i sl.
2. Postojat golem broj vidovi na neurozi, i so ogled na toa se
pravat golem broj na nivni podelbi. Taka na primer, spored Jevti}, tie
mo`at da se podelat na: 1 0 neurozi predizvikani od povredi na organizmot
(zadesni, postraumatski, voeni i pravobaratelni), 2 0 neurozi predizvikani
so psihi~ki povredi (so prirodni katastrofi i voeni do`ivuvawa),
3 0 neurozi predizvikani so intrapsihi~ki konflikti (profesionalni,
neurozi na vrabotuvawe, organski, seksualni, neurozi na
is~ekuvawe, neurozi na strav od smrt i neurozi na strav) i, 4 0 prisilni
kompulsivni neurozi (prisilni misli, fobii i prisilni misli so
prisilno dejstvuvawe). Pritoa, istiot avtor, pravi razlika me|u neurozite
i psihoneurozite kade ja pomestuva histerijata.
Betlhajm (S. Betlheim) za kogo ne postoi razlika me|u neurozite
i psihoneurozite (i dvata poimi se identi~ni) zboruva za: 1 0 histerija,
2 0 psihogena depresija, 3 0 ganzerov sindrom (zatvorska psihoza), 4 0 samra~ni
sostojbi, 5 0 seksualni neuroti~ni pre~ki (impotencija i frigidnost),
6 0 fobii, 7 0 prisilni neurozi, 8 0 neurostenija, 9 0 profesionalni
neurozi, 10 0 rentna, i 11 0 voena neuroza.
Rot, koj isto taka ne pravi razlika me|u niv, neurozite i psiho-
1649
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija. str. 221.
1650
"Neuroza e blago nervno rastrojstvo vo koe nema nitu intelektualna
dezorganizacija ni sistematski prividuvawa. Neuroti~arot koj }e stane
zlostornik spored misleweto na Blomberg (Walter Blomberg) deluva na simboli~en
na~in za da zadovoli nesvesen nagon. Eliot. M. op. cit. str. 278.
1651
Horvati}, @. op. cit. str. 141.
910

neurozite 1652 gi posmatra kako posledica na frustraciite i gi klasificira
spored predizvikanite reakcii na: 1 0 anksiozni, 2 0 fobi~ni, 3 0
opsesivno kompulsivni (razni oblici na fiskni idei povtoruvawe na
opredeleni besmisleni dejstvija), 4 0 neurosteni~ni (trajno ~uvstvo na
zamor iscrpenost) i 5 0 konverzioni reakcii (javuvawe na organski pre-
~ki i organski zaboluvawa koi me|utoa, nemaat organski tuku psihi-
~ki pri~ini).
3. Vo kriminolo{kata literatura se smeta deka neurozite ne se
vo osobeno bliska vrska so kriminalitetot i se veruva deka nivniot
odnos vo prv red e od alternativen odo{to od kumulativen karakter,
za{to prestapnikot vr{i nesvesen izbor me|u neurozite i kriminalitetot.
1653 Fakt e me|utoa, deka nekoi od navedenite neurozi vlijaat na
kriminalitetot. Me|u niv se mnogu ~esti neurotskite pre~ki izrazeni
kako psihostenii me|u koi se pomesteni fobiite, prisilnite dejstva i
nekoi drugi rastrojstva. So ogled na nejzinoto zna~ewe nakratko }e se
zadr`ime i na histerijata.
1 0 Fobiite, za koi ve}e stana zbor kaj emociite, pretstavuvaat
strav bez pri~ina. Poedinecot se pla{i od niza predmeti i situacii
iako i samiot znae deka nema nikakva vistinska pri~ina za toa.
2 0 Prisilnite dejstvija pretstavuvaat takvi aktivnosti za koi
~ovekot ~uvstvuva deka e prisilen da gi vr{i, iako mu e jasno deka tie
nemaat nikakva smisla. Takvite dejstvija mo`at da imaat razli~ni formi,
od bezlobni (poedinecot, na primer, ima nezadr`liva potreba da
pogledne pod krevet pred spiewe), do opasni povedenija kakvi {to se
prisilna potreba da se podmetne po`ar (piromanija), prisilna potreba
da se kradat nepotrebni predmeti (kleptomanija) i sli~no.
3 0 Histerijata se karakterizira so pojava na razni telesni simptomi
kako {to se: naru{uvawe na povr{inskiot i dlabinskiot senzibilitet
(pre~uvstvitelnost ili ne~uvstvitelnost na dopir, bolka,
toplina ili polo`bata na ekstremitetite), povremeni senzorni naru-
{uvawa (vid, sluh, miris i vkus), naru{uvawa na psihomotornite funkcii
(treperewe na racete, parliziranost ili uko~enost na nekoj del
od teloto, nemo`nost ili nesigurnost vo dvi`eweto, nemo`nost za
zboruvawe, dtkawe i sl.) i naru{uvawa vo seksualnata sfera. Me|u
psihi~kite obele`ja na histeri~nite lica se naveduvaat promenlivosta
na nivnite osobini, emotivna labilnost (bezna~ajni povodi predizvikuvaat
eksplozija na vozbuduvawa, pla~ewe, bes i strav za sopstveniot
`ivot), nedovolna koncentracija, bujna fantazija, prisustvo na
iluzii, egoizam, egocentri~nost i sugestibilnost. Ottamu, nivnoto
nepromisleno povedenie koe vo prv red e opredeleno od ostvaruvaweto
1652
Spored nego "Neurozite se psihi~ki naru{uvawa, poblagi oblici
na du{evni zaboluvawa koi vo prv red gi karakterizira ~uvstvo na anksioznost
i ote`nat kontakt so okolinata". Rot, N. op. cit. str. 130.
1653
A~imovi}, M. op. cit. str. 50.
911

na nekoja li~na korist, se manifestira so impulsivno i afektni eksplozii.
^esto gi maltretiraat soprugot i decata i se skloni kon samopovredi
i teatralni samoubisveni obidi pri koi podrobno presmetuvaat
eventualno da ne zavr{at tragi~no. Za niv, me|utoa, osobeno se
karakteristi~ni malite (pla~ewe, vikawe, ikawe, gu{ewe, zboruvawe)
i golemite (pa|awe, trkalawe, zazemawe na posebni polo`bi) histeri-
~ni napadi, koi vo zavisnost od brojot na prisutnite lica {to gi so`aluvaat,
mo`at da trajat od nekolku minuti do eden ~as i podolgo, po
{to naglo se vra}aat vo prisebna sostojba. Samiot histeri~en napad
pretstavuva protest ili ucena za ispolnuvawe na nekoe barawe. Histeri~nite
lica mo`at da gi vr{at site krivi~ni dela, no naj~esto: la-
`no obvinuvawe i svedo~ewe, krivokletstvo, la`no pretstavuvawe,
izmami, ucenuvawe, iznuduvawe, kra`bi i zatajuvawa, ubistva naj~esto
na podmolen i svirep na~in, (obi~no od strana na lica od `enski pol
sprema sakaniot, zaradi odbivawe na qubovna ponuda, kako i sprema
svoite sopruzi, svekrvi, posineti i svoi deca, naj~esto so truewe),
deteubistvo itn. 1654
Opsesivno-kompulsivnite neurozi ponekoga{ mo`at da bidat
vo vrska so egzebicionizam i feti{izam, kleptomanija i piromanija.
4. Na ova mesto za nas se od poseben interes i tn. neurozi na
strav. Nadvore{nite pri~ini za nivnoto javuvawe se dolgotrajni neuspesi
vo vr{eweto na profesijata, bra~ni spletki i nesoglasuvawa,
podolgovremeni somnevawa vo vernosta na bra~not drugar i seto ona
{to od nadvor predizvikuva ma~ni i zagri`uva~ki psihi~ki sostojbi.
Poznato e deka stravot pominuva me|utoa, kaj neuroti~noto lice ostava
prikriena konstelacija na se}avawa na takvoto do`ivuvawe i ottamu
neuroti~noto lice vnimatelno gi odbegnuva site mo`nosti i site
situacii vo koi mo`e da do`ivee povtoren psihi~ki potres. 1655 Pra{awe
e me|utoa vo sovremenite uslovi na `iveewe vo koja mera mo`e toa
da go stori.
5. Kaj neuroti~arite rasuduvaweto i moralnite ~uvstva ne se
o{teteni i ottamu sepak se vo sostojba da go izbegnat izvr{uvaweto
na krivi~nite dela.
2. PSIHOZI I KRIMINALITET
1. Psihozite pretstavuvaat te{ki du{evni zaboluvawa za koi
vo obi~niot govor se upotrebuva poimot ludilo. Spored svoeto poteklo
tie mo`at da bidat ogranski koi de sostojat vo organski promeni
vo mozokot, osobeno vo sivata mozo~na kora, funkcionalni psihozi za
koi se smeta deka poteknuvaat od promeni vo `lezdite so vnatre{no
1654
Jevti}, M. D. Histeri~ne osobe u kriminalitetu, Narodna milicija, Beograd,
1954/3, str. 33-38.
1655
Vidi: Jevti}, D. op. cit. str. 165.
912

la~ewe i hemiski deluvawa preku krvta, kako i toksi~ni du{evni
bolesti koi nastanuvaat poradi razni truewa. Me|u organskite psihozi
voobi~aeno se pomestuvaat: progresivnata paraliza, senilnata
demencija, arterioskleroza na mozokot, tumori na mozokot i traumatski
povredi na mozokot, kako i zapalenija na mozokot (encepfalitis).
Funkcionalnite psihozi se: {izofrenija, epilepsija, mani~no depresivni
psihozi, i abnormalno do`iveani reakcii kade {to osobeno se
zna~ajni depresivnite reakcii na strav, zatvorskite psihozi, panika i
sl. Me|u toski~nite du{evni bolesti se pomestuvaat truewata kaj delirium
tremens i sl.
2. Dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa jasno poka`aa deka
kriminalitetot e naj~esto posledica na deluvaweto na zdraviot ~ovek,
odnosno deka kriminalnite odnesuvawa na du{evno bolnite (psihoti~nite)
lica vo odnos na vkupnata masa na kriminalitetot e malubroen,
a spored nekoi procenki i bezna~aen. Inaku, psihozite se zaboluvawa
na centralniot nerven sistem (prioritetno na mozokot), koi
se manifestiraat vo patolo{ki oblici (rastrojstva i procesi) na
pogolem broj psihi~ki funkcii. 1656 So ogled na svoeto poteklo obi~no
se klasifikuvaat na onie {to poteknuvaat od organski bolesti i povredi
na mozokot (organski psihozi) i onie {to se proizvod od raznovidni
du{evni sudiri i nasledni osobini (funkcionalni psihozi).
3. Naj~esti vidovi na psihozi (du{evni zaboluvawa) se porgresivnata
paraliza, traumatski psihozi, senilnata demencija, epilepsijata,
paranojata, mani~no depresivnata psihoza i {izofrenijata. Site
ovie du{evni sostojbi se doveduvaat vo vrska so kriminalnoto odnesuvawe.
Ottamu, na ova mesto, nakratko }e poso~ime na nekoi od tie
vrski.
1 0 Progresivnata paraliza e du{evno zaboluvawe koe nastanuva
kako posledica na zafa}aweto so sifilis na nervnite strukturi i korata
na golemiot mozok. Tie o{tetuvawa imaat za posledica progresivno
razoruvawe na psihi~kite funkcii taka {to doa|a do pre~ki vo
pomneweto i se}avaweto, misleweto stanuva pomalku efikasno i ja
gubi elasti~nosta. So napreduvaweto na bolesta slabeat site intelektualni
funkcii {to bolniot go spre~uva vo vr{eweto na negovite
dol`nosti, a mo`e da go odvede i vo vr{ewe na krivi~ni dela. Vo nejziniot
po~eten stadium se vr{at kra`bi, izmami, falsifikati so zaprepastuva~ka
otvorenost i nevnimatelnost.
2 0 Traumatski psihozi koi vodat kon kriminalitet i skitni~ewe
i koi povredeniot mo`at da go napravat posebno ~uvstvitelen na
alkohol.
3 0 Senilnata demencija kaj koja doa|a do slabeewe na fizi~kite
i mentalnite sposobnosti, do emocionalni naru{uvawa i do gubewe na
kontrola nad seksualnite potrebi, do zgolemeno somnevawe vo drugite
1656
Jevti}, D. op. cit. str. 10.
913

lu|e {to mo`e da dovede do nasilni~ki, seksualni i drugi krivi~i
dela.
4 0 Epilepsija e sostojba na naru{eno funkcionirawe na mozokot
koja ja sledat periodi~ni i povratni parosizmalni naru{uvawa na
psihi~kite funkcii, odnosno soodvetni naru{uvawa na svesta, misleweto
i povedenieto. 1657 Taa se razvrstuva na razni na~ini od koi mo-
{ne prifatliva e podelbata na koja uka`uva Hajdukovi} na: a) generalizirani
(centrocefalni) epilepsii vo koi spa|aat golemiot napad,
maliot napad i varijanti na malite napadi i, b) `ari{ni (fokalni)
epilepsii, me|u koi se pomenuvaat xeksonovite napadi, psihomotorna
i xipsova epilepsija i temporalna epiilepsija. 1658
Nekoi oblici na epilepsija nemaat kriminolo{ko i krivi~nopravno
zna~ewe ottamu {to napadot doveduva do celosno gubewe na
svesta na poedinecot i prakti~no toj ne e vo sostojba da stori krivi-
~no delo. Sosema e poinakov slu~ajot so tn. samra~ni epileptini sostojbi,
za{to doveduvaat do privremena du{evna rastroenost koja ja
smaluva ili celosno ja isklu~uva odgovornosta za nivnite kriminalni
povedenija. Takvite samra~ni sostojbi mo`at da se pojavat kako:
a) Konfuzano samra~ni sostojbi posle golem napad. Ponekoga{
mo`at da nastanat periodi na silna psihomotorna vozbudenost vo traewe
od nekolku minuti do nekolku dena. Toga{ mo`at da se prezemat
opasni dejstvija sprema sebesi i okolinata. Koga napadot }e prestane
bolniot go zafa}a celosna ili delumna amnezija za nastanite.
b) Avtomatizam vo psihomotorniot napad. Krizata na povedenieto
kaj psihomotornata epilepsija nastanuva vo tekot na napadot.
Bolniot stanuva dezorientiran ili samo delumno orientiran i prezema
akcii koi deluvaat zbrkano. Napadot trae 5-10 minuti. Dokolku e
potraen, bolniot mo`e da stane upla{en i agresiven i ako naide na
otpor ili neprikladana postapka od okolinata, mo`e da stane isklu-
~itelno agresiven i da stori te{ko zlostorstvo.
v) Konfuzno samra~ni sostojbi vo tekot na statusot na maliot
napad se mnogu retki. Vo povedenieto dominira samra~nost i konfuznost.
Se smeta deka epilepti~arite se skloni kon nagli izlivi naizgled
na nemotivirano nasilstvo, prete`no ubistva, telesni povredi,
siluvawa, pale`i i drugi krivi~ni dela kako {to se kra`bi i izmami
Tie ve}e spored svojata konstrukcija se razdrazlivi, eksplozivni,
lesno navredlivi i spremni za kavgi i tepa~ki. Pri tepa~kite se brutalni
(odgrizuvaat nos, kinat uvo, raskinuvaat usta) i upotrebuvaat sekira,
no` i drugi opasni oradija. Po izvr{enoto delo sporo se smiruvaat
pa duri i mu se zakanuvaat na ve}e ubieniot. Potoa begaat od
mestoto na nastanot, neve{to se krijat i pru`aat otpor pri apseweto.
1657
Vidi: Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 240-247.
1658
Vidi: ibid, str. 242-247.
914

5 0 Paranoja e du{evna bolest vo koja se istaknuva osobeno izgraden
logi~en sistem na samra~ni idei koi dominiraat so umnite sposobnosti
na bolniot, so negovoto emocionalno efektivno `iveewe i
negovite dejnosti.
Spored Jevti}, me|u osnovnite karakteristiki na paranokot se
vbrojuvaat: a) samra~nata, kako vrhovna, nepogre{iva i nepopravliva
ideja, poradi {to sposobnosta za rasuduvawe postojano im e problemati~na,
b) celosno e vo slu`ba na samra~nata ideja i se upravuva spored
parolata - celta gi opravduva sredstvata, v) kako prenositel na samra-
~nite idei e samouveren i gi precenuva svoite kvaliteti, g) site nastani
kako i svoite se}avawa gi tokluva vo smisla na svoite samra~ni
idei i otuka se karakterizira so konfabulacii, d) paranoikot e pre-
~uvstvitelen, ~esto razdrazliv, ironi~en, cini~en i nedoverliv sprema
nepoznati: ne~uvstvitelen sprema potrebite na drugite koga nemaat
vrska so negovata samra~na ideja, |) poka`uva nagli preodi od
prijatelstvo (za prijateli gi smeta samo svoite obo`avateli i privrzanicvi)
vo nepirijatelstvo e) paranoicite se jaku sugestori, a istovremeno
se lekoverni, `) ~esto ja disimuliraat svojata patolo{ka sostojba.
Paranoi~arite mo`at da se podelat na: 1 0 paranoici pronao|a-
~i koi naj~esto vr{at politi~ki delikti, 2 0 paranoici so idei za visko
poteklo (carsko, aristokratsko i sl.) koi vr{at politi~ki i religiozni
delikti, agresii i atentati, 3 0 bo`ji pratenici (proroci) so
sli~ni prestapi kako i prethodite, 4 0 paranoici so idei od erotska
sodr`ina t.e. deka seksualno se posakuvani od zna~ajni li~nosti (`enite),
ili agresivno odnesuvawe kon nedorasnati devojki (ma`ite), 5 0
hipohondrici koi smetaat deka nivnata bolest e osobena ili voobrazuvaat
bolest (naj~esto vr{at la`ni dostavi, kleveti, agresii i ubistva),
6 0 paranoici so samra~ni idei na qubomora koi vr{at agresii i
ubistva na bra~niot drugar ili nejziniot zamislen qubovnik, 7 0 paranoici
so ideja za nepriznena li~na vrednost, golemina, odnosno dostoinstvo
(poradi bezna~ajna navreda celiot svoj `ivot go naso~uvaat vo
borba za svoja rehabilitacija), 8 0 paranoici so idei za neprizneno
pravo, nedosudena pravda i nedodelena o{teta, se sudat so godini za bagatelni
iznosi i 9 0 paranoici so umisleni li~ni zaslugi za op{testvoto,
odnosno dr`avata (biv{i funkcioneri i {efovi na ustanovi
koi za `al kaj nas gi ima premnogu, ottamu {to sekoja partija so doa|aweto
na vlast gi menuva starite i postavuva novi).
Paranoikot mo`e da voobrazi deka ima neprijateli koi sakaat
da go ubijat, deka go progonuvaat i napa|aat tajni organizacii, razni
sili, stranski agencii, deka mu podvaluvaat i sl. ottamu {to pretstavuva
posebna, sovr{ena li~nost koja treba da go odbrani svetot od golemi
nesre}i (paranoja persekutorija). So cel da se spasi od progonitelite
~esto bara posebna za{tita od strana na vlasta i koga nema
da ja dobie, se krie ili samiot gi napa|a umislenite progonuva~i. Na-
915

