Zoran Sulejmanov - Socijalna patologija (p.413)

Prof. d-r ZORAN SULEJMANOV 

Prof. d-r NELKO STOJANOSKI 

SOCIJALNA 

PATOLOGIJA 

Avtori na tekstot: 

- Zoran Sulejmanov (str. 15-22, 31-38, 41-285, 312-338 i 357-412) 

Vk: 350 stranici. 

- Nelko Stojanovski (str. 22-29, 38-40, 285-312 i 339-356) Vk: 54 

stranici. 

Skopje, 2002 

1

R E C E N Z E N T I : 

Prof. d-r Stefan Kostovski 

Prof. d-r Metodija Angeleski 

Lektura: 

Bo{ko Simjanoski 

Odobreno so odluka na Nastavno-nau~niot sovet na 

filozofskiot fakultet vo Skopje od 5. 12. 2001 godina kako 

postojan univerzitetski u~ebnik 

2

CIP Katalogizacija vo publikacija 

Narodna i univerzitetska biblioteka 

"Sv. Kliment Ohridski", Skopje 

316.624 (497.17) (075.8) 

SULEJMANOV, Zoran, 

Socijalna patologija/ Zoran Sulejmanov, Nelko Stojanoski - 

- Skopje: Jugoreklam, 2002. - 413 str. ; 24 sm 

fusnoti kon tekstot. - bibliografija: str. 397-413 

ISBN 9989 - 52 - 032 - 1 

Socijalna patologija - Makedonija - Postojan univerzitetski 

u~ebnik 

COBISS - ID 0 

3

4

PREDGOVOR 

Ovoj u~ebnik e napi{an spored nastavnata programa za studentite 

od filozofskiot fakultet za koi so nastavnite planovi e predviden 

predmetot socijalna patologija i studiraat na Institutot za 

sociologija, socijalna rabota i socijalna patologija i psihologija. 

U~ebnikot e najmnogu prilagoden za didakti~kite potrebi na studentite 

od filozofskiot fakultet, no toj pokraj toa moè da im poslu- 

ì i na studentite koi ja izbrale taa nasoka na studii od tret stepen 

ili toj predmet im e predavan so nastavnite planovi od tret stepen na 

nekoj drug fakultet. 

Tekstot e rezultat na zaedni~ki trud na dvajcata avtori, koi gi 

povrzuva dolgogodi{na sorabotka i nivnoto iskustvo kako predava~i 

na studii od vtor i tret stepen na Univerzietot "Sv. Kiril i Metodij" 

vo Skopje i rezultatite od nivnata nau~na aktivnost i istra- 

ùvaweto na oddelnite sociopatolo{ki pojavi. 

Poznat e faktot deka socijalnata patologija e relativno mlada 

nau~na disciplina i zaradi toa pojavite {to se predmet na nejzinoto 

prou~uvawe ne se dovolno sledeni i istraùvani. Me|utoa, i pokraj 

nedovolnata literatura od ovaa oblast vo na{ata dràva, op{testvenoto 

i nau~noto interesirawe se zgolemuva so faktot {to sociopatolo{kite 

pojavi se vo zna~itelen porast kaj nas i vo svetot, a toa 

pretstavuva posebna op{etstvena opomena i predizvik da se dade odreden 

pridones vo rasvetluvaweto na nivnata etiologija . 

Vo u~ebni~kata literatura posvetena na socijalno patolo{kata 

problematika postojat golem broj razli~ni metodski pristapi vo 

elaboracijata na materijata. Nie se opredelivme na studentite da im 

ovozmoìme da se zapoznaat so razli~ni, a osobeno so sociolo{kite 

teorii za devijantnosta i da se obrabotat i razli~nite formi na devijantno 

odnesuvawe, pri {to vo trudot se zafateni najzna~ajnite. Na 

toj na~in smetavme deka izloùvaweto na socijalnata patologija vo 

eden kurs ima odredeni prednosti, pred se, vo toa {to e daden prikaz 

na teoretsko pojmovnata ramka za prou~uvawe na ovie pojavi i eksplikacija 

na sekoja oddelna pojava, iako vo ovoj u~ebnik se dadeni samo 

osnovnite soznanija za niv. 

5

Avtorite se svesni deka ostanuvaat zna~itelen broj teoretski 

pra{awa na koi ne e daden soodveten odgovor, {to ja ote`nuva rabotata 

vrz sozdavaweto na osnovata za empirisko prou~uavwe na op{- 

testveno devijantnite pojavi. Me|utoa, smetame deka na ovoj na~in, sepak 

davame odreden pridones za nivnoto idno pocelosno rasvetluvawe. 

Osven toa smetavme deka ovaa kniga }e popolni edna praznina koja postoe{e 

vo u~ebnikarskata literatura od ova podra~je na sovremenata 

sociologija, a osobeno prazninata koja postoi vo Republika Makedonija. 

Skopje, januari, 2002 

Od avtorite 

6

S O D R @ I N A 

_________________________________________________________________ 

I DEL 

POIM, PREDMET I METODI NA SOCIJALNATA 

PATOLOGIJA 

Glava I 

I. POIM NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

1. VOVEDNI ZABELE[KI ....................................................................... 15 

2. ISTORISKI RAZVOJ NA SOCIJALNATA 

PATOLOGIJA ........................................................................................... 22 

3. POJAVA NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

KAKO NAUKA ........................................................................................... 27 

Glava II 

PREDMET NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA I NEJZINIOT ODNOS 

SO DRUGITE NAUKI 

1. PREDMET NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA ........................... 31 

2. SOCIJALNATA PATOLOGIJA I DRUGITE NAUKI ............... 37 

2.1. Socijalnata patologija i op{tata sociologija ........................... 37 

2.2. Odnosot na socijalnata patologija so pravnite nauki ............... 38 

3.3. Socijalnata patologija i medicinata ............................................ 39 

3.4. Socijalnata patologija i psihologijata ........................................ 39 

Glava III 

METODI NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

1. OSNOVNI KARAKTERISTIKI ........................................................ 41 

2. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI KOI SE 

PRIMENUVAAT VO PROUÛVAWETO 

NA INDIVIDUALNITE SLUÂI .................................................. 43 

2.1. Metodi koi se primenuvaat vo ispituvaweto na 

individualnite slu~ai .................................................................. 43 

2.2 Metodolo{ki postapki za prou~uvawe na devijantnoto 

povedenie kako individualna pojava ......................................... 46 

3. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI ZA 

PROUÛVAWE ....... NA DEVIJANTNOSTA KAKO MASOVNA 

OP[TESTVENA POJAVA .................................................................... 50 

4. STATISTI^KI METODI .................................................................... 62 

7

II DEL 

TEORII ZA DEVIJANTNOSTA 

Glava I 

BIOLO[KI TEORII 

1. DEVIJANTNOSTA I TELESNATA KONSTITUCIJA ............. 69 

2. TEORIJA ZA NASLEDUVAWE NA DEVIJANTNITE 

DISPOZICII ......................................................................................... 75 

3. ENDOKRINOLO[KA TEORIJA ........................................................ 79 

4. TEORIJA NA NENORMALNOSTA NA HROMOZOMITE ......... 81 

5. TEORIJA NA RASNATA PRIPADNOST ........................................ 83 

Glava II 

PSIHOLO[KI I PSIHOPATOLO[KI TEORII 

1. PSIHOLO[KI TEORII ...................................................................... 87 

1.1. Teorija na neprilagodenosta ............................................................ 87 

1.2. Teorija na inteligencijata ............................................................... 91 

1.3. Psihoanaliti~ka teorija .................................................................. 94 

1.4. Teorija na frustracijata................................................................. 101 

1.5. Teorija na uslovuvaweto .................................................................. 108 

2. PSIHOPATOLO[KI TEORII ....................................................... 109 

Glava III 

SOCIOLO[KI TEORII 

1. VOVEDNI RAZGLEDUVAWA ............................................................ 113 

1.1.. Kultura ............................................................................................... 114 

1.2. Zaednica ............................................................................................... 115 

1.3. Op{testvena dezorganizacija ........................................................ 117 

1.4. Normi i vrednosti ............................................................................ 120 

1.5. Sudir na vrednosti (Kulturen konflikt) ................................... 123 

1.6. Op{testvena kontrola ..................................................................... 124 

1.7. Devijacija (devijantno povedenie) ................................................ 127 

2. EKOLO[KA TEORIJA NA DEVIJANTNOSTA ......................... 131 

3. TEORIJA NA OP[TESTVENATA 

DEZORGANIZACIJA ........................................................................... 139 

4. TEORIJA NA DIFERENCIJALNA ASOCIJACIJA I 

DIFERENCIJALNA IDENTIFIKACIJA ................................ 143 

5. TEORIJA NA KULTURNIOT KONFLIKT I TEORIJA 

KULTURNIOT RASÊKOR................................................................. 148 

6. TEORIJA NA ANOMIJA .................................................................... 152 

6.1. Emil Dirkem ...................................................................................... 152 

6.2. Robert Merton ................................................................................... 159 

8

7. TEORIJA NA POTKULTURA I KONTRAKULTURA ................ 170 

8. TEORIJA NA SOCIJALNIOT INTEAKCIONIZAM ........... 176 

9. RADIKALNA TEORIJA NA DEVIJANTNOSTA 

(RADIKALNA KRIMINOLOGIJA) ............................................... 192 

Glava IV 

TEORETSKI PRISTAP [TO SE KORISTI VO OVOJ UÊBNIK 

1. VOVEDNI ZABELE[KI ..................................................................... 201 

2. EUDEMONISTI^KI PRISTAP ..................................................... 204 

III DEL 

OBLICI NA DEVIJANTNOTO POVEDENIE 

Glava I 

PROSTITUCIJA 

1. POIM I PRIÎNI NA PROSTITUCIJATA ............................ 231 

2. VIDOVI PROSTITUCIJA I KLASIFIKACIJA NA 

PROSTITUTKITE ................................................................................. 233 

3. KLIENTI .................................................................................................. 240 

4. EKSPLOATACIJA NA PROSTITUTKITE ................................. 241 

5. POVRZANOST NA PROSTITUCIJATA 

SO DRUGITE OBLICI NA DEVIJNTNO I 

PRESTAPNI^KO POVEDENIE ..................................................... 242 

6. OP[TESTVENA REAKCIJA ............................................................ 243 

Glava II 

HAZARDNI IGRI 

1. POIM I VIDOVI HAZARDNI IGRI ........................................... 249 

2. POJAVA, RAZVOJ I OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA 

KOMAROT ................................................................................................. 257 


IGRITE NA SRE]A ............................................................................... 261 

4. OBEM I PRIÎNI NA HAZARDNITE IGRI ............................ 266 

5. POVRZANOST NA HAZARDNITE IGRI SO DRUGITE 

OBLICI NA DEVIJNTNO I PRESTAPNI^KO 

POVEDENIE ........................................................................................... 268 

6. OP[TETSVENA REAKCIJA ............................................................ 280 

Glava III 

SAMOUBISTVO I OBID ZA SAMOUBISTVO 

1. VOVEDNI ZABELE[KI ..................................................................... 285 

9

2. POIM NA SAMOUBISTVOTO ........................................................ 288 

3. KRATOK ISTORISKI OSVRT ZA SOCIJALNITE 

STAVOVI KON SAMOUBISTVOTO .............................................. 290 

4. SAMOUBISTVOTO KAKO SOCIJALEN I 

SOCIOPATOLO[KI PROBLEM I NEKOI 

KARAKTERISTIKI NA SUICIDALNATA 

POPULACIJA ........................................................................................ 294 

4.1. Polot i samoubistvata ..................................................................... 294 

4.2. Vozrasta i samoubistvata ................................................................ 295 

4.3. Nacionalnosta i samoubistvata .................................................... 296 

4.4. Samoubistvata i bra~nata sostojba ............................................... 296 

4.5. Samoubistvoto i obrazovnoto nivo .............................................. 297 

4.6. Zanimaweto i samoubistvoto ......................................................... 297 

4.7. Motivi na samoubistvoto ................................................................ 298 

4.8. Godi{noto vreme i samoubistvoto ................................................ 298 

4.9. Na~in na izvr{uvawe na samoubistvata ...................................... 299 

5. TEORETSKI KONCEPCII ZA OBJASNUVAWE NA 

SAMOUBISTVOTO ............................................................................... 299 

5.1. Psiholo{ki i psihijatriski koncepti ........................................ 300 

5.2. Sociolo{ki koncepcii za samoubistvoto .................................. 302 

a) Egosisti~no samoubistvo ............................................................ 306 

b) Altruisti~ko samoubistvo ........................................................ 306 

v) Anomi~no samoubistvo ................................................................ 307 

5.3. Podocne`ni sociolo{ki teorii i osvrti vrz 

dirkemovata teorija za samoubistvata ......................................... 308 

6. OBID ZA SAMOUBISTVO ................................................................ 312 

7. POVRZANOST NA SAMOUBISTVATA SO DRUGITE 

OBLICI NA DEVIJANTNO I PRESTAPNI^KO 

POVEDENIE ........................................................................................... 314 

8. OP[TESTVENA REAKCIJA ............................................................ 316 

Glava IV 

ALKOHOLIZAM 

1. POIM I PRIÎNI NA ALKOHOLIZMOT................................ 319 

2. VIDOVI ALKOHOLIZAM I KLASIFIKACIJA NA 

ALKOHOLIÂRITE ............................................................................ 321 

3. POVRZANOST NA ALKOHOLIZMOT SO DRUGITE 

OBLICI A DEVIJNTNO I PRESTAPNI^KO 

POVEDENIE ........................................................................................... 323 

6. OP[TESVENA REAKCIJA ............................................................... 326 

10

Glava V 

NARKOMANIJA 

1. POIM I PRIÎNI NA NARKOMANIJATA ............................. 327 

2. VIDOVI NARKOMANIJA I KLASIFIKACIJA NA 

NARKOMANITE .................................................................................... 328 

3. POVRZANOST NA NARKOMANIJATA SO 

DRUGITE OBLICI NA DEVIJANTNO I 

PRESTAPNI^KO POVEDENIE ..................................................... 334 

4. OP[TESVENA REAKCIJA ............................................................... 337 

Glava VI 

VAGABONDA@A 

1. OP[TESTVENA PRIRODA I ZNAÊWE NA 

VAGABONDA@ATA .............................................................................. 339 

2. POIM I DEFINICIJA NA VAGABONDA@ATA ................... 342 

3. PRIÎNI NA VAGABONDA@ATA ............................................... 344 

4. POJAVNI OBLICI I RASPROSTRANETOST .......................... 346 

Glava VII 

HOMOSEKSUALNOST 

1. OP[TESTVENOTO ZNAÊWE NA HOMOSEKSUALNOTO 

ODNESUVAWE ....................................................................................... 349 

2. POIM NA HOMOSEKSUALIZMOT .............................................. 350 

3. FENOMENOLOGIJA NA HOMOSEKSUALNOSTA ................. 350 

4. RAZLIKI POME\U HETEROSEKSUALNITE I 

HOMOSEKSUALNITE LICA .......................................................... 352 

5. ETIOLOGIJA NA HOMOSEKSUALNOSTA ............................... 353 

6. OP[TESTVENITE KARAKTERISTIKI I STAVOVI ZA 

HOMOSEKSUALNOSTA ..................................................................... 355 

Glava VIII 

KRIMINALITET I MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA 

1. PRAVNO I SOCIOLO[KO DEFINIRAWE NA 

KRIMINALITETOT ............................................................................ 357 

2. POIM I ZNAÊWE NA KRIMINALNATA 

FENOMENOLOGIJA ............................................................................ 362 

3. KRIMINALNA ETIOLOGIJA ......................................................... 364 

4. ORGANIZIRAN KRIMINALITET ................................................ 375 

5. MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA ......................................... 385 

5.1. Poim na maloletni~ka delinkvencija .......................................... 387 

5.2. Starosni granici na maloletni~kata delinkvencija ............... 389 

11

5.3. Etiologija na maloletni~kata delinkvencija ........................... 392 

KORISTENA LITERATURA .............................................................. 397 

12

I DEL 

POIM, PREDMET I METODI NA SOCIJALNATA 

PATOLOGIJA 

13

14

G l a v a I 

POIM NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

1. VOVEDNI ZABELE[KI 

1. ôvekot kako op{testveno su{testvo nu`no mora da ìvee 

vo op{testvena zaednica, a ne kako izolirana individua, zo{to samo 

tamu moè da ja obezvedi svojata egzistencija i da gi razvie svoite ~ove~ki 

potencijali. Me|utoa, ìveeweto vo zaednica so drugi lu|e ne 

moè da se odviva haoti~no, tuku op{testvoto za site individui vospostavuva 

odredeni pravila i obvrski, odnosno se postavuvaat odredeni 

ograni~uvawa i se predviduvaat i izvesni sankcii ako dojde do 

nivno prekr{uvawe. 

Vo organiziranoto ~ove~ko op{testvo postoi nepregledna niza 

od me|u~ove~ki odnosi, sostojbi i povedenija koi gi uslovuvaat i gi 

odreduvaat dvièwata i nastanite vo toa op{testvo. Nadvore{nite 

manifestacii na tie odnosi, sostojbi i povedenija, ako ne se sosema 

slu~ajni i isklu~itelni, se narekuvaat op{testveni pojavi, za razlika 

od prirodnite pojavi koi, isto taka, deluvaat vo pozitivna ili negativna 

smisla na dvièweto i nastanite vo op{testvoto (na primer, povolni 

vremenski priliki, vremenski nepogodi, zemjotresi i sl). 

Najgolemiot broj na op{testvenite pojavi se sostojat vo odredeni 

povedenija na pogolem broj lu|e koi se zna~ajni za op{testvenite 

dvièwa i nastani. Me|utoa, vo opredeleni op{tesveni sredini mo- 

àt da postojat i nekoi sostojbi koi ne moème da gi ozna~ime kako 

takvi (na primer, sostojba na zaostanata kultura, nepismenost i sl.). 

Vo krajna linija i toa se sostojbi kako rezultat na opredeleno povedenie 

na lu|eto. 

ôvekovite povedenija vo sovremenoto op{etstvo, organizirano 

vo dràva kako najvisok oblik na op{testvena organizacija, vo golema 

mera se determinirani so razni pravila na povedenie so koi se 

reguliraat odnosite me|u lu|eto. Koga takvite pravila ne bi postoele 

vo ~ovekovoto op{testvo bi vladeel celosen haos i dezorganizacija. 

Me|utoa, postoeweto na pravilata na povedenie vo organiziranoto 

op{testvo vo nikoj slu~aj ne zna~i deka niv sekoj poedinec i vo sekoj 

slu~aj gi po~ituva. Naprotiv, sekoga{ postojat poedinci koi tie pravila 

gi naru{uvaat, a toga{ takvoto naru{uvawe predizvikuva opredelena 

op{testvena reakcija naso~ena kon toa takvite naru{uvawa da 

bidat {to poretki. Za{to, naru{uvaweto na usvoenite pravila na 

povedenie gi popre~uva normalnite odnosi me|u lu|eto, im nanesuva 

15

pogolema ili pomala {teta na intersite na drugite ~lenovi na op{testvoto, 

a so toa i na interesite na op{testvenata zaednica 

Naru{uvaweto na pravilata od strana na poedincite vo nivnata 

vkupnost se narekuvaat negativni op{testveni pojavi, za{to vodat 

kon naru{uvawa vo op{testveniot ìvot i razvoj, a ponekoga{ moàt 

i seriozno da go zagrozat natamo{noto napreduvawe, osobeno ako zemaat 

zamav i stanat mnogu intenzivni i masovni. Za takvite negativni 

op{tetveni pojavi vo naukata se upotrebuva izrazot socijalnopatolo{ki 

pojavi, a nau~nata disciplina koja se zanimava so niv socijalna 

patologija. Taa nau~na disciplina, vsu{nost, e odreden sektor na 

op{tata nauka za op{testvoto, t.e. na sociologijata. 

I pokraj silnite zalo`bi na sekoe op{testvo za nivno eliminirawe, 

svedoci sme deka vo sovremeni uslovi postojat niza takvi 

op{testveni zbidnuvawa koi go nosat predznakot socijalnopatolo- 

{ki. Vo zavisnost od op{testvenite dvièwa i pomalku ili pove}e 

osmislenata i organizirana op{testvena reakcija protiv niv, tie se 

javuvaat so razli~en intenzitet i so promenliva struktura. So ogled 

na toa i posledicite koi gi proizveduvaat, kako i prirodata na op{testvenite 

vrednosti {to gi zagrozuvaat ili naru{uvaat, sociopatolo- 

{kite pojavi imaat i razli~no op{testveno zna~ewe. Fakt e, me|utoa, 

deka me|u niv, kaj nas i vo svetot, denes glavno moàt da se pomestat: 

prostitucijata, pornografijata, oddavaweto na igri na sre}a i komar, 

alkoholizmot, zloupotrebata na droga, vandalizmot, bezdelni~eweto, 

skitni~eweto, pita~eweto, homoseksualizamot, nehumanite odnosi 

sprema nemo}nite i vulnerabilni li~nosti, nacionalnata, verskata 

ili rasna netrpelivost i sl.. 

2. Vo op{testvoto postojat negativni pojavi koi se razlikuvaat 

spored nivoto i stepenot na zagrozuvawe na op{testvenite normi, 

op{testvenite dobra i vrednosti. Socipopatolo{kite pojavi koi pretstavuvaat 

najteòk oblik na devijacija gi narekuvame krimainalni 

pojavi. Dràvata so cel da gi za{titi svoite osnovni op{testveni 

dobra, vrednosti, odnosi i interesi i zaradi ostvaruvawe na opredeleni 

op{testveni celi, donesuva pravni pravila ili pravni normi so 

koi na gra|anite im se zabranuvaat ili odreduvaat (nareduvaat) opredeleni 

povedenija. Povedenieto na gra|anite so koe se naru{uva zabranata, 

za{to tie go pravat toa {to ne smeat da go pravat, se sodràni vo 

prohibitivnite normi, a povedenieto so koe se naru{uva zapovedta, 

za{to tie ne go pravat toa {to se dol`ni da go pravat, se sodràni vo 

imperativnite normi koi se pomesteni vo krivi~ni zakoni. Takvite 

povedenija ne se vo soglasnost so krivi~noto zakonodavstvo i poradi 

toa se protivpravni. Na takvte protivpravni povedenija op{testvoto 

reagira so krivi~i sankcii. 

So takvite negativni op{tetveni pojavi za koi se upotrebuva 

izrazot kriminalni pojavi, nau~no se zanimavaat krivi~nopravnite 

disciplini, no od aspekt na nivnata masovnost posebno mesto zazema 

16

kriminologijata. I taa nau~na disciplina, vo prv red, pretstavuva 

odreden sektor na sociologijata. 

3. Trgnuvaj}i od sogleduvaweto na op{testvenata opasnost i 

{tetnost na navedenite pojavi, sosema razbirlivo e i pojavata na nau~niot 

interes za nivnoto pomestuvawe vo odreden sistem koj od svoja 

strana, po nivnoto celosno soznavawe, moè da dade brojni odgovori za 

nivnoto spre~uvawe i suzbivawe. Vrz osnova na nau~nite oblasti vo 

koi se pomestuva interesot za oddelnite sociopatolo{ki pojavi i nivnoto 

interpretirawe se razvija slednive nau~noteoretski orientacii: 

1 0 sociomedicinska, 2 0 sociopsihijatriska, 3 0 sociolo{ka i 4 0 

integrativna orientacija. 

1 0 Za sociomedicinskata orientacija e karakteristi~no deka vo 

nejzini ramki za prvpat se pojavi i na sistematski na~in zapo~na da se 

razviva socijalnata patologija. Toa pokonkretno se slu~i vo socijalnata 

medicina vo ~ii ramki moàt da se izdvojat Francuzinot @il 

Geren (Jules Gueren, 1848) i Germanecot Albert Grotjan (Albert Grotjahn, 

1911). Spored Geren, socijalnata medicina pretstavuva organizirana 

celina koja treba da gi izu~uva odnosite me|u bolestite i op{- 

testvoto. Pritoa socijalnata medicina treba da se podeli na: socijalna 

filozofija, socijalna patologija, socijalna higiena i socijalna 

terapija. Vo ramkite na socijalnite bolesti pak, toj gi pomestuva 

i bolestite vo prenosna smisla na ovoj poim, odnosno moralnite bolesti 

kako {to se: siroma{tvoto, nevrabotenosta, abortusot, prostitucijata, 

kriminalitetot i samoubistvata. Vo literaturata se smeta 

deka polovina vek podocna se pojavi i prvata kniga pod naslov "Socijalna 

patologija" koja vo osnova e povrzana so predmetot na socijalnata 

medicina. Vo taa kniga, Grotjan gi dal osnovnite principi za 

istraùvawe na socijalnite bolesti spored prevencijata, spored formata, 

spored pri~inosta, spored vlijanieto na op{testvoto, spored 

socijalnite mo`nosti za lekuvawe i spored socijalnite mo`nosti za 

prevencija. 1 

2 0 Sociopsihijatriskata orientacija proizleze od natamo{niot 

razvoj na op{testvenite nauki vo ~ii ramki se ~uvstvuva{e silno 

vlijanie na psihologijata i psihopatologijata i nivniot odraz vrz 

empiriskoto sociolo{ko objasnuvawe na negativnite op{testveni pojavi. 

Takvite nastojuvawa na planot na socijalnata patologija zapo~na 

so psihijatriskite u~ewa na Eskirol za mentalnite rastrojstva na 

poedincite i stavot za nivnata prioritena op{testvena uslovenost i 

podocne`nite nastojuvawa najgolemot broj od op{etstvenite pojavi da 

se objasnuvaat so posredstvo na psihoanaliti~koto u~ewe na Frojd. 

3 0 Sociolo{kata orientacija vo socijalnata patologija se povrzuva 

so vremenskiot period od poslednata ~etvrtina na XIX vek i po- 

str. 10-11. 

1 

Jakovljevi}, V. Uvod u socijalnu patologiju, Nau~na knjiga, Beograd, 1971, 

17

javata na teoretskite stavovi na Emil Dirkem vo Evropa, odnosno na 

ârls Horton Kuli vo SAD. Stanuva zbor za osnovni teoretski i metodolo{ki 

za~etoci koi vo prvata polovina na XX vek dovedoa vo nejzini 

ramki da dojdat do izraz tri osnovni nasoki: 1 0 teoriite na devijantno 

odnesuvawe, 2 0 teorijata na op{testvenata dezorganizacija i 

3 0 teorijata na socijalnite problemi. 

a) Za teoriite na devijantnosta e zna~aen stavot deka socijalnata 

patologija e nauka za devijantnite povedenija. Pritoa, spored 

pretstavnicite na ovie teorii, devijantni povedenija se onie oblici 

na ~ovekovo povedenie (aktivnosti) koi otstapuvaat od op{etstvenite 

normi nezavisno od toa dali takvoto otstapuvawe predizvikuva dezorganizirawe 

na nekoi op{testveni aktivnosti ili nema sli~ni posledici. 

2 Ili poinaku, devijantni se onie povedenija na lu|eto {to vo 

zna~itelna mera otstapuvaat od op{testvenite normi na edna zaednica 

i predizvikuvaat op{testvena reakcija na neodobruvawe. Pokraj ovie 

okolnosti, na na~inot i intezitetot na op{testvenoto reagirawe vlijae 

i na~inot i zna~eweto koe vo dadenata op{testvena zaednica mu se 

pridava na normata koja e naru{ena. 3 

Fakt, e me|utoa, deka so ogled na svojata sodrìna devijantnoto 

povedenie ne sekoga{ e samo asocijalno (sociopatolo{ko) ili antisocijalno 

(kriminalno) povedenie, odnosno pojava koja e vo sprotivnost 

so normite i vrednostite na konkretnoto globalno op{testvo, 

odnosno na oddelnite op{testveni grupi. Devijantnoto povedenie 

moè da se pojavi i kako neutralno (konformisti~ko) pa duri i kako 

pozitnivno (prosocijalno) povedenie, {to zavisi i moè da se oceni 

spored otsustvototo na op{testvenata rakcija na negovotot projavuvawe. 

So drugi zaborovi, za negativno devijantno povedenie stanuva 

zbor samo toga{ koga e vo pra{awe povedenie koe najgolemiot broj 

lu|e go otfrlaat ili barem ne go prifa}aat. Koga op{testvoto e ramnodu{no 

na odredeno povedenie {to otstapuva od op{testvenite normi 

i vrednosti, devijacijata e neutralna - konformna devijacija, a 

koga op{testvoto e blagonaklono kon opredeleno povedenie, stanuva 

zbor za pozitivna devijacija. Pritoa e zna~ajno da se istakne deka 

predmet na interes na socijalnata patologija, spored nekoi avtori, se 

isklu~ivo negativnite povedenija i toa samo onie devijacii {to se 

narekuvaat asocijalni, odnosno onie devijacii koi ne pretstavuvaat 

krivi~no delo (antisocijalni povedenija). Nie smetame deka krimina- 

2 

\uri}, M. Devijantno pona{anje i dru{tvena struktura, Sociologija, Beograd, 

1961/3-4, str. 100. Pritoa treba da se znae deka vo teorijata so sinonimno zna- 

~ewe moàt da se sretnat i drugi nazivi na poimot devijantno povedenie kako 

na primer: sociopatska devijacija (Lemert), op{testveno negativna pojava, 

sociopatija (Jakovqevi}) itn. 

3 

[padijer-\ini}, J. Socijalna patologija, sociologija devijantnosti, Zavod za 

ud`beni}e i nastavna sredstva, Beograd, 1988, str. 11. 

18

lot pretstavuva najteòk oblik na op{testvena devijacija i iako e 

predmet na posebna nauka - kriminologija 4 toj e predmet na interesirawe 

i na socijalnata patologija. 

Edno od obele`jata na negativnata devijacija e i nejzinata vidlivost. 

Vidlivosta na edno devijantno povedenie zavisi od vidot na 

devijacijata, op{testvenata situacija vo koja se javuva devijacijata i 

od op{testvenite karakteristiki na devijantot. Taka, na primer, 

sitnata kra`ba {to ja izvr{il nekoj siroma{en Crnec na jugot od 

SAD predizvikuva nesrazmerno ostra op{testvena reakcija. 5 

Zna~aen element na devijaciite e i op{testvenata reakcijata 

{to ja predizvikuvaat. Op{testvenata reakcija na devijaciite gi 

opfa}a site formi i na~ini na koi poedincite, grupite ili oganiziranoto 

op{testvo go izrazuvaat svoeto neodobruvawe sprema poedinecot 

(ili grupata) koj prekr{il nekoja op{testvena norma. Su{tinskata 

smisla na op{testvenoto reagirawe e vo prisiluvaweto (prisilbata) 

na poedinecot koj, so svoeto povedenie, ja naru{il normata, da 

gi po~ituva op{testvenite vrednosti i normi. Op{testvenoto reagirawe 

sekoga{ se sostoi vo primena na nekoja sankcija. Na ovoj na~in 

definiran, poimot na op{testvenata reakcija opfa}a razli~ni formi 

na ~ove~ki aktivnosti koi se narekuvaat socijalna kontrola. 6 Taa 

socijalnata kontrola, kako {to }e vidime podocna, moè da bide neformalna 

i formalna. 

4 

Pristapot kon socijalnata patologija koj go izostavuva kriminalitetot 

i maloletni~kata delinkvencija, najdlabokite i najostri àri{ta na 

op{testvenite sudiri izgleda isto kako koga lekarite hirurzi bi gi izostavile 

i bi prestanale da se zanimavaat so te{kite frakturi na ekstremitetite 

i krvarewata, a svojata prakti~na ve{tina, dejnost i istraùvawe bi gi 

naso~ile kon lekuvawe na polesni grebnatinki i estetsko doteruvawe na bolnite... 

Ispu{taweto na kriminalitetot od socijalnata patologija ne treba 

da se prifati ni toga{ koga se opravduva so povikuvawe na kriminologijata 

kako posebna oblast na naukata i nau~nite istraùvawa, za{to kriminologijata 

koja ne se sveduva na tradicionalniot dogmatski pozitivno-praven metod 

ili metrod na opravduvawe ili komentirawe na pozitivnoto krivi~no zakonodavstvo 

ne e ni{to drugo tuku specijalna sociolo{ka disciplina ili 

oblast na istraùvawe koja ima svoe mesto vo ramkite na socijalanta patologija 

kako po{iroka, poseopfatna nauka koja vo princip bi morala da se stremi 

kon poseopfaten pristap kon site vidovi na op{testvenite rastrojstva, 

op{testvenata stagnacija i op{testveno nazaduvawe, kako i kon op{testveno 

uslovenite rastrojstva, stagnacijata i nazaduvawe na li~nosta i op{testvenite 

grupi." Radovanovi}, M. Sociologija i socijalna patologija, Sociologija, Beograd, 

1974-3-4, str. 374. 

5 

[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 74 

6 

[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 75. 

19

Vo teorijata postojat golemi razliki i vo sfa}aweto na devijantnite 

pojavi vo zavisnost od toa dali tie se ocenuvaat vo ramkite na 

eden konkreten op{testven i normativen sistem vo sporedba so pove}e 

drugi sistemi vo odreden moment. Pri vrednuvaweto na devijaciite 

moè da se javat drasti~ni razliki i vo ramkite na eden ist op{testven 

sistem vo podolg vremenski period. Takvite razliki vo vrednuvaweto 

moè da poteknuvaat od razli~ni grupi na naselenieto ili od 

strana na samite devijanti. Razlikite moàt da postojat i so ogled na 

oddelni obele`ja na navedenite grupi kako {to se pol, vozrast, poteklo 

od urbana ili ruralna sredina i osobeno od op{etstvenata polo`ba 

na percipientot. Taka, na primer, sosema razli~en e stavot kon 

upotrebata na alkohol vo isto~nite vo odnos na zapadnite delovi od 

na{ata zemja. 

b) Pojavata na teorijata na op{tetvenata dezorganizacija e 

povrzana so pojavata i razvojot na funkcionalisti~kata sociologija i 

stavot deka predmet na socijalnata patologija treba da bidat disfunkcionalnite 

pojavi i procesi vo op{testvenata struktura, nare~eni 

pojavi na op{testvenata dezorganizacija. Poimot op{testvena dezorganizacija, 

vsu{nost, se odnesuva na izvesni trajni ili povremeni situacii 

koi nastanuvaat koga edna op{testvena grupa, zaednica ili 

organizacija }e prestane da gi vr{i funkciite poradi koi e vostanovena, 

ili koga op{testveniot sistem vo celost prestane da bide efikasen. 

7 Vo osnova se trgnuva od stavot deka op{testvenata dezorganizacija 

e emanacija na zna~itelnite promeni (naru{uvawa) koi nastanuvaat 

vo ramnoteàta na silite, {to kako usoglaseni procesi, gi obedinuvale 

razli~nite elementi na op{testvenata struktura vo eden funkcionalen 

sistem. Glavnite pretstavnici na ovaa teoretska nasoka se 

amerikanskite sociolozi i kriminolozi: Mejbl Eliot (Majbl Elliot), 

F. E. Meril (F. E. Merille), M. Mourer (M. Mourer) i F. Faris (R. Faris). 

v) Teorijata na socijalnite problemi se obiduva so nekoi kvalitativni 

izmeni da gi obedini pozitivnite aspekti na prethodno 

izloènite dve sociolo{ki teorii. Nejzina edinstvena cel e da se nadmine 

podvoenosta me|u op{testvenite devijacii i op{testvenite dezorganizacii 

kako osnova za potvrduvawe na osnovniot strukturalno 

funkcionalen model na amerikanskata sociologija. Teorijata na socijalnite 

problemi e zna~aen obid naso~en kon toa socijalnata patologija 

da se postavi vrz edinstvena teoretska osnova naso~ena kon razgleduvawe 

na posledicite na devijantnite povedenija i socijalnite 

dezorganizacii. Me|u avtorite koi ze zalagaa za takviot edinstven 

7 

\uri}, M. op. cit. str. 100 

20

pristap treba da se izdvojat: R. K. Merton (Robert K. Merton) 8 i R. A. 

Nizbet (Robert A. Nisbet). 9 

Spored niv socijalnite problemi se sostojbi koi 1. vlijaat vrz 

zna~itelen broj lu|e kako nepoèlni pojavi, 2. {to lu|eto so ogled na 

nivnata rasprostranetost gi smetaat za izvor na te{kotii i nezadovolstva 

i 3. koi moàt da se spre~at ili nivnoto dejstvo moè da se 

ublaì so organizirana op{etstvena akcija {to e potrebno da se menuvaat 

so organizirana op{etstvena akcija. Spored toa sekoj socijalen 

problem se sostoi od edna objektivna op{testvena sostojba i subjektivnata 

definicija na taa sostojba kako problem za koj treba da se 

najde soodvetno re{enie. 

Fakt e me|utoa deka site socijalni devijacii ne se socijalni 

problemi, kako i toa deka postojat socijalni problemi so koi se opfa- 

}aat niza pojavi koi voop{to ne pretstavuvaat op{testveni devijacii 

(nevrabotenosta na primer). 10 Od tie pri~ini, kako i ottamu {to samo 

op{testvenite devijacii pretstavuvaat volevo i celno naso~eno deluvawe 

na poedincite, na{ stav e deka op{testvenite dezorganizacii i 

socijalnite problemi ne treba da pretstavuvaat osnoven predmet na 

socijalnata patologija, {to od druga strana ne zna~i deka socijalnata 

patologija za niv voop{to ne treba da se interesira. Naprotiv, nivnoto 

poznavawe e neophodno kako zna~aen kriterium za celosno spoznavawe 

na op{testvenite devijacii. 

Inaku spored Merton i Nizbet, me|u devijantnite povedenija 

treba da se pomestat slednive sociopatolo{ki pojavi: kriminalot, 

alkoholizmot, mentalnite rastrojstva, narkomanijata, samoubistvata 

i prostitucijata, a vo ramkite na socijalnata dezorganizacija slednive 

pojavi: svetskata populaciona kriza, rasnite i eti~kite odnosi, 

semejnata dezorganizacija, dezorganizaciite na podra~ejto na trudot, 

dezorganizacijata na voenite ustanovi, komunalnata dezorganizacija, 

dezorganizacijata vo soobra}ajot i transportot i so niv povrzanite 

problemina golemite gradovi, kako i katastrofite od koj i da e vid. 

Sored ovaa definicija na socijalnite problemi, devijantnoto 

povedenie i op{testvenata dezorganizacija ne mora sekoga{ da pretstavuvaat 

socijalni problemi. Razli~nite oblici na devijantni povedenija 

i op{testvena dezorganizacija stanuvaat socijalni problemi 

koga zna~itelno se rasprostraneti i vlijaat vrz ìvotot na pogolem 

8 

Socijalniot problem Merton go definira kako "zna~ajen ras~ekor 

me|u op{testvenite standardi za toa kakva treba da bide op{testvenata stvarnost 

i samata taa stvarnost." Ibid. str. 21 

9 

Spored Nizbet, socijalnite problemi se "dezorganizacii ili devijacii 

vo socijalnoto povedenie vo koi u~estvuvaat golem broj lu|e i koi 

predizvikuvaat seriozna zagriènost na ~lenovite na op{testvoto vo koe doa|a 

do vakvi skr{nuvawa." Ibid. str. 21. 

10 

Vidi: Ibid, str. 22 

21

oj na lu|e, i koga lu|eto gi ocenuvaat kako problemi i se gotovni da 

prezemat akcii za nivno re{avawe. 11 

4 0 Poslednata orientacija pretstavuva obid za povrzuvawe na 

site prethodno navedeni pristapi vo socijalnata patologija vo eden 

koherenten sistem i ottamu se narekuva integrativna orientacija. 

Nejzinata pojdovna postavka e deka socijalnata patologija treba da gi 

obedini bilogisti~kite, psihologisti~kite i sociologisti~kite koreni 

koi go naso~uvaat razvojot na predmetnite granki na socijalnata 

patologija. 12 

2. ISTORISKI RAZVOJ NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

Odredeni formi na devijantno odnesuvawe ili sociopatolo- 

{ki pojavi kako socijalni problemi bile prisutni vo celokupnata 

istorija na ~ovekovoto op{testvo. 13 Op{testvoto kako organizirana 

zaednica na lu|e sekoga{ vospostavuva odredeni normi i vrednosti, 

~ie po~ituvawe e neophodno taa zaednica da se odrì. Zatoa toa spontano 

ili organizirano reagira na pojavite koi go popre~uvaat normalniot 

individualen i op{testven razvoj, nastojuvaj}i ako e mo`no da 

gi eliminira ili barem kontrolira takvite nepoèlni odnesuvawa. 

Na nastanokot na socijalnata patologija, sli~no kako i na nekoi drugi 

nauki, na primer sociologijata, pred taa da se pojavi kako oddelna i 

samostojna nauka i prethodat izvesni fragmentarni znaewa vo razni 

oblasti od ~ovekovoto interesirawe za op{testvenite pojavi. Taka 

u{te od antikata so niv }e se zanimavaat oddelni filozofi, istori- 

~ari, a podocna tie }e bidat predmet na prou~uvawe na politi~kite 

nauki, ekonomijata, socijalnata medicina, psihologijata, psihijatrijata 

i drugi, nastojuvaj}i sekoja da gi objasni vo ramkite na svojot disciplinaren 

aspekt. 

Kako {to istaknavme, op{testvenata misla odamna sogledala i 

se zanimavala so odredeni pojavi koi deneska gi definirame kako devijantni 

ili sociopatolo{ki. Takvite pojavi go privlekuvale nau~niot 

interes kako od aspekt da se otkrie nivnata priroda, isto taka, da 

se sogleda ra{irenosta, rasprostranetosta me|u naselenieto, kako i 

op{testvenata reakcija so prinuda (sankcii) ili na drug na~in da se 

ovozmoì nivno eliminirawe ili reducirawe. Sekako vo periodot do 

konstituiraweto na socijalnata patologija }e dominiraat raspravi za 

kriminalitetot kako najteòk oblik na op{testvena devijacija, no se 

obrabotuvale i problemite so samoubistvata, prostitucijata, {tetno- 

11 


12 

Vidi: Jakovljevi}, V. Integracioni pristup u socijalnoj patologiji, Sociologija, 

Beograd, 1963/3-4 i negoviot trud Uvod u socijalnu patologiju, str. 30-57. 

13 

Spadijer Dzinic J. op. cit. str. 16. 

22

to vlijanie na razli~nite narkoti~ni pija~ki i drugi negativni pojavi 

{to bile nepoèlni za toga{nite op{testva. 

Vo anti~ko vreme posebno bi go istaknale pridonesot na golemite 

umovi Sokrat, Platon i Aristotel. Sokrat posebno se zanimaval 

so maloletni~koto prestapni{tvo, a Platon i Aristotel osobeno 

se interesirale za karakterot na zlostorot i problemot na kaznata i 

za prirodata na samoubistvoto i za stavot na op{testvoto kon niv. 

Platon smetal deka na genezata na zlostorot vlijaat dve grupi faktori: 

vnatre{ni, psiholo{ki i nadvore{ni ili fiziolo{ki. Toj smeta 

deka zlostorot najprvo nastanuva pod vlijanie na bolnata du{a, nastanata 

pod vlijanie na strastite, odnosno kako posledica na psihi~kiot 

nered koj{to e karakteristi~en za izvr{itelite na zlostori i na 

nadvore{ni faktori, kako {to e odredena telesna ili biolo{ka degeneracija. 

Platon smetal deka ima lica koi{to moàt da se popravat i 

zlostornici koi ne moàt da se popravat, zo{to se ra|aat takvi, pa se 

sprotivstavuvaat i na najte{kite kazni i zakani. So kaznite se popravaat 

zlostornicite i se spre~uva vr{eweto na drugi zlostori .Za nepopravlivite 

predlagal smrtna kazna kako edinstveno re{enie za 

osloboduvawe od zloto koe izvira od telesnata konstitucija. 14 

Drugiot golem anti~ki mislitel Aristotel smetal deka zlostornicite 

se re{avaat za takva aktivnost pod vlijanie na zlotorni- 

~ki naviki i motivi ili od beda. Toj go iskaàl sfa}aweto koe podocna 

}e bide dosta zna~ajno, a toa e deka pri~inite za kriminalot mo- 

àt da se baraat vo op{testvenoto ureduvawe i ukaùval deka siroma- 

{tvoto ili bogatstvoto moàt da bidat uslovi koi vodat kon delinkventna 

aktivnost. Kriminalcite se neprijateli na op{testvoto i 

toa treba od niv da se osloboduva ili da gi lekuva. Nepopravlivite delinkventi 

treba ili da se uni{tat ili da se proteraat od op{testvoto. 

Vo soglasnost so takviot stav toj insistiral i na upotreba na 

fizi~ka sila na ist na~in na koj se tepa nepokornoto ìvotno pod jarem. 

Pokraj toa {to rasprava za kriminalot, kaj nego se sretnuvaat 

stavovi za samoubistvoto, prostitucijata, siroma{tijata i za narkoti~nite 

pijaloci. 

Vo sredniot vek devijantnite pojavi se tretiraat vo soglasnost 

so op{tite karakteristiki na toga{noto op{testvo, smetaj}i gi takvite 

odnesuvawa za grev sprema bo`jite zapovedi so koi se povreduva 

ve~niot bo`ji red. Toga{ se smetalo deka zloto moè da se iskupi 

samo so zlo, koe }e se vr{i vo interes na poedincite i na op{testvoto. 

Avgustin smetal deka zlostorot e grev so koj se naru{uva od boga vospostaveniot 

red. Celta na kaznata e stradawe koe mora da predizvika 

kaewe. Zaradi toa se protivi na smrtnata kazna, za{to taa mu onevozmoùva 

na osudenoto lice da se pomiri so boga i taka da se popravi. 

str. 71. 

14 

Milutinovic M. Kriminologija, Savremena administracija, Beograd, 1972, 

23

Za razlika od nego pak Akvinski smetal deka zloto nema karakter na 

povreda na bo`jiot red, tuku na zemskiot, odnosno se povreduvaat op{- 

to~ove~ki dobra. So kaznata se vospostavuva povtorno op{testveniot 

mir i taa e sredstvo za lekuvawe na storitelite na krivi~ni dela. 

So renesansata zapo~nuva period na rascut na soznanija od site 

oblasti od ìvotot i vo tie ramki }e zapo~ne razgleduvawe na nekoi 

devijantni pojavi, kako {to se alkohilozmot, narkomanijata, prostitucijata, 

kriminalot i sli~no i se nastojuvalo da se sogledaat pri~inite 

koi doveduvaat do niv. Osven toa, se baralo prezemawe na odredena 

medicinska, zdravstvena politika, podobruvawe na uslovite za ìvot 

i za rabota, smetaj}i deka tie se faktori za {irewe na vakvite negativni 

pojavi. 

Pred da se pojavi socijalnata patologija i pred da se pojavat razli~ni 

teorii za objasnuvawe na prirodata na sociopatolo{kite pojavi 

}e im predhodat dosta interesni sfa}awa. Ednite devijaciite }e 

gi prou~uvaat kako op{testveni pojavi i deka tie se posledica na 

op{testvenite uslovi. Drugite vnimanieto }e go naso~at kon devijantnata 

li~nost kako poseben tip na li~nost, so posebni osobini. Za 

prvite devijaciite moàt da se eliminiraat so op{testveni reformi. 

Takvi stavovi se razvivaat vo Francija i se poznati kako Lionska 

{kola. Taka Leturno pi{uva{e deka rodeniot ( Lombrozov) zlostornik 

bi bil isklu~itelno redok dokolku op{testvoto ne bi go sozdavalo, 

dodeka Prins pi{uva{e deka kriminalitetot izvira od samata 

priroda na ~ove{tvoto kako takvo. Vtoriot, biopsiholo{kiot pristap, 

kade {to se smeta deka devijantot e li~nost so posebni osobini, 

eliminiraweto na devijaciite e mo`no so resocijalizacija kaj poblagite 

formi, dodeka kaj pote{kite so fizi~ka eliminacija. Navistina 

tie najmnogu se zanimavale so kriminalitetot kako najteòk oblik na 

devijantno odnesuvawe i za nego ima najmnogu teorii. No po analogija 

mnogu od toa {to e kaàno za kriminalitetot moè da se kaè i za 

drugite vidovi devijacii. Starite krivi~ni zakoni mnogu devijantni 

odnesuvawa koi denes se depenalizirani, kako na primer, pita~ewe, 

homoseksualizam i sli~no, bile kaznuvani kako krivi~ni dela, a nau- 

~nicite vo ramkite na kriminologijata prou~uvale pojavi kako {to se 

alkoholizam, prostitucija i sli~no, a koi denes se predmet na sociologijata 

na devijantnosta ili socijalnata patologija. 

Za socijalnata patologija od osobeno zna~ewe e pojavata na demografskata 

i op{testvenata statistika vo devetnaesettiot vek, a 

interes za niv postoel vo site evropski zemji. Me|u avtorite koi zasluùvaat 

posebno vnimanie se Andre Mi{el Geri i Adolf Ketle. Geri 

go analiziral vlijanieto na polot, vozrasta, obrazovanieto, zanimaweto 

i sli~no na vr{eweto na krivi~ni dela. Pokraj toa se interesiral 

i za geografskata rasprostranetost na kriminalot na koj mu 

prio|al i od aspekt na motivite za vr{ewe krivi~ni dela. Toj utvrdil 

deka najmnogu imotni krivi~ni dela ima vo najbogatite provincii od 

24

Francija, objasnuvaj}i go toa so neednakvata raspredelba na bogatstvoto, 

golemoto bogatstvo bilo prosledeno so golema beda. Belgijanecot 

Ketle se smeta za osnova~ na prvata kriminalna sociologija i 

kriminalna statistika. Toj svoite istraùvawa gi vr{el vo Francija 

me|u 1826 i 1831 godina, i novata disciplina {to }e se zanimava so 

ovie problemi ja narekuva moralna statistika Ketle }e gi opredeli i 

nejzinite celi. Taa vrz osnova ima zada~a statistikata da gi otkrie 

zakonitostite i karakteristikite na razli~ni op{testveni pojavi: 

brakovi, samoubistva, siroma{tija, kriminalitet i sli~no. 

Nivnite istraùvawa navistina pokaàa deka mnogu pojavi podleàt 

na opredeleni zakonitosti, za {to kako potvrda im sluèla 

iznenaduva~kata pravilnost so koja se pojavuvale. Taka, na primer, se 

pokaàlo deka vkupniot broj krivi~ni dela vo oddelni zemji od godina 

vo godina e ist ili nezna~itelno se menuva. Toa im go potvrdilo uveruvaweto 

deka kriminalitetot e op{testvena pojava, za{to koga bi zavisel 

samo od impulsite na poedinci, bi moral zna~ajno da varira. Ketle 

toa otkritie go izrazil na sledniot na~in: Postoi eden danok koj 

{to ~ovekot go pla}a so pogolema revnost otkolku onoj {to i go dolì 

na prirodata ili na op{testvenata blagajna - toa e danokot {to 

mu se pla}a na zlostorot. Ta`na sudbina na ~ove~kiot rod. Odnapred 

moème da nabroime kolku lu|e }e gi natopat racete so krv na svoite 

bliski, kolku }e ima falsifikati, kolku truja~i, isto kako {to odnapred 

moème da gi predvidime brojkite na ra|awa ili smrt. 15 

Prvite moralni statisti~ari so mnogu fantazija i preciznost 

go ispituvale vlijanieto na razni prirodni, demografski i op{testveni 

faktori na kriminalitetot. Tie izrabotuvale i karti na koi 

se gledale razlikite na za~estenosta na kriminalitetot vo oddelni 

zemji i regioni. Kartite pokaùvale odredeni pravilnosti. Taka, na 

primer, krivi~ni dela protiv imotot po~esto se pojavuvale vo severnite, 

a protiv lica vo ju`nite regioni. Od tie pobudi Ketle formuliral 

termi~ki zakon na delinkvencijata, spored koj klimata ja odreduva 

prirodata na kriminalot vo sekoja zemja. Vo po~etokot se smetalo 

deka vakviot naod moè da se objasni so razlikite vo temperamentot 

me|u studenite severwaci i strastnite ju`waci. No podocna doa|a do 

soznanie deka razlikite moàt da im se pripi{at na op{testvenite 

faktori: religijata, demografskata struktura i stepenot na ekonomskiot 

razvoj. Denes se smeta deka vakvite istraùvawa se prethodnica 

na modernite ekolo{ki teorii. 

Od faktorite koi se doveduvani vo vrska so kriminalitetot 

najmnogu se istraùvalo deluvaweto na ekonomskite faktori. Tezata 

za kriminalot kako posledica na bedata i nema{tijata e mnogu bliska 

do zdraviot razum. Ovie avtori se obidele toa da go potvrdat po na- 

15 

Jankovic I. i Pesic V. Drustvene Devijacije (kritika socijalne patologije), 

VSSR, Beograd, 1981, str. 34. 

25

u~en pat. Taka tie istraùvale kolkav e obemot na kra`bi vo rodni i 

nerodni godini, kakov e ekonomskiot status na kriminalcite, go sporeduvale 

obemot na kriminalitetot vo bogati i siroma{ni regioni i 

sli~no. Najomilen metod im bil da gi sporeduvaat cenite na ìtoto i 

brojot na krivi~ni dela vo odredeni periodi. Taka se pokaàlo deka 

visokite ceni na namirnicite vodat kon porast na kriminalot, osobeno 

imotniot, a namaluvawe na kriminalot protiv licata. 

Site istraùvawa na kriminalot i na drugite devijantni pojavi 

se pokaàlo deka imaat op{testveni pri~ini, a ne smetale deka 

treba da se prou~uva li~nosta na devijantot. Toj spored niv e `rtva na 

op{testvenite okolnosti. 

Pokraj vakvata nasoka za socijalnata patologija zna~ajni se i 

istraùvawata i teoriite od devetnaesettiot vek koi akcentot go stavaa 

na devijantot. Vo taa nasoka osobeno se zna~ajni izu~uvawata na devijantnoto 

odnesuvawe vo ramkite na kriminalnata antropologija. 

Tamu se pravea napori devijantite da se prou~uvaat so strogo nau~ni 

pozitivni metodi po primerot na prirodnite nauki. 

Osnova~ na kriminalnata antropologija e italijanskiot lekar, 

psihijatar, antropolog i psiholog êzare Lombrozo, koj ja napi{al 

prvata antropolo{ka studija za zlostorot. Toj razvil teorija za kriminalitetot 

vrz osnova na vospostavuvawe odnos me|u delinkvencijata 

i anatomskite osobini na delinkventot. Lombrozo kako lekar antropolog 

i profesor po sudska medicina vo Pavija i Torino, vr{el mnogubrojni 

antropometriski merewa, {to go dovelo do idejata deka prestapnikot 

e roden atavisti~ki tip, koj poradi svoite konstitucionalni 

svojstva e predodreden za zlostorstvo. Na takov zaklu~ok do{ol 

otkako konstatiral deka atavisti~kite crti se mnogu ~esti me|u delinkventite. 

Kako indikatori na atavizmot toj gi nabrojuva: tetovirawe, 

nizok rast, crveno oboeni nokti, ispaknata vilica, visoka i {ilesta 

glava, nenormalno golema i nenormalno mala glava, golemi u{i, 

visoko ~elo, gusti ve|i, vdlabnati o~i, nepravilen nos, asimetri~nost 

na ~erepot i teloto i drugi degenerativni crti. 16 Da pripadne na ovoj 

tip na zlostornik toj treba da ima barem pet anomalii. 

Vo svoeto delo "ôvek zlostornik," Lombrozo gi istaknal site 

karakteristiki na rodeniot zlostornik, zaklu~uvaj}i deka toj e degenerik, 

sli~en na primitiven ~ovek, toj e ne~uvstvitelen i dokrajnost 

svirep, mrzliv, so preterana qubov kon jadeweto itn. Toj vsu{nost ne 

e ~ovek tuku su{testvo koe se nao|a pod ~ove~koto nivo. Pokraj rodeniot 

zlostornik toj istaknuva u{te ~etiri tipa na zlostornici: du{evno 

bolni zlostornici, zlostornici od navika, zlostornici od strast 

i slu~ajni zlostornici, {to zna~i deka podocna Lombrozo, pod vlijanie 

na kritikata i rezultatite od drugi istraùvawa, gi modifikuval 

svoite stavovi. 

16 

Milutinovic, M. op. cit. str. 76. 

26

Ekstremnite Lombrozovi idei se napu{teni relativno brzo i 

postoeweto na rodeni zlostornici be{e neprifatlivo, iako u{te 

dolgo namesto na atavizmot, kriminalot }e se objasnuva so degeneracija, 

nasleduvawe, moralno ludilo i sli~no. Toa {to vo teorijata za 

devijantnoto odnesuvawe ostana od ovaa {kola e ispituvaweto na li- 

~nosta na devijantot i negovoto sporeduvawe so drugite lica koi ne se 

devijanti. 

3. POJAVA NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA KAKO NAUKA 

Socijalnata patologija po~nuva da se konstituira kako oddelna 

nauka kon sredinata na devetnaesettiot vek, za vo sredinata na dvaesetiot 

da doìvee polna afirmacija kako nau~na disciplina i kako nastaven 

predmet. Pokraj akumuliraweto na nau~ni soznanija za devijantnite 

pojavi, koi bea rezultat na brziot razvoj na humanitarnite nauki, 

za pojavuvaweto na socijalnata patologija pridonesuvaat i odredeni 

op{testveno-ekonomski nastani, koi vlijaeja na sli~en na~in 

kako na pojavata na op{tata sociologija. Toa, pred se, se odnesuva na 

serioznite op{testveno-ekonomski problemi i krizi so koi }e se sudruva 

op{testvoto od devetnaesettiot vek i koi }e vlijaat na porast 

na site oblici na sociopatolo{ki pojavi. Toa }e sozdade potreba 

takvite pojavi da se objasnat i da se sozdadat uslovi za nivno namaluvawe 

i eliminacija. 

Taka se sozdadoa op{testveno-ekonomski i nau~no-soznajni pretpostavki 

za pojavata na socijalnata patologija i nejzinoto ime prv }e 

go spomne Francuzinot @il Geren (Jules Gueren), kogo nekoi avtori go 

smetaat za osnovopolo`nik na socijalnata patologija. 17 Geren vo Fevruarskata 

revolucuija vo Francija vo 1848 godina preku medicinskoto 

dru{tvo vo Pariz go objavuva svojot medicinski adresar vo koj go 

vnesuva poimot socijalna patologija vo ramkite na svojata koncepcija 

za socijalnata medicina. Toj socijalnata medicina ja smeta za organizirana 

celina koja treba da go prou~uva odnosot me|u bolestite i op{- 

testvoto. Taka sfatenata socijalna medicina ja podelil na socijalna 

filozofija, socijalna patologija, socijalna higiena i socijalna terapija. 

Vo ramkite na socijalnite bolesti vo potesna smisla toj gi razgleduva 

i bolestite vo prenosna smisla na ovoj poim, takanare~enite 

moralni bolesti na op{testvoto kako {to se siroma{tijata, nevrabotenosta, 

abortusite, prostitucijata, kriminalitetot, samoubistvata i 

sli~no. Po nego i vo drugi dràvi }e se sledi vakva sociomedicinska 

orientacija. 18 

Za socijalnata patologija od osobeno zna~ewe e {to idejata za 

edna nau~na disciplina koja {to bi gi opfatila site nepoèlni po- 

17 

Jakovlevic V. op. cit..str. 10. 

18 

Vidi podrobno: Jakovlevi}, V. op. cit., str 10 i natamu 

27

javi, so cel tie da se reduciraat i otstranat od op{testveniot ìvot, 

se razvi vo sociologijata na O. Kont i E. Dirkem. Nivnite osnovni 

idei se deka op{testvenite rastrojstva se posledica na op{testveni, a 

ne na nekoi drugi pri~ini, kako i toa deka op{testvenite rastrojstva 

treba da se definiraat vo odnos na odrùvawe i usovr{uvawe na postojniot 

op{testven poredok. Kaj Kont postoi uveruvaweto deka gra- 

|anskoto op{testvo ne treba radikalno da se menuva, tuku treba da se 

usovr{uva so mirni reformi. Vo soglasnost so negovata sociolo{ka 

teorija, deka op{testvoto moè da odi kon progres samo ako ima red, 

normalna sostojba na op{testvoto e ako ima ramnoteà i stabilnost, 

a otstapuvaweto od ramnoteà pretstavuva patolo{ka pojava. Takvite 

pojavi {to ja naru{uvaat ramnoteàta treba da se proteraat od op{testveniot 

ìvot. 

Mnogu pozna~aen za konstituiraweto na socijalnata patologija 

no i za nejziniot podocneèn razvoj e Emil Dirkem. I toj smeta deka 

zna~ajno pra{awe e kako e moèn op{testveniot poredok i kako postojniot 

sistem da se odrì. Su{tinata na op{testveniot ìvot Dirkem 

ja pronao|a vo moralnoto edinstvo, vo zaedni~kata kolektivna svest. 

Ako se raboti za primitivni op{testveni zaednici toa edinstvo se 

pojavuva kako mehani~ka solidarnost, a vo sovremenite, izdiferencirani 

op{testva kako organska solidarnost. Dirkem smeta{e deka op{- 

testvoto e superiorno vo odnos na poedinecot. Poedincite po priroda 

se sebi~ni, gi vodat li~ni interesi i zatoa op{testvoto so svoite 

prisilni normi niv gi pravat op{testveni su{testva. Za razlika od 

drugite ìvi su{testva ~ii potrebi se prirodno ograni~eni, ~ove~kite 

strasti i nezasitni potrebi nemaat prirodna granica. Tie moàt da 

se ograni~at samo ako se podvedat pod moralnite zakoni na op{testvoto. 

Za socijalnata patologija se zna~ajni dve Dirkemovi koncepcii: 

razlikuvaweto na normalnite od patolo{kite pojavi i negovoto 

u~ewe za anomijata. Za da gi razgrani~i normalnite od patolo{kite 

op{testveni pojavi Dirkem poa|a od zdravorazumskata razlika: nekoi 

pojavi se potpolno takvi kakvi {to treba da bidat, a nekoi bi trebalo 

da se poinakvi otkolku takvi kakvi {to se. 19 

Dirkem smeta deka normalnite i patolo{kite pojavi se relativni. 

Tie ne moàt da se opredelat sami po sebe, nitu za ve~ni vremiwa, 

tuku vaàt samo za odreden tip na op{testvo i za odredena razvojna 

faza niz koja pominuva. Me|utoa Dirkem se obiduva da najde i 

objektivno merilo i go pronao|a vo toa {to e tipi~no i prose~no za 

odreden tip na op{testvo i za negovata razvojna faza. Normalni pojavi 

se onie {to se pojavuvaat naj~esto. Pojavite koi se prose~ni nasta- 

str. 55. 

19 

Dirkem, E. Pravila socioloske metode, Savremena skola, Beograd, 1963, 

28

nale so procesot na odbirawe, toa zna~i deka tie se najsposobni za 

opstanok, a ako se takvi toga{ se op{testveno najkorisni. 

Me|utoa Dirkem sogledal deka normalnite pojavi ne mora da se 

najkorisni. Zaradi toa voveduva drug kriterium za razlikuvawe na normalnite 

od patolo{kite pojavi. Normalnite pojavi ne bi bile 

op{ti, prose~ni pojavi tuku onie {to se optimalni ili najracionalni 

za odredena faza od op{testveniot razvoj. 20 Zna~i, Dirkem koristel 

dva kriteriumi za razlikuvawe na normalnite od patolo{kite pojavi: 

dali edna pojava e prose~na i dali e povrzana so odreden tip na op{testven 

ìvot. 

So vakvite svoi koncepcii Dirkem doa|a, vo svoite konkretni 

analizi, do paradoksalni zaklu~oci. Taka toj smeta na primer deka 

kriminalitetot e normalna op{testvena pojava, duri i korisna, zatoa 

{to e tipi~na za site op{testva i zatoa {to proizleguva od prirodata 

na op{testveniot ìvot kako takov. Od druga strana kako tipi~ni patolo{ki 

pojavi gi smetal anomijata, op{testvenata neednakvost, nefunkcionalnata 

organizacija na proizvodstvoto i sli~no, {to ukaùva 

na negovata nekriti~nost sprema postojniot sistem. 

Dirkem posebno e zasluèn za vnesuvaweto na poimot anomija, 

so {to izvr{il pogolemo vlijanie vo prou~uvaweto na socijalnite devijacii. 

Toj poim bukvalno preveden bi zna~el bezzakonie. Pod anomija 

Dirkem podrazbiral sostojba vo op{testvoto vo koe nedostasuvaat 

normi (reglementacija) koja obezbeduva sorabotka me|u grupite 

zaradi op{testvenata podelba na trudot. Pokazatel na takvata sostojba 

se bankrotstva, ekonomski krizi, sudiri me|u rabotnicite i kapitalistite. 

Takvata sostojba se karakterizira so seop{to neprijatelstvo. 

Vo svojot trud za samoubistvoto Dirkem pod anomija podrazbira 

nedostatok na normi koi obezbeduvaat kontrola na prirodno neograni~enite 

potrebi i aspiracii na poedincite. I tuka se raboti za sostojba 

na op{testvena rastroenost za koja e karakteristi~no {to op{- 

testvoto bilo poradi krizni situacii, bilo poradi sre}ni ili nagli 

promeni privremeno ne e vo sostojba da upravuva so apetitite na poedincite. 

Vakvata sostojba doveduva do porast na stapkata na samoubistvo, 

a toj tip go narekuva anomi~no samoubistvo. 21 

Pod vlijanie na Dirkemovata teorija vo socijalnata patologija 

}e se pojavat pove}e teorii za devijantnoto odnesuvawe, no }e se pojavat 

i teorii so poinakva orientacija, za koi }e stane zbor podocna. 

20 

Za ova vidi kaj Jankovic I. i Pesic V, op. cit. str.25 

21 

Po{iroko za teorijata na anomija i za anomi~noto samoubistvo na 

soodvetni mesta vo u~ebnikov. 

29

30

G l a v a II 

PREDMET NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA I NEJZINIOT 

ODNOS SO DRUGITE NAUKI 

1. PREDMET NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

1. Ako devijacijata terminolo{ki zna~i otstapuvawe, op{testvenata 

devijacija ne e ni{to drugo tuku otstapuvawe od edna "normalna" 

op{testvena sostojba, ili zbir na ~ove~ki svesni povedenija so 

koi se kr{at op{testveni normi. Tie povedenija imaat op{testveni 

pri~ini i pridonesuvaat kon vospostavuvawe na, vo osnova konfliktni 

op{testveni odnosi. Vo sociologijata vo odgovorot na ova pra- 

{awe glavno postojat tri pristapi: 1 0 normativen, 2 0 reaktiven i 3 0 

vrednosen. 

1 0 Spored normativniot pristap devijantno e seto ona {to ne e 

vo soglasnost so op{testvenite normi. "Koga devijantnosta se opredeluva 

normativno, najgolemo vnimanie mu se posvetuva na poedine~nite 

povedenija so koi se naru{uvaat normite, a predmetot na istraùvawe 

obi~no se opredeluva kako devijantno povedenie. Prototip na devijantnoto 

povedenie e kriminalitetot - povedenie so koe se naru{uvaat 

krivi~nopravnite normi. Od stojali{te na normativnoto opredeluvawe, 

devijantno e sekoe so zakon zabraneto povedenie, bez ogled dali 

se raboti za ubistvo ili za politi~ka opozicija. Me|utoa, devijantni 

se i onie povedenija so koi se naru{uvaat drugi nepravni normi. Site 

op{testveni ulogi se normativno opredeleni, pa ottamu devijantni se 

site povedenija koi ne se vo soglasnost so op{testvenata uloga na 

akterot. Ma` koj se odnesuva "kako èna" potpa|a pod normativnata 

definicija na devijantnoto. Najposle, kako {to zabeleùvaat nekoi 

avtori, povedenieto treba da se razbere vo naj{iroka smisla, ne samo 

kako fizi~ko storuvawe ili propu{tawe, tuku i kako stavovi i mislewa. 

Devijacijata postoi i toga{ koga poedinecot gi izrazuva svoite 

stavovi i mislewa ako taa sloboda e odzemena so formalni i neformalni 

normi na povedenie vo konkretnoto op{testvo." 22 

2 0 Spored reaktivniot pristap, reakcijata na neformalnata i 

formalnata socijalna kontrola na poedincite koi se nositeli na 

opredeleni povedenija im dava status na devijanti. 

"Na site poedinci i grupi koi se ozna~eni kako devijanti im e 

zaedni~koi toa {to trpat represija: devijaciite se obezvredneti po- 

22 

Jankovi} - Pe{i}, op. cit. str.10. 

31

vedenija, a nivnite nositeli se op{testveno stigamtizirani. Zatoa 

spored ova sfa}awe, ne treba da se pra{uvame, zo{to lu|eto go pravat 

ova ili ona, tuku zo{to opredeleni poedinci dobivaat etiketa na devijanti. 

Odgovorot e deka do negativnata reakcija doa|a poradi sudir 

na interesi i poradi razlikite vo op{testvenata mo} so koja raspolagaat 

grupite i poedincite. Vo soglasnost so stavot deka povedenijata 

sami po sebe ne moàt da bidat devijantni, ovoj pristap za predmet 

na svoeto istraùvawe ja zema devijantnosta kako etiketa koja na 

povedenieto mu ja dodeluva op{testvenata reakcija. Na reaktivniot 

pristap me|utoa, mu se potkradnuvaat site slu~ai na naru{uvawe na 

normite vo koi ne doa|a do negativna op{testvena reakcija. Takvite 

slu~ai ne se retki: prekr{itelot na normite moè da bide tolku mo- 

}en {to nikoj ne se osmeluva da mu se sprotivstavi" 23 

3 0 Za vrednosniot pristap se karakteristi~ni dve varijanti. 