j~esti krivi~ni dela: la`ni dostavi, izmami, agresii i ubistva.
6 0 Mani~no-depresivni psihozi se nasledn du{evni zaboluvawa
koi naj~esto se javuvaat na vozrast me|u 30-40 godini i trajat do krajot
na `ivotot. Zaboluvaweto, od koe po~esto stradaat `enite, se sostoi
od faza na bolest i od slobodni intervali koi se menuvaat povremeno
ili periodi~no. Bolesta se javuva vo vid na melanholija ili manija.
1 0 Melanholijata se karakterizira so ta`no raspolo`enie predizvikano
od endogeni pri~ini, so samoprefrluvawe i samoobvinuvawe
za neskriveno povedenie, so usporeno sfa}awe i usporen tek na
mislite, mimikata i gestovite, kako i so voleva nepodvi`nost. Kaj melanholi~arite
preovladuvaat ~uvstvata na obeshrabrenost, dotol~enost,
nedostig na nagonski streme`i i inicijativa. Bolnite se ~uvstvuvaat
pomalku vredni i sî im se ~ini nevozmo`no i nevistinito. Tie se
povlekuvaat od nadvore{niot svet, sedat vo agolot na sobata ili le-
`at vo postela so tragi~en izraz na liceto i so {epot odgovaraat na
postaveni pra{awa. Bavno se hranat ili ja odbivaat hranata, poradi
{to treba nasilno da se hranat. Krajno negativno go ocenuvaat sopstvenoto
povedenie i postojano se vo nekakva gri`a smetajki, na primer,
deka se vinovni zatoa {to sekoga{ bile lo{i kon roditelite, deka ne-
~esno se odnesuvale so svetot, deka se krivi za smrta na nekoj dale~en
rodnina i sl.
Vo ovie du{evni sostojbi se pojavuvaat sitni kra`bi, izmami i
dela povrzani so konzumirawe na alkohol. Nasilni~kite presatpi i
samoubistva glavno se vr{at vo depresivnata faza. Deprimiranite pacienti
obi~no veruvaat deka `rtvata na ubistvoto ja spasuvaat od tortura.
Vo taa smisla, Eliot naveduva primer na majka koja go zaklala
svoeto doen~e i ispekla vo pe~ka za da go "spasi od stradawa." 1659
2 0 Od druga strana, manijata se karakterizira so veselo eufori~no
raspolo`enie, brblivost, bujni misli, zgolemena samouverenost,
idei na mo} i golemina i bujna eroti~nost. Bolnite se ~uvstvuvaat
zadovolni, sre}ni i polni so sila koja gi vodi kon zasileni aktivnosti.
Me|utoa, na nivnata zasilena aktivnost í nedostasuvaat inhibicii,
normalni ko~nici i kriti~nost na postapkite. Poradi toa, tie gi
pre~ekoruvaat site granici vo odnesuvaweto i ottamu doa|aat vo sudir
so okolinata. Mani~arite sekojdnevno pi{uvaat razni pisma, `albi,
pritu`bi, im izjavuvat qubov na site lica od `enski pol, se me{aat
vo se~ii raboti pa duri i vo tu|itot intimen `ivot, baraat priem kaj
ministri i drugi visoki funkcioneri, se opivaat, pravat skandali ili
se obiduvaat da ostvarat grandiozni planovi, se razbira, so tu|i pari.
So seto toa za okolinata stanuvaat nepodnoslivi i doa|aat vo sudir
sekade i so sekogo. Nakratko, manijata e sostojba vo koja se ~uvstvuva
1659
Eliot, M. op. cit. str. 275.
916

ekstremen stepen na raspolo`enie. 1660
Za mani~arite e karakteristi~no vr{eweto na navredi, kleveti,
zakani, telesni povredi, izmami, falsifikati i seksualni nasilstva
perverzii.
7 0 [izofrenijata pretstavuva pomala grupa na te{ki zaboluvawa
od oblasta na funkcionalnite psihozi. 1661 Poradi obemot na nejzinata
zastapenost, te{kite promeni vo li~nosta i povedenieto na {izofreni~arite
i te{kotiite na nivnata adaptacija ovaa psihoza se
istaknuva kako mnogu zna~aen i seriozen individualen i op{etstven
problem. 1662
[to se odnesuva do pri~inite {to ja uslovuvaat, na dene{niov
stepen od razvojot na psihijatrijata ne postoi edinstveno mislewe.
Nekoi avtori, etiogenezata na {izofrenijata ja baraat vo rastrojstvoto
na mozo~noto tkivo, drugi vo disfunkcionalnosta na nervniot
sistem i endokrinite `lezdi, a ne se retki ni onie {to objasnuvaweto
go baraat vo konstitucionalnite i hereditnite faktori. Iako ne se
bez svoja nau~na osnova, dosega{nite izolirani nabquduvawa na ovie
faktori ne ja doka`aa svojata empiriska zasnovanost. Me|utoa, ako se
ostavat na strana nesoglasuvawata po odnos na nejzinoto poteklo, lesno
mo`e da se zabele`i soglasuvaweto okolu simptomite vo vrska so
psihi~kite funkcii na patolo{koto povedenie na licata so ovaa psihoza.
Taka, vo pogled na ~uvstvitelnosta kaj {izofreni~arite ~esto se
manifestiraat iluzii, site vidovi halucinacii i telesni senzacii.
Za niv se osobeno karakteristi~ni akusti~nite ~uvstvitelni obmani
so neugodna imperativna i navredliva sodr`ina. Pokraj toa, kaj niv se
mnogubrojni i organskite halucinacii (~uvstvo deka gi udiraat, ma~at,
gorat, im gi vadat o~ite, im ja pijat krvta i sl.); opti~ki halucinacii
(gledaat raznovidni ~udni `ivotni ili samo oddelni nivni delovi,
1660
Poblagiot oblik na povi{eno mani~no raspolo`enie se narekuva
hipomanija. Dokolku fazite na mani~no i hipomani~no raspolo`enie se smenuvaat
so fazi na depresivno raspolo`enie, vo psihijatrijata se zboruva za
mani~no-depresivni ili cikloidni sostojbi koi isto taka pretstavuvaat periodi~ni
raspolo`enija od razli~no traewe i intenzitet.
1661
Terminot {izofrenija vo psihijatriskata literatura za prvpat go
upotrebil Eugen Bleuer. Toj termin pretstavuva kovanica od shizo, {to zna~i
kinewe, rascepuvawe i fren, {to zna~i du{a. Nakratko, so ovoj termin najdobro
se objasnuva su{tinata na ovaa du{evna bolest kako rascep na li~nosta
ili du{evno rastrojstvo.
1662
Spored psihijatriskite istra`uvawa se smeta deka {izofrenijata
e najte{ka du{evna bolest koja se javuva kaj 1/4 od stacioniranite du{evno
bolni lica. Se naveduva isto taka, deka 0,8% do 1% od populacijata ima endogeni
predispozicii za ovaa bolest. Vidi: Lopa{i}, R, i dr. op. cit. str. 207. Spored
Jevti}, na 1.000 lica ima 6-8 {izofreni~ari i toa pove}e `eni odo{to
ma`i. Jevti}, D. op. cit. str. 196.
917

izarnii situacii i sl.); gustativni halucinacii itn. Ponekoga{ site
ili samo nekoi od navedenite halucinacii se do`ivuvaat istovremeno
(kombinirano), a seto toa pridonesuva za naru{uvawe na percepciite
i normalnoto izvr{uvawe na mislovnite i volevite procesi.
Vo pogled na projavuvaweto na nivnite emocionalni osobini,
kaj niv se javuvaat rastrojstva vo vo vid na afektivna tapost, vrzanost
samo za edna emocija ili nenormalnost vo nivnoto izrazuvawe so ogled
na kvalitetot, brzinata, ja~inata i nasokata na emocionalniot pottik.
Taka, na primer, tie izrazuvaat golem strav, lutina, bes ili `alost
iako za toa ne postoi realna pri~ina. Se smeat tamu kade {to treba
da pla~at ili pak i pokraj intenzitetot na emocionalnoto do`ivuvawe,
ostanuvaat emocionalno ramnodu{ni poradi sopstvenoto
ograduvawe od lu|eto i nastanite od nadvorea{niot svet. Tie ja ignoriraat
objektivnata realnost i `iveat vo svoj sopstven fantasti~en
svet koj nema nikakva osnova vo stvarnosta (autizam) Pokraj toa, rastroenosta
na nivniot emocionalen `ivot kaj niv ~esto predizvikuva
depersonalizacija 1663 i ambivalencija 1664 vo li~nosta i povedenieto.
Rastrojstvoto na svesta kaj niv se gleda i vo nivnata zatvorenost
za do`ivuvawa od nadvore{niot svet i nivniot odraz vrz intrapsihi~kiot
`ivot, {to gi ~ini osobeno nepogodni za prevospitni vlijanija.
Procesot na misleweto kaj {izofreni~arite se vr{i nenormalno
i zbrkano. Toa se zabele`uva preku nivnoto verbalno, pismeno i
slikovito izrazuvawe. Nivnite misli se apstraktni, nepovrzani i nerazbirlivi
predizvikani od vnatre{ni do`ivuvawa pod dejstvo na halucinaciite
i patolo{kiet idei. Nivnite misli i odnosot sprema
okolinata se zasnovaat vrz ideite na odnos, ideite deka se progoneti,
deka nekoj saka da gi ubie, deka boleduvaat od najrazli~ni i ~udni bolesti,
ideite na barawe i o~ekuvawe od okolinata i sl. Vo site ovie
idei bolniot veruva i pokraj nivnata nerealnost, koja e sfatliva i za
edno prose~no du{evno zdravo dete, i so ni{to ne mo`at da se razubedat
vo toa. Nivnite dejstvija (psihomotorikata) se karakterizitraat
so: nemir (trkalawe po pod, postojano dvi`ewe, kinewe i sl), stupor
(celosna nepodvi`nost na nadvore{ni drazbi), mutizam (uporno mol~ewe,
neodgocarawe), paralogija (namerno pogre{no odgovarawe), katalepsija
(uporno zadr`uvawe na opredelena polo`ba na teloto), ste-
1663
"Sopstvenata li~nost na bolniot mu deluva tu|o, nevistinito i
osobeno, a pretstavite za nadvore{nito svet se bledi i bezbojni. Bolnite se
`alat na nedostig od emocii, se ~ustvuvaat od temel izmeneti, kako da se avtomati,
kako da se mrtvi." Lo{pa{i}, R. i dr. op. cit. str. 214.
1664
"Za ambivalencijata e karakteristi~no istovremeno zazemawe na
sprotivni emocionalni stavovi sprema lu|eto, nastanite objektite, itn. Bolniot
istovremeno se smee i pla~e. Istovremeno ne{to saka i odbiva. Toj
sprema isto lice e agresiven i podlo`en." Lo{pa{i}, R. i dr. op. cit. str. 221.
918

eotipija (uoporno povtoruvawe zborovi, gestovi ili drugi dvi`ewa),
paramimija (neadekvatno upravuvawe so mimikata).
So ogled na dinamikata i rasporedot na gorenavedenite simptomi
kaj zabolenite lica, oddelni avtori 1665 {izofrenijata ja delat na
{izofrenija simpleks, hiberfrenija, katatonija i paranoidna {izofrenija.
Me|utoa, site se soglasuvaat so faktot deka poradi raznovidnosta
na simptomite, nivnata postojanost i zamrsenost, kako i nere-
{enoto pra{awe na etiologijata na ovie psihozi, ovaa i sli~ni podelbi
imaat ve{ta~ko no, i opredeleno prakti~ni zna~ewe. Vo taa smisla
se veli deka ramnodu{nosta, nedostigot od sposobnosti i inicijativa
se glavni simptomi na {izofrenijata simpleks. Ovoj vid {izofrenija
se javuva na pomlada vozrast i se manifestira vo gubewe na
interes za rabota, zabava i dru{tvo. Ottamu, bolniot se povlekuva vo
osamenost i do zapostavuva svojot nadvore{en izgled. So podovne`niot
razvoj na bolesta se javuva disocijacija vo misleweto i emocionalna
ramnodu{nost. Karakteristi~no za ovaa {izofrenija e deka obi-
~no nema podobruvawe na bolesta. Katatonijata se karakterizira so
epizodni i trajni rastrojstva vo psihomotorikata vo vid na stupor
(zako~enost) ili nemir ili vozbuduvawe. Vo sostojba na stupor se zako~eni
site funkcii, bolniot ne se dvi`i ili se dvi`i premnogu bavno,
ne jade, ne pie, ne gi vr{i fiziolo{kite funkcii. Pritoa, negativisti~ki
se odnesuva sprema okolinata i odbiva sekakov kontakt. Od
druga strana, vo katatonata vozbudenost, bolniot e preterano aktiven,
se trkala po podot, si ja kine oblekata bega i sl. Vo takva sostojba bolnite
mo`at da bidat mnogu agresivni i opasni za okolinata. Poradi
slo`enata simptomatologija, hiberfrenijata obi~no se izbegnuva da
se definira, a za paranoidnata {izofrenija se istaknuva zna~eweto
na paranoidnite misli sprema koi se soobrazuva celokupnoto povedenie
na bolniot. Za ovoj oblik se karakteristi~ni halucinacii vo site
~uvstvitelni podra~ja. Imeno, bolnite gledaat, slu{aat i na drug na-
~in gi ~uvstvuvaat nastanite od svojata okolina i na toj na~in gi zasiluvaat
i nadopolnuvaat svoite paranoidni stavovi. 1666
1665
Ibid, str. 221.
1666
Me|u pokarakteristi~nite primeri od na{ata sudska praktika
izdvojuvame nekolku ubistva izvr{eni vo vakva sostojba: Primer 1. A.A. so
sekira ja ubil svojata sopruga pred svoite deca i se dal vo begstvo, zatoa {to
smetal deka taa mu pravi ma|ii i deka toj den mu ja zela celokupnata krv od
organizmot. Primer 2. B.B. so pu{ka od prozorecot na svojot stan pukal na
ulicata i pritoa ubil edno i ranil drugo lice, za{to smetal deka me|u minuva~ite
ima nekoj {to saka nego da go ubie. Primer. 3. V.V. smetal deka e sin na
\orgi Dimitrov, vnuk na Krali Marko i deka mo`e da se transformira vo najpoznati
li~nosti. Najprvin vo pole so no` ubil nepoznat ~ovek, go soblekol,
go rasekol na tri dela i frlil vo endek. Utredenta so udar so ~ekan po glava
ubil u{te edno lice vo edna mehani~arska rabotilnica. Motiv: smetal deka
919

Se ~ini deka vo teoriskoto i prakti~noto prou~uvawe na paranoidnata
{izofrenija se oti{lo najdaleku. Kaj ovaa grupa zaboleni
preovladuvaat nesistematizirani i nelogi~i naludni~avi idei. Na po-
~etokot od bolesta poedinecot se somneva deka e izlo`en na ne~ie posebno
vnimanie i po~nuva da se pla{i i na sopstven na~in da gi analiziara
tie magloviti pojavi (osobeno so slu{ni halucinacii i telesni
senzacii) doa|aj}i do fantasti~en zaklu~oci. Kaj bolniot se pojavuvaat
idei na odnos i progonuvawe ~ija {to apsurdnost ne mo`e da se
proceni. Bolniot smeta deka go progonuvaat razli~ni neprijatelski
organizacii, razni sili, stranski agenturi itn. Toj ne jade, za{to mu e
sosema jasno deka hranata e zatruena, itn. 1667
Vo site ovie sostojba liceto se povlekuva vo sebe so progresivni
vlo{uvawa i naru{uvawa na mislite, situaciite i povedenieto,
begstvo vo fantazija, nedostatoci vo rasuduvaweto, postavuvawe bizarni
pra{awa, deluzii i halucinacii. Ovie lica se potencijalno opasni
za izvr{uvawe na bilo koe krivi~no delo, osobeno za ubistvo.
Pritoa, golem broj na istra`uvawa poka`uvaat deka udelot na {izofreni~arite
e mnogu visok me|u ubijcite. Spored Eksner (Exner) 1-2%
kaj zatvorenicite, spored Krezi (Cressy) 1-5%, spored [ipkovenski od
44 ubijci koi gi pregledal 15 bile {izofreni~ari, spored Vetsel (Wetzel)
od 119 masovni ubijci 83 bile du{evno bolni, a od niv 1/3 bile {izofreni~ari.
1668 Spored Tur~in, Matijaca i Berkovi}, vo akutnata sostojba
na {izofrenijata vo prv red se zna~ajni prestapite protiv `ivotot
i teloto, potoa pale`i, a za hroni~nite sostojbi tn. bagatelen
kriminalitet. Bagatelniot kriminalitet (pomali kra`bi i izmami),
isto taka e zna~aen za klini~kite sliki - hebefrena forma i {izofrenija
simpleks, dodeka za paranoidno {izofrenite lica e karakteristi~en
nasilni~kiot kriminalitet. 1669 Vo na{eto istra`uvawe,
isto taka najdovme dvajca {izofreni ubijci {to izdr`uvakle kazna
li{uvawe od sloboda i 10 {izofreni ubici na koi im bila izre~ena
merka na bezbednost. 1670
ovie lica pripa|aat na tajna organizacija {to sakaat nego da go ubijat. Slu~aj
4. G.G. so stap ja ubil soprugata, za{to za toa dobil imperativna naredba od
Sveti Nikola. Slu~aj 5. D.D. ja ubil svojata majka so dva udari so sekira dodeka
taa bolna le`ela vo krevet, za{to haluciniral deka taa so nokti }e mu
gi izvadi o~ite.
1667
Lopa{i}, R. i dr, op. cit. str. 224-225.
1668
Vidi: A~imovi}, M. op. cit. str. 48.
1669
Tur~in, R. i dr. Kriminalitet {izofrenih bolesnika, JRKKP, Beograd,
1975/1, str. 96.
1670
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 226-230.
920

IV. TIPOLO[KI KLASIFIKACII NA PRESTAPNICI
1. Edno od pra{awata koe se razgleduva vo krivi~nopravnata i,
sî u{te, vo kriminolo{kata literatura e pra{aweto dali e mo`no da
se najdat nekakvi zaedni~ki crti, nekakvi objektivno utvrdeni karakteristiki
kaj lica koi gi ozna~uvame kako kriminalci, spored koi tie
lica bi mo`elo da se pomestat vo opredeleni edinstveni ili sli~ni
grupi ili klasi, odnosno dali e mo`no tie lica da se prika`at kako
tipi~ni kriminalni tipovi. 1671 Kriminalnite tipologii 1672 na prestapnici
se pravat so cel da se sogledaat pri~inite na kriminalitetot
koi mu odat na raka na vr{eweto na krivi~nite dela i iznao|aweto na
najadekvatni merki za nivno spre~uvawe, {to }e re~e od sosema istite
celi poradi koi se vr{i klasifikacijata na kriminalnite povedenija,
se vr{i i klasifikacijata na nivnite izvr{iteli. Vo ovaa smisla
se vr{eni mnogubrojni kriminolo{ki istra`uvawa vo koi u~estvuvale
brojni pravnici, sociolozi, biolozi, antropolozi, psiholozi,
psihijatri i mnogu drugi zainteresirani profili zadoeni so osnovnata
ideja deka mo`e da se pronajdat karakterikite na takov tip zlostornik
za kogo so sigurnost mo`e da se tvrdi deka vo opredeleni okolnosti
}e bide izvr{itel na odredeno krivi~o delo. I navistina, koga
bi se otkrilo toa, odnosno koga odnapred bi se znaelo koja li~nost pod
vlijanie na eden ili stek na opredeleni negativni kriminogeni faktori
}e stane zlostornik, suzbivaweto na kriminalitetot bi se simnalo
kako op{testven problem, za{to site sili na op{testvenata prevencija
}e bidat naso~eni isklu~ivo kon spre~uvawe tokmu na tie lica
da dojdat vo kontakt so utvrdenite okolnosti. Me|utoa, i pokraj ogromnite
usilbi i ogromnite sredstva potro{eni vo taa nasoka, toa sî
u{te ne se slu~i.
2. Na ova mesto treba da se istakne deka opredelen tip pretstavuva
specifi~na sinteza na niza ~ove~ki osobini koi karakteriziraat
edna cela kategorija na lu|e. Tie osobini obi~no se sobrani
okolu edna dominantna osobina koja pretstavuva nekoj vid oska okolu
koja se formira celata li~nost. Tipolo{koto prio|awe kon analiza
na li~nosta navidum e ednostavo i prifatlivo. Negovata prednost e vo
toa {to se nastojuva kon globalno zafa}awe na osobinite na li~nosta
{to e opravdano so ogled deka li~osta pretstavuva nedeliva celina.
Vakviot priod me|utoa ima i niza slabosti. Prviot nedostatok e vo
1671
Kobe, P. Tipolo{ke klasifikacije delikvenata u modernoj kriminologiji i
krivi~nom pravu, Narodna milicija, Beograd, 1959/3-4. str. 7.
1672
Kriminalnata tipologija bi mo`ele da ja ozna~ime kako nauka za
tipovite na kriminalcite: za klasifikacijata na storitelite na krivi~nite
dela so ogled na tipi~nite i specifi~ni karakteristiki koi gi otkriva nivnata
li~nost i koi se od kriminolo{ko zna~ewe. Tipolo{kite klasifikacii
se nejzini voop{teni zaklu~oci." Ibid, str, 8.
921

toa {to najgolemiot broj lu|e ne mo`at da se rasporedat vo ~isti tipovi,
za{to me|u niv ima niza individualni osobini {to poedincite
gi pravat atipi~ni koi ottamu mo`at da gravitiraat ponekoga{ kon
sosema sprotivni tipovi. I vtroto, opredeleni tipovi na li~nosta ~estopati
opfa}aat i takvi osobini koi vo `ivotot ne odat zaedno.
Ottamu, so pravo mo`e slikovito da se konstatira, deka kaj vakvite
klasifikacii od {umata ne mo`at da se vidat drvjata.
Vo ovaa smisla sosema prifatliv e stavot na eden avtor koj
veli: "Nakratko ~ove~kite tipovi imaat samo ograni~ena orientaciona
vrednost. Tie uka`uvaat na nasokite no ne i na definitivniot pat
po koj se saka da se odi. So drugi zborovi, isto kako {to onie koi se
orientirani vo ista nasoka, fizi~ki mo`at da koristat razli~ni pati{ta,
taka i zbirot na li~nite osobini na poedine~niot ~ove~ki tip
- iako site se orientirani spored toj tip - mo`at da sledat razli~ni
paradigmi, koi pomalku ili pove}e otstapuvaat od glavnite karakteristiki
na toj tip. Vo vrska so toa treba da se zapomne: 1 0 deka site
~ove~ki tipovi se navistina apstrakcii, 2 0 deka netipi~nite osobini
se isto taka va`ni i igraat uloga za koja e mnogu malku poznato, 3 0 deka
vo konfiguracijata na tie razli~ni orientirani delovi na nekoe
lice, sredinata igra va`na, a ponekoga{ i re{ava~ka uloga. Poradi
toa kako eden od elementite koj treba da se razgleduva pri sostavuvaweto
na programata na tretman i procenkata na socijalnata rehabilitacija
- zgora na toa bazirana na konceptite na individualizacijata
i potrebite - ~ove~kite tipovi, ili tipovite na li~nosta igraat daleku
poograni~ena uloga odo{to e op{to prifateno." 1673
3. Za utvrduvawe na kriminalno predisponiranite li~nosti
bea koristeni, i sî u{te se koristat najraznovidni kriteriumi. Ponekoga{
toa se biolo{kata konstitucionalnost, drug pat opredeleni
psiholo{ki crti na li~nosta, tret pat prethodnite kriteriumi zaedno
so cel da se sozdade biopsihiolo{ka klasifikacija, ponekoga{ du-
{evnata sostojba na li~nosta na zlostornikot, razni nasledni osobini,
i sl. Site ovie kriteriumi me|utoa, sepak mo`at da se svedat na
~etiri osnovni, od ~ija analiza mo`e najdobro da se vidi su{tinata na
problemot.
922
1. LEGALNA TIPOLOGIJA NA PRESTAPNICI
1. Osnovot za ovaa klasifikacija na izvr{itelite na krivi~nite
dela e zakonskiot naziv na storenoto kriminalno povedenie. Toa
e onaa tipologija na kriminalci, koi kako takvi se opredeleni so krivi~noto
zakonodavstvo na opredelena dr`ava. Dokolku se izemat maloletnicite,
stanuva zbor naj~esto za upotrebuvanata klasifikacija na
1673
Lopez R. M. Neki kriti~ki osvrti na neke osnovne oblike zavodskog tretmana
osu|enih, Izbor, Zagreb, 1968/1, str. 67-74.

kriminalcite na: 1 0 du{evno normalni i abnormalni, 2 0 primarni kriminalci,
od edna, i povratnici i pove}ratni povratnici, od druga strana,
3 0 kriminalci od navika i, 4 0 profesionalni kriminalci.
1 0 Du{evno normalni i abnormalni prestapnici. Kategorijata
na du{evno abnormalni kriminalci kako posebna kategorija se pojavuva
toga{ koga na takvite kriminalci zapo~nuva da im se obra}a vnimanie
od stojali{te na opasnosta po okolinata i od gledi{te na nivnoto
lekuvawe. 1674
2 0 Klasifikacijata na primarni kriminalci, povratnici i
pove}ratni povratnici e naj~estata i ottamu edna od najzna~ajnite podelbi
{to se vr{i vo krivi~noto pravo, kriminologijata i penologijata
i ottamu podolu }e í posvetime poseben prostor.
3 0 Kriminalci od navika ili zlostornici od sklonost. Ovaa
grupa e {iroko poznata pod toj naziv, me|utoa vo praktikata dosta ~esto
se pribli`uva na kategorijata na povratnicite, no toa ne e nu`no,
1675 taka {to vo nekoi zakonodavstva ima slu~ai tie kategorii vo
praktikata da se razdvojuvaat. Vrskata me|u niv sepak postoi ottamu
toa {to vo nekoi zakonodavstva povratot se zema kako pretpostavka za
opasnata sostojba, a opasnata sostojba bi trebalo da bide biten element
za kriminalecot od navika. Kako element za opasnata sostojba se
zema predvid u{te i posebnata opasnost po javniot red i mir i samiot
na~in na `ivot, trajnata sklonost kon zlostorstva ili nepopravlivosta
so samata kazna. 1676 Na{eto krivi~no zakonodavstvo ne poznava
nitu krivi~ni dela, nitu kriminalci od navika.
4 0 Profesionalnite kriminalci od legislativen aspekt se zemaat
ili kako podvid na kriminalcite od navika ili se definiraat
u{te povoop{teno i toa taka {to vr{eweto na krivi~nite dela kako
"profesija" ili od "zanaet" se zema kako konstitutiven element na
krivi~noto delo ili kako kvalifikatorni element. 1677
2. Teoretskoto zna~ewe na ovoj vid klasifikacii se protega dotamu
{to ja istaknuva li~nosta na storitelot i negovata diferencijacija
za razlika od negovata ednakvost. Me|utoa, kako {to pravilno za-
1674
Kobe, P. op. cit. str. 23. Za kategorijata abnormalni prestapnici podrobno
kaj: Lazarevi}, Lj, Prolo`aj nekih kriminolo{kih kategorija delinkvenata u saveremenom
krivi~nom pravu, str. 1426.
1675
"Spored Abrahamsen (David Abrahamsen), zlostornicite od navika
ili profesionalnite zlostornici i gangsterite se lica ~ii Ego i Super-ego
go odobruvaat nivnoto kriminalno povedenie. Tie lica ne poka`uvaat kaewe
nitu strav od kaznata. Tie vo nikoj slu~aj ne se du{evno bolni lica, me|utoa
nemaat obziri sprema blagosostojbata na op{testvoto, nitu sprema bezbednosta
na grupata... Tie vo najgolem broj slu~ai se organizirani prestapnici"
Eliot, M. op. cit. str. 279 i 116.
1676
Kobe, P. op. cit. str. 20.
1677
Ibid, str. 20.
923

ele`uva eden avtor, ne e rabota na zakonodavecot samiot da opredeluva
nekoja apriorna klasifikacija, tuku e dovolno samo da ja nazna~i:
rabota na teorijata, i vo prv red, na praktikata e nazna~enata klasifikacija
da ja prodlabo~i kako i da ja prilagodi na konkretnite pojavi
na `ivotot. 1678
Nejzinite nedostatoci se sostojat vo slednovo: 1 0 sozdava la`en
vpe~atok deka site lica koi se, na primer, opredeleni kako kradci se
me|usebno sli~ni vo sekoj pogled, 2 0 sozdava natamo{en la`en vpe~atok
za specijalnosta na li~nosta koja e fatena samo za edno takvo
delo, deka isklu~ivo se zanimava so takov vid na kriminal, 3 0 ni{to ne
ka`uva za li~nosta na prestapnikot, nitu za okolnostite pod koi deloto
e izvr{eno, i 4 0 ne e pogodna za sporeduvawe so ogled na razlikite
vo zakonodavstvata na oddelnite zemji.
2. KLASIFIKACIJA SPORED TIPOT NA LI^NOSTA
1. Kako osnoven kriterium za ovaa klasifikacija slu`at osobinite
na li~nosta. Pritoa, mo`e da se zboruva za dve grupi na ovie klasifikacii
vo zavisnost od toa dali vo osnovata na podelbata stojat
nejzinite nasledni i fizi~ki osobini ili pak, nejzinite psiholo{ki
osobini i du{evnata sostojba.
1 0 Najdobra ilustracija za prvata grupa pretstavuvaat tipolo-
{kite klasifikacii na Lombrozo, Garofalo i Feri, koi nie ve}e gi
izlo`ivme, pa ottamu nema potreba da gi povtoruvame.
2 0 Vo vtorata grupa se pomesteni onie klasifikacii koi glavno
gi sozdavale psiholozi i psihijatri. Tie se obiduvaat da izdvojat razni
tipovi na kriminalci spored psihi~kite osobini i razli~nite
motivi koi ja rakovodele li~nosta vo izvr{uvaweto na kriminalniot
akt.
2. Glavnata zaedni~kata slabost na ovie klasifikacii se sostoi
vo toa {to so niv vo celost se ignorira krivi~noto delo i okolnostite
pod koi toa e storeno.
3. KLASIFIKACIJA SPORED NA^INOT NA @IVOT
Ovie klasifikacii se vodeni od idejata kako osnoven kriterium
za podelba da poslu`i na~inot na koj poedinecot go organiziral sopstveniot
`ivot i merkata vo koja oddavaweto na kriminalno povedenie
vlijaelo vrz negovito `ivot.
1 0 Edna od najkarakteristi~nite podelbi od ovoj vid e na profesionalni
i slu~ajni kriminalci. Profesionalni se onie kriminalci
koi sredstvata za `ivot gi nabavuvaat vr{ejki gi kriminalnite povedenija
kako svoja redovna profesija. Niv vr{eweto na krivi~ite dela
1678
Ibid, str. 22.
924

ne im pretstavuva samo `ivotna egzistencija, tuku i `ivotno zadovolstvo,
na~in na i`ivuvawe koj najpove}e im odgovara na nivniot temperament.
1679 Slu~ajni kriminalci se onie kriminalci koi se zateknale
vo isklu~itelna situacija, odnosno zatoa {to slu~ajno se na{le pod
vlijanie na specifi~ni okolnosti koi ne mo`ele ili ne umeele da gi
izbegnat.
2 0 Nezadovolni od opfatot na gornata podelba, nekoi teoreti-
~ari se obiduvaat da ja zbogatat so vnesuvawe na u{te eden, tret tip na
kriminalci - kriminalci od strast. Za niv se veli deka krivi~nite
dela gi vr{at zatoa {to ne mo`at da go sovladaat svojot brz temperament
ili zatoa {to bile pod dejstvo na alkohol. Toa se kriminalci
koi naj~esto vr{at krivi~i dela protiv li~nosta.
4. KLASIFIKACIJA SPORED KRIMINALNATA KARIERA
1. Razlikuvaweto na obi~ni kriminalci i profesionalci e naj~estata
podelba na prestapnicite koja se pravi spored ovoj kriterium.
Pritoa, vo kategorijata na obi~ni kriminalci se pomestuvaat
onie prestapnici koi `iveat od vr{eweto na krivi~ni dela kako {to
se: kra`bi, razbojni{tva, izmami, proneveri i sl. Toa se, vsu{nost,
pretstavnici na poniskite sloevi na kriminalniot svet koi se regrutiraat
glavno od siroma{ni i razbieni semejstva, od dezorganizirani
op{testveni sloevi, od onie koi go u~ele "zanaetot" vo ramkite na
uli~nite bandi ili vo vospitno-popravni domovi. Toa se lica koi retko
upotrebuvaat sila i oru`je pri vr{eweto na krivi~nite dela iako
mnogumina od niv ~esto go nosat so sebe.
Na drugata strana stojat profesionalcite koi, spored Rekles
(Walter Reckless), od obi~nite kriminalci se razlikuvaat ottamu {to:
1 0 se pointeligentni, 2 0 se slu`at so pokomplicirana i poefikasna tehnika
na izvr{uvawe na delata, 3 0 se zanimavaat so poraznovrsna kriminalna
aktivnost, i 4 0 vrz obi~nite kriminalci gledaat od visina i
so potcenuvawe, a me|usebno se po~ituvaat. Iako najgolemiot broj od
niv gi vr{at re~isi istite krivi~ni dela kako i obi~nite kriminalci,
toa go pravat pove{to, na "profinet" na~in, pove}e promisleno
odo{to so sila i, po pravilo, ostanuvaat neotkrieni. Me|u niv se nao-
|aat: xepxii, kradci na nakit (so zamena na vistinskiot so la`en nakit),
kradci po stokovni ku}i i specijalizirani prodavnici, falsifikatori
na pari, ~ekovi i umetni~ki sliki, {verceri, ucenuva~i i
sl. Profesionalnite kriminalci, po pravilo, rabotat so pomo{ na
eden ili dvajca pomaga~i i imaat sopstven stil na rabota od koj retko
se otka`uvaat. Ponekoga{ se sozdavaat i pogolemi grupi na profesionalci,
me|utoa, toa se grupi koi se sozdavaat za deluvawe samo na opredeleno
vreme ili poradi izvr{uvawe na opredlen broj na krivi~ni
1679
Tahovi}, J. op. cit. str. 236.
925

dela. Ovie grupi se razlikuvaat od organiziraniot kriminal spored
toa {to pristapuvaweto i izleguvaweto od grupata e dobrovolno, {to
deleweto na plenot se zasnova vrz principot na ramnopravnost, i {to
obi~no ne postoi subordinacija me|u nivnite ~lenovi.
2. Trgnuvajki od istiot kriterium, Kavan (Ruth Shonle Cavan)
pravi razlika me|u 1 0 profesionalni kriminalci, 2 0 prigodni storiteli
na krivi~ni dela, 3 0 li~nosti koi projavuvaat povedenie koe e
{tetno po niv samite i 4 0 li~nosti so pote{ki du{evni rastojstva.
1 0 Profesionalni se onie storiteli koi `iveat vo kriminalniot
svet, koi logi~ki se kone~na emanacija na op{testvenata situacija
koja dopu{ta i pottiknuva kriminalna dejnost (struktura na zdru`uvawe).
1680
2 0 Prigodnite storiteli na krivi~ni dela `iveat vo kriminalno
opkru`uvawe. 1681 Osnovna karakteristika na ovie storiteli e
{to vr{at krivi~i dela eda{ ili pove}e pati, me|utoa vo pogolemi
vremenski intervali. Pri~nite za ver{ewe na krivi~nite dela kaj
niv mo`at da bidat:
a) edna od prigodnite neplanirani pogodnosti za vr{ewe na
krivi~ni dela kako na primer, mo`nosta za kra`bi, proneveri i sl.
b) ednokratna neizbe`na tenzija, kako na primer, iznuduvaniot
saka da mu plati na iznuduva~ot, krivi~nite dela protiv `ivotot i
teloto, od qubomora ili poradi pritisok,
v) krivi~ni dela vo slu`ben odnos (white collar crime). Prestapnikot
se odnesuva kriminalno samo delumno (segmental crime), inaku go
pominuva `ivotot na ~esen gra|anin. Na kriminalitetot mu pogoduvaat:
atmosferata na zarabotuvawe, povedenija "na rabot na zakonot"
ili so preod na dozvolenata granica ("i ostanatite slu`benici rabotat
na sli~en na~in"), potkup itn.
Me|u prigodnite prestapnici mo`at da se pomestat i storitelite
na golem broj na nebre`ni delikti.
3 0 Li~nostite koi projavuvaat {tetno odnesuvawe za sebesi se
alkoholomani, lica koi zloupotrebuvaat droga, seksualni prestapnici,
hazadredri skitnici, prostitutki, xepxii 1682
4. Lica so pote{ko naru{eno du{evno zdravje. 1683
1680
Cavan, R. Sh. Criminology, Second Edition, Thomas Y. Crowell Company,
New York, 1960, str. 125.
1681
Ibid, str. 180
1682
Ibid, str. 204.
1683
Ibid, str. 229.
926