Spored prvata - devijantni se site onie pojavi {to ne se vo soglasnost 

so vrednostite koi vo konkretnoto op{testvo se priznaeni kako vaè- 

~ki, 24 a spored vtorata - devijantni se onie pojavi koi otstapuvaat od 

avtenti~nite ~ove~ki vrednosti (univerzalnite vrednosti koi se 

23 

Ibid, str. 10-11. Poimot na op{testvenite vrednosti kako kriterium 

na devijantnosta, [padijer go sveduva na takvo odreduvawe koe poa|a od op{- 

tite posakuvani celi koi vo opredeleno op{testvo se smetaat za va`ni i kon 

~ie ostvaruvawe treba da se stremi. Vo sovremenata sociologija ovoj kriterium 

e koristen na dva na~ini. Kaj prviot, se trgnuva od vrednostite {to vo 

konkretnoto op{testvo se vaè~ki, taka {to za devijantnost se smetaat onie 

povedenija koi ne se vo soglasnost so niv. Spored drugiot na~in, devijantnosta 

se opredeluva vo odnos na nekoi univerzalni vrednosti koi bi trebalo 

da "vaàt za ~ovekoviot rod kako takov i spored koi moè da se prosuduva 

sostojbata na zdravjeto na sekoe op{testvo" (From). Pritoa, za vtoriot 

na~in na odreduvawe, [padijer so pravo istaknuva deka vo sociologijata na 

sega{niot razvoen stepen ne moàt da se identifikuvaat takvi objektivni i 

univerzalni normi, za{to definicijata na normalnoto varira od kultura do 

kultura, i od edna istoriska epoha do druga... Prifa}aweto na univerzalni 

vrednosti kako kriterium na devijantnosta, poa|a od pretpostavkata na 

op{testvoto kakvo {to treba da bide, a ne od op{testvoto kakvo {to î. [padijer-\ini}, 

J. op. cit. str. 45. 

24 

"Tuka spa|aat i pojavi koi ne moàt da se svedat na volevi akcii na 

poedincite - nevrabotenost, nezgriènost na decata i starite, neefikasno 

funkcionirawe na nekoi op{testveni ustanovi, itn. Poa|ajki od vakvoto {iroko 

opredeluvawe na devijantnuite pojavi e formirana i posebna nau~na disciplina 

- sociologija na socijalnite problemi." Ibid, str. 11. 

32

izveduvaat od ~ovekovata priroda) bez ogled na toa dali tie vrednosti 

vo konkretnoto op{testvo se priznaeni ili toa ne e slu~aj. 25 

2. Trgnuvajki od navedenite osnovni pristapi vo literaturata 

moàt da se sretnat brojni definicii na socijalnata patologija. 26 Na 

ova }e navedeme samo nekoi od niv. Taka spored Dirkem socijalnata patologija 

e nauka za op{testvenite fakti koi otstapuvaat od prose~nosta 

vo eden op{testven tip vo odredena faza od negoviot razvitok 27 . 

Spored Kvin (S. A. Queen) i Grener (J. R. Greuener) socijalnata patologija 

gi prou~uva poedincite so opredeleni fizi~ki, zdravstveni, 

mentalni, ekonomski nedostatoci koi, poradi tie nedostatoci, se ograni~eni 

vo nivnata socijalna participacija vo ìvotnata sredina i 

kulturnite grupi, odnosno pretstavuvaat socijalen problem. Vo soglasnost 

so toa tie gi razgleduvaat socijalnite problemi koi nastanuvaat 

kaj poedincite (koi moàt da se nare~at devijantni, defektni, delinkventni, 

socijalno neadekvatni) poradi starost, osakatenost, slepilo, 

gluvost, {e}erna bolest, srcevi zaboluvawa, tuberkoloza, mentalni 

naru{uvawa, mentalna zaostanatost, veneri~ni bolesti, niski 

prihodi, nevrabotenost, migracii, neobrazovanost, rasni predrasudi, 

klasni barieri, personalni stigmi (nemaènost, neoènetost), alkoholizam, 

drogi, degradacija na semejstvoto, vrabotuvawe na deca, celosna 

vrabotenost na ènata i sl. 

Spored Jakovqevi}, socijalnata patologija e nauka koja gi prou~uva 

site sogledivi naru{uvawa na ~ovekoviot ìvot vo op{testvoto 

kako izrazi na zapirawe na op{testveniot razvoj ili op{testveno nazaduvawe. 

Toj razlikuva tri vidovi na socijalno patolo{ki pojavi: socijalni 

bolesti (somatski bolesti, mentalni i psihosomatski naru- 

{uvawa), sociopatii (toksikomanii - alkoholizam, drogi; poroci - seksualni 

delikti i perverzii, prostitucija i agresii - samoubistva, samopovredi 

delinkvencicija na maloletnici i na deca) i socijalni dezorganizacii 

(dezorganizacii na semejstvoto, brakot, komunata i rabotnite 

grupi i globalnoto op{testvo). 28 

Spored [eparovi}, socijalnata patologija se zanimava so socijalnopatolo{kite, 

odnosno so negativnite op{testveni pojavi i 

25 

"Spored ovoj pristap devijantni se onie pojavi {to otstapuvaat od 

avtenti~ni~e ~ove~ki vrednosti bez ogled dali im se protivat na pozitivnite 

normi i dali nao|aat na negativna reakcija." Ibid, str. 11. 

26 

Samiot termin socijalna patologija (nauka za op{testvenite bolesti) 

e kovanica od starogr~kite zborovi patos - bolest, stradawe i logos - nauka, 

prou~uvawe, kako i od latinskiot zbor societas {to zna~i op{testvo. 

27 

Dirkem E.:Pravila socioloske metode, Savremena skola,Bepgrad,1963 str.61 . 

28 

Jakovljevi}, V, Uvod usocijalnu patologiju, Nau~na knjiga, Beograd, 1971. 

str. 40-46. 

33

iznao|aweto najdobri na~ini za nivnoto suzbivawe i otstranuvawe, 

kako i na {tenite vlijanija vrz poedincite, grupite i op{testvoto. 29 

Spored Milosavqevi}, taa e nauka za socijalnite pojavi koi so 

svoeto patolo{ko projavuvawe vo vid na agresii (kriminalitet, samoubistva), 

toksikomanii (alkoholizam, narkomanija), iskol~enosti 

(prostitucija), negativno vlijaat na sostojbata i razvojnite mo`nosti 

vo pomalite i pogolemite socijalni grupi. 30 Ottamu izgleda logi~no 

negovoto tvrdewe deka kriminologijata e samo granka na socijalnata 

patologija koja vo prv red se zanimava so prou~uvawe socijalnopatolo- 

{kata pojava koja se narekuva kriminalitet. 31 

3. Na{ stav e deka najblisku do realnosta e sfa}aweto na Bavcon, 

spored koe "socijalnopatolo{ki pojavi se onie ~ove~ki deluvawa 

i povedenija ~ii zaedni~ki imenitel e sprotivnosta na vaè~kite, 

op{testvenopriznaeni i prifateni normi i vrednosti" koi vo isto 

vreme se povedenija koi okolinata gi smeta za ne moralni, asocijalni 

ili antisocijalni." 32 Takvi sociopatolo{ki pojavi bi bile: alkoholizmot, 

narkomanijata, vagabondaàta, hazardiraweto, nasilni{tvoto, 

seksualnite devijacii (na primer, prostitucijata, homoseksualizmot), 

samoubistvoto, a moèbi i nekoi psihi~ki pre~ki dokolku imaat 

opredelno op{testveno zna~ewe. Nakratko, devijantno povedenie na 

poedinecot e ona {to predizvikuva opredelena reakcija vo op{testvenata 

sredina i toa samo toga{ koga okolinata na takvite dejstvija nadovrzuva 

nekakva sankcija. Devijantnite povedenija pretstavuvaat posebna 

op{testvena pojava dokolku gi ispolnat slednive uslovi: 

1 0 ako se masovni (poedine~nite povedenija na pogolem broj 

lu|e treba da zna~at ne{to pove}e od nivniot mehani~ki zbir), 

2 0 ako moàt kvantitativno da se opredelat, i 

3 0 ako so naru{uvaweto na op{testvenite normi se vospostavuva 

a) specifi~en op{testven odnos (odnos na sudiri i prisilba) 

me|u prekr{itelot i op{testvenata zaednica, b) vnatre{na struktura 

i, v) ako nivnoto javuvawe, postoewe i dvièwe vo prv red zavisi od 

op{tite op{testveni procesi i dvièwa (kvalitativna opredelenost). 

Zaedni~i etiolo{ki imenitel na site poedine~ni devijacii i 

posebni sociopatolo{ki pojavi (koi pretstavuvaat zbir od site poedine~ni 

devijacii), vo krajna konsekvenca se opredeleni od otu|enosta 

29 

[eparovi}, Z. Kriminologija i socijalna patologija, Peavni fakultet u Zagrebu, 

Zagreb, 1981, str. 391. 

30 Milosavljevi}, B. Osnovi socijalne patologije, Institut za dokmentaciju za- 

{tite na radu "Edvard Kardelj" i Centar za informativno-izdava~ku delatnost, NI{, 

1983. str. 7 i 14. 

31 

Ibid, str. 27. 

32 

Bavcon, Lj. i dr. Socijalna patologija Ljubljana, Mladinska knjiga, 1969, 

str. 20. 

34

na ~ovekovoto bitie. Pritoa vo objasnuvaweto na alienacijata, Bavcon 

poa|a od dve karakrteristiki na objektivnata polo`ba na poedinecot 

vo op{testvoto. Prvata, e nezadovoluvaweto na osnovnite potrebi. 

Takvata polo`ba na ~ovekot vo sebe krie latentna mo`nost deka 

poedincite ili celi grupi na lu|e zaradi zadovoluvawe na svoite potrebi 

}e se orientiraat i kon takvi sredstva koi }e gi dovedat vo sudir 

so normite na drugite op{testveni grupi i globalnoto op{testvo. 

Vtorata karakrteristika se sostoi vo nezadovoluvaweto na duhovnite, 

psihi~kite t.e. nematerijalnite potrebi na ~ovekot. Neuspehot vo nivnoto 

zadovoluvawe povtorno vodi kon grupni sudiri. 

Me|utoa, seto ova ne dava odgovor za{to samo opredelen procent 

na ~lenovi na nekoja konkretna op{testvena zaednica vr{at krivi- 

~ni dela ili se oddavaat na opredeleni sociopatolo{ki pojavi. Faktorite 

poradi koi mo`nosta za nastanuvawe i postoewe na devijantnite 

povedenija i sociopatolo{kite pojavi se pretvora vo stvarnost, 

spored Bavcon bi moèle da se svedat na a) op{testvenata polo`ba 

na ~ovekot vo procesot na op{testvenata diferencijacija na nastanatite 

op{testveni grupi, b) pogolemata ili pomalata uspe{nost na socijalnata 

kontrola, ili so drugi zborovi od pogolemiot ili pomaliot 

stepen na op{testvenata organiziranost, odnosno dezorganiziranost 

(od sistemot na socijalnata dezorganizacija), i v) procesot na ~ovekovata 

socijalizacija, sfaten vo naj{iroka smisla na zborot. 33 

4. Ona {to me|utoa, od dosega{nite i brojni drugi opredelbi, 

objasnuvawa i klasifikacii moè da se zabeleì e deka sepak ne se 

dava odgovor na osnovnoto pra{awe {to ovde si go postavuvame, za{to 

seto toa moè ednakvo da se koristi i pri objasnuvaweto na kriminalitetot. 

So drugi zborovi, etiologijata na sociopatolo{kite i kriminalnite 

povedeniaja e napolno ednakva. Toa nakratko zna~i deka sekakvo 

barawe na nivnata razlika vo taa sfera e sizifova rabota. 

Ottamu za vistinsko diferencirawe i opredeluvawe na odnosot me|u 

kriminalitetot (kriminologijata) i sociopatolo{kite pojavi (socijalnata 

patologija) za nas od su{testveno zna~ewe se slednive dva aspekti: 

1 0 naso~enosta na opredeleno negativno povedenie i 2 0 vidot na 

op{testvenata reakcija na takvoto povedenie. 

1 0 Prviot, aspekt jasno ukaùva deka posledicite od odnesuvawata 

{to vo literaturata se opredeluvaat kako devijantni (sociopatolo{ki) 

sekoga{ pokaùvaat opredelena destruktivnost naso~ena 

kon sebe, i obratno, kriminalnite povedenija - destruktivnost naso- 

~ena kon drugi. Pritoa, vedna{ moè da ni se upati zabele{aka deka 

toa e to~no koga se raboti za razlikuvaweto na ubistvoto i samoubistvoto, 

no ne i za ostanatite kriminalni i sociopatolo{i pojavi, za{to 

sosema e realno i mo`no tie negativno da se odrazuvaat i da ostavaat 

zna~itelni posledici i vrz drugi lica: od devijantnoto povedenie na 

33 


35

alkoholi~arot i te kako moàt da stradaat negovite najbliski. So toa 

me|utoa, ni oddaleku ne se obezvrednuva na{iot stav vo koj e zna~ajno 

deka nadvore{nite i vnatre{nite pri~ini na devijantnoto povedenie 

vodat kon destrukcija sprema sebe, a deka istite tie nadvore{nite i 

vnatre{nite pri~ini {to go uslovuvaat kriminalnoto povedenie, vodat 

kon destrukcija sprema drugi. Posledicata ovde ne e va`na. Taa 

dobiva va`nost samo vo procenuvaweto na zna~eweto vo ramkite na 

ednoto, odnosno drugoto povedenie. 

2 0 Vtoriot aspekt vo razlikuvaweto na devijaciite i kriminalitetot, 

a ottamu i vo opredeluvaweto i razgrani~uvaweto na predmetot 

na nivniot interes, se sostoi vo vidot na op{testvenata reakcija. 

Razlikata se sostoi, ili treba da se sostoi, vo toa {to vo prviot 

slu~aj op{testvenata reakcija treba da bide isklu~ivo neformalna, a 

vo vtoriot se raboti za formalna kontrola. 

Povedenija naso~eni kon 

sopstvena {teta (naj~esto 

svrteni protiv sebe, no ~esto i 

protiv svoite bliski) 

Sociopatolo{ki pojavi 

- samoubistvo 

- komar 

- alkoholozam 

- narkomanija 

- prostitucija, itn. 

Socijalna patologija 

NEGATIVNI POVEDENIJA 

Povedenija naso~eni kon 

sopstvena korist (naj~esto 

svrteni protiv drugite i nivnite 

bliski) 

Kriminalitet 

- ubistva 

- siluvawa 

- kra`bi 

- paleì 

- izmami, itn. 

Kriminologija 

Obedinuvaweto na rezultatite (posledicite) na socijalnata 

patologija i kriminologijata treba da go izvr{i kriminalnata politika 

vo funcija na nivnoto spre~uvawe i suzbivawe. 

Vo ovoj kontekst treba da se razgleduvaat i razlikite me|u socijalnata 

patologija i kriminologijata. Ottamu e vo pravo [padijer- 

Xini}, koga veli deka kriminologijata se zanimava so najte{kite i 

op{testveno najopasnite oblici na devijantno povedenie - so kriminalnoto 

povedenie koe vo prv red e naru{uvawe na odredeni pravni normi. 

Spored toa sociolo{koto objasnuvawe na kriminalitetot bi pretstavuvalo 

del na istraùvawe na socijalnata patologija. Me|utoa vo 

procesot na diferenciraweto na naukite, kriminologijata se izdvojuva 

kako posebna oblast na prou~vawe i se razviva vo nasoka na samostojana 

nau~na disciplina, ostavaj}i í go na socijalnata patologija 

vo prv red prou~uvaweto na onie op{testveni devijacii {to pretstavuvaat 

otstapuvawe od moralnite normi na op{etstvoto, no koi moàt 

da bidat i pravno kodificirani. Izvesen broj na poklopuvawa i me- 

36

{awa na ovie dve nau~ni oblasti sepak postoi, a razgrani~uvawata ponekoga{ 

se samo od formalna priroda. 34 

5. Na krajot od ovie razgleduvawa bi moèle da rezimirame 

deka socijalnata patologija (sociologija na devijantnosta) e nauka 

koja se zanimava so prou~uvawe na onie op{testveni pojavi kaj koi se 

manifestira zna~ajno nesoglasuvawe me|u prifatenite op{testveni 

standardi (za toa kakva treba da bide op{testvenata stvarnost) i postojnata 

op{testvena sostojba. Op{testvenata devijantnost opfa}a 

dve oblasti na sociolo{ko istraùvawe: 1. devijantnite povedenija i 

2. op{testvenite dezorganizacii. Pritoa devijantnoto povedenie i 

op{testvenata dezorganizacija se dva vida pojavi koi, iako me|usebno 

se povrzani, i iskustveno i konceptualno se razlikuvaat. Nivnata zaemna 

povrzanost i uslovenost proizleguva od dijalekti~kata priroda 

na odnostot na poedinecot i op{testvoto. 35 

2. SOCIJALNATA PATOLOGIJA I DRUGITE NAUKI 

Za statusot na socijalnata patologija vo sistemot na naukite, 

posebno vo sistemot na op{testvenite nauki, se u{te postojat dilemi 

i sporovi. Pred se problem e samoto ime na ovaa nauka, dali taa treba 

da se vika socijalna patologija, bidej}i takviot termin nema jasna i 

ednozna~na opredelba, a pokraj toa ima i biologisti~ki implikacii, 

{to bi trebalo da se ve}e nadminati vo edna moderna sociolo{ka disciplina. 

Pokraj toa problem pretstavuva i granicata na ovaa disciplina 

vo odnos na drugite op{testveni nauki. Zaradi toa e neophodno 

da se sogleda barem nakratko odnosot na socijalnata patologija so nekolku 

bliski nauki. 

1. SOCIJALNATA PATOLOGIJA I OP[TATA SOCIOLOGIJA 

Poznat e faktot deka za sociologijata ne postoi op{ta soglasnost 

za predmetot na nejzinoto prou~uvawe i deka ima golem broj na 

opredelbi koi me|usebno dosta se razlikuvaat. Sepak ne postoi pogolem 

spor deka taa e op{ta op{testvena nauka koja {to gi utvrduva glavnite 

karakteristiki na op{testvoto kako celina i zakonite na nivnoto 

dvièwe i razvoj, deka ja prou~uva strukturata na op{testvoto, 

op{testvenite pojavi, procesi i odnosi, formite na op{testveno grupirawe 

i nastojuva da otkrie odredeni zakonomernosti pri nivnoto 

pojavuvawe i razvitok. Sekako deka i op{testveno devijantnite, odnosno 

op{testveno patolo{kite pojavi, pretstavuvaa predmet na nejzin 

interes. 

34 


35 


37

Od druga strana pak ve}e e istaknato deka socijalnata patologija 

se zanimava so prou~uvawe na sociopatolo{kite pojavi i so samoto 

toa i pripa|a na oblasta na sociologijata, odnosno taa e edna posebna 

sociolo{ka disciplina.Toa so drugi zborovi kaàno zna~i deka 

site teoretski objasnuvawa na devijantnite pojavi nastanati vo ramkite 

na op{tite op{testveni teorii taa gi koristi,isto kako i poimnokategorijalniot 

aparat, soznanijata i metodite od sociologijata pri 

prou~uvaweto na sociopatolo{kite pojavi. No i op{tata sociologija 

moè da gi koristi soznanijata do koi doa|a socijalnata patologija na 

ist na~in kako {to gi koristi i soznanijata na drugite posebni sociolo{ki 

disciplini. 

2. ODNOSOT NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA SO PRAVNITE 

NAUKI 

Socijalnata patologija gi prou~uva socijalno patolo{kite pojavi 

od koi eden del se predmet na prou~uvawe na nekoi pravni nauki. 

Vo taa nasoka ovdeka kratko }e go istakneme odnosot so kriminologijata, 

krivi~noto pravo, kriminalnata politika i kriminalistikata. 

Kriminologijata kako oddelna nauka go prou~uva kriminalitetot 

kako najte{ka i op{testveno najopasna forma na devijantno 

odnesuvawe. Zaradi toa kriminologijata e povrzana so socijalnata patologija 

i pretstavuva nejzina granka. Me|utoa so kriminalot se zanimavaat 

i drugi pravni nauki, so {to taa e i pravna nauka. Tuka pred se 

se raboti, za razlika od drugite devijantni pojavi kade se prekr{uvaat 

nekoi moralni normi ili drugi vrednosti, za prekr{uvawe na pravnite 

normi. Spored toa sociolo{koto objasnuvawe na kriminalitetot 

bi bilo del od poleto na istraùvawe na socijalnata patologija. 

Na toj na~in ja nadminuvame ve{ta~ki sozdadenata dilema dali kriminologijata 

e pravna ili sociolo{ka nauka. Imeno kriminalitetot 

e devijantna, sociopatolo{ka pojava, i so toa toj e predmet na prou- 

~uvawe na socijalnata patologija. Natamu, pokraj kriminologijata so 

kriminalitetot se zanimavaat i drugi pravni nauki, no od drug aspekt, 

a vo kriminologijata toj se tretira kako op{testvena pojava. No ovde 

e zna~ajno da istakneme deka vo procesot na diferencijacija na naukite 

kriminologijata se konstituirala pobrgu kako samostojna nauka, 

ostavaj}i i gi na socijalnata patologija drugite devijantni pojavi koi 

ne se pravno kodificirani. Vo taa smisla zna~i kriminologijata e 

granka na socijalnata patologija zaradi faktot {to i kriminalitetot 

pretstavuva sociopatolo{ka pojava. 36 

36 

Vidi podrobno: Sulejmanov Z. Makedonska kriminologija, Grafohartija, 

Skopje, 2000, str. 113 i natamu. 

38

Kriminologijata i krivi~noto pravo se posebni nau~ni disciplini 

koi zaemno se tesno povrzani za{to se zanimavaat so prou~uvawe 

na ist fenomen - kriminalitetot. 

Krivi~noto pravo e vrzano za krivi~noto zakonodavstvo {to 

zna~i kriminalitetot go prou~uva od normativen aspekt. Toa pretstavuva 

zbir od propisi za krivi~nite dela i sankciite za izvr{itelite 

na tie dela, ~ija funkcija e za{tita na va`ni vrednosti od poedincite 

i op{testvenata zaednica. Poinaku kaàno toa e sistem od pravni normi 

za krivi~noto delo, vinovnikot i krivi~nite sankcii. Celta na 

krivi~noto pravo e da izvr{i nau~na analiza na krivi~nopravnite 

instituti i nivna sistematika, a krajnata cel e da se ovozmoì prevencija 

i suzbivawe na kriminalitetot. Vo taa smisla e mo`na sorabotka 

i so socijalnata patologija, bidej}i kako {to istaknavme kriminalnoto 

odnesuvawe e najte{ka forma devijantno, sociopatolo{ko 

odnesuvawe i pretstavuva predmet na prou~uvawe i na socijalnata patologija. 

Kriminalistikata e posebna nauka koja go prou~uva kriminalitetot 

od aspekt na otkrivawe na poedine~ite storiteli na krivi~nite 

dela, nivnata identifikacija i fa}awe. Taa vsu{nost gi utvrduva na- 

~inite, metodite, za sobirawe na dokazi koi }e se koristat za otkrivawe 

na storitelite na krivi~ni dela. Kriminalistikata se deli na 

kriminalisti~ka tehnika, kriminalisti~ka taktika i kriminalisti- 

~ka metodika. Pristapuvaj}i od ovoj aspekt na kriminalitetot taa pomaga 

vo negovata prevencija. 

3. SOCIJALNATA PATOLOGIJA I MEDICINATA 

Rezultatite od istraùvawata {to gi vr{at medicinskite nauki, 

kako, na primer, socijalnata medicina i psihijatrijata, imaat golemo 

zna~ewe za socijalnata patologija. Socijalnata medicina se 

zanimava so prou~uvawe na ulogata na socijalnite faktori vo nastanuvaweto 

na odredeni bolesti i nivnoto vlijanie na odredeni devijacii, 

kako i psihijatrijata koja gi prou~uva du{evnite rastrojstva. 

Tie i pomagaat na socijalnata patologija vo prou~uvaweto na nekoi 

vidovi sociopatolo{ki pojavi. Osven toa nekoi vidovi devijacii kao 

{to e alkoholizmot, samoubistvoto, narkomanijata, homoseksualnosta 

naj~esto bile prou~uvani od psihijatri i nivniot pridones vo objasnuvaweto 

na ovie pojavi e nesomnen, a so toa i nivnata vrska so socijalnata 

patologija. Me|utoa i soznanijata do koi doa|a socijalnata patologija 

moàt da bidat dosta korisni za spomnatite medicinski nauki. 

4. SOCIJALNATA PATOLOGIJA I PSIHOLOGIJATA 

Psihologijata e nauka za psihi~kite pojavi i procesi kako i zakonitostite 

na psihi~kiot ìvot.Taa se nao|a isto taka vo vrska so 

39

socijalnata patologija. Zanimavaj}i se so psihi~kiot ìvot na ~ovekot, 

negovite nagoni, ~uvstva, percepcii, pamtewe, volja, mislewe, 

inteligencijata, svesta, individualno psiholo{kite osobini na li- 

~nosta (kako {to se temperamentot, karakterot, dispoziciite, sposobnostite 

) itn. logi~no e da se zaklu~i deka se psihologijata nao|a vo 

tesna vrska i e od golema korist za socijalnata patologija. Taa prou~uvaj}i 

go psihi~kiot ìvot na poedincite i na socijalnite grupi i pomaga 

na socijalnata patologija da se sogleda vlijanieto i zna~eweto na 

odredeni etiolo{ki faktori vo nivnoto nastanuvawe. 

40

G l a v a III 

METODI NA SOCIJALNATA PATOLOGIJA 

1. OSNOVNI KARAKTERISTIKI 

1. Pod metod voobi~aeno se podrazbira na~in na koj vo naukata 

se doa|a do soznanija za predmetot koj se prou~uva ili poednostavno, 

postapka so koja se doa|a do odnapred postavena cel. 37 Vo literaturata 

e voobi~aeno i sfa}aweto spored koe se pravi razlika me|u metodot 

kako planiran na~in za prou~uvawe i tehnikata na istraùvawe, kako 

sredstvo so koe se pomaga ili ovozmoùva toa istraùvawe, odnosno 

kako zbir na konkretni metodolo{ki postapki koi ovozmoùvaat organizirano 

sobirawe na podatoci za opredelena pojava. 

2. Socijalnata patologija e nauka koja gi izu~uva devijantnite 

pojavi kako op{testveni pojavi i ottamu nu`no e upatena da se koristi 

so nau~nite metodi koi se zaedni~ki za site op{testveni nauki. 

Ottamu pak {to devijantnosta se manifestira kako individualna 

pojava vrzana za li~nosta na devijantot, socijalnata patologija ja prou~uva 

i li~nosta na devijantite i nu`no gi koristi ve}e izgradenite 

metodi {to moàt najdobro da gi prikaàt negovite individualni 

karakteristiki. Pritoa, se razbira deka najgolemiot del od tie metodi 

socijalnata patologija gi prilagoduva na specifi~nostite na 

izu~uvaweto na svojot predmet na prou~uvawe. Takov e na primer, slu- 

~ajot so metodot na ispituvawe na individualnite slu~ai, klini~kiot 

metod, metodot na prognozirawe na devijantnoto povedenie so pomo{ 

na prognosti~ki tablici i drugi instrumenti i sli~no. 

So ogled na vakviot dvostran karakter na devijantnosta i interesot 

za nego, vo socijalnata patologija se koristat dva osnovni me- 

37 

Vo najop{ti crti zemeno metodot (gr. mÕthodos, pat) bi moèl da se 

sfati kako postapka upotrebena na najdelotvoren na~in da se ostvari odnapred 

postavena cel. Vo naukata za metod se smeta vkupnost na teoretskite soznanija 

i tehni~ki postapki koi so cel da ovozmoàt novi soznanija gi koristime 

pri istraùvaweto na predmetot. So prou~uvaweto na metodot se zanimava 

metodologijata koja sluì kako alka me|u dva aspekti na naukata: realnoto, 

ona {to se izu~uva (bitie so koe se zanimava ontologijata), i ideite i 

teoriiite za toa realno (soznanie so koe se zanimava epistemologijata), pri 

{to dostignatoto soznanie se proveruva za potoa da bide osnova za novi idei 

koi treba da se verificiraat. Vidi: Ignjatovi}, \. Kriminologija, Drugo izmenjeno 

i dopunjeno izdanje, Nomos, Beograd, 1992. str. 43. 

41

todi: metod na prou~uvawe na individualnite slu~ai i metod na prou~uvawe 

na devijantnosta kako masovna pojava. Vo ramkite na ovie dva 

osnovni metodi se koristat i razni metodolo{ki postapki i istraùva~ki 

tehniki za sobirawe na empiriski podatoci kako i vo ostanatite 

op{testveni i prirodni nauki, so toa {to i niv vo opredelen obem 

gi prilagoduva na svoite specifi~ni potrebi. 

3. Natamo{nata karakteristika na metodot vo socijalnata patologija 

proizleguva od opredeluvaweto na poimot i predmetot na socijalnata 

patologija i ottamu proizlezeniot stav deka taa e teoretska 

i empiriska nauka. So ogled na toa obele`je sociopatolo{kite istra- 

ùvawa se delat vo dve nasoki: na fundamentalni i primeneti (aplikativni) 

istraùvawa. Pod fundamentalno istraùvawe se podrazbira 

istraùvawe koe ima za cel soznavawe i razbirawe na svetot 

{to ne opkruùva i koe se stremi kon otvorawe novi perspektivi za 

pro{iruvawe na sevkupnoto objasnuvawe na stvarnosta. Poradi ostvaruvawe 

na taa cel se sledi eden op{t model koj e zedni~ki za site op{- 

testveni nauki. Imeno, metodot na istraùvawe vo empiriskite nauki 

se zasnova vrz slednive etapi: 1. opredeluvawe na predmetot i celta na 

istraùvaweto, 2. konstrukcija na operacionalen model 3. postavuvawe 

hipotezi i konstrukcija na modeli, 4. sobirawe na podatoci i 5. nau~na 

interpretacija i objasnuvawe na rezultatite od istraùvaweto. 

Sî zapo~nuva so opservacija na sociopatolo{kite fakti (okolnosti) 

koi, koga e vo pra{awe socijalnata patologija moàt da bidat 

kvalitativni (koga se odnesuvaat na oddelnite, poedine~nite devijacii 

i nivnite izvr{iteli) ili kvantitativni (koga se odnesuvaat na 

sociopatolo{kite pojavi). 

Sociopatolo{ki fakti (faktori ili okolnosti) se predmeti i 

pojavi, opredeleni nivni elementi (osobini, svojstva, obele`ja, delovi) 

i procesi, kako i nivnite zaemni odnosi, koi pretstavuvaat sostaven 

del na predmetot na socijalnata patologija. So ogled deka predemet 

na socijalnata patologija se sociopatolo{kite pojavi, sociopatolo{ki 

se onie okolnosti {to go uslovuvaat sociopatolo{koto 

odnesuvawe. Toa se fakti vo potesna smisla. Pod sociopaolo{ki fakti 

vo po{iroka smisla treba da se podrazberat site okolnosti koi 

pretstavuvaat sostaven del na sociopatolo{koto povedenie kako sociopatolo{ka 

pojava. Pritoa poimot sociopatolo{ka pojava nie go podrazbirame 

kako najop{t poim koj sluì kako zaedni~ki naziv so koj 

se opfateni devijacijata kako nadvore{na posledica i nejziniot nositel, 

`rtvata i reakcijata do koja doveduva sociopatolo{koto povedenie. 

Pod primeneto istraùvawe vo socijalnata patologija se podrazbira 

istraùvawe koe za predmet ima ocenka na vrednosta na postojnite 

sredstva na borbata protiv sociopatolo{kite pojavi i otkrivawe 

na novi sredstva. Za razlika od fudamentalnoto istraùvawe 

~ija cel e soznanie na opredelena pojava, celta na primenetoto istra- 

42

ùvawe e akcija, t.e. menuvawe i usovr{uvawe na postojnata sostojba 

vo oblasta na borbata protiv sociopatolo{kite pojavi. Op{tiot model 

na primeneto istraùvawe vo socijalnata patologija podrazbira 

uspe{no sproveduvawe na tri osnovni etapi: prethodno zapoznavawe 

na pojavata, odnosno opredelenite merki za suzbivawe na sociopatolo- 

{kite pojavi (nejziniot teoretski i prakti~en aspekt), dijagnosticirawe 

na nedostatocite na merkite i upatuvawe kon opredelena akcija 

vo nasoka na menuvawe na taa merka, odnosno nejzina zamena so druga, 

poefikasna merka. 

4. Na ova mesto smetame deka e neophodno da se istakne deka 

ottamu {to sociopatolo{kite pojavi pretstavuvaat sloèna op{testvena 

pojava koja ima pravni, biolo{ki, psiholo{ki, psiholo{ki, psihopatolo{ki, 

sociolo{ki, pravni i drugi aspekti, nejzinoto sledewe 

i prou~uvawe nalaga interdisciplinaren metodolo{ki pristap i nu- 

`nost od ekipna rabota na sru~waci od razli~en profil vo ostvaruvaweto 

na konkretnite istraùvawa. 

5. I na krajot, ona {to moèbi zasluùva prioriteno mesto vo 

ovie kratki metodolo{ki zabele{ki, e deka primenata na opredeleni 

metodi vo op{testvenite nauki, pa spored toa i vo socijalnata patologija 

e vo tesna vrska so op{tiot teoretski pristap za prou~uvanata 

pojava. 

2. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI KOI SE 

PRIMENUVAAT VO PROUÛVAWE NA INDIVIDUALNI 

SLUÂI 

2.1. METODI KOI SE PRIMENUVAAT VO PROUÛVAWE NA 

INDIVIDUALNI SLUÂI 

Osnovanata karakteristika na ovie metodi e sodràna vo prou- 

~uvaweto na oddelnite nositeli na devijantni odnesuvawa vo vrska so 

nivnoto devijantno odnesuvawe. 

1. Osnovniot metodot za prou~uvawe na individualnite slu~ai 

se narekuva metod na studija na slu~ai ("case study" ili "life history method"). 

Vakoto izu~uvawe e ograni~eno na pomal broj slu~ai i vo prv 

red e intenzivno naso~eno. Naj~esto se primenuva vo kazneno-popravni 

ustanovi i specijalni kliniki pri {to e potpreno vrz ekipna rabota 

na stru~waci od pove}e razli~ni profili. Ispituvaweto na individualnite 

slu~ai e orientirano kon prou~uvawe na li~nosta na devijantot 

od pove}e aspekti: sociolo{ki, psiholo{ki, psihijatriski. So 

takvoto prou~uvawe treba da se sogledaat osnovnite karakteristiki 

na li~nosta, da se otkrijat motivite za devijantnoto povedenie, da se 

analiziraat okolnostite pod koi e prezemeno, kako i socijalnata sredina 

vo koja ìveel nositelot na povedenieto. 

43

Sobiraweto na podatocite za li~nosta ("razvoj na li~nosta") i 

nositelot na devijantnoto povedenie ("situacioni okolnosti na devijantnosta") 

se vr{i so pomo{ na intervju so soodvetnoto lice, intervju 

so negovata neposredna okolina, so koristewe na biografii, sudski 

dosieja, primena na testovi i drugi instrumenti, vrz ~ija osnova 

najprvin se sostavuva register (case record) na sekoj poedine~en slu~aj, 

a potoa se vr{i analiza i sinteza na dobienite rezultati. 

Metodot na studija na slu~ai ponekoga{ se primenuva i na pomali 

grupi na devijanti koi pretstavuvaat opredelena celina. Vo takvi 

slu~ai, pokraj izu~uvaweto na site poedine~ni slu~ai vo grupata, 

prou~uvaweto se protega i vrz nastanuvaweto i dejnosta na grupata, na 

pravilata koi vladeat vo grupata, odnosite me|u nejzinite ~lenovi i 

sli~no. 

2. So metodot na studija na slu~ai tesno e povrzan i tn. klini- 

~ki metod. Toa zna~i deka toj e samo eden od oblicite na individualno 

prou~uvawe na li~nosta na prestapnikot koj se ostvaruva po klini~ki 

pat. Naj~esto se koristi za dijagnosticirawe na problemite ili abnormalnosta 

na li~nosta i e vo neporedna vrska so izgradba na soodveten 

vid na tretman. Toj se koncentrira na slednite fazi: a) medicinsko, 

psiholo{ko i socijalno ispituvawe, b) utvrduvawe na sociopatolo{ka 

dijagnoza, 3. davawe socijalna prognoza za idnoto povedenie 

na devijantot i 4. davawe predlog za tretman na devijantot. 

a) Medicinsko, psiholo{ko i socijalno ispituvawe. So klini- 

~kiot metod se ispituvaat site strani na li~nosta pri {to se koristat 

site metodolo{ki postapki koi se primenuvaat pri individualnoto 

posmatrawe: 38 medicinsko (razni pregledi, fonografsko ispituvawe 

i sl.), 39 psiholo{ko (razni mentalni testovi i testovi na profesionalna 

orientacija) i psihijatrisko (klini~ki pregled ~ii glaven 

del e intervju) ispituvawe, ispituvawe na antropolo{kite i fizi~kite 

osobini na li~nosta, sociometriski tehniki, socijalna anketa 

40 i sl. Klini~kiot metod poa|a od koncepcijata deka devijantnoto 

38 

"Vo fazata na posmatrawe se raboti za toa da se iznesat na videlina 

najgolemiot broj mo`ni podatoci za oblicite na kriminalitetot na izu~uvaniot 

subjekt, za negovata li~nosta i faktorite koi pridonesle za negovoto 

formirawe i za mehanizmite i faktorite za negoviot preod kon deloto." Pinatel, 

J. Kriminologija, Zavod za izdavanje u|benika, Sarajevo, 1964. str. 85. 

39 

"Medicinata e taa koja {to treba da go oceni fizi~kiot razvoj na 

subjektot, da utvrdi opredeleni znaci na degeneracija ili nasleden sifilis, 

da ja opredeli negovata sega{na sostojba na zdravjeto i da donese sud spored 

varijaciite na naslednite i li~nite pri~ini". Pinatel, J. op. cit. str. 90. 

40 

"Socijalnata anketa se sostoi od dejstvija i soslu{uvawa na samoto 

mesto kade subjektot se razvival i kaj razni lica koi upravuvale so negovito 

ìvot: roditeli, nastavnici, rakovoditeli na mladinski akcii, voeni stare{ini, 

{efovi i drugari na rabota, drugari vo slobodnoto vreme i sportot. 

44

povedenie e izraz na opredelena biolo{ka i psihi~ka konstitucionalnost 

na devijantot, deka e proizvod na negovata li~nost, i ottamu 

deka e potrebna soodvetna metodologija za utvrduvawe na sociopatogenezata 

41 na prestapnicite. Od pri~ini {to go prou~uva dinamizmot na 

razvojot i nastanuvaweto na devijantna li~nost, ovoj metod se narekuva 

i dinami~ki metod. 

Klini~kiot metod podrazbira primena na posebni metodolo- 

{ki postapki kako {to se analiza i sinteza, me|utoa i na op{ti metodi 

kako {to e metodot na modelirawe. Pod model se podrazbira skica 

na zbir od faktori koi deluvaat na formirawe na prestapni~kata li- 

~nost, vklu~uvaj}i gi tuka i me|usebnite odnosi na tie faktori. Za 

istraùva~ot modelot ima zna~ewe na rabotna hipoteza koja na najegzakten 

moèn na~in pretstavuva kompleksna realnost i moè da bide 

kvalitativen ili matemati~ki. Vo minatoto klini~kite istraùvawa 

glavno bea orientirani na kreirawe na kvalitativni modeli. Vo ponovo 

vreme se primenuvaat matemati~ki modeli zasnovani na podolgovremeni 

sledewa na pogolem broj devijanti. 

b) Sociopatolo{ka dijagnostika kako vtora faza na klini~koto 

ispituvawe, ima za cel to~no da ja opredeli opasnata sostojba na 

subjektot: negovata devijantna sposobnost i negoviot stepen na op{testveno 

prilagoduvawe. Devijantnata sposobnost se dijagnosticira 

preku soznavaweto na elementite {to ja uslovuvaat i minuvaat niz 

slednive ~etiri fazi: 1. faza na umeren pritisok (moment koga devijantot 

poradi svojata eti~ka egocentri~nost se oslobodil od stegite na 

op{testveniot sram), 2. faza na jasno izrazen pritisok (moment koga e 

prifatena devijantnata akcija, no se javuva pomislata za mo`nite sankcii 

koi moàt da go zadràt izvr{uvaweto na povedenieto), 3. faza 

na sostojba na opasnost (period na kriza koja neposredno mu prethodi 

na devijantnoto povedenie poradi pojavata na te{kotii i pre~ki pogodni 

da go onevozmoàt izvr{uvaweto na povedenieto) i, 4. faza na 

preodot kon samoto devijantno povedenie (moment na moralna ne~uvstvitelnost). 

Na toj na~in se doa|a do tn. "individualna formula na devijantnata 

sposobnost" koja moè da bide vi{a, sredna ili slaba. 

Op{testvenata neprilagodenost se dijagnosticira preku elementite 

koi ukaùvaat na promenlivosta na li~nosta me|u koi moàt 

da se pomestat site obele`ja koi se odnesuvaat na aktivnosta (izvesni 

prestapnici se aktivni dodeka drugi se pasivni), na fizi~kite, intelektualnite 

i profesionalnite stavovi kako i na dinami~kite osobini 

koi se odnesuvaat na intelektualnite potrebi (prehrambeni, se- 

Socijalnata anketa se naso~uva kon toa da go otkrie udelot na nasledstvoto i 

sredinata vo postapkata na prestapni{tvoto i da ja rekonstruira istorijata 

na subjektot i negovoto semejstvo, kako i na samiot prestapnik." Ibid, str. 89. 

41 

Sociopatogenezata analogno na poimot kriminogeneza pretstavuva 

proces na preo|awe kon izvr{uvaweto na devijantnoto povedenie. 

45

ksualni i sl.). Sekoj od elementite na prilagodlivosta moè isto taka 

da bide otkrien kako sreden ili slab. Me|utoa, individualnata 

formula na najdobrata prilagodlivost e dadena koga site elementi se 

nao|aat vo pozicija na sredna, t.e. prose~na vrednost (koga imame subjekt 

so prose~ni aktivnosti, fizi~ki i intelektualni stavovi itn). 

v) Za razlika od sociopatolo{kata prognostika, koja izgraduva 

sud za vrednosta na subjektivnata li~nost socijalnata prognostika se 

izrazuva vo vid na hipoteza za negovoto podocne`no povedenie.Taa 

pretpostavuva prou~uvawe na polo`bata ili na niza od situacii vo 

koja subjektot rizikuva da se najde. 

g) Sozdavaweto programa na tretmanot e poslednata faza na 

klini~koto ispituvawe. Tretmanot na prestapnikot ima za cel da gi 

popravi negovite reakcioni sklonosti, da gi usovr{i negovite sposobnosti, 

da gi zameni so novi negovite motivacii i da go izmeni negovoto 

povedenie. Tretmanot koj, se ostvaruva so pomo{ na psihoterapeutski, 

medicinski, mediko-pedago{ki metodi i tehniki, so racionalna 

psihoterapija (prisiluvawe na subjektot da se kontrolira samiot sebesi), 

psihoanaliza (osvetluvawe na nesvesnite sudiri) psihoterapija 

na grupi (preku slobodni diskusii opi{uvawe i analiza na istorijata 

na potekloto na problemite na u~esnicite so cel osloboduvawe od 

negativni sklonosti a so toa i do opa|awe na agresivnite reakcii) i 

sociometriski metodi (psihodrama). 

3. Primenata na metodot na studija na slu~ai i klini~kiot metod 

e opravdana i korisna, za{to za pravilno razbirawe na izvr{itelot 

na devijantnoto povedenie e neophodno zapoznavaweto na negovata 

li~nost. So prou~uvaweto na li~nosta na devijantot najdobro se otkrivaat 

endogenite pri~ini koi se nao|aat vo li~nite osobini na devijantot, 

kako i opredeleni bolni sostojbi (psihozi, psihopatii i sl) 

zna~ajni za prezemawe merki poradi nivno menuvawe. 

Najslabata strana na ovie metodi e {to se ograni~uvaat samo na 

ispituvawe na individualnite slu~ai zapostavuvajki ja vo celost op{- 

testvenata strana na uslovenosta na sociopatolo{kite pojavi. Nivna 

nesporna slabost e i toa {to imaat ograni~ena primena. Imeno, sestranoto 

ispituvawe na li~nosta na devijantot e premnogu skapo, trae 

mnogu dolgo i postavuva barawe od mnogu stru~waci. 

2.2.. METODOLO[KI POSTAPKI ZA PROUÛVAWE NA 

DEVIJANTNOTO POVEDENIE KAKO INDIVIDUALNA POJAVA 

Metodolo{kite tehniki za sobirawe podatoci za devijantnoto 

povedenie kako individualna pojava vo osnova moàt da se podelat na 

dve grupi: tehniki za sobirawe podatoci za oddelni devijanti i tehniki 

za sobirawe podatoci za preddevijantnata situacija i za samoto 

devijantno povedenie. Granicata me|u ovie dva vida na tehniki ne e 

striktna taka {to nekoi od niv se koristat za sobirawe na dvata vido- 

46

vi na podatoci. Ottamu i nivnata natamo{na podelba na transferzalni 

i longitudinalni. 

Site metodolo{ki postapki, koi vo narednite redovi }e se obideme 

sumarno da gi izloìme, treba sekoga{ da bidat prilagodeni na 

specifi~nostite na konkretnite sociopatolo{ki istraùvawa. 

1 0 Transferzalni tehniki. Transferzalnite tehniki se sostojat 

vo prou~uvawe na devijantot, kako i na preddevijantnata situacija 

i samoto devijantno povedenie vo odreden moment i vo nivno sporeduvawe 

so nedevijantite ili vo sporeduvawe na razli~ni grupi na devijanti 

vo ramkite na prou~uvanata po{irokata grupa na devijanti. Vo 

ramkite na transferzalnite se pomesteni slednite grupi na tehniki: 

a) posmatrawe ili sistematska opservacija na devijantite, b) psiholo{ka 

analiza na li~nosta na devijantite i na~inot na izvr{uvawe 

na devijantnoto povedeneie, i v) analiza na ìvotnite uslovi. 

a) Poedine~no posmatrawe. Posmaraweto e metododolo{ka tehnika 

koja se uporebuva vo site prirodni i op{testveni nauki. So 

ogled na {iro~inata na posmatranite pojavi, posmatrawata moàt da 

bidat poedine~ni i masovni. Poedine~nite posmatrawa se odnesuvaat 

na poedine~ni slu~ai. Pritoa teì{teto moè da se stavi vrz prou~uvaweto 

na osobinite na samata pojava ili vrz proveruvaweto na nekoi 

op{ti zakonitosti na edna pojava, ~ii sostaven del e pojavata ili vidot 

na pojavite koi gi prou~uvame. 

Poedine~noto posmatrawe vo socijalnata patologija e metodolo{ka 

postapka na opservacija i tolkuvawe poradi prodlabo~eno 

ispituvawe na nekoja li~nost, na motivite koi dovele do vr{eweto na 

negovoto devijantno povedenie, i voop{to na nejzinite aktivnosti i 

reakcii vo opredeleni okolnosti. Poznato e deka povedenieto na ~ovekot 

(drèwe, gestovi, mimika) se sostoi ne samo od svesno kontrolirano 

odnesuvawe, tuku vo nego ima i mnogu nesvesno, nekontrolirano, 

{to verno ja odrazuva li~nosta koja se posmatra. Taka, na primer, 

na li~nosta koja se nao|a vo nekoja neprilika í se zacrvenuva 

liceto ili deka pri opredelen revolt gi stiska usnite i {akite i sl. 

So vnimatelno nabquduvawe na licata moàt da se zbeleàt vakvite 

reakcii, a tie moàt vo zna~itelna mera da pridonesat za zapoznavawe 

na li~nosta. Site ovie soznanija vo upotrebliva forma se obiduvaa da 

gi sredi posebna nau~na disciplina koja se narekuva fiziognomika. 

Posmatraweto naj~esto se vr{i vo tekot na razgovor so liceto 

no, i vo drugi okolnosti. So posmatraweto neposredno metodolo{ki 

se povrzani analizata, opisot i sporeduvaweto. 

b) Psiholo{ka analiza na li~nosta na devijantot i negovoto 

povedenie. Ovaa metodolo{ka postapka se zasnova na sfa}aweto deka 

li~nosta na poedinecot se odrazuva preku negovite postapki i deka 

ottamu ~ovekot so svoeto povedenie gi otkriva komponentite na svojata 

li~nost. Takva e sostojbata i so devijantnoto povedenie kade {to 

na~inot i prirodata na negovoto izvr{uvawe, pobudite i motivite na 

47

izvr{uvaweto, okolnostite pod koi e izvr{eno i sl. moàt da poslu- 

àt za podobro zapoznavawe na li~nosta na devijantot. Ottamu 

psiholo{kata analiza na devijantnoto povedenie i na~inot na negovoto 

izvr{uvawe e od pove}estrana korist za osvetluvawe na devijantnata 

aktivnost od psiholo{ki aspekt koja sekoga{ e uslovena od 

psihi~kata struktura na li~nosta. 

Psiholo{kata analiza na li~nosta naj~esto nao|a primena kaj 

klini~kiot metod. 

v) Introspekcija. I pokraj toa {to e specifi~en metod na 

psiholo{kata nauka, introspekcijata nao|a primena i vo socijalnata 

patologija za ispituvawe na oddelni poedine~ni slu~ai. So primena 

na ovoj metod moàt da se dobijat podatoci za vnatre{noto iskustvo, 

psiholo{kiot ìvot na liceto koe strada od opredeleni socijalni 

problemi ili bolesti. Vo primenata na ovoj metod me|utoa postojat 

opredeleni te{kotii. Taka na primer, so pravo se ukaùva deka nekoi 

doìvuvawa kako, stravot, ne e mo`no vo celost da se istraàt ottamu 

{to toga{ koga se obra}a vnimanie na takvite psihi~ki sodrìni tie 

po~nuvaat da bledeat i da is~eznuvaat. 

g) Analiza na ìvotnite uslovi. Nitu edno sociopatolo{ko 

istraùvawe ne e celosno ako so nego ne bidat opfateni i sociolo- 

{kite aspekti na li~nosta, odnosno vlijanieto {to vrz nego go ostvarila 

socijalnata sredina od koja poteknuva. Vakvoto prou~uvawe vo 

literaturata obi~no se narekuva subjektivno-objektivna anamneza na 

li~nosta. Toa sodrì prou~uvawe na ìvotniot istorijat na li~nosta, 

na objektivnite i subjektivnite uslovi na negoviot ìvot, kako i 

negovite reakcii na tie uslovi ili, nakratko, na site op{testveni 

vlijanija na ìvotot vrz formiraweto na li~nosta na devijantot vo 

edna sredina. 

@ivotniot istorijat na li~nosta treba da se zapoznae ottamu 

{to sekoja li~nost, pa i li~nosta na devijantot se gradi i razviva pod 

vlijanie na sredinata vo koja ìvee i deluva. Pritoa poseben akcent 

treba da se stavi vrz ispituvaweto na objektivnite okolnosti na toj 

ìvot. Toa moè da bidat: zdravstvenata sostojba na ispitanikot, ekonomskata 

i socijalnata sostojba na negovoto semejstvo, posebnite problemi 

vo semejstvoto (deficientnost na semejstvoto, bolest, delinkvencija, 

prostitucija, alkoholizam), odnosite me|u ~lenovite vo semejstvoto, 

u~eweto i rabotata na ispitanikot, koristeweto na negovoto 

slobodno vreme, porane{nata osuduvanost i sl. Site ovie okolnosti 

koi moàt da bidat i subjektivno usloveni treba da se utvrdat i 

registriraat kako za oddelni periodi od ìvotot na ispitanikot 

(predu~ili{en i u~ili{en period, vreme na pubertet i adolescencija 

vozrast, zrel period i starost) taka i za dadeniot momentot. Za taa cel 

istraùva~ot treba da go poseti semejstvoto, u~ili{teto, rabotnoto 

mesto i neposredno da gi sogleda momentalnite sostojbi i problemi. 

48

Sobiraweto na podatocite treba da mu se doveri na stru~no 

obrazovan i iskusen socijalen rabotnik, psiholog ili pedagog koj so 

posredstvo na razgovor treba da dojde i do soznanija od ~uvstvitelnata 

sfera na li~nosta, nejzinite stavovi i sistem na vrednosti. 

Na metodite na prou~uvawe na ìvotnata istorija, kako vpro- 

~em i na posmatraweto, vo osnova im se stava zabele{ka deka poedincite 

i grupite izbrani za ispituvawe ne sekoga{ se reprezentativni 

za celata populacija na koja i pripa|aat. Natamo{na te{kotija pretstavuva 

i toa {to takvite zafati traat predolgo pa ottamu moàt da 

dovedat do neprijatna vpletenost na istràùva~ot povrzani so niza 

opasnosti. Nivnata primena vo opredeleni sociopatolo{ki istraùvawa 

me|utoa e ~esto neophodna i nezamenliva. 

d) Psihoanaliti~ki metod. Ovoj metod nastana so psihoanaliti~kata 

teorija na li~nosta i se koristi vo ispituvaweto i lekuvaweto 

na psihopatski li~nosti. Se sostoi vo razgovor {to go vodi 

ispituva~ (psihijatar) so ispitanikot (pacientot). Otkako psihijatarot 

prethodno }e go dovede ispitanikot vo opredelena hipnoti~ka 

sostojba, toj mu gi iznesuva svoite potisnati i neostvareni èlbi i 

porivi (naj~esto od seksualna priroda) koi dovele do naru{uvawe na 

negovoto povedenie. Se pretpostavuva deka so toa abreagirawe (praznewe) 

na psihi~kata prenapregnatost se normalizira povedenieto na 

pacientot. 

2 0 Longitudinalni tehniki. Longitudinalnite tehniki se koristat 

za sledewe na opredelena grupa na prestapnici vo razli~ni periodi 

na nivniot ìvot i za sporeduvawe na dobienite rezultati. Za 

sobirawe na podatoci od toj vid se koristat: biografii na kriminalci, 

studii na sledewe ("follow-up studies") i prou~uvawe spored kohorti 

(grupi povrzani so nekoi zaedni~ki obele`ja). 

a) Devijantna biografija. Devijantnata biografija ovozmoùva 

da se zapoznaat brojni aspekti na li~nosta i istorijata na povedenieto 

na devijantot. Biografijata se sostoi vo toa samiot ispitanik 

pismeno da go opi{e svoeto minato ili istoto usmeno da mu soop{ti 

na istraùva~ot. Me|utoa, i vo dvata slu~ai istraùva~ot li~no se 

sre}ava so prestapnikot. Pokraj navodite vo biografijata toj se zapoznava 

so negovite rakopisi, dnevnici, vodi razgovori so negovite 

bliski i prijateli i konsultira najrazli~ni pismeni dokumenti koi 

upatuvaat na negovoto celokupno minato povedenie. 

I pokraj dlabo~inata so koja se navleguva vo li~nosta na devijantot 

ovaa tehnika sama za sebe e problemati~na. Toa vo prv red 

proizleguva ottamu {to svedo{tvata na ispitanikot i negovata neposredna 

okolina ne sekoga{ se siguren indikator za realnite sostojbi, 

osobeno ottamu {to vo niv moè da se pojavi tendencija za razubavuvawe 

ili nagrduvawe (prikaùvawe vo izrazito negativno svetlo na 

li~nosta na prestapnikot) na stvarnosta. Vsu{nost, vo prirodata na 

~ovekot, vo negovoto samopo~ituvawe, e za sebe da misli sî najubavo 

49

(onamu kade {to na ~ovekot prirodata mu odzela opredeleni svojstva i 

osobini mu dodala malku pove}e samoqubie). Sli~na e sostojbata i so 

izkazite koi se naso~eni kon drugi. Ne treba poseben misloven napor 

za da se dokaè vistinata deka mnogumina koga }e ~ujat ne{to lo{o za 

drug, ~esto se skloni vo toa vedna{ da poveruvaat (dobroto pak sekoga{ 

se proveruva) i toa soznanie da go preuveli~uvaat, uveruvaj}i se 

sebesi deka tie duri mnogu porano zabeleàle ne{to nenormalno kaj 

taa li~nost no, navodno toa ne sakale da go kaàt. 

b) Studii na sledewe. Studiite na sledewe ovozmoùvaat da se 

sledi ìvotot na devijantot dolgo vreme po izvr{uvaweto na negovoto 

devijantno povedenie. So nivna pomo{ moè da se kontrolira podocne`noto 

zapagawe vo devijantno ili kriminalno odnesuvawe. 

v) Prou~uvawe spored kohorti. Pod kohorta vo socijalnata patologija 

se podrazbira zbir na lica ~ie devijantno povedenie e povrzano 

so nekoj zaedni~ki element vrzan za opredelen period, na primer, 

ra|awe (generacija). Ovaa tehnika ima za cel da ukaè na karakteristikite 

na opredelena grpa na devijanti koi me|usebno se povrzani 

so nekoe od spomenatite obele`ja vo odnos na drugite devijanti i na 

populacijata vo celost kako i da gi diferencira subjektite vo ramkite 

na samata kohorta. Osnoveniot nedostatok í e {to e skapa i {to se 

zasnova na arhivski podatoci (policiski, sudski i sl), odnosno na sekundarni 

podatoci koi, pokraj toa ~estopati moàt da mu bidat duri i 

nedostapni na istraùva~ot. 

3. METODI I METODOLO[KI POSTAPKI ZA PROUÛVAWE 

NA DEVIJANTNOSTA KAKO MASOVNA OP[TESTVENA 

POJAVA 

Izu~uvaweto na devijantnosta kako masovna op{testvena pojava 

se zasnova vrz istite metodolo{ki postapki i tehniki kako {to e toa 

vpro~em slu~aj i so istraùvaweto na site drugi op{tetveni pojavi. 

Edinstvenata razlika e vo toa {to sociopatolo{kite istraùvawa 

mora da bidat prilagodeni na specifi~nostite na nejziniot predmet i 

celi pri otkrivaweto na pri~inite na devijantnosta i utvrduvaweto 

na obemot, strukturata i negovoto dvièwe. Metodite i metodolo{kite 

postapki za izu~uvawe na devijantnosta kako masovna op{testvena 

pojava se koristat vo nau~no istraùva~ki celi, odnosno poradi zapo- 

~nuvawe i dovr{uvawe na edno konkretno istraùvawe. Vo sakoe pak 

takvo istraùvawe mora da bidat zapazeni slednite fazi: 1. opredeluvawe 

na predmetot i celta na istraùvaweto, 2. konstrukcija na operacionalen 

model, 3. postavuvawe na hipotezi i konstrukcija na modeli, 

4. sobirawe na empiriski podatoci i, 5. nau~na interpretacija i 

objasnuvawe na rezultatite od istraùvaweto. 

50

1. Opredeluvawe na predmetot i celta na istra~uvaweto. So 

ogled na toa {to devijantnosta pretstavuva isklu~itelno rasprostraneta 

i heterogena pojava, vrz koja svoeto posredno i neposredno 

vlijanie go ostvaruvaat brojni pri~ini uslovi i povodi i koja se manifestira 

vo najraznovidni pojavni formi, vo edno sociopatolo{ko 

istraùvawe ne e mo`no ni oddaleku da se zafatat site nejzini zna~ajni 

aspekti. Od tie pri~ini sekoe sociopatolo{ko istraùvawe koe 

ima dlaboki nau~ni pretenzii mora da se ograni~i vrz ispituvawe 

samo oddelni podra~ja i aspekti na devijantnosta. Ottamu pred zapo- 

~nuvaweto na sekoe istraùvawe nu`no se nalaga potrebata precizno 

da se utvrdi predmetot i celta na istraùvaweto. 

Ovde treba da se pravi razlika me|u poimite predmet na socijalnata 

patologija kako nauka i predmet na konkretnoto sociopatolo{ko 

istraùvawe koj ima karakter na samostoen istraùva~ki problem. 

Istraùvaweto vo socijalnata patologija zapo~nuva so odlukata 

opredelen problem da se stavi vo centarot na vnimanieto, odnosno da 

se definira kako predmet na konkretnoto istraùvawe. Toa definirawe 

ima dve formi: teoretska i rabotna. Kaj teoretskoto definirawe, 

predmetot na istraùvaweto se opredeluva so pomo{ na apstraktni 

poimi. Taka, na primer, ako za predmet na istraùvaweto se zemeni 

hazardnite igri, zaradi precizirawe {to se prou~uva neophodno e najprvin 

da se dade negovata op{ta definicija. Rabotnoto definirawe 

(operacionalnata definicija) na predmetot e stvarna konkretizacija 

na teoretskoto opredeluvawe na predmetot, taksativno nabrojuvawe na 

faktite na predmetot koi }e bidat istraùvani i dimenzionirani 

(vremenski, prostorno i disciplinarno). Toa e sodrìnska osnova na 

posebnite i poedine~nite hipotezi: so nego se obezbeduva potrebna 

vrska i odnos me|u predmetot i hipotezite i simetri~nost na sodrìnata 

na predmetot i hipotezite (proces na operacionalizacija so koj 

sodrìnata na apstraktnite kategorii od teoretskata definicija se 

preveduva vrz indikatorite). 42 Vo navedeniot slu~aj operacionalizacijata 

bi se sostoela vo naveduvawe koi konkretni devijantni povedenija 

spa|aat vo ovaa grupa. 

Otkako }e se opredeli predmetot potrebno e konkretno da se 

postavi problemot na istraùvaweto, odnosno da se opredeli zbirot 

na pra{awata na koi treba da se dobie i dade odgovor. Toa na najdobar 

na~in se postignuva otkako }e se pregleda postoe~kata literatura za 

da se utvrdi dali se raboti za problem koj ve}e bil predmet na istra- 

ùvawe, i ako bil, da se utvrdi koi aspekti ne bile razjasneti ili ne 

bile dobro razjasneti. Elaboracijata na opsegot na istraùvaweto po- 

42 

Indikatori pretstavuvaat nadvore{ni manifestacii na vnatre- 

{nata su{tina na opredelena realna pojava koja moè setivno da se zabeleì 

vo stvarnosta. Hipotezite, a so nivno posredstvo i indikatorite se usloveni 

od predmetot i celta na nau~noto istraùvawe. 

51

drazira da se opredelat granici na istraùvaweto, odnosno izbranata 

problematika da se elaborira vo kontekstot na op{tata teorija i da 

se identifikuva podra~jeto na posmatrawe na sekoe postaveno pra{awe, 

t.e. da se identifikuvaat varijablite i vidot na faktite {to treba 

da se soberat. Toa, vsu{nost, zna~i da se identifikuva i precizira 

ne samo kriminolo{kiot fenomen tuku i pojavite ~ie vlijanie vrz 

nego }e se istraùva. Vo sociopatolo{koto istraùvawe devijantnosta 

po pravilo e zavisna varijabla, a pojavite ~ie vlijanie vrz nego se 

ispituva se nezavisni varijabli. Taka, na primer, ako se ispituva vlijanieto 

na migraciite vrz devijantnosta, migraciite sekoga{ }e pretstavuvaat 

nezavisna, a devijacijata zavisna varijabla. Me|utoa ne e 

isklu~eno ni ispituvawe na povratnoto vlijanie koe devijantnosta go 

vr{i na op{testvenite pojavi koi inaku go uslovuvaat. Taka nekoi ponovi 

amerikanski istraùvawa go utvrdile vlijanieto koe devijantnosta 

pa i na kriminalitetot, so posredstvo na viktimizacijata i stravot 

od devijacijata i zlostorstvoto, go vr{i na namaluvaweto, odnosno 

vrz promenata na sekojdnevnite aktivnosti na lu|eto. Vo ovoj slu~aj 

o~igledno e deka devijaciite i kriminolo{kite pojavi se posmatrani 

kako nezavisni, a sekojdnevnata aktivnost na lu|eto, odnosno nivniot 

na~in na ìvot, kako zavisna varijabla. 

2. Konstrukcija na operacionalen model. Konstrukcijata na 

operacionalen model podrazbira organizacija na istraùvaweto i 

opredeluvawe na hronologijata na dejstvijata na istraùvaweto. Ovaa 

etapa opfa}a tri serii na operacii: 1 0 opredeluvawe na slu~ai {to }e 

se istraùvaat i opredeluvawe izvori na podatoci za niv, 2 0 operacionalizacija 

ili opredeluvawe na indikatori (pokazateli) na ispituvanaat 

pojava i 3 0 konstruirawe na instrumenti so koi }e se vr{i 

opservacija na stvarnosta, odnosno sobirawe na podatocite. 

1 0 Opredeluvawe slu~ai. Na definiraweto na slu~aite mu prethodi 

opredeluvawe na prostorot i vremenskiot period vo koi }e se 

istraùva pojavata: na primer, deka }e se istraùva narkomanijata na 

prostorot na Republika Makedonija za periodot od 1990 -2000 godina. 

Definiraweto na slu~aite {to }e bidat istraùvani moè da se protega 

na celosen opfat na site slu~ai na edna pojava, so opredeluvawe 

na primerok ili so kombinirano koristewe na dvata na~ini. Najsiguren 

na~in za prou~uvawe na devijantnosta bi bil ako so istraùvaweto 

se opfatat site slu~ai od koi se sostoi. Me|utoa, so ogled deka 

devijantnosta se sostoi od golem broj konkretni slu~ai koi so istra- 

ùvaweto ne moàt vo celost da se opfatat, a toa vo toj obem ne e ni 

celishodno da se pravi, sekoe istraùvawe se ograni~uva na pomal 

broj slu~ai od osnovniot zbir. Potoa vrz osnova na utvrdenite podatoci 

za toj broj se izveduvaat zaklu~oci za devijantnata pojava vo celina. 

Brojot na poedine~nite slu~ai na pojavata {to e poznat, odnosno 

utvrden se narekuva osnoven zbir. Brojot pak na poedine~nite slu~ai 

{to se izu~uvaat od osnovniot zbir i koi vo ramkite na istraùvanata 

52

pojava se podloùvaat na ispituvawe se narekuva primerok. Primerokot 

sekoga{ pretstavuva opredelen procent na prethodno utvrdeniot 

osnoven zbir. 

Vo sociopatolo{kite istraùvawa naj~esti se istraùvaweta 

so koristewe na primerok. So ogled na prethodnoto primerok pretstavuva 

izbor na edna celina sostavena od poedinci, grupi ili pojavi, 

taka {to rezultatite do koi }e se dojde so nivnoto ispituvawe moàt 

da se voop{tat vrz po{irokata populacija ili pojava. Primerokot 

treba da bide reprezentativen na istraùvanata pojava, {to zna~i 

mora na prikladen (adekvaten) na~in da gi opfa}a obele`jata i strukturata 

na dadenata pojava i brojot na opfatenite slu~ai so cel dobienite 

rezultati da ja odrazuvaat pojavata vo celina. Ili poednostavno, 

adekvaten e onoj primerok ~ii broj na slu~ai (edinici) kvalitativno 

i kvantitativno mu soodvetstvuva na osnovniot zbir, t.e. obele`jata 

na slu~aite koi gi karakteriziraat slu~aite vo osnovniot 

zbir mora da gi karakteriziraat i slu~aite vo primerokot. Reprezentativnosta 

pak zna~i deka istraùvaweto vrz slu~aite opfateni so 

primerokot treba da dade nau~ni rezultati kako da e izvr{eno vrz 

osnovniot zbir. 

Primerokot treba da e dovolno golem za da se obezbedi preciznosta 

na utvrduvawe na obele`jata koi se ispituvaat. 43 Vo nau~nata, a 

ottamu nitu vo sociopatolo{kata metodologija, ne postoi pravilo za 

granicite do koi e potrebno da se zgolemuvaat edinicite vo primerokot. 

Re{enieto zavisi od sloènosta na pojavata i nejzinata golemina. 

Me|utoa, osnovno pravilo e dokolku poedine~nite slu~ai vo osnovniot 

zbir pove}e se razlikuvaat, deka primerokot dotolku treba da bide 

pogolem. 

Spored na~inot na izborot na edinicite se razlikuvaat namerni 

primeroci - primeroci koi ne se izraboteni spored teorijata na 

verojatnosta (za sekoja edinica vo osnovniot zbir ne postoi ista verojatnost 

deka }e bide izbrana vo primerokot) i slu~ani primeroci - 

primeroci koi se izraboteni spored teorijata na verojatnosta (za sekoja 

edinica vo osnovniot zbir postoi ista verojatnost deka }e bide 

izbrana vo primerokot). Namernite primeroci se delat na naso~en (od 

osnovniot zbir se izvlekuvaat samo tipi~nite edinici) i prigoden (gi 

sodrì samo onie edinici do koi moè da se dojde vo soodvetnata prilika) 

primerok. Na druga strana slu~ajnite se delat na ednosatavni 

ili prosti slu~ajni i stratifikuvani slu~ajni primeroci. Prostiot 

43 

Vo metodologijata e poznato deka so goleminata na primerokot 

is~eznuvaat individualnite svojstva na edinicite i do pogolem izraz doa|a 

deluvaweto na op{tite faktori. Spored toj zakon, vo zavisnost od toa kolku 

se zgolemuva primerokot, dotolku posigurno se utvrduvaat op{tite (zaedni- 

~ki) obele`ja na pojavata, za{to slu~ajnite gre{ki na primerokot se smaluvaat 

so negovoto zgolemuvawe. 

53

primerok obezbeduva sekoja edinica od osnovniot zbir koja ima ist 

stepen na verojatnost da vleze vo primerokot (na primer, se ispituva 

sekoj vtor od registriranite narkomani koi prethodno se notirani po 

azbu~en red). Toa se postignuva na toj na~in {to site edinici se doveduvaat 

vo ista situacija. Vo prou~uvaweto na oddelni devijanti ili 

oddelni vidovi na krivi~ni dela toa se vr{i so izdvojuvawe na paren, 

neparen, tret, sedmi ili koj i da e drug broj od dosieto na policiskata 

ustanova, i sl. Stratifikuvan primerok se upotrebuva koga osnovniot 

zbir se sostoi od poveke sloevi (stratumi). So nego prethodno, vo 

grupata na slu~ai koi se ispituvaat, se utvrduvaat podgrupi spored 

izvesni zaedni~ki svojstva (na primer, site narkomani prethodno se 

razvrstuvaat spored polot, vozrasta, brojot ili vidot na izvr{enite 

zloupotrebi na droga i sl). Namenata mu e da bide opfatena sekoja 

grupa na edinici na osnovniot zbir, odnosno da se smali verojatnosta 

za gre{ki vo primerokot. Vo sociopatolo{kite istraùvawa se korista 

i me{ani primeroci. Toa se onie primeroci koi vo eden del se formiraat 

vrz osnova na nameren, a vo drug del, na slu~aen izbor. 

Me|u brojnite vidovi na primeroci treba da se spomne i tn. 

kvoten primerok koj se koristi so cel vo primerokot da se obezbedi 

srazmerno u~estvo na edinicite od site grupi od koi se sostoi osnovniot 

zbir. Osnovnoto barawe e da se obezbedi proporcionalnost me|u 

osnovniot zbir i primerokot. Pogodnosta na ovoj primerok e vo toa 

{to so nego moè istovremeno da se ispitaat nekolku srodni pojavi. 

Ponekoga{ se koristat i tn. orientacioni primeroci koi ne se 

reprezentativni, pa so ogled na toa ni sigurni za donesuvawe zaklu- 

~oci za ispituvanata pojava, me|utoa pri itni istraùvawa moàt da 

se pokaàt korisni. 

2 0 Operacionalizacija ili opredeluvawe na indikatori. So cel 

vo tekot na istraùvaweto da se soberat potrebnite sociopatolo{ki 

podatoci za konkretnite slu~ai koi go so~inuvaat osnovniot zbir (od 

koj treba da se sostavi primerok), potrebno e da se pronajdat nivnite 

izvori. Izvorite na podatoci vo socijalnata patologija moàt da 

bidat pi{ani i nepi{ani. Pi{ani izvori na podatoci od zna~ewe za 

prou~uvawe na predmetot na socijalnata patologija se: razni 

statisti~ki evidencii, ve}e sprovedeni istraùvawa za oddelni 

devijantni povedenija, sociopatolo{ki podatoci koi gi utvrduva praktikata 

pri re{avaweto na konkretni slu~ai - policiski dosija za 

devijantite, izve{tai i elaborati na slu`beni organi za rasprostranetosta 

na devijantnoto odnesuvawe, sobraniski materijali; dnevnici 

i avtobiografski podatoci na prestapnicite, napisi za devijantnosta 

vo pe~atot i dr. Nepi{ani izvori na podatoci se: mislewa na nau~ni 

rabotnici, stru~waci i prakti~ari od oblasta na devijantnosta, iskazi 

na prestapnicite i `rtvite na devijantnoto odnesuvawe i sl. Izvorite 

na podatoci moàt da se podelat i na neposredni (originalni do- 

54

kumenti i iskazi na neposredni u~esnici i svedoci na opredelen sociopatolo{ki 

nastan) i posredni (statisti~ki podatoci, i sl.) izvori. 

Me|utoa, nitu eden od navedenite izvori ne sodrì dovolno relevantni 

podatoci vrz osnova na koi bi moèla da se prou~i konkretnata 

devijantna pojava. Otttamu e potrebna nivna operaconalizacija 

ili opredeluvawe na konkretni indikatori. Operacionalizacijata se 

odnesuva na opredeleni konkretni pojavi {to }e se istraùvaat kako 

pokazateli na nekoja po{iroka pojava, na primer, opredeluvawe na 

poedine~nite oddavawa na komar preku koi }e se iskaùva komarot, 

opredeluvawe na brojot na porane{nite devijacii kako indikator na 

recidivizmot i sl. 

3 0 Konstruirawe na instrumenti. Konstrukcijata na instrumenti 

zna~i sozdavawe na konkretni sredstva so koi }e se sobiraat 

podatocite. Naj~esto koristeni istraùva~ki instrumenti se pra{alnici 

i protokoli za posmatrawe na pojavite. 

Pra{alnik pretstavuva osnoven instrument za sobirawe na podatoci. 

Toj se sostoi od opredelen broj pra{awa sistematizirani spored 

srodnosta. Pra{alnikot se koristi za sobirawe na podatoci preku 

anketa, testovi na li~nosta, analizi na oddelni predmeti, policiski i 

sudski dosija i sl. 

So cel da se soberat relevantni podatoci pra{alnikot treba 

da ispolnuva opredeleni osnovni uslovi. Taka pri formuliraweto na 

pra{awata vo instrumentot so koj se vr{i anketa ili intervju, mora 

da se obezbedi ispitanicite da dadat objektivni odgovori. Ottamu pri 

formuliraweto na pra{awata se nastojuva tie da bidat jasni i prifatlivo 

jazi~ki postaveni, nesugestibilni, nepristrasni, celosni, pravilno 

grupirani i rasporedeni (so ogled na obele`jata koi se predmet 

na istraùvaweto, nivnata op{tost i nivnata teìna), da ne bidat 

premnogu brojni taka {to }e go zamorat i ottamu smalat interesot za 

sorabotka na ispitanikot (responedntot) i sl. 

Protokolite na posmatrawe opfa}aat spisok na konkretni manifestacii 

na pojavata {to e predmet na posmatrawe. Se koristat za 

sobirawe na podatoci so naposredno posmatrawe. 

Poradi proverka na operacionalniot model, osobeno na validnosta 

na istraùva~kite instrumenti, se vr{i tn. pilot istraùvawe. 

Celta na ova probno istraùvawe e analiza na preliminarnite podatoci 

poradi sogleduvawe na mo`nite nedostatoci vrzani so operacionalizacijata, 

izborot na primerokot i istraùva~kite instrumenti 

i nivno navremeno otstranuvawe. 

3. Postavuvawe na hipotezi i konstrukcija na modeli. Za opredeluvawe 

na epistemolo{kata vrednost na teorijata i nejzinata 

polo`ba vo sistemot na nau~noto poznavawe, osobeno mesto imaat hipotezite, 

utvreduvaweto na kauzalni vrski i nau~nite zakoni. Vo tekot 

na istraùvaweto (prou~uvaweto) na sociopatolo{kite problemi 

moàt da se proveruvaat teoriite koi za niv postojat. So toa teoriite 

55

se potvrduvaat ili soboruvaat (demantiraat). Ako se potvrdi zakonomernosta 

na fenomenot koj {to teorijata go pretpostavuva, taa stanuva 

nau~en zakon. Ako pak, teorijata bide soborena, taa prestanuva da 

bide teorija. Hipotezata, teorijata kako i utvrduvaweto na kauzalnite 

vrski i nau~niot zakon pretstavuvaat opredeleni nivoa na nau~noto 

soznanie kako nau~en proces. Toj proces obi~no zapo~nuva so hipoteza, 

se ostvaruva preku teorijata i zavr{uva so utvrduvawe na kauzalni 

vrski ili so nau~en zakon. So ogled na izvonrednata kompleksnost na 

devijantnosta, toj proces vo sociopatolo{kite istraùvawa obi~no 

zavr{uva so nivoto na utvrduvawe na kauzalnite vrski. 

1 0 Pod hipoteza (pojdovna pretpostavka) se podrazbira predviduvawe 

na okolnosti so koi se pretpostavuva ona {to e nepoznato vo 

predmetot na istraùvaweto. 44 Brojot i vidot na postavenite hipotezi 

zavisi od toa vo koja mera predmetot na istraùvaweto ve}e se poznava 

i od obemot i celta na istraùvaweto. 

Sekoe sociopatolo{ko istraùvawe na oddelni nepoznati 

aspekti na devijantnosta kako heterogena pojava koja se manifestira 

vo raznovidni oblici, vo osnova se potpira vrz postavuvawe i proveruvawe 

na postavenite hipotezi na toa istraùvawe. Ottamu tie hipotezi 

mora prethodno da se osmislat i formuliraat i da bidat realno i 

objektivno postaveni. Osnovnata cel za postavuvawe na hipotezi e pri 

prou~uvaweto na devijantnosta da se izdvoi nepoznatoto od ona {to za 

nea ve}e nau~no se znae i vrz osnova na toa da se predvidat okolnostite 

koi treba da se istraùvaat i otkrijat. Postavuvaweto na pojdovnata 

hipoteza, kako i opredeluvaweto na predmetot na istraùvaweto 

e vo tesna vrska so teoretskata naso~enost na istraùva~ot. 

Hipotezite se postavuvaat vo vrska so teoriite ako postojat za konkretno 

dadeniot problem. Vrz osnova na postavenite hipotezi se naso- 

~uva prou~uvaweto na problemot. Rezultatite na prou~uvaweto vo celost 

ili delumno gi potvrduvaat ili gi soboruvaat hipotezite pod 

uslov pravilno da se postaveni. 

Za edna hipoteza da bide prifatliva (adekvatna i validna) pri 

nejzinoto postavuvawe i formulacija mora da se vodi smetka: 1. da pretstavuva 

logi~ki i posebno nau~no teoretska osnovana pretpostavka 

44 

Hipotezata e mislovna pretpostavka za predmetot {to se istraùva, 

a nejzinata logi~na forma e stav, t.e. iskaz so opredeleno predmetno zna- 

~ewe i pretpostaveni soznajni vrednosti koi dopolnitelno treba da se proverat. 

Spored toa, tie se na{i pretpostavki za sostojbata, polo`bata, kvantitativnite 

i kvalitativnite svojstva, mestoto, funkciite, vrskite, odnosite, 

razvojot i tendenciite na predmetot na istraùvaweto. Hipotezite proizleguvaat 

od nu`nosta za: 1. pro{iruvawe na soznanijata, 2. nadminuvawe na 

nedostatocite na ve}e steknatite soznanija, i 3. postojano proveruvawe na 

steknatite soznanija. Vidi: Milosavljevi}, S. i Radosavljevi}, I. Repetitorium iz 

metodologije dru{tvenih istraìvanja, Beograd, 1975. 

56

na soznajno vreden odgovor na zna~ajno pra{awe, 2. da bide adekvatna 

na predmetot, 3. dovolno konkretna i specificirana, 4. ako se raboti 

za teoretska hipoteza, dovolno op{ta, 5. poimno-jazi~ki jasna i {to 

poprecizno formulirana, 6. ako e empiriska, da ima opredeleni empiriski 

referenci, 7. da bide prakti~no proverliva, i 8. da se zasnova na 

nau~na teorija od onaa oblast na pojavi na koi se odnesuva. 45 

2 0 Sovremenite sociopatolo{ki istraùvawa ne se zadovoluvaat 

samo so postavuvawe na hipotezi, tuku ~esto se koristat i so konstrukcija 

na modeli. Predmet na modelirawe moè da bide sekoj predmet, 

pojava ili proces. Voop{to zemeno model e sekoj poimen ili 

realen, na predmetot na istraùvaweto, analogen sistem na pomo{ po 

pat na koj se istraùva izvesen osnoven predmet ili sistem. 

Modeliraweto vo osnova se sostoi vo toa da se pretstavi predmetot 

na prou~uvaweto, odnosno kvalitativno i kvantitativno da se 

izrazi vo forma i golemina {to se neophodni za negovoto prou~uvawe. 

Za taa cel za mali predmeti se pravat golemi modeli (na primer, za 

atomot, kletkata i sl.), a za golemi predmeti mali modeli (na primer, 

za grade`ni objekti, za kosmosot i sl.). Devijantnosta kako totalitet 

i site negovi vidovi posebno se sostojat od mno{tvo na pojavi i 

okolnosti: fizi~ki lica, opredeleni op{testveni sloevi, nivnite 

odnosi i povedenija itn. So cel da se prou~at mora da se pretstavat vo 

forma na poimi, crteì, {emi, skici, sliki, karti ili drugi modeli. 

Osnovniot model so ~ija pomo{ se prou~uva kriminalitetot pretstavuva 

tokmu negovata definicija (logi~ki model). Taa treba da gi 

iskaè negovite kvalitativni i kvantitativni dimenzii. Ottamu, taa 

ja ovozmoùva izrabotkata na ostanatite modeli na devijantnosta {to 

se prou~uva (teoretski, statisti~ki, empiriski). Adekvatnoto koristewe 

na metodite na modelirawe pridonesuva kon objektivizacija na 

sociopatolo{kite fakti. Za taa cel pri prou~uvaweto na devijantnosta 

potrebno e da se koristat site vidovi na modeli. 46 

Denes vo prou~uvaweto na devijaciite kako masovna pojava se 

koristat kvantitativni, odnosno logi~ko-matemati~ki i kibernetski 

modeli zasnovani na edna od pove}eto teoriii za devijantnosta ~ii 

postavki se proveruvaat so istraùvawe. Modelite po pravilo se sostojat 

od komponenti koi opfa}aat zbir na srodni varijabli za koi so 

porane{ni istraùvawa e utvrdeno postoewe na povrzanost so sociopatolo{kata 

pojava koja se istraùva. Primenata na modelot e od posebno 

zna~ewe pri prou~uvaweto na kauzalnite vrski me|u devijantnostai 

drugite op{testveni pojavi, pa vo toj slu~aj komponentite na 

modelot se sostojat vo grupi od nezavisni i zavisni varijabli, a se prepora~uva 

i voveduvawe na varijabli posrednici ili medijatori. Medijatorite 

deluvaat me|u nezavisnata i zavisnnata varijabla i se kori- 

45 

[e{i}, B. op. cit. str. 214. 

46 

Pe{i}, V. Kriminologija, str. 104. 

57

sni za istraùvawe na interakciite me|u varijablite, osobeno koga 

povrzanosta na dve varijabli zavisi od vrednosta na treta varijabla 

koja se narekuva i intervenira~ka varijabla. 47 

4. Sobirawe na podatoci. Tretata faza na istraùvaweto na 

devijantnosta kako masovna pojava e sobiraweto na podatoci pri {to 

posebno se koristat istraùva~kite tehniki na posmatrawe, eksperiment, 

sporeduvawe i ispituvawe. So primena na ovie tehniki se ovozmoùva 

organizirano pribirawe na podatocite. 

1 0 Masovno posmatrawe. Kako {to ve}e imavme mo`nost da vidime, 

posmatraweto e istraùva~ka postapka so koja vrz osnova na nabquduvawe 

i zabeleùvawe se sobiraat podatoci za storitelot i na~inot 

i tekot na manifestiranoto devijantno povedenie. Masovnite posmatrawa 

se onie koi istovremeno opfa}aat serija na op{testveni pojavi, 

odnosno site pojavi koi i pripa|aat na opredelena op{tetvena 

kategorija kakva {to vo konkretniot slu~aj e devijantnosta. 

Posmaraweto moè da bide neposredno ili posredno. Pri neposrednoto 

(direktno) posmatrawe i negoviot poseben vid posmatrawe 

so u~estvo, pribiraweto na podatocite se vr{i preku neposredno 

zabeleùvawe. Vakviot vid na posmatrawe dava najsigurni podatoci, 

me|utoa vo sociopatolo{kite istraùvawa se primenuva isklu~itelno 

retko. Pri neposrednoto posmatrawe neophodno e da se obezbedi 

istraùva~ot so svoeto prisustvo da ne go naru{uva normalniot tek 

na ostvaruvaweto na pojavata koja se posmatra. So ogled deka se raboti 

za pojava koja moè da e podlo`na na opredelena sankcija, sekoe posmatrawe, 

odnosno prisustvo na treto lice se smeta za opasno. 

Posrednoto (indirektno) posmatrawe se primenuva mnogu po~esto. 

Toa se vr{i preku zabeleùavwe na fakti za devijantot i 

negovoto devijantno povedenie od policiski dosija, kaznenata evidencija, 

sudski predmeti, zatvorski dosija, statisti~kite listovi, razni 

publikacii, od dnevnici, memoari, pisma ili avtobiografii na devijantite 

i sl. 48 

2 0 Eksperiment. Eksperimentot pretstavuva poseben vid na posmatrawe 

koj se vr{i vrz opredelena na ve{ta~ki na~in predizvikana 

pojava. Za eksperimentot va`no e i toa deka se vr{i vo nau~ni celi i 

deka uslovite ~ie dejstvo so negova pomo{ se prou~uvaat se dràt vo 

najgolema mo`na mera pod kontrola na istraùva~ot. 49 Negovata pri- 

47 

Vili}-Ristanovi}, op. cit. str. 40. 

48 

Podrobno za posmatraweto vidi: Mili}, V. Sociolo{ki metod, Drugo 

dopunjeno izdanje, Nolit, Beorad, 1978, str. 431-475. 

49 

Za eksperimentot e su{testveno namernoto predizvikuvawe na pojavata 

koja treba da se istraì, povtoruvawe na pojavata, kontrolata na uslovite 

vo koi se javuva pojavata, merewe, odnosno registrirawe na pojavata i 

sistematsko i namerno menuvawe na uslovite vo koi se javuva pojavata {to se 

istraùva. 

58

mena se protega ne samo vo prirodnite, tuku vo opredelena mera i vo 

op{testveniet nauki, osobeno vo mikrosociologijata. Primena na 

ovaa istraùva~ka tehnika vo socijalnata patologija ne e prepora~liva 

so ogled deka devijantnosta ~estopati e op{testveno opasna dejnost 

koja ne e dozvoleno ve{ta~ki da se predizvikuva. Ona {to me|utoa, 

sepak e mo`no se sostoi vo toa eksperimentot da posluì za prou~uvawe 

na nekoi okolnosti na vr{eweto na devijantnite povedenija i ispituvawe 

na me|usebnite odnosi na lu|eto vo opredelena, artificielna 

sredina. Taka, na primer, mo`no e vo opredeleni grupi na prostitutki 

da se menuvaat uslovite na nivnoto ìveewe i da se ispituva nivnata 

reakcija na tie promeni. 

Eksperiment se ostvaruva na toj na~in {to na po~etokot poedincite 

so opredeleni svojstva ili pojavite se razvrstuvaat vo dve grupi. 

Potoa samo vo ednata od tie grupi (vo koja se narekuva eksperimentalna, 

a ne i vo kontrolnata grupa), se voveduva nezavisna varijabla ~ie 

dejstvo e od interes na istraùvaweto. Logikata e, so varirawe na deluvaweto 

na toj faktor i sledeweto na promenite vo eksperimentalnata 

grupa (pod uslov dejstvoto na ostanatite faktori vo dvete grupi 

da se drì pod kontrola), vrz osnova na razlikite {to }e se javat, da se 

dokaùva so dejstvoto na nezvisnata promenliva, odnosno deka pri~inata 

na promenite se nao|a vo faktorot koj bil prou~uvan. 

3 0 Sporeduvawe (komparacija). Sporeduvaweto e istraùva~ka 

tehnika so koja se sporeduvaat razni pojavi na devijantno odnesuvawe 

so ogled na razli~ni vidovi na devijacii, razli~ni karakteristiki na 

devijantite, razli~ni geografski podra~ja, vremenski periodi i sl. 

Na toj na~in se utvrduvaat vrski me|u razli~nite pojavi {to se ispituvaat. 

Edna od formite na sporeduvawe koja vo kriminologijata po~esto 

se primenuva e sporeduvaweto so pomo{ na kontrolni grupi. Samata 

tehnika se sostoi vo toa {to pokraj grupata na prestapnici koja 

treba da se prou~uva se formira i kontrolna grupa na neprestapnici. 

Pri formiraweto na kontrolnata grupa treba da se vnimava da bide 

sli~na so ogled na svoite biopsiholo{ki i sociolo{ki i drugite potrebni 

obele`ja, {to zna~i ~lenovite na dvete grupi da imaat barem 

pribli`no sli~ni fizi~ki i psihi~ki svojstva, vozrast, {kolsko 

obrazovanie itn. 

Vo sistemot so drugite metodi sporeduvaweto pretstavuva integralen 

metod na dijalekti~ko utvrduvawe na faktite. Vo toj sklop toj 

neposredno e povrzan so analizata i sintezata. Istovremeno toj pretstavuva 

sostaven del na mereweto. 50 

50 

Pe{i}, V. op. cit. str. 106. 

59

Komparativniot metod moè da se primenuva ne samo pri izu- 

~uvawe na prakti~ni okolnosti tuku i pri koristeweto i natamo{no 

sozdavawe na teoretski zaklu~oci 51 

3 0 Ispituvawe (intrvju i anketa). Ispituvaweto pretstavuva 

istraùva~ka tehnika kaj koja pribiraweto na podatoci za izvr{enite 

krivi~ni dela se vr{i preku postavuvawe pra{awa i dobivawe 

odgovori za li~nosta na prestapnikot i negovoto kriminalno povedenie. 

Vo zavisnost od toa dali pra{awata se postavuvaat usmeno ili 

ispitanikot odgovara pismeno na odnapred podgotveni pra{awa postaveni 

vo anketen pra{alnik, ispituvaweto se razlikuva na intervju 

i anketa. 

a) Intervju moè da se sproveduva vo forma na sloboden razgovor, 

odnosno na na~in {to na ispitanikot ne mu se postavuvaat odnapred 

podgotveni pra{awa (nestandardiziran, nezavisen intervju) ili 

vrz osnova na odnapred podgotveni pra{awa (standardiziran, naso~en 

intervju). Vo prviot slu~aj istraùva~ot samo gi inicira i pottiknuva 

odgovorite na ispitanikot (respondentot) na kogo mu se ostava celosna 

sloboda vo pogled na izloùvaweto na okolnostite koi se predmet 

na ispituvaweto. Vo vtoriot slu~aj ispituva~ot strogo se pridr- 

ùva do odnapred podgotvenite pra{awa. 

b) Anketa se vr{i so odnapred podgotven pra{alnik {to ispitanikot 

go popolnuva samostojno. Prednosta na anketata vo odnos na 

intervjuto, so koe se dobivaat podatoci samo od lice kako poedinec, se 

sostoi vo toa {to so nea moàt istovremeno da se ispitaat pove}e 

lica. 

Pri sproveduvaweto na pra{awata kaj intervjuto i anketata 

ednakvo treba da se vnimava na postavuvaweto na pra{awata. Pra{awata 

treba striktno da se odnesuvaat na predmetot na ispituvaweto, 

da bidat pogodni so niv da se soberat potrebnite podatoci, da bidat 

pravilno sistematizirani i rasporedeni i jasno formulirani. Pri 

nivnoto formulirawe treba da e vodi smetka da go zadràt interesot 

i vnimanieto na ispitanikot. Ottamu tie ne treba da bidat mnogubrojni, 

predolgi i da ne obvrzuvat na predolgi odgovori. Treba da se vnimava 

i na toa da se odbegnuvaat sugestivni pra{awa i pra{awa na koi 

odnapred se pretpostavuva deka ispitanicite ne go znaat odgovorot 

ili voop{to ne sakaat da odgovorat. 

I dvata na~ini na sobirawe na podatoci pretpostavuvaat nivno 

dobrovolno prifa}awe od strana na respondentite i posebna podgotvenost 

i specijalna tehnika na istraùva~ot. Pri sobiraweto na podatocite 

treba da se ima predvid deka odgovorite na postavenite pra- 

{awa moàt da bidat neto~ni i nerealni, posebno ako gi dava storitel 

na devijantno povedenie ili na krivi~no delo vo pogled na svo- 

51 

Za podrobnite karakteristiki na sporeduvaweto pop{irno: A~imovi}, 

M. Komparativni metod u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1977/4, str. 39-50. 

60

eto povedenie, odnosno delo i okolnostite pod koi go storil. Ottamu e 

prepora~livo verodostojnosta na podatocite dobieni preku intervju i 

anketa sekoga{ da se proverat preku uvid vo sudkite spisi, osudeni~koto 

dosie i drugi raspoloìvi izvori. 52 

4 0 Merewe. Mereweto pretstavuva specifi~en vid na posmatrawe 

na devijantnosta so ~ija pomo{ se dobivaat podatoci od kvalitativen 

i kvantitativen karakter. Sekoe merewe vo osnova pretstavuva 

sporeduvawe na opredeleni golemini. Od kvantitativnite svojstva na 

devijantnosta naj~esto se merat, odnosno sporeduvaat za~estenosta, rasprostranetosta, 

traeweto i intenzitetot. 53 Mereweto posebno e prisutno 

vo psihologijata, a ottamu i vo socijalnata patologija, pri 

utvrduvaweto na psiholo{kite karakteristiki na li~nosta. Stanuva 

zbor za merewe na inteligencijata, karakterot, temperamentot, sposobnosta 

za koncentracija, sposobnosta za opredeleni zanimawa, motivaciite, 

stavovite, agresivnosta, sugestibilnosta i sl. karakteristiki 

na prestapnicite. Na toj na~in se vr{i psiholo{ka analiza na li~nosta 

i se utvrduva negovata psihi~ka sostojba. 

Mereweto se vr{i so pomo{ na psiholo{ki testovi koi se sostojat 

od niza pra{awa i tvrdewa koi se sistematski postaveni. Testovite 

moàt da se odnesuvaat kako na populacijata na devijantite, taka 

i na op{testvenata sredina od koja {to poteknuvaat. Tie moàt da se 

klasifikuvaat na najrazli~ni na~ini, me|utoa, so ogled na nivnata 

prisutnost vo sociopatolo{kite istraùvawa, naj~esta e nivnata podelba 

na: testovi so koi se merat opredelni svojstva na li~nosta i testovi 

koi ja prikaùvaat li~nosta vo celost. 

1. Vo prvata grupa testovi, koi u{te se narekuvaat i testovi na 

svojstva, sociopatolo{kite istraùvawa vo prv red se primenuvaat 

testovite na inteligencija. So nivna pomo{ se meri sposobnosta na 

li~nosta da se snao|a vo nova, za nego dotoga{ nepoznata situacija. 

Ovie testovi se konstruirani na na~in na koj ispituvanoto lice se 

stava vo nepoznata situacija preku pra{awa (verbalen test) ili preku 

opredeleni pretstavi (neverbalen test). 

Kaj nas se vo upotreba testovi od amerikansko poteklo me|u koi 

se najpoznati Vaksler-Belvi test (Wachsler-Bellevue test) za individualno 

testirawe. Za grupni testirawa obi~no se koristat Ravenovi matrici 

i Armi beta (Army-beta) testovi. 

2. Me|u testovite koi ja prikaùvaat li~nosta vo celost ili 

tn. testovi na li~nosta se pomesteni pove}e vidovi, me|utoa najpo- 

52 

Za intervju i anketa podrobno vidi: Mili}, V. op. cit. str. 477-529. 

53 

Pe{i}, V. op. cit. str. 106 

61

znati se proekcionite testovi: Ror{ahoviot strukturalen test, Testot 

na tematska apercepcija (Thematic-Apperception Test - TAT) i dr. 54 

So cel za merewe na kriminolo{kite pojavi ~esto se koristat 

i sociometriski metodi koi osobeno se pogodni za ispituvawe na pomali 

kriminalni grupi. 55 

5. Nau~na interperetacija i objasnuvawe na rezultatite od 

istraùvaweto. Po sobiraweto na podatocite sleduva poslednata 

faza na istraùvaweto koja se sostoi vo sreduvawe na podatocite, nivna 

analiza i izvlekuvawe na zaklu~oci, odnosno tolkuvawe i nau~no 

objasnuvawe na dobienite rezultati. Posebnite metodi i metodolo- 

{ki postapki {to se koristat vo ovaa faza se: analiza i sinteza, apstrakcija 

i konkretizacija, generalizacija, specijalizacija i klasifikacija, 

indukcija i dedukcija, zaklu~no so teoretskata postapka na dokaùvawe 

i soboruvawe. 

Vrz osnova na zklu~ocite mo`no e da se utvrdi dali e potvrdena 

ili soborena postavenata hipoteza. Na krajot obi~no se formuliraat 

opredeleni predlozi i preporaki za otstranuvawe ili barem za smaluvawe 

na pojavata koja {to bila predmet na konkretnoto istraùvawe. 

4. STATISTI^KI METODI 

1. So ogled na toa deka statistikata e nauka koja se zanimava so 

prou~uvawe (posmatrawe i ocenuvawe) na masovni pojavi, kon nejzinoto 

koristewe e upatena i socijalnata patologija sekoga{ koga ja ispituva 

devijantnosta kako takva pojava. Vrz taa osnova e izgradena posebna 

statistika koja gi sobira, sreduva i obrabotuva podatocite za 

devijantnosta kako masovna pojava. Od taa statistikata treba da se 

razlikuva statisti~kata evidenija na devijantnosta koja pretstavuva 

zbir na podatoci za devijantite pojavi od primenata na statisti~kite 

metodi koi se koristat vo sociopatolo{kite istraùvawa za sobirawe, 

sreduvawe i obrabotka na statisti~kata evidencija. 

2. Primena na statisti~kite metodi vo sociopatolo{kite istraùvawa 

(statisti~ka analiza). 

1 0 Poradi sloènosta na pojavite so koi se zanimava socijalnata 

patologija e potrebno podatocite do koi se doa|a so primena na 

oddelnite tehniki na ispituvawe, redovno da se podloàt na statisti- 

~ka analiza. Statistikata sluì za utvrduvawe na vistinskite vrednosti 

na nekoja devijantna pojava {to ja ispituvame, odnosno za utvrduvawe 

na toa {to e tipi~no, karakteristi~no i relativno stabilno vo 

54 

"Proekcioni testovi se upotrebuvaat so cel da se otkrijat skrienite 

pretstavi, stremeì i ~uvstva koi subjektot ne e vo sostojba da gi 

izrazi, ili malku e raspoloèn toa da go stori". Pinatel, J. op. cit. str. 98. 

55 

Za merewe podrobno vidi: Mili}, V. op. cit. str. 609-639.. 

62

sklopot na podatocite koi, obi~no izobiluvaat so toa {to e promenlivo, 

individualno i slu~ajno. Statisti~kata analiza zafa}a ~etiri 

ramni{ta na sukcesivno prou~uvawe i se javuva kako: 1. analiza na 

strukturata na masovnite pojavi (na primer, starosna struktura na 

nositelite na devijantnite odnesuvawa), 56 2. analiza na karakteristikite 

na devijantnite pojavi (sredni golemini), 3. analiza na nivniot 

vremenski razvoj i 4. analiza na zaemnite vrski i odnosi me|u izu- 

~uvanite i drugi pojavi. Za taa cel vo prou~uvaweto na devijantnosta 

kako masovna pojava se upotrebuvaat razni statisti~ki metodi kako 

{to se: metod na primerok, metod na korelacija, zakon na verojatnosta, 

sredna vrednost i sl. Toa se metodi ili tehniki na sobirawe i sreduvawe 

na podatoci, a ne metodi na nau~no objasnuvawe na devijantnosta. 

57 Ottamu vrz osnova na primenata na ovie metodi ne moè da se 

sudi za kauzalitetot na devijantnoto povedenie, nitu da se otkrie 

negovata su{tina i da se soznaat negovite vnatre{ni vrski i odnosi so 

oddelnite pojavi. Koristeweto na statisti~kite rezultati treba da se 

vr{i pretpazlivo i sekoga{ da se proveruvaat so primena na navedenite 

metodi za{to vo sprotivnost moè da se dojde do sosema sprotivstaveni 

zaklu~oci. Spored toa moè da se zklu~i deka statisti- 

56 

Strukturata na masovnite pojavi se utvrduva so otkrivawe na posebni 

sostavni delovi na statisti~kata masa i u~estvoto vo nea. Tehnikata za 

iznao|awe na ovie sostavni delovi i nivnoto u~estvo vo masata se sostoi vo 

utvrduvawe na procentualnoto u~estvo na goleminata na sekoj sostaven del na 

masata vo goleminata na celata masa (procenti na apsolutnite broevi). Poradi 

toa pokazatelite na strukturata se narekuvaat procentni pokazateli na 

strukturata. Vo analizata na kriminalitetot od izvonredna va`nost (osobeno 

koga apsolutnite broevi so koi se izrazeni delovite i celata masa se 

golemi cifri, a ima potreba od vr{ewe na sporedbi na razni strukturi i za 

sledewe na promenite koi so tek na vremeto nastanuvaat vo tie strukturi) e 

da se utvrdi polnoletni~kata i maloletni~kata struktura na izvr{itelite, 

strukturata na krivi~nite dela, polovata struktura itn. 

57 

Statisti~kata analiza pretstavuva interpretativna postapka so 

~ija pomo{ po matemati~ki pat se istraùvaat zakonitostite na numeri~ki 

dobienite podatoci. Za taa cel e razrabotena obemna tehnika... Pritoa, vo 

vrska so podatocite se postavuvaat dve osnovni barawa: tie da bidat relijabilni 

i validni. Relijabilnosta ozna~uva deka mora da postoi me|uodnos na 

podatocite na pove}e istraùva~i ili na eden istraùva~ vo razli~no vreme 

i deka mora da postoi me|uodnos na podatocite dobieni so razli~i merni 

instrumenti ili razli~ni verzii na ist instrment. Validnosta na podatocite 

naj~esto ja ozna~uva tn. kriterolo{ka validnos, t.e. povrzanosta me|u tn. 

kriterolo{ki varijabli i dobienite merni podatoci, ili prediktivna validnost, 

t.e. povrzanost me|u dva ili pove}e podatoci od koi za edniot se zema 

deka go predizvikuva drugiot, no duri so tek na vreme. Jakovljevi}, V. Uvod u 

socijalnu patologiju, Nau~an knjiga, Beograd, 1971, str. 71. 

63

~kite metodi moàt da posluàt samo kako pomo{en metod vo prou~uvaweto 

na kriminalitetot kako masovna pojava, a ne kako edinstven i 

isklu~iv metod. 

3. Vo socijalnata patologija statisti~kite metodi ili, poprecizno, 

statisti~kite tehniki se koristat za: 

a) grupirawe na podatocite. Za taa cel, vrz osnova na vidot na 

obele`jata, tie se razvrstuvaat na statisti~i (numeri~ki, atributivni, 

vremenski i geografski) grupi i serii. 

b) prikaùvawe na podatocite (tabelarno i so pomo{ na grafikoni) 

i, 

v) opi{uvawe na podatocite i utvrduvawe vrski megu pojavite. 

Za taa cel vo socijalnata patologija se koristat tehnikata na sredna 

vrednost i so nea povranite sredstva za merewe na disperzijata, analizi 

na vremenskite serii (relativni broevi, indeksni broevi, trendovi), 

pokazateli na sezonski otstapuvawa na pojavata, korelacii, 

teorijata na verojatnost, zakonite na golemi broevi i metodot na primerok. 

4. Zbirot na podatocite vrz koj se primenuvaat statisti~kite 

metodi se ozna~uva kako statisti~ka masa. Sekoja od edinicite na taa 

masa ima opredelena vrednost koja se utvrduva so merewe. Poradi 

skrateno prikaùvawe na taa masa, ~esto se koristat tehniki za utvrduvawe 

na sredna golemina (aritmeti~ka sredna golemina, ponderirana 

aritmeti~ka sredina, harmonska sredna golemina, medijana i moda 

(normala) so koi site poedine~ni vrednosti se sveduvaat na edna. So 

dobienite sredni golemini se vr{i analiza na karakteristikite na 

masovnite pojavi. 58 

Presmetuvaweto na srednata vrednost e povrzano i so utvrduvawe 

kolku taa prose~na vrednost otstapuva od vistinskata vrednost na 

edinicite vo masata. Toa se vr{i so pomo{ na metodi za utvrduvawe 

varijacii ili disperzija. Za taa cel se upotrebuvaat metodi za utvrduvawe 

na rasponot na varijaciite (razlika me|u najgolemata i najmalata 

vrednost vo statisti~kata masa), sredni otstapuvawa (se zema predvid 

nasokata na otstapuvaweto) i srodni metodi. 

58 

Sporeduvaweto na dve ili pove}e masovni pojavi ne moè da se zamisli 

bez nivno sveduvawe na karakteristi~ni sredni golemini, za{to ne e 

mo`no da se sporeduvaat razni koli~ini na varijacii. Za izbegnuvawe na opasnostite 

koi moàt da se pojavat kaj srednite golemini poradi nivnata voop{tenost 

potrebno e pravilno da se pristapi kon nivnoto utvrduvawe. Toa 

vo prv red se postignuva so obezbeduvawe na ednorodnost na masata i potoa 

eventualno, so nejzino diferencirawe (na primer, za da se utvrdi sredna starost 

na izvr{itelite na krivi~nite dela, najprvin e potrebno da se izvr{i 

nivna diferencijacija na maloletni i polnoletni lica). Za seto ova vidi: 

Supek R. Ispitivanje javnog mnenja, Naprijed, Zagreb, 1968, str. 114-123. 

64

5. Vo prou~uvaweto na vremenskite serii na pojavata naj~esto 

se koristat relativni broevi za da se utvrdi odnosot na dve pojavi 

sprema satisti~kata masa ili sprema nekoja druga pojava. Za taa cel se 

presmetuvaat procenti - relativni broevi koi ukaùvaat na strukturata, 

odnosno na sostavot na statisti~kata masa vo stoti delovi od 

celinata, indeksni broevi - koi gi pokaùvaat dinami~nite promeni 

na edna pojava vo odnos na daden moment vo koj nejzinata vrednost se 

ozna~uva so 100 i trendovi kako matemati~ki izrazi na dvièweto na 

edna pojava vo opredeleno vreme. 

6. Vo socijalnata patologija se koristat i metodite na presmetuvawe 

na verojatnosta i zakoni na golemite broevi. Izrazot verojatnost 

vo naukata ima dve zna~ewa. Vo svoeto prvo zna~ewe se 

odnesuva na verojatnosta na hipotezata (se koristi za testirawe na hipotezata) 

a vo vtorot na verojatnosta na nastanite (se koristi za predviduvawe 

na idnite devijantni povedenija i dvièweto na devijantnosta 

voop{to). Zakonot na golemite brojki trgnuva od brojnosta na 

istovidnite slu~ai za da se dojde do opredeleni pokazateli za stabilnosta 

na odnosite vo pojavata. 

7. So primena na eden od statisti~kite metodi se utvrduva i tn. 

kvota na devijantnosta. Imeno za prou~uvawe na dvièweto na devijantnosta 

pokraj negovata apsolutnata, potrebno e da se poznava i 

nejzinata relativna golemina. Apsolutna golemina na devijantnosta 

pretstavuva vkupniot broj na storiteli na devijantni povedenija na 

opredeln prostori vo opredelno vreme. Ako toj broj se dovede vo vrska 

so brojot na naselenieto, se dobiva relativnata golemina na devijantnosta 

koja go pokaùva brojot na devijantnite povedenija {to otpa- 

|aat na opredelna edinica naselenie. Kako takva edinica obi~no se 

zema 100.000 naselenie. Tokmu ovaa relativna golemina se narekuva 

kvota na devijantnosta. Kvotata na devijantnosta se presmetuva za 

opredeln vremenski period, naj~esto za edna godina i toa posebno za 

ma{koto i ènskoto naselenie, kako i za odelni starosni grupi na devijanti, 

oddelni vidovi na devijantni povedenija i sl. 

8. So pomo{ na metodot na korelacija se ispituvaat me|usebnite 

vrski i me|usebnata zavisnost vo razvojot na dve ili pove}e pojavi 

so cel da se otkrijat nivnite statisti~kite zakonitosti. So primena 

na ovaa metodolo{ka tehnika moàt da se utvrdi odnosot me|u 

devijantnosta i drugite op{testveni pojavi (kako {to se op{testveniot 

i politi~kiot sistem, op{testveniot razvoj, op{testvenata stabilnost 

i sl.), zna~ajnosta i nasokata (pozitivna i negativna korelacija) 

i nivnata povrzanost. 

Samata tehnika se sostoi vo merewe na povrzanosta (me|usebnite 

odnosi) na dve pojavi kako varijabli (obele`ja) za da se utvrdi: dali 

voop{to postoi nivna povrzanost, a ako postoi, stepenot na taa povrzanost 

i karakterot na tie odnosi. Numeri~kiot odnos na povrzanosta 

pokaùva celosna korelacija koga ima vrednost +1 ili -1. Vo dvata 

65

slu~ai se raboti za ista vrednost so toa {to znakot pred brojot uka- 

ùva na nasokata na korelacijata, a ne na nejzinata ja~ina. Koga korelacijata 

e pozitivna i dvete varijabli rastat ili opa|aat (na primer, 

raste brojot na nevrabotenite, no i brojot na devijantnosta). Koga koeficientot 

na korelacijata e izrazen so ekstremnata vrednost od 0.00, 

ukaùva na nepostoewe na me|usebna povrzanost na pojavite koi se 

istraùvaat. 

Pri koristeweto na metodot na korelacija istraùva~ot treba 

da bide osobeno vnimatelen, za{to dve zavisni varijabli moàt da pokaàt 

pravilnost vo dvièweto no, nivnata vrednost sosema slu~ajno 

da se soglasuva. Toa e slu~aj so tn. prividni korelacii koga vneseniot 

tret faktor ostvaruva vlijanie vrz dvete ispituvani nezavisni pojavi 

(na primer, koga vo utvrdenata korelacija me|u nevrabotenosta i devijantnosta 

se vnese tret faktor - urbanizacijata na gradovite, prividnosta 

na korelacijata se sostoi vo toa {to urbanizacijata istovremeno 

gi uslovuva i dvete pojavi: nevrabotenosta i devijantnosta). 

Ottamu proizleguva deka so koristeweto na ovoj metod ne moàt da se 

utvrduvaat pri~inski vrski me|u pojavite tuku samo nivnite simetri- 

~ni odnosi. 

66

II DEL 

TEORII NA DEVIJANTNOSTA 

67

68

G l a v a I 

BIOLO[KI TEORII 

Spored biolo{kite teorii pri~inite na devijantnosta i kriminalitetot 

se razni organski, psiholo{ki i psihopatolo{ki sostojbi. 

Organskite osobini i dispozicii se ispituvaat samo ako vo zaednica 

so psihopatolo{kite sostojbi go davaat poimot na konstitucijata. 

Psiholo{kite sostojbi vo pogled na nivnoto kriminogeno zna- 

~ewe glavno se ispituvaat od dve stojali{ta. Nekoi avtori psihi~kiot 

ìvot go ispituvaat kako mo`na pri~ina na devijantnosta, odnosno 

kriminalitetot zavisno od socijalnata sredina vo koja apstraktno se 

razviva poedinecot: psihi~kite sostojbi se zamaat kako ~isti "psihi~ki 

okolnosti", a drugi (koi se mnogu pomnogubrojni), razvojot i 

vlijanieto na psihi~kiot ìvot go ispituvaat kako moèn faktor na 

devijantnosta pojavi posmatrajki gi psihi~kite pojavi, ne kako fakti 

sami za sebe, tuku kako funkcionalni pojavi od mnogubrojnite okolnosti 

na socijalnata sredina. 

Osnovniot naedostatok na biolo{kite teorii se sostoi vo nivnata 

ednostranost. Imeno za site nejzini varijanti e karakteristi- 

~no insistiraweto da se objasnat site vidovi na kriminalitetot so 

pomo{ na apsolutiziraweto na vlijanieto samo na faktorite na telesnata 

konstitucija i genetskiot faktor. 

1. DEVIJANTNOST I TELESNATA KONSTITUCIJA 

1. Telesniot sklop na lu|eto i negoviot zeamen odnos so psihi- 

~kite konstitucii gi interesira{e mnogu nau~nici i soglasno svoite 

naodi kategorizirale opredelen broj na ~ove~ki tipovi. Vo ovaa smisla 

najinteresna e kategorizacijata na Kre~mer. 

2. Ernest Kre~mer (Ernest Kretschmer, 1888-1964) 59 svoite sfa- 

}awa gi zasnova vrz istraùva~ki materijal od 4.414 slu~ai obiduvaj}i 

se da go ispita odnosot na konstitucionalnite tipovi so du{evnite 

bolesti. Spored nego, duri i toga{ koga lu|eto od razli~en konstitucionalen 

tip vr{at isti krivi~ni dela, na primer, ubistvo, kriminolo{kite 

karakteristiki na zlostorstvoto se razli~ni vo zavisnost 

od nivnite biolo{ki crti i crtite na temperamentot. 

Kre~mer poa|a od pretpostavkata deka postoi pri~inska vrska 

me|u telesnite osobenosti (nadvore{ni karakteristiki) na eden ~o- 

59 

"Korperbau un Charakter", sedmo izdanie, 1929. 

69

vek i negoviot psihi~ki ìvot. Za razlika od Lombrozo, toj ne gi 

ispituva anomaliite na organskiot i psihi~kiot ìvot samo na zlostorni~kata 

populacija, tuku ja prou~uva fiziologijata i psihi~kiot 

ìvot na ~ovekot voop{to, pa duri vrz osnova na ova izveduva izvesni 

zaklu~oci vo pogled na kriminalitetot. Spored nego, vrz osnova na li- 

~niot telesen sostav, osobeno vrz osnova na sklopot na ~erepot moàt 

da se izvedat to~ni zaklu~oci vo pogled na temperamentot na ~ovekot, 

a vrz osnova na ova, zaklu~oci vo pogled na socijalnite sklonosti na 

poedincite. 

Kre~mer razlikuva tri tipovi na telesna gradba: 1. asteni~en 

(leptozomen) tip (niski, slabi, so tesni ramenici ednakvi so {iro~inata 

na karlicata, so slabi muskuli, so jaj~esta glava, slab i dolg nos, 

gusta kosa, proredena brada, bledilo na liceto, spored temperamentot: 

rezervirani, nedru{tveni i ladni). Takvi tipovi moàt da se najdat 

kaj skitnicite, pita~ite, osobewacite, ~udacite, lukavi seksualni 

psihopati. Bidejki se skloni kon me~taewe, ~esto se povlekuvaat vo 

sebe i zatoa moème da gi sretneme i me|u filozofi, poeti, slikari, 

svetci i sl. Zastapeni se so 40-50% me|u kriminalcite, osobeno me|u 

kradcite i izmamnicite. So kriminalnata kariera po~nuvaat mnogu 

rano. 2. atlestski tip (razvien kostur i muskulatura, so {iroki ramenici, 

silni, spored temperamentot: stabilni, ne se nervozni, no povremeno 

se eksplozivni). Poseduvaat sklonost da zabolat od reuma, a 

od du{evnite bolesti od epilepsija. Me|u niv isto taka moàt da se 

najdat psihopati. Intelektualno se prose~ni. @enite od ovoj tip mo- 

àt da bidat dobri i prijatni vo dru{tvo, ponekoga{ se nerotkiwi. 

Zastapeni se so 40-50% me|u kriminalcite koi vr{at krivi~ni dela 

protiv li~nosta i seksualni delikti. 3. pikni~ki (eurosoman) tip (debeli, 

so tesni ramenici i mal rast, glavata im e trkalezna i golema, 

kosa meka so streme` kon }elavost, gradniot ko{ i stomakot silno 

razvieni). Skloni se kon mani~no-melanholi~ni du{evni zaboluvawa. 

Moàt da bidat so vesel i taèn temperament, tie se dobrodu{ni veseqaci, 

dru{tveni, qubezni, no isto taka i fobi~ari, pre~uvstvitelni, 

kavgaxii i sl. Zastapeni so 20% me|u kriminalcite, osobeno onie koi 

vr{at proneveri i nebre`ni krivi~ni dela, a so vr{eweto na krivi- 

~ni dela po~nuvaat podocna - na 40-50 godini, i ~esto recidiviraat.), 4 

displasti~ni, me{oviti ili kombinirani tipovi. Vo ovaa grupa se pomesteni 

ostanatite me{oviti oblici, kako, na primer so evnuhoiden 

visok telesen sklop, gorostasi, infantilen i hipoplasti~en tip itn. 

Zastapeni se so 5-10% me|u kriminalcite, osobeno me|u seksualnite 

prestapnici). 60 

Vrz osnova pak, na psihi~kite (psiholo{ki i psihopatolo{ki) 

svojstva Kre~mer razlikuva dva tipa: {izoidni i cikloidni. [izo- 

60 

Vidi: Mannheim, H. - Comparative Criminology. Volume One and Two, 

Routledge and Kegan Paul, London, 1965. str. 236-239. 

70

idniot tip se karakterizira so izvesni crti na odredena posebnost, 

izbegnuvawe na dru{tvo i pove}e e sklon vo povlekuvawe vo sebe (osobeno 

e prisuten kaj asteni~arite, no moè da se najde i kaj atletskiot 

tip). Cikloidniot tip e poveke dru{tven, so {irok du{even zamav, 

mnogu e poprilagodliv i podru{tven (osobeno moè da se sretne kaj 

pikni~kiot tip). Kako {to {izoidnite pove}e odo{to cikloidnite se 

nakloneti kon genijalnost, od stojali{te na socijalnata patologija 

tie isto taka, pove}e se nakloneti kon vr{ewe na krivi~ni dela. Ova 

podelba ne treba da se sfa}a kako posledna predisponiranost za vr{ewe 

na edno ili drugo delo vo smisla na lomborozovskiot atavizam, 

tuku samo kako iskustvo dokaàno so okolnosta deka izvesni psihi~ki 

osobini pove}e mu pogoduvaat na oddelni vidovi na kriminalitet, 

odo{to poedincite so drugi psihi~ki svojstva. Ovaa podelba na Kre- 

~mer i denes pretstavuva predmet na ocenka. Od nea se otstranuva samo 

onoj del vo koj se zboruva za pri~inskiot odnos me|u telesniot sostav 

(osobeno na ~erepot) i psihi~kite svojstva. Najgolemo vnimanie i se 

pridava na podelbata na poedincite so ogled na osobenostite na nivniot 

psihi~ki ìvot na {izoidni i cikloidni tipovi, za koja se tvrdi 

deka vo pogled na kriminalitetot moè da najde svoja primena. 

Imeno, li~nite svojstva na edniot ili drugiot tip navistina moàt da 

bidat od kriminogeno zna~ewe vo pogled na razli~nite vidovi na krivi~ni 

dela. Podelbata vsu{nost odgovara na porane{noto razlikuvawe 

na introverten i ekstraverten tip na poedinvcite. Licata od 

{izoidniot tip (introvertni) pove}e se nakloneti na nasilni~ki 

kriminal, a cikloidniot tip (ekstrovertni) se pove}e skloni kon 

vr{ewe krivi~ni dela od koristoqubie (imotni krivi~ni dela). Me- 

|utoa, ovaa podelba vrz osnova na psihi~kite svojstva denes ne se povrzuva 

so spomnatata podelba na tri tipa so ogled na telesniot sostav. 

3. Eri{ Vulfen (Erish Wulffen) 61 vrz osnova na fiziolo{ko i 

psiholo{ko ispituvawe na zlostornicite dava podroben pregled na 

kriminogenoto zna~ewe na funkciite na nagonite i psihi~kiot ìvot 

na poedinecot. Vo negovite razgleduvawa biolo{kiot moment e samo 

popatno zemen, taka {to celokupnoto ispituvawe na zlostornicite se 

vr{i vrz ~isto psihiolo{ko ramni{te. Pritoa se vodi smetka i za socijalnite 

pojavi koi se vo sostojba da go modificiraat ~ovekoviot nagonskiot 

i psihi~kiot ìvot. Me|utoa, za razlika od pretstavnicite 

na teorijata na socijalnata sredina, Vulfen mu pridava pomalo zna- 

~ewe na statisti~kite istraùvawa i na psiholo{koto ispituvawe na 

po{irokata populacija. Negovite ispituvawa pove}e se sveduvaat na 

analiza na oddelni primeri ili vidovi na vina, {to e i razbirlivo 

ottamu {to spored svojata osnovna vokacija Vulfen bil pravnik. Spored 

nego kriminalitetot e normalna socijalna pojava i ottamu vo negovoto 

ispituvawe ne mu nedostasuva normativno-eti~ka ocenka na 

61 

"Psychologie des Verbrehtere", 1910 

71

krivi~nite poimi. Toj dava psiholo{ka analiza ne samo na zlostornicite, 

tuku i na oddelni krivi~ni poimi, kako na primer, na vinosta, 

presmetlivosta i sl. Negovoto delo e osobeno e zna~ajno ottamu {to 

dava poedine~na psiholo{ka analiza re~isi na site vidovi na zlostornici. 

Taka na primer zna~ajni se nagovite analizi na ubijcite, izmamnicite, 

razbojnicite, seksualnite zlostornici i sl. 

4. Antropologot Ernest Huton (Ernest A. Hooton) vo deloto Amerikanski 

prestapnik: Antropolo{ko istraùvawe ("The American 

Criminal: An Anthropological Study", Tom I", od 1939), go analiziral 

"beliot" prestapnik roden vo Amerika od roditeli doselenici, a vo 

drugite dva toma, "beliot" prestapnik ~ii roditeli se imigranti i 

"crniot" prestapnik. Vo trudot "Prestapni{tvoto i ~ovekot", gi 

prerabotil site prethodni tri toma. Vo ovie dela vrz osnova na 

obemen empiriski materijal, Huton se obidel da ja obnovi teorijata 

na Lombrozo i da gi dokaè negovite tvrdewa. Vo taa smisla vr{el 

antropolo{ki i morfolo{ki ispituvawa vrz 10.935 zatvorenici vo 

zatvorite i popravnite domovi, 2.004 zatvorenici vo okru`nite 

zandani, 743 du{evno bolni kriminalci i 173 defektni prestapnici. 

Ovie lica bile sporedeni so 1.227 du{evno bolni gra|ani i 1.976 normalni 

gra|ani (od koi 909 bile belci i 1.067 crnci i negroidi) vo 

deset amerikanski dràvi. Negov zaklu~ok e deka postoi poseben prestapni~ki 

tip vo ramkite na sekoja rasa, i deka prestapnicite gi nadminuvaat 

neprestapnicite spored svoite telesni karakteristiki: te- 

ìna na teloto, visina, {irina i oblik na gradniot ko{, pomali u{i 

i sl. Kaj prestapnicite, spored Huton, postoi posilna vilica, poizrazeni 

vlakna po teloto, pogusta kosa, a me|u niv ima i pove}e rusokosi a 

pomalku svetlosme|i i plavokosi. Ili pokonkretno, slabite lu|e po- 

~esto se pojavuvaat kako ubijci i razbojnici, visokite kako izmamnici 

i falsifikatori, niskite se kratci i provalnici, malite i debeli 

lu|e se silexi i izvr{iteli na drugi seksualni delikti. Ovie fizi- 

~ki razliki, koi imaat nasledna osnova, se sledeni so emocionalni i 

intelektualni nedostatoci (inferiornosti), pa ottamu me|u prestapnicite 

preovladuvaat lu|e so niski kvalifikacii i obrazovanie vo 

odnos na onie koi ne se prestapnici. Nakratko, primarna pri~ina na 

kriminalitetot e biolo{kata inferiornost koja natamu opredeleni 

lu|e gi pravi i op{testveno inferiorni. Ili poinaku, zlostornikot 

e organski poinferioren vo odnos na ~esniot gra|anin. 62 

62 

Spored Huton, visokite i slabi lu|e najverojatno }e izvr{at ubistvo 

ili razbojni{tvo. Telesni napadi }e vr{at malite vitki tipovi. Obivaweto 

i kra`bite (nasproti razbojni{tvoto) gi izvr{uvaat malite, vitki 

isklu~ivo niski lu|e. Falsifikatorite vo najgolem del se visoki. Seksualnite 

prestapnici pokaàle tendencija na pomal rast i silna konstitucija, 

me|utoa povratot bil naj~est vo grupata na premnogu niskite i niski, a najmalku 

vo grupata na visokite i silni lu|e." Ernest A. Hooton, Crime and the Man, 

72

Osnovniot prigovor {to moè da im se upati na stavovite na 

Huton e deka ne ja dokaà naslednosta na fizi~kata inferiornost 

kako i toa deka negovata teorija ima problemi da objasni na koj na~in 

poedinecot so ista konstitucija vo eden momenet vr{i, na primer ubistvo, 

a vo drug krivi~no delo kra`ba. 

5. Spored Viliem [eldon (Wiliam Sheldon) fizi~kata struktura 

na ~ovekot i negovoto povedenie pretstavuvaat edinstvo, me|utoa 

re{ava~ko vlijanie ima fizi~kata struktura. [eldon, koj bil pod golemo 

vlijanie na Kre~mer, svojata teorija ja narekol konstitucionalna 

psihologija, i za razlika od nego sozdal svoja tehnika na somatotipizirawe 

i utvrdil tri osnovni konstitucionalni tipovi na koi im 

odgovaraat soodvetni temperamenti. Toa se slednite tipovi i temperamenti: 

1. ektomorfen tip (visoki i slabi) so cerebrotoni~en temperament 

koj se karakterizira so ostroumnost, silna samokontrola, 

sposobnost za zabeleùvawe, skràvost, zatvoren karakter i èlba da 

ne privle~e vnimanie vrz sebe od strana na drugite (strav od lu|e), 

brzo reagirawe, sklonost kon osamenost, 2. endomorfen tip (niski i 

debeli) so viserotoni~en temperament koj se karakterizira so silno 

razvieno socijalno ~uvstvo, komocija (smisla za komfor), druèqubivost 

i sklonost za odobruvawe na mislewata na drugite (trpelivost), 

sporost vo reagiraweto, stabilnost na emociite, razviena mentalna 

aktivnost, no so averzija sprema op{testvenite odnosi i 3. mezomorfen 

tip (atletski gradeni) so somatotoni~en temperament koj se 

karakterizira so re{itelnost, so potreba za fizi~ka aktivnost (lu|e 

od akcija), èlba za vlast, agresivnost, ne~uvstvitelnost kon drugite 

i sklonost kon rizikuvawe. 63 

Na [eldon mu se prefrluva deka vo praktikata e nevozmo`no 

da se odvojat negovite tri konstitucionalni tipovi i deka vo celost 

go zapostavuva vlijanieto na op{testvenite faktori na kriminalitetot. 

6. [eldon i Eleonora Glik (Sheldon and Eleanor Gluk) vo svoeto 

delo Sostavot na teloto i prestapni{tvoto na maloletnicite, od 1956 

Harvard University Press, Cambrige, 1939, str. 87-88 (popularno izdanie na 

pove}eto delovi), Navedeno spored Eliot, M. op. cit. str. 264. 

63 

Vidi: Mannheim, H. op. cit. str. 240. Spored [eldon, razvojot na li- 

~nosta e opredelen so kvalitetot na embrionalnoto tkivo koe e sostaveno od 

tri delovi; vnatre{en sloj (endoderma), koj vo natamo{niot razvoj go opredeluva 

razvojot na digestivniot sistem, sreden sloj (mezoderma), koj vo natamo{niot 

razvoj go opredeluva muskulaturniot sistem i vrzivnoto tkivo, i nadvore{en 

sloj (ektoderma), koj vo natamo{niot razvoj go opredeluva nervniot 

sistem. Razvojot na ovie sloevi ne se vr{i na ednakov na~in kaj site lu|e i 

dominantnoto vlijanie na eden od ovie sloevi doveduva do trite razli~ni tipovi 

na lu|e". Tahovi}, J. Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, 

1961. str. 232. 

73

godina jasno pokaàa deka se sledbenici na Vilijem [eldon. Vrz osnova 

na sporeduvawe na razni faktori me|u 500 delinkventni i 500 nedelinkventni 

maloletnici tie zaklu~uvaat deka 60% maloletni prestapnici 

im pripa|aat na tn. mazomorfen tip koi imaat po{iroka telesna 

gradba (po{irok vrat, polovina, ramenici, gradi i sl.) odo{to 

nedelinkventite. Za razlika od V. [eldon, tie im pridavaat izvesno 

zna~ewe i na okolinata koja go opkruùva opredelen tip na prestapnik. 

No toa ne e socijalnata sredina, tuku ve{ta~kata otrgnatost od 

nekoi nejzini faktori, na primer, od semejstvoto. Nemo`nosta od igra 

vo krugot na svoeto semejstvo, spored Glikovite, ima mnogu pogolemo 

vlijanie vrz prestapni{tvoto na maloletnicite so mezomorfna gradba 

(energi~ni i muskulesti) vo odnos na prestapni{tvoto na 

maloletnicite od endomorfna gradba (debeli i ramnodu{ni). 

7. Biolo{ko psiholo{ka teorija na fizi~kata konstitucija zastapuval 

i Di Tulio (Benigno Di Tullio). Toj istaknuva{e deka zlostornikot 

treba da se ispituva vo odnos na morfolo{kite karakteristiki 

svojstveni na osnovnite rasi (belata, crnata i mongolskata), a 

potoa vo odnos na rasnite varijacii. Di Tulio tvrde{e deka vrz osnova 

na morfolo{kite podatoci ne moàt da se izvedat neposredni zaklu- 

~oci za kriminalnosta na ispitanicite, tuku samo za negovata dru- 

{tvenost, kako i za stepenot na razvojot, za nadvore{nosta, op{tata 

sostojba, fizi~kata grubost i otpornost, negovite bolesti, zamor i rabotna 

sposobnost. 64 Sekoj poedinec ima li~na konstitucija koja vo 

isto vreme gi opfa}a i naslednite i steknatite faktori. Spored nego 

op{testvenata sredina mu dava samo oblik na zlostorot, pravej}i go 

po~est ili poredok. Me|utoa, vistinskata pri~ina na zlostorstvoto 

treba da se bara vo li~nosta na poedinecot vrz kogo vlijae okolinata. 

Spored nego povtornicite se karakteriziraat so specifi~na 

patolo{ka struktura koja se koncentrira vo posilno ili poslabo izrazena 

predispozicija za antisocijalno i zlostorni~ko povedenie. Psihi~kata 

predispozicija postoi kaj poedincite kaj koi nivnata li~ost 

pokaùva nedovolno biolo{ka razvienost, naru{uvawa ili abnormalno 

funkcionirawe na nervniot sistem, ili psihi~ka nevramnoteènost 

koja se narekva psihopatologija. 

Di Tulio zboruva za slednive morfolo{ki tipovi: 1. nordiski, 

2. alpski, 3. jadranski, dinarski ili ilirski, i 4. mediteranski tip. 

204. 

64 

Benigno Di Tullio, Principes de criminologie, PUF, Paris, 1967, str. 200- 

74

2. TEORIJA NA NASLEDUVAWE NA DEVIJANTNITE 

DISPOZICII 

1. Sfa}aweto deka devijantnosta i kriminalitetot se nasleduvaat 

poteknuva od idejata deka obete pojavi se vo vrska so svoevidni 

negativni karakteristiki na li~nosta na devijantot, odnosno prestapnikot 

i od teolo{koto sfa}awe deka za grevovite na svoite tatkovci 

stradaat nivnite deca do ~etvrtata generacija. 65 

Osnovnata pojdovna koncepcija deka prestapni~koto povedenie 

e hereditno svojstvo koe se prenesuva so ra|aweto, moè{e da se sretne 

u{te vo antropolo{kata teorija na Lombrozo koj na{ol deka kaj 

golem broj zlostornici nivnite pradedovci bile isto taka zlostornici, 

pa duri i toa deka vr{ele istovidni krivi~ni dela. Vrz osnova na 

toa Lombrozo zaklu~uva deka pri~inata na kriminalitetot e postoeweto 

na zlostorni~ki sklonosti koi se vsadeni vo li~nosta i se prenesuvaat 

od koleno na koleno. Garofalo isto taka go naglasuva{e postoeweto 

na izvesni vrodeni dispozicii 66 za zlostorni{tvo. I poznatatata 

kriminolo{ka {kola vo Grac na ~elo so Lenc (A. Lanz) kriminalitetot 

se obiduva{e da go objasni so op{tiot poim na nasleduvaweto. 

Bojs (Henry M. Boies) vo svoeto delo Naukata za penologijata 

(The Science od Penology, od 1901) tvrdi deka pri~inite na moralnata 

rasipanost koja go ra|a zlostorstvoto se nao|aat vo naslednite svojstva, 

vo ishranata, zarazata i sl. Na linijata deka poedinecot reagira 

na nadvore{nite pottici zavisno od sopstvenata biolo{ka struktura 

stoe{e i {ve|anecot Kinberg (Olof Kinberg). Di Tulio (B. Di Tullio) 

istaknuva{e deka sekoj poedinec ima li~na konstitucija koja nu`no 

vodi kon pogolema mo`nost za vr{ewe na krivi~ni dela, a koja go 

opfa}a nasledstvoto i steknati faktori. Povrzanosta na naslednite 

faktori so kriminalnoto povedenie go istaknuvaa i Nikeforo (Niceforo), 

Huton (E. A. Hooton), Parsons (Philip A.. Parsons) i drugi poznati 

biolo{ki orientirani kriminolozi i socijalni patolozi. 

65 

Vtorata bo`ja zapoved glasi: "Ne pravi sebesi reàn lik, nitu kakva 

i da e slika od ona {to e gore na neboto, ili dolu na zemjata, ili vo vodite 

pod zemjata! Nemoj da im se klawa{ nitu da im sluì{! Za{to jas, Gospod, 

Bog tvoj, sum bog qubomoren, koj go kaznuvam grevot na tatkovcite do tretoto 

i do ~etvrtoto koleno na decata na onie {to me mrazat, a im ukaùvam milost 

na iljadnici {to me qubat i gi dràt moite zapovedi". 

66 

Vrodenite dispozicii, od koi najgolem del se nasledni, se narekuvaat 

so edno ime "genotip", za razlika od poimot "fenotip" koj pretstavuva 

rezultat na hereditnite (naslednite uslovi i vlijanieto na sredinata, i ja 

pretstavuva li~nosta na storitelot na krivi~noto delo vo momentot na negovoto 

izvr{uvawe. Za mehanizmot na nasleduvaweto i interakcijata me|u 

naslednite osobini i okolinata, vidi: Vodopivec, i dr. op. cit. str. 41-46. 

75

Taka, spored Garofalo, kolku i da se mo}ni endogenite faktori 

ne moàt sami da predizvikaat krivi~no delo, osven vo slu~aj na 

postoewe na nekoja anomalija ili na premnogu golema zlostorni~ka 

sklonost. Sklonosta za izvr{uvawe na krivi~no delo e pritaena sila 

na koja i e potrebna izvesna "plodna" sredina za da stane aktivna 67 . Lawel-Lavastin 

i Stanciu (Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V.) vo svojot 

"Kratok pregled na kriminologijata" velat deka nasledstvoto i sredinata 

se dvata glavni faktori na kriminalitetot. Prestapnikot e nivna 

rezultanta. Na pra{aweto koj e najva`niot faktor na prestapot 

tie odgovaraat: toa zavisi od liceto, vo eden slu~aj moèbi endogeniot, 

vo drug egzogeniot. Natamu velat deka kriminologijata pretpostavuva 

celosno i sestrano prou~uvawe so postojana grià podobro da 

se zapoznaat pri~inite i lekovite na nivnata antisocijalna dejnost. 

Vrz osnova na toa gradat i metodi na kriminologijata koi }e ovozmo- 

àt celosno prou~uvawe i analiza na li~nosta preku: morforgam, fiziogram, 

hematogram, psihogram, sociogram, i biogram (posledniov 

pretstavuva sinteza na biolo{kite faktori i na sredinata). Tie tvrdat 

deka kaj licata postoi sklonost za vr{ewe na zlostorstva koja ja 

narekuvaat zlostorni~ka sklonost ili dietaza. 68 Ovie sklonosti sekoga{ 

imaat fatalen karakter, me|utoa dejstvoto na ekonomskite faktori 

(sredinata) moàt da gi napravat akutni. Spored toa sekoj ~ovek, pa 

i naj~esniot, vo sebe nosi zlostorni~ki sklonosti koi negovata op{- 

testvena sredina moè da gi napravi da izbijat na povr{ina, odnosno 

da se manifestiraat vo zlostorni~ko povedenie. Interesno e i toa 

deka ovie avtori vo lekuvaweto na povtornicite predlagaat primena 

na lobotomijata i drugi hirur{ki metodi. 69 I Mecger (E. Mezger) gi 

ispituva naslednata sklonost i sredinata kako osnovni dinami~ki 

kriminogeni faktori. Sklonostite se budat i aktiviraat pod vlijanie 

na egzogenite faktori vo nasoka na zlostorni~ko povedenie. Spored 

Selig (E. Seelig) vo razvojot na zlostorni~kata li~nost teì{teto 

treba da se stavi vrz sklonostite. Li~nosta na zlostornikot za vreme 

na izvr{uvaweto na deloto se temeli prete`no vrz tie nasledni sklonosti. 

Spored Di Tulio (B. Di Tullio) edni se ra|aat so sklonosti za poezija, 

a drugi za zlostorstva. No kako {to ~ovekot nadaren za umetnost 

ne stanuva umetnik ako sklonostite ne mu se zadovoleni, taka i ~ovek 

so antisocijalni sklonosti ne uspeva da stane zlostorenik ako vo toa 

ne go pomaga sredinata. 70 Kako posebna ekstremna koncepcija se istaknuva 

i sfa}aweto na E. Frej i O. Kinberg i dr. koi smetaat deka po- 

67 

Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. Precis de Criminologie, Payot, Paris, 

1950. str. 123. 

68 

Poimot dietaza e medicinski poim koj zna~i predopredelnost za 

bolest, a vo kriminologijata predopredelenost za vr{ewe zlostorstva. 

69 

Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V. op. cit. str. 208. 

70 


76

edincite sekoga{ izbiraat opredelena sredina. Potencijalot na ~ovekoviot 

razvoj se sostoi pred sî, vo sredinata koja mu odgovara na prirodata 

na ~ovekot, odnosno na negovite predispozicii koi se usloveni 

od biolo{ki faktori. 71 

2. Istraùvawata na nasleduvaweto na kriminalnite dispozicii 

moàt da se podelat na genealo{ki prou~uvawa 72 na kriminalitetot 

na semejstva i studii na kriminalitetot na bliznaci. Celta na 

ovie istraùvawa e da se dokaè naslednoto prenesuvawe na kriminalnite 

sklonosti, odnosno kriminogenoto vlijanie (kriminogenoto 

zna~ewe) na faktorot na nasledstvoto. 

a) Osnovnata ideja na istraùvawata na "kriminalnite semejstva" 

se sostoi vo pretpostavkata deka kriminalnite i devijantnite 

povedenija se prenesuvaat od pradedovcite vrz nivnite potomci i deka 

na toj na~in se javuvaat lica koi so svoeto ra|awe se predisponirni za 

vr{ewe na krivi~i dela. 

Prviot sistematski trud od ovaa oblast se odnesuva{e na semejstvoto 

Xuk ("The Jukes", 1877) koe vo svoeto rodno selo vo dràvata 

Wujork ima{e tolku lo{ ugled {to nivnoto ime se upotrebuva{e so 

grdo zna~ewe. Ova semejstvo go prou~uval Dagdel (Richard R. Dugdalle) 

vo 1877 godina. Rodona~alnikot na ova semejstvo bil alkoholi~ar koj 

imal 709 potomci od koi 77 bile prestapnici, 292 prostitutki i 

podveduva~i i 142 skitnici. 

Estabruk (Estabrook) zaedno so Devenport (Devenport) ja objavile 

i studijata semejstvoto Nam ("The Nam Fmily", 1912). Vo 1916 

godina Estabruk sprovel edna "follow up" studija za semejstvoto Juke. 

Mo{ne poznato e i istraùvaweto na psihijatarot Godar (Henry 

H. Goddard) za semejstvoto Kalikak 73 ("The Kallikaks", 1912) koe 

be{e sledeno vo tekot na {est generacii. Semejstvoto Kalikak se 

sostoe{e od dve lozi edna pozitivna od brakot na rodona~alnikot na 

ova semejstvo po ime Martin - vojnik vo amerikanskata gra|anska vojna 

so edna normalna èna i druga negativna, od negoviot vonbra~en odnos 

so edna slaboumna (debilna) kenlerka. Istraùvaweto pokaàlo deka 

od vtoriot brak, od vkupno vkupno 480 potomci se pojavile 143 slaboumni 

lica, 24 alkoholi~ari, 8 sopstvenici na javni ku}i, 36 vonbra- 

~ni potomci, 33 prostitutki, 3 kriminalci i 3 epilepri~ari, a 82 

potomci umrele u{te vo detstvoto. Samo 46 potomci bile normalni 

lica. Od druga strana, od bra~nata zaednica na Martin, se pojavile 496 

potomci i site, osven eden koj bil slaboumen i dvajca alkoholi~ari, 

71 

Milutinovi}, M. op. cit. str. 95. 