5. TIPOLO[KI KLASIFIKACII NA MALOLETNI DELINKVENTI
1. Legalnata klasifiakcija na maloletnite delinkventi glavno
se zasnova vrz grupi spored nivnata vozrast, na kriteriumot na krivi-
~nata odgovornost, a vo najnovite zakonodavstva i vrz razgranetiot sistem
na krivi~ni sankcii protiv maloletnicite.
2. Vo pogled na odelni pra{awa povrzani so klasifikacijata
na maloletnite delinkventi vo sovremenoto pozitivno zakonodavstvo
se prisutni golemi razliki. Tie razliki se najprvin osobeno ~uvstvitelni
vo pogled na nivnata vozrast. Vo toj pogled postojat najrazli~ni
sistemi i toa kako vo odnos na najniskata starosna granica taka i po
pra{aweto na opredeluvaweto na polnoletnosta.
Vo ovaa grupa na problemi najprvin postoi razli~en stav vo
odnos na opredeluvaweto na kategorijata "deca" od "maloletnici".
3. Osven toa vo ramkite na kategorijata na maloletnicite ~esti
se i razlikite vo pogled na nivna podelba na pomladi i postatri maloletnici.
4. Spored vidot na sankcijata prisutni se podelbite na onie na
koi mo`at da se primenat samo vospitni i vospitno - popravni merki,
i na onie koi podle`at i na primena na kazna. Pritoa, obi~no se vodi
smetka i za toa dali se raboti za vospitno zapu{ten maloletnik, odnosno
moralno rasipan i zagrozen, kako i za toa dali e posebno opasen so
ogled na te`nata na krivi~noto delo. Stojali{teto deka ne e podesno
sprema maloletnicite da se primenuvaat isti kazni kako i za vozrasnite
poteknuva od germanskoto pozitivno pravo koe pokraj vospitnite
merki poznava i posebni kazni za maloletnite lica. 1684
5. Posebna grupa e grupata na mladi polnoletni lica.
V. RECIDIVISTI
1. Za opredeluvawe na poimot recidivisti nu`no e najprvin da
go objasnime poimot povrat. Povratot e sociolo{ka kategorija koja go
ozna~uva specifi~niot odnos na za~esten sudir so zakonskite normi
na edna posebna op{testvena grupa na prestapnici koi voobi~aeno se
narekuvaat povratnici. Povratnikot pak, e prestapnik, individua, li-
~nosta koja e nositel na opredeleno povedenie, {to zna~i psiholo{ka
kategorija za ~ie razbirawe e potrebna podlaboka psiholo{ka analiza.
1 0 Krivi~nopravnoto zna~ewe na povratot se gleda vo toa {to
sprema storitelot na deloto vo povrat treba da bidat primeneti postrogi
sankcii, bidej}i prethodno izre~enite se poka`ale neefikasni
i zatoa {to preku negovoto delo se manifestirala zgolemena vina. So
legalniot poim na povratot, vsu{nost, se pravi razlika vo krivi~no-
1684
Ibid, str. 25
927

pravnata polo`ba na povratnicite i drugite prestapnici - prvoprestapnicite.
Vo toa razlikuvawe se poa|a od stavot deka povratnicite
se kategorija na op{testveno poopasni storiteli na krivi~ni dela,
koi tokmu so ogled na toa treba da bidat postrogo kaznuvani. Na toj na-
~in, postrogoto kaznuvawe e osnovata od koja trgnuva krivi~noto pravo
vo suzbivaweto na povratot. Povratot vo krivi~nopravna smisla
zna~i slu~aj na porane{na osuduvanost na nekoj storitel na krivi~no
delo. Toj vid na povrat e opredelen so zakon. Pritoa, voobi~aeno se
smeta deka povtatot postoi toga{ koga porane{noto i novoto delo se
storeni so umisla, a po mislewe na nekoi avtori i toga{ ako dvete
dela se storeni od nebre`nost.
2 0 Za postoewe na kriminolo{kiot poim na povratot e dovolno
da postoi povtoruvawe na krivi~nite dela od strana na konkreten storitel.
Ovde ne e nu`en vremenski period me|u prethodno izvr{enite i
novite dela, nitu porane{na osuda ili izdr`ana kazna za prethodnoto
delo. Nakratko, vo kriminolo{ka smisla za povratnik se smeta lice
koe povtorno izvr{ilo krivi~no delo, bez ogled dali porano bilo
osuduvano ili ne. So ovoj pristap se uka`uva na etiolo{kite faktori
od koi e uslovena ovaa pojava, odnosno od onie objektivni ili subjektivni
okolnosti i od ~ie soznanie zavisi postavuvaweto na sistemot
na op{testvenite merki za nejzino uspe{no preventivno i represivno
suzbivawe. 1685
3 0 Za postoeweto na penolo{kiot poim na povratot, stanuva
zbor toga{ koga edno lice po prethodno izdr`anata kazna za nekoe
krivi~no delo povtorno }e dojde vo penitencijarna ustanova zaradi
izdr`uvawe kazna za novo krivi~no delo. Se trgnuva od postavkata
deka prezemenite merki pri porane{noto izdr`uvawe na kaznata se
poka`ale neefikasni sprema osudenoto lice i deka zatoa treba da se
zasili penitencijarniot tretman, so toa {to vo pogolema mera }e se
prilagodi na negovite osobini. Penolo{kiot poim na povratot slu`i
i kako indikator za uspe{nosta na postpenalniot tretman. 1686
1685
Kriminolo{koto sfa}awe naj~esto se vrzuva za opredeleni svojstva
na li~nosta, pred sî za navikite, sklonostite za kriminalno povedenie,
ili poto~o ka`ano, za profesionalnite prestapnici, odnosno prestapnici od
navika koi se javuvaat kako recidivisti. Zaradi tie svojstva, mnogumina recidivistite
gi smetaat za nepopravlivi, pa za niv vo mnogu zakonodavstva predviduvaat
posebni merki: relegacija vo Francija, preventivno zatvorawe vo
Anglija. Milutinovi}, M. op. cit. str. 227.
1686
Podelbata na legalen, kriminolo{ki i penolo{ki povrat poteknuva
od Norvel Moris koj vakvata opredelba za prvpat ja iznese na Tretiot
kriminolo{ki kongres vo London (1955). Za razlika od nego, Pinatel zboruva
za priroden i generi~ki povrat koj se sostoi vo prosto povtoruvawe na krivi~nite
dela nezavisno od sekoja osuda, potoa na socijalen povrat koj pretpostavuva
prethodna osuda, na legalen povrat koj e definiran so zakonot i se
928

2. Klasifikacija na povratnicite. So ogled na toa deka povratnicite
pretstavuvaat posebna kategorija na zlostornici ottamu {to
gi povtoruvaat delata, najprvin se vr{i nivna podelba vo odnos na
ostanatite - primarnite prestapnici. Vo ovaa smila naj~esta e nivnata
podelba na profesionalni zlostornici i zlostornici od navika.
1 0 Me|u profesionalnite zlostornici se pomestuvaat onie koi
se adaptirani na antrisocijalni aktivnosti, koi poseduvaat tehni~ki
znaewa za izvr{uvawe na krivi~noto delo i koi gi karakterizira mnogu
visok stepen na kriminalna zrelost.
2 0 Od druga strana grupata recidivisti koi gi povtoruvaat krivi~nite
dela pove}e poradi svojata socijalna i psiholo{ka inadaptacija
se narekuvaat zlostornici od navika. Zlostornicite od navika se
razlikuvaat od profesionalnite kriminalci spored toa {to kriminalnata
aktivnost ne ja apsorbira celokupnata nivna dejnost. Niv
gi karakterizira, ne tolku brojot na izvr{enite dela, kolku tendencijata
kon vr{eweto na krivi~ni dela. 1687 Tie se nekoj vid "lica koi ne
se prilagodeni na `ivotnite uslovi, od nekoi vnatre{ni (endogeni)
pri~ini, a nadvore{nite povodi samo go potenciraat takviot nivni
nedostatok. 1688 Kaj ovaa podelba doa|a do izraz zna~eweto na samoto
kriminalno povedenie, odnosno na~inot na `ivot na tie lica i ottamu
se smeta deka kaj povratnikot ne se raboti za poseben tip na ~ovek,
tuku deka e vo pra{awe poedinec koj spored na~inot na odnesuvaweto
se razlikuva od drugite.
3 0 Kon navedenite grupi povtornici brojni avtori ja pomestuvaat
i grupata povratnici po tendencija ~ie kriminalno povedenie se
povrzauva so elementite na nivnata konstitucija, odnosno so nivnite
nagoni i biolo{ki potrebi. 1689
deli na op{t i poseben i penitencijaren povrat za koj e karakteristi~no prethodno
prestojuvawe vo penitencijarna ustanova, kako i na pove}ekraten povrat.
Pinatel. @, op. cit. str. 121.
1687
Re~isi sekomu mu e jasno deka nekoi nesre}ni lu|e mo`at da bidat
`rtvi na okolnosti. Koga prestapnikot }e stane recidivist ili prestapnik
od navika, toa e obi~no ottamu {to ne nai{ol na tolku blagonaklona popustlivost
koja im e uka`ana na nekoi lica. Obi~no se smeta deka prestapnikot
od navika ne izvlekol pouka od svoite gre{ki, tuku deka e otvoren neprijatel
na dr`avata, vistinski prestapnik. Eliot, M. op. cit. str. 95.
1688
Tahovi}, J. op. cit. str. 236.
1689
Vidi: podgovno kaj Lazarevi}, Lj. Povranici, delinkventi po navici, profesionalni
delinkventi i delinkventi po tendencii u savremenom krivi~nom pravu,
JRKKP, Beograd, 1966/1. Spored Pe{i}, "So pra{aweto na povratnicite po
tendencija i profesionalnite povratnici rabotata stoi vaka: i vo ednata i
vo drugata situacija povratot go uslovuvaat faktori koi go uslovuvaat prestapni~koto
povedenie i koga ne e vo pra{awe povratot. Poradi stek na okolnosti,
ovde posebno zna~ewe dobivaat izvesni prestapni~ki osobini na po-
929

4. Sepak vo krivi~nopravnata i kriminolo{kata literatura se
mnogu po~esti vnatre{nite diferencijacii na recidivistite spored
najrazli~ni kriteriumi. Od brojnite vnatre{ni klasifikacii na recidivistite
}e se zadr`ime samo na slednite:
1 0 Obi~ni povratnici i pove}ekratni povratnici. Kaj obi~nite
povratnici se raboti za povtorno vr{ewe na isto ili drugo krivi~no
delo, a kaj pove}ekratnite povratnici za lica koi pove}e pati
izvr{ile krivi~ni dela pottiknati od nivnite vnatre{ni sklonosti.
2 0 Op{ti (generaleni) i posebeni (specijaleni) povratnici.
Ova razlikuvawe se potpira na okolnosta na povtoruvawe na koe i da e
razli~no krivi~no delo (op{t povrat) ili isti ili sli~ni dela (specijalen
povrat). Vrz istoto stojali{te i so ednakvo zna~ewe e i razlikvaweto
na homogeni i heterogeni povratnici. Nastojuvawata na nekoi
teoreti~ari vo ovaa sfera da se opredeli dali generalnite ili
specijalnite recidivisti se poopasna kategorija na storiteli na krivi~ni
dela, odnapred se osudeni na neuspeh od ednostavna pri~ina {to
takvite razmisluvawa gi zapostavuvaat konkretnite posledici na izvr{enite
dela koi mo`at da se pojavat vo najrazli~ni pojavni oblici.
3 0 Povratnici na umisleni i povratnici na nebre`ni krivi~ni
dela. Poedincite koi povtorno vr{at nebre`ni krivi~ni dela ~esto
se narekuvaat i situacioni prestapnici ili lica koi se skloni kon
nesre}i. Se raboti za poedinci koi so zagrozuvawe, sozdavawe na opasnost
predizvikuvaat posledici koi se nadvor od nivnata volja, a ~esto
i nadvor od nivnata svest.
4 0 Homotropni i politropni recidivisti. Homotropen recidivist
e poedinec kaj kogo kriminalnata orientavcija izvira od isti
vnatre{ni kriminalni tendencii (primer, od seksualni pobudi). Politropen
recidivist e onoj kaj koj nedostasuvaat istovidni pobudi ili
tendencii, tuku antisocijalno se odnesuva na primer, edna{ od neprijatelski
pobudi, drug pat od seksualni, a tret pat od koristoqubie.
5 0 Spored Milosavqjevi} 1690 postojat profesionalni kriminalci,
poluprofesionalni kriminalci i situacioni recidivisti. Provratnikot
niz koi doa|aat do izraz dispoziciite na prestapnikot - tendenciite.
Vo vrska so toa, kaj ubijcite koi pred ubistvoto izvr{ile po nekolku
krivi~ni dela najdovme dve situacii. Pottiknuva~ite na kriminalnite tendencii,
koi nekoi kriminolozi gi vrzuvaat za elementite na konstitucijata,
vsu{nost se opredeleni nagoni i biolo{ki potrebi... Me|utoa, spored na{e
zabele`uvawe, kriminalnite tendencii ne mora da poteknuvaat od konstitucijata
(nagonite), tuku mo`at da bidat i steknati... Zaedni~ka karakteristika
na kriminalnite tendencii, sklonosti, streme`i - e konzistentnost kon
opredeleno (prestapni~ko) povedenie i otpornost (rezistentnost) sprema povedenijata
od sprotivna priroda. Pe{i}, V. op. cit. str. 258.
1690
MilosavqeviÊ, M. Problem klasifikacije povratni~kog kriminala,
Bezbednost, Beograd, 1972/3. str. 271-272.
930

fesionalnite kriminalci naj~esto se pove}ekratni povratnici so
golem broj izvr{eni krivi~ni dela i osudi. Nivnata osnovna opredelba
e vr{eweto na kriminalni akti kako profesija. Spored vidot
na kriminalnata aktivnost i tipot na nivnata specijalizacija tie se
delat na: a) provalnici, b) xepxii, v) izmamnici, falsifikatori i
komarxii i, g) {verceri. Poluprofesionalnite kriminalci se isto
taka pove}ekratni povratnici, naj~esto so pokratki kazni i so pogolem
broj na osudi. Iako naj~esto vr{at istorodni ili srodni dela tie
se brz vidna specijalizacija. Me|u niv se vrbrojuvaat: a) sitni kradci,
b) prodava~i i preprodava~i na ukradena stoka, v) kriminalci - slu-
`benici so dve podgrupi: proneveriteli i onie koi ja zloupotrebuvaat
svojata polo`ba so potkup, uceni i na drug na~in doa|aat do materijalna
korist. Situacionite recidivisti vo najgolem broj slu~ai se
retko osuduvani za raznorodni dela. Nivnata kriminalna aktivnost
proizleguva od materijalni ili li~ni krizi ili kako rezultat na naru{ena
struktura na li~nosta. Me|u niv naj~esto se nao|aat alkoholi-
~ari, psihoneuroti~ari i psihopatski li~nosti. Toa se obi~no: a) agresivni
tipovi, b) seksualni prestapnici, soobra}ajni delinkventi, i
g) sitni situacioni kradci. Ostanatite recidivisti pretstavuvaat
heterogena grupa na poedinci koi ne se vklu~eni vo nekoja od prethodno
navedenite grupi. Tuka se pomesteni politi~kite povratnici.
6 0 Tahovi} 1691 uka`uva i na drugi podelbi na povratot i ottamu
na povratnicte: a) pravi i prividni povratnici, b) vremenski opredeleni
i vremenski neopredelni povratnici, v) prosti povratnici i
povratnici od navika ili profesionalni povratnici.
5. Fenomenolgijata na povratot e predmet na brojni kriminolo{ki
istra`uvawa vo koi se nastojuva da se obraboti negoviot obem,
struktura, prostornata rasprostranetost i dinamika vo povrzanost so
polot i starosta i drugite obele`ja na li~nosta na povratnicite.
Osnovnata konstatacija na site istra`uvawa e deka se raboti za pojava
koja {to e vo postojan porast. Vo ovaa smisla postojat duri i takvi milewa
koi denes postepeno ja dobivaat svojata empiriska verifikacija,
deka povratnicite se pravilo, a primarnite prestapnici mnogu retki,
odnosno deka tie se primarni samo zatoa {to za prethodnite dela ne
bile fateni. 1692
Razlikite {to vo pogled na obemot na recidivizmot se pojavuvaat
vo odelni zemji, pa duri i vo odelni podra~ja na ista zemja kako i
vo pogled na odelni krivi~ni dela, 1693 se objasnuvaat so deluvaweto na
1691
Tahovi}, J. Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd,
1961, str. 277-278.
1692
Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. op. cit. str. 201.
1693
Dosega{nite istra`uvawa na povratot, na primer, na ubijcite poka`uvaat
deka ovaa kategorija storiteli porano vr{ele malku krivi~ni dela
odnosno poretko bile osuduvani. Toj fakt go potvrdi i na{eto istra`uvawe
931

niza faktori. Me|u niv, pokraj voobi~aenite op{ti i neposredni faktori
na kriminalitetot naj~esto se istaknuvaat i efikasnosta na kaznenata
politika, praktikata na sudovite, funkcioniraweto na ustanovite
za resocijalizacija i drugi elementi. Op{to zemno, povratot e
najpove}e prisuten kaj imotniot kriminalitet, nesrazmerno pove}e
kaj vozrasnite i ma`ite odo{to kaj maloletnicite i `enite
7. Vo pogled na pri~inite na recidivizmot vo kriminolo{kata
literatura so pravo se smeta deka ne mo`e da se zboruva za nekoja posebna
etiologija koja izleguva od ramkite na op{tata etiologija na
kriminalitetot, no deka ovde sepak postojat izvesni specifi~nosti.
Govorej}i za takvite posebnosti Milutinovi} naglasuva: 1 0 deka recvidivizmot
po~esto se javuva vo neadekvatni semejni priliki, vo
uslovi {to se karakteriziraat so siroma{tvo, nevrabotenost i drugi
lo{i materijalni uslovi vo nesporedlivo pogolem obem odo{to vo situaciite
kade {to izostanuva takvata sostojba, 2 0 deka recidivizmot
opravdano se doveduva vo vrska so neadekvatniot tretman vo tekot na
izvr{uvaweto na kaznta, 3 0 deka e opravdano i negovoto doveduvawe vo
vrska i so neuspehot vo pogled na vrabotuvaweto po izdr`anata kazna,
4 0 deka recidivizmot po~esto se javuva kaj onie koi vr{eweto na krivi~nite
dela go zapo~nale vo mladosta, i 5 0 deka recidivistite se karakteriziraat
so opredeleni osobini koi se pogodni za vr{ewe na
krivi~i dela. 1694
8. Vo odnos na poslednata okolnost vo kriminolo{kata literatura
postoi jasno izrazeni stav deka bez sestrana analiza na recidivizmot
i temelno ispituvawe na recidivistite vo sorabotka so razni
specijalisti (interdisciplinaren pristap), ne e mo`no da se dade kompleksen
prikaz na li~nosta na povratnikot. I pokraj takviot stav,
kaj najgolemiot broj kriminolozi e prisutno nastojuvaweto da se izdvo
koe se pojavija 49 ili 12,7% recidivisti me|u ubijcite. Re~isi site povratnici
od na{iot primerok bile lica od ma{ki pol 48 (98,0%) i naj~esto na
vozrast od 26-30 godini (34,7%) - period na maksimalen kriminalitet. Nivnoto
obrazovno nivo se dvi`elo do zavr{eno osnovno obrazovanie i so ogled
na toa 34,7% ubijci se pojavile kako NKV i PKV rabotnici, a 22,4% kako zemjodelci.
Nedostigot od potrebnoto obrazovanie i stru~na osposobenost ja
uslovile lo{ata materijalna sostojba na ovie lica, na koja se nadovrzuvaat i
brojni bra~ni i semejnio problemi, bidej}i samo 20,4% povratnici bile ne-
`eneti. Site ovie socioekonomski obele`ja kako faktori {to ja karakteriziraat
li~nosta podednakvo do{le do izraz i vo selskite i vo gradskite sredini.
Sumarno zemeno 25 (51,0%) od storitelite na krivi~noto delo ubistvo
{to se pojavile kako povratnici, porano bile osuduvani i izdr`uvale kazna
za istorodni krivi~ni dela. Pet ili 28,6%, bile povratnici za istorodni i
raznorodni krivi~ni dela, a samo 2 (4,1%) za isto krivi~no delo ubistvo.
Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 138-139.
1694
Milutinovi}, M. op. cit. str. 227-230
932

vojat opredeleni op{ti, zaedni~ki psiholo{ki crti na li~nosta {to
naj~esto se sre}avaat kaj povratnicite. Vo taa smisla ve}e navedeniot
avtor sumira deka recidivistite te{ko gi podnesuvaat nadvore{nite
pritisoci i konflitite vo svojata sredina, deka mnogumina od niv
postojano se pod opsesija deka vrz niv se vr{i nepravda {to treba da
se ispravi i deka psihoanaliti~ko orientiranite avtori ottamu
izvlekuvaat zaklu~ok za recidivistite kako za prete`no frustrirani
lica koi poka`uvaat pomal koli~nik na inteligencija i silna optovarenost
so kompleks na inferiornost (vr{eweto na krivi~nite dela za
niv pretstavuva obid za kompenzirawe na toj nedostatok i `elba da se
otstranat nepravdata {to im se nanesuvaat). Seto ova go zaokru`uva
so tvrdeweto deka za recidivistite se karakteristi~ni staknati naviki
i izrazeni sklonosti kon hroni~no vr{ewe na krivi~ni dela. 1695
Spored Markovi}, recidivistite se karakteriziraat so svesen
asocijalen i antisocijalen stav koj se manifestira vo rana neprilagodenost,
op{ta nestabilnost i nezauzdanost na li~nosta. Del od recidivistite
poka`uvaat izrazeni psihopatski naru{uvawa. Nedostigot
na {kolsko i profesionalno obrazovanie e sleden so op{to izbegnuvawe
na rabotata i vrabotuvaweto. Dokolku privremeno se prisileni
da prifatat nekoja rabota ~esto go menuvaat vrabotuvaweto i rabotnoto
mesto. Lutaat od mesto do mesto i obilno koristat razni vidovi
socijalna pomo{ za nevraboteni. Trajnata i povremenata nevrabotenost
ne e samo nivna op{ta karakteristika, tuku sestrano ja koristat
kako opravduvawe na svoite prestapi. Tie natamu ~esto manifestiraat
natprose~en stapen na praznoverie. Vo svojot seksualen `ivot poka`uvaat
silni promiskuitetni sklonosti, so zadovostvo se dvi`at vo
dru{tvo so prostitutki, poka`uvaat sklonost kon seksualni perverzii.
^esto se skloni kon u`ivawe na alkoholni pijaloci Taa sklonost
se zasiluva so na~inot na nivniot `ivot, za{to gostilnicite, barovite
i no}nite lokali im ja zamenuvaat ku}ata. Mnogumina od niv poka-
`uvaat sklonost sprema komarot i hazardnite igri, oblo`uvalnici od
site vidovi. Nivniot svet e podzemjeto koe silno gi privlekuva i ~esto
im se sprotivstavuva na site obidi na op{tetstvoto za nivnata resocijalizacija.
1696
[eparovi} istaknuva deka povratnicite se pomalku intelektualno
nadareni {to e vo soglasnost so nivnata pomalku korisna i hendikepirana
polo`ba. Tie vo osnova se poslabo prilagodeni i vo pogolem
stepen imaat psihopatski sindromi, sprema okolinata se agresivni
i pokraj toa {to nivnoto nadvore{no povedenie deluva poinaku.
Tie poka`uvaat slaba smisla za tvore{tvo, visok stepen na stereotipnost
i istrajnost. Za~estenata pojava na defektni intelektualni svo-
1695
Milutinovi}, M. op cit. str. 228-229.
1696
Markovi}, T. Neka razmi{ljanja o problemima recidivizma, Narodna milicija,
Beograd, 1958/11, str. 13.
933

jstva i pogolema somni~avost, ~esti depresivni reakcii i pomal stepen
na ~uvstvo na vina, kako i anksioznost, se obele`ja na povratnicite.
1697
Spored Hinderer (Hans Hinderer), povratnicite se lica kaj koi
nedovolno e razviena individualnata svest za odgovorno odnesuvawe i
koi vo tekot na formiraweto na svojot `ivot se zavedeni od negativni
vlijanija. Nivnoto nedisciplinirano povedenie koe gi ignorira op{-
testvenite interesi ne e ne{to {to samo edna{ se slu~uva, ne{to nevoobi~aeno,
tuku naprotiv, kaj ovie labilni, nedovolno cvrsti i neformirani
lica krivi~nite dela se integrirani vo razvojot na na li~nosta.
Za niv, na primer, kra`bite ne se nikakvo otstapuvawe od normalnoto
povedenie, tuku forma na "steknuvawe" na `ivotni dobra. Krivi~noto
delo kaj niv ne predizvikuva nikakvi neprijatni ~uvstva. Povratnikot
ne go ~uvstvuva krivi~noto delo kako zlo, kako lo{o i destruktivno
delo, tuku kako prijatnost. Odlukata za izvr{uvawe krivi-
~no delo zna~i ne predizvikuva ~uvstvo na strav. Storitelot ne se pla-
{i od kazna. Krivi~nata postapka za nego ne e "ne{to {to sekoga{
mo`e da se izbegne:" taa za nego e neizbe`no zlo i rizik. Povratnikot
poradi toa ne otstapuva od vr{ewe na krivi~no delo. 1698
Vo svoite razmisluvawa, Hinderer odi i natamu, i smeta deka
recidivistite imaat zna~itelni nedostatoci vo obrazovanieto, za{to
vo svojot razvoj ne go dostignale nivoto na obrazovanie i vospitanie
koe go pru`a op{toto {kolsko obrazovanie. Tie ~esto poka`uvaat nedovolna
istrajnost vo rabotata, go prekinuvaat u~eweto, ~esto go menuvaat
rabotnoto mesto, a imaat i ~esti prekini vo rabotata. Skloni
se kon lesno i povr{no raspolo`enie, pa ottamu ponekoga{ se nezainteresirani,
ramnodu{ni ili razigrani. Svoite prestapni~ki dejstva
gi vr{at nesigurno, povr{no, nepresmetlivo. Vo vreme na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo ~esto se nao|aat pod vlijanie na alkohol
ili samoto delo e izvr{eno so zloupotreba na alkohol. Nekoi prestapnici
ne poka`uvaat voop{to spremnost za sozdavawe na postojani
li~ni odnosi i vrski (brak, prijatelstvo) nitu za odr`uvawe i zacvrstuvawe
na me|usebno vnimanie i obziri. Kone~no ovie storiteli gi
karakterizira i okolnosta {to ne se stremat kon bilo kakva idna cel
i formirawe na svojot `ivot. 1699
Zna~ajna karakteristika na recidivistite i e toa deka kaj niv e
posebno te{ko da se vr{at temelni izmeni vo povedenieto i da se vlijae
vo smisla na menuvawe na nivnite stavovi.
9. Dolgo se smeta{e deka problemot na povratni{tvoto mo`e
da se re{i so negovoto postrogo kaznuvawe. Na taa linija so ~l. 40-a od
Novelata na KZ SFRJ od 1959 godina, be{e vovedena problemati~nata
1697
[eparovi}, Z. op. cit. str. 288.
1698
Hinderer, H, Li~nost povratnika, JRKKP, Beograd, 1974/4, str. 659-660.
1699
Ibid, str. 663
934

merka na zaostreno kaznuvawe na pove}ekratnite povratnici. Takvata
linija ja sledea i najgolemiot broj zakonodavstva vo svetot koi kako
osnovna merka vo borbata protiv povratot ja gledaat vo postrogoto kaznuvawe
i isku~uvaweto na primenata na uslovnata osuda. Vo odelni
zakonodavstva se sre}ava i primenata na posebni krivi~ni sankcii i
poseben tretman sprema ovie prestapnici. Sogleduvaj}i ja realnosta
vo ovaa oblast na{iot zakonodavec so KZ od 1996, go ukina poostrento
kaznuvawe na pove}ekratniot povrat. Na toj na~in se napu{ti pogre-
{noto sfa}awe koe poteknuva{e u{te od klasi~nata {kola deka povratot
mo`e da se suzbie so poostro kaznuvawe.
Na karajot smetame deka va`no e da se istaknat dva sumarni stava.
Prviot, deka recidivistite se ~esto psihi~ki labilni lica, op{-
testveno defektni i so silno izrazena averzija kon rabotata i vtoriot,
deka te`inata na kriminalitetot na edna zemja se procenuva spored
procentot {to vo vkupniot kriminalitet go pretstavuva recidivizmot.
935

936

REGISTAR NA IMIWA
A
Adler, Alfred - 277, 886.
Adler, Herman M. - 271.
Adorno - 373.
Akvinski, Thoma - 139.
Aleksandar III - 137.
Ancel, Mark - 160, 241, 346, 349.
Anerson - 905.
Argow, Walter Webster - 95.
Aristotel. - 131.
Aschaffenburg, Gustav - 243, 264.
Augustin, Aureliese - 138.
B
Backer, Howard - 356, 360, 362.
Barnes. Harry Elmer - 789.
Bavcon, Ljubo - 116, 117, 612.
Bazar - 143.
Beccaria, Cessare - 60, 164, 206.
Bentham, Jeremie - 160,168, 406.
Berman, Louis - 260.
Birkmayer - 246.
Boies, Henry M. - 256.
Bonger, William Adriaan - 231,
233, 265, 701.
Broca, Paul - 181.
Bronner, Augusta F. - 271, 905.
Buchez - 143.
Burgess, Ernest Watson - 93, 95,
292, 304.
Burt, Cyril - 392, 840.
C
Cabanis - 288.
Cabet àttenne - 142.
Caldwell, Charles - 181.
Caldwell, Moris G. - 95.
Campanellae, Thomae - 140.
Canapa, Giacomo - 40.
Cannon, Walter B. - 260.
Cari}, Ante - 529, 883.
Cavan, Ruth Shonle - 93, 926.
Chambliss, William - 373, 401.
Chapman, Denis. - 356, 364, 366,
372.
Christiansen, Karl - 259.
Cicero, Marcus Tullius - 134, 709.
Cloward, Richard A. - 332, 337,
339.
Cohen, Albert - 310, 312, 326, 335,
337, 341.
Cohen, Stanly - 356, 373.
Colajanni, Napoleon - 231, 232.
Constant, J. - 20.
Cornil, Paul - 119, 120.
Coti}, Du{an - 590, 592.
Cressy. Donald - 21, 361, 920.
Crile, George, W. - 260.
Cristophe - 178.
D
Dally - 288.
De Asua, Jimens - 388.
De Tours, Moreau - 288.
De Vebres, Donadeu - 20
Della Porta, Gambastista - 189.
Despine, Prosper - 183, 188.
Devenport, ^arls B. - 258.
Di Tullio, Benigno - 40, 254, 255,
256, 257, 266, 516, 548.
Didro, Deni - 144, 153.
Dollard, J. - 283.
937

Ducpetiaux, Edmund - 174, 177.
Dugdalle, Richard R. - 258.
Dupuy - 231.
Durkheim, Emille - 115, 210, 215-
224, 225, 300, 304, 323, 434, 447.
E
Eihorn, August - 278.
Elliott, Mabel - 22, 82
Emerson, R. - 440.
Emmering, Erwin - 96.
Engels, Fridrih - 226-228.
Epiktet - 698, 880.
Erickson, Kai T. - 300, 356.
Esquirol - 180, 288.
Estabrook -258.
Exner, Franz - 20,112. 383, 920.
Eysenck, Hans J. - 286.
F
Faris, Ellsworth - 302.
Fast, S. N. - 266.
Fattah, Ezzat Abbel - 119, 120, 386
Fenton, Norman - 95.
Ferri, Enriko - 25, 172, 181, 195,
196, 201, 202, 205, 240, 263, 280,
354, 924.
Ferrus - 181.
Fooner - 517.
Fouerbash, Anselm - 160, 167, 168.
Fouerbash, Ludvig - 406, 407.
Fourier, Charles - 142.
Fox, Richard G. - 262.
Franz Alexandar - 277.
Freud, Sigmund - 273-277, 283,
474, 731, 857.
Frey, Edwin - 96.
Friedlander, Kate - 278, 619.
From, Erih - 280, 489, 731.
G
Gall, Franc Joseph - 179,180.
Galton, Francis - 188.
Garoffalo, Rafaele - 23, 40, 183,
192, 201, 203, 207, 211, 256, 924.
Garraud, RenÒ - 246.
Garson, Emile - 246.
Gassin, R. - 20
Georgievski, Ljubi{a - 594.
Gercenzon - 33.
Gerecke - 96.
Gillin, J. - 271.
Glaser, Daniel - 319.
Gluek, Sheldon - 93, 94
Gluek Eleanor -. 93, 94
Goddard, Henry K. - 271.
Gofman, Edwin - 356, 360.
Goring, Charles - 194, 195.
Gottferdson, Michael - 555.
Gramatica, Filippo - 345 - 349.
Grassberger, Roland - 33.
Graven, Jean - 21, 262.
Greenwood - 95.
Greuener, J. R. - 115.
Grgur VII - 137.
Grispigni, Filipp - 25.
Grocijus, Hugo - 144.
Gross, Hans - 33.
Guerry, AndrÒ Michel - 174, 177,
701.
Guizot, F. - 612.
Gulotta, Gugliemo - 388.
Gunzert - 646.
Gurvitch, Georges - 82.
H
Hagemann, Max - 263.
Hajdukovi}, ^edomir - 489, 914.
Hart, Hornell - 93.
Hartmann - 271.
Harum, David - 428.
Healy, William - 260, 271, 278.
Hegan, Frank - 611.
Henderson, Charles - 302.
Hinderer, Hans - 934.
Hipokrat - 833, 935.
938

Hirshi, Travis -.
Hobes, Thomas - 145.
Holbah, Paul - 144, 148, 153, 154,
155, 200, 422, 423, 424, 707, 709,
729, 811, 814, 816,
Holyst - 119, 120.
Hooton, Ernest A. -.
Horvati}, @eljko - 29,
Howard, John - 174.
Hurwitz, Stephan - 21
I
Ignjatovi}, \orge - 22, 45, 75, 80,
85, 87, 103, 110, 161, 170, 176, 192,
283, 288, 316, 339, 341, 368, 390,
425, 471.
Inokentie III -137.
J
Jumbu-Merlin - 485.
Jevti}, Du{an - 737, 810, 847, 861,
901, 915, 917.
Johnson. E. H. - 30, 611.
Jung, Karl Gustav - 277.
K
Kaizer - 22, 103, 315, 320, 345, 443,
444, 479, 500, 506, 515, 522, 525,
555, 534, 616, 631, 639, 638, 639,
640, 652, 653, 687, 696, 715, 717,
718, 720.
Kambovski, Vlado - 270, 575, 579,
587, 591, 592, 604, 757, 759, 759.
Kant, Emanuele - 160.
Karpcov - 144.
Kennedy, R. F. - 448.
Kinberg, Olof. - 256, 257.
Kingsley, Davis - 300, 391, 791,
792.
Klein, Dorie - 474.
Kohnle, F. - 96.
Konstant, J. - 20
Konstatinovi}-Vili}, Slobodanka -
390, 554, 660, 749.
Kont Ogist - 188.
Koru, R. - 87.
Kretschmer, Ernest - 250, 260.
Kup~evi}-Mla|enovi}, Rajka - 470.
Kvaraceus, Wiliam - 95.
L
Lacassagne, J. A. - 210.
Lagnel - Lavastine M. - 20, 256,
866.
Lamert, Edwin - 356.
Lange, Johannes - 259.
Lanz, A. - 256.
Laune, Erris - 95.
Lauvergne - 180.
Lavaseur, Setfani - 485.
Lavater, J. G. - 188
Leins, Piter - 344.
Lenin, Vladimir Ili~ Uljanov - 229.
Letourneu - 212.
Lewin, Kurt - 281, 395.
Locke, John - 147.
Lombroso, Cessare - 40, 189, 210,
231, 232, 243, 246, 250, 252, 255,
263, 288, 473, 823, 924, 601.
Louvage - 263.
Lucas, Prosper - 183, 188.
M
Malinowski, Bronislaw - 395.
Mandsley, Henry - 186, 288.
Mannheim, Herman - 26, 96. 414,
840.
Manouverier - 211.
Marcuze, Herbert. - 373.
Maslov, Abraham - 850, 851.
Matza, David - 340, 345.
Mayer, Kurt. - 87.
Mayer, Kurt. - 81.
Maywerk - 95.
McKay, Henry - 306.
939