72 

Genealogija pretstavuva nauka za prou~uvawe na postanokot i odnosite 

na pokolenija na lu|e (ìvotni i rastenija). 

73 

"Kalikak" e vsu{nost izmisleno ime, odnosno kovanica od gr~kite 

zborovi koi zna~at dobar i lo{. 

77

ostanatite bile normalni i inteligentni. Samo petnaeset potomci od 

ovaa loza umrele vo detststvoto. 74 

Karakteristi~no e deka ovie i site drugi istraùvawa na "nenormalnte 

semejstva" ne uspeaja da ja dokaàt naslednata uslovenost 

na kriminalitetot so ogled deka vrz niv ne deluvaat samo faktorite 

na nasleduvaweto, tuku i faktorite na op{testvenata sredina koi ne 

moàt ednostavno da se izloliraat. 

b) Istraùvawata na "kriminalnite bliznaci"imaa za cel da ja 

dokaàt povrzanosta na izvesni nasledni osobini kaj identi~nite 

(ednojaj~eni, monozigotni - koi sekoga{ se od ist pol i imaat identi- 

~ni geni) i kaj neidenti~nite (dvojaj~eni, dizigotni - koi imaat razli- 

~ni geni) bliznacite vrz pojavata na kriminalitetot. Osnovnata pretpostavka 

e deka ako sklonosta za opredeleno povedenie navistina se 

nasleduva, toga{ povedenieto na ideniti~nite bliznaci }e se poklopuva, 

a kaj neidenti~nite bliznaci od ist pol (~ii geni se poklopuvaat 

vo okolu 50% slu~ai), toa poklopuvawe }e bide daleku poretko. So 

drugi zborovi bliznacite pruàat idealna mo`nost za vistinsko ispituvawe 

na odnosot me|u naslednite faktori i vlijanieto na op{testvenata 

sredina, ottamu {to kaj niv ne postojat nasledni razliki. Vakvi 

istraùvawa bile vr{eni vo SAD, Japonija, Danska, Norve{ka, 

Holandija, Francija, Anglija, Germanija i vo drugi zemji. 75 

Prvata studija od vakov vid se pojavi vo 1928 godina pod naslov 

Zlostorstvoto kako sudbina. Avtortot na ovaa studija germanskiot 

psihijatar Johanes Lange (Johannes Lange) ispituval 13 identi~ni i 17 

neidenti~ni bliznaci vo Bavarija i utvrdil deka kriminalno povedenie 

koe se poklopuva se pojavuva vo 80% slu~ai kaj identi~nite parovi 

na bliznaci i samo kaj 12% slu~ai na neidenti~ni parovi na bliznaci. 

Zaradi ispituvawe na ulogata na nasledstvoto vo ramkite na 

svojata psiholo{ka teorija na li~nosta Ajzenk (Eysenek H. J.) go koristel 

istraùvaweto na Lange. Toj dal pregled na izvesen broj bliznaci 

so socijalnopatolo{ko povedenie. 

Interesno e istraùvaweto izvr{eno me|u 1941 - 1961 godina 

od strana na Jo{imasu (Sh«fu Yoshimasu), profesor po kriminalna psihologija 

i sudska psihijatrija od Tokio. Toj ispituval 28 identi~ni i 

18 neidenti~ni parovi na bliznaci. Vo po~etokot Jo{imasu utvrdil 

sovpa|awe samo kaj 50% od identi~nite i nikakvo sovpa|awe kaj neidenti~nite 

bliznaci, koe po vojnata se poka~ilo na 60,6% : 11,1%, no 

kako posledica na op{toto zgolemuvawe na kriminalitetot od toa 

vreme vo Japonija. 76 

74 

Vidi: Mannheim, H, op. cit. str. 229-231. 

75 

Za nekoi od tie istraùvawa vidi: Kajzer, G. op. cit. str. 217 

76 

Vidi: ibid, str. 233-234. 

78

Najobemna studija za "kriminalnite bliznaci" poteknuva od 

Danska. Stanuva zbor za istraùvaweto na Kristiansen (Karl Christiansen) 

sprovedeno vo periodot 1881-1910 godina. Negovoto istraùvawe 

opfa}a 3.586 bliznaci. Toj vostanovil deka ako eden od bliznacite 

projavuva kriminalno povedenie, verojatnosta od vr{ewe na takvo povedenie 

iznesuva okolu 35% kaj identi~iot i 12% kaj neidenti~niot 

bliznak. 

Mendik i Volavka (Sarnoff Mendick i Jan Volavka) izu~uvale pove}e 

od 5.000, a vo posledno vreme rabotat so 13.000 bliznaci i do{le 

do soznanie deka genetskite faktori se od zna~ewe za nekoi varijabli 

koi se povrzani so antisocijalnoto povedenie. Centarot za posvoenici 

na Univerzitetot vo Minesota zaklu~il deka okolu1/2 od li~nite 

karakteristiki na bliznacite se dolàt na naslednite faktori. 77 

Istraùvawata na "kriminalnite bliznaci" ne moèa da go dokaàt 

kriminalnoto nasleduvawe, tuku samo potvrdija deka nasleduvaweto 

vr{i opredeleno vlijanie na povedenieto na ~ovekot koe sekoga{ 

e sledeno so dejstvoto na sredinata. 

3. Ovie biolo{ki sfa}awa posluìja za prezemawe na soodvetni 

preventivni i terapeutski akcii so cel da se spre~at siluvawata. 

Me|u raznite preventivni merki se nao|aat i nekoi kako zabrana na 

stapuvawe vo bra~ni odnosi, spre~uvawe na za~nuvawe na deca, sterilizacija 

na lica koi se optovareni so kriminalna naslednost. Vo SAD 

nekoi kriminolozi kako, na primer, Hejli (William Healy) se zalagaat 

za hirur{ki operacii na mentalno defektni lica so neskrotliv seksualen 

nagon. Toa posluìlo kako osnova za primena na sterilizacija 

vo nekoi amerikanski i evropski dràvi, a vo nekoi od niv ([vajcarija 

od 1907, Danska za prvpat vo 1929, a potoa i vo 1935, Germanija od 

1933 godina) taa i denes se vr{i. 78 

3. ENDOKRINOLO[KA TEORIJA 

Vo ramkite na biolo{kata teorija se razvi i posebna endokrinolo{ka 

teorija na devijantnosta i kriminalitetot, koja devijacite i 

kriminalnoto povedenieto na lu|eto gi doveduva vo vrska so pre~kite 

vo funkcioniraweto na endokriniot sistem. Spored toa kriminalitetot 

e izraz na neramnoteà ili naru{uvawe na funkcioniraweto na 

opredeleni endokrinite `lezdi. 79 Imeno, funkcioniraweto na tie 

77 

Ignjatovi}, \. op. cit. str. 110. 

78 

Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 97. 

79 

Stanuva zbor za slednite `lezdi: tiroidnata ({titna) `lezda koja 

se nao|a vo tkivoto na vratot i la~i hormon od koj zavisi aktivnosta na organizmot, 

rasteweto, emocionalnoto rea|irawe i sl., pituitarna `lezda ili 

hipofiza koja se nao|a vo glavata i ~ii `lezdi so zasiluvawe ili sopirawe 

na rabotata na ostanatite `lezdi ja usoglasuvaat nivnata funkcija, nadbu- 

79

`lezdi pred sî e od va`nost za instinktivniot i emocionalniot ìvot 

na lu|eto, za{to deluvaat na temperamentot i na povedenieto na 

poedinecot. 

Vo literaturata se smeta deka Volter Kenon (Walter B. Cannon) 

i Xorx Krajl (George W. Crile) se prvite koi me|u telesnite zaboluvawa 

i emotivnite naru{uvawa gi dovedoa vo vrska so defektnoto funkcionirawe 

na endokrinite `lezdi. Ova gledi{te natamu go razvija 

Kre~mer (Kretschmar) i Smit (S. J. Smith), a go populariziraa Maks 

[lap (Max G. Schlapp) i Edvard Smit (Edward H. Smith) vo svojata 

kniga Nova kriminologija ("The New Criminology"). 80 

Kako posrednik za vospostavuvawe na vrskata so kriminalitetot 

se istaknuvaat mentalnite naru{uvawa, namalenata inteligencija 

i sli~ni svojstva na li~nosta (Max. Schlapp), niskite instinktivni 

sili (Louis. Berman), pa|aweto na nivoto na {e}erot vo organizmot 

(Edvard Podolski) koi, od edna strana, se javuvaat kako posledica 

na endokrinite funkcii, a, od druga, moàt da go uslovat kriminalnoto 

povedenie. 81 Vo taa smisla se zboruva duri i za konstituirawe 

na "kriminalna endokrinologija" kako posebna endogenoetiolo{ka 

disciplina vo izu~uvaweto na kriminalitetot. 82 

Vo psihologijata glavno ne e sporno deka psihi~kiot ìvot i 

povedenieto na ~ovekot stojat vo opredelena vrska so rabotata na 

endokrinite `lezdi pred sî vrz emocionalen plan. Me|utoa sfa}awata 

deka vo rabotata na endoktinite `lezdi treba da se bara osnovna 

pri~inska uslovenost na povedenieto denes glavno se napu{teni. 

Osnovna kriti~ka zabele{ka {to moè da í se upatat na ovaa 

teorija e deka ne e proverena i ottamu e nedokaàna. Pokraj toa mnogu 

lica so naru{uvawa na funkcioniraweto na endokriniot sistem ne 

bre`ni `lezdi koi osven hormoni neophodni za rabotata na organizmot go 

la~at hormon adrenalin koj vlijae na razni telesni promeni karakteristi~ni 

za emociite {to e mogu va`no za emociite i aktivnosta na organizmot, i gonadi 

ili polovi `lezdi koi imaat svoja uloga vo reproduciraweto na vidot i 

seksualniot ìvot, kako i vo predizvikuvaweto karakteristi~ni promeni kaj 

polovite. A~imovi}, M. op. cit. str. 33 i Milosavljevi}, B. op. cit, str. 94-95. 

80 

Eliot, M. op. cit. str. 269. 

81 

Edvard Podolski vo svojot trud "Hemiski osnovi na prestapni~koto 

povedenie" (1958) ukaà deka pa|aweto na {e}erot vo krvta (hipoglikemija) 

doveduva do vr{ewe na kra`bi, nasilstva, sudiri so policijata, soobra}ajni 

delikti. Pomaloto la~ewe na hormoni na {titnata `lezda i hipofizata spored 

nego doveduva do vr{ewe na sitni i te{ki kra`bi. Toj se obiduva{e da go 

dokaè i toa deka pa|aweto na kalciumot vo organizmot doveduva do opredeleni 

prestapni~ki povedenija. 

82 

Korn, R i McCorkle, Kriminology and Penology, New York, - London, 

1964, str. 205-207. 

80

projavuvaat nitu devijantno odnesuvawe, a kamoli kriminalno povedenie. 

4. TEORIJA NA NENORMALNOSTA NA HROMOZOMITE 

1. Citogenetikata go prou~uva osobeno brojot, oblikot i deluvaweto 

na hromozomite kako i nivnite neprirodni promeni. Medicinskite 

istraùvawa vo ovaa oblast pokaàa deka kaj razni naru{uvawa 

(nepravilnosti) na brojot i strukturata na hromozomite pretstavuvaat 

pri~ina za mnogu telesni i du{evni bolesti zna~ajni ne samo za 

poedinecot kako nostitel na takvi stanici, tuku i za negovoto potomstvo. 

Denes blagodarenie na mnogu postapki moàt da se dobijat hromozomski 

citogenetski kariogrami koi ja pokaùvaat hromozomskata 

strukturata na ispitanikot. Vrz osnova na hronozomskite {emi mo- 

`no e da se dokaàt zna~itelen broj na nasledni zaboluvawa {to se od 

zna~ewe za dokaùvawe na nekoi nasledni genetski zaboluvawa i nakaznosti 

a, spored nekoi kriminolozi, duri i za dokaùvawe na kriminalnite 

sklonosti na poedinecot. 

Hromozomite 83 koi sodràt 90% dezoksiribonukleninska kiselina 

(DNK), se aktivna sostojka na keliite. Niven element se genite 

koi go uslovuvaat prenosot na naslednite osobini. Kaj ~ovekot vo edna 

kletka redovno ima vkupno 46 hromozomi rasporedeni vo 23 parovi. 

Isklu~ok pretstavuva samo ènskata jajna kelija i kelijata na spermata 

koi sodràt po 23 hromozomi. Vo edna kelija vsu{nost razlikuvame 

22 para autozomi koi se zaedni~ki kaj maìte i kaj ènite i eden 

par polni hromozomi nare~eni gonozomi koi se razli~ni kaj maìte i 

kaj ènite. Vo toj eden par na polni hromozomi i dvata hromozomi kaj 

`nite se od ista golemina i se ozna~uvaat so (X), a celiot par so (XX). 

Kaj maìte ovie dva polni hromozomi (gonozomi) ne se od ednakva golemina 

taka {to samo edniot - pogolemiot se ozna~uva so (X), a pomaliot 

so (Y), a celiot par zaedno so (XY). 

2. Od navedenoto proizleguva deka normalniot raspored na 

hromozomite za èni e (XX), a za maì (XY). Od spojuvaweto na spermata 

koja ima (X) hromozom so edno jajce, nastanuva kombinacija (XX), 

od {to se ra|a dete so ènski pol, a od kombinacija so sperma koja ima 

(Y) hromozom se ra|a ma{ko dete. Vo nekoi slu~ai, iako poretko, doa|a 

do aberacija, odnosno do izmeneta hromozomska slika, t.e. do prekubrojni 

Y hromozomi. Na toj na~in se javuvaat osobeno hromozomskite 

{emi od tipot na (XXY) - kaj ènite, odnosno (XXY i XYY) - kaj 

maìte. Kaj ènite istraùva~ite nemaat zabeleàno zna~ajni kore- 

83 

Terminot hromozom poteknuva od gr~kite zborovi khroma {to zna~i 

boja i sôma - telo. 

81

lacii na hromozomskite aberacii so nivnata devijantnost, odnosno 

kriminalitet. 84 

Za socijalnata patologija i kriminologijata se, vsu{nost, interesna 

nenormalnosta na gonozomite i toa osobeno koga se raboti za 

nivna prekubrojnost (poligonozomija) kaj maìte. Kaj niv, vo prv red 

se pojavuva Klinefelteroviot sindrom (XXY) so razni varijanti tn. 

kariotipovi (XXYY), (XXXY), (XXXYY) itn. Kriminolo{kite istra- 

ùvawa ukaùvaat deka ovoj sindrom e mnogu porasprostranet kaj prestapnicite, 

iako ima i rezultati koi ne go dokaùvaat toa. Se smeta 

deka kaj prestapnicite so vi{ok na (X) hromozomi se pojavuva genitalna 

nerazvienost i donekade du{evna zaostanatost, i deka kaj niv dominiraat 

sekundarnite prestapi, no deka se pojavuvaat i ubistva i kra- 

`bi (Pinatel). 

Glavnoto krimonogeno zna~ewe sepak mu se pripi{uva na prekubrojnite 

(Y) hromozomi. Vo ovaa smisla @an Graven (Jean Graven), 

tvrdi deka tokmu hromozomskiot raspored (XYY) pretstavuvaat hromozomi 

na zlostorstvoto nare~eni "kainov sindrom". Vakviot stav 

osobeno se zacvrsti koga ovaa hromozomska trojka e pronajdena kaj pogolem 

broj zlostornici. 85 Se smeta deka hromozomskata {ema (XXY) 

doveduva do visok rast, dolgi noze, zabelèitelno dolgi podlaktici, 

mozol~iwa po liceto, blaga mentalna zaostanatost a ponekoga{ i te- 

{ki mentalni zaboluvawa, a vo pogled na odnesuvaweto: agresivnost i 

antisocijalno povedenie i toa vo ranata mladost, impulsivnost, labilnost 

i razdrazlivost (Mary Tafler). 

3. Kriminolo{kite studii koi se zanimavale so naru{uvawata 

vo strukturata na hromozomite i nivnoto vlijanie na kriminalitetot 

vo osnova se potpiraa vrz nesoodvetni metodolo{ki postapki ~ii glaven 

nedostatok e vr{eweto istraùvawa vrz isklu~itelno mali primeroci 

i, re~isi redovno, otsustvo na koristewe kontrolni grupi. Toj 

nedostatok se obide da go otstrani edno dansko istraùvawe vo koe 

bea zafateni 31.436 vozrasni maì rodeni vo Kopenhagen. Rezultatite 

84 

Se smeta deka hromozomskata {ema XXY kaj ènite predizvikuva kongenitalni 

deformacii: pomal rast, mentalna zaostanatost, a ponekade i sterilnost. 

85 

Ovaa hromozomska trojka e pronajdena vo Pariz kaj eden ubiec po 

ima Daniel Igon (1968), kako i kaj Ri~ard Franklin Spek nare~en "~udovi{teto 

od îkago" zatoa {to ubil 9 mladi bolni~arki (1966). Foks (Richard 

G. Fox) naveduva deka rasporedot (XYY) e najden i kaj Robert Petar Tait koj ja 

ubil svojata baba i se oblekuval vo nejzinite fustani (1961). Vakviot "kainov 

sindrom" e najden i kaj Lorens Edvard Hanel od Melburn, koj ja ubil svojata 

stara gazdarica (1968), kaj dvaesetgodi{niot Enest Diter Bak, koj ubil tri 

èni (1968, kako i kaj Sin Farli od Wujork koj ubil edna èna koja prethodno 

i ja siluval (1969). Vidi. A~imovi}, M. Pravci kriminalne psihologije, Savremena 

administracija, Beograd, 1976, str. 40-42 i Milosavljevi}, B. op. cit. str. 101-104. 

82

pokaàa deka samo kaj 12 od tie lica bile pronajdeni hromozomski 

anomalii. Pritoa e utvrdeno deka ovie lica vr{ele zna~itelno pogolem 

broj krivi~ni dela od ostanatite lu|e na nivna vozrast, no takvi 

dela vo koi nemalo elementi na nasilstvo. 86 

Glavniot nedostatok na ovie teorii sepak moè najdbro da se 

izvle~e od podatocite {to gi naveduva Pinatel. Toj veli deka spored 

statistikite ima 70 pati pove}e subjekti so kariotip (XXYY), a 50 do 

60 pati pove}e so (XXY) kaj prestapni~kata odo{to kaj neprestapni- 

~kata populacija. Me|utoa, veli natamu toj, treba da se ima predvid 

deka naru{uvawata na hromozomite postrojat samo kaj 1-2% ma{ki 

prestapnici. 87 

5. TEORIJA NA RASNATA PRIPADNOST 

1. Rasnata teorija isto taka pretstavuva edna od varijantite na 

biolo{kata teorija, za{to pravi obid sociopatolo{kite (devijantnite) 

pojavi i kriminalitetot da go objasni so vrodeni sklonosti i 

nasledni dispozicii na pripadnicite na oddelni rasi. Iako e krajno 

neodr`liva, ovaa teorija ima golem broj privrzanici kako {to se: 

Lombrozo (C. Lombroso), Hageman (Max Hagemann), Nikeforo (Niceforo), 

Morseli (Moreseli) Luva` (Louvage). Denes vo amerikanskata literatura 

moàt da se sretnat duri i novi privrzanici osobeno takvi koi 

kriminalitetot na Crncite sakaat da go objasnat so potencirawe na 

rasniot faktor. 

Ona {to vedna{ treba da se istakne e deka istraùvawata zasnovani 

vrz teorijata na rasnata pripadnost kako kriminogen faktor, 

na site nejzini privrzanici vo osnova im sluèle za opravduvawe na 

rasnata diskriminacija. Takov e na primer slu~ajot so fa{isti~ka Germanija 

kako i SAD vo pogled na objasnuvaweto na kriminalitetot 

glavno na Evreite, Crncite i Potorikancite. 

Vo Germanija ova sfa}awe dojde do izraz vo vrska so tolkuvaweto 

na kriminalitetot na Evreite za koi se tvrde{e deka poradi svojata 

rasna pripadnost se predopredeleni za vr{ewe na opredeleni 

krivi~ni dela kako {to se falsifikati, zelena{tvo i la`no bankrotstvo. 

Ovaa teorija vo SAD ima{e poseben odziv. Istraùvawata {to 

bea sprovedeni za u~estvoto na Crncite vo kriminalitetot sprema nekoi 

avtori pokaàa deka tie vr{at zna~itelno pogolem broj krivi~ni 

dela vo odnos na beloto naselenie. 

2. Rasnata teorija be{e osobeno kritikuvana od brojni avtori 

kako navistina neodrìvo i, pred sî, apsurdno {pekulirawe. 

86 

Vidi. Ignjatovi}, \. op. cit. str. 111. 

87 

A~imovi}, M. op. cit. str. 40. 

83

A{afenburg (G. Aschaffenburg) me|u drugoto go ispituval vlijanieto 

na nacionalnosta i rasata vrz kriminalitetot. Toj najprvin go 

otfrla misleweto deka moè da se zboruva za nacii koi pomalku ili 

pove}e se skloni kon kriminalitetot, pa spored toa za poniski i povisoki 

nacii od stojali{te na eti~kite osobini. Kriminalnite statistiki 

ne pruàat sigurni podatoci vo ovoj pogled. Mo`no e brojnoto 

sporeduvawe me|u razni nacii da zboruvaat vo prilog na pomal ili pogolem 

kriminalitet na razli~ni narodi, no rabotite ne stojat taka 

ako se zeme predvid deka krivi~nite zakonodavstva na razni narodi 

me|usebno se razlikuvaat. Taka, na primer, pogolemiot kriminalitet 

na eden narod moè prividno da se pojavi zatoa {to vo taa dràva e pogolem 

brojot na inkriminacii koi, vo drugi dràvi ne se smetaat za 

krivi~ni dela, kako {to e slu~aj so krivi~nite dela protiv religijata 

i sl. Natamu i ureduvaweto na krivi~noto pravosudstvo moè da poka- 

è prividno zgolemuvawe ili namaluvawe na brojniot iznos na kriminalitetot 

vo razni dràvi. Taka, na primer, zemjite so postrogo zakonodavstvo 

statisti~ki }e pokaàt pogolem broj na te{ki krivi~ni 

dela i na zlostornici, odo{to zemjite so poblago zakonodavstvo. A{afenburg, 

isto taka, go kritikuva misleweto deka so sigurnost moè da 

se zboruva za vlijanieto na rasata vrz kriminalitetot. Toj, pred sî, 

istaknuva deka poimot rasa e dosta neopredelen, potem deka pogolem 

broj na narodi koi nastanale so vkrstosuvawe na razni rasi. Me|utoa, 

duri i koga bi se vostanovilo potoewe na narodi od ~ista rasa, sepak 

stopanskite i op{testvenite odnosi na odelni narodi se tolku razli~ni, 

{to edvaj moè da se utvrdi kolkavo e zna~eweto na rasnite 

razliki vo pogled na kriminalitetot. No samoto toa ne zna~i deka 

izvesni psihi~ki osobini vrzani za opredelni etni~ki ili narodni 

grupi ne se od kriminalno zna~ewe. Toa osobeno vaì za temperamentot. 

Taka, na primer, jasno e deka postoi razlika me|u lesnata emocionalnost 

na sredozemnite narodi (na primer na italijanite) i predpazlivite, 

vozdr`livi severni narodii deka ovie razliki vo temperamentot 

igraat golema uloga vo kriminalitetot na ovie zemji. 

Me|u prvite kriti~ari na ovaa teorija be{e i Bonger (W. A. 

Bonger) koj problemot na porastot na kriminalitetot na evreite vo 

Evropa, kako i na crncite i siroma{nite sloevi vo Amerika go objasnuva 

vo svetlinata na ekonomskiot determinizam. Vo svoeto poznato 

delo Rasa i kriminalitet (Race and Crime) toj izri~ito tvrdi deka zgolemuvaweto 

na kriminalitetot na Crncite vo Amerika e pre dizvikan 

so ekonomskite i op{testvenite uslovi na nivniot ìvot. 

Vo ovaa smisla Hentig veli deka Crncite vo SAD se izloèni 

na diskriminacija koja popu{ta vo periodi na vojni (potrebna rabotna 

raka i vojnici) i zatajuva vo vreme na mir. Crncite koi prete`no 

84

se nepismeni se vrabotuvaat na najte{ki rabotni mesta 88 i toa so pomala 

plata od belcite. Postoi i stanben problem na Crncite. Nivnite 

stanovi se pomesteni vo crne~ki geta i se tro{ni i nehigienski, ~esto 

bez kakvo i da e zagrevawe, bez kupatila i drugi ugodnosti. 89 

Crncite obi~no mora da pla}aat i pogolema zakupnina za stanot. Seto 

toa doveduva do nivna siroma{tija, a toa e pri~inata za nivnite kriminalni 

povedenija. Glavnite pri~ini za kriminalitetot na òltata 

rasa Hentig pak, ja gleda vo kulturnite sudiri. 

Zna~ajni zabeleùvawa vo odnos na ovoj problem iznesuva i 

Eliot koja veli: "So ogled na site pre~ki vo negovoto celosno u~estvo 

vo amerikanskata kultura, ne iznenaduva {to crnecot se ~uvstvuva 

pomalku obvrzan odo{to pripadnikot na belata rasa da im se pokoruva 

na zakonite" 90 

Nakratko ovaa kvaziteorija gi otfrla su{testvenite kauzalni 

vrski i tendenciozno se zadrùva isklu~ivo na biolo{kite svojstva 

na edna rasa, zapostavuvaj}i go vo celost vlijanieto na socijalnite i 

ekonomskite pri~ini i uslovi na kriminalitetot i osobeno nivnata 

diskriminacija vo opredeleni sredini. 

88 

"Vrabotenosta na crncite pokaùva deka se pomesteni na onie mesta 

koi se podlo`ni na kriza. Vo ovaa zemja vo koja fizi~kata rabota e ~esto 

do krajnosti iscrpuva~ka, te{kite fizi~ki raboti obi~no se nameneti za 

crnata rasa. Crncite gi nao|ame na rabotni mesta koi se izlo`ni na visoka 

temperatura kako {to se varewe, perewe, loèwe itn., tamu kade {to rabotata 

e iscrpuva~ka, bez ogled dali se vr{i na otvoren prostor ili nave~er. 

Vo mnogu stopanski granki koi se opasni po zdravjeto ili koi se odbojni na 

drug na~in oboeniot ~ovek e toj koj prete`no e vrabotgen tamu". Henting, H. 

Zlo~in, uslovi i uzroci, Sarajevo, 1959. str. 204 vidi: i 190-238. 

89 


90 

Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 250 i natamu. 

85

86

G l a v a II 

PSIHOLO[KI I PSIHIOPATOLO[KI TEORII 

1.PSIHOLO[KI TEORII 

Za psiholo{kite teorii koi vo razli~ni varijanti se pojavija 

kon krajot na XIX i XX vek, karakteristi~no e deka op{testveno patolo{kite 

pojavi i kriminalnoto povedenie go doveduvaat vo vrska so 

dominantnoto vlijanie na psiholo{kite osobini na li~nosta. Me|u 

niv moàt da se izdvojat: teorijata na neprilagodenosta, teorijata na 

inteligencijata, teorijata na psihi~kite abnormalnosti, psihoanaliti~kata 

teorija, teorijata na frustracija i teorijata na uslovuvaweto. 

1.1. TEORIJA NA NEPRILAGODENOSTA 

1. Osnovno stojali{te na teorijata na neprilagodenosta e deka 

kriminalitetot pretstavuva oblik na op{testvena neadaptiranost na 

poedincite na op{testvenite priliki. Vo nea se poa|a od adaptacioniot 

mehanizam na ~ovekot koi vo prv red e usloven od psihi~kata 

struktura na poedninecot. 

Prestapnicite spored ovaa teorija se lica koi ne se soodvetno 

integrirani i adaptirani na op{testvenite procesi, odnosi i sistemot 

na vrednosti. Pri~inite za toa opredeleni teoreti~ari gi baraat 

vo psihi~kite osobini na li~nosta - vo "sferata na ~uvstvitelnosta 

na poedinecot" (Di Tullio), vo "nesposobnosta za prilagoduvawe na 

psihosociolo{ko nivo" (S. N. Fast), "nedostigot na prilagodenost na 

ìvotnite uslovi" (Vaccaro) odnosno vo "neznaeweto", {to zna~i vo 

"defktnoto i nedovolno vospituvawe" (S. Freud). 

2. So ogled na potrebata poblisku da se zapoznaeme so specifi- 

~nostite na ovie razmisluvawa ovde vo celost }e ja izloìme teorijata 

na neprilagodenosta {to ja zastapuva{e Hentig (Hentig). Spored 

nego, kaj kriminalnoto povedenie mora da se pravi razlika me|u silite 

koi se nao|aat vo osnovata na sekoj oblik na povedenie. Vo taa smisla 

na prvo mesto postoi individualna dispozicija (sklonost, nastroenost), 

pod koja se podrazbira voobi~aen i utvrden na~in na reagirawe 

na edno lice na nadvore{nite stimulansi i, vtoro, postojat mno{tvo 

od razli~ni sili koi deluvaat vrz ova nastroenost. Ovie sili moàt 

da bidat fizi~ki (temperatura, vlaga itn.), bakteriolo{ki (na pri- 

87

mer, bacil na influenca ili sifilis), li~ni (èna, pretpostaven stare{ina 

itn.) i kultura. 91 

Op{testvenite organizacii na toj na~in se izgradeni {to ne 

treba da se pribegnuva kon zlostorstvo za da se dojde do osnovnite ìvotni 

potrebi: hrana, seksualno zadovoluvawe i zadovoluvawe na primarnite 

elementarni nagoni. Vrz ovaa teoretska pretpostavka se zanova 

na{ata op{testvena fizozofija, vrz nea se izgradeni na{ite ustavi 

i na{ite krivi~ni zakonici. Me|utoa, op{testvenata stvarnost ~esto 

zaostanuva zad ovie idealni o~ekuvawa. Pri postavuvaweto na vrednostite 

i tabuite nie poa|ame od edna nerealna pretpostavka, imeno 

od toa deka ~ovekovata nastroenost so prose~na otpornost se sre}ava 

so sredina na prose~en pritisok i deka taa pod vakvi okolnosti treba 

da gi re{ava eventualnite sudiri na toj na~in {to }e se pridrùva do 

zakonskite propisi. Ako se pribegne kon nezakonski re{enija, toga{ 

se javuva krivi~noto delo i sleduva kazna. Pod pretpostavka deka pritisokot 

na na{ata okolina nikoga{ ne go nadminuva prosekot, t.e. podnosliviot 

stepen, teorijata za kriminalnoto povedenie bi moèl da 

se formulira na sledniov na~in: "Kriminalnoto povedenie e defektno 

prilagoduvawe na op{testvenata sredina." Spored ovaa definicija, 

op{testvenata sredina gi opfa}a site potencijalni prestapnici 

koi so predupreduvawe se izloèni vo na{ite krivi~ni zakoni. 

Me|utoa, ako pogledneme vrz op{testvenite sili koi nî opkru- 

ùvaat, }e vidime deka tie se isto tolku daleku od prose~niot pritisok 

kako {to temperaturata i vlagata na eden den se daleku od negoviot 

godi{en prosek. Prose~nata doblest na na{ata op{testvena 

sredina e fikcija koja vo edno vreme e ispravna, a vo drugi priliki neopravdana. 

Ottamu od gornata definicija, iako zakonot poinaku opredeluva, 

treba da se otstranat site onie slu~ai vo koi isklu~itelniot 

pritisok na sredinata predizvikuva kriminalno povedenie. Nie vo 

praktikata ostro gi razlikuvame "dobrite" prestapnici od vistinskite 

prestapnici. Na prvite im prio|ame na razni na~ini, so kratkotrajno 

li{uvawe od sloboda, so uslovna osuda, probacija ili usloven 

otpust. No, nie mislime deka najva`no e da se pridrùvame na na{ito 

91 

"Psihi~kite osobini na li~nosta koi go uslovuvaat povedenieto na 

~ovekot sekoga{ se izrazuvaat individualno... Razli~nosta na tie individualni 

osobini uslovuva i razli~no rea|irawe na nadvore{nite pottici, na 

silite koi deluvaat od nadvor. Toa e rabota na nastroenosta koja spored karakterot 

moè da bide razli~na - pove}e ili pomalku eksplozivna, nevramnoteèna 

i ~uvstvitelna, odnosno smirena i nestabilna. Edni reagiraat mnogu 

brzo, ~uvstvitelno i vobudlivo, drugi pak se spori, inertni i pomalku ~uvstvitelni; 

edni se pretpazlivi i promisleni, a drugi rea|iraat lekomisleno, 

brzopleto i povr{no; dodeka edni gi karakterizira energi~nost i smelost, 

drugi pokaùvaat pla{livost, povle~enost i nere{itelnost itn". Milutinovi}, 

M. op. cit. str. 392. 

88

osnoven stav, t.e. da ne se otstapi od stavot na neodobruvaweto. Nie 

opstojuvame vrz stojali{teto za izbegnuvawe na kriminalnoto povedenie 

so silen i teoretski moèn akt na voljata. Na toj na~in doa|ame 

do slednata formulacija na na{ata teorija: "Vistinsko kriminalno 

povedenie e manlivo prilagoduvawe na op{testvenata sredina." Od 

ova stojali{te moè da se kaè deka zlostorstvoto nastanuva koga nastroenosta 

i sredinata se sudrat vo vid na kriminalen (ili devijanten) 

akt namesto me|u niv da dojde do edna sinteza na zakonski rezultat. 

Pri~inite za ovaa eksplozija moàt da se dvostrani: 

Vo eden slu~aj nastroenosta e mnogu ~uvstvitelna i eksplodira 

kako nekakov suptilen hemiski sostav pri najmal dopir. Vo takov slu- 

~aj postoi vrodena sklonost da se reagira so seta sila na zauzdanata 

energija, na nejasni, odnosno na neodredeni nadvore{ni pottici. Vakvite 

nastranosti ni se dobro poznati kaj seksualnite prestapi i kaj 

ubistvata. Ne e potrebno da se naglasuva od lu|eto od ovoj vid mora da 

se o~ekuva deka }e vr{at krivi~ni dela koga }e se sudrat so prose- 

~niot pritisok na op{testvenata sredina, pa duri i so onoj potprose~niot. 

Ova mora da se o~ekuva se dotoga{ dodeka nivnata nastroenost 

ne pretrpi promeni (na primer, so godinite na starost ili po 

pat na hirur{ka intervencija so koja se rehabilitira eden invalid). 

Sredinata vo koja morame da ìveeme sigurno ne moè do taa mera da 

se popravi {to nikoj nema da mu kaè grub zbor na edno lice so vaka 

neèn temperament ili deka vo taa sredina nema da ima ni mladi i 

privle~ni èni, taka {to potencijalnite zlostornici nema da dojdat 

vo isku{enie da izvr{at ubistva ili siluvawe. 

Od druga strana postojat slu~ai na tn. prose~ni sklonosti izlo- 

èni na prekumeren op{testven pritisok. Ova moè da se slu~i vo 

emocionalnata, fizi~kata ili vo ekonomskata sfera. Krivi~nite 

dela koi se vr{at pod vakvi isklu~itelni uslovi vo psiholo{ki pogled 

imaat poinakvo zna~ewe. Tie ne odrazuvaat vrodeni sklonosti na 

poro~en poedinec. Ako ovaa situacija se sporedi so ~ovek koj eden den 

zaginal od grom, nikoj nema da pomisli deka samiot fakt {to toj e 

mrtov zboruva protiv negovoto porane{no zdravje ottamu {to ~ovekovite 

su{testva ne se vo sostojba da mu odoleat na dejstvoto na gromot. 

Nie morame da gi imame vo vid sli~nite situacii i vo na{iot kulturen 

ìvot koga krajna siroma{tija, izklu~itelna provokacija ili posebno 

li{uvawe goni kon nezakonski akt na inaku lojalen poedinec. 

Vo takvi situacii edinstven drug izlez bi bil samoubistvo, i to~no e 

toa deka dobar del izgubeni i neuramnoteèni pribegnuvaat kon samoubistvo. 

Op{testveniot ìvot se sostoi od slu~ajni pottici koi denes 

se pogolemi a utre pomali, no sepak sekoga{ se dviàt okolu prose- 

~niot kvantitet koj obi~niot (prose~en) ~ovek e vo sostojba da gi podnese. 

Verojatno e deka grupata na lu|e koi na pomali potttici reagira 

so kriminalni postapki sekoga{ }e ima nepriliki. Nasproti va- 

89

kvite lu|e, onie koi mu podlegnuvaat samo na ekstremniot pritisok na 

nadvore{nite sili }e vr{at prestapi edinstveno vo navedenite retki 

i isklu~itelni okolnosti. Ovie se prestapnici od nu`da, a onie sekojdnevni 

zlostornici. 

Najgolemiot broj na na{ite zlostornici se proizvod na sredinata. 

Tie se lojalni dodeka se ubavo te~e, dodeka ekonomskiot ìvot se 

razviva bez naru{uvawa i nivnata sposobnost za prilagoduvawe ne e 

izloèna na preteran pritisok. Me|utoa, koga se spremaat op{testveni 

buri, pojava na kriza, naru{at cenite i raste armijata na nevraboteni, 

prose~niot lojalen poedinec popu{ta pod isklu~itelniot pritisok 

i stanuva prestapnik. Ottamu spored Hentig, plimata na kriminalitetot 

{to se javuva vo vakvi okolnosti treba da nî goni da gi istraùvame 

pri~inite na ovie bolesti, a ne da buri~kame me|u simptomite 

koi gi pruàat ~ovekovite su{testva. Za{to, kako {to natamu 

veli Hentig, na{eto op{testveno ureduvawe sî u{te ne go dostignalo 

ovoj stepen na objektivnost kako sonceto koe ednakvo gi gree pravednite 

i nepravednite. Se pretpostava deka site sme rodeni kako ednakvi, 

me|utoa svetot vo koj ìveeme ne e ednakov. Taka i vo kriminologijata 

ne e isto ako dvajca storat isto delo, izvr{at isto zlostorstvo. Poinaku 

kaàno tie ne se isto. 

Na krajot Hentig veli deka negovata teorija na neprilagodenosta 

moè isto taka da se primeni i na zlostorstvata koi nastanuvaat 

poradi izobilstvo. Vo ovie slu~ai pritisokot na sredinata e pod normalniot. 

Sekoj od nas e vo sostojba na ramnoteà blagodarenie na balansira~kata 

kontrola na op{testvenite uslovi: javnoto mislewe pravilata 

na moralot, zakonot i propisite na na{ata grupa. Koga ovaa normalna 

ramnoteà e naru{ena, nie stanuvame mentalno izopa~eni. Se 

razviva eskcentri~nosta, na{ata priroda se menuva i nie se sudirame 

so postepena atrofija na sekojdnevnite pre~ki. Preteraniot pritisok 

moè da bide isto taka koben kako i negovoto celosno otsustvo. Krajnoto 

siroma{tvo ne se pla{i od kaznata bidejki dobroto povedenie e 

u{te pogolemo zlo. Zna~i doa|a do zlostorstvo. Preteranoto izobilstvo 

ili mo} ne se pla{i od posledicite, za{to kako {to izgleda tie 

ne mora neizbe`no da nastapat, imeno tie moàt da se izbegnat. 92 

3. Na teoriite na neprilagodenosta im se stavaat pove}e zabele{ki. 

Osnovnata zabele{ka poteknuva od marksisti~ki orientiranite 

kriminolozi i socijalni patolozi. Spored niv, u~eweto za 

kriminalitetot, odnosno devijantnosta kako izraz na neprilagodenosta, 

koe go posmatra i objasnuva samo kako izraz na psiholo{kite 

mehanizmi na poedinecot ne e dokraj odr`livo. To~no e deka kriminalcite 

se neprilagodeni li~nosti, velat ovie avtori, deka ne se integrirani 

vo op{testvoto, vo negovite mehanizmi, procesi i tekovi. Me- 

|utoa, tie postavuvaat dve pra{awa. Prvoto, za op{testvenoto pote- 

92 

Vidi: Henting, H, op. cit. str. 19-26. 

90

klo na neprilagodenosta i neosnovanosta na obvrskata kriminalecot 

da se prilagoduva na edno op{testvo "koe se nao|a vo sostojba na "dezorganizacija", 

koe go razoruva eksploatacija i razni drugi op{testveni 

poroci i bolesti, vo koe vistinskite materijalni i du{evni 

potrebi na lu|eto stojat vo protivre~nost so mo`nostite na svoeto 

zadovoluvawe, vo koe li~nosta e atomizirana, dezintegrirana i sli- 

~no, postojat negativni uslovi koi deluvaat vrz ~ovekot koi go formiraat 

kako prestapni~ka li~nost." 93 I vtoroto, "zo{to oddelni lica 

uspevaat da se odnesuvaat vo duhot na op{testvenite normi i po~ituvawe 

na pozitivnite vrednosti, a drugi stanale neprilagodeni lica." 94 

Nivniot zaklu~ok e deka teorijata na neprilagodenosta ne moè da 

odgovori na ovie pra{awa i ottamu ne e dovolna i kadra da navleze vo 

podlabokata etiologija na devijantnoto i kriminalnoto povedenie. 

Pritoa ovie teoreti~ari zapa|aat vo sopstvenaat stapica, za{to negirajki 

go zna~eweto na prilagoduvaweto doa|aat vo kontradikcija so 

svojot afirmativen stav kon resocijalizacijata koja vo su{tina zna~i 

prilagoduvawe na osudenicite na postojnite op{testveni odnosi i 

vrednosti. Za da se izvle~at od taa stapica, edni, kako na primer, Milutinovi}, 

tvrdat deka prilagoduvaweto kaj resocijalizacijata nebare 

e sosema drugo pra{awe koe vsu{nost i ne pokaùva bog znae kakov 

uspeh, a drugi kako na primer, Kambovski, tvrdat deka resocijalizacijata 

ne e mo`na vo kapitalisti~koto op{testvo. 95 Nakratko, na toj 

na~in tokmu tie ne uspevaat da odgovorat na osnovnoto pra{awe za{to 

edni stanuvaat kriminalci a drugi ne. A odgovorot e mo{ne ednostaven. 

Imeno koga ve}e ispravno se priznava deka opredeleni psihi~ki 

osobini ostvaruvaat izvesni te{kotii vrz mo`nosta za prilagoduvawe 

i ottamu vrz pojavata na kriminalnite povedenija, mora da se ima predvid 

deka na~inot na razre{uvaweto na tie te{kotii vo najgolema 

mera zavisi od stavot na op{testvenata sredina kon tie lica i nivnoto 

razbirawe ili nerazbirawe na tie te{kotii. Na{ stav e deka samo 

na toj na~in moè da se izbegnat nepotrebnite teoretski zapletkuvawa 

i da se iznajde odgovorot na pra{aweto za{to site lica so isti 

pre~ki vo prilagoduvaweto ne stanuvaat prestapnici. 

1.2. TEORIJA NA INTELIGENCIJATA 

1. Osnovnata teza na teorijata na inteligencijata e deka devijantite 

i prestapnicite se nedovolno inteligentni i slaboumni lica 

koi ne se vo sostojba da ja sfatat teìnata i {tetnosta na svoite postapki. 

Vakviot stav vo osnova moè da se bara vo poso~enite ko- 

93 


94 


95 

Za ovoj problem po{iroko: Sulejmanov, Z. Penologija, Grafohartija, 

Skopje, 1999, str. 431-434. 

91

mparativni istraùvawa na inteligencijata na prestapnicite i licata 

koi ne se oddavaat na devijantni povedenija ili kon vr{ewe krivi- 

~ni dela. Od tie istraùvawa prozleze pogre{no soznanie deka me|u 

devijantite i prestapnicite se pojavuva zna~itelno pogolem procent 

na lica so poniska inteligencija i slaboumnost. 

Vo sociopatolo{kata i kriminolo{kata literatura se smeta 

deka ovaa teorija za prvpat e po{iroko razviena od strana na Henry. K. 

Goddard vo negovite studii: "Slaboumnosta nejzinite pri~ini i posledici" 

(Feeble - Mindedness, Causes and Consequences, New York, 

1914), "Prestapnik imbicil" (1915) i "Sposobnostite na ~ovekot i nivoto 

na intelektualniot razvoj" (Human Efficiency and Levels od Inteligence, 

Princeton University Press, Princeton, 1920). Spored nego sekoe slaboumno 

lice e potencijalen prestapnik i deka najva`nata pri~ina na nivnoto 

prestapni{tvo e tokmu niskoto nivo na nivnata inteligenija koja kaj 

niv se spu{ta do nivoto na debilnost. So cel da se spre~i nivnoto 

prestapni~ko odnesuvawe, Godard predlagal nivno smestuvawe vo posebni 

ustanovi i zabrana na nivna reprodukcija. Podocna se obidel da go 

promeni svoeto mislewe so tvrdeweto deka sekoj ~ovek e potencijalen 

prestapnik. 

Re~isi site istraùvawa od toa vreme ukaùvaa na toa deka golemiot 

procent na maloletni delinkventi e na potprose~no psihi~ko 

nivo. Taka, na primer, Hejli i Broner (William Healy and Augusta F. 

Bronner) utvrdile deka 14% od decata od îkago bile slaboumni, 14% 

umobolni, 5% optovareni so psihozi i 2% neuroti~ni. 96 

Privrzanicite na teorijata na inteligencijata kako faktor na 

kriminalnoto povedenie ja istraùvaa i zaemnata zavisnost na niskata 

inteligencija i recidivizmot. Vo taa smisla Gilin (J Gillin, Social 

pathology, New York, 1933) istaknuva deka sekoe istraùvawe na povratni{tvoto 

pokaùva zgolemeno povtoruvawe na krivi~nite dela so 

istovremeno opa|awe na stepenot na inteligencijata. Nasproti ovoj 

avtor Hartman (Hartman, Recidivism and Inteligence, 1940) utvrdil deka 

recidivistite imaat povisok stepen na inteligencija od primarnite 

prestapnici 

2. Ponovite istraùvawa zasnovani vrz sovremeni instrumenti 

za merewe na inteligencijata pokaàa deka razlikite me|u prestapnicite 

i neprestapnicite se re~isi nezna~itelni ili nikakvi. Pritoa 

na studiite spored koi prestapnicite pokaùvaat poslabi rezultati 

na testovite na inteligencijata im se upatuvaat izdràni prigovori 

za neadekvatniot izbor i nedovolnata reprezentativnost na kontrolnite 

grupi. Bitno e da se podvle~e i toa deka dobienite razliki vo 

pogled na inteligencijata se tolku mali {to so namaleniot stepen na 

inteligencija vo nikoj slu~aj ne moè da se objasni kako nekoj zna~aen 

op{t kriminogen faktor. Vo ovaa smisla treba da se razgleduva i 

96 

Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 271. 

92

postoeweto na temnata brojka, odnosno pretpostavkata deka so ovie 

istraùvawa me|u ~esnite gra|ani ~esto se opfateni i golem broj na 

lica koi ja izbegnale slu`benata intervencija. 

Vo edno od takvite istraùvawa koe se odnesuva{e na opredelen 

broj zatvorenici vo Xorxija, Adler i Votrington (Herman M. 

Adler and Myrthe R. Worthington) do{le do zaklu~ok deka tamo{nite 

zatvorenici bile pointeligentni od pripadnicite na vojskata na SAD 

za vreme na Prvata Svetska vojna. Podocna, sporeduvaj}i niza studii 

Zeleni (Leslie D. Zeleny) utvrdil deka nema golemi razliki vo srazmerot 

na slaboumnosta kaj zlostornicite i obi~noto naselenie za{to 

toj srazmer iznesuval 1,2 : 1. 97 Tul~in (Simon H. Tulchin) 98 konstatiral 

deka me|u kriminalcite i nekriminalcite ne moè da se utvrdi bilo 

kakva zna~ajna razlika vo pogled na stepenot na inteligencijata, dodeka 

Saterlend (E. Sutherland) tvrde{e deka eventualnite razliki vo 

toj pogled naj~esto se predizvikani so gre{ki vo izborot na primerokot, 

na~inot na sostavuvaweto na pra{awata i tolkuvaweto na dobienite 

rezultati. 

Kriminolo{kite istraùvawa isto taka utvrdija deka nivoto 

na inteligencijata varira vo zavisnost od vidot i teìnata na prestapni~kata 

dejnost. Taka na primer, izmamnicite po pravilo pokaùvaat 

natprose~na inteligencija, dodeka od druga strana, kaj izvr{itelite 

na krvnite i seksualnite krivi~ni dela inteligencijata e ne{to poniska 

od prosekot, i moè da se spu{ti i do nivoto na debilnost i 

inbicilnost. 99 Zna~aen rezultat pretstavuva i soznanieto deka nivoto 

na inteligencijata i prestapni{tvoto istovremeno se determinirani 

od deluvaweto na treti zaedni~ki faktori (antecedenti) koi ostvaruvaat 

svoe vlijanie i vrz inteligencijata i vrz prestapni{tvoto. Me|u 

niv e pomesteno dejstvoto na nepovolni socijalnite faktori kako {to 

se: otsustvoto na soodvetni uslovi za vospituvawe i obrazovanie, pripadnosta 

na opredelena kulturna grupa i sl. 

Seto ova me|utoa ne gi obeshrabri izvesni istraùva~i da prodolàt 

so sporeduvaweto na stepenot na inteligencijata me|u zlostornicite 

i ~esnite gra|ani. Taka bra~niot par Glik utvrdile deka maloletnite 

delinkventi imaat ponizok stepen na inteligencija od nivnite 

vrsnici koi ne vr{at krivi~ni dela. [ort i Strudbrk (Short 

97 

Eliot, M. op. cit. str. 273-274 

98 

Tulchin, S. H. Intelligence and Crime, University of Chicago, Press, Chicago, 

1939. 

99 

Saterlend (E. Sutherland, 1931) koj go ispituval koeficientot na 

inteligencijata na prestapnicite utvrdil deka storitelite na krivi~ni dela 

pronevera, krivotvorewe i licata koi primaat mito imaat povisok IQ, deka 

ubijcite, nasilnicite, silexiite i ostanatite seksualni prestapnici se so 

poniska inteligencija, a kradcite na avtomobili i lica koi vr{at dela vo 

vrska so upotreba na droga i alkohol se prose~no inteligentni. 

93

and Strodbek, 1965) povtorno vo îkago konstatiraa deka pripadnicite 

na maloletni~kite bandi imaat poniska inteligencija od maloletnicite 

koi ne se delinkvento orientirani. Gibson i Vest (Gibson and 

West) tvrdat deka maloletnicite koi za prvpat se osuduvani pred 

navr{uvaweto na 14 godini, imaat poslabi rezultati na testovite na 

inteligencija. 

3. Niskoto intelektualno nivo moè da bide pre~ka za obrazovnoto 

i profesionalnoto napreduvawe, a so toa i za steknuvawe na povisok 

socijalen status. Nedovolnata inteligencija moè da bide uslov 

za neadekvatnoto procenuavawe na razli~ni ìvotni situacii i rizici 

{to gi nosi izvr{uvaweto na krivi~nite dela. Takvite lica polesno 

potpa|aat pod vlijanie na drugi. Niskata inteligencija moè da 

bide i faktor za polesno dospevawe vo penitencijarna ustanova. Ovie 

okolnosti me|utoa ne se dovolni za toa niskata iteligencija da se 

ozna~uva kako najbiten ili u{te pomalku kako edinestven faktor na 

prestapni~oto povedenie tuku samo kako eden od brojnite uslovi koi 

pridonesuvaat ili go ovozmoùvaat kriminalno povedenie. Toa ne zna- 

~i deka vo nekoi konkretni slu~ai inteligencijata ne moè da bide i 

od presudno vlijanie. Me|utoa, gledano vo celina niskata inteligencija 

ne moè da se smeta kako re{ava~ki pri~inski faktor tuku samo 

kako pridonesuva~ka determinanta ili kako nezna~itelna ote`nitelna 

okolnost za vr{ewe na prestapni~ko povedenie. 

Ottamu moè slobodno da se kaè deka, inteligencijata ima 

samo opredeleno zna~ewe vo istraùvaweto na endogenite faktori na 

kriminalitetot. Inteligencijata denes me|utoa, dobiva nesporno mesto 

i zna~ewe pri sproveduvaweto na odmeruvaweto i individualizacijata 

na krivi~nata sankcija i vo procesot na resocijalizacijata na 

prestapnicite vo penitencijarnite ustanovi. 

1.3. PSIHOANALITI^KA TEORIJA 

1. Ovoj pristap na etiolo{ko objasnuvawe na kriminalitetot 

ima pove}e teoretski varijanti koi vo osnova ne se razlikuvaat. Na 

site im e zaedni~ko poa|aweto od pihoanalizata kako metod na tretman 

na mentalnite i emocionalnite naru{uvawa na li~nosta. 100 Osnovata 

od koja se poa|a, vsu{nost, se potsvesnite sili i nagoni i stavot 

deka kriminalnoto povedenie se javuva kako izraz na razni konflikti 

koi nastanuvaat vrz baza na tie nekontrolirani psihi~ki sili koi doveduvaat 

do toa poedinecot da ne e svesen za negovite ~esto skrieni 

celi. Spored toa poimot na nesvesnoto zazema centralno mesto vo site 

100 

Glavniot metod na psihoanalizata e ispituvawe na poedine~nite 

slu~ai (case study) koj se zasnova na metodolo{ki tehniki: slobodni asocijacii, 

introspekcija i sl. 

94

teoretski varijanti na ovaa teorija voop{to i vo objasnuvaweto na 

devijantnosta i kriminalitetot posebno. 

2. "Psihoanalizata gleda vo li~nosta edna dinami~ka organizacija. 

Organizacijata na ìvotot na individuata me|u zadovolstvoto, 

pragmatizmot i dol`nosta se objasnuva so borbata na tri instanci: 1. 

"Ona" koe gi pretstavuva nesvesnite iracionalni sili, 2. "Jas" koe gi 

pretstavuva silite izvedeni od stvarnosta, imeno od praktikata i 3. 

"Nad Jas" koe vodi smetka za silite na samokaznuvawe i pokoruvawe." 

101 Za ovoj pristap od posebno zna~ewe e teorijata na Frojd (Sigmund 

Freud, 1856-1939) 102 za strukturata na li~nosta, nejzinata dinamika i 

razvoj koi se od zna~ewe za objasnuvawe na procesot na socijalizacijata 

na li~nosta. Centralnata struktura na li~nosta e sostavena od 

tri dela ili potsistemi: 

a) Prviot del Id (Ona, Nesvesno, Nesakano Jas, ili del od psihi~kiot 

aparat na li~nosta koj e sostaven od nesvesni vrodeni instinkti) 

go so~inuvaat vrodeni sili - instinkti, 103 od koi osnovnite pottiknuva~i 

na aktivnostite se ozna~eni so izrazite "libido" (seksualen 

nagon) i - ego nagoni (nagoni na samoodrùvawe). Vo ramkite na Id-ot 

Frojd natamu razlikuva dva vida na instinkti eros (instinkt na 

ìvot) i tanatos (instinkt na smrt). 104 Me|u instinktite na eros-ot se 

pomesteni gladot, èdtta i seksualniot instinkt koi sluàt za odrùvawe 

na ìvotot i na ~ovekoviot vid. Energijata koja pokrenuva na 

aktivnost vo taa nasoka e ozna~ena so izrazot libido (libido pretstavuva 

energija na eros-ot). Posebno vnimanie Frojd mu posvetuva na seksualniot 

instinkt i vo negovata sila ja gledal mo`nosta za razbirawe 

na re~isi na site ~ovekovi postapki. Instinktot na smrt kako destru- 

101 

Pinatel. J op. cit. str. 41. 

102 

Iako direktno ne se zanimaval so pra{aweto na kriminalitetot 

Frojd dal zna~aen pridones za negovoto razbirawe osobeno so negovoto objasnuvawe 

na potekloto na zlostorot i kaznata, opisot na zlostornikot poradi 

~uvstvo na vina i objasnuvaweto na gafovite so koi dal pridones za razjasnuvawe 

na nebre`nite krivi~ni dela. Vidi: Manhhaim, H. op. cit. str. 318-324. 

103 

"Id e izraz koj se upotrebuva za da se odbeleì golemiot rezervoar 

na ~ovekovi nagoni koi retko izleguvaat na povr{inata na svesnosta. So drugi 

zborovi, Id e nesvesno... Id-ot e izvor na site primitivni ìvotinski nagoni, 

ili na ona {to porano se narekuvalo instinkti". Eliot, M. op. cit. str. 273 

104 

Ovoj instinkt, spored Frojd e izvor na agresivnosta i destruktivnostta 

na li~nolsta. Dokolku toj instinkt e naso~en kon poedinecot {to go 

poseduva, se izrazuva kako sadomazohizam i ponekoga{ doveduva do samoubistvo, 

a dokolku e naso~en kon drugite, se izrazuva kako agresivnost koja doveduva 

do rastovaruvawe na napnatosta. Za opredeleni kriti~ki zabele{ki kon 

ovoj stav na Frojd, vidi: Stor, E. Ljudska agresivnost, Nolit, Beograd, 1968, str.13- 

24. 

95

ktiven instinkt e izvor na sklonosta na lu|eto kon agresija, razoruvawe, 

vojni i me|usebni progonuvawa i tormozewa. 105 

Site tie instinkti se del na organskata struktura na poedinecot 

i vo osnova se protivop{testveni. ôvekot se stremi da gi zadovoli, 

a op{testvenata zaednica go opredeluva na~inot na koj toa moè da 

se ostvari. Devijantnosta ili krivi~noto delo, so koe se saka da mu se 

soop{ti ne{to na drugite (sekoe povedenie e vid na samoizrazuvawe 

na li~nosta), pretstavuva manlivo prilagoduvawe na tie barawa (fali~na 

socijalizacija). Me|utoa, so ogled deka sekoe pa i kriminalnoto 

povedenie mora da se sfati potrebna e psihoanaliza koja }e gi napravi 

vidlivi latentnite pri~ini i celta na takvoto povedenie. 

b) Vtoriot del ili komponenta na li~nosat e Ego (Vistinsko 

Jas, Svesna li~nost, ili del na li~nota koj doa|a vo dopir so okolinata 

i koj posreduva me|u potrebite na Id-ot i barawata na Super ego-to). 

Ego-to, vsu{nost, pretstavuva svest za okolinata, svest koja razviva silno 

~uvstvo na vina poradi zabranetite porivi na Id-ot. So negova pomo{ 

deteto uspeva da go usoglasi izrazuvaweto na svoite sebi~ni porivi 

so barawata i potrebite na drugite (Ego-to ima funkcija potrebite 

na Id-ot razumno da gi usoglasi so realnosta i osobeno so razvienosta 

na Super ego-to). Nego go so~inuvaat procesi kako {to se zabeleùvawe, 

pomnewe i mislewe. Ego-to vo odnos na instinktivnata 

sfera e sekundarno i sluì samo kako izvr{tel na ona kon koe te`nee 

Id-ot. Toj e razumen sluga na eden silen nerzaumen gospodar. Ego-to 

celata sila ja crpi od prviot del na li~nosta. Bez Id nema Ego nitu 

funkcii na Ego-to. 

v) Tretiot del na li~nosta Super-ego (Posakano Jas, Nad Jas, 

Sovr{eno, Socijalizirana li~nost , Sovest, ili del na psihi~kata 

105 Od instinktot na smrtta proizleguva agresivniot nagon. Agresivnosta 

e streme` za destrukcija vrz sebesi, streme` za sopstvena smrt naso~ena 

sprema drugi objekti koi taka pretstavuvaat zamena za sopstvenoto bitie. 

Poedinecot se bori so drugi lica za svojot opstanok, za{to negovata èlba za 

sopstvena smrt e blokirana so silata na instinktot za ìvot. Vrz osnova na 

ovie sfa}awa na Frojd, Hertman i Ana Frojd go razvivaat sfa}aweto deka 

agresivnata energija, ednakvo kako i energijata na libidoto postojano se sozdava 

vo organizmot. Ako ovaa agresivna energija ne se neutralizira preku 

nekoja socijalno prifatliva akcija, neizbe`no doa|a do manifestirawe na 

destruktivni sili na taa energija, doa|a do agresiven napad vrz drugi lica. Vo 

takviot napad se nao|a zadovolstvo, za{to projavuvaweto na agresivnosta zna- 

~i osloboduvawe na tenziite predizvikani so nezadovoleniot nagon. Spored 

ova sfa}awe agresivnosta se kumulira vo organizmot kako voda vo bazen. Koga 

akumulacijata na vodata }e dostigne opredeleno nivo, neizbe`no doa|a do 

agresija. Ottamu nekoi avtori, ova sfa}awe go narekuvaat hidrauli~en model 

za potekloto na agresijata. Rot, N. Osnovi socijalne psihologije, Zavod za izdanika 

i nastavna sredstva, Beograd, 1977. str. 238. 

96

struktura koj preku Ego-to ja cenzurira i ograni~uva funkcijata na Idot) 

e sistem na normi, principi i vrednosti na dadeno op{testvo koi 

gi usvoila li~nosta. Ovoj del na li~nosta, vsu{nost, e nejzinata socijalna 

komponenta ~ija osnovna uloga e da ja spre~i, ko~i, kanalizira i 

naso~uva silata na Id-ot kon op{testveno prifatlivo zadovoluvawe na 

negovite barawa. 106 

Nakratko Id se prirodnite, instinktivni i sebi~ni sklonosti 

na edno lice koi toa se obiduva da gi potisne, Ego pretstavuva svesno 

prilagoduvawe na li~nosta na svetot okolu nego, Super ego, koe pomalku 

ili pove}e e sinonim na sovesta, go potisnuva konfliktot vo potsvesnoto, 

za{to poedinecot doìvuva ~uvstvo na vina pri pomislata 

na svoite sebi~ni ili zlonamerni pobudi.: ma` ili èna koi kradat, 

moèbi, se stremat kon seksualno zadovoluvawe. 107 

Me|usebniot dinami~en odnos me|u ovie komponenti ili aspekti 

na li~nosta go odrazuva nejzinoto celokupno povedenie. Me|u niv 

~esto doa|a do sudiri koi kaj li~nosta predizvikuvaat nesigurnost - 

anksioznost. Sostojbata na nesigurnost i neoopredelen strav li~nosta 

nastojuva da ja nadmine so pomo{ na odbrambeni mehanizmi kako {to 

se regresijata, represijata, fiksacijata i drugi koi gi maskiraat i 

izlobli~uvaat motivite i celite {to ne gi prifa}a Super-ego-to, taka 

{to li~nosta iako za toa ne e svesna sepak gi zadovoluva i ostvaruva 

makar indirektno i delumno. Vo slu~aj na posilni konflikti me|u 

ovie komponenti doa|a do naru{uvawe vo povedenieto i do opredeleni 

psihi~ki posledici vrz li~nosta. Za toa se vinovni ograni~uvawata 

koi Super ego-to mu gi naloùva na Ego-to. Tokmu tie ograni~uvawa 

moàt da zavr{at so seriozni tenzii koi se manifestiraat vo anksioznost, 

nalutenost ili rezignacija. Spored toa mnogu lica ne uspevaat 

spored svoi kriteriumi da go odmerat povedenieto taka kako {to nalaga 

Super ego-to i razvivaat silna smisla za vina. Toa ~uvstvo od 

106 

"Super ego e sila koja ne prisiliva u~tivo da mu odgovorime na 

nekoj koj ni dosaduva, koe pravi najprvin da mu ponudime hrana na drug iako 

samite sme gladni kako volci, ili koe ne naveduva qubezno da postapuvame so 

lice koe namerno ne povredilo. Spored toa Super ego-to go odrazuva "op{testvenoto 

vospituvawe" na poedinecot koe toj go dobil od svoite roditeli, 

crkvata, u~ili{teto i op{testvoto voop{to". Eliot, M. op. cit. str. 273. "Super 

ego-to e uslov da se postapuva vo soglasnost so op{testvenite pravila. Ego-to 

sprema niv postapuva ili vrz osnova na samite niv ili od sebesi. Ako sprema 

ovie pravila postapuva premnogu dobro, toa se stremi i da go napu{ti svojot 

star gospodar Id-ot i da stane sluga na noviot gospodar Super ego-to. Poradi 

toa Id-ot reagira se posilno i bara pati{ta da ja izbegne kontrolata, a Egoto 

go zamol~uva so mehanizmot nare~en "potisnuvawe". Korn. R. and McCorkle, 

L. Criminology and Penology, New York - London , 1964, str. 253. 

107 

Eliot, M. op. cit. str. 334. 

97

svoja strana, kaj niv moè da dovede duri i do neurozi i psihozi ili do 

otvoreno kriminalno povedenie od èlba za kazna. 

Za formiraweto na li~nosta i nejazinoto podocne`no povedenie, 

spored Frojd, od isklu~itelno zna~ewe se prvite godini od ìvotot 

na deteto. Toa minuva niz nekolku periodi koi se biolo{ki determinirani 

i nu`ni. 

a) Prvata faza e tn. pregenitalen period sostaven od tri fazi: 

1. oralna faza (do prvata godina od ìvotot) koga deteto preku ustata 

zadovoluva seksualni pobudi, 2. analna faza (vo vtorata godina od ìvotot) 

koga zadovolstvoto e defekacijata povtorno predizvikana od 

seksualni pobudi i 3. genitalnata faza (od 3 do 5 godini) koga se projavuva 

zadovolstvo i interes za genitaliite. Vo ovaa faza doa|a do tn. 

Edipov kompleks i primarni identifikacii so majkata i tatkoto. 

Edipoviot kompleks nastanuva poradi sudirot na Id-ot, (nesvesnata 

èlba na deteto da ima seksualni odnosi so majkata i da go ubie svojot 

tatko) i Super ego-to (strogata zabrana koja mu se sprotivstavuva na 

taa èlba). Od uspe{noto razre{uvawe na Edipoviot kompleks i kvalitetot 

na primarite identifikacii vo najgolema mera zavisi socijalizacijata 

i razvojot Super ego-to . 

So Edipoviot kompleks koj proizleguva od dve zlostorni~ki 

nameri: da se ubie tatkoto i polovo da se op{ti so majkata, Frojd go 

povrzal mra~noto ~uvstvo na vina koe kaj opredeleni lica preku 

izvr{uvaweto na krivi~ni dela kaj opredeleni storiteli doveduva do 

olesnuvawe. Toa se tn. zlostornici od ~uvstvo na vina koi deloto go 

vr{at prisilno tokmu poradi toa ~uvstvo na vina koe e od nepoznato 

poteklo. 

b) Period na latencija e period na slabeewe na projavuvaweto 

na seksualniot interes ili tn. narcisoiden period, odnosno period 

koga se projavuva interes za samiot sebesi. 

v) Vo period na pubertetot interesot se prefrluva vrz sprotivniot 

pol (socijalizacija). 

Na ovie tri periodi im odgovaraat: 1. na pregenitalniot period 

- Id (Ona), nesvesna li~nost, zadovolstva od seksualna priroda, 2. na 

periodot na latencija - Ego (Jas), svesna li~nost, pragmatizam i 3. na 

periodot na pubertetot - Super ego (Nad jas), dol`nosno, socijalizirano 

povedenie: sovest odnosno postapuvawe soglasno so op{testvenite 

pravila na povedenie. 108 

108 

Sovest pretstavuva psihi~ka dispozicija koja poedinecot go osposobuva 

i go pottiknuva svoite sopstveni postapki moralno da gi prosuduva. 

Odobruvaweto na sopstvenite postapki se odrazuva kako zadovolstvo, mirna 

sovest, i obratno. Sovesta ne e vrodena, tuku steknata i promenliva ~ove~ka 

osobina koja zavisi od stepenot na dostignatata eti~ka visina, i op{testvenata 

sredina vo koja ìvee poedinecot . 

98

3. Vrz ovie op{ti postavki na Frojd se razvija mnogubrojni 

psihoanaliti~ki u~ewa za kriminalitetot. Skoro site avtori koi ja 

prifatile psihoanaliti~kata koncepcija zapo~naa da izdavaat studii 

vo koi psihoanaliti~ki zapo~na da se objasnuva i samiot kriminalitetot. 

Me|u niv sekako na prvo mesto treba da se poso~at u~enicite na 

Frojd: Adler (Alfred Adler, 1870-1937) 109 i Jung (Karl Gustav Jung, 1875- 

1960). 110 Zna~ajni dela vo ovaa oblast dadoa i Franc Aleksander (Franz 

Alexandar) i [taub (Hugo Staub), 111 Rajk (Theodor Reik) Ajhorn (August 

Eihorn), [tekel (Wilhelm Stekel) i drugi. 

Vo ovaa smila e osobeno zna~an i Viljem Hejli (Wiliam Healy) 

koj vo svoeto delo "The Individual Delinquent", Little Brown and Company, 

Boston, 1917, smeta{e deka prestapni~koto povedenie moè da se objasni 

samo so zadlabo~uvawe vo emocionalniot razvoj na poedinecot. 

Spored nego pri~nata na kriminalitetot se nao|a vo frustraciite 

koi nastanuvaat vo fazata na detstvoto koga toa ne moè da gi zadovoli 

svoite osnovni potrebi. 

109 

Adler stana poznat kako osnova~ na {kolata na individualnata 

psihologija i negovoto u~ewe za kompleksot na inferiornosta (~uvstvo na 

pomala vrednost) i borbata na poedinecot za dostigawe na opredelena cel 

koja se sostoi vo superiornost (streme` za nadmo}nost i zna~ewe). Spored 

nego, vr{eweto na krivi~noto delo pretstavuva kompenzacija na inferiornosta 

i na~in na privlekuvawe na vnimanieto. Vidi pove}e: Mannheim, H. op. cit. 

str. 329-331. 