McKenzie, Roderick - 292.
Mead, George Herbert - 358, 360.
Mendelshon, Benjamin - 120, 381,
388, 501.
Mendick, Sarnoff - 259.
Merrill, Frencis - 295, 311, 312.
Merton, Robert - 233, 291, 323,
339, 701, 897.
Mezger. Edmund -21, 257.
Middendorf, Wolf - 490, 514, 528,
600, 601, 603, 647, 648, 820, 649.
Mil, \on Srtuart - 403, 408, 409.
Miller, Walter B. - 337.
Milutinovi}, Milan - 24, 25, 36,
111, 120, 266, 270, 294, 398, 414,
415, 461, 479, 532, 604, 611, 613,
653, 654, 660, 668, 685, 722, 726,
740, 758, 760, 776, 786, 788, 796,
840, 869, 874.
Monachesi, Elio D. - 95.
Monteskie, [arl, Lui - 149.
Morel, Benedict Augustine. - 182,
189, 288.
Moren, Edgard - 463.
Moreseli. - 263.
Mori, Thomae - 139.
N
Neumayer, M. H. - 294.
Niceforo - 21, 25.
Nikoli}-Ristanovi}, Vesna. - 390,
749.
Nuvolone, P. - 119, 120.
O
Obe - 80.
Ogburn, William Fielding - 302,
322.
Ohlin, Lloyd E. - 95, 337.
Ovidie - 136.
Owen, Robert - 140.
P
Park, Robert Ezra - 297, 302, 304,
310.
Parsons, Philip A. - 256.
Parsons, Talkot. - 299, 300.
Pe{i}, Vuka{in - 19, 87, 88, 226,
228, 718, 719, 837, 838, 895, 862,
871, 929, 930.
Pe~ar, Janez - 640, 732, 733.
Pearson, Karl - 195.
Pinatel, Jean - 23, 25, 40, 41, 42,
43, 49, 50, 51, 52, 70, 120, 205, 262,
263, 288, 648, 739, 884, 928, 929.
Pinel, Phillipe - 288.
Pitagora - 129.
Platon - 129.
Platt, Tony - 373.
Plaut - 136.
Powers, Edwin - 95.
Prichard, James. C. - 186.
Prins, Adolf. - 234, 236, 242, 345,
354.
Protagora. -129.
Prudhon, Pierre Joseph - 143.
Q
Queen, S.A. -115.
Quetelet, AdoolpheJueges - 80,
174, 175, 176, 177, 339, 425, 471,
476, 684, 701
Quinny, Richard - 373, 376, 377,
378.
R
Radcliffe-Brown Alfred Reginald -
395.
Radzinovisz, Leon - 33, 34.
Rayder, Bary - 596.
Reckless, C. Walter - 33, 445, 446,
447, 797, 935.
Reik, Theodore - 278.
Raiss, Albert L - 95.
940

Rex, J. - 309.
Rot, Nikola - 275, 280, 283, 284,
486, 833, 868, 870, 886, 896, 910,
911.
Rousseau, Jean Jacques - 144, 148,
149, 165.
S
Saint - Simon, Claude - 143.
Salleiles, Raymond - 246.
Sauer, W. - 25.
Schied, Robert - 95
Schlapp, Max G. - 260.
Schneider, Hans Joachim. - 21.
Schur, Edwin - 356, 389.
Schwaab, F. - 95.
Schwendinger, Herman - 373, 376.
Schwendinger, Julia - 373, 376.
Seelig, Eenest - 20, 32, 33. 257.
Sellin, Thorsten - 26,120, 320, 321,
343, 388.
Seneca, Lucrius Anneus - 134.
Shaw, Bernard - 528.
Sheldon,Wiliam - 253, 254.
Shoham, Shlomo - 356.
Show, Klifford - 305, 306, 307.
Sykes, Gresham M. - 341, 342, 345.
Simi}-Jeki}, Zagorka - 120.
Simmel, George - 304, 764.
Skaberne, Borislav - 389.
Small, Albion Woobury - 302.
Smith, Edward H - 260
Smith, S. J. - 260.
Smith, Wilkins McNaughton - 95.
Sparks, Rischard F. - 388.
Spengler, Oswald - 304
Spurzheim, Johann Gasper - 180.
Stanciu, V. V. - 20, 32, 866.
Staub, Hugo - 278.
Stekel Willhelm - 278.
Strole, J. L. - 331.
Sutherland, E. Edwin. - 21, 28, 34,
272, 297, 310, 311, 314-319, 339,
341, 554, 555, 556, 557, 699, 700,
897.
Szabo, Denis - 43.
[
[eparovi}, Zvonimir - 30, 116, 120,
193, 220, 280, 385, 418, 441, 492,
604, 501, 617, 620, 646, 648, 649,
650, 652, 651, 687, 688, 654, 659,
867, 904, 933.
T
Tafler, Mary - 263.
Taft, R. Donald - 33.
Takagi, Paul - 373.
Tarde, Gabriele - 188, 210 - 215,
907.
Taylor, Laurnie - 373.
Tayor, Ian - 373.
Thomson - 185.
T—nnies, Ferdinand - 291, 292.
Tomas, William Issac - 294.
Tophinard - 22
Trasher, Frederick Milton - 305,
308.
Tulchin, Simon T. - 271.
Turati, Filippo - 231, 232.
U
Ulpianus, Domitius - 134.
V
Vaccaro - 266.
Van Hamel - 234.
Van Roterdam, Erasmus - 528,
767, 814.
Voazen Feliks - 180.
Volavka, Jan - 259.
Vold, George B. - 95.
Voltaire, Francois - 144, 155, 156,
814.
Von Hentig, Hans - 26, 27, 28, 31,
941

33, 37, 38, 74, 81, 83, 85, 119, 127,
265, 269, 381, 383, 388, 472, 478,
501, 532, 656, 692, 694, 721, 827.
Von List, Franz - 234, 235, 236,
240.
Von Oettingen - 178.
Vukovi}, [piro - 471.
W
Walton, Paul - 373.
Warner, S. B. - 93.
Weeks, Ashley - 95.
Wilkins, Leslie - 96, 414.
Willett - 648.
Williams - 402.
Wincent, Geworge E. - 302.
Wirth, Louis - 293, 302.
Witmer, Helen - 95.
Worthington, Myrthe R. - 271.
Wulffen, Erish - 252.
Y
Yinger, Millton - 343.
Yoshimasu. Sh«fu - 259.
Young, Jock - 373.
Z
Zaharie - 160.
Zeleny, Leslie -
Znaniecki, Florian - 294.
Zorbaugh, W. H. - 304.
Zvonarevi}, Mladen - 443.
942

CITIRANA LITERATURA
A
- Abadinsky, Howard: Crime and Justice An Introduction, Nelson-
Hall Publisher, Chicago, 1987.
- Aganovi}, Esad: Neke karakteristike privrednog kriminaliteta kao
degresivnog faktora dru{tveno-ekonomskog razvoja, Pravna misao, Sarajevo,
1979/7-8, str. 72-98.
- Ancel, Mark: Karakteristi~na obele`ja moderne politike suzbijanja
kriminaliteta, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1960/1.
... Nova dru{tvena odbrana, pokret humanisti~ke kriminalne politike,
Institut za uporedno pravo, 1963.
- A~imovi}, Mihajlo: Pravci kriminalne psihologije, Savremena administracija,
Beograd, 1976.
... Komparativni metod u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1977/4, str.
39-50.
... Psihologija su|enja, Savremena administracija, Beograd, 1987.
... Du{evno obolela lica kao `rtve krivi~nih dela, Zbornik radova Pravnog
fakulteta u Ni{u, Ni{, 1979, str. 103-109.
... Bihejviorizam u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1975/2, str. 219-
231.
- Andrassy, Juraj: Me|unarodno pravo, [kolska knjiga, Zagreb, 1984.
- Ajdinski, Qup~o: Integralna rehabilitacija na mentalno retardiranite
lica, Jugoslovenska konferencija za socijalni dejnosti,
Beograd, 1982.
- Altavilla, A: [tampa i kriminalitet, Pravni `ivot, Beograd, 1968/3.
- Andenaes, Johannes: Krivi~no pravo, kriminologija i kriminalna politika,
Izbor, Zagreb, 1963/1, str. 54-62.
- Angeleski, Metodija: Krivi~nopravno i kriminolo{ko definirawe
na poimot stopanski kriminalitet vo visokorazvienite zemji,
Bezbednost, Skopje, 1990/1, str. 241-254.
- Aristotel, Nikomhova etika, Kultura, Beograd, 1970.
- Atanackovi}, Dragoljub: Krivi~no pravo, posebni deo, Privredna {tampa,
Beograd, 1981.
... Kriteriumi odmeravanja kazne, Prosveta, Beograd,
... Penologija, Nau~na knjiga, Beograd, 1988.
B
- Babovi}, Budimir: Me|unarodni terorizam i Interpol, Jugoslovenska

evija za me|unarodno pravo, Beograd, 1987/3, str. 452-482.
- Backer, Howard, S.: Outsiders: Studies in the sociology of deviance,
New York, Free Press, 1963
- Ba~i}, Franjo: Krivi~no pravo, poseban dio, Pravni falultet, Zagreb,
1982.
... Krivi~no pravo, op{t del, Univerzitet "Kiril i Metodij,
Skopje, 1972.
... Op}i ogled na srednovjekovno krivi~no pravo (XI-VIV vjek), Zbornik
pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1988/5.
- Bajer, Magda. i dr: Izvr{ioci krivi~nih dela mla|i od 14 godina, Pravni
fakultet Sveu~ili{ta u Zagrebu, Zagreb, 1975.
- Barnes Harry Elmer and Teeters K. Negley: New Horizonts in Criminology,
Third Edition, Prentice-Hall, Inc, 1961.
- Bavcon, Ljubo: Krivi~ni zakonik s obja{njenima, Uradni list, Ljubljana,
1961.
... Noviji kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju mera protiv
delikvenata, Narodna milicija, Beograd, 1958/6
... Kriminalna politika i njene tendencije u socijalisti~koj dru`bi, Ljubljana,
1958.
- Bavcon, Ljubo i dr: Socijalna patologija Ljubljana, Mladinska knjiga,
1969.
- Bar~ot, Vinko: Suzbijanje kriminaliteta vezanog za turisti~ku sezonu,
Priru~nik, Zagreb, 1965/1 str. 12-21.
- Bauman, Zigmunt: Kultura i dru{tvo, Prosveta, Beograd, 1982.
... Jedna zabele{aka o masovnoj kulturi: O infrastrukturi, Ideje, Beograd,
1978/6, str. 180-189.
- Beccaria, Cesare: O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984,
- Belemen, J: William Adrian Bonger, Izbor, 1956/3, str. 379-386.
- Bendou, Dag: Pra{aweto na legalizacijata, Bezbednost, Skopje,
1993/4, str. 719-727.
- Brajs H. Doroti: Korupcijata vo policijata i nejzinite odnosi
so zaednicata, Bezbednost, Skopje, 1995/3, str. 561-569.
- Brinc, Franc: Igre na sre}u kao dru{tveno negativna pojava i mogu-
~nosti njenog spre~avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 446-
447.
- Bo{njak, Milena: Tretiranje alkoholizma u savremenom dru{tvu, Sociologija,
Beograd, 1963/1-2, str. 127-143.
- Buturovi}, Jovan: Zna~aj motiva za krivi~mnu odgovornost, JRKKP,
Beograd, 1982/1-2, str. 23-37.
944
C
- Cari}, Ante: Tretman prema multirecidivistima, Zbornik Pravnog fakulteta
u Splitu, Split, 1963, str. 59-78.
... Kriminalitet u vezi s turizmom, JRKKP, Beograd, 1977/1, str. 65-82.

... Turisti `rtve imovinskih krivi~nih dela, Knji`evni krug i Pravni fakultet
u Splitu, Split, 1986.
... Uloga `rtve u turisti~kom kriminalitetu, JRKKP, 1991/1, str. 5-19.
- Cari}, Ante i dr: Turisti~ki kriminalitet i njegova prevencija, Pravni
fakultet u Splitu, Split, 1981.
- Cvitani}, A: Cesare Baccaria, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split,
1984, (Predgovor)
- Cavan, Ruth Shonle: Criminology, Second Edition, Thomas Y. Crowell
Company, New York, 1960, str. 449-451.
- Coti}, Du{an: Savremena prognoza kriminaliteta, Zbornik instituta
za kriminolo{ka i sociolo{ka istra`ivanja, Beograd, 1972/1, str. 9-44.
... Karakteristi}e zakonodavstva protiv korupcije u isto~noevropskim
zemljama, Materijal od Seminarot odr`an vo Skopje vo organizacija
Oddelenieto za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda i
UNPREDEP na tema "Organiziraniot kriminal, korupcija i "perewe"
pari".
... Kriminalitet maloletnika sa posebnim osvrtom na recidivizam,
JRKKP, Beogard, 1956/4 i 1967/2
- Conklin, E. John: Criminology, Third edition, Macmillan Publishing
Company, New York, 1989.
- Corn. R. and McCorkle, L: Criminology and Penology, New York -
London, 1964.
- Cristiansen, Karl: Industrijalizacija u odnosu na zlo~in i mladala~ku
delinkvenciju, Izbor, Zagreb, 1962/3, str. 273-283.
^
- ^aldarovi}, Ognjen: Urbana sociologija, Socijalna teorija i urbano
pitanje, Globus, Zagreb. 1985.
- ^ejovi}, Bora: Krivi~no pravo, Nau~na knjiga, Beograd, 1987.
... Istoriski razvoj principa individualizacie krivi~nih sankcija, Arhiv,
Beograd, 1971/2-3.
... Krivi~nopravna za{tita ~ovekove `ivotne sredine, Zbornik pravnog
fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1978/3-4.
- ^ubinski, Mihajlo: Kriminalna politika (Pojam, sadr`aj i
odnos prema nauci krivi~nog prava), Izdava~ko i kwi`arsko preduze-
Êe Geca Kon, Beograd, 1937.
D
- Dama{ka, Mirjan: Razmatranje o nekim ka`njivim spolnim pona{anjima,
Na{a zakonitost, Zareb, 1963/9-10, str. 396-410.
- Davidovi}, Dragomir: Kriminologija, skripta, Beograd, 1973.
- Davidovi}, Dragomir i dr: Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova
i klasifikacija osu|enih lica u Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1970.
945

- Davidovi}, Dragan: Osvrt na metodologiju predvi|anja kriminalnog
pona{anja, JRKKP, Beograd, 1980/3-4, str. 527-544.
- Dimitrijevi} V. Dragoljub: Krivi~no pravo i kriminologija, Godi{njak
Pravnog fakulteta u Sarajevu, 1955/4.
- Dimitrijevi}, Vojin: Politi~ko krivi~no delo i ekstradicija, JRKKP,
Beograd, 1968/2.
- Dirkem, Emil: Pravila sociolo{ke metode, Savremena {kola, Beograd,
1963.
... O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972.
... Kriminologija i krivi~ni postupak, JRKKP, Beograd, 1968/4.
... Sprovodnici terora, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb,
1985/5-6.
- Di Tullio, Benigno: Principes de criminologie, PUF, Paris, 1967.
- Debuyst, Chr. & L. de Bery: [kola i maloletni~ka delinkvencija na
temelju nekoliko belgiskih istra`ivanja, Izbor, Zagreb, 1963/2.
- De Felice, ThÕod—re: Polo`aj abolicionizma u svetu, Izbor, Zagreb,
1961.
- Dodevski, D. i dr: Osnovi na koncepcijata na dolgoro~niot
razvoj na SR Makedonija do 2000 godina, Ekonomski Institut, Skopje,
1987.
- Dussich, P. J. John: Istoriske i kulturne prethodnice viktimizacije
`ena, JRKKP, Beograd. 1984/3-4, str. 257-270.
\
- \uri}, Mihajlo: Predgovor na deloto na Aristotel, Nikomanova
etika, Kultura, Beograd, 1970.
... Devijantno pona{anje i dru{tvena struktura, Sociologija, Beograd,
1961/3-4, str. 100-131.
- \or|evi}, M: Krivi~nopravna za{tita ~ovekove sredine u jugoslovenskom
pravu, Arhiv, Beograd, 1974/2.
- \or|evi}, M: Krivi~nopravna za{tita ~ovekove sredine u jugoslovenskom
pravu, Arhiv, Beograd, 1974/2.
E
- Eliot, Mejbl: Zlo~in u suvremenom dru{tvu, Veselin Masla{a, Sarajevo,
1962.
- Elmer Harry and Teeters K. Negley: New Horizonts in Criminology,
Third Edition, Prentice-Hall, Inc, 1961.
- Epiktet i Marko Aurelie: Obrasci volje i sre¢e (stoi~ki
trebnik), Izdava~ka kwi`arnica Napredak, Beograd, 1922.
- Exner, Franz: Kriminologie, Berlin, 1957.
946

F
- Fettah, Ezzat Abbel: Uloga `rtve u odre|ivanju delikta, JRKKP,
Beograd, 1970/4, str. 646-667.
... La victimologie: Qu'est-elle e quel est son avenu, Revue internationale
de droit penale et de police tehnique, 1967/2,
- Frank, Stanko: Teorija kaznenog prava, po krivi~nom zakoniku od
godine 1951, op~i deo, [kolska knjiga, Zagreb, 1955.
- Francis, A. A: Raffaele Garofalo (1852-1943), Izbor, Zagreb, 1957.
- Fr~kovski, D. Qubomir: Me|unarodna pravna reakcija protiv
organiziraniot kriminal, Bezbednost, Skopje, 1995/1, str. 3-21.
- Friedlander, R. A: Terrorism. Document of International and Local
Control, vol. I. New York, 1979.
- From, Erih: Anatomija ljudske destruktivnosti, Naprijed, Zagreb,
1976.
G
- Gassin, R: Criminologie, PrÕcis Dallos, Cedex, Paris, 1990.
- Gilmore, C. William: Dirty Money (The evolution of money laundring
counter-measures), Concil of Europer Press, 1995.
- Gizicky, J. i Gorny, A: ^ovek i hazard, Prosveta, Zagreb, 1973.
- Glueck, Sheldon: The Problem of Delinquency, Houghton Mifflin
Company, Boston, 1959.
- Glueck, Sheldon and Eleanor: Delinquents in the Making, Paths to
Prevention, Harper and Brothers-Publishers, New York, 1952.
- Gozze-Guzeti}, V: Krivi~na za{tita ~ovekove prirodne sredine u
SFRJ, JRKKP, Beograd, 1980/1.
- Grassberger, Roland: Psihologija krivi~nog postupka, Veseliun Masla{a,
Sarajevo, 1958.
... [ta je kriminologija, Izbor, Zagreb, 1959/1.
- Grop, V.: Specijalni metodi na istraga vo borbata protiv
organiziraniot kriminalitet, Bezbednost, Skopje, 1995/1, str. 71-78.
- Gori~ar, Jo`e: Sociologija, Rad, Beograd, 1970.
- Gro{elj, Mirko: Terorizam i atomi, Priru~nik, Zareb, 1979/5, str.
431-448.
- Grurof, Eduard: Pereweto pari (germanska pravna regulativa)
i izbrani slu~ai na iznvestirawe vo nedvi`nosti, somnitelni finansiski
transakcii i drugo vo vrska so pereweto pari, Bezbednost,
Skopje, str. 415-426.
- Gurvitch Georges, i dr: Sociologija, Tom I i II, Naprijed, Zagreb,
1966.
947