110 

Jung vo psihologijata go vovede poimot na kolektivno nesvesnoto 

koe mu go sprotivstavi na individualnoto nesvesno kaj poedinecot. Negovoto 

zna~ewe se sostoi i vo poso~uvaweto na introvertniot i ekstravertniot psiholo{ki 

tip. Ekstravertnosta e karakteristika na nekoj poedinec koja se sostoi 

vo prete`nuvawe na interesot sprema nadvore{niot svet. Takvite lica 

se otvoreni, komunikativni i spontani. Ekstravertniot tip se karakterizira 

so spretnost vo socijalnite kontakti, ne~uvstvitelnost na kritika, burno 

izrazuvawe na emocionalnite doìvuvawa itn. Introvertnosta se karakterizira 

so prete`na naso~enost kon sopstveniot vnatre{en svet na poedinecot 

(svetot na fantazijata), nespretnost i neprisposobenost vo razli~ni socijalni 

situacii, pre~uvstvitelnost za sekakva kritika, ko~ewe na emocionalnite 

izrazi, sklonost kon preterana analiza na samiot sebesi i na drugite 

lu|e Introvertnata li~nost vo povedenieto so drugite pokaùva rezerviranost, 

ne e komunikativna i se drì na distanca. 

111 

Aleksandar i Staub vo svoeto zaedni~ko delo "Psihonaliti~ki 

uvod vo svetot na paragrafite od 1927, kriminalitetot se obiduvaat vo prv 

red da go objasnuvaat ne so slabotot Super ego tuku, so negovoto otsustvoto kaj 

opredeleni poedinci i vo taa smisla go opredeluvaat mo{ne problemati- 

~niot tip na tn. zlostornici bez Super ego. 

99

Eden od avtorite koj na relativno pocelosen na~in ja izloì 

ovaa teorija e Kejt Fridlander (Kate Friedlander) 112 . Fridlander poa|a 

od antisocijalniot karakter koj se karakterizira so slab, neizgraden 

Ego, {to im ovozmoùva na destruktivnite nagoni na Id-ot slobodno da 

se projavuvaat. Spored toa, osnovnata kriminolo{ka postavka na psihoanalizata 

e deka vo sekoj poedinec postojat vrodeni instinkti (Id) 

ili tendencii za kriminalno odnesuvawe. Kaj izvesni poedinci tie tendencii 

dobivaat manifesten izraz {to e usloveno od stepenot na razvienosta 

na Ego-to. Dokolku Ego-to kako svesna li~nost i Super egoto 

kako socijalizirana li~nost se porazvieni, dotolku opasnosta za 

izvr{uvawe na krivi~noto delo i drugite devijantni povedenija se pomali. 

Razvienosta na ovie aspekti na li~nosta pak zavisi na koj na~in 

vo porane{nite godini od ìvotot na deteto negovite instinkti se 

prilagoduvaat, modificiraat i potisnuvaat soglasno so barawata na 

sredinata pri {to re{ava~ko vlijanie ima qubovta od strana na roditelite 

i identifikacijata so niv. Nastojuvaj}i da ja pridobie qubovta 

na roditelite deteto |i prifa}a nivnite èlbi kako svoi, go imitira 

negovoto povedenie i po~nuva da se bori protiv svoite vnatre{ni 

instinktivni impulsi so nivno kontrolirawe, usoglasuvawe ili potisnuvawe. 

Potisnatite motivi me|utoa, vo izvesni okolnosti moàt da 

uslovat regresija odnosno vra}awe kon infantilen na~in na zadovoluvawe 

na instinktivnite potrebi. Premnogu ograni~enite instinktivni 

impulsi kako i nivnoto preterano zadovoluvawe, doveduvaat isto 

taka do fiksacija za opredelen stadium na razvojot, odnosno naru{en 

na~in na zadovoluvawe na potrebite. Posilni sudiri me|u komponentite 

na li~nosta doveduvaat do mentalni naru{uvawa. Naru{uvawata 

moàt da nastanat i poradi organski o{tetuvawa. Site ovie okolnosti 

imaat kriminogeno zna~ewe. 

Soglasno so gorenavedenoto, pri~inskite faktori na kriminalitetot 

Fridlander gi gleda vo naru{uvaweto na funkcioniraweto 

na komponentite na li~nosta (Id, Ego i Super ego). Tie naru{uvawa, 

odnosno kriminogeni faktori toj gi deli vo tri grupi: 1. naru{uvawa 

nastanati poradi antiop{testveniot razvoj na karakterot, do {to 

doveduva konstitucijata i vlijanieto na sredinata, 2. naru{uvawa od 

organska priroda, do koi doa|a poradi toksi~ni i organski o{tetuvawa 

kako i naru{uvawa na nervniot sistem, i 3. psihi~ki naru{uvawa 

na Ego-to, poradi koi toa ne e vo sostojba da ja razlikuva stvarnosta od 

fikcijata. 113 

4. Osnovnata kriti~ka zabele{ka e deka ovaa teorija za strukturata 

na li~nosta ne e nau~no dokaàna i deka e ednostrana (preterano 

istaknuvawe na ulogata na instinktite i seksualnite nagoni). 

112 

Vidi: Fridlander, K. La delinquence juvenile: Etude psihoanalitique, Paris, 

PUF, 1951. 

113 

Vidi: Ja{ovi}, @, op. cit. str. 183-184. 

100

Natamo{ni zabele{ki {to moàt da im se upatat na psihoanaliti~arite 

se: neopravdanite pretenzii so ova u~ewe i metodot na psihoanalizata 

da gi objasnat site kriminalni povedenija. 

Na opredleni, spored nas, preostri kritiki be{e izloèno i 

ukaàuvaweto deka krivi~noto delo moè da se javi kako opredelen 

vid na neuroza: prestapnik poradi ~uvstvo na vina (storitel koj se 

stremi da bide proglasen za vinoven i da bide kaznet). Vo odgovor na 

ova se istaknuva deka samoto iskustvo pokaùva deka zlostornicite 

prezemaat sî so cel da ne bidat otkrieni i kazneti. Vo ovie psihoanaliti~ki 

tvrdewa spored nas ima golema vistina, {to se potvrdi i vo 

nekoi na{i istraùvawa. Nivniot nedostatok povtorno se sostoi 

samo vo nastojuvaweto da se voop{tat vrz site kriminalni povedenija. 

Od drguga strana, protiv konceptot na psihoanaliti~arite 

deka kriminalecot so pomo{ na krivi~noto delo se stremi kon postignuvawe 

na momentno zadovolstvo, sosema neopravdano se istaknuva 

deka najgolemiot broj zlostornici gri`livo se podgovuvaat za negovoto 

izvr{uvawe. Nie bi dopolnile deka kriminalcite ne se stremat 

samo kon postignuvawe na momentno tuku i kon trajno zadovolstvo, 

kako i toa deka prethodnoto podgotvuvawe za izvr{uvawe na deloto ne 

e validen dokaz protiv ova tvrdewe, nitu vo prilog na stavot deka vakvoto 

objasnuvawe navodno ne moè da se primeni na profesionalnite, 

organiziranite i kriminalcite so "beli jaki". 

Nesporno e deka ovaa teorija ima i drugi svoi pozitivni strani 

ottamu {to ukaà na brojni psiholo{ki aspekti na li~nosta. Vo taa 

smisla vo kriminolo{kata literatura so pravo se istaknuva va`nosta 

na nivnoto ukaùvawe deka krivi~noto delo e posledica na naru{uvawata 

na psihi~kata ramnoteà na li~nosta, no i toa deka deloto e 

emanacija na pogre{nata socijalizacija na li~nosta koja poradi toa 

ne e vo sostojba da gi sfati normativnite barawa na socijalnata sredina. 

Vo nejzinite nastojuvawa se gleda i obidot kriminalitetot da se 

objasni so neusoglasenosta na op{testvenata struktura i normativniot 

sistem (zaednicata regrutira poedinci koi poradi nivniot op{- 

testven status i nedostatocite vo psihi~kata struktura ne se vo sostojba 

vistinski da í se prilagodat). 

1.4. TEORIJA NA FRUSTRACIJATA 

1. Teorijata na frustracijata spored svojata sodrìna e psihoanaliti~ka 

teorija koja kriminalnoto povedenie go objasnuva kako posledica 

na li{uvawa od neophodnite uslovi vo razvojot na edna li~nost. 

Vo nekoi slu~ai ne e mo`no da se zadovolat potrebite i streme- 

ìte koi se javuvaat vo opredelena sociokulturna sredina. Poradi toa 

kaj mnogu poedinci doa|a do frustracii koi se prosledeni so ~uvstvo 

na inferiornost, razo~aruvawe i rezignacija, kaj nekoi so emocionalni 

i drugi promeni na psihi~kiot mehanizam, pa duri i so pogo- 

101

lemi o{tetuvawa na nivniot prihi~ki ìvot. Branej}i se od tie posledici 

vo takvi okolnosti na li{uvawa, lu|eto odbiraat razni na~ini 

na reakcii koi ~esto se nesoodvetni i protivni na op{testvenite 

normi. 

2. Vo psihologijata e voobi~aeno frustracijata da se definira 

kako psihi~ka napnatost ili voznemirenost poradi popre~ena namera, 

streme` ili potreba ili poednostavo, kako spre~uvawe na zadovoluvaweto 

na motivite. 114 Taa e motivaciona ili afektivna sostojba {to 

se javuva kako posledica na blokirawe, popre~uvawe, razo~aruvawe, 

poraz. Spored From, frustracijata ima dve zna~ewa: 1. frustracija 

kako prekinuvawe na nekoja aktivnost koja e naso~ena kon nekoja cel i 

koja e vo tek (na primer, deteto posegnuva so racete vo kutija so bomboni, 

no vleguva majkata i go prekinuva vo namerata da gi dosegne), i 2. 

frustracija kako negacija na streme` ili èlba (na primer, deteto ja 

moli majkata da mu dade bomboni, no taa go odbiva). 115 Ottamu frustracijata 

pretstavuva opstrukcija od strana na op{testveni ili li- 

~ni agensi na edna akcija koja e vo tek i e naso~ena kon nekoja cel. 

Vo psiholo{kata literatura se smeta deka do frustracii doa|a 

poradi deluvaweto na: 1. objektivni fizi~ki pre~ki (prirodni pre~ki 

kako na primer, spremni sme da odime na izlet, me|utoa po~nalo da 

vrne), 2. opredeleni pre~ki od socijalna priroda (pregolemi barawa 

od strana na okolinata, obi~ai i predrasudi, kako na primer, roditelite 

ne í dozvoluvaat na }erkata da stapi vo brak so pripadnik od 

druga nacionalnost), 3. pre~ki koi proizleguvaat od individualnite 

osobini na poedinecot (nesposobnost na samata li~nost da ja postigne 

postavenata cel poradi fizi~ki, intelektualni i drugi nedostatoci) 

i, 4. poradi sudirot na razni motivi koi spored Levin (Kurt Lewin, 

1890-1947) moàt da se javat kaj li~nosta kako: konflikt na dvostrano 

privlekuvawe (opredeluvawe me|u dve ednakvo privle~ni celi), konflikt 

na dvostrano odbivawe (opredeluvawe me|u dve ednakvo nepo- 

èlni celi) i konflikt na istovremeno privlekuvawe i odbivawe 

(opredeluvawe za edna ista cel koja istovremeno privlekuva i odbiva, 

ili koga dve celi koi ni stojat od koi treba da se izbere edna sodràt 

114 

"Spre~uvaweto, onevozmoùvaweto da se zadovolat motivite se narekuva 

frustracija na motivi" Rot, N. Psihologija li~nosti, Beograd, 1960, 

str. 124. Spored [eparovi}, "frustracijata e sostojba vo koja ~ovek se ~uvstvuva 

li{en od ne{to, bez ogled na toa vo koja mera negovite barawa se 

opravdani ili neopravdani od aspekt na okolinata vo koja ìvee." [eparovi}, 

Z. op. cit. str. 37. 

115 

From, E. Anatomija ljudske destruktivnosti, I del, Naprijed, Zagreb, 1976, 

str. 80. 

102

i privle~ni i odbojni strani). 116 Poslednive konfliktni situacii 

pretstavuvaat izvori na najsilni frustracii. 

Od stojali{te na nivniot intenzitet pre~kite moè da se podelat 

na sovladlivi (podnoslivi) i nesovladlivi (nepodnoslivi) pre- 

~ki. Vo prviot slu~aj poedinecot obi~no gi mobilizira site svoi fizi~ki 

i psihi~ki sili za da dojde do celta kon koja se stremi. Iskustvoto, 

vsu{nost, pokaùva deka pre~kite koi moàt da se sovladaat 

vo pogolema mera gi zasiluvaat motivite odo{to im pre~at. Me|utoa, 

pred nesovladlivite pre~ki se javuva napnatost koja se natrupuva kako 

voda pred brana i ostvaruva lo{o vlijanie vrz motivacioniot mehanizam. 

Takvata napnatost moè da stane nepodnosliva za organizmot i 

da sozdade frustracija od koja nu`no se bara olesnuvawe. A tokmu toa 

natrupuvawe na napnatosta pred nepremostivi pre~ki i osloboduvaweto 

od taa napnatost, so site zna~ajni posledici za povedenieto na ~ovekot, 

pretstavuva frustracijata. Vsu{nost, tuka se nao|a glavnoto 

podra~je vrz koe se izrazuva sudirot na organizmot so pritisocite i 

pre~kite. Pritoa, vo psihologijata nekoi podra~ja se istaknuvaat 

kako izrazito ~uvstvitelni. Toa se slednite podra~ja: a) trajnoto onevozmoùvawe 

na uspehot vo ìvotot, b) ograni~uvawe na samostojnosta 

na poedinecot, v) ograni~uvawata i pritisocite vrz seksualen plan i 

g) ednostranoto i povekestranoto neprijatelstvo me|u lu|eto. 117 

Pojavata na pre~kite vsu{nost go menuva normalniot motivacionen 

mehanizam na deluvawe koj moè da se izrazi so formulata: 

potreba (stimulacija - napnatost - obrabotka na stimulacijata - cel na 

potrebata) - povedenie {to vodi kon zadovoluvawe na potrebata. Kaj 

motivacionoto povedenie olesnuvaweto na napnatosta se postignuva 

so zadovoluvawe na potrebata, a kaj frustracionoto povedenie olesnuvaweto 

na napnatosta ne zna~i zadovoluvawe na potrebata, tuku pred 

sî, i vo najgolem broj slu~ai, samo olesnuvawe za organizmot. ôvek 

koj e obzemen so lutina ne pomisluva na posledicite na svoeto povedenie. 

So ìva motorika koja ja sledat razli~i pokreti i ~esto besmislena 

napliv na zborovi, toj }e ja olesni samo svojata napnatost. Takvoto 

olesnuvawe ~esto e vo sprotivnost i so razli~nite potrebi na 

116 

Iako razli~ni spored svojata sodrìna ovie konflikti imaat nekoi 

zaedni~ki karakteristiki. Tie nastanuvaat poradi razli~na privle~nost 

i odbivnost na oddelni celi kon koi poedinecot se stremi, ili postapki za 

koi mora da se odlu~i. Pokraj objektivnata vrednost koja ja imaat oddelni 

celi, empiriski e utvrdeno deka silata na privlekuvawe i odbivawe na izvesni 

celi se menuva zavisno od nivnata oddale~enost. Poodale~enite celi se 

pomalku privle~ni, odo{to bliskite celi. Kako mu se pribliùvame na celta, 

taka raste nelzinata privle~nost. Dodeka na pogolema oddale~enost pove}e 

se istaknuvaat pozitivnite svojstva na celta, so pribliùvaweto do celta 

negativnite svojstva stanuvaat se pove}e dominantni. 

117 

Bidi: Vodopivec, K. i dr. op. cit. str. 51. 

103

organizmot. A lutinata e samo edna me|u formite na povedenieto na 

poedinecot kaj koja napnatosta bara re{enie. êstopati olesnuvaweto 

ne e korisno, predizvikuva osuda, komplikacii, a ponekoga{ go zagrozuva 

i opstanokot na poedinecot. 118 Vo toa se sostoi kvalitativna razlika 

me|u motivacionoto i frustracionoto povedenie. 

Samata psihi~ka sostojba vo koja se nao|a poedinecot koga smeta 

deka ne{to ili nekoj go spre~uva vo zadovoluvaweto na negovite 

motivi se narekuva frustraciona situacija. Vo takva frustraciona 

situacija poedincite razli~no se odnesuvaat vo zavisnost od otpornosta 

sprema neuspehot - prag na frustraciona tolerancija. Za lu|e koi 

potkleknuvaat pred sekoja pre~ka i pote{kotija se veli deka imaat nizok 

prag na tolerancija i obratno, onie koi moàt da podnesuvaat golemi 

te{kotii vo sovladuvaweto na pre~ki do celta, imaat visok prag 

na frustraciona tolerancija. Pragot na frustraconata tolerancija 

zavisi od celokupnata struktura na li~nosta i od prethodnoto iskustvo 

koe poedinecot go ima vo zadovoluvaweto na motivite na deluvawe. 

Te{kotiite vo zadovoluvaweto na motivite do opredelena mera go 

podigaat pragot na frustracionata tolerancija, me|utoa ako ~ovekot 

postojano se sre}ava so pre~ki i te{kotii vo ostvaruvaweto na svoite 

èlbi i zadovoluvaweto na potrebite, toa moè da dovede do trajno 

obeshrabruvawe, poti{tenost, pa duri i do neuroti~i pre~ki, a seto 

toa se ogleda vo smalena tolerancija na izvorite na frustracijata i 

snièn prag na frustraciona tolerancija. Vo takvi slu~ai doa|a do 

pojava na neprilagodeno povedenie. 

Me|u pri~inite koi predizvikuvaat granicata na tolerancija 

na frustracii da bide opredelena od individualnite osobini na poedinecot, 

vo literaturata se istaknuvaat: pre~kite od raniot period i 

razvojot i dolgotrajnite pritisoci i pre~ki vo podocne`niot ìvot 

na poedinecot. 

3. Centralna kategorija i na ovaa teorija e agresijata koja se 

javuva kaj prvite poedinci spored formulata deprivacija (li{uvawe) - 

frustracija - agresija (koja se manifestira kako kriminalno povedenie). 

Od ova vedna{ moè da se zabeleì deka agresijata ovde pretstavuva 

posledica (neposredna reakcija) na frustracijata sfatena kako 

bilo kakva pre~ka vo postignuvaweto na opredelena cel (J. Dollard), za 

razlika od agresijata kaj Frojd koja toj ja sfa}a{e kako instinktivna 

èlba koja proizleguva od nagonot za smrt. 119 Spored Dolard (J. Do- 

118 

Bidi: ibid, str. 51. 

119 

Spored Frojd veruvaweto vo dobrinata na "~ovekovata priroda" e 

edna od onie nesre}ni iluzii od koi lu|eto o~ekuvaat nekoe razubavuvawe i 

olesnuvawe na ìvotot, a vo stvarnosta donesuvaat samo {teta. Navistina ni 

se ~ini deka morame da uni{tuvame drugi predmeti i drugi lu|e, za da ne se 

uni{time sebesi, za da se za{titime od stremeòt kon samouni{tuvawe. Navedeno 

spored Ignjatovi}, \. op. cit. str. 113. 

104

llard, i dr. "Frustration And Aggression, Yale University Press, 1957) pojavata 

na agresivnoto povedenie sekoga{ pretpostavuva postoewe na 

frustracija, odnosno postoeweto na frustracija sekoga{ vodi kon nekoj 

vid na agresija. Vo toj kontekst kriminalnoto povedenie ne e ni- 

{to drugo tuku forma na projavuvawe na agresijata nastanata poradi 

frustracija. 

Me|utoa, frustracijata ne vodi sekoga{ kon lutina, bes i 

agresija (destruktivna frustracija). 120 Kaj nekoi lica frustracijata 

doveduva do zgolemuvawe na usilbite preku iznao|awe poinakvi na- 

~ini za zadovoluvawe na motivite da dojdat do sakanata cel (konstruktivna 

frustracija). 121 Kaj treti, posledica na frustracijata moè da 

bide dezorganizirano povedenie, (neprilagodeno povedenie na prostorot 

i vremeto: gubewe na posloènite i posuptilni na~ini na rea|irawe 

i nivna zamena se nerealisti~no i kruto reagirawe) 122 ili 

anksioznost (~uvstvo na nesigurnost, nespokojstvo i na neopredelen 

strav). 123 Najte{ki posledici na frustraciite se neurozi ili psihone- 

Poinakvo od ovie sfa}awa na agresijata e nejzinoto opredeluvawe od 

strana na From. Toj gi deli agresiite na 1. benigna (defanzivna) agresija koja 

im e svojstvena na ìvotnite i na lu|eto i ~ija cel ne e uni{tuvawe tuku da se 

so~uva ìvotot, odnosno da se otstrani nekoja ìvotna opasnost (odgovor na 

zakanite na vitalnite interesi), i 2. maligna (destruktivna, svirepa) 

agresija koja e svojstvena samo za ~ovekot. Taa ne e vrodena a celta í e uìvawe 

vo okrutnosta, zadovolstvo pri ubivawe i sl. From, E. Anatomija ljudske 

destruktivnosti, Naprijed, Zagreb, 1976. 

120 

"...Tendencija da se napadne pri~inata na frustracijata, da se izrazi 

nezadovolstvo i neprijatelstvo". Rot, N. op. cit. str. 129. 

121 

Realisti~ki na~in na reakcija koja e vo soglasnost so dadenata situacija 

i se vodi smetka za nea. Taka koga nekoj nai{ol na pre~ka vo ostvaruvawe 

na opredelena cel, povtorno se obiduva da ja postigne taa cel so nekoj 

poprigoden i pove{t na~in ili vo taa nasoka gi zgolemuva svoite usilbi". 


122 

"Koga ne sme vo sostojba da gi zadovolime frustriranite motivi i 

koga morame da se otkaème od celite koi ne moème da gi ostvarime, a ne mo- 

ème da se pomirime so svojot neuspeh, tuku go krieme pred sebesi koristejki 

razli~ni nesvesni mehanizmi i falsifikuvaj}i ja vistinskata situacija zboruvame 

za nerealisti~ko reagirawe na frustracijata. Takvi nerealisti~ki 

reakcii na frustracijata po pravilo imaat negativni posledici." Rot, N. op. 

cit. str. 128. Za dezintegriranoto povedenie i stremeòt kon povtorno prilagoduvawe 

kon postapki vo soglasnost so realnosta, pove}e kaj Vodopivec i dr. 

op. cit. str. 52 i natamu. 

123 

"Anksioznosta e ~uvstvo na difuzen neformuliran neprijaten 

strav koj obi~no se manifestira psihofizi~ki vo karakteristi~na kombinacija 

so naru{uvawe na motornite funkcii i funkcijata na oddelni organi, so 

~uvstvo na psihi~ka napnatost... Za razlika od stravot kako reakcija koja e 

105

urozi koi predizvikuvaat: anksiozni reakcii, fobi~ni reakci i opsesivno 

kompulzivni reakcii (razni formi na fiksni idei i povtoruvawe 

na opredeleni besmisleni dejstvija), neurosteni~ni reakcii 

(trajno ~uvstvo na zamor i iscrpenost) i konverzivni reakcii (pojava 

na organski pre~ki i organski zaboluvawa poradi psihi~ki pri~ini). 

124 Koga poedinecot }e bide doveden do anksioznost i pred drugi negativni 

posledici na povtoreni i intenzivni frustracii stapuvaat vo 

dejstvo odbrambenite mehanizmi kako steknati nesvesni na~ini na reagirawe 

na frustracionite situacii koi poedinecot gi koristi avtomatski. 

125 Ottamu brojni teoreti~ari kako na primer Miler (Miller), 

Basu (Bussu), Berkovi} (Berovitz) i drugi ukaùvaat deka agresijata e 

samo edna od reakciite na frustraciite koja ne sekoga{ e onaa najsilnata. 

4. Od navedenite stavovi na ova u~ewe proizleguvaat nekoi 

zna~ajni zabeleùvawa vo pogled na vr{eweto na opredeleni krivi~ni 

dela koi se javuvaat kako posledica na frustracijata. Vo ovaa 

smisla osobeno e interesno tvrdeweto deka golem del od ovie dela se 

rezultat nesvesni motivi. Ovde naj~esto stanuva zbor za tn. stereotipni 

manipulacii so ukradeni predmeti. Prestapnikot krade nekoj 

predmet, me|utoa voop{to ne go koristi tuku go otfrla, uni{tuva ili 

sokriva. Takvoto delo za storitelot pretstavuva samo olesnuvawe na 

napnatosta koja nesvesno moè da pretstavuva vozvra}awe na udarot na 

`rtvata ili odmazduva sprema svoite omrazeni roditeli. 

Nekoi od krivi~nite dela ne se motivirani so nitu edna od gorenavedenite 

nesvesni èlbi tuku so ~uvstvoto na vina koe bara kazna. 

So ogled deka za ovie dela ve}e stana zbor pri analizata na psihoanaliti~kata 

teorija, na ova mesto e interesno da se spomne samo toa 

deka po nivnoto izvr{uvawe, storitelite naj~esto nesvesno se trudat 

da ostavat tragi koi }e pomognat vo nivnoto fa}awe. Mnogu sli~no na 

ova postapuvaat i neuroti~nite prestapnici: ubijci od seksualni ponaso~ena 

kon realna opasnost so koja nekoj e soo~en, anksioznosta e reakcija 

na pretstojna nesvesna opasnost." Hajdukovi}, ^. Prestupni~ko pona{anje mladih, 

Savremena administracija, Beograd, 1975. str. 49. 

124 

Vidi: Rot, N. op. cit. str. 130-131. 

125 

Vo psiholo{kata literatura voobi~aeno se zboruva za slednive 

odbranbeni mehanizmi: kompenzacija (zamena na te{ko so lesno ostvarlivi 

celi), sublimacija (celta {to ne moè da se postigne se zamnuva so op{testveno 

polezna cel na indirekten na~in), racionalizacija (opravduvawe na 

povedenieto ili neuspehot so la`ni pri~ini), identifikacija (barawe nadomest 

na sopstveniot neuspeh vo uspehot na drugi), proekcija (zadovoluvawe na 

poro~nite motivi so nivno prepi{uvawe na drugi), me~taewe (fantazirawe 

deka celta se ostvarila), represija (potisnuvawe na motivot) i regresija 

(vra}awe na porane{ni stadiumi na reagirawe). Pove}e za toa vidi: Sulejmanov, 

Z. Makedonska kriminologija, str. 726-765. 

106

udi, piromani i kleptomani. Tie obi~no se vra}aat na mestoto na 

zlostoreot povedeni od potstvesnata èlba da bidat uapseni i osudeni. 

126 5. Zastapnicite na teorijata na frustracijata se obidoa da go 

povrzat deluvaweto na razni faktori vo nasoka na predizvikuvawe na 

frustracijata i agresijata vo vid na kriminalno povedenie. Pritoa 

tie gi zemaa predvid kako socijalnite faktori (ekonomskata polo`ba, 

zanimaweto, regionalnite uslovi i dr.), taka i razli~ni li~ni svojstva 

na subjektot na odnesuvaweto (obrazovanie, li~en izgled, fizi~ki 

nedostatoci, xuxest i preterano visok fizi~ki rast itn). Ovie i drugi 

faktori se javuvaat vo dvostrana uloga, kako pri~ini na frustracionite 

situacii i kako smalena mo} za inhibicii i sopirawe na 

agresijata. Vo vrska so toa, posebno e analizirana ulogata na kaznata 

kako faktor na inhibicijata na agresijata pri {to se do{lo do zaklu- 

~ok deka silata na inhibicijata e srazmerna na stepenot na anticipiranata 

kazna. Nekoi od niv, kako na primer, Dolard smetaa deka so 

agresijata kako posledica na fustracijata moàt da se objasnat duri i 

brojni op{tesatveni pojavi. Toj tvrde{e deka ovoj mehanizam impliciteno 

se sodrì duri i vo Marksovata teorija za borbata me|u klasite 

i pretstavuva osnova na brojni op{testveni pojavi kako {to se 

{trajkovi, revolucii, vojni, samoubistva i sl. 127 

Na ovaa teorija opravdano i se prigovara deka vo osnova e pogre{en 

nejziniot obid site prestapni~ki povedenija da se objasnuvaat 

kako direktna ili indirektna posledica na frustracijata kako edinstven 

izvor na agresijata. Neodr`livi se i nejzinite stavovi deka 

sekoja frustracija vodi kon agresija, kako i toa deka sekoja agresija e 

destruktivna. 

Teorijata na frustracijata sodrì niza racionalni elementi 

koi empiriski se provreni vo psihologijata. Taa moè korisno da posluì 

vo objasnuvawe na kriminalnoto povedenie so elementi na nasilstvo. 

Me|utoa, so teorijata na frustracijata ne moè dokraj da se 

objasni, na primer, maloletni~kata delinkvencija kako ni devijantnosta 

i kriminalitetot na hendikepiranite i marginaliziranite lica 

za koi, poradi nivnite fizi~ki nedostatoci i drugi karakteristiki 

naj~esto se smeta deka se frustrirani lica, a sepak projavuvaat nezna- 

~itelna agresija i kriminalno povedenie. 

126 

Vidi: Eliot. M. op. cit. str. 274. 

127 

Ja{ovi}, @. op. cit. str.185-186. 

107

108 

1.5. TEORIJA NA USLOVUVAWETO 

1. Teorijata na uslovuvaweto (bihevioristi~ka teorija ili teorija 

na asocijalnoto i atisocijalno povedenie) ja zasnoval angliskiot 

psiholog Hans Ajzenk (Hans J. Eysenck, Crime and Personality, 

1964). Ovaa teorija se potpira vrz modernata teorija na u~ewe i eksperimentalnite 

trudovi od oblasta na uslovuvaweto. Nejzinata osnovna 

postavka e deka prestapnicite se emocionalno nestabilni ekstravertni 

li~nosti. Taa emotivna nestabilnost koja ~esto ima psihopatski 

karakter e bitna determinanta na kriminalnoto povedenie. 128 Ottamu 

za da se razbere kriminalnoto povedenie treba da se razjasni emocionalnata 

nestabilnost kako neposreden i zna~aen faktor na kriminalitetot. 

Korenite na taa emotivna nestabilnost Ajzenk gi gleda vo nervniot 

sistem i negovata pomala ili pogolema podobnost za uslovuvawe, 

odnosno za formirawe na opredeleni obrasci na reagirawe po pat 

na usloven refleks. Spored Ajzenk, poradi razlikite vo retikularnite 

formacii na centralniot nerven sistem, postojat ogromni razliki 

me|u lu|eto vo pogled na mo`nostite na nivnoto uslovuvawe. Tie razliki 

se dviàt me|u krajniot stepen na ekstravertnost i introvertnost. 

Ajzenk tvrdi deka podlo`nosta na uslovuvaweto e biolo{ka 

osobina: introvertnite poedinci lesno se uslovuvaat, dodeka kaj ekstravertnite, 

od koi vsu{nost i se regrutiraat poedincite so kriminalno 

i devijantno povedenie, toa uslovuvawe se ostvaruva mnogu te{ko. 

Ekstravertnite lica isto taka se mnogu tolerantni na fizi~ki eksitacii, 

na bolka, no mnogu pomalku se tolerantni na psihi~ki li{uvawa 

(otsustvo na stimulacii). Kaj niv vsu{nost, postoi "glad za stimulacii" 

koja vo eden del gi vodi kon kriminalno povedenie. Vo vrska so 

toa Ajzenk veli deka mnogu aktivnosti na kriminalcite kako da poteknuvaat 

od dosada, od èlba za stimulacija i izrazenata èlba za izlo- 

ùvawe na rizik. 129 

128 

"Ajzenk smeta deka ekstravertnite li~nosti vo sporedba so introvertnite, 

poretko }e izgraduvaat lesno usloveni reakcii. Vrz osnova na namalenata 

uslovlivost socijalnite normi se prezemaat pote{ko i pokratkotrajno". 

Kajzer, G. op. cit. str. 220. 

129 

"So ogled na toa {to sekoe socijalno odnesuvawe se temeli vrz procesi 

na uslovuvawe, od strana na roditelite, nastavnicite, vrsnicite i partnerite, 

ovie procesi spored Ajzenk, go determiniraat podocne`noto odnesuvawe. 

No, bidej}i ekstravertniot, poradi polo{ata uslovlivost, po~esto 

mora da se konfrontira so soodvetni stimuli odo{to introvertniot, Ajzenk 

smeta deka moè da go izvede zaklu~okot za dispozicija na ekstrovertniot za 

prestapni{tvo. Postojanoto disocijalno odnesuvawe se sfa}a, pred sî kako 

posledica od nedostatno izgradenite reakcii na strav. Ajzenk smeta deka storitelot 

ne go izvr{il kriminalnoto delo, tuku ne bil popre~en vo toa.

Drugiot oblik na povrzanosta na ekstravertnosta so kriminalnoto 

povedenie se ostvaruva preku sovesta za koja toj smeta deka e 

usloven refleks, t.e. rezultat na trening. So ogled deka ekstravertnite 

lica te{ko se uslovuvaat kaj niv te{ko se formira sovesta kako 

vnatre{en vodi~ pa ottamu tie imaat tendencija da stanat psihopati i 

kriminaci. 130 

Uslovuvaweto e psiholo{ki koncept: proces so koj kaj subjektite 

se predizvikuva opredelena reakcija (uslovno povedenie) sekoga{ 

koga }e mu se prikaè odreden stimul (primer, Pavloviot usloven 

refleks). Ajzenk smeta deka ~ovekovata sovest ne e ni{to drugo tuku 

usloven refleks: "sovesta e glavno odgovorna za na{eto op{testveno i 

prifatlivo povedenie." Taa sovest e kombinacija i kumulacija na dolg 

proces na uslovuvawe. Neuspehot na uslovuvaweto kaj nekoi lica verojatno 

}e deluva kako va`na pri~ina tie lica da se ogre{at kon zakonot 

i kon op{testvenite obi~ai voop{to. Spored toa prestapnici i 

devijantni se lica koi vo detstvoto ne nau~ile (ne interiorizirale) 

normi na povedenie, a toa ne se slu~ilo, za{to kaj niv ne uspealo uslovuvaweto. 

131 

2. Osnovniiot prigovor {to í se upatuva na Ajzenkovata teorija 

na uslovuvaweto proizleguva od dosega{nite kriminolo{ki istra- 

ùvawa koi pokaàa deka ekstravertnite prestapnici ne pokaùvaat 

pogolemo u~estvo vo vr{eweto na krivi~nite dela. 132 

2.PSIHOPATOLO[KI TEORII 

1. Psihopatolo{kite teorii ili teorii na psihi~kite abnormalnosti 

se zasnovaat na pretpostavkata deka devijantite, odnosno 

prestapnicite vo pogolemi del se so naru{ena psiha (du{evni nenormalnosti) 

odo{to e toa slu~aj so licata koi ne se devijanti i prestapnici. 

Za niv e vsu{nost, karakteristi~no toa {to pri~inite na devijantnosta 

i kriminalitetot nastojuvaat da gi dovedat vo vrska so mentalnata 

defektnost na opredeleni poedinci, odnosno so tvrdeweto 

deka devijantnosta i kriminalitetot pretstavuvaat izraz na patologijata 

na teloto i umot. 

So sli~ni, vo osnova bliski istraùvawa na antropolo{kite i 

biolo{kite teorii, glavno se zanimavale psihijatrite Despin (P. Despin), 

Eskirol (Eskirol), Morel (Benedict A. Morel), Mensli (Henry Ma- 

Osven toa, spored nego, golemata emocionalnost {to se zabeleùva kaj prestapnicite 

ja prezema funkcijata na pottiknuva~". Ibid, str. 231. 

130 

Ja{ovi}, @. op. cit. str. 187 

131 

Navedeno spored Jankovi} - Pe{i}, op. cit. str. 45 

132 

Za teorijata na Ajzenk i kriti~kite zabele{ki {to moàt da í se 

upatat podrobno A~imovi}, M. Bihejviorizam u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 

1975/2, str. 219-231. 

109

ndsley), Pinel (Phillipe Pinel, 1745-1826), i drugi. Pinatel istaknuva 

deka u{te vo 1808 godina Kabanis (Cabanis) gledal vrz zlostornicite 

kako na du{evno bolni lica i deka ova sfa}awe go prifatile Eskirol, 

Moro de Tur (Moreau de Tours) i osobeno Dejli (Dally) koj vo 1895 

zastapuval gledi{te na celosno izedna~uvawe na zlostornikot so du- 

{evno bolnoto lice. 133 Spored ovie avtori, bitni pri~ini na kriminalitetot 

se mentalnite i emocionalnite naru{uvawa od konstitucionalen 

karakter. 

Poznato e deka vo ovaa nasoka vr{el istraùvawa i Lombrozo 

i deka ja iznesol pretpostavkata za vlijanieto na pote{kite psihi~ki 

naru{uvawa (psihozi i epilepsija) vrz kriminalitetot. 

Sfa}awata spored koi du{evnite rastrojstva, imaat zna~itelno 

vlijanie vrz predivikuvaweto na kriminalitetot ne í pripa|aat 

samo na starata psihijatriska literatura. Takvite istraùvawa se 

sre}avaat i vo tekot na celiot XX vek. Ona {to me|utoa gi razlikuva 

ovie razmisluvawa se sostoi vo nastojuvaweto psihi~kite rastrojstva 

vo objasnuvaweto na kriminalnoto povedenie na li~nosta sekoga{ da 

se kombiniraat so drugi, psiholo{ki i op{testveni faktori {to im 

dava podrugo neekstremno zna~ewe. Toa moè da se zbeleì na primer 

kaj psihoanaliti~kite teorii, teorijata na frustracijata i uslovuvaweto 

koi pri objasnuvaweto na devijantnoto i kriminalnoto povedenie 

na li~nosta vnesuvaat i opredeleni psihiopatolo{ki rastrojstva. 

134 2. Vakvite sfa}awa naidoa na opravdani kritiki pred sî vrz 

empiriska osnova. Takvite istraùvawa, nitu onie od XIX vek, ni podocne`nite, 

ne moèa da se izveduvaat na nau~no besprekoren na~in. 

Pogolemiot broj istraùva~i psihi~kite abnormalnosti gi ispituva 

kaj onie prestapnici koi davaa soglasnost za nivna celosna opservacija. 

Toa e me|utoa, izbrana kategorija na poedinci kaj koi verojatnosta 

deka poseduvaat psihi~ki abnormalnosti odnapred e opredelena. 

Vakvite lica natamu se baraat me|u zatvorenicite koi pretstavuvaat 

pote{ki slu~ai na zlostornici, odnosno od niza pri~ini se izostavuvaat 

osudenicite na kratki kazni li{uvawe od sloboda, so ogled na 

nivnata krivi~na neodgovornost nepresmetlivite lica i, se razbira, 

onie lica koi voop{to ne se osuduvani. Nakratko, ovie istraùvawa 

bea vr{eni vrz mali i odbrani grupi na prestapnici i retko bea koristeni 

kontrolni grupi a seto toa ja osporuva nau~nata vrednost na 

dobienite rezultati. 

Denes me|u socijalnite patolozi i kriminolozite me|utoa sepak 

dominira misleweto, ili podobro kaàno pretpostavkata, deka 

vrz asocijalnoto i antisocijalnoto povedenie na poedincite koi slo- 

133 

Pinatel, J, op. cit. str. 23. 

134 

Vidi: Mannheim, H, op. cit. str. 243-253 i 286-293. 

110

odno ìveat vo op{testvoto sepak ostvaruvaat opredeleno vlijanie i 

mentalnite rastrojstva na poedinecot. 

111

112

G l a v a III 

SOCIOLO[KI TEORII 

1. VOVEDNI RAZGLEDUVAWA 

1. Na ova mesto go pomestuvame izloùvaweto na nekolku specifi~ni 

sociolo{ki teorii za devijantnosta koi ednakvo se odnesuvaat 

i na kriminalitetot {to se pojavija vo amerikanskata kriminolo{ka 

literatura vo dvaesetite godini od XX vek. Spored ovie teorii poznati 

pod nazivot teorii na grupite, osnovnite pri~ini na devijantnosta 

i kriminalitetot se baraat vo op{testvoto koe pretstavuva zbir na 

razli~ni horizontalno i vertikalno rasporedeni grupi, vo ~ii ramki 

se formira i razviva li~nosta na prestapnikot kako entitet koj e podloèn 

na razli~noto vlijanie na me|ugrupnite interakcii. 

Su{tinata na ovie sfa}awa e svrteno kon izu~uvawe na strukturata 

na op{testvenite grupi, pravilata na povedenie vo tie grupi 

i nivnite me|usebni odnosi. Tie grupi koi moàt da bidat globalni, 

primarni i sekundarni, imaat razli~ni sfa}awa, kulturni vrednosti 

i normi koi moàt da bidat vo sudir so op{tovaè~kite normi na povedenie. 

Vo ramkite na sekoja od tie grupi postoi silna tendencija za 

po~ituvawe na vnatre{nite vrednosti i standardi. Poradi interioriziraweto 

na tie vrednosti, poedincite pretstavuvaat nivna neizbe`na 

emanacija. Ottamu prestapnicite nu`no se formiraat vo onie 

grupi vo koi dominiraat antisocijalni obraci na povedenie. 

Za ovie teorii e zna~ajno u{te edna{ da se naglasi deka deka so 

niv se te`nee ne samo kon nau~no objasnuvawe na devijantnite pojavi, 

tuku i na kriminalitetot. 

Osnovnite pri~ini {to dovedoa do vakvite sfa}awe vo socijalnata 

patologija i kriminologijata se nao|aat vo: 1. vo migracionite 

dvièwa koi ja formiraa realnosta na amerikanskoto op{testvo sostaveno 

od razli~ni nacionalni, etni~ki, kulturni i socijalni grupi 

koi se nao|aat vo razli~ni formi na zaemen dopir, me|usebni sudiri i 

sloèni odnosi vo ramkite na sekoja grupa, 135 2. vo brzoto tempo na 

135 

Mo{ne slikovit prikaz na ovie okolnosti moè da se najde kaj 

Eliot, M. op. cit. 217-238. Spored nea, Amerika be{e kulturna sredina vo koja 

brojni grupi od Evropa, Afrika i Azija go slevale svoeto nasledstvo vo vistinski 

mozaik. Sekoja od tie grupi pridonese za neizmernoto bogatstvo na amerikanskito 

ìvot, no i do zbrka na op{testvenite vrednosti i nesnao|awe na 

poedincite. (str. 228) 

113

industrijalizacijata i urbanizacijata 3. ekonomskite krizi od dvaesetite 

i triesetite godini na XX vek i ogromnite socijalni problemi 

koi ja sledea taa kriza, kako i 4. vo pojavata na organizirani formi 

na kriminalitet za koi isto taka e karakteristi~no grupnoto povrzuvawe 

i deluvawe. 

2. Pred da preminime na razgleduvaweto na glavnite sovremeni 

sociolo{ki teorii smetam deka e nu`no prethodno da se dade objasnuvawe 

na nivniot osnoven poimen instrumentarium. Takviot priod e 

od golemo zna~ewe za celosno rabirawe na nekoi od va`nite aspekti 

{to se koristat kako po~etna osnova na ovie sociolo{ki, ili u{te 

poprecizno, socialnopsiholo{ki teorii za pojavata i pri~inite na 

devijantnoto i kriminalnoto povedenie. Vo taa smisla }e se ograni- 

~ime samo vrz objasnuvaweto na poimite: kultura, zaednica, socijalna 

dezorganizacija, normi i vrednosti, sudir na vrednosti (kulturen konflikt), 

op{testvena kontrola i devijacija. 

114 

1.1. KULTUTRA 

Kulturata e pove}esloen i fluiden poim koj te{ko moè i da 

se opi{e, a kamoli da se definira. Ottamu se javuvaat najrazli~ni definicii 

koi sepak vo osnova se soglasuvaat deka kulturata e sostaven 

del na celokupniot op{testven i individualen ìvot {to gi opfa}a 

najrazli~nite ~ovekovi aktivnosti: od sekojdnevnite odnesuvawa do 

duhovnoto tvore{tvo - materijalnite i duhovnite pridobivki (dobra i 

vrednosti) {to gi ostvaruva ~ovekovoto op{testvo. Soglasno na toa 

razlikuvame materijalna kultura (go opfa}a seto ona {to nastanuva 

so posredstvo na ~ovekoviot trud kako obrabotka na prirodnite i kako 

proizvodstvo na novi predmeti) i duhovna kultura (gi opfa}a site 

formi na izrazuvawe so koi ~ovekot gi soop{tuva svoite iskustva, 

soznanija idei i vizii: pismenost, filozofija, nauka i umetnost). 

Kulturata isto taka ja so~inuvaat site op{testveni obi~ai, naviki, 

normi, zakoni i sistemi na komunikacija i simboli. Vo kulturata vleguvaat 

i kulturnite naviki i potrebi kako i informaciite i odlukite 

na ~ovekot za koj se veli deka e "kulturen ~ovek". I najposle, pod kultura 

se podrazbiraat i kulturnite institucii (biblioteki, teatri, 

muzei i galerii, obrazovni ustanovi) no, nepravedno e {to ottamu poimot 

na kulturata ~esto se stesnuva i sveduva samo na niv. Ili nakratko, 

kulturata e zbir na site materijalni i duhovni vrednosti bez koi 

ne bi moèlo da postoi nitu samoto op{etstvo, ni poedinecot kako 

~ove~ko su{testvo, za{to sekoj trud se vr{i so pomo{ na nekoe sredstvo, 

vrz osnova na nekoja zamisla i so nekoja cel vo procesot koj gi 

vklu~uva najva`nite komponenti na kulturata. 

Navedenoto ima za cel da gi prikaè osnovnite elementi {to 

go so~inuvaat poimot kultura za koja ima tolku posebni definicii kolku 

{to ima i avtori {to na bilo koj na~in se zanimaat so ovoj feno-

men. Vakvoto potsetuvawe e me|utoa, zna~ajno za podobro razbirawe na 

poimot na kulturata {to e prifatliv za teoriite {to ovde se obrabotuvaat. 

A za site niv, moè slobodno da se kaè deka e karakteristi- 

~na definicijata na Merton, spored koja "kulturata vo osnova pretstavuva 

organiziran sistem na normativni vrednosti koi upravuvaat 

so povedenieto koe e zaedni~ko za opredeleno op{testvo ili op{testvena 

grupa." 136 Vo vaka koncepiraniot kulturen sistem, dva elementi 

se od posebno zna~ewe: vrednostite i institucionaliziranite normi. 

Prviot element gi pretstavuva kulturno definiranite celi, stremeì 

i interesi koi se smetaat za legitimni za celoto op{testvo ili 

za oddelnite grupi. Vo sodrìnata na elementot na vrednostite preovladuva 

elementot na normativnost vo smisla {to vrednostite pretstavuvaat 

nekoi standardi, fundamentalni normi koi moàt da proizvedat 

kompleks na institucionalni normi. Ovie normi go pretstavuvaat 

drugiot element na kulturniot sistem. Tie gi definiraat i 

gi kontroliraat prifatlivite, odnosno institucionalno propi{anite 

na~ini za postignuvawe na celite - vrednostite. 

1.2. ZAEDNICA 

Za sfa}aweto na poimot zaednica vo sociolo{ite teorii {to 

ovde gi analizirame, ogromno e vlijanieto na Ferdinand Tenis (Ferdinand 

Tönnies, 1855-1936). Imeno, re~isi od site pretstavnici na ekolo- 

{kata teorija i teoriite na grupite se pravi razlika me|u poimite zaednica 

(obi~no gradot ili nekoj negov del) i op{testvo. 137 

Pod zaednica se podrazbira kolektiv na poedinci, grupi i institucii 

koi poseduvaat organska dinamika tolku kolku {to se konstituirani 

so zbirot na prirodnite prostori koi zavisat edni od drugi, 

se prepletuvaat edni so drugi, sekoja od ovie oblasti e dirigirana od 

centarot {to preovladuva, a nivnite karakteristiki (fizi~ki, op{testveno 

korelativni) variraat spored rastojanijata vo odnos na ovoj 

centar. Natprevarot se smeta kako vaèn faktor vo zaednicata i glavna 

sila koj go uslovuva opredeluvaweto na relativnite pozicii na 

136 

Merton, R. K. Social Theory and Social Structure, New York, Free Press, 

Glencoe, 1968 , str. 162. 

137 

"Tenis razlikuva dve formi na op{testvo: zaednica (Gemeinschaft) i 

op{testvo (Gesellschaft). Zaednicata e takov op{testven oblik koj se zasnova 

na "vnatre{ni", "su{testveni" vrski, kako {to se, na primer, vrski spored 

krvnoto srodstvo i instinktivnoto ~uvstvo na pripadnosta na opredelena 

grupa koja proizleguva od nego. Op{testvata pak, se oblici {to gi povrzuva 

voljata za postignuvawe na nekoja zaedni~ka cel so posredstvo na zedni~ki, 

organizirani usilbi. Vo prviot oblik na op{testvoto Tenis gi pomestuva semejstvoto, 

plemeto i sl., a vo drugiot, dràvata i raznite op{testveni organizacii". 

Gori~ar, J. Sociologija, Rad, Beograd, 1970. str. 89. 

115

azli~nite elementi na prostornite relacii so tekot na vremeto koga 

ramnoteàta vo zaednicata e naru{ena. Promenite vo zaednicata se 

determinirani so sposobnosta na ~ovekot da se premestuva. Op{testvoto 

se karaterizira so kulturno nivo na povrzuvawe, dodeka zaednicata 

e biolo{ka celina. Poimot na socijalna zaednica (community) vo 

tradicijata na amerikanskata sociologija, vsu{nost, vo prv red se definira 

so pomo{ na socijalni varijabli kako {to se, na primer, semejstvo, 

grupa, poedinec, me|usebni odnosi i sl., a kako korektivna ili 

varijabla od vtor red, se pojavuva soodvetna dimenzija na prostornite 

odnosi. Zaednicata sekoga{ e smestena vo soodvetna prostorna ramka, 

a prou~uvaweto na zaednicata - semejstvoto, grupite, instituciite na 

maliot grad - sekoga{ se ostvaruva{e preku obidi na ispituvawe na 

aspektite na interakciite me|u prostornite i socijalnite elementi 

na zaednicata. 138 Nakratko, zaednicata se sfa}a kako zbir na lu|e me|u 

koi postojat usoglaseni interakcii (me|uodnosi) od razli~en intenzitet 

i taraewe bez ogled dali se raboti za semejstvo, komuna ili nacija. 

So ogled na toa {to op{testvenata dezorganizacija zna~i raspa- 

|awe na vnatre{nite odnosi vo opredelena grupa, zada~ata na socijalnata 

patologija da gi spre~uva socijalnite procesi koi ja zagrozuvaat 

taa zaednica. 

Problemot na gustinata na populacijata i za~estenosta na op{- 

testvenite kontakti ima golemo zna~ewe za izu~uvaweto na kriminogenite 

okolnosti vo zaednicite. 139 

138 

Vidi: âldarovi}, O. Urbana sociologija, Socijalna teorija i urbano pitanje, 

Globus, Zagreb. 1985, str. 31-32. 

139 

Spored Park i Barxis (R. Park and E. W. Burgess, Introduction to the 

Sciance of Sociology, 1921) lokacijata polo`bata, ekolo{kata me|uzavisnost se 

karakteristikite na zaednicata, a statusot, subordinacijata, superordinacija 

i kontrola se karakteristiki na op{testvoto. 

Roderik Makkenzi (Roderick McKenzie, 1885-1940, The Ecological Approach 

to the Sudy od Human Community, 1968) razlikuva nekolku vidovi na zaednici 

postaveni vrz ekonomski prametri: 1. primarna zaednica (zemjodelsko 

sredi{te, rudarska naselba, ribarska naselba), 2. sekundarna zaednica koja gi 

zadovoluva sekundarnite funkcii (komercijalna, distributivna zaednica), 3. 

industriski grad, i 4. zaednica koja nema distinktiven oblik nitu funkcii. 

Spored Virt (L. Wirth, The Scope and Problems of the Community, 1964) 

grupite se bilo koj agregat ili zdruènie na lu|eto koi imaat ne{to zaedni- 

~ko i ~uvstvo na pripadnost edni kon drugi, i deka treba da se razlikuvaat dva 

vida na grupi: zaednica i op{etstvo. Osnovnite karakteristiki na zaednicata 

se sodràni vo slednive kategorii: simbioti~ki odnosi, dimenziite na 

prostor i vreme, karakteristikite na fizi~kata struktura, kompeticija i podelba 

na trudot. Karakteristikite na op{testvoto se: komunikacija, konsenzus, 

deluvawe na normite i vrednostite, postoewe na svesna socijalnna kontrola 

i kolektivni akcii. 

116

1.3. OP[TESTVENA DEZORGANIZACIJA 

Istraùvawata na kriminalnata i osobeno devijantnata i dezintegriranata 

li~nost se samo eden specijalen vid na istraùvawe na 

op{tiot odnos na li~nosta i op{testvoto koi poa|aj}i od nau~no 

dokaàniot fakt deka vo formiraweto na edna li~nost presudno vlijanie 

imaat op{testvenite faktori, i deka moraat vo toa isto op{testvo 

da se baraat i pri~inite na dezintegriranata li~nost. Na toj na- 

~in dojde do sfa}aweto deka postojat izvesni op{testvei odnosi i 

procesi koi go uslovuvaat i za koe neposredno e vrzano postoeweto na 

dezintegriranata li~nost i koi moàt da se opfatat so poimot op{testvena 

dezorganizacija. 140 

Op{testvenata dezorganizacija go naso~uva svoeto vnimanie 

vrz harmoni~nite i neharmoni~nite aspekti na op{testvenata struktura 

kako takva. Sledovatelno na toa, taa se zanimava so na~inite i 

stepenite do koi aktivnostite implicirani vo op{testvenite organizacii 

zaemno se zasiluvaat ili zaemno se protivre~ni. Od toa proizleguva 

deka nejzinoto interesirawe za poedinecot e sporedno, a koga 

individualnite zadovoluvawa moàt da stanat va`ni, tie sepak ne 

pretstavuvaat nekoj povaèn kriterium na socijalnata organizacija. 

Op{testvenata dezorganizacija na ist na~in se razlikuva od izu~uvaweto 

na konformizmot i devijaciite, odnosno neprestapni~koto i 

prestapni~koto povedenie na poedinecot, ili od stepenot do koj op{- 

testvenite normi navistina se po~ituvaat vo individualnoto povedenie 

(op{testvena kontrola). 141 Vo soglasnost so navedenoto op{testvenata 

dezorganizacija na najop{to nivo najednostavno moè da se definira 

kako proces na raslojuvawe na vnatre{nite odnosi vo op{- 

testvenata struktura. 142 

Spored Zorbo (H.W. Zorbaugh, The Gold Cosat and the Slum,1929) edno 

podra~je stanuva zaednica edinstveno preku zaedni~koto iskustvo na lu|eto 

koi ìveat vo nego, {to rezultira so toa tie da stanat kulturan grupa so svoja 

tradicija, sentimenti, stremeì, zaedni~ki spomeni, odnosno taa se pretvora 

vo centar na veruvawe, ~uvstva i akcii. Zaednicata e zna~i, lokalno podra~je 

na koe lu|eto koristat zaedni~ki jazik, se podloùvaat na isti obi~ai, 

~uvstvuvaat pomalku ili pove}e isti sentimenti i deluvaat pod isti impulsi". 

140 

[padijer, J. Neka shvatanja pojma dru{tvene dezorganizacije, Gledi{ta, 

Beograd, 1961/5, str. 62. 

141 

Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. Sociology the Progress of a Decade 

- A Collection of articles, Prentice-Hall, INC, Englewood Cliffs, N.J. 1961. Trudot na 

Ralph T. Sudir na vrednostite vo op{testvenata dezorganizacija, str. 523. 

142 

Milutnovi} smeta deka poimot op{testvena dezorganizacija "naj~esto 

se upotrebuva za toa so nego da se ozna~i seto ona {to ne e vo soglasnost 

so normalno uredeniot i organiziran ìvot, {to izrazuva neprilagode- 

117

Op{testvenata dezorganizacija spored Jankovi} i Pe{i}, pretstavuva 

poim koj se doveduva vo vrska so podra~jeto na op{testvenite 

problemi, devijacii i kriminalnoto povedenie, i toa na dva na~ini. 

1 0 Op{testvenata dezorganizacija najprvin ozna~uva proces koj 

doveduva do javuvawe na individualna dezorganizaija, {to zna~i deka 

taa e edna od pri~nite na devijaciite. Avtori na ovaa koncepcija (dezorganizacija 

kako mo`na pri~ina na kriminalitetot), so koja se koriste{e 

ekolo{kata teorija, se ~ika{kite sociolozi Viliam Tomas 

(William Issac Thomas, 1863-1947) i Florian Znawecki (Florian 

Znaniecki, 1882-1957). 

Tomas i Znawecki socijalnata dezorganizacija ja definirale 

kako slabeewe na vlijanieto na postojnite op{testevni pravila vrz 

povedenieto na oddelni ~lenovi na grupata, zna~i, kako edna sostojba 

sli~na na Dirkemovata anomija. Spored niv socijalnata dezorganizacija 

se javuva koga individualite stavovi (subjektivni sociopsiholo{ki 

elementi na stvarnosta) se menuvaat taka {to doa|aat vo sprotivnost 

so op{testvenite vrednosti (objektivni elementi na op{- 

testvenata stvarnost, koi na poedinecot mu se prikaùvaat kako dadeni). 

Ottamu {to op{testvenite pravila se vo soglasnost so op{testvenite 

vrednosti, nivnoto vlijanie vrz poedinecot ~ii stavovi se 

izmeneti stanuvaat se poslabi. Taka sfatenata socijalna dezorganizacija 

e permanenten op{testven proces. Op{testvoto ne e ni{to drugo 

tuku dinami~ka ramnoteà na procesite na dezorganizacija i reorganizacija 

(ili rekonstrukcija). Retki se slu~aite koga procesot na 

dezorganizacijata napreduva tolku daleku da dovede do celosen raspad 

na op{testvenata grupa. Po pravilo procesite na rekonstrukcija povtorno 

vospostavuvaat soglasnost me|u vrednostite i stavovite, i toa 

preku promena na op{testvenite vrednosti. Na toj na~in povtorno se 

vra}a silata i efikasnosta na op{testvenite pravila. 

Nasproti op{etstvenata, individualnata dezorganizacija 

pretstavuva sostojba vo koja poedinecot ne uspeva svojot li~en ìvot 

da go organizira taka {to efikasno }e gi ostvaruva svoite osnovni 

interesi i celi. Me|u ovie dva vida na organizacija ne postoi nikakov 

aprioren odnos - kauzalen ili kakov i da e drug. Slu~aite na individualna 

dezorganizacija moàt da se javuvaat vo otsustvo na op{tenost 

i rascep na edinstvoto i celite, {to vodi kon naru{uvawe na normalnoto 

funkcionirawe na poedincite i grupite, uslovuvaj}i edna neuramnote- 

èna sostojba koja go onevozmoùva kontroliraweto i naso~uvaweto na op{testvenite 

uslovi i promeni. Vsu{nost, akcentot se stava na dezorganizacijata 

vo uslovi na promeneti uslovi na ìvotot i pojavata na neprilagodenost 

na novite uslovi. M. H. Naumayer, veli deka neuramnoteènata sostojba, 

koja se sozdava od neadekvatnoto prilagoduvawe na licata i grupite, instituciite 

i standardite, vo uslovi koi se menuvaat, e glavna karakteristika na 

socijalnata dezorganizacija." Milutinovi}, M. Kriminologija, str. 129. 

118

stvenata, isto kako {to socijalnata dezorganizacija moè da postoi, a 

da ne dovede do individualni dezorganizacii. Nivniot odnos e od 

empiriska priroda i pretstavuva pra{awe koe vo sekoj konkreten slu- 

~aj treba da se istraùva." 143 

2 0 Od druga strana op{etstvenata dezorganizacija ozna~uva 

edna, nepoèlna op{testvena sostojba koja sama po sebe pretstavuva 

op{testven problem i koja sama po sebe e devijantna. Avtori na ovaa 

koncepcija (dezorganizacijata kako kriminalna op{testvena sostojba), 

koja osven terminot ima malku zaedni~ko so prethodnata, se Mejbl 

Eliot (Mabel Eliott) i Frensis Meril (Frencis Merrill). Taa koncepcija 

prejde vo funkcionalisti~koto objasnuvawe na devijantnosta i 

kriminalitetot. 

Pojdovniot stav na funkcionalizmot pak e sodràn vo idejata 

za funkcionalnoto edinstvo na op{testvoto (beskonflikten i stati- 

~en op{testveniot sistem), kako celina na skladno povrzani i integrirani 

delovi koi deluvaat so dovolen stepen na vnatre{na harmonija 

i usoglasenost. 144 Sekoj op{testven oblik, institucija i pojava, so 

samoto toa {to postoi ima nekoja pozitivna funkcija so koja se pridonesuva 

za odrùvawe na postojnata sostojba na op{testvoto. Ottamu 

tie delovi se objasnuvaat od stojali{e na nivnite funkcii (ulogi) 

{to gi imaat za zadovoluvawe na potrebite na celinata (pridonesot za 

zacvrstuvawe na edinstvoto - odrùvaweto na op{testvoto). Centralnata 

uloga vo toa ja ima zaedni~kiot sistem na vrednosti (soglasnosta 

na voljite - konsenzusot). Razli~nite delovi i nivnite funkcii, 

normativniot sistem gi naso~uva vo o~ekuvana nasoka {to stanuva 

vnatr{na smisla i kriterium za individualnoto odnesuvawe. Ottuka 

proizleguva: odnosot me|u op{testvoto i poedinecot se sfa}a kako 

mehani~ko odnos na celinata i delot (celinata olicetvorena vo op{- 

testvoto i li~nosta so nejzinata uloga {to ja ima vo odrùvaweto i 

funkcioniraweto na op{testvoto). Na toj na~in li~nosta kako del od 

op{testvoto se posmatra kako negova pasivna emanacija, a ne kako 

aktiven u~esnik {to go menuva op{testvoto. Pritoa ne se navleguva 

vo pra{aweto za povolnosta na toa op{etstvo od aspekt na negovite 

individualni potrebi. Soglasno na toa za funkcionalizmot devijantnite 

li~nosti (li~nostite so disfunkcionalno odnesuvawe) ne se 

proizvod na dadenata op{testvena struktura, tuku vo prv red patolo{ki 

li~nosti, inficirani so nekoj vid isklu~itelna bolest. Taa 

143 Jankovi~-Pe{i}, op. cit. str. 53. Vidi i [padijer-\ini}, J. Socijalna patologija. 

str. 66. 

144 

Devijantnoto i prestapni~koto povedenie pretstavuva nar{uvawe 

na taa op{testvena soglasnost izrazena vo zaedni~ki vrednosti i normi. 

Ottamu, mehanizmite na op{testvemnata kontrola so koi takvite povedenija 

se kaznuvaat imaat za cel da gi zajaknat i potvrdat porane{nite grupni vrednosti 

i normi. 

119

olest moè da bide rezultat na: a) neuspehot vo procesot na socijalizacijata, 

2. psihi~ki povredi kako proizvod na te{kotiite da se deluva 

vo soglasnost so pravilata koga tie go ote`nuvaat ispolnuvaweto 

na izvesni li~ni potrebi, i 3. traumi koi nastanuvaat koga poedinecot 

e izloèn na konfliktni normi. 145 

1.4. NORMI I VREDNOSTI 

1. Aktivnostite koi ja pretstavuvaat op{testvenata struktura 

naj~esto se opi{uvaat so izrazot norma (normes) i vrednosti (values). 

Na toj na~in op{testvenata dezorganizacija moè da se konceptualizira 

i prikaè so terminite na izvesni sudiri me|u normite i vrednostite. 

Op{testvenata dezorganizacija se zanimava so na~inite na 

me|useben sudir na aktivnostite koi vo izvesna smisla gi prozvela i 

ozakonila op{testvenata struktura. Koga se podvlekuvaat sudirite 

me|u normite i sudirite me|u vrednostite se dobivaat skoro isti rezultati, 

me|utoa korisno e me|u ovie dve koncepcii da se pravi razlika. 

146 2. Op{testvenite normi se propisi koi se odnesuvaat na povedenieto, 

uveruvawata i zabranite, na izvesni vidovi na povedenie i 

uveruvawe. Tie se izjavi na volji koi naloùvaat deka izvesni vidovi 

na povedenie i uveruvawa treba da se sledat ili izbegnuvaat toga{ 

koga takvite izjavi se op{tousvoeni vo edno op{testvo i koga sekoj 

poedinec ima ~uvstvo deka tie se op{toprifateni od strana na drugite. 

Za najgolem del na op{testveniet aktivnosti op{testvenite 

normi ne se jasno utvrdeni. Ona {to nie idealno go zamisluvame kako 

op{testveni normi vo praktikata, bara da se spoi so op{testevnite 

vrednosti. Op{testvenite vrednosti se objekt vrz koj se gleda povolno 

ili nepovolno, na ist na~in kako i na normite. Kako objekti, vrednostite 

se odnesuvaat na ne{to {to moè da se obezbedi ili postigne. 

Tie se sostojat od atributi ili krajni produkti na aktivnostite. 

Ottamu koga na voobi~aen na~in se kaè deka treba da se zboruva 

vistinata (norma) zna~i deka vistinoqubivosta (vrednost) e dobra 

rabota. 

145 

Vidi: Pe~ujli}, M. Horizonti revolucije, Beograd, 1970, str. 10-24. 

146 

"Normite se pravila za odnesuvawe na lu|eto vo op{testvoto i pretstavuvaat 

sistem na zaemni prava i dol`nosti na lu|eto vo op{testvenite 

odnosi. Vo na~elo, odnosot me|u normite i vrednostite e odnos me|u sredstvata 

i celite: normite go naloùvat ona povedenie za koe e najverojatno deka }e 

dovede do ostvaruvawe na nekoja sakana vrednost. Me|utoa... me|u normite i 

vrednostite moè da postoi neusoglasenost, taka {to postapuvaweto sprema 

normite ne pridonesuva za ostvaruvawe na vrednostite." Jankovi}-Pe{i}, op. cit. 

str. 10 

120

Vrednostite i normite se dve strani na edna ista pojava i vo 

izvesna smisla dve mo`nosti za da se iznesat isti mislewa. Me|utoa, 

postojat barem dve zna~ajni razliki, Prvo, vo op{testvoto postoi pogolemo 

soglasuvawe vo pogled na vrednostite odo{to vo pogled na normite, 

me|utoa specifi~nite vrednosti na povedenie poslabo se definirani. 

Spored toa site }e se soglasat deka zdravjeto, uzanimavanata, 

karakterot i parite se dobra rabota (pozitivni vrednosti), 

me|utoa postoi golema zbrka okolu toa {to ja so~inuva uzanimavanata 

i karakterot ako odredena odgovornost leì vrz indivuduata za postignuvawe 

na tie pozitivni vrednosti na zdravje i pari. Vtoro, koncepcijata 

na op{testvenite vrednosti donekade e popro~istena od koncepcijata 

za op{testvenite normi. Moè da se smeta deka e vredno da 

se poseduva nekoj predmet zatoa {to toj na svojot sopstvenik }e mu donese 

odobruvawe i od strana na op{testvoto, a bez nikakvo ~uvstvo 

deka i ostanatite trebalo da baraat da go dobijat. Za osobeni uspesi i 

osobeni li~ni kvaliteti moè da se stekne priznanie, so ogled deka 

op{testvoto gi smeta kako ne{to {to e dobro. Me|utoa, te{ko bi 

bilo mo`no da se najde norma koja propi{uva deka treba da se razvie 

ve{tina za igrawe bezbol ili da se sobiraat retki rakopisi, a da im 

odgovara na vrednostite koi ovie aktivnosti gi sodràt. 147 Ottamu, 

pogolemiot broj prestavnici na sociolo{kata {kola se opredeluvaat 

da ja posmatraat op{testvenata dezorganizacija pobrgu kako sudir na 

vrednosti odo{to kako sudir na normi. 

3. Vo odnos na vrednostite, kako posakuvani celi na op{testvenata 

akcija, op{testvenite normi se pravila na povedenie ~ie pridr- 

ùvawe ovozmoùva ostvaruvawe na tie celi. 148 Op{testvenite normi 

nastanuvaat vo procesot na zaedni~koto deluvawe i zaemnite odnosi 

na lu|eto vo op{testvoto i nivnata osnovna uloga e da gi regulira tie 

odnosi so postavuvawe opredeleni standardi na povedenie ({to mora 

~ovekot da stori, {to bi trebalo da stori i {to ne smee da stori). Na 

toj na~in op{testvenite normi, kako del na kulturata vr{at i funkcija 

na prisilba i kontrola nad poedincite i gi ograni~uvaat mo- 

`nite varijacii vo povedenieto. 149 

Od stojali{te na ispituvawe na devijaciite, najzna~ajni normi 

se onie koi se povrzani so op{etstvenite institucii (semejni, religiozni, 

politi~ki, ekonomski)... Naru{uvaweto na normite mu {teti na 

interesite na op{testvoto i ottamu predizvikuva op{testvena reakcija 

koja se izrazuva vo razli~ni merki. Najva`nite merki protiv 

onie koi ja prekr{ile op{etstvenata norma i so toa gi povredile 

op{testvenite interesi e sankcijata koja se sostoi vo li{uvawe na 

147 

Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. op. cit. str. 523-524. 

148 


149 


121

prekr{itelot od izvesni dobra. 150 Vo primenata na sankciite pak, se 

sostoi najva`nata razlika me|u op{testvenite normi: edni od niv gi 

primenuva organiziranoto op{testvo (preku specijalizirani organi 

koi tokmu i zatoa se formirani), a drugi neorganiziranoto op{testvo 

(reagirawe na neposrednata op{testvena sredina koja e izloèna na 

devijacijata). Pravoto e najvaèn vid na op{testveni normi ~ii sankcii 

gi primenuva dràvata so posredstvo na svojot aparat za prisilba. 

Me|u op{tesvenite normi (koi postepeno se sozdavaat i sporo 

se menuvaat) vo neorganiziranite op{testveni zaednici, najva`ni se 

moralnite normi. Pritoa e zna~ajno deka normite moàt da propi{uvaat: 

zabranuvaat (prohibitivni) ili dopu{taat (permisivni) odredeni 

povedenija, ili samo da nazna~uvaat opredeleni formi na: poèlno 

ili dopu{teno povedenie. 