948
H
- Hajdukovi}, ^edomir: Prestupni~ko pona{anje mladih, Savremena
administracija, Beograd, 1975.
- Henting, Hans: Zlo~in, uslovi i uzroci, Sarajevo, 1959
- Hinderer, Hans: Li~nost povratnika, JRKKP, Beograd, 1974/4, str.
659-669.
- Helder, Agnes: Ludwig Feuerbach redivivus, Ideje, Beograd, 1980/5.
str. 89-117.
- Hobz, Tomas: Levijatan, Kultura, Beograd, 1961.
- Holbah, Pol: Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1950.
- Horvati}, @eljko: Elementarna kriminologija, osnove u~enja o pojavnim
oblicima i uzrocima ka`njivih pona{anja, Liburnija - Rijeka i [kolska
knjiga - Zagreb, 1981.
... Krivi~no i prekr{ajno reagiranje na pona{anja koja opravdavaju ka-
`njivost, JRKKP, Beograd, 1986/3-4.
- Hudolin Vladimir: Alkohol i du{evna bolest, Priru~nik, Zagreb,
1958/2, str.142-152.
- Hurwitz Stephan: Criminology, Copenhagen - London, 1952.
I
- Ibrahimpa{i}, Besim: Politi~ki delikt (Prilog u~enju o krivi~nim
delima protiv dr`ave), Sarajevo, 1963.
- Ignjatovi}, \or|e: Kriminologija, Drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje,
Nomos, Beograd, 1992.
... Kriminolo{ko nasle|e, Policisja Akademija, Beograd, 1977.
... Kriminolo{ko nasle|e, drugo, dopunjeno izdanje, Policiska akademija,
Beograd, 2002.
... Bekarijine ideje o krivi~nom pravu, Arhiv, Beograd, 1988/4.
- Ini}, Milan: Osnovni ~inioci prestupni{tva u saobra~aju i problemi
prevencije, JRKKP, Beograd, 1988, str. 149-167.
- Ivo{evi}, Dejan: Drevno ka`njavane, JRKKP, Beograd, 1970/4.
... Ekstradicija i pravo azila, Godi{nik pravnog fakulteta u Sarajevu,
Sarajevo, 1961.
J
- James, Thomas: Prostitucija, Izbor, Zagreb, 1958, str. 466-478.
- Janji}, D: Kocka i kriminalite, doktorska disertacija, Pravni fakultet,
Beograd, 1987
- Jankovi}, Ivan - Pe{i}, Vesna: Dru{tvene devijacije: Kritika socijalne
patologije, Vi{a {kola za socijalne radnike, Beograd, 1981.
- Jankovi}, Ivan: Savremene struje u kriminologiji: Socijalni interakcionizam
i teorija etiketiranja, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 460-466.

... Smrt u prisustvu vlasti, Izdava~ko istra`iva~ki centar SSO Srbije,
Beograd, 1985
- Jakovljevi}, Vladimir: Uvod usocijalnu patologiju, Nau~na knjiga,
Beograd, 1971.
- Jaspers, Karl: Op{ta psihopatologija, Savremena administracija, Beograd,
1978
- Ja{ovi}, @arko: Kriminologija maloletni~ke delinkvencije, tre}e dopunjeno
izdanje, Nau~na knjiga, Beograd, 1991.
... Kompleksan i dinami~ki marksisti~ki pristup etiologii prestupni}kog
pona{anja mladih, JRKKP, Beograd, 1977/3.
... Sredstva masovne komunikacije u spre~avanju i suzbijanju kriminaliteta,
JRKKP, Beograd, 1972/3, str. 459-464.
... Uloga slobodnog vremena u resocijalizaciji maloletnih prtestupnika,
Penologija, Beograd, 1974/1, str. 35-44.
... Pojam i zna~aj slobodnog vremena s posebnim osvtrtom na osobenosti
slobodnog vremena mladih, Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka
istra`ivanja, Beograd, 1973/2, str. 393-410.
- Jevti}, Du{an: Sudska psihopatologija, Medicinska Knjiga, Beograd-
Zagreb, 1966.
... Histeri~ne osobe u kriminalitetu, Narodna milicija, Beograd,
1954/3, str. 22-42.
- Jeroti}, Vladeta: O potrebama i zloupotrebama ljudske psihe, Ideje,
Beograd, mart-april, MCMLXXI
- Jol|i}, Vladan: Mouroe M. Lafnowitz i dr. Growing up to be violent,
JRKKP, Beograd, 1981/2, str. 322-328.
- Jovanovi}, Ljubi{a: Krivi~no pravo, posebni deo, Svetozar Markovi},
Beograd, 1983.
- Josipovi}, Ivo: Peti internacionalni viktimolo{iki simpozij, (Zagreb,
18-23. 8. 1985), Zbornik Pavnog fakyulteta u Zagrebu, Zagreb, 1985/4, str.
495-498.
K
- Kajoa, Ro`e: Igre i ljudi, Nolit, Beograd, 1965.
- Kambovski, Vlado: Kazneno pravo, poseben del, Prosvetno
delo, Skopje, 1997.
... Kriti~ki o radikalnoj kriminologiji i njenim implikacijama na kriminalnu
politiku i krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/1, str. 3-26.
... Ekstradicija, Godi{nik na fakultetot za bezbednost i op{-
testvena samoza{tita vo Skopje, Skopje, 1985, str. 85-119.
- Kambovski, Vlado i Naumovski Petar: Korupcijata najgolemo
op{testveno zlo i zakana za pravnata dr`ava (Komenatr na zakonot za
spre~uvawe na korupcijata i na Zakonot za spre~uvawe na perewe pari
so prilozi na akti od me|unarodnite organi i organizacii i drugi
akti), Vlabor, DOOEL, Skopje, 2002.
949

- Kapama|ija, B: Ubistvo u afektu, sudskopsihijatriski pristup,
JRKKP, Beograd, 1980/1.
... Ubistvo - psihopatologija i sudska psihijatrija, Matica srpska, Novi
Sad, 1981.
- Kajzer, Ginter: Kriminologija, voved vo osnovite, Aleksandrija,
Skopje, 1996.
- Kampanela, Tomazo: Grad sunca, Kultura, Beograd, 1964.
- Karanovi}, Milivoje: Pojam terorizma, JRKKP, Beograd, 1976/2,
str. 219-234.
- Kecmanovi}, Du{an: Ni normalno ni patolo{ko, Svjetlost, Sarajevo,
1988.
- Keri, Eliot: Granici na legalizacijata, Bezbednost, Skopje,
1993/4, str. 728-733.
- Knape, Kes: Nadnacionalni istra`ni tehniki - neophodnost
vo idninata na te{kiot organiziran kriminalitet, Bezbednost, Skopje,
1996/1-2, str. 76-84.
- Kluckhohn, C: Values and Value Orientations in the Theory of Action.
An Exploration in Definition and Classification in: Parsons and Shills,
Toward a General Theory of Action, Harvard, 1963.
- Konstantinovi} - Vili}, Slobodanka i Nikoli~ - Ristanovi~, Vesna:
Kriminologij, Studentski kulturni centar, Ni{, 1998.
- Konstantinovi} - Vili}, Sloodanka: Biolo{ke i psiholo{ke osobine
`ena u etiologiji njihovog kriminalnog pona{anja, JRKKP, Beograd, 1985/4.
... @ene ubice, Gradina, Ni{, 1986.
... Porodivca i delinkvencija maloletnica, JRKKP, Beograd, 1981/2,
str. 229-310.
- Krivokapi}, Vladimir: Osnovni oblici dru{tvenog reagovanja na kriminalitet
(s osvrtom na aktivnost organa unutra{njih poslova), JRKKP, Beograd.
1980/2, str. 171-188.
- Kre~, Dejvid i Kra~fild, Ri~ard: Elementi psihologije, Beograd, Nau~na
knjiga, 1969.
- Krivokapi}, Vladimir: Alkoholizam kao kriminogeni faktor u porodici,
JRKKP, Beograd, 1976/1, str. 107-123.
- Kobe, Peter: Tipolo{ke klasifikacije delikvenata u modernoj kriminologiji
i krivi~nom pravu, Narodna milicija, Beograd, 1959/3-4. str. 7-29.
- Kokolj, Mitar: Osvrt na teoretska i prakti~na pitanja tabletomanie,
JRKKP, Beograd, 1982/1-2. str. 93-110.
- Krapac, Davor: Me|unarodna krivi~nopravna pomo} sa zbirkom
propisa, Informator, Zagreb, 1987
... Seminar "Perspektives on terrorism" JRKKP, Beograd, 1977/4.
- Kron, Leposava: Problem psiholo{kih tuma~enja i istra`ivanja li-
~nosti seksualnih prestupnika, JRKKP, Beograd, 1989/3, str. 71-80.
- Kudrjacev, Vladimir Nikolajevi}: Socijalno stanje i kriminalitet,
JRKKP, Beograd, 1990/4, str. 13-18.
- Kup~evi}-Mladzenovi}, Rajka: Kriminologija, Svjetlost, Sarajevo,
950

1982.
1970.
- Kuva~i}, Ivan: Marksizam i funkcionalizam, Beograd, Komunist,
L
- LaŸne, Matti: Kriminologi® i sociologi® otklonennogo povedeni®,
Vankeinhoidon koulutuskeskus, HelÝsinki, 1994.
- Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. Precis de Criminologie, Payot,
Paris, 1950.
- Lazin, \or|e: Razgrani~enje svesnog nehata od eventualnog umi-
{ljaja kod krivi~nog dela ugro`avanja javnog saobra~aja, JRKKP, Beograd,
1987/1.
- Lazarevi}, Ljubi{a: Dru{tvena odbrana - savremeni pravac u kriminalnoj
politici, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/7-8.
... Neke karakteristike tretmana maloletnih u~inilaca krivi~ih dela u
savremenom krivi~nom pravu, JRKKP, Beograd, 1965/1, str. 23-42.
... Polo`aj nekih kriminolo{kih kategorija delinkvenata u savremenom
krivi~nom pravu, Pravni `ivot, Beograd, 1966/2, str.13-36.
... Kazne i mere bezbednosti u savremenom krivi~nom pravu, Zavod
za izdavanje u|benika SRS, 1969.
... Povranici, delinkventi po navici, profesionalni delinkventi i delinkventi
po tendencii u savremenom krivi~nom pravu, JRKKP, Beograd, 1966/1.
- Lipset, Seymor Martin and Smelser, Heil J: Sociology the Progress
of a Decade - A Collection of articles, Prentice-Hall, INC, Englewood Cliffs,
N.J. 1961.
- Lejins. Peter. P: Kazna li{enja slobode u svetlu savremenih teorija u
kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1976/2, str. 165-170.
- Lenin. V. I: Odbrani dela, Tom 7, Dr`avata i revolucijata,
Kultura, Skopje, 1967.
... Kako organizovati takmi~ewe, Izabrana dela, Beograd, Tom.
I, kniga II, 1948.
- Levai, Miklo{: Politikite na kontrola na drogite vo Evropa,
Bezbednost, Skopje, 1966/1-2, str. 60-75.
- Lopez - Ray, Manuel: Neka razmatranja o savremenoj krimiinologiji.
Potreba za analiti~kom kriminologijom, JRKKP, Beograd, 1965/1.
- Lopa{i}, R, Betlheim, S. i Dogan, S.: Psihijatrija, Medicinska knjiga,
Beograd - Zagreb, 1961
- Lobok, Xon: Zadovoqstva u `ivotu, [tamparija "Dositije
Obradovi¢, Beograd, 1910.
- Lok, D`on: Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd, 1962
- Lopez-Rey, Manuel: Neka razmi{ljanja o savremenoj krikminologiji,
Potreba za analiti~km kriminologijom, JRKKP, Beograd, 1966/1.
- Luki}, Radomir: Dru{tveni uzroci kriminaliteta, Narodna milicija,
Beograd, 1957/9.
951

... Istorija politi~kih i pravnih teorija, Nau~na knjiga, Beograd, 1964.
- Luka~, Sergije: Uticaj sredstava masovnog informiranja na devijantne
pojave, JRKKP, Beograd, 1972/3, str. 465-470.
952
M
- Marka, Andrija: Suvremeni terorizam, Priru~nik, Zagreb, 1979/2, str.
118-138.
- Markovi}, Tomislav. i dr: Krivi~na dela li{enja `ivota na podru~ju
HR Hrvatske, Ured za kriminolo{ka ispitivanja DSUP NRH, Zagreb, 1959
... Suvremena tehnika istra`ivanja krivi~nih dela (kriminalistika), Narodne
novine, Zagreb, 1977.
... Neka razmi{ljanja o problemima recidivizma, Narodna milicija, Beograd,
1958/11, str. 1- 13.
- Marinkovi}-Pejovi}, D: Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva
kod maloletnika, Narodna milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11.
- Mannheim, Hermann: Comparative Criminology. Volume One and
Two, Routledge and Kegan Paul, London, 1965.
- Marina, Panta: Ulogata na javnoto informirawe vo borbata
protiv op{testveno negativnite pojavi, Pravna misla, Skopje, 1983/1,
str. 129-141.
... Problemot na nepoznati izvr{iteli na krivi~ni dela, Bezbednost,
Skopje, 1972/4.
- Marlo-Ponti, Moris: Humanizam i teror, NIRO "Mladost", Beograd,
1986.
- Mendelshon. Benjamin: "La victime dans la genese du crime, T. II,
Paris, 1975.
- Merton, Robert. K.: Social Theory and Social Structure, New York,
Free Press, Glencoe, 1968.
- Mati}, Olgica: Istoriski prikaz krivi~nopravnog polo`aja maloletnih
u~inilaca krivi~nih dela, Zbornik Instituta za kriminolo{ka i sociolo{ka istra`ivanja,
Beograd, 1973/2, str. 75-97.
... Ispitivanje li~nosti maloletnih delikvenata, IKSI, Beograd, 1974.
- Midenddorff, Wolf: Konvencionalni i novi kriminalitet, JRKKP,
Beograd, 1979/1.
- Mili}, Voin: Sociolo{ki metod, Drugo dupunjeno izdanje, Nolit, Beograd,
1978.
- Milosavjlevi}, Miroslav: Sociolo{ki pristup agresijama, JRKKP, Beograd,
1972/4, str. 580-590.
- MilosavqeviÊ, Milosav: Problem klasifikacije povratni-
~kog kriminala, Bezbednost, Beograd, 1972/3. str. 264-272.
- Izme|u neslobode, Konferencija saveza socijalisti~ke omladine Jugoslavije,
Beograd, 1975.
- Milosavljevi}, Slavomir i Radosavljevi}, Ivan; Repetitorium iz metodologije
dru{tvenih istra`ivanja, Beograd, 1975.