Me|utoa, vo op{tesvenata stvarnost nitu edna norma dosega ne 

bila dosledno po~ituvana. Ottamu vo literaturata se naveduvaat najrazli~ni 

pri~ini poradi koi pogolemiot broj lu|e nikoga{ sovr{eno 

ne se usoglasuvaat so normite na op{testvoto vo koi ìveat. Me|u 

takvite pri~ini naj~esto se pomestuvaat: 

1 0 Poradi op{tosta na samite normi sekoga{ e mo`no nastanuvawe 

na situacii vo koi normata ne e primenliva. Nekoi od tie situacii 

op{testvoto gi tolerira. Toa, po pravilo, se devijaciite koi 

bitno ne gi naru{uvaat op{testvenite interesi i zaemnite odnosi na 

lu|eto, na primer, razli~ite povredi na pravilata na obi~aite ili na 

pristojnoto povedenie. 151 

2 0 Postojat raziki me|u poedincite i grupite vo pogled na tolkuvaweto 

na normite. Poradi svojot op{testven status (neobrazovanost, 

op{testvena ili geografska izolacija i sl.) mnogumina ne znaat 

za nekoi od normite na op{testvoto vo koe ìveat, za{to nemaat pristap 

do izvorite na informacii za toa {to se o~ekuva od niv kako ~lenovi 

na toa op{testvo. 152 

3 0 Normite se razlikuvaat i spored stepenot na zadolìtelnosta 

(moda, pristojnost, obi~ai, moral, pravo). Naru{uvaweto na normite 

kon koi poedinecot mora da se pridrùva, za{to kako takvi se 

povrzani so stroga sankcija, se smetaat za op{testvena devijacija - 

koja mora da se suzbie so razli~ni mehanizmi na socijalnata kontrola. 

Toa ne e slu~aj so otstapuvaweto od onie op{testveni normi koi se pomalku 

zadolìtelni i kade {to izvesni devijacii duri i se toleriraat. 

Me|utoa, mo`ni se i razliki kaj lu|eto vo odnos na priznavaweto 

na zadolìtelnosta na dadenite normi. Tie razliki vo prv red se usloveni 

so polo`bata vo op{testvenata struktura i dokolku se povrzani 

so klasnata polo`ba, pobrgu se odnesuvaat na pra{aweto kakvi treba 

150 


151 


152 


122

da bidat tie normi, a ne na pra{aweto dali postojnite op{testveni 

normi obvrzuvaat na opredeleno povedenie. 153 

1.5. SUDIR NA VREDNOSTI (KULTUREN KONFLIKT) 

Op{testvenata dezorganizacija moè da se pretstavi kako 

sostojba na sudir na op{testvenite vrednosti. Toa zna~i deka izvesni 

op{testveno potvrdeni vrednosti vo praktikata se neodr`livi so 

ogled deka se sudiraat so dostigawata na drugi isto taka op{testveno 

potvrdeni vrednosti. Ovie sudiri postojat ili me|u vrednostite prifateni 

od site ~lenovi ili grupi vo op{testvoto ili me|u vrednostite 

koi im pripa|aat na razni podgrupi vo op{testvoto. Vo vtoriot 

slu~aj razni grupi vo op{testvoto moàt da se stremat kon vrednosti 

koi me|usebno se sprotivstaveni taka {to aktivnostite na edna 

grupa se sudiraat so aktivnostite na druga grupa. Najjasen primer na 

ovoj vid na konflikti moè da se najde vo postoeweto na etni~ki grupi 

so razli~ni vrednosti i kaj ekonomski klasi so vrednosti koi im se 

sprotivstavuvaat na vrednostite na drugite klasi. Ova zna~i deka 

izvesni potvrdeni vrednosti se neodr`livi vo praktikata iako pritoa 

ne se naru{uvaat dostigawata na drugite op{testveni vrednosti 

koi isto taka se op{testveno potvrdeni. Me|utoa i onie vrednosti 

koi re~isi site ~lenovi i grupi vo op{testvoto gi prifatile moàt 

da dojdat vo sudir kako {to toa e slu~aj kaj op{toto prifa}awe na 

individualisti~kiot natprevar kako pozitivno dobro. Istovremeno 

se smeta deka humanitarnata sorabotka e pozitivna vrednost. Vo ovoj 

slu~aj problemot ne e vo toa {to edna grupa isklu~ivo se identifikuva 

so ovie vrednosti, a druga grupa so drugi vrednosti, tuku vo toa 

{to site grupi vo celot ja prifa}aat i ednata i drugata vrednost. 154 

Sudirot na kulturite nu`no se odnesuva na op{testvenite vrednosti 

(nema sudiri na primer, me|u materijalnite dobra na kulturata). 

Pritoa toj sudir moè da se posmatra kako nusprodukt na porastot 

na civilizavcijata ili kako sudir na kulturni kodeksi. Vo prviot 

slu~aj ve}e samata sostojba na sovremenata zapadna kultura koja e 

neprilagodena i dezorganizirana, pruà dosta osnovi mnogubrojnite 

produkti na taa kultura istraùva~ite da gi pomestat vo kriminalitet. 

Taka, na primer, Saterlend objasnuvaweto na zlostorstvoto go nao|a 

vo transformiranata amerikanska kultura. 

153 


154 

Vidi: Lipset, S. M. and Smelser, J. H. op. cit. str. 524-525. 

123

124 

1.6. OP[TESTVENA KONTROLA 

1. Poimot op{testvena (socijalna) kontrola za prvpat e upotreben 

od strana na Robert Park so cel da se premosti distinkcijata 

me|u poedine~noto (individualnoto) i grupnoto (kolektivnoto) i otoga{ 

stana edna od osnovnite kategorija koja obemno se koristi vo ovie 

teorii. 155 Pritoa, pod op{testvena kontrola 156 se podrazbiraat kako 

neformalnata taka i formalnata op{testvena kontrola. Neformalna 

socijalna kontrola (neformalna reakcija) pretstavuva sistem na merki 

(na primer, prekor, potsmevawe, otfrluvawe, sovetuvawe, kritika, 

uveruvawe i sl.) preku koi op{testvoto gi naso~uva svoite ~lenovi 

kon prifa}awe na op{testveno prifatenite normi na odnesuvawe (konformizam) 

{to tie ve}e gi prekr{ile. 157 Osnovnite oblici na neformalnata 

socijalna kontrola se obi~aite, moralot i javnoto mislewe. 

Taa kontrola pretstavuva reakcija na neorganiziranite op{testveni 

grupi i zaednici, taa e spontana i neposredno predizvikana od devijacijata. 

158 Pod neformalna socijalna kontrola me|utoa, se podrazbiraat 

i site oblici na institucionalni i voninstitucionalni deluvawa 

vrz socijalizacijata na poedincite na na~in so koj vrz niv se vlijae 

da usvojat opredeleni povedenija vo op{testvoto odnosno da ne dojde 

do nivno nekonformisti~ko odnesuvawe. Vtoroto sfa}awe na neformalnata 

op{tetestvena kontrola e karakteristi~no za pretstavnicite 

na najgolemiot broj od teoriite za koi ovde raspravame i pretstavuva 

nivno pojdovno stojali{te. Formalna socijalna kontrola 

(formalna reakcija) e naziv za dejnosta na zvani~nite deàvni organi 

koi gi sozdavaat zakonskite normi (odreduvaat koi povedenija se zabraneti 

i so koi sankcii se zakaneti), gi tolkuvaat i primenuvaat. 159 

155 

Park, R. E. and Burgess, E. W. Introduction to the Science od Sociology, 

University of Chicago, Press, Chicago, 1921. 

156 

Poimot op{tesvena kontrola ne zna~i ni{to drugo tuku op{testvena 

reakcija. Me|utoa, vo zavisnost od teoretskiot pristap na oddelni 

avtori za op{testvenata reakcija (socijalna kontrola) kako sinonimi se upotrebuvaat 

i poimite: kolektivni merki, sankcii, socijalna rehabilitacija, a 

od strana na oddelni avtori (Jakovljevi}, V. op. cit. str. 55) duri i terminot terapija. 

157 

Ovaa kontrola se ostvaruva od strana na semejstvoto, u~ili{teto, 

prijatelite, preprijatieto i sl. Neformalnata op{testvena kontrola moè 

da se ostvaruva i od strana na profesionalni vondràvni organizacii, na 

primer, na aerodromi, pristani{ta, vo banki, muzei, prodavnici, po{ti, 

bolnici, hoteli, kaj soobra}ajnite sredstva, na razni priredbi na koi masovno 

se u~estvuva, vo dràvni organi i osobeno vo stopanskite organizacii. 

158 

[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 75-76. 

159 Ignjatovi}, \. Kriminologija, str. 5. Za poimot i ulogata na socijalnata 

kontrola vidi podrobno Kajzer, G. op. cit. str. 92-96 i 99-103.

Reakcijata na devijantnoto i pretestapni~oto povedenie ve}e ne e spontana, 

tuku se vr{i so posredstvo na niza institucii i vospostaveni 

mehanizmi na socijalnata kontrola. Instituciite preku koi se vr{i 

ovaa kontrola zaradi pomagawe, lekuvawe, kaznuvawe i resocijalizacija 

na devijantite se, na primer, zatvori, vospitno-popravni ustanovi, 

bolnici, centri za socijalna rabota, sovetuvali{ta i sl. Formalnata 

socijalna kontrola e osnoven poim vrz koj se izgradeni stavovite 

na socijalniot interakcionizam, teorija vrz koja podocna posebno 

}e se zadrìme. 

2. Op{etstvoto e vsu{nost razli~no ~uvstvitelno na oddelnite 

oblici na devijantno odnesuvawe. Taa ~uvstvitelnost se pokaùva vo 

oblicite na reagiraweto koe vo osnova i moè da se svede na: 1 0 neodobruvawe 

(otfrlawe) i 2 0 primena na pove}e ili pomalku represivni 

merki. 160 

1 0 Na devijantnite pojavi op{testvoto vo prv red reagira so neodobruvawe 

i moralna osuda. Poradi toa, pokraj devijantnoto povedenie 

i op{testvenata dezorganizacija, sociologijata na devijantnosta, 

gi opfa}a i gi objasnuva i razli~nite na~ini na op{testveno reagirawe 

(socijalnata kontrola), odnosno objasnuvawe na razli~nite op{- 

testveni merki za prevencija, redukcija i eliminirawe na devijantnite 

op{testveni pojavi. 161 Vo tie ramki op{estvoto na razli~ni na~ini 

i vo razli~ni formi go izrazuva svoeto neodobruvawe vo odnos na povedenijata 

i sostojbite koi otstapuvaat od utvrdenite normi i obrasci. 

Op{testvenata reakcija na takvite otstapuvawa po pravilo zavisi 

od prirodata na devijacijata, stepenot i obemot vo koj se javuva i od 

nejzinata op{testvena vidlivost. 162 

2 0 Op{testvoto me|utoa ~esto go koristi i pravoto i negoviot 

sistem na represivni sankcii kako sredstvo za op{testvena kontrola. 

Pravoto, osobeno krivi~noto pravo, kako sredstvo na reagirawe treba 

160 

Tokmu reakcijata, po pravilo go opredeluva kvalitetot na oddelnite 

devijantni pojavi, odnosno istata barem oficielno ja vrednuva i definira. 

Oblicite na ovie reagirawa spored Versel moàt da se stepenuvaat na sledniov 

na~in: 1. devijacii koi ostanuvaat bez reakcija, 2. devijacii koi predizvikuvaat 

~uvstvo na "op{testven sram" (gÕne sociale), 3. devijacii koi predizvikuvaat 

op{tesveno odbivawe bez primena na sankcija (na primer, homoseksualnosta 

vo nekoi sistemi), 4. devijacii koi go popre~uvaat vostanoveniot 

poredok i predizvikuvaat primena na nepenalni merki (alkoholizmot, upotrebata 

na "meki (lesni)" drogi), 5. devijacii za koi se primenuvaat kazneni 

merki koi imaat karakter na predupreduvawe (sudska opomena, uslovna osuda 

isl.) i 6. devijacii za koi se primenuvaat retributivni merki. Navedeno spored 

[elih, A. Neki aspekti percepcije devijantnih pojava, JRKKP, Beograd, 1975/2, 

str. 263 i 265. 

161 


162 


125

da se vklu~i kaj onie devijantni pojavi {to vo odredeno vreme i vo 

odreden prostor predizvikuvaat izrazeni pre~ki, a vo vrska so toa se i 

opasni za postoeweto na opredeleno op{testvo. Tokmu krivi~nata 

reakcija protiv vakvite pojavi i nivnite nositeli pokaùva golemi 

razliki kako vo vremeto taka i vo prostorot. Poznato ni deka isto 

povedenie bilo razli~no vrednuvano vo oddelni istoriski periodi, a 

toa razli~no vrednuvawe imalo za posledica i razli~ni na~ini na reagirawe 

protiv takvite pojavi, odnosno vo vrska so niv. Idealot kon 

koj se stremime kaj tretiraweto na odnosot me|u pravoto, normite i 

vrednostite pretstavuva sovr{ena usoglasenost me|u ovie tri kategorii. 

Fakt e me|utoa deka odelni pravni sistemi zna~itelno se oddeleni 

od toj ideal. Pravoto moè da pridonese kon pribiùvaweto kon 

toj idal na toj na~in {to vo oddelni podra~ja voveduva novi vrednosti 

iako toa e mo`no samo vo pomal obem. Ulogata na krivi~noto pravo vo 

vrska so tretiraweto na negativnite devijantni pojavi vo prv red se 

ograni~uva na za{titata na oddelni vrednosti, odnosno dobra na odredeno 

op{testvo, a mnogu malku prostor í se ostava na afirmacijata na 

novi vrednosti so ogled na toa deka ulogata na krivi~noto pravo e 

izrazito za{titna. Tokmu zatoa e celishodno i nu`no ovaa za{tita da 

bide ograni~ena na nuèn i racionalen minimum kako i toa normite 

na krivi~noto pravo da se primenuvaat samo kako posledno sredstvo za 

za{tita na tie vrednosti. 163 

3. Najposle, zna~ajno e da se istakne i toa deka so ogled deka 

op{tetvenata kontrola (op{testvenata reakcija) pretstavuva funkcija 

na razni op{testveni faktori vo ramkite na interakcionisti- 

~kite orientiranite pristapi vo socijalnata patologija (Lamert), naparven 

e obid za nivno sumarno izrazuvawe preku tn. indeks na tolerancija. 

Spored niv, vidot na socijalnata reakcija zavisi od prirodata 

na pojavata, interesot na grupata i od stepenot na tolerancija. 

Indeksot na tolerancija e koli~nik vo koj broitelot ja pretstavuva 

sumata na patolo{kite pojavi, a imenitelot nepovolnite reakcii (na 

primer, me|u koli~estvoto na narkomanski zloupotrebi i koli~estvoto 

na nivnite hospitalizacii). Dokolku e pogolem broitelot, toa zna- 

~i deka pojavata e sfatena kako bezna~ajna, ili deka tolerancijata e 

golema, i obratno, dokolku imenitelot e pogolem toa zna~i deka ili 

reakcijata e nepovolna, ili samata pojava e osobeno nepovolna. Na toj 

na~in indeksot na tolerancijata pretstavuva kvantitativen izraz na 

odnosot na devijacijata i spremnosta na zaednicata da ja prifati ili 

otfrli. 

Indeksot na tolerancija moè da bide ist vo dve op{testveni 

grupi ili lokalni zaednici od pribli`no ista golemina, bez ogled na 

toa {to stapkite na otstapuvawe od istite op{testveni normi se razli~ni. 

Stapkite na samoubistva, na primer, moàt da bidat mnogu vi- 

163 

[elih, A. op. cit. str. 266. 

126

soki vo edna, a mnogu niski vo druga lokalna zaednica. Pa sepak indeksot 

na tolerancija vo ovie dve zaednici moè da bide identi~en poradi 

toa {to spremnosta da se trpi ovoj oblik na devijacii e mnogu visoka 

vo prvata, a mnogu niska vo vtoriot slu~aj. Me|utoa, i vo dvete zaednici 

samoubistvoto moè da stane op{testven problem: vo prvata, 

ako trpelivosta sprema ovoj oblik na devijaciii po~ne da opa|a, a vo 

drugata dokolku brojot na samoubistvata po~ne da raste. 164 

1.7. DEVIJACIJA (DEVIJANTNO POVEDENIE) 

1. Spored na{e mislewe najcelosna i istovremeno najbliska do 

sociolo{kite sfa}awa koi ovde gi analizirame e definicijata (definicija 

od aspekt na op{testvenata struktura) na devijacijata (devijantnoto 

povedenie) na Mihajlo \uri}, spored koja devijantno povedenie 

pretstavuva (1) sekoja ~ove~ka aktivnost, bez ogled na toa dali 

se projavuva kako deluvawe, zazemawe na stav ili mislewe (2) koja se 

nao|a zna~itelno pod ili nad granicata na dozvolenoto prose~no otstapuvawe 

(3) od op{testvenite normi (4) i koja dokolku vo op{testveni 

ramki e vidliva (5) predizvikuva spontano ili organizirano op{testveno 

negoduvawe. 165 Ili nakratko, devijanatno e ona povedenie so koe 

se naru{uva edna op{testvena norma na koja sleduva neformalna reakcija. 

166 

2. Vakvata pojdovna osnova vo definiraweto na op{testvenata 

devijacija me|utoa vodi kon dve divergentno sprotivstaveni stojali- 

{ta vo opredeluvaweto na nejzinata uloga (korisnosta) za op{testvenata 

struktura vo zavisnost od funkcionalisti~kiot stav za distink- 

164 

\uri}, M. op. cit. str. 108. Vidi i [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 74-75. 

165 

\uri}, M. op. cit. str. 104. Identi~na so ovaa e i definicijata {to ja 

dava [padijer, "Devijantno e sekoe ~ovekovo povedenie koe vo zna~itelna 

mera otstapuva, odnosno gi naru{uva normite na edna zaednica i predizvikuva 

op{tesvena reakcija na neodobruvawe." [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 49. 

166 

"Za site funkcionalisti, devijantnosta pretsatvuva objektiven akt 

na kr{ewe na institucionalizirani op{testveni normi. Osnoven kriterium 

koj go odvojuva konformisti~koto od devijantnoto e usoglasenosta na povedenieto 

so "normativnite standardi na zaedni~kata kultura." Ako povedenieto 

e usoglaseno so takvite standardi toga{ zboruvame za konformizam, a ako ne 

e - na delo imame devijacija. Najposle funkcionalistite raskinuvaat so tradicijata 

vo ramkite na sociolo{koto prou~uvawe na devijaciite da se ocenuva 

i opredeluva moralnoto. Za niv devijantnoto povedenie e naru{uvawe na 

normite na opredelen op{testven poredok. Kako takvo toa ne mora da bide 

nemoralno. Konformizmot i devijantnosta, sami po sebe, ne zboruvaat ni{to 

za eti~kata dimenzija na povedenieto i nema nikakvi pri~ini edno da se 

izedna~uva so moralnoto, a drugo so nemoralnoto. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 

61. 

127

cijata me|u 1 0 manifestnite (projavenite) i 2 0 latentnite i (prikrienite) 

funkcii na devijacijata. Spored prvata opredelba (manifestna 

funkcija na devijacijata) zastapuvana od Talkot Parsons 

(Talkot Parsons), devijacijata ima disfunkcionalna uloga (devijacijata 

e pojava koja ja naru{uva stabilnosta na sistemot). Sprotivno na toa, 

spored privrzanicite na tn. latentna op{testvena funkcija na devijacijata, 

taa ima funkcionalna (korisna) uloga za odrùvaweto na op{- 

testveniot sistem (devijacijata e pojava za odrùvawe na su{testvenite 

op{testveni institucii). 

1 0 Spored osnova~ot na funkcionalizmot Parsons, vo sredi- 

{teto na op{testvoto sfateno kako sistem se nao|a sistem na me|usebno 

povrzani deluvawa na poedincite. Devijantnoto povedenie moè 

analiti~ki da se razdeli na pobudi, orientacija i teì{te na devijacijata. 

167 Poedincite moàt da izberat ili prilagoduvawe na postojnite 

op{testveni okolnosti ili da gi otfrlat tie ramki. Ako gi prifatat 

postojnite ramki tie moàt aktivno da u~estvuvaat vo negovoto 

funkcionirawe, ili pasivno da mu se podloàt na sistemot {to moè 

da odi do perfekcionisti~ko po~ituvawe na postoe~kiot op{testven 

sistem. Ako gi otfrlat ramkite na op{testveniot sistem i pritoa deluvaat 

vo nasoka na negova promena, tie se agresivni, nepopravlivi i 

nepoèlni i zatoa treba da se eliminiraat. Koga poedincite ne gi 

prifa}aat ramkite na op{testveniot sistem vo koj ìveeat, se odnesuvaat 

pasivno, {to spored Parsons e nesporelivo popoèlno, za{to na 

toj na~in se steknuva nezavisnost. Na nivoto na sistemot devijacijata 

se projavuva kako tendencija za eden ili pove}e sostavni faktori da se 

odnesuvaat na nekoj od na~inite koi pretstavuvaat naru{uvawe na ramnoteàta 

na sistemot. Sekoe povedenie koe za posledica ima naru{uvawe 

na ramnoteàta (ekvilibriumot) na sistemot e devijantno. 

Vakvata opredelba na devijacijata podrazbira deka nitu edna forma na 

povedenie ne e sama po sebe devijantna, tuku deka toa se opredeluva od 

negovite posledici vrz so~uvuvaweto na op{testvenata ramnoteà 

koja e temelna karakteristika na op{testveniot sistem. 168 Op{testve- 

167 

Nasokata na devijantnata pobuda moè da bide dvojna vo zavisnost 

od toa dali preovladuva sklonost kon prisilno prilagoduvawe vo konvencionalni 

ramki, ili sklonost kon napu{tawe na tie ramki. Devijantnata orientacija 

moè da bide aktivna ili pasivna vo zavisnost od pomalata ili pogolemata 

inicijativa na poedinecot vo procesot na interakcijata so drugite 

poedinci. I teì{teto na devijantnata akcija e dvojno za{to neposredno zavisi 

od toa dali vo procesot na interakciite im se dava prednost na normativnite 

elementi koi gi reguliraat op{testvenite odnosi, ili na op{testvenite 

objekti. 

168 

"Parsons i negovite sledbenici ne gi interesira devijantnoto povedenie 

kako konkreten ~ove~ki i op{testven problem. Tie ne se interesiraat 

za realnite op{testveni odnosi, krizi i sudiri, a u{te pomalku gi inte- 

128

nata kontrola za nego pretstavuva odgovor na op{testvoto na onie pojavi 

koi se opredeluvaat kako devijacii. Na op{testveno nivo taa e 

naso~ena kon povtorno vospostavuvawe na op{testvenata ramnoteà i 

op{testvenoto edinstvo. Kako nejzini pomo{ni sredstva se pojavuvaat 

pravoto i pravosudniot sistem kako i site institucii preku koi se 

ostvaruva socijalizacijata (semejstvoto, religioznite i kulturnite 

ustanovi). 

Na nivo na poedinecot devijacijata kako op{testveno povedenie 

na poedinecot, Parsons ja posmatra kako motivaciona tendencija 

pod ~ie vlijanie poedinecot se odnesuva na toj na~in {to naru{uva 

eden ili pove}e normativni obrasci. 169 Na ova nivo op{testvenata kontrola 

e naso~ena na motivacionite procesi i deluva vrz prifa}awe 

na opredeleni vrednosti, stavovi, veruvawa i normi na odnesuvawe. 

2 0 Vtorata orientacija, na koja i se priklonuvaat pogolemiot 

broj funkcionalisti, e pod golemo vlijanie na koncepcijata na Dirkem. 

Taa trgnuva od stavot deka devijaciite se negativni pojavi samo 

manifestno (vo svoeto projavuvawe) i kako takvi se javuvaat vo svesta 

na pogolem broj lu|e, dodeka latentnite funkcii na devijaciite se pozitivni 

i korisni, za{to pridonesuvaat za integracija na lu|eto i stabilnosta 

na op{testvoto. Vakviot stav e karaktersiti~en za Kaj Erikson 

(Kai T. Erickson, Wayward puritans, 1972) i Kingsli Dejvis (Kingsley 

Davis, Prostitution, 1961). Taka spored Erikson vo op{testveniot ìvot 

devijacijata ima uloga da gi istakne i jasno da gi opredeli granicite 

na dozvolenoto. Do ovoj zaklu~ok toj do{ol ispituvajki gi prestapni- 

~kite povedenija na puritanskite doselenici od Anglija vo Amerika, 

koi i pokraj nivniot moralen sistem zasnovan vrz apsolutno ~isturesira 

prakti~nata strana na re{avaweto na op{testvenite problemi. Tie 

poa|aat od eden krajno apstrakten i formalno opredelen poim na op{testveniot 

sistem, so cel da gi utvrdaat osnovite na negovoto odrùvawe, Za funkcionalistite, 

osnovnoto svojstvo na sistemot e negovata institucionalizirana, 

normativno uredena op{testvena sgruktura. Ottamu nivnoto interesirawe 

e svrteno kon odrùvaweto na organizacijata na op{testvoto, odnosno na 

op{testvenito poredok. Imaj}i go ova vo vid, moème da se sloìme so komentarot 

koj funkcionalistite gi narekuva "tehni~ari na op{estveniot poredok." 

Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 61. 

169 

Ovde e zna~ajno da se spomne deka Parsons mu pridava golemo zna- 

~ewe na "sudirot na ulogite"vo razvojot na devijaciite. So ogled na golemiot 

broj ulogi koi sekoj poedinec istovremeno gi igra vo op{testvoto (brat, sin, 

sportist, nastavnik), mo`no e da dojde do sudir me|u negovite obvrski vrzani 

za razli~nite ulogi". Do toa doa|a koga "akterot e podloèn na sprotivstaveni 

nizi na legitimni o~ekuvawa vrz osnova na ulogite, taka {to realno ne 

e vo sostojba da gi ispolni site o~ekuvawa.".Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 63. 

129

nstvo, prete`no vr{ele seksualni i krivi~ni dela protiv crkvata i 

religijata. 170 

Spored Dejvis, prostitucijata e funkcionalna (korisna op{testvena 

pojava) ottamu {to go apsorbira vi{okot na seksualnata energija 

koja ne moè da se potro{i vo tradicionalniot brak. 171 

3. Na krajot na ovie sumarni izlagawa za devijacijata smetame 

deak u{te edna{ treba da se podvle~e deka so ogled na nivniot negativen 

op{etstven predznak, devijantnite povedenija moè da se podelat 

na antisocijalni ili asocijalni povedenija. Pritoa treba da se 

znae deka antisocijalnoto povedenie pretstavuva prviot, poteòk 

stepen na devijantno odnesuvawe vo koe se pomesteni devijaciite koi 

u{te se narekuvaat kriminalni pojavi. Asocijalnioto povedenie kako 

vtor, polesen stepen na devijantno povedenie go so~inuvaat drugite 

sociopatolo{ki pojavi. 

Konformisti~koto povedenie e socijalno povedenie koe se 

javuva kako sredna ili modalna vrednost t.e. kako prose~no ili tipi- 

~no prilagoduvawe na op{testvenite barawa, odnosno kako povedenie 

so najgolema frekvrencija. 172 Postojat me|utoa, i takvi oblici na devijacii 

(otstapuvawa) koi zna~itelno gi nadminuvaat granicite na 

prose~noto otstapuvawe od op{testvenite normi, me|utoa koi poradi 

svojata pozitivna naso~enost ne predizvikuvaat nikakvo op{testveno 

negoduvawe (neodobruvawe). Zgora na toa, niv, ne taka retko, gi sledi 

op{testveno odobruvawe, 173 za{to tuka vsu{nost postoi otstapuvawe 

koe se dviì zna~itelno nad op{testvenite barawa. Nakratko stanuva 

zbor za pozitivno povedenie, za konformisti~ko povedenie od povisok 

red, za otstapuvawe koe e dozvoleno, pa duri i poèlno, koe nie }e go 

narekuvame prosocijalno povedenie. 

Najsigurni kriteriumi za navedenoto razlikuvawe pretstavuvaat 

nasokata na otstapuvaweto i karakterot i intenzitetot na op{- 

testvenata reakcija koja sprema konkretnata devijacija moè da se 

projavi kako: 1. neodobruvawe, 2. indifernten stav ili 3. odobruvawe. 

Vo taa smisla po pravilo povedenijata koi se vo soglasnost so op{testvenite 

normi ostanuvaat nezabeleàni. Nikoj ne obra}a vnimanie 

na ona {to e obi~no, {to e normalno, {to od site se o~ekuva. 174 Me- 

|utoa toga{ koga otstapuvaweto se dviì nad ili pod o~ekuvaniot 

prosek sleduva nagrada ili sankcija. 

10. Vrz ostanatite podrobnosti, koi ovde moàt samo da gi zamaglat 

osnovnite karakteristiki na ovie teorii, poopstojno }e se zadrìme 

pri nivnata konkretna interpretacija. Toa se slednive teo- 

170 

Pove}e za toa: Ibid, str. 64 i Eliot, M. op. cit. str. 217-220. 

171 

Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 64-65. 

172 

\uri}, M. op. cit. st. 106. 

173 

Ibid, st. 106. 

174 

Ibid, st. 106. 

130

ii: 1. ekolo{ka teorija na devijantnosta, 2. teorija na op{testvenata 

dezorganizacija, 3. teorija na diferencijalna asocijacija i diferencijalna 

identifikacija, 4. teorija na kulturniot konflikt i teorija 

kulturniot ras~ekor, 5. teorija na anomija, 6. teorija na potkultura i 

kontrakultura, 7. teorija na socijalniot inteakcionizam i 8. radikalnata 

teorija na devijantnosta (radikalna kriminologija). 

2. EKOLO[KA TEORIJA NA DEVIJANTNOSTA 

1. Ekolo{kata {kola vo kriminologijata proizleze od sfa}awata 

na ~ika{kata {kola koja go ispituva{e vlijanieto na prostorot 

i polo`bata na lu|eto vo prostorot vrz ~ovekovoto povedenie. 175 Osno 

vnite teoretski pretpostavki vrz koi e izgradeno nejzinoto u~ewe e 

teorijata na kauzalnata povrzanost me|u fizi~koto (prostorot) i socijalnoto 

(socijalnata struktura na gradot). Toj odnos na razgleduvawe 

moè da se svede na nekolku ramni{ta: dali postoi specifi~no 

urbano povedenie koe e karakteristi~no za oddelni urbani edinici 

(prostori, zoni, predeli na gradot), dali voop{to postojat specifi- 

~ni urbani edinici, dali e mo`no da se zboruva za nastanuvawe na 

op{tetstvenite odnosi so posredstvo na fizi~kite vlijanija (prosto- 

175 

"Me|u objektivnite pri~ini za pojavata na ~ika{kata {kola koi se 

naveduvaat vo literaturata, vo prv red e intenzivniot porast na gradovite vo 

SAD vo po~etokot na XX vek, pri {to îkago vo mnogu elementi na toj porast 

dominira{e, potoa intenzivnoto doseluvawe kako na crncite od jugot koi 

ostanaa bez svoeto zanimawe so propa|aweto na organiziranoto zemjodelie, a 

u{te pove}e so intenzivnoto doseluvawe na naselenie od evropskite zemji so 

razli~no etni~ko poteklo {to dovede do sozdavawe na brojni problemi na 

adaptacija na naselenieto, kako na onie od selo i pomalite gradovi, taka i od 

celosno poinakvite kulturni sredini. Brzoto doseluvawe dovede do intenzivno 

menuvawe na ekolo{kata struktura, do intenziven porast na kriminalitetot, 

do pojava na slamovi kako regularni prostori na ìveewe, ~esto vo 

neposredna blizina na najbogatite krai{ta, mnogu brza i intenzivna izgradba 

na gradskata infrastruktura i objekti za ìveewe. Be{e sosema o~igledno 

deka osnovniot problem koj gi zainteresira sociolozite stana problemot na 

adaptacija na poedincite kon gradot i vlijanieto na gradot vrz poedincite. 

Od tie dve osnovni celini moàt da se operacionaliziraat posebnite temi 

koi na{le mesto vo istraùvawata - problemot na osameni lu|e, problemot 

na ìvotot vo pregradijata vo koi se iznajmuvaat sobi, hotelsko ìveewe, 

neprilagodenost, bandi, i sl. Drugiot zna~aen problem koj isto taka be{e 

istraùvan be{e problemot na rasnite odnosi koi isto taka po~naa da se 

manifestiraat so intezivnoto doseluvawe na naselenieto od evropskite 

zemji, a osobeno so doseluvaweto na crncite od ju`nite krai{ta na SAD vo 

severoisto~nite gradovi". âldarovi}, O. Urbana sociologija, Socijalna teorija i 

urbano pitanje, Globus, Zagreb. 1985, str. 32. 

131

ot) i dali e mo`no sozdavawe na specifi~ni prostorni ramki vrz 

osnova na manifestaciite na vrednostite na posebnite socijalni grupi. 

Ottamu moè da se izvle~e zaklu~ok deka celata {kola se sostoi 

vo analiza na raznovidni aspekti na prilagoduvawe (akomodirawe) na 

~ovekot na op{testvenata sredina od onaa vo koja izrasnal - community, 

pri {to prvata se smeta za "normalna", a vtorata za "nenormalna". 

Za osnova~ na ~ika{kata sociolo{ka {kola se smeta Albion 

Vudberi Smol (Albion Woodbury Small, 1854-1926) koj vo 1892 godina ja 

osnoval katedrata za sociologija na univerzitetot vo îkago (ottamu 

proizleze i nejziniot naziv) i be{e zastapuvana od pogolem broj avtori 

podeleni vo dve generacii. Vo prvata generacija, pokraj Smol treba 

da se spomnat, ârls Henderson (Charles Henderson), Xorx Vinsent 

(George E. Wincent) i Vilijem Ajzek Tomas (William Isaac Thomas, 1863- 

1947). Vo nejzinata vtora generacija se pomesteni: Robert Park (Robert 

Ezra Park, 1864-1944), Barxis (Ernest. Watson. Burgess, 1886-1966), 

Georg Herbert Mid (George Herbert Mid, 1863-1931), Viljem Filding 

Ogbern (William Fielding Ogburn, 1886-1959), Luis Virt (Louis Wirth, 

1897-1952) i Elsfort Feris (Ellsworth Faris, 1874-1953). 

Osnovnite postavki na ovaa {kola se baziraat vrz Darvinovata 

teorija za evolucijata i borba za opstanok (Strugle for Life). Vo ovaa 

smisla e mo{ne indikativno proiznesuvaweto na Barxis i Park vo 

eden od nivnite zaedni~i trudovi. 176 Spored niv borbata za egzistencija 

e nu`na za postoewe na op{testvoto. Kompeticijata (competition), 177 

konfliktot (conflict) 178 i akomodacijata (acomodation) 179 sluàt da ja 

176 

Park, R. E and Burgess, E. W. op. cit. str. 165-166. 

177 

Osnovnite ~etiri elementi koi ja so~inuvaat konceptualnata ramka 

za analiza na op{testvoto spored Park i Barxis se: kompeticija, konflikt, 

akomodacija i asimilacija. Kompeticijata e univerzalen proces vo 

svetot na ìvite su{etstva i deluva neprekinato, ~estopati nezabeleàna 

duri i od strana na poedincite koi se vklu~eni vo natprevaruva~kite procesi. 

Me|utoa, vo periodi na kriza, koga lu|eto stanuvaat svesni za kompeticijata, 

taa ~esto se preobrazuva vo direkten konflikt za {to e klasi~en 

primer vojnata. Vidi: âldarovi}, O. op. cit, str. 86-87 

178 

Dodeka kompeticijata ja opredeluva polo`bata na poedinecot vo 

op{testvoto, konfliktot go fiksira negovoto mesto vo op{testvoto. "Borbata 

za opstanok" koja vo "normalni" uslovi se prepoznava kako proces na 

kompeticija, dokolku stanuva "svesna", se pretvora vo konflikt, a ~lenovite 

na op{testvoto od svoite kompetitivni ulogi se pretvoraat vo rivali i neprijateli. 

Zatoa avtorite smetaat deka konfliktot e organizacionen princip 

na op{testvoto koj doveduva do grupnoto edinstvo, do sozdavawe na svesnost 

vo grupata, do postignuvawe na zaedni~ki celi i organizacija na grupata 

spored zaedni~koto deluvawe". I na krajot, kompeticijata deluva vo ~ovekovata 

zaednica povtorno da go vospostavi ~ove~kiot ekvilibrium, koj po- 

132

odràt socijalnata distanca, da go fiksiraat statusot, da ja ~uvaat 

nezavisnosta na poedincite vo op{testvenite odnosi. Procesite na 

kompeticija, konflikt i akomodacija se kompatibilni so istite procesi 

vo ìvotinskite i rastitelnite zaednici. Seloto, palankata, 

gradot ili nacijata moàt da bidat izu~uvani od stojali{te na adaptacijata 

(asimilation), 180 borbata za egzistencija i preìvuvawe na negovite 

individualni ~lenovi vo okolinata kreirana od zaednicata 

kako celina. 181 

Ostanatite teoretski izvori na ekolo{tata teorija se nao|aat 

vo stavovite na Dirkem, osobeno za povrzanosta na porastot na naselenieto 

so diferencijacijata, konkurencijata i pojavata na bezli~ni 

me|u~ove~ki odnosi, dostigawata na klasi~nata germanska urbana soradi 

nadvore{ni okolnosti ili nekontroliraniot tek na ìvotnata istorija 

bil naru{en. Vidi: Ibid, str. 88 i 99. 

179 

Procesot na akomodacija pretstavuva prilagoduvawe na poedincite 

na restriktivniot svet na op{etstveniot ìvot. Spored Park, ~ovekot nikoga{ 

ne moè odedna{ da ima sî, i ottamu vo su{tina celata socijalna organizacija 

pretstavuva akomodacija, odnosno, ograni~uvawe na prirodnite èlbi 

na poedinecot. Akomodacijata kako rezultat na konfliktot, vsu{nost, e proces 

na socijalna kontrola koj se projavuva preku tradicijata, sentimentite, 

kulturata i tehnikata. Ibid, str. 87-89 

180 

Ovoj proces se odnesuva na potrebata na usvojuvawe na kulturnata 

tradicija i kulturnite normi na opredelena zaednica od strana na doselenicite 

vo taa zaednica. Taa vo SAD nema negativna konotacija, za razlika od 

Evropa kade ozna~uva uni{tuvawe na avtenti~nata kultura na edna zemja. Taa 

vo SAD se smeta kako sredstvo na socijalna kontrola i kako priroden i po- 

èlen proces i praktika, ako ne i politika da se postigne pogolemo edinstvo 

na razli~nite narodi koi ja naselile Amerika. Taa se smeta kako proizvod na 

normalna socijalna interakcija, a ne kako nasilna amerikanizacija na imigrantite. 

Vidi: Ibid, str. 89. 

181 

Vo ovaa smisla spored nekoi analiti~ari na ovaa teorija, vo nejzinata 

osnova leì pretpostavkata za neprekidna borba za egzistencija. Lu- 

|eto vo gradot nastojuvaat da se istisnuvaat me|u sebe od oddelni gradski prostori 

ili uspevaat da egzistiraat vo nekoj vid na simbioza. Kako vo prirodata, 

taka i vo gradot osnovniot proces - konkurencijata za ograni~enite dobra 

naloùva borba vo koja uspevaat da opstanat samo najsposobnite. Proizvod na 

postojanata borba za opstanok na poedincite i vidovite e svoevidna "biolo- 

{ka ramnoteà", sostojba vo ~ii ramki se vr{i neprekinato prilagoduvawe 

na site u~esnici vo uslovi na borba. 

Druga karakteristika na ekolo{kata teorija e vnimanieto {to í go 

posvetuva na promenite i razvojot. Povtorno sli~no na ìviot organizam i 

negovaat evolucija op{testvenite ustanovi (i op{testvenite karieri na poedincite) 

pominuvaat niz fazi na razvoj (ra|awe, rastewe, zrelost, opa|awe i 

smrt). Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 49. 

133

ciologija, 182 i teorijata na Mid za socijalniot interazkcionizam od 

kade ovaa {kola e poznata i pod nazivot - ekolo{ko interakcionisti- 

~ka teorija. 

Individualnite devijacii i kriminalnoto povedenie, ovie 

avtori gi baraa i posmatraa vo sklopot na niza uslovi koi dovedoa do 

raspad na dotoga{nata op{testvena ogranizacija. Ottamu bea razgleduvani 

problemot na gustinata na naselenieto, specifi~nite prostorni 

aspekti, za~estenosta na op{testvenite sudiri i sli~ni pojavi, 

poradi {to vo golem obem be{e zapostaven interesot za deluvaweto na 

ekonomskite faktori. Toa gi navede da sozdadat razni koncepcii za 

ekolo{ki prostori (H. W. Zorbaugh, The Gold Coast and the Slum, 

1929), 183 zoni na gradskite zednici (Burgess, The Growth of the City, 

1967), 184 za posebni sektori koi imaat specifi~en sostav (Hoyt, 1939) 

ili za prirodni podra~ja (R. Park, Sociology, Comunity and Society, 

1929). 185 Na toj na~in problemot na maloletni~kata delinkvencija i na 

kriminalitetot stanuvaat problem na oddelni delovina gradot koi 

imaat lo{a ekolo{ka struktura koja od svoja strana, natamu go zasi- 

182 

Za glavni pretstavnici na germanskata klasi~na urbana sociologija 

se smetaat: Xorx Zimel (George Simmel, 1858-1918) i Osvald Spangler 

(Oswald Spengler, 1880-1936). 

183 

Avtorot gi naveduva slednive prostori: 1. zlatna obala (The Gold 

Coast), 2. podra~je na iznajmeni sobi (World of Furnished Rooms), 3. podra~je na 

visokokatnici (Towertown), 4. podra~je na polusvet (Rialto), podra~je na slamovi 

(Slums) i 6. tn. podra~je "Mala Italija" ili "Mal pekol" (The Little Italy 

or Little Hell). Za karaktreristikite na ovie podra~ja vidi: âldarovi}, O. op. 

cit. str. 142-148. 

184 

Me|u najpoznatite koncepcii za prirodnite podra~ja ili zoni e koncentri~no 

zonalnata teorija na Barxis. Spored nego gradot se sostoi od pet 

zoni. Prvata e delovnoto sredi{te na gradot (Loop ili Central Business District). 

Vtorata zona koja se prostira zad prvata kako koncentri~en krug, e zonata na 

slamovi od razli~ni vidovi: "germanski geto", "mala Italija", "kineska ~etvrt", 

"podra~je na iznajmeni sobi" i sl. Tretiot koncentri~en krug ja pretstavuva 

zonata na lo{o stanovawe, vo koja glavno ìveeat ìteli so ponizok 

op{testven status. Taa e prenatrupana so vraboteni lica i imigranti koi podolgo 

vreme ìveat vo SAD. êtvrtata e zona na rezidencijalno stanovawe so 

naselenie od sredniot i povisokiot stale`. Pettata e zona na komutirawe 

(commute: patuvawe na rabota) koja se protega do 60 minuti vozewe so avtomobil 

od centarot na gradot. 

185 

Prirodnite podra~ja se proizvod na silite koi postojano deluvaat 

i ottamu vlijaat vrz sozdavaweto na pravilna distribucija na naselenieto i 

funkciite vo ramkite na urbaniot kompleks. Tie se prirodni za{to ne se 

planirani i se delat na: 1. centralna delovna zona, 2. rezidencijalen kvart, 3. 

podra~je na lesna i te{ka industrija, 5. slam podra~ja na posebno geto vo gradot 

i 6. boemski kvart. 

134

luva takvoto povedenie. Seto toa vodi i kon idejata deka negativnite 

odnesuvawa moàt da se iskorenat so podobruvawe na ekolo{kata 

struktura na gradot. 

Pretstavnicite na ~ika{kata {kola vr{ele brojni empiriski 

istraùvawa vo ~ii ramki osobeno mesto im se pridava{e na izu~uvaweto 

na devijantnoto i kriminalnoto povedenie. Istraùvawata koi 

se odnesuvaat na kriminalnoto i devijantnoto povedenie moàt da se 

podelat vo tri nasoki: 1. istraùvawa vrz ~isto ekolo{ki koncepti i 

metodi, so obid da se utvrdi prostornata distribucija na kvotata na 

delinkvencijata i prestapni{tvoto vo gradovite, 2. istraùvawa na 

maloletnite delinkventi, skitnici i razni polulegalni devijantni 

ustanovi so pomo{ na etnografski metodi i 3. istraùvawa na 

biografiite i devijantnite kareiri na poedinci so izvlekuvawe na 

zaklu~oci za postanokot, prirodniot tek i prestanuvaweto na 

delinkventnoto povedenie. 186 

Vo ramkite na site tri nasoki na istraùvawa se razvile posebni 

metodolo{ki postapki koi vo golem del pridonesoa za unapreduvawe 

na metodologijata na sociolo{kite istraùvawa. 187 

2. Kako dobar primer so koj se prezentiraat istraùvawata od 

prviot vid vo kriminolo{kata literatura naj~esto se naveduvaat 

empiriskite trudovi na Kliford [o (Clifford R. Shaw, 1896-1957) i negovite 

sorabotnici za distribucijata na devijantnoto i delinkventnoto 

povedenie na maloletnicite vo îkago. 188 

Vo edna od svoite studii konstatira{e deka postojat pomali 

podra~ja vo koi kvotata na kriminalitetot i drugite devijantni pojavi 

se prili~no visoki. Pritoa vo nekoi od tie podra~ja takviot trend 

se zadrùva vo eden podolg period, duri i toga{ koga se menuva 

etni~kiot i rasniot sostav na naselenieto. 189 Na toj na~in toj go ospo- 

186 

Vidi: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 50. 

187 

Taka na primer, istraùvaweto na prostorniot raspored na devijaciite 

i kriminalitetot pridonese za razvojot na kvantitativnite metodi na 

analiza, od koi podocna se razvi multifaktorskata analiza. Tra{er go razvi 

metodot na posmatrawe so u~estvuvawe, a Klifrod [o gi razvi studiite na 

poedine~ni slu~ai. 

188 

Vo literaturata moè da se sretne mislewe deka toj izrgadil posebna 

varijanta na ekolo{kata teorija, poznata pod imeto "teorija na delinkventite 

oblasti." 

189 Spored nego najgolemiot broj na stranci vo po~etokot se doseluvaat 

vo centralnite zoni na gradot kade {to pronao|aat evtini stanovi i 

me|u niv se regrutiraat najgolemiot broj na kriminalci. Tie doselenici duri 

po trieset godini se preseluvaat vo oblasti koi se odale~eni od centarot na 

gradot kade {to kvotata na kriminalitetot e zna~itelno poniska" Shaw, Clifford. 

R: Delinquency areas: Srudy of the Geographic Distribution of School Truants, 

135

i stojali{teto spored koe asocijalnite i antisocijalnite povedenija 

zavisat od enti~kite i rasnite karakteristiki na opredeleni grupi. 

Vo pozadinata na ovaa predrasuda stoe{e stremeòt kon diskreditirawe 

na strancite i zabranuvawe na nivnoto vleguvawe vo SAD ottamu 

{to tie pretstavuvaa evtina rabotna sila koja rodenite amerikanci 

gi li{uvala od vrabotuvawe. 

Podra~jata vo koi kvotata na kriminalitetot se posebno visoki, 

[o gi nare~e delinkventni podra~ja, 190 a nivnoto postoewe go objasnuva{e 

so pomo{ na konceptot na socijalnata dezorganizacija pod koj 

podrazbir{e slabeewe na op{testvenata kontrola (poradi slabeeweto 

na tradicionalni vrednosti i me{aweto na kulturite na razni imigrantski 

grupi) vo ramkite na lokalnite zaednici. Toj smeta{e deka 

delinkventnite modeli i vrednosti se u~at kako i site drugi vrednosti 

i deka se prenesuvaat od poedinec na poedinec i od grupa na 

grupa i so toa go objasnuva{e podolgovremenoto zadrùvawe visokite 

kvoti na kriminalitetot na oddelni podra~ja. Imeno, spored nego, sekoja 

novodoselena grupa nao|a ve}e gotovi modeli na povedenie i vrednosti 

na podra~jeto na koe se doseluva i so nivnoto usvojuvawe go 

prodolùva delinkventite i prestapni~kite povedenija na toa podra- 

~je. 191 Nezadovolen od konceptot na socijalnata dezorganizacija [o 

vo eden podocneèn trud raboten so Henri Mek Kej (Henry McKay) 192 

razraboti koncept na "razliki vo op{testvenite vrednosti" i ja prifati 

idejata na kulturen pluralizam. Spored ovoj koncept, devijacijata 

e zbir na vrednosti i na~ini na povedenie koi se u~at preku interakcija 

vo ramkite na grupata. Devijantite, a osobeno maloletnite 

delinkventni gi sledat obrascite prifateni vo delinkventnite podra~ja 

i se sluàt so neligitimni sredstva i ustanovi koi tradicionalno 

postojat vo takvite podra~ja. 193 

3. Slednata monografska studija koja moè dobro da go reprezentira 

"duhot" na ~ika{kata {kola e trudot na Frederik Tra{er 

(Frederick. Milton. Trasher) "Banda: Studija za 1.313 bandi vo îkago", 

Jouvenile Delinquents and Adult Offenders in Chicago, University of Chicago, Chicago, 

Press, 1929. str. 186-200. 

190 

Kliford [o utvrdil visok broj na pozitivni korelacii me|u mestoto 

na ìveewe i kriminalnoto, odnosno delinkventnoto povedenie. Toj 

me|utoa, smeta deka takvoto povedenie ne e usloveno od prostiot fakt na ìveeweto 

na opredelena lokacija, tuku poradi nastanite {to se karakteristi- 

~ni za oddelni vidovi na oblasti. Vidi: ibid, str. 31. 

191 


192 

Shaw, Clifford. R. and McKay. H., Juvenile Delinquency and the Urban 

Areas, University of Chicago, Chikago, Press, 1942. 

193 

Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 50-51. 

136

od 1927 godina. 194 Spored nego banda (gangs) e grupa koja nasatnuva spontano 

(poradi igra i vo igra) i koja se integrira preku konfliktite 

so okolinata koga doa|a do izraz i neodobruvaweto na sredinata na nivniot 

na~in na izrazuvawe na grupnata svest. Vo nea dominiraat primarni 

odnosi (face to face), me|utoa ne taa operira spontano tuku gi 

planira svoite idni povedenija. Rezultat na takvite karakteristiki 

na kolektivnoto povedenie e prifa}awe na specifi~ni definicii za 

socijalniot svet, okolinata i tradicijata, kako i za vnatre{nite 

odnosi, hierarhiski postavenite ulogi, solidarnosta, moralot i grupnata 

samosvest. Bandite se vrzani i za svoite teritorii ("me|uprostori": 

geta i pomali delovi vo niv) taka {to sekoj obid za osvojuvawe 

na tu| prostor (ulica, kvart) zavr{uva so seriozen sudir. Nivnata 

pojava, Tra{er ja povrzuva so spontanata èlba na maloletnicite da 

sozdadat "op{testvo za sebe". Vo niv se "za~lenuvaat" neorientirani, 

nedisciplinirani i nekontrolirani mladinci polni so energija. Bandite 

se razvivaat obi~no vo onie socijalni prostorni uslovi (slums) 

vo koi deluvaweto na zaednicata e slabo, a se izrazeni pojavite na dezorganizacija 

(postoewe na mnogu ìvi kontakti me|u ìtelite, prenatrupana 

okolina polna so mo`nosti za pojava na konflikti no so 

otsustvo na semejna i sosedska kontrola). Osven ovie pri~ini za nivniot 

razvoj, Tra{er ja naveduva i posebno izrazenata èlba na maloletnicite 

za manifestirawe na ekspresii na svoeto povedenie i za steknuvawe 

na iskustvo (èlbata kako motivacionen element na povedenieto). 

Tra{er go usvojuva i u~eweto za grupnata dinamika i sozdavaweto 

na ~uvstvoto "nie" kako eden od osnovnite motivacioni elementi 

za zasnovawe na bandite. Vo objasnuvaweto na osnovniot motivacionen 

proces na povedenieto na bandite, Tra{er go voveduva i poimot 

na "situacionen kompleks" koj se formira preku akomodacijata na bandite 

na ìvotnite uslovi (na posebniot tip na ulicite, aleite, zgradite, 

odnosno spored op{tata tipografija na nivnata okolina). 

Vo bandite najpove}e se vklu~eni decata na imigrantite. Amerikanskite 

maloletnici isto taka se vklu~eni vo ovie bandi, me|utoa 

nivniot identitet se gubi poradi zna~itelno pogolemiot broj na decata 

od stransko poteklo. Ottamu bandata e samo eden tip na dezorganizacijata 

koj se javuva koga se prekinuvaat imigrantskite tradicionalni 

socijalni sistemi bez adekvatna asimilacija na novi. Toa e modelot: 

prekinuvawe na tradicionalnite vrski bez dovolno vtemeluvawe 

na novi vrski, koj se smeta za klasi~en model na objasnuvawe na socijalnata 

dezorganizacija i od strana na ostanatite pretstavnici na ~ika{kata 

{kola. 

4. Vlijanieto na ~ika{kata {kola za natamo{niot razvoj na sociologijata 

i kriminologijata se procenuva kako mo{ne zna~ajno Ni- 

194 

Trashler, Frederick: The Gang: A Study of 1313 gangs in Chicago, University 

of Chicago Press, 1927. 

137

vnite stavovi vo prv red, izvr{ija golemo vlijanie vrz pojavata teoriite 

na socijalnata diferencijacija, teorijata na anomija i teorijata 

na potkultura, no i vrz drugi teoretski celini koi moàt da se tretiraat 

kako posebni varijanti na ekolo{kata teorija. Vrz poslednite 

ovde samo nakratko }e se zadrìme. 

Edna od varijantite na ekolo{kata teorija pretstavuva teorijata 

za klasite na ku}i (housing class), ~ii avtori se Reks i Mur (J. Rex 

and Moor). Usvojuvajki del od pojmovnata aparatura na ~ika{kata 

{kola, Reks i Mur vo svoite empiriski istraùvawa vr{eni vo edno 

od predgradijata na Birmingem vo 1967 i 1968 godina, smetaat deka 

glavna karakteristika na gradovite e klasnata borba za ku}i koja se 

javuva vo pazarni uslovi na stopanisuvawe. Taa borba doveduva do razli~en 

raspored na op{testvenite grupi, koj e sprotiven na nivnata 

administrativna podelba, vo {to leì glavnata pri~ina na postojnite 

sudiri okolu doa|aweto do ku}i. Na toj na~in se vnesuva elementot 

na~in na koj razli~ni interesni grupi vo uslovi na pazarno stopanstvo 

moàt da ja koristat politi~kata mo} za da steknat prednost 

pred drugite grupi. Taka na primer, crnite doselenici koi doa|aat od 

koloniite vo Anglija, se prisileni najmalku pet godini da ~ekaat na 

pravoto da koristat nekoja od ku}ite koi se sopstvenost na op{tinite. 

Vo me|uvreme ìveeat vo stari tro{ni ku}i i pla}aat visoki stanarini 

{to doveduva do sozdavawe na silen otpor i do klasna borba okolu 

steknuvaweto na ku}ite, a ottamu i do kriminalitet. 

Poa|aj}i od osnovniot stav na klasite na ku}i, sli~ni istra- 

ùvawa se vr{eni i od strana na Lambert (Lambert), Pal (Pahl), Baldvin 

i Botoms (Baldwin and Bottoms), vo ~ii nijansi ovde nema da navleguvame. 

Zna~ajno e me|utoa da se istakne deka vo objasnuvaweto na 

devijantnoto i kriminalnoto odnesuvawe pokraj elementite na op{- 

testveniot prostor vo site niv zna~ajna komponenta e i konfliktnata 

dimenzija karakteristi~na za teorijata na op{testvenata dezorganizacija. 

5. îka{kata {kola go otfrla tolkuvaweto deka maloletni- 

~kite bandi se zbir na nenormalni ili patolo{ki poedinci tuku izraz 

na kulturnata raznovrsnost. Spored nejzinite pretstavnici maloletnite 

delinkventi se adolescenti ~ii èlbi i potrebi za igra, zabava 

i avantura se prirodni. Problemot e vo toa {to op{testvenata polo- 

`ba ne im ovozmoùva na decata od getata da gi zadovolat svoite potrebi 

na op{testveno prifatliv na~in. Ottamu tie formiraat svoi 

minijaturni op{testva so specifi~ni vrednosti, normi i na~in na 

izrazuvawe (poseben àrgon), odnosno subkulturi (iako terminot subkulturi 

od pretstavnicite na ~ika{kata {kola glavno ne se koristi). 

Bandata im sluì kako zamena za ona {to op{testvoto ne mo- 

èlo da im go pruì i ottmau pretstavuva simbol na op{testvenata 

dezorganizacija na po{irokata zaednica. Ottamu delinkventnoto po- 

138

vedenie pretstavuva na~in na prilagoduvawe na dezorganiziranata 

op{testvena sredina. 

Kako osnovna slabost na ekolo{kata teorija naj~esto se istaknuva 

nejziniot organicizam, odnosno nejzinoto zapostavuvawe na pra- 

{awata na globalnata struktura i distribucijata na op{testvenata 

mo} koi ja osporuvaat nivnata teza deka op{testvenata konkurencija 

se ostvaruva spored istite zakoni kako i borbata za opstanok vo ìvotinskoto 

carstvo. 195 Nakratko, tie go zapostavija faktot deka uspehot 

vo prv red zavisi od po~etnata polo`ba vo op{testvenata struktura 

i deka raspredelbata na op{testvenata mo} ne e vo funkcija na biolo{kite 

kvaliteti na poedincite i grupite. 

Natamo{na slabost na ovie teorii se sostoi vo toa {to gradot 

be{e posmatran kako socijalna labaratorija (Gradot gi pokaùva dobrite 

i lo{ite strani na ~ovekovata priroda i ottamu e dobra labaratorija 

za prou~uvawe na site strani na taa priroda, R. Park). me|utoa, 

procesite koi se ostvaruvaat vo nego bea izu~uvani na fenomenolo- 

{ko ramni{te, bez vpu{tawe vo nivna kauzalna analiza. Vo re~isi 

site nivni istraùvawa se operira so stabilizira~ki elementi na tolkuvawe 

na socijalnite procesi (ekolo{ki obrasci, diferencijacija 

na funkciite, kulturna segregacija, ekolo{ka dinamika i sl.), a se 

izbegnuva sociolo{kata relevantnost na takvite procesi vo op{testvoto. 

3. TEORIJA NA OP[TESTVENA DEZORGANIZACIJA 

1. Teorijata za koja ovde zboruvame e funkcionalisti~ka teorija 

koja se javuva vo pove}e varijanti od pri~ina {to ne postoi edinstven 

stav vo pogled na opredeluvaweto na samiot poim op{testvena dezorganizacija 

koja vo osnova pretstavuva antiteza na op{testvenata 

organizacija. Vo zavisnost od sfa}aweto na ovoj poim se javuvaat i pogolem 

broj na nejzini zastapnici me|u koi nesomneno treba da se spomnat 

Saterlend (E. Sutherland), Eliot (M. Elliott) i Koen (A. Cohen). 

Spored Saterlend vo ramkite na lokalnite grupi vo nerazvienite 

op{etstva postoi kohezija, homogenost i skladnost na tradicionalnata 

kultura. Poradi toa poedinecot se ~uvstvuva siguren, deka i 

pripa|a na grupata i ottamu gi sledi pozitivnite primeri na odnesuvawe. 

Nasproti toa, vo uslovi na povisok stepen na civilizacija doa|a 

do razni naru{uvawa me|u grupite i vo ramkite na grupata: se naru{uva 

ekonomskata ramnoteà, proizvodstvoto se koncentrira vo racete 

na poedinci i se razviva neograni~ena konkurencija me|u poedincite 

i grupite. Seto toa ima za posledica pojava kolizija na interesi me|u 

kulturnite vrednosti na grupite {to vodi kon demoralizirawe na li- 

~nosta, razvivawe na egoisti~kite stremeì i interesi na podincite 

195 


139

za polesen ìvot vo koj parite i nivno izdignuvawe nad op{tite interesi 

pretstavuvaat osnovni vrednosti, a seto zaedno, kon natamo{no 

rabivawe na porane{nata homogenost, odnosno do sostojba vo koja zna- 

~itelno e onevozmoèna op{testvenata kontrola. Takvata sostojba 

Saterlend ja narekuva - sostojba na op{testvena dezorganizacija. Vo 

nastojuvaweto da se dostigne ekonomski presti`, poedincite se slu- 

àt so site sredstva: {pekulacii, raznovidni manipulacii i, se razbira, 

so kriminalni povedenija. Spored toa, sostojbata na op{testvena 

dezorganizacija e vistinskata pri~ina na kriminalitetot vo civiliziranoto 

kapitalisti~ko op{testvo. 

Spoed Eliot op{testvenite priliki vo SAD, vo prv red se posledica 

na zamrsenosta na amerikanskata kultura, na razni op{etstveni 

sudiri kako i na golemata dinami~nost na ìvotot i natprevaruva- 

~kiot duh me|u lu|eto. Vo vakvo op{testvo ne moè da postoi soglasnost 

me|u poedine~nite i op{testvenite stavovi, za{to doveduva do 

naru{uvawe vo ramnoteàta na interesite na silite i do raspa|awe na 

op{testvenata struktura vo koja ne funkcioniraat starite naviki i 

formi na op{testvenata kontrola. Toa e sostojba na op{testvena dezorganizacija 

vo koja dominiraat silite na destrukcija koi vodat kon 

kulturni, politi~ki, idejni, rasni i drugi konfliktni odnosi na koi 

nu`no se nadovrzuva kriminalnoto povedenie. Ottamu {to gi doveduva 

vo pra{awe op{testvenite normi i pravilata na upravuvawe, takvoto 

kriminalno povedenie, od svoja strana, natamu ja prodlabo~uva ve}e 

naru{enata organizacija. 

Za da go opredeli poimot op{testvena dezorganizacija, Eliot 

zaedno so Frensis Meril (Francis Merrill) najprvin go opredeluva 

poimot op{testvena organizacija kako totalitet na ~ovekovata li~nost 

i negovite svesni i nesvesni stavovi, nivnite kristalizirani i 

nekristalizirani idei i institucii koi vo kompleksnite zaemni 

odnosi ja sozdavaat ramkata na ~ovekovata egzistencija. Ovie avtori 

ponatamu istaknuvaat deka ne postoi harmoni~na op{etstvena organizacija. 

Vo op{testvoto ne postoi harmoni~no usoglasuvawe me|u 

individualnite i op{testvenite stavovi, tuku postojan proces na dezorganizacija 

koja go odrazuva stepenot na tie nesoglasuvawa. Vo ovoj 

poim, koi tie go vovele kako zamena za poimot na socijalna patologija, 

"op{testvenata dezorganizacija pretstavuva prekin na ramnoteàta 

na silite, raspa|awe na op{testvenata struktura, taka {to starite 

naviki i formi na op{testvena kontrola pove}e ne funkcioniraat 

uspe{no." 196 Vakvata definicija na poimot na socijalnata dezorganizacija 

se razlikuva od konceptot na Tomas i Znawecki samo vo nijansi. 

Pogolemi razliki postojat samo vo tretmanot na odnosot na individualnata 

i socijalnata dezorganizacija. Imeno Eliot i Meril sme- 

196 Elliott, M. and Merrill F. Social disorganization, New York, Harpes and 

Brothers, 1934. str. 20. 

140

taat deka stanuva zbor za razli~ni aspekti na edinstven proces na dezorganizacija, 

koj se projavuva na razli~ni nivoa: na nivo na poedinecot 

(individualna dezorganizacija), grupata (semejna dezorganizacija) 

i globalnoto op{testvo (socijalna dezorganizacija). 197 Ili pokonkretno, 

Eliot i Meril zboruvaat za slednive vidovi socijalna dezorganizacija: 

1. individualna dezorganizacija vo koja spa|aat - maloletnite 

delinkventi, seksualnite prestapnici, alkoholi~arite, industriskite 

rabotnici, ènite koi se vraboteni vo industrijata, mentalno 

dezorientiranite lica, mentalno deraìranite lica i samoubijcite, 

2. semejnata dezorganizacija so koja se opfateni - semejnite tenzii, 

napu{taweto na brakot, razvodite na brakovi kako i sostojbite po 

takvite razvodi, 3. komunalna i nacionalna dezorganizacija - agrikulturni 

revolucii vo ruralnite stredini, politi~ka korupcija, kriminalot 

vo komunata, mobilnost, migracii, nevrabotenosta, religioznite 

i rasnite malcinstva, i 4. internacionalni dezorganizacii - 

revolucija, totalitarizam i vojna. 

Poimot dezorganizacija, Eliot i Meril go objasnuvaat na poinakov 

(podobar) na~in vo 1950 godina, kako "sekoe naru{uvawe, razoruvawe, 

sudir ili nedostig na soglasnost vo op{testvenata grupa vo 

dadeno op{testvo koi vlijaat na utvrduvaweto na navikite na op{testvenoto 

povedenie, op{testvenite institucii ili op{testvenite kontroli, 

taka {to go pravat nevozmo`no relativno harmoni~noto funkcionirawe 

bez nekoi pozna~ajni posredni prilagoduvawa." Toa uprosteno 

zna~i deka dezorganizacijata e proces na raspa|awe na grupata, 

ili podobro kaàno, sostojba na neefikasno funkcionirawe na grupata 

so ogled na ostvaruvaweto na nejzinite celi poradi razvodnuvawe 

i prekinuvawe na odnosite vo nea. 

Spored Albert Koen op{testveniot sistem se sostoi od razli~ni 

aktivnosti koi se pojavuvaat kako specifi~en poredok na rabotite. 

Koga toj poredok na nastani e prekinat ili naru{en, nastapuva 

op{testvena dezorganizacija. Naru{uvaweto na postoe~kiot red na 

rabotite zna~i naru{uvawe vo sistemot na interakciite koj prakti- 

~no pretstavuva vnesuvawe na zbrka vo mozaikot na aktivnostite preku 

koi op{testvoto se potvrduva kako organizirana zaednica. Devijantnoto 

i prestapni~koto povedenie pak se takvi povedenija, so koe se 

naru{uvaat institucionalnite o~ekuvawa koi se ra{ireni i legitimno 

priznaeni vo ramkite na op{testveniot sistem. 

Vakvata opredeleba na op{testvenata dezorganizacija, spored 

Koen moè najednostavno da se prikaè so igrata (celokupniot sistem 

na interakcii - op{testvenata stvarnost, treba da se posmatra kako 

igra). Seto ona {to e karakteristi~no za igrata, nejziniot organiziran 

tek, pa i nejzinioto naru{uvawe (dezorganizacija) moè da se primeni 

na sekoj sistem na aktivnosti. Taka spored nego, igrata kako akt- 

197 

Jankovi}-Pe{i}, str. 54. 

141

ivnost (sistem na interakcii) e ednakva (ramna) na organizacija (sistem, 

poredok na nastani koi se vo soglasnost so niza utvrdeni pravila), 

a op{testvenata dezorganizacija e naru{uvawe na toj poredok. 

Toa uprosteno zna~i deka site karakteristiki na igrata, a osobeno nejzinite 

pravila moàt da se primenat na koj i da e sistem na op{testveni 

aktivnosti (koga nastanite vo igrata se vo soglasnost so nejzinite 

pravila i taa e dovedena do svojot kraj, stanuva zbor za organizirana 

igra, a koga igrata ne napreduva ili e prekinata, taa e dezorganizirana). 

Razlikata se sostoi samo vo toa {to kaj op{testvenite aktivnosti, 

pravilata koi gi prifa}aat site u~enici ne se do tolku organizirani 

kako {to e slu~aj kaj igrite. Tamu tie ne se ni ozna~eni kako 

strogi i strukturni pravila, nitu se bara da postojat strogi merki na 

soglasuvawe me|u pravilata i oddelnite nastani. 

Preneseno na obi~niot ìvot devijantnoto i prestapni~koto 

povedenie moàt da vlijaat na dezorganizirawe na op{etstvenite pravila 

na odnesuvawe. Ottamu devijanti i prestapnici se onie lica koi 

im se sprotivstavuvaat na definiranite pravila na odnesuvawe i koi 

ne se motivirani da ja igrat igrata (play the game), odnosno da gi prifatat 

perspektivite koi im gi davaat pravilata i vrz nivna osnova da 

ja odberat svojata aktivnost. Dokolku situaciite so koi poedincite se 

sre}avaat ne se definirani so pravila ili koga ne postoi jasna definicija 

na konstitutivni mo`nosti na akcijata, stanuva zbor za sostojba 

na anomija, sostojba na dezorganizacija, koja se karakterizira so 

otsustvo na normi i zna~ewa. 198 Toga{ pak koga poedincite ("u~esnicite 

vo igra") ne se motivirani, koga nivnata ocenka na vrednostite, 

interesite i celite ne se sostaven del na barawata za odrùvawe na 

kontinuitetot na sistemot na interakciite, doa|a do sostojba na dezorganizacija 

koja ja karakterizira neuspeh na motivacijata. 199 

2. Od priloènite stavovi moè lesno da se zabeleì deka vo 

amerikanskata literatura poimot na op{testvena dezorganizacija 

naj~esto se upotrebuva za ozna~uvawe na seto ona {to ne vo soglasnost 

198 

"Anomijata pretstavuva glaven koncept so koj Koen ja objasnuva 

op{testvenata dezorganizacija. Anomijata moè da ima razli~ni oblici: soo~uvawe 

so situacija za koja ne postojat sodvetni pravila, nejasnost ili dvosmislenost 

na pravilata, otsustvo na soglasnost za toa koi pravila se relevantni 

i nesoglasuvawe vo tolkuvaweto na pravilata. Me|utoa, anomijata ne 

zavisi samo od pravilata (normativniot sistem) tuku i od situacijata so koja 

sistemot doa|a vo konflikt. Nitu eden zbir na pravila ne gi opfa}a site situacii 

{to moàt da nastanat. Spored toa faktot deka pravilata ne pokrivaat 

izvesni mo`ni situacii predizvikuva anomija samo ako tie situacii 

navistina i nastanat." [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 72. 

199 

Za teoretsiot koncept na Koen vidi podrobno: [padijer-\ini}, J. op. 

cit. str. 70-73, i [padijer-\ini}, J. Neka shvatanja poma dru{tvene dezorganizacije, 

Gledi{ta, Beograd, 1961/5, str. 64-69. 

142

so normalno ureden i organiziran ìvot i vodi kon naru{uvawe na 

funkcioniraweto na grupite od {to proizleguva neprilagodenost vo 

individualnoto odnesuvawe. Pritoa vakvata dezorganizirana ili neuvramnoteèna 

sostojba se tolkuva kako pri~ina za onevozmoùvawe na 

op{testvenata kontrola i sopira~ka na procesite za naso~uvawe na 

objektivnite uslovi i promeni vo nasoka na postignuvawe na op{testveno 

korisni celi. 

3. Osnovnata slabost na ovie, kako vsu{nost, i na site ostanati 

teorii na grupite, se sostoi vo toa {to so niv ne se objasnuva na~inot 

na sozdavaweto na op{testvenite grupi, kakva e klasnata i materijalnata 

osnova na nivnoto formirawe i zo{to doa|a do formirawe na 

razli~ni sfa}awa i vrednosti vo ramkite na oddelni grupi. Koga pak 

stanuva zbor za smestuvawe na osudenicite vo penitencijarni ustanovi, 

implikaciite na ovie teorii se deka za porastot na kriminalitetot 

nema ni{to poplodonosno od sobiraweto na kriminalcite na edno 

mesto. 200 

4. TEORIJA NA DIFERENCIJALNATA ASOCIJACIJA I 

TEORIJA NA DIFERENCIJALNA IDENTIFIKACIJA 

1. So ogled deka prethodniot koncept na socijalna dezorganizacija 

ima smisla samo vo celosno pretpostaveno konsensualno op{testvo 

koe vo stvarnosta ne postoi, na mestoto na idejata za idelaen model 

na organizacija se pojavi konceptot za pluralisti~ko op{testvo 

vo koe naporedno postojat razli~ni kulturi i razli~ni normativni 

sistemi koi podednakvo gi obvrzuvaat poedincite. Vo soglasnost so 

toa, konceptot na socijalna dezorganizacija e zamenet so koncept na 

diferencijalna (razli~na) socijalna organizacija. Diferencijalnata 

socijalna organizacija e doveduvana vo vrska so kriminalitetot i 

devijantnosta 201 preku poimot na normativen konflikt ~ija osnovna 

ideja e deka poedincite se nao|aat pod vlijanie na sprotivstaveni normativni 

sistemi od koi nekoi go odobruvaat kriminalnoto, odnosno 

devijantnoto povedenie. 202 

2. Teorijata na diferencijalna asocijacija (teorija na razli- 

~ni kontakti) ja formuliral Saterlend (Edwin H. Sutherland, 1883- 

1950) vo svoeto delo "Principi na kriminologijata" vo 1939 godina. 

200 

Vidi: Lejins, P. Kazna li{enja slobode u svetlu savremenih teorija u kriminologiji, 

JRKKP, Beograd, 1976/2, str. 168. 

201 

Teorijata na diferencijalnata asocijacija zboruva isklu~ivo za 

kriminalitetot, me|utoa dovolno e zborot "kriminalno" da se zameni so zborot 

"devijantno", pa taa teorija da moè se primeni na devijantnoto povedenie 

voop{to. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 57. Taka i [padijer-\ini}, J. Socijalna 

patologija, sociologija devijantnosti, str. 33. 

202 

Ibid. str. 55. 

143

Spored nego poedinecot stanuva prestapnik (devijant) zatoa {to pove}e 

e izloèn na stavovi koi go opravduvaat, veli~at pa duri i nalo- 

ùvaat naru{uvaweto na zakonot, odo{to na stavovi koi ne go odobruvaat 

i pottiknuvaat nivnoto naru{uvawe. Sekoe lice }e ja asimilira 

devijantnata kultura koja go opkruùva pod pretpostavka deka drugi 

kulturni obrasci ne go spre~uvaat vo toa. Ili pokonkretno, prestapnikot 

(devijantot) se formira poradi toa {to e vo po~esti i intenzivni 

kontakti (dopir, asocirawe) so vlijanijata koi go stimuliraat 

prestapni~koto (kriminalni primeri), i isto taka poradi izolirawe 

(razlikuvawe, razdvojuvawe, diferencirawe) od antikriminalnite 

primeri (koi go destimuliraat kriminalnoto povedenie). Poednecot 

se povrzuva (asocira) so grupi (zaednici, asocijacii) vo koi e prifateno 

prestapni~ko povedenie, a so ogled deka prestapni~koto povedenie 

se u~i tokmu vo takvi grupi, toj nu`no i samiot stanuva prestapnik. 

203 Ili poednostavno, devijantnoto ili kriminalnoto povedenie 

se rezultat na u~ewe vo procesot na druèwe (interakcija) so devijanti 

ili prestapnici i grupi (asocijacii) vo koi dominiraat devijantni 

ili kriminalni primeri. Ako vo neposrednata okolina na poedinecot 

preovladuva devijantno ili prestapni~ko povedenie, takvoto 

povedenie re{ava~ki vlijae vrz nego i go formira kako devijant ili 

kriminalec. Toj stanuva devijant ili prestapnik toga{ koga kontaktite 

so devijantnite ili kriminalnite vlijanija se posilni od kontaktite 

so lica i grupi {to se skloni kon po~ituvawe na zakonot, za{to 

vo tekot na takvite interakcii se u~at tehnikite i na~inot na izvr- 

{uvawe na devijantni ili krivi~ni dela, se steknuvaat stremeì, 

porivi, motivi i naviki sprotivni na zakonskite normi i doa|a do naviknuvawe 

na devijantno ili kriminalnoto povedenie. Od druga strana 

203 

"Teorijata na Saterlend koristi soodvetna socijalnopsiholo{ka 

ramka. Spored nea kontaktite se odvivaat vo socijalni grupi i toa vo vid na 

procesi na u~ewe. Taka se posreduvaat obrasci za odnesuvawe, vrednosni orientacii 

i na~ini na reagirawe. So ogled na toa {to op{testvoto se sostoi od 

mnoèstvo grupi so najrazli~ni normativni i vrednosni strukturi, sekoj odelen 

~len na grupata prezema sosema razli~ni vrednosni orientacii. Negovite 

vrednosni orientacii i obrasci na odnesuvawe se opredeluvaat spored polot, 

vozrasta i socijalnoekonomskiot status. Zatoa i prvata od devette tezi na 

ovaa teorija lapidarno glasi:" Kriminalnoto povedenie e nau~eno odnesuvawe". 

So ova implicitno se veli deka kriminalnoto odnesuvawe, zatoa {to se 

u~i, ne se nasleduva nitu pak nastanuva samo od sebe. Za svoja {iroka rezonancija 

se do {eesetite godini teorijata na asocijacija i dolì me|u drugoto, i 

na ovaa nekoga{ revolucionerna formula i voedno kritika na biolo{koto 

pozitivizam. Spored {estata teza, ~ovekot stanuva kriminalec toga{ koga 

kontaktite so kriminalcite nadvladuvaat vo sporedba so onie od antikriminalnite 

vrednosni pretstavi." Kajzer, G. op. cit. str. 240., 

144

dokolku kulturata {to go opkruùva ne e kriminalna, edinstvena i 

homogena, poedinecot nema da izvr{i krivi~no delo. 

Pritoa vedna{ treba da se naglasi nesoodvetnosta na tolkuvaweto 

deka spored teorijata na diferencijalnata asocijalcija devijantnoto, 

odnosno kriminalnoto povedenie se u~i samo vo neposreden 

kontakt (druèwe) so devijantite - kriminalcite i grupite vo koi 

preovladuvaat devijantni i kriminalni primeri. Potencijalniot devijant 

ili prestapnik ne mora da stapi vo neposreden dopir (da se dru- 

ì) so devijanti ili kriminalci za da se odade na op{testveno negativno 

povedenie. Za toa ~esto e dovolno vo opredeleni situacii da 

se doznae za stavovi {to go poddrùvaat, odnosno {to go odobruvaat 

ili go prikaùvaat vo pozitivno svetlo devijantnoto ili kriminalnoto 

povedenie vo neposrednata sredina (preku slu{awe za toa ili 

preku ~itawe na knigi, gledawe filmovi i sl.). 

3. Teorijata na Sterlend dava objasnuvawe na kriminalitetot 

(devijantnosta) na dve nivoa: na nivo na poedinecot i na nivo na op{- 

tetvenite grupi. Pritoa koristi tri me|usebno povrzani koncepti: 1. 

normativniot (kultureniot) konflikt, 2. diferencijalnata asocijacija 

i 3. diferencijalna socijalna organizacija. 

Na nivoto na poedinecot, Satrelend razlikuva dva vida na nau- 

~no objasnuvawe na kriminalnoto povedenie: prvo, povrzano so deluvaweto 

na faktorite koi vlijaat na kriminalnoto povedenie deluvaj}i 

na sozdavawe na izvesno ìvotno iskustvo na poedincite - istorisko 

ili genetsko objasnuvawe na kriminalnoto povedenie, i drugo, vrzano 

za onie faktori na kriminalnoto povedenie koi deluvat vo momentot 

na negovoto slu~uvawe i koi go so~inuvaat kompleksot na relacijata 

li~nost - situacija. 

Istorikoto ili genetsko objasnuvawe na kriminalnoto povedenie 

ili na procesot so koj se sozdavaat uslovi opredeleno lice da stane 

prestapnik, Saterlernd gi formuliral vo devet to~ki koi pretstavuvaat 

centralni tezi na teorijata na diferencijalnata asocijacija. 

Toa se: 

1 0 Kriminalnoto povedenie e nau~eno povedenie, 

2 0 Kriminalnoto povedenie se u~i vo procesot na interakcija 

so drugite lica niz procesot na komunikacija. Taa komunikacija e verbalna 

no moè da se ostvaruva i so gestovi. 

3 0 Glavniot del na u~eweto na kriminalnoto povedenie se ostvaruva 

vo ramkite na intimnite (primarnite) grupi. Toa zna~i deka 

sredstvata na masovnite komunikacii koi imaat impersonalen karakter, 

kako na primer, pe~atot, televizijata, filmovite i sl. nemaat 

zna~ajna uloga vo genezata na kriminalitetot. 

4 0 U~eweto na kriminalnoto povedenie gi opfa}a a) tehnikata 

na vr{ewe na krivi~nite dela koi ponekoga{ moàt da bidat mnogu 

ednostavni no, i mnogu komplicirani, i b) specifi~no naso~uvawe na 

motivite, porivite, racionalizaciite i stavovite, 

145

5 0 Na~inot na naso~uvaweto na motivite se u~i vo zavisnost od 

toa dali poedinecot prima definicii koi go odobruvaat ili definicii 

koi go osuduvaat naru{uvaweto na normite. Toa proizleguva 

ottamu {to, kako e slu~aj so amerikanskoto op{testvo, postojat kulturni 

sudiri vo odnos na zakonskite normi. Ottamu vo nekoi op{etstveni 

sredini poedinecot e okruèn so lu|e {to go odobruvaat 

naru{uvaweto na zakonskite normi, a vo drugi so lu|e koi smetaat 

deka zakonite treba da se po~ituvaat. 

6 0 Poedinecot stanuva kriminalec ottamu {to prima pove}e definicii 

koi go odobruvaat kriminalnoto povedenie, a pomalku definicii 

koi go osuduvaat. So drugi zborovi, toj stanuva kriminalec 

ottamu {to, od edna strana e vo kontakt so kriminalnite matrici na 

povedenie, a od druga, poradi izoliranosta od antikriminalnite matrici 

na povedenie. Vo toa e i osnovata na principot na diferencijalnata 

asocijacija (princip na razli~ni kontakti). Pritoa e zna~ajno 

da se podvle~e deka kontaktot so kriminalnite matrici ne zna~i 

nu`no i vistinsko druèwe so kriminalci. Za takvoto u~ewe e dovolen 

i kontakt (za~esteno komunicirawe) so lu|e koi ne se kriminalci, 

me|utoa koi izrazuvaat takvi stavovi i vrednosti so koi se odobruva 

kriminalnoto povedenie. 

7 0 Kontaktite so onie koi go odobruvaat ili go osuduvaat naru- 

{uvaweto na normite se razlikuva spored za~estenosta, traeweto, zna- 

~eweto i intenzitetot. Pritoa zna~eweto (prioritet) e modalitet koj 

pretpostavuva deka prestapni~koto povedenie zapo~nalo da se manifestira 

u{te od ranoto detstvo i trae za vreme na celiot ìvot. 

8 0 Procesot na u~eweto na kriminalnoto povedenie gi opfa}a 

site onie mehanizmi {to se del na sekoe u~ewe i, 

9 0 Iako kriminalnoto povedenie e izraz na op{tite potrebi i 

vrednosti, toa ne moè da se objasnuva so tie potrebi i vrednosti, so 

ogled deka i nekriminalnoto povedenie e izraz na tie isti potrebi i 

vrednosti. Toa, spored Saterlend, zna~i deka ne se prifatlivi obidite 

kriminalnoto povedenie da se doveduva i objasnuva so op{tite 

potrebi i vrednosti, kako na primer, so zna~eweto na parite kako motiv 

za dosegnuvawe na opredelena op{etstvena polo`ba. Toa spored 

nego proizleguva ottamu {to iako parite se takov motiv kon niv ne se 

stremat samo kradcite tuku i obi~niot ~ovek koj do niv sepak doa|a so 

~esen trud. 

Saterlend go voo~il i toa deka site lica koi se izloèni na 

definiciite koi go odobruvaat kriminalnoto povedenie sekoga{ ne 

stanuvaat prestapnici. Za da bide poveden od definiciite koi go odobruvaat 

kriminalnoto povedenie potrebno e poedinecot da se najde i 

vo situacija koja spored negova ocenka, a ne objektivno, e pogodna za 

izvr{uvawe na krivi~no delo i istovremeno da ne postojat alternativni 

na~ini za ostvaruvawe na sakanata cel (faktori koi deluvaat vo 

momentot na realizacijata na kriminalnoto povedenie). A dali }e 

146

imaat so zakon dozvolena alternativa, zavisi od prethodniot proces 

na u~ewe preku diferencijalnata asocijacija (nekoi kriminalci, na 

primer, moàt da nau~at deka razbojni{tvoto e na~in da se dojde do 

pari, so {to samite se stavile vo situacija vo koja nemaat alternativa). 

Saterlend smeta deka na nivoto na op{testvenite grupi visokata 

stapka na kriminalitetot e uslovena so socijalnata dezorganizacija 

za koja predlaga poinakov (popogoden) termin - "diferencijalna 

socijalna organizacija", za{to korenite na devijantnosta i kriminalitetot 

se nao|aat vo socijalnata organizacija. Grupite moàt da bidat 

organizirani za devijantno ili kriminalno povedenie ili protiv 

takvo povedenie. Na ist na~in i mnogu drugi zaednici se organizira i 

za kriminalno ili antikriminalno povednie. Vo taa smisla stapkata 

na kriminalitetot e izraz na socijalnata organizacija na grupite. Do 

vremenski promeni vo stapkata na kriminalitetot vo grupata ili vo 

zaednicata doa|a poradi promena vo organizacijata pro i contra kriminalitetot. 

So toa se objasnuva od koi pri~ini stapkata na kriminalitetot 

ne moè neograni~eno da raste. Vo slu~aj na pogolem porast 

na stapkata na kriminalitetot konvencionalnite grupi se organiziraat 

so inicirawe na programi i mediumska kampawa za negova kontrola 

i spre~uvawe. Toa vlijae na zgolemuvawe na definiciite protiv 

kriminalitetot, go smaluva brojot na pogodnite situacii za vr{ewe 

na krivi~ni dela i gi zgolemuva alternativnite dozvoleni na~ini za 

ostvaruvawe na celite. 

4. Na teorijata na diferencijalnata asocijacija í se upatuvaat 

brojni prigovori me|u koi osnovnata se odnesuva na toa deka taa ne 

moè empiriski da se proveri. Zna~ajna zabele{ka e i toa deka ovaa 

teorija glavno se odnesuva na prenesuvawe na kriminalni stavovi i tehniki 

bez da se objasni na koj na~in do niv za prvpat do{lo, odnosno 

koi se pri~inite koi gi uslovie prvite kriminalni obrasci na odnesuvawe 

vrz koi se kalemat prestapite koi se baziraat na kontaktite so 

tie kriminalni obrasci. Ottuka ispa|a deka zlostorstvoto se objasnuva 

so samoto zlostorstvo. Pod vlijanie na ovie i drugi opravdani kritiki, 

204 teorijata na diferencijalnata asocijacija doìvea opredeleni 

modifikacii. Teorijata na Saterlend ednostavno go zapostavuva{e 

stavot za vlijanieto na faktorite koi poedinecot voop{to go 

doveduvat vo situacija da go u~i prestapni~koto povedenie, a so toa i 

samoto steknuvawe na ve{tinite vo vr{eweto na krivi~nite dela i 

prifa}aweto na motivite, navikite i racionalizacijata na takvoto 

povedenie. Osven toa Saterlend sepak ne uspa da odgovori i na pra{aweto 

zo{to samo nekoi ~lenovi na grupite vo koi se preferira antisocijalno 

povedenie stanuvaat prestapnici. Modifikacijata se sosto- 

204 

Za nekoi izdràni kriti~ki zabele{ki vidi: Eliot, M. op. cit. str. 

335 i Kajzer, G. op. cit. str. 241. 

147

e{e vo vnesuvawe opredeleni subjektivni momenti so koi se nastojuva{e 

da se izbegnat ovie nejzini nedostatoci. Na toj na~in se javi tvrdeweto 

deka prestapnici stanuvaat edinstveno onie poedinci koi vo 

procesot na interakcija so nejzinite ~lenovi se identifikuvaat samo 

so onie koi prestapni~ki se odnesuvaat. So toa se razvi samo edna varijanta 

na prethodnata teorija koja {to nejzinite privrzanici ja narekoa 

teorija na diferencijalna identifikacija. Avtor na ovaa teorija 

e Daniel Glejser (Daniel Glaser). Za razlika od prethodnata, spored 

ovaa teorija potencijalniot delinkvent ne se vrzuva za apstraktni 

definicii i modeli tuku za konkretni li~nosti (kriminalci) iako 

tie ponekoga{ moàt da bidat samo zamisleni (na primer, junak od nekoj 

roman ili film) ili celosno izmisleni. Ili kako {to veli Glejser, 

poedinecot se vpu{ta vo kriminalno povedenie vo onaa mera vo 

koja sebesi se identifikuva so vistinski ili izmisleni li~nosti od 

~ija perspektiva sopstvenoto kriminalno povedenie izgleda prifatlivo. 

5. TEORIJA NA KULTURNIOT KONFLIKT I KULTURNIOT 

RASÊKOR 

1. Osnovnata teza na teorijata na kulturniot konflikt e deka 

op{testvenite grupi imaat poinakvi vrednosti poradi koi sekoja 

grupa se zatvora i ìvee zasebno vo razli~ni mikrokulturni zaednici. 

Poradi tie razliki (diferencijacija) me|u ovie grupi nu`no doa|a do 

konflikti koi pretstavuvaat osnovna pri~ina za pojava na prestapni- 

~kite povedenija. Od druga strana, vo ramkite na sekoja od ovie grupi 

posebno, se sozdavaat i razvivaat pomali grupi so specifi~ni sfa}awa 

za op{testvenite odnosi, vrednosti i situacii, me|u koi isto taka 

postojat konflikti koi nu`no vodat kon devijantnost, odnosno kriminalitet. 

205 

205 

"Koga na oprdeleni podra~ja }e se sretnat kulturi so sosema razli- 

~ni pravila za odnesuvawe, ili koga ~lenovite na edna kultura }e navlezat vo 

podra~jata na druga kultura ili koga pri osvojuvawata na starosedelcite im 

se nametnuvaat tu|i pravni sistemi, polo`bata na edna li~nost ili grupa po- 

~nuva na opredelen na~in da stanuva merginalna. Takva perfidna pozicija postoi 

toga{ koga li~nosta ili grupata na granicata pome|u pove}e kulturi 

odnosno normativni sistemi nema ili ne gleda mo`nost da se opredeli za 

ednata ili za drugata, koga ima labav odnos sprema vladeja~kiot poredok. Marginalecot 

}e konstatira deka e "poinakov" od pripadnicite na marginalnata 

kultura, poinakov vo pogled na svojata rasa, obrazovanie, jazik i socijalni 

pogledi. Toj, zatoa, se ~uvstvuva o{teten ili isklu~en. Ne e na~isto so toa 

dali treba da se otkaè od vrzanosta za semejstvoto i rodniot kraj, za da stane 

polnopraven gra|anin na novata adoptivna kultura. Od druga strana toj sogleduva 

deka vladeja~kata kultura mu pravi pre~ki na patot kon integracija- 

148

Spored avtorot i najva`niot pretstavnik na ovaa teorija Torsten 

Selin (Thorsten Sellin) ~ovekot se ra|a vo ramkite na edna kultura. 

Toj doa|a na svet biolo{ki podgotven da prima i da gi prilagoduva 

soznanijata do koi doa|a sam ili preku odnosite so drugite. So prvite 

op{testveni kontakti zapo~nuva procesot na kordinacija koj }e trae 

celiot ìvot. Posmatrani sami za sebe ovie elementi moàt da se 

sfatat kako kulturni elementi, a pripoeni kon razumot tie stanuvaat 

elementi na li~nosta. Na~inot na koj nekoj poedinec reagira vo opredelena 

situacija moè da se smeta za izraz na li~nosta. Me|utoa, karakterot 

na taa reakcija zavisi od toa {to zna~i za poedinecot taa 

ìvotna situacija. Izvesni ìvotni situacii ~esto se povtoruvaat i 

se normativno definirani. Ottamu normite koi se nao|aat sekade kade 

{to se i op{testvenite grupi, se ne{to {to ja opredeluva reakcijata 

koja natamu se potvrduva ili ne se potvrduva od strana na opredelena 

normativna grupa. Stavot na grupata vo odnos na razli~niet na~ini na 

koi edno lice moè da reagira vo opredeleni okolnosti e iskristaliziran 

vo pravila ~ija povreda doveduva do reakcija na grupata. Ovie 

pravila ili normi ne moàt da se nare~at normi na povedenie. Tie se 

univerzalni - ne pretstavuvaat tvorba samo na edna op{etsatvena grupa, 

nitu se ograni~eni so politi~ki granici i ne e neophodno da bidat 

sodràni vo zakon. Nivna cel e da gi za{titat op{testvenite vrednosti. 

I najposle, spored Selin vo op{testvoto se slu~uvaat primarni 

i sekundarni konflikti. 206 

ta. Na primer, vrz nego, kako vrz stranec, ukaùvaat i samite nadvore{ni karakteristiki, 

kako {to se jazikot i bojata na koàta. Taka, polo`bata na marginalna 

egzistencija ~esto e rezultat na socijalnata situacija vrzana za 

"strav" - stravuvaweto. Nasproti ~uvstvoto na bezdomni{tvo, dezorientacija, 

ambivalentnost vo odnesuvaweto i ~uvstvata, kako i socijalna zagrozenost, 

na stranata na malcinstvoto stoi distancirawe, a na stranata na mnozinskata 

grupa - otfrlawe. Najverojatno i samiot fakt {to nekoj e poinakov, 

{to otstapuva od voobi~aenoto, ra|a dlaboka averzija sprema malcinstvoto 

vo redovite na mnozinstvoto, {to e uniformno, ta zatoa uniformnosta vaì 

i kako potvrduvawe na praviloto i poredokot." Kajzer, G. op. cit. str. 305-306. 

206 

Spored Selin, konfliktite me|u normite na razli~nite kulturni 

kodeksi moàt da nastanat poradi dopiraweto na normite od razli~ni kulturi 

na slednite tri na~ini: 1. dopirawe i me{awe na grani~ni podra~ja (koga 

ovie kodeksi }e udrat na rabot na sosednite kulturni oblasti, koi ne mora da 

bidat dràvni granci), 2. me{awe vo procesot na kolonizacija i menuvawe na 

dràvni granici (koga edna grupa se pro{iri taka {to ja pokriva teritorijata 

na druga ili koga ~lenovite na edna kulturna grupa migriraat vo druga) i, 

3. me{awe pri ekonomski migracii (koga brojni rabotnici odat na privremena 

rabota vo druga zemja). 

149

Primarnite konflikti nastanuvaat ottamu {to grupata koja e 

na vlast gi donesuva zakonite i opredeluva {to e zabraneto i kaznivo 

spored svoite posebni sfa}awa za vrednostite {to ne koreliraat so 

vrednostite na ostanatite grupi koi ne se vo mo`nost da gi ostvaruvaat 

ovie funkcii. Spored Selin, grupata koja {to e na vlast vo amerikanskoto 

op{testvo e dominantna grupa sostavena od izvornoto naselenie, 

a drugite dve se grupite sostaveni od domorodci i doselenici 

od site delovi na svetot. Dominantnata grupa preku zakonite gi nalo- 

ùva svoite vrednosti, interesi i normi na povedenie. Drugite grupi 

pak, od svoja strana, imaat svoi vrednosti, interesi i normi na povedenie 

koi gi nosat so sebe, od koi ne sakaat da se otkaàt i spored koi 

nastojuvaat i da se odnesuvaat, a toa e sprotivno na kodeksot na povedenie 

na dominantnata grupa. Toa doveduva do sudir na kulturi koj, 

me|u drugoto, ~esto se razre{uva so kriminalni aktivnosti. 

Spored toa za sudir na normi na razli~ni sistemi ili razli~ni 

kulturni zoni moè da se zboruva samo toga{ koga normite na povedenie 

na imigrantite se poinakvi od onie koi vaàt vo amerikanskata 

zednica. Od druga strana potrebno e tie razliki da ne se predizvikani 

so nivnata ekonomska polo`ba tuku da se od kulturno poteklo. Samo 

takvite sudiri moàt da se tretiraat kako primarni. 

Sekundarnite konflikti se javuvaat me|u pripadnicite na edna 

grupa so isti kulturni vrednosti. Ili poprecizno, do sekundarni sudiri 

na kulturi doa|a koga postojat normi koi proizleguvaat od procesot 

na op{etstvenata diferencijacija koja e imanentna na razvojot 

na amerikanskata kultura. Spored Selin, sekoe lice koe i pripa|a na 

edna kultura istovremeno e povrzano i so opredelen broj na drugi kulturi 

so koi doa|a vo kontakt zaradi zadovoluvawe na svoite potrebi, 

ili ednostavno ottamu {to toa vo op{testveniot ìvot e neizbe`no. 

Prifa}aweto od strana na poedincite na kulturnite normi na drugi 

grupi kako svoi sozdava me{avina koja nu`no doa|a vo sudir so kulturata 

na osnovnata grupa i stanuva eksplozivna poradi nejzinata protivre~nost 

so taa grupa. 207 Rezultatot na taa konfliktna situacija e prestapni~ko 

odnesuvawe. 

207 

Zabeleàvme deka kulturnite konflikti se priroden nikulec na 

procesot na socijalnata diferencijacija koj proizveduva bezbroj socijalni 

grupirawa, sekoj so sopstveni definicii na ìvotnite situacii, so sopstveno 

tolkuvawe na op{testvenite odnosi, sopstveno nepoznavawe ili pogre{no 

razbirawe na socijalnite vrednosti na drugite grupi. Ottamu transformacijata 

na edna kultura od homogen i dobro integriran vid kon heterogen i dezintegriran 

vid e sledena so porast na konfliktni situacii. Obratno, operacijata 

na integrira~ki procesi go smaluva brojot na konfliktnite situacii. 

Takvi konflikti vo kultura koja se menuva moàt da se razlikuvaat od onie 

koi se sozdavaat koga razni kulturni sistemi }e dojdat vo konflikt eden so 

150

Od stojali{te na nastauvaweto na kriminalnoto povedenie, i 

kriminalnite normi se u~at isto kako i nekriminalnite normi. Me|utoa, 

samo vo situacija na kulturen sudir poedincite moàt da gi nau- 

~at normite na povedenie koi dopu{taat reakcijata na nekoi situacii 

da bide i kriminalna. Sli~no kako Saterlend i Selin smeta deka 

pogolemata ili pomalata za~estenost na kriminalnoto povedenie zavisi 

od odnosot na op{etetvenite normi koi go odobruvaat ili osuduvaat 

kriminalnoto povedenie vo dadenata situacija. 208 

2. Teorijata na kulturniot ras~ekor koja, vsu{nost, e samo edna 

od varijantite na prethodnata teorija, trgnuva od ne{to poinakva primesa. 

Spored nea za osnova na kriminalnoto povedenie se zadrùva kulturniot 

konflikt, samo {to ovde ne e vo igra negovoto izbivawe 

me|u razli~ni grupi, tuku negovoto nastanuvawe poradi brzinata na 

menuvaweto na op{testvenite vrednosti. Toga{ koga opredeleni kulturni 

elementi vo edno op{testvo se razviva so poinakva brzina (predni~i 

ili zaostanuva) vo odnos na drugi kulturni elementi (na primer, 

duhovnata kultura) se sozdava ras~ekor na tie dve kulturi koj sozdava 

konflikt me|u niv ili me|u opredeleni nivni delovi . 

Avtorot i glavniot pretstavnik na ovaa teorija Vilijem Ogbern 

(William Fridrih Ogburn, 1886-1959) kulturata ja sfa}a{e kako celina 

na akumulirano tvore{tvo vo koi se pomesteni ~ovekovite materijalni 

tvorbi i op{testvenite institucii, naviki i obi~ai. Vo taka 

{irokoto definiranata kulturata toj razlikuva{e dve osnovni podra- 

~ja: podra~je na materijalna i podra~je na adaptivna kultura. Spored 

nego, realnite pri~ini na progresivnite op{testveni promeni leàt 

vrz podra~jeto na materijalnata kultura. Adaptivnata kultura gi 

opfa}a site ostanati delovi na ~ovekovoto op{testveno deluvawe i e 

prilagodena na matarijalnata kultura. Me|utoa toa prilagoduvawe ne 

te~e ednostavno i bez te{kotii i potresi. Promenite na podra~jeto na 

materijalna kultura nametnuvaat opredeleni promeni vo drugite kulturni 

podra~ja kakvi {to se na primer, op{testvenite organizacii i 

obi~ai. Pritoa tie kulturni podra~ja nikako ne se menuvaat istovremeno 

so menuvaweto na materijalnata kultura, tuku zaostanuvaat zad 

nea. Vo toa zaostanuvawe na adaptivnata kultura zad materijalnata, 

Ogbern gleda{e edna od pri~inite poradi koi vo sovremenoto op{testvo 

se ra|aat mnogubrojni socijalni problemi, me|u koi i kriminalitetot. 

3. Osnovniot prigovor {to so pravo moè da im se upati na prestavnicite 

na ovie teorii e lapidarno sro~en vo stavot deka tie, kako 

i privrzanicite na teoriiite na kulturniot konflikt, premnogu se 

inspirirani od tn. "sociolo{ki frojdizam", so toa {to ovde, za radrug, 

bez ogled na karakterot i stepenot na razvojot na ovie sistemi". Sellin, 

T. Culture Conflict and Crime, Council, New York, 1950, str. 116. 

208 


151

zlika od pojmovniot instrumentarium na teorijata na frustracija va- 

àt poimite instinkt, li~nost i kultura. Na toj na~in patologijata 

na li~nosta samo ja pomestuvaat na planot na patologijata na op{testvenite 

grupi. 

Kako mo{ne zna~aen prigovor moè da se istakne i nivnoto 

prenebregnuvawe na socijalno interakcionisti~kiot prigovor, deka 

op{testvenata kontrola ~estopati e poizrazena kon razli~nosta. Na{ 

stav e deka toa duri svesno i namerno se pravi. Poinaku i ne moè da 

se objasni, na primer, sogleduvaweto na Eliot, koja pravilno zabele- 

ùva deka prestapnicite "nadvor od svojata dràva" dobivaat pogolema 

kazna, za{to tie doa|aat pred sud so edna nezgoda pove}e, imeno 

kako "stranci". 209 

6. TEORIJA NA ANOMIJA 

6.1. EMIL DIREKEM 

1. Spored Emil Dirkem (Emille Durkheim, 1858-1917) vo su{tinata 

na op{testvoto, koe go posmatra kako organska celina, od primarno 

kauzalno zna~ewe vo odnosot sprema poedinecot i poedine~nite 

op{testveni pojavi (sociologizam), se nao|aat dva osnovni elementi: 

ideen i morfolo{ki. Idejnata sr` na op{testvoto ja so~inuva zaedni~kata 

kolektivnata svest (moralnoto edinstvo na ~lenovite na 

op{testvoto, ili solidarnost za vrednostite, celite i ideite) koja e 

sostavena od kolektivni pretstavi. Kolektivnite pretstavi pak, kako 

izvor na taa solidarnost, se sostaveni od idei i normi. So niv se reguliraat 

razli~nite oblici na op{testveno povedenie. Tie go opredeluvaat 

kolektivniot na~in na dejstvuvawe, mislewe i ~uvstvuvawe i 

kako pretpostavka na op{testveniot ìvot se zadolìtelni za site 

poedinci, ne{to {to vrz nivnata svest im se naloùva odnadvor, od 

niv nezavisna prisilba. Pritoa, op{testvenata prisilba ne mora da 

deluva samo od nadvor, taa se pretvora vo vnatre{na prisilba {tom 

poedinecot po pat na vospituvawe i zaedni~ki ìvot intimno usvoi 

nekoi kolektivni sodrìni na kolektivnata svest. 

Razgleduvajki go natamu problemot na op{testvenite pojavi, 

Dirkem doa|a do konstatacija deka tie se pojavi sui generis koi ne se ni 

ekonomski, nitu psihi~ki i idejni, tuku pojavi na kolektivnata svest, 

kolektivni pretstatvi koi se razlikuvaat od pojavite na individualnata 

svest, za{to pretstavuvaat nekoja posebna supstancija. Vrz 

osnova na seto toa kolektinata svest moè da se nare~e totalitet na 

veruvawa i sentimenti zaedni~ki za prose~niot gra|anin na isto op{- 

testvo od koi oblikuva opredelen sistem koj ima svoj sopstven ì- 

209 

Hentig, H. op. cit. str. 231. 

152

vot. 210 Poedincite gi usvojuvaat ovie osnovni elementi na kolektivnata 

svest po pat na vospituvawe. Vospituvaweto Dirkem go sfa}a re- 

~isi isklu~ivo kako proces na socijalizacija. A osnovnata zada~a na 

socijalizacijata e da ja izmeni vrodenata individualisti~ka i nesocijalna 

priroda na lu|eto, so interiorizacija na moralnite principi da 

se pridonese za so~uvuvawe na op{testvoto od patolo{ki procesi i 

ramnoteàta i funkcionalnosta na negovite delovi. Poedinecot po 

priroda e sebi~en, orientiran sprema svoite li~ni interesi i duri 

op{testvoto, so vospituvaweto i so prisilnite normi go pretvora vo 

op{testveno su{testvo. Za razlika od drugite ìvi su{testva ~ii potrebi 

se ograni~eni so nivnata organska priroda, ~ovekovite strasti 

i barawa nemaat nikakvi prirodni granici. ôvekovata al~nost moè 

da se vpregne samo koga poedinecot mu se podloì na op{testvoto i na 

negovite moralni zakoni i na toj na~in se osposobi za normalno u~estvo 

vo op{testveniot ìvot. 

Za da ja ozna~i razlikata na kolektivnata od individualnata 

svest, Dirkem naglasuva nekolku elementi. Prvo, op{testevnite pojavi 

(fakti, podatoci) 211 mora da se tetirat kako predmeti, t.e. kako ne- 

{to {to postoi nadvor od individualnata svest 212 i vtoro, kolektivnata 

svest ja karakteriziraat dva osnovni elementi: element na nadvore- 

210 

"Bez somnenie taa nema specifi~en organ kako supstrat; taa, spored 

definicijata e difuzna vo sekoj del na op{testvoto... taa ima posebni karakteristiki, 

koi ja pravat razli~na stvarnost. Spored celta taa e nezavisna 

od posebnite uslovi vo koi postojat individuite; tie pominuvaat, taa ostanuva. 

Taa e ista i na jug i na sever, vo golemite i vo malite gradovi i vo razli~ni 

profesii. Zgora na toa, taa ne se menuva so sekoja generacija, tuku naprotiv, 

taa gi povrzuva generaciite edni so drugi... Zatoa e celosno razli~en 

predmet od poedine~nite svesti, iako moè da bide realizirana samo preku 

niv. Taa e psihi~ki vid na op{testvoto, vid koj ima svoj delokrug, sopstveni 

uslovi na postoewe, sopstveni oblici na razvoj, isto kako i individualnite, 

iako na razli~en na~in". Dirkem, E. Pravila sociolo{ke metode, Savremena {kola, 

Beograd, 1963, str. 79-80. 

211 

Smislata na op{testvenite faktori, nivnata funkcija treba da se 

bara vo odnosot koi tie go odrùvaat so nekoja op{testvena cel. "Funkcijata 

na op{testvenikte faktori moè da bide samo op{testvena, t. e. tie se sostojat 

vo sozadavawe na op{testveno korisni posledici" Ibid, str. 102. 

212 

Da se postapuva so pojavite kako so fakti, veli Dirkem, zna~i da se 

postapuva so niv kako so podatoci koi ja so~inuvaat pojdovnata to~ka na naukata... 

Ona {to ni e dadeno ne e idejata koja lu|eto ja imaat za vrednostite, za- 

{to taa e nepristapna, tuku toa se vrednostite koi navistina se razmenuvaat 

vo tekot na ekonomskite odnosi. Ne ova ili ona sfa}awe na moralniot ideal, 

tuku zbirot na pravilata vsu{not go opredeluva povedenieto. Ibid. str. 31. 

153

{nost i element na prisilba. 213 So drugi zborovi tie kako predmet, 

kako ne{to nadvore{no deluvaat vrz individuata kako svoeviden prisilen 

faktor. 214 

Su{tinata na op{testveniot ìvot toj ja nao|a vo moralnoto 

edinstvo na ~lenovite na op{testvoto t.e. vo zaedni~kata kolektivna 

svest. Bilo da se raboti za primitivni zaednici (vo koi moralnoto 

edinstvo se javuva kako "mehani~ka soliradnost", zasnovana na nerazviena 

podelba na trudot) ili za sovremeno civilizirano izdiferencirano 

op{testvo (vo koe moralnoto edinstvo se javuva kako "organska 

soliradnost", zasnovano na razviena podelba na trudot), zaedni~kata 

moralna svest e bitna karakteristika na op{testveniot ìvot. 

2. Za objasnuvawe na kriminalitetot i sociopatolo{kite pojavi 

od osobeno zna~ewe se dve natamo{ni konstatacii na Direkem: a) 

stavot za razlikuvaweto na normalnite od patolo{kite op{testveni 

pojavi i b) negovata teorija za anomija. 

a) Objektivnoto merilo za normalnosta Dirkem go bara vo ona 

{to e tipi~no ili prose~no za daden tip na op{testvo i za negovata 

razvojna faza. Ottamu, normalni ili poèlni pojavi vo op{testveniot 

ìvot se onie pojavi koi naj~esto se javuvaat (koj so~inuvaat statisti~ki 

prosek), koi se sposobni za opstanok i koi ottamu se korisni. 

Osven toa za da bide normalna, edna op{ta ili prose~na pojava mora da 

bide povrzana i so op{tite uslovi na kolektivniot ìvot. 215 Pojavite 

koi otstapuvaat od prose~noto, se bolni, patolo{ki pojavi. 216 Dirkem 

smeta{e deka kriminalitetot e normalna pojava i ottamu {to e 

prisutna vo site tipovi na op{testva. Vakvata konstatacija Dirkem ja 

objasnuva so dva argumenti: prvata, postoeweto na prestapot ovozmoùva 

da ne se za~auri ("skameni") tuku razviva kolektivnata svest, 

i vtorata, postoeweto na kriminalitetot go jakne edinstvoto i solidarnosta 

pri zaedni~kata borba protiv nego i ja razviva svesta za zaedni~kite 

moralni normi. 

So ogled deka kriminalitetot pretstavuva normalna pojava, toj 

proizleguva i e sostaven del na op{testvenata struktura i ottamu ne 

213 

Najbitno vo poimot na op{testvenata prisilba e {to taa pravi kolektivniot 

na~in na deluvawe ili mislewe da imaat stvarnost nadvor od poedinecot 

koja vo sekoj moment so nejze se soobrazuva. Ibid. str. 15. 

214 

Za glavni oblici na projavuvawe na kolektivnata svest toj go smeta{e 

pravniot sistem, eti~kite sfa}awa na opredeleno op{etstvo, negovite 

religiozni veruvawa i dogmi, potoa politi~kite sfa}awa, umetni~kite dela 

i obi~aite. Vidi: Mili}, V. Sociolo{ki metod. str. 111. 

215 

Na prviot kriterium na Dirkem za razlikuvawe na normalnite i 

patolo{kite pojavi (pojavata da e prose~na) mu se zabelùva isklu~itelniot 

konformizam, a vtoriot (pojavata da e povrzana) se osporuva poradi svojot 

organicizam. Vidi: Jankovi}, I - Pe{i}, V. op. cit, str. 25. 

216 

Dirkem, E. op. cit. str. 55. 

154

moè da se razbere i analizira oddelno, tuku sekoga{ vo povrzanost so 

opredelena kultura. Vo nego spa|aat site oblici koi gi navreduvaat 

silnite ~uvstva na kolektivnata svest. 217 Ottamu, dokolku ne dojde do 

negovo pregolemo zgolemuvawe, toj e normalna op{testvena pojava, faktor 

na zdravo op{testvo koj ne samo {to e nuèn, tuku i korisen i 

sluì kako regulator na op{testveniot ìvot. 218 Preteranoto zgolemuvawe 

na kriminalitetot kako i negovoto preterano opa|awe, veli 

Dirkem, sekoga{ nagovestuvaat nekoe zna~ajno op{testveno naru{uvawe. 

Brojot na tepa~kite i telesnite povredi nikoga{ ne pa|a tolku 

nisko kako vo vreme na siroma{tija, ekonomski krizi, glad i vojni. 

Spored nego korenot na kriminalitetot se nao|a vo samata priroda na 

op{testvoto, vo op{testvenata sredina, toj izvira od strukturata na 

op{testvoto, pa so samoto toa mu e imanenten na op{testvoto. Tokmu 

zatoa kriminalitetot spa|a vo redot na normalnite op{testveni pojavi 

koi im se svojstveni na site op{testva. Vrz taa osnova zaklu~uva 

deka kriminalitetot e neizbe`na, prifatliva i korisna pojava 219 koja 

preo|a vo bolest samo vo slu~aj na nejzino naglo opa|awe ili zgolemuvawe. 

Spored nego bez postoeweto na zlostorstvata ne bi postoel 

duri ni razvoj vo oblasta na pravoto i drugite nau~ni disciplini koi 

se zanimavaat so otkrivaweto i spre~uvaweto na kriminalitetot. Ako 

op{testvoto mora da napreduva, toga{ toa, spored Dirkem, mora da 

pruì mo`nost za sestran izraz na akciite na poedincite, a toa gi 

vklu~uva razli~nite aktivnosti na relacijata od genijalni do kriminalni. 

Postoeweto na kriminalitetot dokaùva prisutnost na individualnite 

slobodi i tendencii kon op{testveno dinami~nite promeni 

koi toj gi smeta za uslovi na progresot. Ako vo edno op{testvo 

bi postoele sosema iznivelirani i skleroti~ni kolektivni ~uvstva vo 

smisla na nivna postojanost i nepromenlivost, pa ottamu ne bi imalo 

kriminalitet, toa spored misleweto na Dirkem, bi ukaùvalo na cvrsta 

struktura na op{testvoto koja vsu{nost ne e sposobna za promeni, 

za progres. Vakvoto razmisluvawe go dovelo do poznatiot postulat 

deka "zlostornikot ne e antiop{testveno su{testvo i parazit, tuku 

redoven agens na op{testveniot ìvot". Vo tesna vrska so ova tvrdewe 

e i negoviot zaklu~ok deka opa|aweto na kriminalitetot pod voobi- 

~aenoto i normalno nivo nagovestuva podlaboki op{testveni naru{uvawa. 

217 


218 


219 

Svojata ideja za korisnosta na kriminalitetot Dirkem ja ilustrira 

so poznatiot primer na osudata na anti~kiot filozof Sokrat, ~ii edinstven 

"zlostor" pretstavuva{e slobodata na negovite misli. Poradi toa Sokrat be- 

{e poguben (povikan da se samoubie so ispivaweto otrov), za podocna razvojot 

na op{testvoto da pokaè deka Sokrat, vsu{nost, bil i te kako korisen za 

svojata tatkovina i ~ove{tvoto voop{to. 

155

Vo soglasnost so gorenavedenoto celosnoto iskorenuvawe na 

kriminalitetot ne e nitu mo`no nitu poèlno. Spored Dirkem, za 

is~eznuvawe na kriminalitetot e potrebno kolektivnite ~uvstva na 

eden narod, koi so nego se navreduvaat, da dobie takva sila koja e vo sostojba 

kaj site lu|e da gi potisne site drugi ~uvstva, odnosno da is~eznat 

sklonostite {to ~ovekot go naveduvaat kon kriminalitet. 

[to se odnesuva do kaznite, Dirkem smeta deka nivnata funkcija 

ne e vo otstranuvawe na zlostorstvata od op{testvoto tuku so nivna 

pomo{ da se odrùva kolektivnata svest na opredeleno nu`no nivo. 

Bez kaznata kolektivnaat svest bi ja izgubila mo}ta da go kontrolira 

individualnoto povedenie, a so toa kvotata na kriminalitetot bi dostignala 

ramni{te na koe kriminalitetot bi stanal disfunkcionalen. 

b) Trgnuvaj}i od stavot deka kriminalitetot se nao|a vo samata 

priroda na op{testvoto, Dirkem ja razrabotil svojata teorija na anomija. 

220 Anomijata ja sfa}a kako sostojba na deregulacija ili relativen 

nedostig na normi vo nekoja socijalna grupa. Spored nego vo modernoto 

op{testvo se í e podredeno na èlbata za dobivka, korist, pari 

so {to prestanuvaat da vaàt porane{nite standardni. Poradi toa 

op{testvoto stanuva dezorganizirano, atomizirano i fragmentarno, 

ili so eden zbor anomi~no. 

Spored ovaa teorija, koja poa|a od poimot solidarnost (koja kaj 

podocne`niot funkcionalizam }e bide zameneta so poimot konsensuz - 

soglasnost), vo ruralnite op{testva poradi nezna~itelnata podelba 

na trudot i pomal broj na zanimawa (op{testva so "mehai~ka solidarnost") 

postoi visok stepen na op{testveno edinstvo (solidarnost, soglasnost 

za toa {to e poèlno i dozvoleno) i silna op{testvena kontrola 

koi ovzmoùvaat razviena kolektivna svest koja mu ja opredeluva 

stvarnosta na poedinecot ne ostavaj}i mu prostor za dvoumewe 

okolu toa dali ne{to e dobro ili lo{o. Spored toa vo nerazvienite 

op{testva pod primarnoto vlijanie na kolektivnata svest se razviva 

mehani~ka solidarnost koja se odrùva vrz osnova na krvnoto srodstvo, 

prijatelstvoto i sli~ni neposredni vrski i primena na represivni 

sankcii sprema prekr{itelite na postojnite normi. 

Me|utoa, so silniot podem na procesite na industrijalizacijata 

i urbanizacijata vo Zapadna Evropa vo po~etokot na XX vek, doa|a 

do uslo`nuvawe na podelbata na trudot i zgolemuvawe na brojot na 

profesiite, a so toa do zgolemena me|uzavisnost me|u se pogolem broj 

na specijalizirani fukncii vo industriskoto urbano op{testvo (op{- 

testvo so "organska solidarnost"). Tie procesi so sebe povlekuvaat 

220 

Terminot anomija e od gr~ko poteklo i bukvalno zna~i nepostoewe 

na normi, beznormativnost, bezzakonie (a - bez, nomos - zakon). Vo psiholo- 

{ka smisla poimot anomija ozna~uva ~uvstvo na otu|enost, nemo}, osamenost, 

izoliranost, bespomo{nost. 

156

zgolemuvawe na gustinata na naselenieto i pojava na organskata solidarnost 

koja namesto so represivni sankcii se odrùva so pozitivnoto 

zakonodavstvo: razoruvawe na tradicionalnite oblici na op{testvena 

organizacija, i pred sî, promeni vo silata i sodrìnata na kolektivnata 

svest. Doa|a do promena vo op{testvenite polo`bi {to vlijae 

na promenata na vrednostite, sozdavawe na novi ideali i poinakvi 

celi. 221 Poradi rastrojstvoto na kolektivnata svest, toa op{etstvo se 

pove}e ja gubi silata na op{testvena kontrola i elementite na integracija, 

za razlika od prethodnite homogeni op{testveni zaednici 

koi po~ivaa vrz edinstvo, pogolem stepen na solidarnost i kompaktnost. 

Porane{nite ~uvstva na pripadnost kon grupata (duh na zaedni{tvo), 

porane{nite normi i standardi na povedenie intenzivno se 

gubat ili stanuvaat neefikasni poradi {to op{testvoto stanuva dezorganizirano 

i atomizirano na bezbroj edinki i poedine~ni interesi. 

Se javuva sostojba koja ja karakterizira nesigurnost, otsustvo na 

prilagoduvawe, nered i haos. Kako posledica na sî pogolemata dinami- 

~nost i podvi`nost vo ramkite na industriskoto op{testvo paralelno 

se javuva i procesot na se pogolema op{testvena izolacija, ekonomski 

individualizam, otu|uvawe na li~nostite koi ìveeat vo "vakum bez 

obvrski i obziri". Ovoj proces svoite najostri formi gi dobiva vo golemite 

gradski aglomeracii koi Dirkem gi narekuva "magalopolisi" i 

"tvrdini na osamenost". Vo tie aglomeracii sozdadenata izolacija i 

anonimnost se nadomestuvaat so kafanski ìvot, kokteli i razni drugi 

egzibicii. Tokmu takvata op{testvena sostojba koja se karakterizira 

so bezakonie, so pojava na razni interesni grupi koi se stremat da 

vospostavat i da gi zasilat razli~nite pristapi kon stvarnosta, so negativen 

stav na poedincite sprema pi{anite i nepi{anite normi na 

odnesuvawe i so otsustvo na op{testveno prilagoduvawe, Dirkem ja narekuva 

sostojba na anomija. 222 Od takvata anomi~na sostojba nu`no se 

razvivaat zlostorni~kite aktivnosti koi pretstavuvaat "navreda na 

~uvstvoto na kolektivnata svest." Od ova proizleguva deka javuvaweto 

221 

"Anomija ili sostojba na deregulacija nastanuva vo onoj moment 

koga op{testvoto pove}e ne moè da go naso~uva poedinecot i vrz nego da 

vr{i kontrola. Obi~no nastanuva vo ekonomski krizi. Me|utoa i sekoe naru- 

{uvawe na ramnoteàta, bez ogled na toa dali zna~i prosperitet, zgolemuvawe 

na standardot, na mo}ta, slavata, goleminata itn., ili obratno, osiroma- 

{uvawe, gubewe na mo}ta, slavata itn., gi naru{uva socijalnite normi i go 

slabee vlijanieto na op{testvoto vrz poedincite, {to za posledica ima golema 

voznemirenost i nespokojstvo na poedinecot, koja vo najdrasti~ni slu~ai 

zavr{uva so dobrovolna smrt" [eparovi}, Z. op. cit. str. 42. 

222 

Kolektivnite pretstavi se ona {to poedincite gi povrzuva vo pove}e 

organsko edinstvo na op{testvoto. Nivnoto slabeewe od bilo koj vid e 

osnovniot faktor {to vodi kon disfunkcionalnost i dezorganizacija na 

op{testvoto. 

157

na zlostorstvata, Dirkem go povrzuva so slabeeweto i is~eznuvaweto 

na op{testvenata solidarnost kako i so pojavata na sostojbata vo koja 

nedostasuvaat homogeni op{testveni normi i vrednosti. Spored toa, 

kriminalitetot zna~i naru{uvawe na kolektivnite ~uvstva na narodot 

{to gi {titi zakonodavecot. 

Ovaa koncepcija toj ja razrabotuva i konkretizira vo izu~uvaweto 

na etiologijata na samoubistvata. 223 Vo svoeto delo "Samoubistvo" 

Dirkem pod anomija podrazbira nedostig na normi koi obezbeduvaat 

kontrola na prirodno neorani~enite potrebi i aspiracii na poedincite. 

Se raboti za sostojba na naru{enost za koja e karakteristi- 

~no deka op{etstvoto ne moè da upravuva so "apetitite" na poedincite. 

So drugi zborovi, vo stabilno op{testvo razli~nite sloevi 

ili klasi na svoite ~lenovi im pruàat definicii {to moàt legitimno 

da o~ekuvaat. Sekoj znae kade mu e mestoto i {to moè da o~ekuva 

od ìvotot. Na toj na~in stabilnoto op{testvo na svoite ~lenovi im 

pruà modeli na legitimni aspiracii koi sluàt kako granici na nivnite 

stremeì. Sostojbata na anomija nastanuva toga{ koga op{testvoto 

pove}e ne e vo sostojba na svoite ~lenovi da im gi utvrdi granicite 

na legitimniet aspiracii, a toa se slu~uva vo momenti na op{testveni 

krizi i momenti na brz ekonomski prosperitet. Vo takvata sostojba 

karakteristi~na za sovremnoto industrisko op{testvo poedinciet 

i grupite prestanaa zadovoluva~ki da funkcioniraat, poedincite 

se pove}e gi sledat nemirnite dvièwa, razvojot bez plan, celta 

na ìvotot koja nema vrednosni kriteriumi i vo koj sre}ata sekoga{ 

leì vo idnite, a nikoga{ vo sega{nite dostignuvawa. 

3. Pri ocenkata na Dirkemovata koncepcija za kriminalitetot 

mora da se istakne deka negovata teorija na anomijata ima{e golemo 

vlijanie na podocne`noto razvivawe na sociolo{kata i kriminolo- 

{kata misla. Od druga strana, iako na Dirkem ne moè da mu se prefrli 

deka go opravruva{e kriminalitetot, idejata za negovata korisnost 

(tn. Dirkemov paradoks) 224 sosema opravdano predizvika kriti- 

223 

Dirkem ja sozdade slednata tipologija na samoubijci: 1. egoisti~ki 

(naj~esto se javuva vo gradskite sredini poradi oslabenost na semejnata struktura, 

poradi razvodi i drugi te{kotii), 2. altruisti~ki ili nesebi~ni (vo 

homogeni op{testva so visok stepen na op{testvena solidarnost, `rtvuvawe 

poradi barawata {to pred poedinecot gi postavuvaat obi~aite, nacionalnite 

interesi i eti~kite vrednosti), 3. anomi~en (vo op{testvo vo koe naglo opa|a 

op{testvenata kohezija i solidarnost, poradi otu|enost na poedinecot) i, 4. 

fatalisti~ki tip na samoubiec (kako izraz na razni li{uvawa, postoeweto 

na nepodnosliva disciplina i nasilstvo, odnosno sostojbi vo koi èlbite, 

interesite i celite na poedinecot se blokirani). 

224 

Dirkemoviot paradoks se sostoi vo paradigmata "deka kriminalot 

mora da bide glaven nostitel na op{testvenite promeni i deka op{testvoto 

158

k~ki zabele{ki od strana na brojni avtori, ottamu {to edna izrazito 

negativna pojava, koja vo site op{testva se progonuva, se posmatra 

kako dviè~ka sila na op{testveniot razvoj. Me|u glavnite zabele- 

{ki {to moàt da mu se upatat na Dirkem, sekako deka treba da se pomesti 

negoviot sociologizam, odnosno negoviot pristap pri objasnuvaweto 

na op{testvenite pojavi, a vo tie ramki i na kriminalitetot 

celosno da se zapostavuva vlijanieto na individualniet biolo{ki i 

psiholo {ki faktori. 

6.2. ROBERT MERTON 

1. Sovremenata teorija na anomija ja razvi Robert Merton (Robert 

Merton, Social Theory and Social Structure, 1949). Toj, isto kako i Dirkem, 

anomijata ja opredeluva kako op{testvena sostojba, so tie razliki 

{to a) tamu kade {to Dirkem go stava akcentot vrz al~nosta, 

Merton zboruba za èlbata za uspeh i b) Dirkem ja opredeluva anomijata 

so nagli promeni i krizi, a Merton so postojanite uslovi na 

op{testvoto. Za opredeluvawe na kriminalitetot, spored Merton e 

zna~aen i odnosot me|u op{testvenite celi i mo`nostite tie celi da 

se ostvarat. Devijantnoto i kriminalnoto povedenie, spored re~nikot 

na Merton, ne e ni{to drugo tuku "simptom na disocijacijata (razdvojuvawe) 

me|u kulturno propi{anite aspiracii i socijalno strukturiranite 

izlezi za ostvaruvawe na ovie aspiracii." 225 Ili u{te poednostavno, 

protivre~nost me|u proklamiranite kulturni vrednosti (koi 

se javuvaat kako legitimni celi) koi im se ponudeni na site ~lenovi 

na op{testvoto bez ogled na nivnata op{testvena polo`ba i institucionaliziranite 

normi so koi se opredeluvaat i kontroliraat dozvolenite 

na~ini za ostvaruvawe na tie celi. Izborot na sredstvata za 

postignuvawe na kulturnite celi sekoga{ e ograni~en so ovie normi. 

Ottamu negovata teorija na devijantnoto povedenie ima za "osnovna 

cel da otkrie na koj na~in op{testvenata struktura vr{i opredelen 

mora kako kriminalci da gi poniùva onie lu|e koi se najzaslu`ni za negovoto 

napreduvawe". Mili}, V. op. cit. str. 117 

225 

Merton, R. K. op. cit. str. 131. Teorijata na anomijata se temeli vrz 

postavkata deka onie na koi op{testvoto ne im ovozmoìlo po legalen pat, 

na primer, {ansa za blagosostojba, pove}e od drugite da bidat naterani da se 

stremat kon nea po ilegalen pat, na primer, preku imotni prestapi. Vo ovaa 

smisla teorijata na anomijata za svoja pojdovna osnova ja zema situacijata na 

socijalen pritisok. Taa e obid da se objasni pred sî natprose~noto u~estvo na 

dolnite socijalni sloevi vo kriminalitetot na kra`bite {to bez isklu~ok 

se zabeleùva vo modernoto industrisko op{testvo. Kajzer, G. op. cit. str. 200- 

201. 

159

pritisok vrz opredeleni poedinci da otstapat od prosekot", 226 t.e. da 

se angaìraat kon nekonforisti~ko, namesto kon konformisti~ko povedenie. 

227 

226 

Ibid, str. 132. Nasproti vakviot stav, Merton sepak se obiduva da 

dokaè deka postojat pozitivni korelacii me|u pritisokot koj moè da predizvika 

devijantni reakcii i vistinskite kvoti na devijantnoto odnesuvawe. 

str. 146. 

227 

"Imaj}i ja vo vid okolnosta deka najgolemiot obem na kriminalitetot 

izgleda motiviran od steknuvaweto na nekoi materijalni koristi i nemo- 

`nosta direkno da mu se pripi{e na siroma{tvoto, Meton mu dava sosema 

nova sodrìna na poimot na anomijata. Anomijata za nego ve}e ne e otsustvo 

na normi kako kaj Dirkem, tuku sostojba na sudir me|u celite (vrednostite) 

koi sekoe op{testvo gi razviva za da se odrì, potoa propi{anite normi koi 

mora da se po~ituvaat za da se postignat celite (a ovie povtorno se zasnovaat 

na vrednostite) i realnite mo`nosti na poedincite na dozvolen na~in da gi 

ostvarat celite. Taka nastanuva konflikt me|u krajnite vrednosti (celite) i 

instrumentalnite vrednosti (sredstvata) i, na~inite na postignuvaweto. 

Imeno, naj~esto tolku se naglasuva zna~eweto na celite a se zapostavuvaat 

sredstvata {to se razvivaat sfa}awa spored koi "celite gi opravduvaat sredstvata" 

i vo postignuvaweto na celite sredstvata ne se biraat. Ova osobeno 

ottamu {to na izvesen broj lu|e propi{anite sredstva im se mnogu te{ko 

pristapni ili sosema neprisatapni. Ovaa teorija gi obedinuva krajno "ekonomisti~kite" 

i psiholo{kite teorii - teoriite koi pri~inata na prestapni- 

{tvoto sekoga{ gi gledaat vo siroma{tvoto i onie koi gi gledaat vo frustraciite, 

teorijata za sudirot na vrednostite i teorijata na anomijata. Za- 

{to i koga nepostoi apsolutno siroma{tvo, postoi relativno osiroma{uvawe 

i ogromna neednakvost vo realnite mo`nosti za postignuvawe na uspehot. 

Na ovoj na~in teorijata na Merton pretstavuva navistina golem uspeh vo 

baraweto na edna op{ta teorija na prestapni{tvoto osobeno vo klasnoto 

op{testvo. Taa pretstavuva golem ~ekor kon sinteza na globalnite op{testveni 

faktori i psiholo{kite mehanizmi kako faktori na prestapni{tvoto". 

Petrovi}, M. Vrednosti i etiologija delinkvencije, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1, str. 

303-304. 

"Imeno, op{testvoto gi opredeluva i celite i vrednostite koi gi 

prenesuva vrz poedincite i tie se stremat da gi postignat tie vrednosti. Glavno 

se predvideni i na~inite i sredstvata, institutite so koi se ostvaruvaat 

postavenite celi na op{testveno poèlen na~in, vreme i mesto. Me|utoa, 

brojni poedinci, pa i celi op{testveni grupi ne moàt da gi postignat svoite 

aspiracii preku predvidenite instituti, za{to tie ne im se pristap ni 

(nepriviligirani grupi). Ponekoga{ do tolku se insistira vrz opredeleni 

celi {to izgleda deka za da se postignat sî e dozvoleno. Druga krajnost e koga 

instrumentalnite celi }e stanat sami na sebe cel - originalnite celi se zaboraveni... 

~istiot konformizam ostanuva centralna vrednost... Aberantnoto 

povedenie sociolo{ki moè da se posmatra kako simptom na disocijacija 

160

2. Formuliraweto na vakviot stav od strana na Merton be{e 

ovozmoèno so negovoto prifa}awe na dve pojdovni tezi. Prvata, se 

odnesuva na postoewe na protivre~en op{testven sistem (otfrlawe na 

funkcionalisti~kata vizija za postoeweto na op{etestvo ~ii delovi 

funkcioniraat usoglaseno). Vtorata teza se odnesuva na razlikuvaweto 

na dva elementi na kulturata: 

1 0 celi koi se smetaat za vredni i kon ~ie postignuvawe poedincite 

normalno treba da se stremat (kulturno odredeni celi, stremeì 

i interesi koi na site im se ponudeni kako legitimni bez ogled 

na nivnata op{etstvena polo`ba) i 

2 0 institucionalnite ili dozvolenite sredstva za ostvaruvawe 

na tie celi (institucionalni normi so koi se odreduva i kontrolira 

dozvoleniot na~in za ostvaruvawe na celite: obi~aj, pravo). 

Toga{ koga ne moàt da se postignat sakanite celi nastanuva 

op{testvena sostojba na anomija koja se karakterizira so otsustvo na 

kulturno regulirano povedenie i so zna~itelno opa|awe na po~ituvaweto 

na op{testvenite normi (otsustvo na zakonitost, raspad na normativniot 

sistem). Spored toa nekonformisti~koto ({to zna~i, devijantnoto 

i prestapni~koto) povedenie e simtom na nekoja vnatre{ena 

neusoglasenost nare~ena anomija. Op{testvoto se nao|a vo takva sostojba 

vo slednive ekstremni slu~ai: 

a) koga postoi ras~ekor me|u va`nosta koja im se pridava na 

opredeleni kulturni celi i mo`nosttite site, bez ogled na polo`bata 

koja ja zazemaat vo op{testvenata struktura, da dojdat do tie celi na 

dozvolen na~in (kultura koja preterano gi naglasuva celite, a nedovolno 

gi opredeluva institucionalnite sredstva za nivno postignuvawe), 

i 

b) koga izvesni aktivnosti koi prvobitno sluèle kako sredstvo 

za postignuvawe na opredeleni celi se pretvoreni vo cel za 

sebe, me|utoa, na tie aktivnosti iako imaat ritualen karakter, i natamu 

im se pridava golema va`nost (kultura spored koja celite se neopredeleni, 

a sredstvata prenaglaseni). 

Me|u ovie ekstremni tipovi se nao|aat op{testva vo koi pomalku 

ili pove}e e vospostavena ramnoteà me|u kulturnite celi i op{- 

testveno priznaenite sredstva za nivno ostvaruvawe (integrirana kultura 

koja ednakvo gi naglasuva i celite i sredstvata). 

Prvite dva tipa na kultura se slabo integrirani i ritualisti- 

~ki, za{to postavuvaat barawe ~lenovite na op{testvoto da se pridr- 

ùvaat na "pravilata na igrata", bez jasni celi kon koi treba da se te- 

`nee. Op{testvata so takov tip na kulturi sozdavaat uslovi za pojava 

na tendencii za devijantno i kriminalno povedenie. Ottamu, kako pome|u 

kulturno propi{anite aspiracii i socijalno struktuiranite izlezi za 

ostvaruvawe na ovie aspiracii" Petrovi} M. Vrednosne orientacije delinkvenata, 

IKSI, Beograd, 1973, str. 16. 

161

sebno interesna i karakteristi~na za amerikanskoto op{testvo, Merton 

go izvlekuva i posebno go analizira prviot tip na op{testvo i 

kultura, me|utoa naglasuva deka istata analiti~ka postapka moè da 

se primeni i na drugite tipovi na op{testvena struktura. Do neusoglasenost 

me|u op{testvenata struktura i kulturata doa|a toga{ koga 

od ~lenovite na op{testvoto se o~ekuva da se stremat kon opredeleni 

kulturni celi, a sredstvata za nivnata realizacija ne im se ednakvo 

dostapni na oddelni op{testveni klasi. Toa e tn. - sudir me|u kulturata 

i strukturata poradi neusoglasenost na kulturnite celi i 

sredstvata za nivno postignuvawe (ili poinaku, ras~ekor me|u vrednostite 

{to gi naloùva op{tetsvoto i realnite mo`nosti {to gi 

imaat poedincite tie vrednosti da gi ostvarat). Op{testveniot pritisok 

kon nekonformisti~ko povedenie se nao|a vo proporcionalen 

odnos so stepenot so koj e izrazeno razdvojuvaweto na me|u kulturnite 

celi koi lu|eto gi prifa}aat kako obvrska i op{testvenata polo`ba 

vo koja tie se nao|aat, blagodrenie na koja e relativno lesno da se postignat 

tie celi. Dokolku razdvojuvaweto e pogolemo, dotolku i toj 

op{testven pritisok e pogolem. 228 

Gornite stavovi moàt da se uprostat na slednoto. Spored nego, 

vo sekoe kulturno op{testvo se postavuvaat opredeleni celi kon koi 

se stremat nejzinite ~lenovi. Tie celi se naloùvaat so silata na kulturata, 

a ~lenovite na op{testvoto vrz niv polagaat moralno pravo. 

Za ostvaruvawe na tie aspiracii op{testvoto opredeluva izvesni 

institucii i mehanizmi kako legalni pati{ta (op{testveno poèlen 

na~in, vreme i mesto) i go zabranuva nivnoto postignuvawe so koristewe 

na drugi pati{ta, t.e. so vr{ewe na krivi~ni dela. Me|utoa, iako 

op{testvoto gi proklamiralo celite i aspiraciite tie ne im se ednakvo 

dostapni na site poedinci - licata so poniska rasna i etni~ka polo`ba, 

pa i na celi op{testveni grupi - na pripadnicite na poniskite 

klasi. Na poedincite so vakov op{testven status im nedostasuvaat potrebnite 

sredstva so ~ija pomo{ moàt da gi dostignat celite po legalen 

pat. Ottamu kaj niv se ra|a nezadovolstvo koe moè da gi odvede 

228 

"Op{testvenata sruktura vr{i pritisok vrz kulturnite vrednosti, 

poradi {to akcijata vo soglasnost so kulturnite vrednosti stanuva lesno mo- 

`na za onie {to zazemaat opredelni polo`bi vo op{testvoto, a te{ka ili 

nevozmo`na za drugite. Vo odnos na ostvaruvaweto na kulturnite barawa 

op{testvenata struktura pretstavuva ili pre~ka ili otvorena vrata. Koga 

kulturata i op{testvenata struktura se lo{o integrirani, pa prvata nalo- 

ùva povedenie i stavovi koi drugata gi onevozmoùva, postoi pritisok kon 

raspa|awe na normite". Merton, R. K. Social Theory and Social Structure, New 

York, Free Press, 1968, str. 217. 

162

na patot na nepoèlno op{testveno povedenie. 229 Na toj na~in op{testvenata 

struktura vr{i vistinski pritisok vrz oddelni lica kon nekonformisti~ko 

odnesuvawe. Nakratko, mo`nosta da se ostvarat posakuvanite 

celi zavisi od polo`bata vo op{testvenata struktura koja 

ja opredeluva dostapnosta na legalnite sredstva. Ili konkretno izrazeno, 

toa zna~i deka za amerikanskata kultura postigaweto na pari- 

~niot uspeh 230 pretstavuva osnovna vrednost koja se javuva kako cel na 

site op{testveni klasi. Me|utoa, so ogled deka postignuvaweto na 

ovaa cel e ograni~eno so polo`bata na poedinecot vo op{testvenata 

struktura (neednakvite {ansi site da se zbogatat) doa|a do tn. strukturen 

pritisok koj najsilno e izrazen kaj najniskite klasi, koi ne moàt 

da ja postignat taa cel bez da gi naru{at op{tetvenite normi. 

Seto toa najprosto moè da se izrazi niz sledniov {ematki 

prikaz: 

KULTURNI CELI 

(vrednosti) 

NESUOGLASENOST 

me|u 

OP[TESTVEN PRITISOK 

DEVIJANTNO POVEDENIE 

DOZVOLENI SREDSTVA 

(op{testvena praktika) 

3. Vo sostojba na anomija se ra|aat pet vidovi na odnesuvawe 

kako na~in na reakcija na poedincite na anomijata ili poto~no kako 

prilagoduvawa na poedincite na sostojbata na anomija: 1 0 konformizam 

- prilagoduvawe: nema zna~ewe kako izvor na devijanto povedenie, 

2 0 inovacija - prifa}awe i streme` kon kulturnite celi kako 

{to se pari, ugled i sl. so otfrlawe na dozvolenite sredstva za nivno 

dostignuvawe, 3 0 ritualizam - napu{tawe na kulturnite celi, no so 

229 

"Devijantnoto povedenie moè sociolo{ki da se smeta za simptom 

na disocijacija (razdvojuvawe) me|u kulturno propi{anite stremeì i op{- 

testveno struktuiranite pati{ta za nivnoto ostvaruvawe." Ibid, str. 134 

230 

Merton ne e vo zabluda deka pripadnicite na razli~nite op{testveni 

sloevi podednakvo ne gi prifa}aat site kulturni vrednosti i celi. Toj 

samo poa|a od pretpostavkata deka postignuvaweto na pari~niot uspeh e eden 

od zaedni~kite ideali na pogolemiot del na amerikanskoto op{testvo. Pari- 

~niot uspeh e samo eden primer, {to zna~i deka negovata teza za pojava na povedenie 

so koe se naru{uva nekoja norma moè ednakvo da se primeni sekoga{ 

koga e vo pra{awe pridavawe na nekoja va`nost na opredleneni kulturni 

celi kako na primer, na nau~no ili umentni~ko dostigawe, na donùanska pobeda 

ili na ne{to drugo. Vidi: Ibid, str. 166. 