- Milutinovi}, Milan: Kriminologija, Savremena administracija, {esto
izdanje, Beograd, 1990.
... Osnovne tendencije u savremenoj kriminologiji, JRKKP, 1973/3,
- Milosavljevi}, Branko: Osnovi socijalne patologije, Institut za dokumentaciju
za{tite na radu "Edvard Kardelj" i Centar za informativno-izdava~ku
delatnost, Ni{, 1983.
- Mi}unovi}, Dragoljub: Funkcionalizam i marksizam, Kriti~ke primedbe
uz komentare dru{tvenih teorija, vo Parsons, Talkot i dr: Teorije o
dru{tvu: Osnovi savremene sociolo{ke teorije, Tom II, Beograd, Vuk Kara|i},
1969. str. 1327-1332.
- Mirkovi}, D: Statisti~ko istra`ivanje kretanja kriminaliteta
i njegova uloga u borbi protiv istog, Pravni `ivot, Beograd,
1956/4, str. 7-12.
- Monteskie: O duhu zakona, Tom I i II, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989.
- Mor, Tomas: Utopija. Kultura, Beograd, 1964.
- Moren, Edagr: ^ovek i smrt, BIGZ, Beograd, 1981.
- Marlo-Ponti, Motis: Humanizam i teror, NIRO "Mladost", Beograd,
1986.
- Mrki}, Sr|an: Tamna brojka kriminaliteta - statisti~ki pristup,
JRKKP, Beograd, 1987/3. str. 108-122.
- Mr{evi} Zorica: Kompjuterski kriminalitet i potreba koncipiranja
krivi~nog dela kompjuterske zloupotreba, JRKKP, Beograd, 1991/1, str. 67-
77.
N
- Nikoli}-Ristanovi} Vesna: Uticaj `rtve na pojavu kriminaliteta, IRO
Svetozar Markovi}, Beograd, 1984.
... @ene kao `rtve kriminaliteta, Nau~na knjiga, Beograd, 1989
... Peti me|unarodni simpozijum viktimologa (Zagreb, 18-23. 08.
1985), JRKKP, Beograd, 1985/1, str. 141-144.
...Turisti - `rtve imovinskih krivi~nih dela, JRKKP, Beograd, 1986/3-4.
... Krivi~na dela protiv dostojanstva li~nosti i morala, JRKKP, Beograd,
1988/2, str. 87-98.
... Viktimizacija pe{aka u saobra~aju i mere za njeno suzbijanje,
JRKKP, Beograd, 1987/2, str. 113-130.
- Novoselac, Petar: Prilog kritici nove dru{tvene odbrane, JRKKP,
Beograd, 1977/1.
- Olport, V. G: Sklop i razvoj li~nosti, Beograd, 1969.
O
953

954
P
- Pajo @il: Ve{tina biti ~ovek (kwiga murdosti), [tamparsko
preduze¢e Zastava, Novi Sad, 1922.
- Page, James. D: Abnormal psichology, Mc Graw Hill, New York,
1947.
- Pantazijevi}, Slobodan: Organizacija kontrole prometa i metodologija
rada, Priru~nik, Zagreb, 1979/2, str. 156-167.
- Parsons, Talkot i dr: Teorije o dru{tvu: Osnovi savremene sociolo{ke
teorije, Tom I i II, Beograd, Vuk Kara|i}, 1969.
- Park, R. E. and Burgess, E.: Introduction to the Science of Sociology,
University of Chicago, Press, Chicago, 1921.
- Parvan Ljubo: Turizam i kriminalitet, neka zapa`anja o pojavnim
oblicima i preventivnoj aktivnosti, JRKKP, Beograd, 1967/1.
... Razvoj turizma i kriminalitet, JRKKP, Beograd, 1978/2.
... Enriko Ferri - prete~a modernih ideja u krivi~nom pravu, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1959/5-6.
- Pe~ar, Janez: Migranti kot storilci in `rtve (kaznivih delanj), teorija
in praksa, Ljubljana, 1981, str. 111-125.
... Dru{tvene promene i kriminologija, JRKKP, Beograd, 1977/1, str.
21-39.
... "Induktologija"- znanje o uticaju na kriminalnu dvojicu, JRKKP,
Beograd, 1984/3-4, str. 225-240.
... Dru{tveno-ekonomke prilike kao faktor viktimizacije, JRKKP, Beograd,
1982/1-2. str. 63-80.
- Migranti kot storilci in `rtve (kaznivih delanj), teorija in praksa, Ljubljana,
1981.
- Pavi}evi}, V: Osnovi etike, Kultura, Beograd, 1967.
- Peri}, Obrad: Me|unarodnopravno regulisanje pitanja opojnih
droga i jugoslovenski propisi u toj oblasti, Jugoslovenska revija za ma|unarodno
pravo, Beograd, 1971/3, str. 424-438.
- Petrovi} Milica: Vrednosne orientacije delinkvenata, IKSI, Beograd,
1973.
... Vrednosti i etiologija delinkvencije, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1
- Petrovi}, S: Dru{tveno pravni problemi narkomanije, Pravni `ivot,
Beograd, 1980/5, str. 57-69.
- Pe{i}, Vuka{in: Kriminologija, Univerzitet Veljko Vlahovi}, Titograd,
1981.
... Osnovi prakti~ne i istra`iva~ke kriminolo{ke metodologije, IKSI,
Beograd, 1969.
... Istoriski razvoj ka`njavanja prestupnika, Zbornik IKSI, Beograd,
1973/2.
... Problemi definisanja pojma kriminologije, JRKKP, Beograd,
1975/2, str. 175-179.
... Ubistva u Jugolsaviji, IKKI, Beograd, 1972

... Dijalekti~ka analiza osnovnih koncepcija klini~ke kriminologije,
JRKKP, Beograd, 1974/2.
- Philliphson Michael: Understanding Crime and Delinquency: A Sociological
Introduction, Chicago, Aldine Publishing Co., 1974.
- Platt, Tony: Mogu~nosti za radikalnu kriminologiju u Sjedinjenim
dr`avama, Marksizam u svetu, Beograd, 1977/11-12, str. 268-285.
- Platon: Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971.
- Pinatel, Jean: Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo,
1964.
... Alkoholizam i kriminalitet, Izbor, Zagreb, 1959/1, str. 38-53.
... Dru{tvena okolina, Izbor, Zagreb, 1956/4, str. 450-463.
... Porodi~na sredina, Izbor, Zagreb, 1957/3, str. 316-329.
... Naobrazba i kriminalitet, Izbor, Zagreb, 1959/3, str. 281-287.
... Nasle|e i kriminalitet, Izbor, Zagreb, 1959/4, str. 437-451.
... Klasifikacija kriminogenih faktora, Izbor, Zagreb, 1958/2, str. 189-
197.
- Pihler, Stanko: Prilog prou~avanju op{tih osobenosti privrednog kriminaliteta,
Na{a zakonitost, Zagreb, 1079/1, str. 28-38.
... Oblici prestupni{tva dece i uspe{nost mera prema deci prestuopnicima,
JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 435-452.
- Pieter`ik, W: Me|unarodna organizirana trgovina drogom, Izbor,
Zagreb, 1980/4, str. 301-320.
- Pospi{il - Zavr{ki, Karla: Dosada{nje viktimolo{ke spoznaje o `rtvama
seksualnih krivi~nih dela (navodi iz svetske literature), Priru~nik, Zagreb,
1980/4, str. 337-348.
- Proevski, Van~o: Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor,
Skopje, 1986.
- Powers, Edwin, and Witmar, Helen: An Experiment in the Prevention
of Delinquency, The Cambridge-Somerville Youth Study, Columbia University
Press, New York, 1951.
- Pravni leksikon, drugo izdanje, Savremena administracija, 1970.
- Primorac, Igor: Prestup i kazna (rasprava o moralnosti kazne), NIP
Mladost, Beograd, 1978.
R
- Rajder, A. K. Bari: Odzemaweto na profitot od korupcijata,
Bezbednost, Skopje, 1995/1, str. 22-41.
... Finansiskiot svet vo opasnost: opasnostite od organiziraniot
kriminalitet, pereweto na pari i korupcijata, Bezbednost, Skopje,
1994/3, str. 432-454.
- Radovanovi}, Milo{ i \or|evi}, Miroslav: Krivi~no pravo, posebni
deo, Savremena administracija, Beograd, 1975.
- Radovanovi}, Milo{: Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija,
Beograd, 1975.
955

... O uzrocima kriminaliteta, Narodna milicija, Beograd, 1958/11, str.
30-42.
... Jedan nov pokret u nauci krivi~nog prava, Anali, Beograd, 1953/3.
- Radovanovi}, Dobrivoje: Saobra~ane nezgode - teorije prihi~kog faktora,
Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1, 317-334.
- Radovanovi}, D: Saobra~ane nezgode - teorije prihi~kog faktora,
Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1.
- Reckless, C. Walter: The Crime Problem, Third Edition, Appleton -
Century - Crofts. Inc. New York, Copyrigh, 1961.
- Rajder A. K. Bari: Odzamawe na profitot od korupcijata, Bezbednost,
Skopje, 1995/1, str. 22-41.
- Rid, En: Javnata svest za korupcijata i prevencijata, Bezbednost,
Skopje, 1995/4, str. 753-766.
- Rot, Nikola: Osnovi socijalne psihologije, Zavod za izdavanje
nika i nastavna sredstva, Beograd, 1977.
- Roxin, C: Prilog novijem razvoju kriminalne politike, JRKKP,
1990/4.
- Ruso, @an. @ak: Op{testveniot dogovor, Misla i dr. Skopje,
1978.
956
Q
- Quinny, Richard: Klasa, dr`ava i kriminalitet, Marksizam u svetu,
Beograd, 1977/11-12, str. 285-298.
S
- Savona, Ernesto: "Pereweto" pari od strana na mafijata i
italijanskata legislativa, Bezbednost, Skopje, 1994/4. str. 621-643.
- Sartr, @an Pol: Tuma~enje stranca, Predgovor na deloto Stranec od
Alber Kami, Prosveta, Beograd, 1974
- Savremeni oblici terorizma, Arhiv za pravne i dru{tvene nauke. Beograd.
1980/1-2.
- Sellin, Thorsten: Sellin, Th. Culture Conflict and Crime. A report of
the Subcommittee on Delinquency of the Committee on Personality and Crime,
Social Science Research Council, New York, 1938.
- Simi} - Jeki}, Zagorka: Razgrani~enje viktimologije od drugih krivi-
~nih nauka, Pravni `ivot, Beograd, 1985/12, str. 1181-1194.
- Simi}, Ilija: Polna zloupotreba maloletnika kod krivi~nog dela rodoskrvnjenja,
JRKKP, 1978/1, str. 107-113.
- Simonovi}, Branislav: O motivacijama kriminalnog pona{anja,
JRKKP, Beograd, 1986/3-4, str. 81-94.
- Seneka, Lukrie Anej: O gnevu, Rad, Beograd, 1983.
- Smart, Carol: Women, Crime and Criminology: A Feminist Crituque,
Routledge and Kegan Paul, London, Henley and Boston, 1977.

- Smithd-Hothen, Rainer: Organiziraniot kriminalitet vo Germanija,
Bezbednost, Skopje, 1977/1-2, str. 153-161.
- Skaberne, Borislav: Pomambnost pravilnega obrazovanja otrok in
mladoletnikov ki so bili `rtve kazenskih delanj, Revijo za kriminalistiko in
kriminologijo, Ljubljana, 1969/4.
... Recidivizam maloletnika i mjere za njegovo sprer~avanje u suzbijanju
u socijalisti~kim zemjama, JRKKP, Beograd, 1968/2, str. 304-316.
- Slomo, Shohm: Stereotipi delinkvenata i njihova stigmatizacija,
JRKKP, Beograd, 1973/3.
- Smith W. M: International Terrorism: A Political Analisis, Yearbook
of Worls Affairs, vol. 1977
- Schneider, Hans Joachim: Kriminologie, Verlag Walter de Gruyter,
Berlin, New York, 1987.
- Schur, M. Edwin: Labeling deviant behavior, Harper and Row, New
York, 1971.
- Srzenti}, Stai}, Lazarevi}: Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena
administracija, Beograd, 1978
- Stojanovi}, Zoran: Opravdanost uvo|enja posebnih sankcija i tretmana
prema u~iniocima seksualnih krivi~nih dela, Penologija, Beograd,
1980/1-2, str. 3-22.
- Szabo. D: Criminologie et politicue criminelle, Bibliotheque Criminologique,
Paris, Montreal, 1978, str. 147-150.
- Sobotin~i}, Anton: Neki kriminolo{ki, penolo{ki i socijalnomedicinski
aspekti obaveznog le~enja alkoholi~ara, Penologija, Beograd, 1973/1, str.
21-38.
- Stai}, Aleksandar: Na~ela legaliteta i individualizacije
kazne u krivi~nom pravu FNRJ, Arhiv, Beograd, 1952/1.
- Stojanovi}, Zoran: Opravdanost uvo|enja posebnih sankcija i tretmana
prema u~iniocima seksualnih krivi~nih dela, Penologija, Beograd,
1980/1-2.
- Stor, Entoni: Ljudska agresivnost, Nolit, Beograd, 1968.
- Sulejmanov, Zoran: Ubistvata vo Makedonija, NIO Studentski
zbor, Skopje, 1995.
... Za{tita, edukacija i rehabilitacija na licata so pre~ki vo
fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija, Institut za sociolo-
{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1996.
... Penolo{ki kompendium, Grafohartija, Skopje, 1997.
... Komentar na zakonot za izvr{uvawe na sankciite, Grafohartija,
Skopje, 1998.
... Penologija, Vtoro dopoleto i izmeneto izdanie, Grafohartija,
Skopje, 1999.
... Me|unarodna krivi~nopravna pomo{, Akademik, Skopje, 1999.
... Hazardni igri, Institut za socio{ki i politi~ko-pravni
istra`uvawa, Skopje, 2000.
- Kriminalna politika, Fondacija Fridrih Ebert i Grafoha-
957

tija, Skopje, 2001.
... Krivi~no pravo, op{t del, Grafohartija, Skopje, 2001.
... Socijalna patologija, Jugoreklam, Skopje, 2002.
... Krivi~no procesno pravo, Grafohartija, Skopje, 2002.
... Maloletniot storitel na krivi~noto delo ubistvo, Godi{-
nik na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa,
Skopje, 1987, str. 199-215.
- Sutherland, Edvin: Principles od Criminology, I. B. Lippinoti Compani,
Chicago - New York, 1955.
- Sutherland, Edwin. and Cressey. D: Criminology, Philadelphia, 1978.
- Supek Rudi: Ispitivanje javnog mnenja, Naprijed, Zagreb, 1968
- Szabo, Denis i dr: Aktuelni problemi primenjene kriminologije,
JRKKP, Beograd, 1971/1, str. 3-25.
958
[
- [elih, Alenka: Problemi krivi~nopravne za{tite privatnosti u primeni
kompjuterske tehnike, JRKKP, Beograd, 1981/2.
- Schultz, L. G: The victim offender realtionship, Crime and delinquency,
1968/2.
- [e{i}, Bogdan: Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Tre~e izdanje,
Nau~na knjiga, Beograd, 1982.
- [eparovi}, Zvonimir: Kriminologija i socijalna patologija, Peavni
fakultet u Zagrebu, Zagreb, 1981.
... Lombrozo i biologizam danas, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu,
Zagreb, 1979/3-4.
... Drugi internacionalni viktimolo{ki simpozium (Boston, 5-11. septembra
1976), JRKKP, 1976/3, str. 421-428.
... Viktimologija - studija o `rtvama, Pravni fakultet u Zagrebu, Zagreb,
1985.
- [padijer, Jelena: Neka shvatanja pojma dru{tvene dezorganizacije,
Gledi{ta, Beograd, 1961/5, str. 61-69.
... Socijalna patologija, sociologija devijantnosti, Zavod za ud`benike i
nastavna sredstva, Beograd, 1988.
- [trum, Lovro; Pravni aspekti za{tite podataka u savremenim informativnim
sistemima, Anali, Beograd, 1986/6.
T
- Tadi}, Ljubomir: Filozofija prava, Zagrab, 1983.
- Tahovi}, Janko: Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija,
Beograd, 1961.
- Taft R. Donald: Criminology, New York, 1953.
- Tappan, W. P: Sexual Offenses and Treatment of Sexual Offenders
in the Unitet States, in Radzinovicz, L. (ed.) Sexual Offenses, MacMillan &

Co. London, 1957.
- Todorovi}, Milenko - Mi{o: Kra|a umetnina i za{tita kulturnog blaga,
Velemajstori za remek dela, 13 Maj, Beograd, 1989/5, str. 58- 76 i 1989/6
str. 47-62.
- Todorovi}, Aleksandar: Uzroci maloletni~kog prestupni{tva, IKKI,
Beograd, 1971.
... Urbanizacija i maloletni~ke bande, Zbornik Instituta za sociolo{ka i
kriminolo{ka istra`ivanja, Beograd, 1973/2, str. 303- 322.
... Posebni oblici aktivnosti za maloletni~ke bande, Zbornik Instituta
za sociolo{ka i kriminolo{ka istra`ivanja, Beograd, 1973/2, str. 303-322.
... Sociologija maloletni~ke bande, Novi Sad, 1973.
- Toma{evi}, Goran: Pojam opsnosti u teoriji E. Ferrija, Zbornik radova
pravnog fakulteta u Splitu, Split, 1972, IX.
- Toma{evski, Katarina: Terorizam i antikolonijalizam, Jugoslovenska
revija za me|unarodno pravo, Beograd, 1081/1-3, str. 54-68.
- Tur~in, Rudolf. i dr: Kriminalitet {izofrenih bolesnika, JRKKP, Beograd,
1975/1
- Tupan~evski, Nikola: Kompjuterski kriminalitet, Godi{nik
na pravniot fakultet vo Skoje, Skopje, 1990/1991, str. 201-213.
- Tupurkovski, Vasil: Razlikatata pome|u ~isto politi~kite i
relativno politi~kite krivi~ni dela pri ekstradicijata, Godi{nik
na pravniot fakultet vo Skopje, Skopje, 1974.
V
- Vasilievi}, Vladan: Kocka kao dru{tveno patolo{ka pojava, JRKKP,
Beograd, 1970/1.
... Krivi~na dela i neka svojstva kaznene politike u oblasti drumskog
saobra~aja, Pravni `ivot, Beograd, 1974/11, str. 119-128.
- Vasiljevi}, Tihomir: Sistem krivi~nog procesnog prava SFRJ, Beograd,
1981.
- Ve{ovi}, Milanka: Novi oblici dru{tveno opasnih pona{anja i problem
njihove krivi~nopravne za{tite, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 53-60.
- Vilson, Kolin: Psihologija uibistva, Gradina Ni{. 1990.
- Vodopivec, Katja: Uloga dru{tvene kontrole u represiji i spre~avanju
u`ivanja opojnih droga, JRKKP, Beograd, 1970/3, str. 470-488.
- Vodopivec, Katja, Kobal, Milo{, Bavcon, Ljubo i Skalar, Vinko: Kriminologija,
I dio, Narodne novine, Zagreb, 1966.
- Vodineli}, Vlado: Kriminalistika, treto izdanie, Savremena administracija,
Beograd, 1976.
- Vra`ali}, Mihajlo: Aktuelni problemi regulisanja me|unarodne krivi-
~nopravne pomo}i, Jugoslovenska revija za me|unarodno pravo, Beograd,
1981/1-3, str. 211-221.
- Vukovi}, [piro: Krvni delikti u Srbiji, RO za grafi~ku izdava~ku delatnost,
Zae~ar, 1982.
959

- Vouk, Valentin: O problemu takozvane tamne brojke, Narodna milicija,
Beograd, 1961/12, str. 12-23.
... O kriminolo{koj prognozi, Na{a zakonitost, Zagreb, 1961/9-10.
... Trodimenzionalni sistem kriminologiskih nauka, JRKKP, Beograd,
1965/1, str. 59-65.
W
- Wilson. M. S: Gabriel Tarde (1843-1904): Gabriel Tarde, Izbor, Zagreb,
1957/2.
Z
- Zbirka na me|unarodni dokumenti za borba protiv korupcijata,
(Urednik m-r Sla|ana Taseva), Forum, 2002, Skopje.
- Zlatari}, Bogdan: Krivi~ni zakonik u prakti~noj primeni, Narodne
novine, Zagreb, 1958.
... Uz pedesetogodi{njicu smrti Franza von Lista, Zbornik pravnog fakulteta
u Zagrebu, Zagreb, 1969/3-4.
... Nove tendencije u nauci krivi~nog prava, Na{a zakonitost, Zagreb,
1954/4.
... Krivi~no pravo, prvi svezak, Informator, Zagreb, 1972
- Zelenkov, Branko: Nekoi karakteristiki na dosega{niot model
na razvoj i strukturata na stopanstvoto na SR Makedonija, Godi-
{nik na pravniot fakultet vo Skopje, Skopje, 1990/1991.
- Zvonarevi}, Mladen: Socijalna psihologija, Beograd, 1972.
@
- @nidari} - Kranjc, Alenka: Novi oblici kriminaliteta u privredi u vezi
sa transformacijom dru{tvene svojine ({tetnost, po~inioci i kontrola), JRKKP,
Beograd, 1990/4, str. 41-53.
960