163

pridrùvawe do institucionalnite normi: ova povedenie po pravilo 

ne stanuva devijantno, 4 0 retretizam (povlekuvawe, begstvo, 

otu|enost)- otfrlawe na kulturnite celi i na institucionalnite sredstva 

(tuka spa|aat povedenijata: otpadni{tvo, skitni~ewe, alkoholizam, 

narkomanija, mentalna bolest i sl.), i 5 0 buntovni{tvo - 

otfrlawe na kulturnite celi i institucionalnite sredstva, no so postavuvawe 

novi celi i novi sredstva i proceduri za nivno dostignuvawe 

(promena na op{testvoto i kulturnata sredina). 

Navedenite pet na~ini na prilagoduvawe na poedinecot na 

uslovite koi postojat vo op{testvoto, Merton jasno gi prikaà preku 

slednava {ema koja, soglasno so negovata pojdovna koncepcija, e {ema 

na ~ovekovi dejstvija, a ne {ema na li~nosti. 231 Pritoa e zna~ajno da se 

podvle~e deka op{testvenata struktura vr{i pritisok pri izborot na 

eden ili pove}e od navedenite na~ini na prilagoduvawe. Ottamu, tie 

ne se izraz na slobodniot izbor, na slobodnata volja na poedinecot, 

tuku op{testveno detrminirani na~ini na prilagoduvawe. 

_______________________________________________________ 

Na~in na Celi koi gi opredelila Institucijalizirani 

prilagoduvawe kulturata sredstva 

___________________________________________________________ 

1. Konformizam + + 

2. Inovacija + - 

3. Ritualizam - + 

4. Retretizam - - 

5. Bunt + - + - 

___________________________________________________________ 

* Znakot (+) ozna~uva prifa}awe, (-) otfrlawe, a (+-) otfrlawe so zamena: 

situacija koga poedinecot gi otfrla postojnite kulturni celi i dozvolenite 

sredstva, me|utoa bara kulturnite celi da se zamenat so novi, a dozvolenite 

sredstva so nedozvoleni. 

1 0 Od site ovie na~ini na prilagoduvawe samo konformizmot 

ne ozna~uva devijantno, tuku povedenie koe e vo soglasnost so op{testvenite 

barawa. 

2 0 Za inovacijata kako vid na devijantno povedenie se karakteristi~ni 

delinkvencijata i kriminalitetot. Kriminalecot gi prifa- 

}a parite kako vrednost - cel (no i koja i da e druga kulturna cel, kako, 

231 

Navedenata {ema Merton ja izveduva taka {to najprvin analiti~ki 

gi odvojuva kulturnite celi od dozvoleniette sredstva, a potoa pokaùva na 

koj na~in sekoj od niv moàt da bidat prifateni ili otfrleni. So nivna kombinacija 

toj dobiva pet mo`ni logi~ki kategorii, od koi ~etiri pretstavuvaat 

razli~ni na~ini na devijantno ili kriminalno prilagoduvawe. 

164

na primer, nau~no ili umetni~ko dostignuvawe, donùanski pobudi i 

sl.), me|utoa do niv doa|a so nedozvoleni sredstva, na primer, so kra- 

`ba ili izmama. Pritoa, na primer, kradecot e inovator. Toj vo koj i 

da e slu~a ne gi otfrla sociokulturnite vrednosti. So samoto toa {to 

krade toj gi afirmira kako sociokulturni vrednosti (celi). Kradecot 

samo gi otfrla op{testveno propi{anite i dozvolenite pati{ta za 

steknuvawe na tie isti vrednosti. 232 

3 0 Ritualizmot kako vid na adaptacija e karakteristi~en za poniskite 

klasi vo koi decata se socijaliziraat kon smaleni ambicii i 

po~ituvawe na op{testvenite pravila i obi~no ne se doìvuva kako 

devijacija i socijalen problem. Za ova povedenie vaàt pravilata: poslu{nost, 

po~ituvawe, ne zamerawe, ne istr~uvawe i sl. Me|utoa, bez 

ogled na toa {to ritulazimot ne se sfa}a kako devijantno prilagoduvawe, 

toj sepak pretstavuva otstapuvawe od kulturniot model spored 

koj ~ovekot treba aktivno da se bori so cel da ja podobri svojata op{- 

testvena polo`ba i napreduva vo op{testvenata hierarhija. 233 

4 0 Retretizmot e karakteristi~en za onie poedinci koi se obidele 

celite da gi ostvarat so dozvoleni sredstva no, pritoa doìveale 

neuspeh (ne uspeale da se sluàt so nedozvoleni sredstava kako {to 

toa go pravat kriminalcite), poradi {to gi otfrlile i celite i sredstvata. 

Ovde treba da se pomestat i onie poedinci koi se karakteriziraat 

so vnatre{na otpornost (moralen pritisok) sprema upotrebata 

na nedozvolenite sredstva koja e steknata vo procesot na socijalizacijata. 

5 0 Buntot e reakcija na anomi~nata sostojba kaj koja so otfrlawe 

na celite i sredstvata ne se odi kon prilagoduvawe tuku kon promena 

na op{testvenata struktura so cel da se vospostavat novi vrednosti 

(aktivno otfluvawe so zamena). Ovde ne se raboti za klasi~en 

kriminalitet tuku za revolucionerno deluvawe (politi~ka delinkvencija). 

4. Navedenata podelba koja Merton za prvpat ja iznese vo svoeto 

delo "Socijalna teorija i socijalan struktura" od 1949, vo slednoto 

izdanie od 1957 ja pro{iruva i redigira na toj na~in {to devijantnoto 

povedenie go deli na: 1 0 nekonformizam (teoretski razvien obrazec na 

232 

Kecmanovi}, D. Ni normalno ni patolo{ko, Svjetlost, Sarajevo, 1988, str. 

56. 

233 

"Postojat niza najrazli~ni konkretni oblici na ~ovekovo povedenie 

koe spa|a vo ovaa kategorija. Po~nuvaj}i od birokratskite virtuozi, za 

koi po~etokot i krajot na sekoja akcija e "ona {to pi{uva vo zakonot", pa se 

do blaèni vernici, za koi ceremonijata i sakralnite obredi se edinstvenata 

i vistinska sodrìna na pobo`nosta, ritualniot (oportunisti~kiot) tip na 

devijacija vo sebe vklu~uva {areno mnoèstvo na pomalku ili pove}e vidlivi 

otstapuvawa od op{testvenite normi vo nedozvolena nasoka." \uri}, M, op. cit. 

str. 114. 

165

untot) i 2 0 aberatovno povedenie (kade gi pomestuva, vo prv red 

inovacijata, no i ritualizmot i retretizmot). 

1 0 Nekonformizmot pretstavuva soglasuvawe so vrednostite, 

standardite i o~ekuvawata na referentnite grupi i poedincite koi se 

razlikuvaat od grupata so ~ii o~ekuvawa nekonformistot ne saka da 

go soobrazi svoeto povedenie. Nekonformizmot moè da bide konzervativen 

- koga pretstavuva soglasuvawe so vrednostite, standardite i 

praktikata na nekoe porane{na op{testvena sostojba, ili radikalen - 

koga se raboti za soglasuvawe so vrednostite, standardite i praktikata 

koi sî u{te ne se institucionalizirani, me|utoa pretstavuvaat normativen 

sistem na nekoi idni grupi. 

2 0 Aberativnoto povedenie go so~inuvaat site drugi oblici na 

prilagoduvawe koi pretstavavuvaat delinkventno i kriminalno povedenie. 

234 Za opravduvawe na ovaa podelba na devijantnoto povedenie, Merton 

ukaùva na nivnite razliki koi moàt da bidat strukturalni, kulturni 

i funkcionalni. 

Strukturalnite razliki se sostojat vo slednoto: 

a) konformistot javno go iskaùva svoeto nesoglasuvawe so 

postojnite normi, dodeka aberantot se trudi toa da go sokrie, 

b) nekonformistot ja osporuva legitimnosta na op{testvenite 

normi, ili, dokolku celosno ne gi otfrla, smeta deka tie ne se primenlivi 

vo odredeni situacii, a aberantot ja priznava nivnata legitimnost, 

me|utoa sepak gi naru{uva, za{to smeta deka toa e korisno za 

nego, 

b) nekonformistot ima za cel da gi zameni normite na grupata 

so povisoki moralni vrednosti, a aberantot gi priznava postojnite 

normi, me|utoa se trudi da gi izbegne sankciite {to gi povlekuva 

nivnoto naru{uvawe, 

g) nekonformistot otstapuva od postojnite normi od celosno 

nekoristoqubivi pobudi, dodeka aberantot toa go pravi zaradi zadovoluvawe 

na sopstvenite interesi. 

Razlikite vo kulturnata sfera se sogleduvaat preku stavot na 

javnoto mislewe koe kaj nekonformistot ~uvstvuva deka toj se povikuva 

ili na moralnite vrednosti od minatoto koi saka da gi obnovi 

ili na moralnite vrednosti na idninata, dodeka aberantot nema ni{to 

staro da obnovi ili novo da predloì. 

Funkcionalnite razliki se sostojat vo toa {to nekoformizmot 

moè da dovede do op{testveni i kulturni promeni, a ponekoga{, 

latentno i manifestno, duri i na onie koi stanale disfuncionalni vo 

op{testvenata struktura. Od druga strana aberativnoto povedenie 

vodi samo kon zadovoluvawe na li~nite interesi na devijantot (manifestna 

funkcija), odnosno do reaktivirawe na ~uvstvoto na grupata 

234 

Merton, R. op. cit. str. 360 

166

koja do tolku oslabnala {to pove}e ne moè da bide uspe{en regulator 

na povedenieto (latentna funkcija). 235 

5. Merton se obidel da ukaè i na nekoi pati{ta so koi se 

otstranuva ili ublaùiva anomi~nosta na amerikanskoto op{testvo. 

Sored nego, toa e mo`no preku usoglasenoto istakuvawe na vrednosta 

na materijalniot uspeh so soodvetno istakuvawe na institucionalno 

propi{anite sredstva za nivno postignuvawe. Toa usoglasuvawe bi se 

postignalo na toj na~in {to namesto istaknuvaweto na celta pove}e 

bi se storilo vrz utvrdvaweto na institucionalnite normi. Osven 

toa, toj smeta deka razli~nite obici na devijantno povedenie pretpostavuvaat 

deka devijantnite poedinci bile necelosno socijalizirani 

taka {to gi napu{tile institucionalnite sredstva, dodeka i natamu 

zadràle odredena vrednost - celta. Spored toa se postavuva problemot 

na usovr{uvawe na procesot na socijalizacijata. So uspe{noto 

ostvarena socijalizacija lu|eto bi se vospituvale da prifa}aat odredeni 

celi i insttitucionalni sredstva koi im se pristapni za nivnoto 

postignuvawe. 236 

6. Vrz osnova na ovie sfa}awa Strol (J. L. Strole) izrabotil 

skala na anomija i teoretski pristap na Merton go primenil vrz istraùvaweto 

na delinkventoto povedenie na maloletnicite od poniskite 

klasi. Spored nego licata so visok stepen na anomija }e zabele- 

ùvaat deka: a) sudbinata na prose~niot ~ovek stanuva se polo{a, b) 

idninata e tolku crna poradi {to stanuva ne~esno da se ra|aat deca, v) 

javnite funkcioneri se nezainteresirani za problemite na prose~niot 

~ovek, g) na drugite lu|e ne moè da im se veruva i d) deka e va`no 

da se ìvee za denes - ne e va`no {to }e bide utre. Vrz osnova na toa 

istraùvawe dokaàl so ogled deka maloletnicite koi poteknuvaat od 

semejstva so ponizok socijalen status, ne se vo sostojba da dojdat do materijalnite 

vrednosti kon koi se stremat, doa|aat vo sostojba na anomija 

vo koja za dosegnuvaweto na celta im sluì kr{eweto na zakonskite 

normi. 

So poimot anomija na Merton, Strol ne ja naglasuva sostojbata 

na op{testvoto tuku sostojbata na li~nosta. Ovoj poim toj go koristi 

vo zna~ewe na posebna sostojba na li~osta koja spored nego e li~nost 

bez minato i bez idnina i so ~uvstvo na moralna praznina. Anomi~niot 

poedinec e duhovno sterilen ~ovek, otse~en od svojata moralna 

osnova i edinstveno odgovoren na sebesi. Toj ìvee bez minato i bez 

idnina so dlaboko ~uvstvo na moralna praznina. 

7. Poa|aj}i od teorijata na Metron, Kluard (Richard Cloward) vo 

ispituvaweto na maloletni~kata delinkvencija voveduva nova varijabla 

- razlikata vo pristapot kon nelegitimnite sredstva. Spored nego- 

54-56. 

235 

Vidi: Kecmanovi}, D. op. cit. str. 54-59 i [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 

236 


167

voto sfa}awe, delinkventite se lica koi se li{eni od pristapot kon 

legitimnite sredstva za postignuvawe na celite, me|utoa, na koi istovremeno 

im se pristapni nelegitimnite sredstva so koi moàt da se 

ostvarat tie celi. Poedinecot na koj istovremeno ne mu se pristapni 

nitu legitimnite, ni nelegitimnite sredstva, najverojatno }e se odnesuva 

na eden od retretisti~kite na~ini. 237 Na toj na~in negoviot 

pristap, vsu{nost, pretstavuva obid za konsolidacija (sreduvawe) na 

teorijata na anomijata (razlika vo pristapnosta na legitimnite sredstva) 

i teorijata na diferencijalnata asocijacija (razlika vo pristapnosta 

na nelegitimnite sredstva). 

8. Vo idejnite ramki na teorijata na anomijata nastanaa i sfa- 

}awata na Koen (A. Cohen). Negoviot pristap e mnogu sli~en na teorijata 

na Merton me|utoa, se ograni~uva na objasnuvawe na nastanuvaweto 

na edna specifi~na pojava na maloletni~kata delinkvencija - na 

maloletni~kite bandi. 

9. Glavniot prigovor {to moè da í se upati na ovaa teorija se 

sostoi vo toa {to taa ne go postavuva i ne dava odgovor na pra{aweto 

zo{to lu|eto stanuvaat li~nosti koi gi naru{uvaat op{testvenite 

normi, tuku ednostavno nastojuva da pokaè koi elementi na op{testvenata 

struktura go uslovuvaat kriminalnoto povedenie i na koj na- 

~in toa povedenie e op{testveno rasprostraneto. Na ovoj prigovor 

osnovano se nadovrzuva i nejzinoto propu{tawe da í posveti dovolno 

vnimanie na sodrìnata i nastanuvaweto na kulturnite celi i normi 

koi posmatraat kako dadeni i ne se doveduvaat vo vrska so osnovniet 

op{testveni odnosi. 238 

Sledniot prigovor proizleguva od nejzinata osnovna hipoteza 

deka neusoglasenosta na posakuvanite celi i mo`nostite za nivno zadovoluvawe 

vodi kon kriminalitet. Ottamu nu`no se izvlekuva tendenciozen 

zaklu~ok deka siroma{noto naselenie e glavniot rezervoar 

od koj se crpat kriminalcite. 

237 

Vidi: Cloward, R. Illegitimate Means, Anomie and Deviant Behavior, in 

Coser, L. A. and Rosenberg, B. (Eds.), Sociological Theory: A Book of Reading, The 

Macmilan, 1957, str. 562. 

238 

Toa, spored Lari Tejlor, "e kako site poedinci vo op{testvoto da 

igraat protiv nekoj xinovski avtomat, no ma{inata e podesena taka {to samo 

nekoi od igra~ite postojano dobivaat toga{ onie koi gubat zapo~nuvaat da 

ufrluvaat brokei i stranski pari za da ja zgolemat {ansata za dobivka (inovacija), 

ili bezuslovno prodolùvaat da igraat (ritualizam), ili se otkaùvaat 

od igrata (povlekuvawe), ili predlagaat nekoja sosema druga igra (bunt). 

Me|utoa, vo analizata kako nikoj da ne pra{uva: koj voop{to go postavil 

avtomatot i koj go sobira profitot? Celokupnata kritika na igrata se sostoi 

vo toa da se izmeni redot na isplatata, taka {to onie koi gubat da pominat 

ne{to podobro". Taylor, L, Devijance and Society, London, Michael Joseph, 

1971, str. 148. (Navedeno spored Jankovi}-Pe{i}, op. cit, str. 69). 

168

Za ovaa teorija isto taka se veli deka ne moè da objasni zo{to 

nekoi lica koi se soo~eni so anomijata stanuvaat, a nekoi ne stanuvaat 

prestapnici (zo{to poedincite koi se izloèni na op{testveniot 

pritisok na razli~i na~ini odgovaraat na toj pritisok). Vo taa smisla 

Na teorijata na Merton moè da í se prefrli i toa deka ne e vo sostojba 

da gi objasni site vidovi na kriminalitetot (tuku samo imotniot 

kriminalitet na poniskite klasi) ottamu {to krivi~nite dela 

ne se vr{at samo od materijalni pri~ini. 

Hipotezata na Merton se zasnova na pretpostavkata deka dozvolenite 

sredstva se razli~no rasporedeni, {to zna~i deka nekoi poedinci, 

poradi polo`bata {to ja zazemaat vo op{testvenata struktura, 

uìvaat opredeleni prednosti koi im se onevozmoèni na drugite. 

Me|utoa, Merton ne pokaà nikakov interes za pra{aweto na op{testvenata 

raspredelba na nedozvolenite sredstva koi, isto taka, ne stojat 

ednakvo na raspolagawe. Ottamu proizleguva deka site poedinci 

koi ne se vo sostojba da ja ostvarat sakanata cel na dozvolen na~in mo- 

àt lesno i nepre~eno da dojdat do nedozvolenite sredstva, za{to 

vpro~em, devijantnoto povedenie koe se sostoi vo upotreba na nedozvoleni 

sredstva, moè da se projavi samo toga{ koga ovie sredstva se 

dostapni. Vakvata pretpostavka e neosnovana, za{to i pristapot do nedozvolenite 

sredstva ednakvo e usloven od polo`bata vo op{testvenata 

struktura. Toa zna~i, so ogled deka imaat najlesen pristap do niv, 

najsilno se izloèni na devijantni tendenci onie poedinci koi se nao|aat 

na vrvot na op{testvenata hierarhija. Spored toa, sprotivno na 

zaklu~okot na Merton, tokmu pripadnicite na najvisokite sloevi treba 

da se po~uvstvitelni na op{testveniot pritisok i mo`nosta nivnoto 

povedenie da se svrti kon kriminal. 

Poslednata, spored nas, ne pomalku zna~ajna zabele{ka {to 

moè da í se upati na terijata na anomijata, prozleguva od praktikata 

vo koja ne se pravi, ili te{ko moè da se pravi, razlika me|u kulturnite 

celi i legitimnite sredstva. Vrednostite stanuvaat celi ili 

sredstva samo vo kontekstot na oddelni dela vo procesot i nema takvi 

vrednosti koi za celo vreme bi sodrèle i celi i sredstva. Od istra- 

ùva~ot se bara da opredeli {to se navistina celi, a toj proces e 

mnogu neizvesen za da se primeni kako obrazec. Spored toa trkata za 

pari vo amerikanskoto op{testvo (cel), bez ogled na sredstvata, moè 

da se nare~e preterano istaknuvawe na celta. Me|utoa, isto taka e logi~no 

uporno da se nastojuva kon toa parite da se smetaat kako sredstvo 

za krajnite celi kako {to e sre}ata i deka preteranata trka za 

pari e koncentrirawe vrz sredstvata, na smetka na celite. 239 

239 

Vidi: Lipset. S. M. and Smesler, H. J. op cit. str. 526. 

169

7. TEORIJA NA POTKULTURA I KONTRAKULTURA 

1. Teorijata na potkultura i kontrakultura se samo natamo{ni 

varijanti na teorijata na kulturniot konflikt i teorijata na anomija. 

Vakvata opredelba jasno proizleguva ottamu {to i kaj niv osnovnata 

pri~ina za pojavata na kriminalnite povedenija pretstavuva postoeweto 

na konflitni odnosi me|u oddelni kulturi. Takviot sudir spored 

ovaa teorija sekoga{ se slu~uva me|u po{irokata kultura (mati- 

~na kultura), od edna, i kulturata na nekoja pomala op{testvena grupa 

(subkultura), od druga strana. Glavniot nositel na toj sudir se pomalite 

op{testveni grupi koi se nositeli na poseben vrednosen sistem, 

stavovi, normi i na~ini na povedenie, toga{ koga od strana na mati- 

~nata kultura se smetaat za negativni i otfrleni. Spored toa subkulturata 

naj~esto se definira kako otstapuvawe od dominantnata kultura 

i sozdavawe na alternativni vrednosni orientacii i na~in na 

ìvot. 240 Vo taa smisla devijantnite potkulturi se karakteriziraat so 

sopstveni normi na odnesuvawe i vrednosni sistemi spored koi pozitivno 

se vrednuva devijantnoto, odnosno kriminalnoto povedenie. 241 

So pojavata na takvata devijantna ili prestapni~ka potkultura se 

objasnuva pojavata na devijantnosta, kriminalitetot i osobeno na maloletni~kata 

delinkvencija. [to se odnesuva pak do na~inot na sozdavaweto 

na takvata subkulturata, toj proces se objasnuva so stru- 

240 

"Subkulturata e del od op{tata kultura na op{testvoto, me|utoa 

od nea, vo pomala ili pogolema mera se razlikuva tokmu spored vrednostite i 

op{tesvenite normi {to gi usvojuvaat ~lenovite na grupite, no i spored jazikot, 

obi~aite i sl. Obemot vo koj vredosno-normativniot sistem ili drugite 

kulturni obrasci se razlikuvaat od op{tata kultura, teoretski ne e definiran, 

tuku toa e postapka na empirisko utvrduvawe. Nesporno e me|utoa deka 

razbiraweto i objasuvaweto na edna subkultura e mo`no samo vo odnos na 

op{tata kultura, za{to razli~nite subkulturi seoga{ se identfikuvaat 

kako razli~nost na eden subkulturen sistem sprema op{tiot kulturen i op{- 

testven sistem. Vrednostite, normite na povedenie vo ramikite na edna subkultra 

samo delumno se razlikuvaat od op{tata kultura (taka {to voveduvaat 

novi vrednosti ili ottamu {to samo posebno go istaknuvaat zna~eweto 

na nekoi op{toprifateni vrednosti). Zna~ajno e me|utoa deka vo pove}eto 

subkulturi ova razlikuvawe ne pretstavuva sprotivstavuvawe na op{toprifateniot 

vrednosno-normativen sistem na po{irokata op{testvena zaednica." 

[padijer-\ini}, J. op. cit. str. 56-57. 

241 

"Devijantnite subkulturi sozdavaat sopstven sistema na vrednosti 

i normi i usvojuvaat na~in na ìvot koi soodvetnata po{iroka zaednica gi 

otfrla i osuduva. Zna~ajno obele`je na ovaa subkultura ne se nao|a vo nejzinoto 

razlikuvawe tuku vo sprotivstavuvaweto sprema nekoi zna~ajni op{toprifateni 

vrednosti." Ibid. str. 57 

170

kturnite sprotivnosti koi mu onevozmoùvaat na opredelen sloj ili 

na grupa da se integrira vo op{testveniot sistem. 

Ovie teorii glavno se koristat za objasnuvawe na maloletni- 

~kata delinkvencija, kako i na nekoi formi na sociopatolo{ko povedenie 

(na primer, narkomanijata). 

2. Spored teorijata na potkultura (ili subkultura) vo op{testvoto 

postojat edna op{ta kultura i redica na drugi tn. potkulturi 

koi se opredeluvat spored razli~ni zaedni~ki obele`ja kako {to se 

nacionalnoto i etni~koto poteklo, jazikot, moralnite normi, religijata, 

obi~aite, na~inot na ìvot i sl. Edna od takvite kulturi pretstavuva 

i prestapni~kata potkultura. Pritoa e karakteristi~no tvrdeweto 

deka grupata koja {to e povrzana so taa potkultura ne go osuduva 

tuku go odobruva prestapni~koto povedenie. Prestapni{tvoto vo 

nea se poddrùva so vrednosniot sistem na taa potesna neformalna 

ili organizirana zaednica. 

3. Kako primeri na vakvi potkulturni grupi vo ~ii ramki moè 

da se razvie streme` kon kriminalni odnesuvawa moàt da se navedat: 

oddelenosta na crncite i belcite vo oddelni gradski ~etvrti, ili na 

indijancite vo oddelni rezervati vo SAD, ili kaj nas, sozdavaweto na 

posebni ~etvrti so rabotni~ki stanovi ili, {to e u{te pokarakteriti~no, 

odelenosta na nekoi nacionalnosti vo oddelni gradski podra~ja, 

kako na primer, ciganite vo "[utka" ili albancite na leviot 

breg od Vardar vo Skopje. Vakvite podelbi vlijaat za zajaknuvawe na 

protivre~nostite i konfliktite me|u kulturnite i potkulturnite sistemi, 

odnosno ne ovozmoùvaat asimilacija i izgradba na zaedni~ki 

vrednosti i normi kako op{to prifatena kultura na odnesuvawe. 

Ovaa teza koja poteknuva od grupata na sociolozi od îkago 

(îka{ka sociolo{ka {kola) ja razvil i razrabotil Albert Koen 

(Albert Cohen, Delinqvent Boys: The Culture of the Gang, 1955). Negovata 

teorija se odnesuva na objasnuvaweto na maloletni~kata delinkvencija. 

Spored nego pojavata na delinkventnite bandi, koi se karakteriziraat 

so posebni subkulturni vrednosti i obrasci na odnesuvawe, e posledica 

na klasnata struktura na amerikanskoto op{testvo t.e. izraz 

na nastojuvaweto na poniskite klasi so otfrlawe na normite na srednata 

klasa da si obezbedat opredelen popovolen op{testvena status 

kakov {to e onoj na taa klasa. Vo amerikanskoto op{testvo, vo koe dominiraat 

normite na srednata klasa, poradi svojata polo`ba, vospituvawe 

i obrazovanie decata od rabotni~kata klasa ne se vo sostojba 

da gi prifatat i da se odnesuvaat vo soglasnost so tie standardi. Vakvata 

situacija kaj niv razviva nezadovolstvo i frustracii i zatoa 

tie nao|aat re{enie vo otfrlaweto na normite na srednata klasa i vo 

zdruùvaweto so vrsnicite koi imaat sli~ni problemi. 242 

242 

"Koenovoto objasnuvawe na maloletni~kata delinkvencija krajno 

uprosteno izgleda vaka: sekoe povedenie zna~i re{avawe na nekoj problem. 

171

Maloletnicite, vsu{nost, se nao|aat pod dvoen pritisok. Vrz 

niv, od edna strana, deluva kulturata na srednata klasa zad koja stoi 

celokupniot aparat na mo} i insistiraweto na taa klasa vrz sopstvenite 

vrednosti kako {to se: ambicijata, uspehot, ugled, ekonomska 

nezavinsost, napreduvawe na planot na obrazovanieto, to~nost vo izrazuvaweto, 

sposobnost da se odloùvaat zadovolstvata, ~istota, u~tivost 

i sl. Od druga strana maloletnicite so poniska socijalna polo- 

`ba se podloèni na vlijanieto na kulturata na svojata klasa, koja pomalku 

insistira vrz postignuvaweto na vrednostite na srednata klasa, 

za{to pove}e e okupirana so sekojdnevnite potrebi od egzistencijalna 

priroda. Vo takva situacija maloletnicite od poniskata klasa se 

izloèni na protivre~nite vlijanija na kulturata na srednata klasa 

koja se naloùva so posredstvo na organiziranot sistem, od edna, i kulturata 

na sopstvenata klasa, od druga strana, ~ii objektivni mo`nosti 

za postignuvawe na povisok socijalen status i sigurnost se nedovolni. 

Takvata situacija kaj mladite ima za posledica nedzadovolstvo, 

frustracii i otfrlawe na kulturata na srednata klasa i zdruùvawe 

vo bandi koi obezbeduvaat opredeleno ~uvstvo na sigurnost. 243 Na toj 

na~in maloletni~kite bandi se pojavuvaat kako kolektivna reakcija 

(protest), na edna za niv neprijatna sostojba. Ottuka spored Koen, proizleguva 

deka nastanuvaweto na subkulturite kakvi {to se maloletni~kite 

bandi, e posledica na "postoeweto, vo efektivnata interakcija 

na edni so drugi, na pove}e u~esnici so sli~ni problemi na pri- 

Problemot zavisi od situacijata, no i od na~inot na koj poedinecot ja gleda 

taa situacija - sistem na referenci. Pri re{avaweto na svoite problemi poedinecot 

nikoga{ ne deluva osameno, duri i ako fizi~ki e sam. Celokupnoto 

negovo povedenie e interakcija vo koja toj deluva me|utoa, i reagira na realnite 

ili zamisleni povedenija na svojata okolina. Reagiraweto na okolinata 

najdobro go validira negoviot li~en sistem na referenci vo ~ija ispravnost 

toj inaku ne e siguren. Ottamu konformiraweto i baraweto na podr{ka 

e krajno nu`no vo ìvotot na ~ovekot. Petrovi}, M. Vrednosti i etiologija delinkvencije, 

IKSI, Beograd, 1972/2, str. 305. 

243 

"Na pripadnicite na poniskite klasi legitimniet sredstva za postignuvawe 

na op{testveniot uspeh (visokiot op{testven status) im se uskrateni 

ili pristapot do niv im e onevozmoèn. Vakvata sostojba kaj poedincite 

doveduva do "statusni frustracii". So ogled na toa {to golem broj poedinci 

doìvuvaat individualni statusni frustracii tie iznao|aat kolektivno 

re{enie taka {to formiraat eden alternativen vrednosno normativen 

sistem, ~ii celi moàt polesno da se ostvarat i da se usoglasat so nivnata 

op{testvena polo`ba." Toa pokaùva deka "odgovorot na sostojbata na anomija 

ne mora da bide individualen (kakov {to e kaj Merton), tuku moè da bide i 

kolektiven, t.e da se sostoi vo sozdavawe na subkultura kako kolektivno prilagoduvawe." 

Jankovi}-Pei}, op. cit. str. 71. 

172

lagoduvawe." 244 Na toj na~in toj sozdal op{to objasnuvawe na postanokot 

na subkulturite koe ima zna~ajno vlijanie vrz site podocne`ni 

trudovi vo koi se rasprava za subkulturite koi nastanuvaat vo razli- 

~ni sredini i so razli~ni u~esnici. 

4. Vo nastojuvawe da ja dopolnat teorijata na potkultura na 

Koen, opredeleni varijanti na ovaa teorija sozdadoa i Kluard i Olin 

(Richard A. Cloward and Lloyd Ohlin, Delinquency and Opportunity - A 

Tehory of Delinquent Gangs, 1960) i Volter Miler (Walter B. Miller). Za 

razlika od Koen, maloletni~kata delinkvencija Kluard i Olin se 

obiduvaat da ja objasnat kako vid na negirawe na standardite na srednata 

klasa koe vodi do nezakonsko steknuvawe na opredeleni materijalni 

sredstva. Spored niv postojat tri vida na subkultura: kriminalna 

(vo koja se napreduva kon kriminalitetot na vozrasnite), konfliktna 

(kade {to so sila se doa|a do reputacija, priznavawe na hrabrost 

i sopstveni teritorii) i povlekuva~ka (kade se pribegnuva kon droga). 

Site tie nastanuvaat vo slamovite na pripadniciet na poniskite klasi. 

Koj vid na subkultura }e nastane zavisi od strukturata na lokalnata 

zaednica i od pristapnosta do ne ligitimnite sredstva za postignuvawe 

na uspehot, za{to, spored niv, nitu neligitimnite sredstava ne 

im se podednakvo dostapni na site. Taka na primer, za razlika od Merton, 

tie ispravno tvrdat deka toj {to saka da stane profesionalen 

xeparo{, mora da go ispe~e zanaetot kaj majstor za toa, ili pak za 

oddavaweto kon droga mora da se ima pristap do nea. 245 

5. Spored Miler kultrata na poniskite klasi pretstavuva avtonomen 

kulturen sistem koj se javuva kako sredina {to ja ra|a maloletni~ka 

delinkvencija. Poradi otsustvo ili samo povremeno i neefikasno 

prisustvo na tatkoto vo smejstvata na pripadnicite na poniskite 

klasi, takvoto semejstvo ne e vo sostojba da gi vr{i svoite funkcii, 

osobeno funkcijata na socijalizacijata na decata, koi vo toj slu~aj gi 

prezemaat primarnite grupi na negovite vrsnici. Maloletni~kite bandi 

se samo poseben oblik na tie primarni grupi. 246 

Vo èlbata da se prestavat kako povozrasni, adolescentite nastojuvaat 

da steknat i da demonstriraat kvaliteti koi imaat najvisoka 

cena vo kulturata na poniskata klasa. A taa kultura se sveduva na {est 

glavni vrednosti, odnosno to~ki na interes: 1. "nevolja" (tepa~ki, pijan~ewe, 

vonbra~na bremenost i drugi situacii i povedeniaja koi doveduvaat 

do kontakt so pretstavnicite na vlasta), 2. "lukavost ili ì- 

244 

Cohen, A. Delinquent Boys: Culture of the Gang, Glencoe, Ill, Free Press, 

1955, str. 59. 

245 

Vidi pove}e: Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 72-73 i [padijer-\ini}, J. op. 

cit. str. 58-59. 

246 

Miller, W. B. Lower Class Culture as a Generating Milleu of Gang Delinqiency, 

1958, in Short, J. Gang Delinquency and Gang Subcultures, New York, Harper 

and Row, 1968, str. 147-148. 

173

lavost" (fizi~ka sila i izdr`livost, ma{kost, hrabrost, ve{tina), 3. 

"ve{tina da se zarabotat pari, sposobnost drugiot da se nadmudri, sposobnost 

na brz i duhovit odgovor", 4. "vozbuduvawe" (spremnost za avantura 

i rizik), 5. "sudbina" (veruvawe deka do materijalen uspeh moè 

da se dojde so pomo{ na sili od strana), i 6. "samostojnost" (nezavisnost 

i sloboda od nadzor i avtoriteti). 247 Ottamu delinkvencijata 

pretstavuva samo odraz na osobeno uspe{noto usvojuvawe na kulturnite 

normi na klasata na koja delinkventite í pripa|aat (maksimalizacija 

na karakteristi~nite osobini na poniskata klasa). Takvite delinkventni 

re{enija se usvojuvaat od ednostavna pri~ina {to se popristapni 

i poefikasni od drugite, a ne zaradi otfrlawe na vrednosniot 

sistem na srednata klasa. Taka, dodeka za Koen delinkvencijata 

pretstavuva negativna reakcija (bunt protiv normite na srednata klasa) 

za Miler taa e eden konstruktiven obid za prilagoduvawe na mati- 

~nata kultura. 248 

6. Dejvid Maca (David Matza, Deliquency and Drift, 1964) gi 

osporuva stavovite deka delinkventnata subkultura e karakteristi~na 

za poniskite klasi so tvrdeweto deka postoi sli~nost me|u delinkventite 

i drugite maloletnici. Toa go objasnuva na tri nivoa. Prvo, potkulturata 

sodrì i tehniki na neutralizacija - razni odbrambeni mehanizmi 

i opravduva~ki sredstva {to pridonesuva golem broj maloletnici 

da ja prepoznaat pogre{nosta na svoite dela i da se ~uvstvuvaat 

vinovni. Vtoro, delinkvencijata e samo epizodna pojava kaj mnogu 

maloletnici. I treto, delinkventnoto povedenie ne moè da se objasni 

so tezata za potkultura, ottamu {to lesno se napu{ta. Spored nego 

do delinkvencija doa|a za{to adolescentite se nao|aat vo sostojba na 

neizvesnost me|u detstvoto i zrelosta, ottamu {to golem del od vremeto 

go pominuvaat so svoite vrsnici i poradi nastojuvaweto da go 

izrazat svojot ma{ki identitet i da bidat prifateni od drugite 

vrsnici. Tie, vsu{nost, se vo zabluda deka ostanatite se skloni kon delinkvencija 

iako tie toa ne sî, no toa ne se razotkriva za da ne se izgubi 

li~niot status. 249 

7. Spored teorijata na kontrakultura za izrazot subkultura se 

upotrebuvaat sinonimite kontrakultura (protivkultura) so cel da se 

naglasi drasti~nata sprotivstavenost na ovie kulturni potsistemi vo 

odnos na op{tata kultura so koja tie sistemi se nao|aat vo postojan sudir. 

Samiot poim kontrakultura poteknuva od amerikanecot Milton 

Jinger (Millton Yinger), koj smeta deka negovoto voveduvawe e od zna~ewe 

za teoretskite i empiriskite potrebi na sociolo{kite istraùvawa 

vo kriminologijata i socijalnata patologija. Toa proizleguva od 

postoeweto na pojavi i povedenija koi spored nivnite osobini ne mo- 

247 

Ibid, str. 169-150. 

248 

Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 74 

249 


174

àt da se tretiraat kako kulturni vo potesna smisla, iako moàt da se 

zasmetaat kako sostavni delovi na kulturata vo po{iroka smisla. Toa 

se obi~no pojavite za koi se smeta deka se devijantni, a vo oddelni slu- 

~ai duri i izrazeno perverzni: kra`bi, ubistva, sadizam, silexistvo, 

prostitucija, upotreba na opojni drogi, komar i site onie pojavi {to 

se sli~ni so niv. Analizirajki gi ovie pojavi, Jinxer smeta deka tie se 

javuvaat vo situacii na opredeleni kontrakulturni sudiri. Tie kontrakulturni 

povedenija so izvesna doza na verojatnost se pojavuvaat ako 

postojat slednive uslovi: 1. koga poedinecot ili nekoja op{testvena 

grupa e prisilena na li{uvawa ("frustracii") od izvesni glavni i 

va`ni vrednosti (na primer: ako na poedinecot ili na grupata im se 

blokirani izvesni ambicii: na primer, vo pogled na zanimaweto, op{- 

testveniot ugled, ili ako se isklu~eni od procesot na komunikacijata 

i sl.), 2. koga nastapi naru{uvawe (konfuzija) vo sistemot na vrednosta 

na nekoj poedinec ili na op{testvena grupa, taka {to, na primer, 

negativnite ili poniskite vrednosti izbivaat vo prv plan, a pozitivnite 

ili pova`nite vrednosti se potisnati vo vtor plan, odnosno 

na dnoto na hierarhiskata skala na vrednostite, i 3. koga postoi 

otsustvo na socijalna kontrola. 250 

8. I pokraj toa {to ulogata na potkulturnite sistemi ima nesomneno 

zna~ewe za sogleduvawe na sudirite me|u etni~kite grupi i 

raznite delinkventi i prestapni~ki grupi, ovie teoretski pristapi 

ne se dovolni za objasnuvawe na op{testveno negativnite pojavi. Toa 

vo prv red e slu~aj ottamu {to konfliktite {to nastanuvaat vrz osnova 

na razli~ni sistemi na vrednosti vo prv red se rezultat na podlabokite 

op{testveni faktori koi se prekr{uvaat vo svesta na grupata. 

Ili poinaku, sudirite vo sistemot na vrednostite pretstavuvaat nadvore{na 

strana na projavuvaweto na ekonomskite i drugite op{testveni 

vlijanija. 

Ostanatite nedostatoci na subkulturnite teorii lapidarno gi 

izloì Dejavid Maca so slednive zabele{ki: 1. tie se pozitivisti~ki 

(zatoa {to od edna strana, vo centarot na svoeto interesirawe gi stavaat 

devijantite, a ja zapostavuvaat dejnosta na organite na socijalnata 

kontrola, i zatoa {to, od druga strana, ja negiraat ili namaluvaat 

slobodata na voljata i mo`nosta za sloboden izbor na akcii), 2. premnogu 

insistiraat na neodminlivoto pojavuvawe na delinkventnoto 

povedenie vo ramkite na grupite (delinkventnoto povedenie ne 

pretstavuva zadolìtelen uslov za ~lenstvo vo grupata), i 3. premnogu 

insistiraat na razlikite, a ja namaluvaat sli~nosta me|u delinkventite 

i nedelinkventite (vrednostite na mladite se isti kako i vre- 

250 

Vidi: Todorovi}, A. Uzroci maloletni~kot prestupni{tva, Institut za kriminolo{ka 

i kriminalisti~ka ispitivanja i Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1971, str. 

56-57. 

175

dnostite na bogatite xentlameni, so taa nesre}na razlika {to kaj mladite 

negativno se vrednuvaat). 

Leins (P. Lejins) istaknuva deka spored teorijata na potkulturata, 

t. e. spored nejzinata "kriminalna filozofija", prestapni~koto 

povedenie ne samo {to ne se osuduva, tuku e i fakti~ki prisutno i postojano 

poddrùvano so vrednosniot sistem na opredelena zaednica. 

Vo nea nastanuvaweto na potkulturata na prestapni{tvoto e objasneto 

preku tezata za zaedni~ko tragawe za protivzakoniti re{enija na zaedni~kite 

problemi so koi se soo~uvaat grupite na mladi vo komunata, 

pred sî, blagodarenie na lo{o struktuiranite mo`nosti. Dokolku 

tuka leàt korenite na prestapni{tvoto na mladite, toga{ navistina 

najlo{ moèn na~in na tretirawe na problemot e onoj koj ovie mladi 

lu|e da se izoliraat od op{testvoto vo posebno prisilno formirani 

zaednici. Ustanovite za maloletnici i drugi kazneni ustanovi pretstavuvaat 

tokmu toa i ottamu se skoro idealna podloga za vistinska 

delinkventna potkultura. 251 Kon ovaa argumentacija Kajzer go dodava i 

toa deka pred sî ostanuva nejasen odnosot na pri~inata i dejstvieto: 

dali do delinkventnoto odnesuvawe doa|a duri preku pripadnosta kon 

bandata ili pak vo bandata se zdruùvaat lica {to ve}e socijalno zastranile 

i vr{ele prestapi. Dokolku teorijata na subkultura se pro- 

{iruva preku malata grupa vrz socijalniot dolen sloj, ostanuva otvoreno 

i pra{aweto: zo{to samo relativno mal del od dolniot sloj pove}ekratno 

i povtoruvano ja "prerabotuva" svojata statusna funkcija 

preku kriminalitetot. 252 

8. TEORIJA NA SOCIJALNIOT INTERAKCIONIZAM 

1. Teorijata na socijalniot interakcionizam ili teorija na 

etiketirawe (labelling theory) kako posebno u~ewe e karakteristi~no 

za sovremenite kriminolo{ki razmisluvawa od poslednive decenii na 

XX vek. Socijalniot interakcionizam dominira vo sovremenite koncepcii 

na kriminolozite i socijalnite patolozi od skandinavskite 

zemji, Germanija, Avstrija i glavno vo SAD i Anglija, a osobeno kaj 

negovite najzna~ajni pretstavnici: Hauard Beker (Howard Backer), 

Edvin Lemert (Edwin Lamert), Kaj Erikson, (Kay Erikson), Stenli Koen 

(Stanly Coen), Denis âpman (Denis Chapman), Edvin [ur (Edwin 

Schur), Irvin Gofman (Erving Gofman), [omo [oam (Shlomo Shoham) i 

drugi. 253 251 

Lejins, P. op. cit. str. 169. 

252 


253 

"Za inspiratori na interakcionisti~kata teorija za op{testvoto 

se smetaat amarikanskiot filozof Xorx Mid (George Herbert Mead, 1863- 

1931) i Xon Djui (John Dewey, 1859-1952), a za nejzin osnova~ u~enikot na Mid, 

Herbert Blumer. Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 79. 

176

Zna~eweto na ova u~ewe za koe osnovano moè da se kaè deka e 

edno od dominantnite vo sovremenata zapadna kriminologija osobeno e 

istaknato na Sedmiot me|unaroden kongres za kriminologija odràn 

vo Beograd vo 1973 godina. 254 Teorijata se javi kako reakcija na tradicionalnata 

kriminolo{ka nauka 255 i kako rezultat na zabrzaniot razvoj 

na zapadnata sociologija i socijalna patologija koi izvr{ija golemo 

vlijanie na nivnata kriminolo{ka nauka i misla voop{to. 

2. Avtorite {to go interpretiraat ovoj pravec kako nova tendencija 

vo kriminologijata i socijalnata patologija se soglasuvaat 

deka toj pretstavuva op{ta teorija za op{testvoto {to se razviva vo 

dve nasoki: socijalno psiholo{ka i sociolo{ka. 256 Pritoa istaknuvaat 

deka kaj prvata nasoka teì{teto e vrz izu~uvaweto na procesite 

na socijalizacijata, a kaj vtorata, na izu~uvaweto na op{testvenite 

organizacii, ustanovi i procesi. Me|utoa, koga se postavuva pra{aweto 

na korenite na ovie osnovni nasoki na socijalniot interakcionizam 

smetame deka nema da se pogre{i ako egzatno se kaè deka bi- 

254 

Vidi gi materijalite za ova Sovetuvawe koi se objaveni vo JRKKP, 

Beograd, 1973/3. 

255 

Interakcionistite ja kritikuvaat tradicionalnata kriminologija 

zatoa {to e 1. nesamostojna (predmetot - izu~uvaweto na pozitivno inkriminiranite 

povedenija - í e naturen od grupata koja poseduva politi~ka mo}), 2. 

individualisti~ka (premnogu e orientirana kon li~nosta na prestapnikot - 

pri~inite na kriminalitetot se baraat vo biografiite na osudeni~kta populacija), 

3. deterministi~ka (ako kriminalitetot se objasnuva so biografiite 

na osudenicite, pretpostavka e deka osudenite kriminalci se razli~ni ne 

samo od onie koi gi naru{uvaat normite, tuku i od neosuduvanite. Me|utoa do 

denes ne e locirana takva konstelacija na biografski faktori koi vo dovolna 

mera bi ukaùvale na razlikite me|u navedenite kategorii na lica) 4. 

neselektivna (osudeni~kata populacija ne moè da bide reprezent na prestapnicite: 

mehanizmite na nadzorot ne opfa}aat ogromen broj na prestapnici, 

kako ni povedenija koi spored motivite i posledicite se sli~ni na kriminalnite 

koi me|utoa, ne se inkriminirani), 4. neistoriska (poa|a od pozitivnopravnite 

propisi ne navleguvajki vo kolkava mera se primenlivi), i 6. ateoretska 

(nekriti~ki gi prifa}a pretpostavkite i definiciite {to gi davaat 

vladea~kite grupi). Poradi toa predlagaat voveduvawe na interakcionisti- 

~ka, kako ~ista nauka, koja bi ja prou~uvala samo fenomenologijata na devijantnite 

povedenija, bez da se interesiraat za nivnata etiologija. Philliphson M. 

Understanding Crime and Delinquency: A Sociological Introduction, Chicago, Aldine 

Publishing Co., 1974. Sociological Aspects of Crime and Delinquency, London, 1971, 

str. 2 (Ignjatovi}, \. op. cit. str. 135). 

256 

Vidi: Milutinovi}, M. Osnovne tendencije u savremenoj kriminologiji, 

JRKKP, 1973/3, str. 357 i Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji: Socijalni 

interakcionizam i teorija etiketiranja, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 460. 

177

heviorizmot ja uslovi genezata na socijalniot interakcionizam vo 

negovata prva, dodeka funkcionalizmot, vo negovata vtora nasoka. 

Socijalnopsiholo{kata nasoka devijantnoto povedenie na poedincite 

go smeta za psihi~ka reakcija na uslovite vo koi {to ìveat 

tie poedinci, odnosno deka nivnoto negativno povedenie e odgovor, reakcija 

na opredeleno vlijanie na sredinata. Spored ovaa nasoka negativnoto 

op{testveno povedenie proizleguva od ~ovekovata psiha koja 

se oblikuva niz socijalnite interakcii na lu|eto (svesni i mislovni 

odnosi me|u lu|eto, me|usebni komunicirawa i razbirawa). Od tie 

pri~ini se ispituvaat procesite na socijalizacijata preku koi nastanuva 

i se razviva ~ovekovata svest i asocijalnite povedenija sogledani 

preku vnatre{nite psihi~ki svojstva na lu|eto po pat na nivnite nadvore{ni 

telesni manifestacii, kako i preku nivniot jazik kako zbir 

na apstraktni simboli. Vo takvite istraùvawa pojdovnata platforma 

se zema od socijalnata psihologija na Mid (G. Mead). Ottuka socijalnopsiholo{kata 

nasoka doa|a do zaklu~okot deka zada~a na 

socijalnata patologija i kriminologijata se otkrivaweto i utvrduvaweto 

na uslovite {to gi opredeluvaat op{testveno negativnite dejnosti 

i kriminalnite povedenija. 

Sociolo{kata nasoka pak, vo sredi{teto na svojot interes gi 

pomestuva op{testvenite organi, organizacii, ustanovi i procesi i 

smeta deka tie, kako primarni elementi na op{testveniot sistem, go 

determiniraat, oblikuvaat i naso~uvaat devijantnoto, odnosno kriminalnoto 

povedenie na lu|eto niz procesot na diferenciraweto na devijantnite 

situacii i etiketiraweto na poedincite koi {to so svoeto 

povedenie otstapuvaat od takvite definicii. 

Vnatre{nite pomali ili pogolemi razliki vo stavoite i gledi{tata 

na oddelni pretstavnici se karakteristi~ni za sekoja od ovie 

nasoki kako {to, vsu{nost, e slu~aj i kaj site drugi teoretski pristapi. 

Ovde nema da se vpu{tame vo natamo{no prezentirawe na razlikite 

na ovie nasoki, tuku }e se obideme da objasnime ona {to e osnovno 

za socijalniot interakcionizam i da go prikaème kako edinstveno 

u~ewe preku izvlekuvaweto na nivnite su{testvenite elementi . 

3. Interakcionizmot pretstavuva op{t sociolo{ki pristap 

koj na{ol primena vo prou~uvaweto na devijantnoto i kriminalnoto 

odnesuvawe. Ovoj pristap vo objasnuvaweto na navedenite povedenija 

poa|a od tri osnovni sociopsiholo{ki poimi: op{testvenite ulogi, 

interakcijata i li~nosta. Spored poimot na op{testvenite ulogi, povednijata 

na poedincite vo op{testvoto ne se slu~ajni, tuku korespondiraat 

so opredeleni op{testveni ulogi. Poimot interakcii koj 

se odnesuva na poedinci i grupi podrazbira dinami~ki proces vo koj 

sekoe dejstvie na eden u~esnik vo odnosot, pretstavuva odgovor na stimul 

na drugiot u~esnik i istovremeno stimul za nego. Za poimot na li- 

~nosta svatena spored Xorx Mid, od izvonredno zna~ewe e svesta za 

sebe izrazena preku svesta na drugite (proizvod na interakcioniot 

178

proces i predmet na tu|a ocenka, ili, ako drugite ne vidat kako devijanti, 

kriminalci ili kako dobri, postoi golema verojatnost deka i 

nie taka }e se doìvuvame sebesi). Seto ova na planot na kriminalitetot 

vodi kon toa socijalniot interakcionizam da se otkaè od baraweto 

na pri~inite na kriminalitetot i hrabro da se opredeli za 

procesot na razbiraweto so koj poedinecot doa|a do obrasci za izbor 

na opredeleno povedenie i za opi{uvawe na negovite percepcii vo ~ii 

ramki moè da go vr{i izborot. Ottamu sleduva i opi{uvaweto na razli~nite 

formi i strukturata na kriminalnite i nekriminalnite, 

odnosno devijantnite i nedevijantnite povedenieja. Na toj na~in namesto 

etiologijata, centralnoto mesto vo interakcionisti~kata kriminologija 

i socijalna patologija go dobiva fenomenologijata. Interakcionistite 

golemo vnimanie í pridavaat i na motivacijata na povedenieto 

koja e diferencijalno distribuirana vo op{testvenite strukturi 

kako i na zna~ewata koi poedinecot im gi pridava na sopstvenite 

povedenija, kako i na povedenijata na drugite (kriminologot 

treba da go istraùva toa {to poedincite go znaat i mislat za svoeto 

povedenie i za izborot na toa povedenie). 257 

Interakcionisti~kata {kola im se sprotivstavuva na pozitivisti~kata 

i funkcionalisti~kata sociologija taka {to vo prv plan 

go postavuva razbiraweto na celite i zna~eweto na op{testvenite akcii. 

Funkcionalistite trgnuvaat od objektivno dadeniot poredok {to 

poedinecot go usvojuva vo procesot na socijalizacijata. Nasproti niv, 

interakcionistite insistiraat vrz subjektivno, od vnatre videniot 

poredok. Za niv op{testvenite ustanovi i normi ne se evidentni, tuku 

vo izvesna smisla problemati~ni okolnosti. Poredokot se sozdava i 

odrùva vo procesot na akciite na poedincite i subjektivno se do- 

ìvuva kako pritisok vrz poedincite. Ottamu naj~est predmet na istraùvawe 

za interakcionistite e tokmu subjektivnoto, viduvaweto na 

op{testvenite institucii i normi od stojali{te na poedinecot. Za 

Edvin Gofman (Edvin Gofman), ~ii trudovi vo ponovata interakcionisti~ka 

sociolo{ka literatura se najimpresivni, kako i za mnogu drugi 

interakcionisti, osnovnata preokupacija pretstavuva pra{aweto na 

li~niot identitet i formiraweto na slikata za sopstvenoto Jas, kako 

257 

"Objektivnite situacii imaat razli~ni zna~ewa za sekoj u~esnik 

ili posmatra~. Ovie razliki se posledica na razli~ni kulturni i subkulturni 

vrednosti do koi u~esnicite vo situacijata se pridrùvaat. Vo ortodoksnata 

kriminologija dominantna e tendencijata zna~ewata koi situacijata 

go ima za posmatra~ot (kriminologot) da se zemaat kako "objektivni" i povedenijata 

na u~esnikot vo situacijata da se vrednuvaat spored tie zna~ewa... 

Interakcionistite si postavuvaat za cel razbirawe na subjektivnoto zna~ewe 

koe situacijata go ima za u~esnicite, a ne pridavawe na situacijata zna~ewe 

koe taa go ima za kriminologot." Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji... 

str. 466 

179

proizvod na procesot na interakcijata. Funkcionalistite koi se zainteresirani 

za odrùvawe na postojnite strukturi, smetaa deka povedenijata 

koi se usoglaseni so normativnite o~ekuvawa se "zdravi" i 

"dobri" za op{testveniot sistem. Nasproti niv, interakcionistite, 

voop{to ne se zainteresirani za "sistemot" i za "strukturite". Tie 

sakaat da ni ja pokaàt opa~inata na odrùvaweto na poredokot: stradaweto, 

trpeweto i {izofrenosta na konformisti~kiot (ili devijaniot) 

poedinec. 258 

Vrz interakcionistite vlijae{e i konceptot na zna~eweto {to 

go formira Djui. Spored nego zna~ewata se relacii koi se sozdavaat 

vo procesot na komuniciraweto i kooperacijata - proizvod na praktikata, 

na zaedni~koto deluvawe na lu|eto. Ottamu, spored interakcionistite, 

na ist na~in treba da se posmatra li~nosta na poedinecot i 

negovoto povedenie. Imeno spored ova gledi{te, ne postoi nikakva dadena 

"priroda" na li~nosta od koja proizleguvaat negovite aktivnosti. 

ôvekovoto sopstveno viduvawe na sebesi i negovite akcii se proizvod 

na zaemnite "definirawa" vo procesot na interakciite me|u lu- 

|eto. A tokmu na ova mesto doa|a do izraz stavot na Mid (G. Mead) za 

razlikuvaweto na kategoriite Jas i Mene kako dva sostavni elementi 

na ~ovekoviot identitet. "Jas" e odgovor na organizmot na stavovite 

na drugite. "Mene" e organiziran zbir na stavovi na drugite koi gi 

prifa}a li~nosta. Stavovite na drugite go so~inuvaat organiziranoto 

"Mene", a toga{ poedinecot na toa reagira vo svojstvo "Jas". Ova zna- 

~i deka li~niot identitet i deluvaweto na poedincite ne se posledica 

na ~istoto "Jas", tuku deka identitetot se sozdava pod dejstvo na drugite 

(t.e. "Mene"ili "jas kako {to mislam deka drugite me gledaat"). 

Poednostavno kaàno, ~ovekoviot identitet e op{testvena konstrukcija, 

proizvod na interakcioniot proces: ako drugite ne gledaat kako 

"devijanti" ili kako " dobri", postoi golema verojatnost deka i nie na 

toj na~in }e se doìvuvame sebesi. Ako na deteto neprekidno mu povtoruvame 

deka e mrzlivo, lo{o i nemirno, toa samoto sebesi }e se definira 

kako mrzlivo, lo{o i nemirno. Ona {to poedinecot moè da stane 

ne e opredeleno samo so negovoto povedenie, tuku i so definiraweto 

na negovoto povedenie od strana na drugite lu|e. Na primer, eden 

lekar so godini moè da zema droga, so site karakteristiki na fizi- 

~ka i psihi~ka zavisnost, a da ne stekne status na devijant, za{to izostanuva 

reakcijata na sredinata na negovoto povedenie. Od druga strana, 

isto takvo povedenie na nevraboten mlad ~ovek od periferijata, 

predizvikuva negativna op{tesvena reakcija koja go definira kako 

"narkoman", "rob na drogata", "propadnat ~ovek", itn. 259 

4. Svoite teoretski razmisluvawa i empiriski istraùvawa 

interakcionizmot gi naso~uva kon devijantnite povedenija (pod koi se 

258 


259 


180

podrazbiraat i delinkvencijata i kriminalitetot) koi gi objasnuva 

kako emanacija na socijalnite interakcii (nivnata psihi~ka priroda) 

i op{testvenite procesi na etiketirawe {to gi praktikuvaat op{testvenite 

organi i ustanovi. Izu~uvaj}i gi uslovite na devijantnoto i 

kriminalnoto povedenie socijalnite interakcionisti poa|aat od 

op{testvenata reakcija i smetaat deka samoto op{testvo gi identifikuva 

i selektira delinkventite. "Povedenieto na ~ovekot e devijantno 

toga{ ako toa se javuva kako otstapuvawe od normativnite o~ekuvawa 

na grupata, koe predizvikuva prekor, odnosno interpersonalni i korelativni 

reakcii vo vid na izolacija, tretman, popravawe i kaznuvawe 

na licata koi se odnesuvaat na takov na~in." 260 

Trgnuvaj}i od toa deka op{testvoto e struktuirano t.e. deka se 

sostoi od razni grupi i interakcii me|u niv i vnatre vo niv, interakcionistite 

smetaat deka treba da se prou~uva taa struktura niz razgleduvaweto 

na odnosite me|u razli~nite grupi koi horizontalno i 

vertikalno se stratifikuvani vo strukturata na op{testveniot sistem. 

Spored niv grupite koi ja imaat dominantnata ekonomska i politi~ka 

pozicija vo op{testvoto ostvaruvaat glavno vlijanie vo oblasta 

na kulturata, ideologijata, politikata i voop{to vo site oblasti na 

op{testveniot ìvot. Tie grupi se karakteriziraat so posebni sfa}awa 

za vrednostite, na~inot na ìvot i povedenieto i soglasno svoite 

stavovi i ekonomsko-politi~kata mo} definiraat opredeleni povedenija 

kako devijantni odnosno kriminalni zatoa {to istite ne im odgovaraat 

na nivnite sfa}awa i o~ekuvawa. Tie povedenija se akcii na 

licata od onie op{testveni grupi {to do{le vo konflikt so dominantnite 

socijalni grupi. Me|utoa, tie povedenija ne se devijantni odnosno 

kriminalni sami po sebe, spored svojata objektivna dadenost i 

{tetnost, tuku zatoa {to kako takvi gi smeta i definira dominanata 

op{testvaena grupa koja gi sozdava (propi{uva) normite na povedenie. 

Oddelnoto povedenie ne e devijantno ili delinkventno, tuku akcijata 

{to se prezema protiv nego go pravi takvo. Spored Beker (Backer, Outsiders, 

New York, 1963), devijantnosta e kvalitet koj ne leì vo samoto 

povedenie tuku vo interakcijata me|u li~nosta koja {to go izvr{ila 

deloto i onie koi reagiraat na toa delo. 261 Ottamu dokolku e pogolem 

260 

Schur, M. E. Labeling deviant behavior, Harper and Row, New York, 

1971, str. 148. 

261 

"Op{tesvenite grupi sozdavaat devijantnost so toa {to sozdavaat 

pravila ~ie naru{uvawe pretstavuva devijantnost, so toa {to niv gi primenuvaat 

vrz opredeleni lu|e i na toj na~in gi etiketiraat kako autsajderi. Od 

ova stojali{te devijantnosta ne e kvalitet na dejstvieto na poedinecot, tuku 

posledica na toa {to drugite primenuvaat pravila i sankcii vrz "prestapnicite". 

Devijant e onoj komu uspe{no mu e prilepena taa etiketa. Devijantno 

povedenie e povedenieto {to lu|eto taka go etiketiraat". Backer, H. 

Outsiders: Studies in the sociology of deviance, New York, Free Press, 1963, str. 9. 

181

ojot na primenetite kriminalni definicii, dotolku e pogolem 

obemot na kriminalitetot i, sli~no na toa, obemot na devijantnosta. 

Od toa interakcionistite natamu izvlekuvaat zaklu~ok deka vo onaa 

zemja kade {to ima pove}e kazneni propisi, ima pogolema mo`nost za 

pove}e primeneti kriminalni definicii, a so toa i pove}e delinkventi 

i devijanti. Pritoa interakcionistite vo svojot interes go vklu- 

~uvaat sekoe devijantno povedenie - sekoe abnormalno povedenie koe 

vo statisti~ka smisla predizvikuva punativna ili ednostavno negativna 

reakcija od strana na organite na op{testvenata kontrola, pod 

uslov na nositelite na tie povedenija da im bide prika~ena etiketa 

deka se devijanti. Ottamu za pretstavnicite na interakcionisti~kata 

teorija devijantnoto povedenie samo po sebe ne e zna~ajno. Toa {to niv 

gi interesira e procesot preku koj op{testvoto nekogo go ozna~uva 

(etiketira) kako devijant i na~inot na koj stigmatiziranoto lice reagira. 

Tie smetaat deka i prekr{itelite na normite i nivnite kontrolori 

se u~esnici vo sozdavaweto na devijantnosta. Spored toa devijaciite 

ne moàt kauzalno da se objasnat tuku samo da se razberat 

kako proces vo koj reagiraweto na drugite, a osobeno na ustanovite na 

op{testvenata kontrola igraat zna~ajna uloga. 262 Teì{teto vo istra- 

ùvaweto na pri~inite na asocijalnite i antisocijalnite povedenija 

treba da se prefrli, od devijantite i kriminalcite i nivnite organizirani 

grupi, vrz op{testvoto, socijalnata kontrola i procesot na 

kriminalizacija. Vo vrska so toa istaknuvaat i deka krivi~nopravniot 

sistem ne samo {to ima ograni~eni mo`nosti vo pogled na smaluvaweto 

na kriminalitetot, tuku e i zna~aen faktor na negovoto sozdavawe. 

Spored toa su{tinata na ova u~ewe e vo odnosot me|u liceto 

koe izvr{ilo krivi~no delo ili bilo kakvo devijantno povedenie i 

onie koi rea|iraat na toa povedenie, {to zna~i deka op{testvoto gi 

selektira delinkventite, odnosno devijantite. Vo centarot na nivniot 

inters ne se stava krivi~noto delo (klasi~nata {kola), negoviot 

storitel (pozitivisi~kata {kola), nitu prou~uvaweto na deloto i 

storitelot zaedno vklu~itelno i na preodot kon deloto, tuku na~iniot 

na koj op{testvoto reagira sprema niv (deloto i storitelot). Pojdovnata 

teza e deka opredeleno dejstvie stanuva devijantno, odnosno kriminalno 

duri toga{ koga organite na op{testvenata kontrola (policija, 

obvinitelstvoto, sudovite, organite za izvr{uvawe na sankci- 

262 

"Za interakcionistite kriminalitetot e proizvod na raznovrsnosta, 

a ne na patologijata. Kriminalcite ne se "polo{i" od drugite lu|e, nitu 

se "bolni"- tie ednostavno se poinakvi. Kriminalitetot e pojava koja op{testvoto 

moè da ja tolerira. Nego go izu~uvame ne za da pridoneseme za negovoto 

suzbivawe, tuku ednostavno zatoa {to pretstavuva interesen predmet na 

izu~uvawe". Jankovi}, I. Savremene struje u kriminologiji... str. 462. Vidi i Jankovi}-Pe{i}, 

op. cit. str. 82. 

182

ite) gi ozna~at kako takvi. Toj proces {ematski bi moèle najdobro - 

da go prikaème na sledniov na~in: 

DOMINANTNI GRUPI 

koi se vo mo`nost da 

primenat op{testvena 

reakcija, sankcija (da 

etiketiraat) 

OSTANATI GRUPI 

POVEDENIE 

+ 

ETIKETA 

delinkvent 

ili 

devijant 

konformisti 

devijanti 

(cenzori) 

(cenzurisani) 

__________________________________________________________________ 

Za interakcionistite delinkventot i devijantot se proizvod 

na raznovidnosta, a ne na patologijata, na raznovidnosta sfatena kako 

poinakvi osobini, interesi i manifestacii na povedenie na poedinci 

ili grupi koi formiraat nekoja od gorespomenatite grupi, a ne kako 

povedenija i osobini na poedincite koi inkliniraat od normalnoto i 

samo po sebe predizvikuvaat opredelen stav i odnos od op{testvenata 

sredina. Raznovidnosta stanuva kriminolo{ki zna~ajna duri toga{ koga 

ovie kategorii na lica }e im bide prilepena etiketata na devijantnost. 

Storitelite na op{testveno negativnite povedenija ne se polo{i 

od drugite lica tuku ednostavno se poinakvi. Ekstremnite interakcionisti 

âpman (Chapman) i drugi smetaat deka duri i nema kakva 

i da e razlika me|u kriminilacite i onie koi ne se kriminalci. Edinstvenata 

razlika me|u niv e vo toa {to sprema ednite e izre~ena krivi~na 

sankcija (devijanti), a sprema drugite toa ne e storeno (konformisti). 

Devijantite ednostavno se licata koi {to organite na krivi~niot 

progon gi proglasile kako takvi vrz osnova na definirawe 

(normirawe) na opredeleni situacii kako devijantni. 263 Ili, poinaku 

263 

"Koj od golemiot broj na prestapnici }e bide odbran i etiketiran 

kako kriminalec, spored âpman delumno e usloveno od slu~ajot, a delumno od 

183

kaàno, site lu|e se odnesuvaat antikriminalno, no kriminalec e 

samo onoj na kogo }e mu bide prika~ena etiketa deka e toa, a kriminalno 

e ona povedenie koe op{testvoto go etiketiralo kako takvo. 

Pritoa, povedenieto na ~ovekot sekako pretstavuva faktor koj sozdava 

predispozicija za toa dali nekoj }e bide smetan za kriminalec ili 

za devijant, no sepak, su{testvenata odluka za toa se nao|a vo racete na 

grupata na vlast koja moè, no ne mora da go proglasat za takov. 264 

5. Sledej}i ja ovaa orientacija socijalniot interakcionizam 

sozdava i ja objasnuva podelbata na storitelite na dva osnovni tipovi: 

konformisti (cenzori, ocenuva~i) i devijanti (cenzurisani, ocenuvani). 

Prestapnicite (cenzurisanite) spored ova u~ewe ne pretstavuvaat 

homogena grupa i toa ne moàt da bidat od dve pri~ini. Prvo, 

ottamu {to devijantnosta i procesot na etiketiraweto moàt da bidat 

pogre{ni, poradi {to me|u etiketiranite ~esto ima takvi lica 

koi toa ne go zasluùvaat (lica {to nikoga{ ne gi prekr{ile op{testvenite 

normi). Vtoro, {to etiketiranite ne se celosna kategorija 

za {to zboruvaat istraùvawata na temnata brojka (vistinski prekr{iteli 

na op{testveniet normi koi nikoga{ ne bile pomesteni vo 

kategorijata na devijanti). 

6. [to se odnesuva do stigmata, 265 taa spored interakcionistite 

se izrazuva niz prisilbata i pritisokot {to go primenuvaat opredeleni 

grupi ili, ako poseduvaat dovolno mo} i poedinci, koga e zagrozen 

ili povreden nekoj interes ili nekoja vrednost na taa grupa ili na 

mo}niot poedinec, a e naso~ena protiv nekoja li~nost ili grupa koi 

mnogu povidlivo se razlikuvaat ili ~ie postoewe ili povedenie im 

na{tetuva na stigmatizatorite. Zlostornik ili devijant vo krajna linija 

e lice koe e ìgosano i proglaeno za takvo od strana na grupa ili 

poedinec koi imaat mo} toa da go storat. 266 Izborot na taa op{teop{testvenite 

procesi koi go delat op{testvoto na kriminalni i na nekriminalni 

klasi, pri {to prvata klasa, vo glavni crti odgovara na siromasite 

i nepriviligiranite. Ovaa pretpostavka ja pretstavuva osnovata na negovata 

"teorija na `rtveni jarci." Jankovi}, I. Saremene struje u kriminologiji..., str. 

463. 

264 

Slomo Shohm, Stereotipi delinkvenata i njihova stigmatizacija, JRKKP, 

Beograd, 1973/3, str. 357. 

265 

Poimot stigma poteknuva od gr~kiot zbor {to zna~i ìg, koj prvobitno 

se odnesuva{e na ìgot koj im se vtisnuva{e na kriminalcite na ~eloto 

so vè{teno èlezo. Ovoj poim, interakcionistite go koristat za istaknuvawe 

na ne{to lo{o vo moralniot status na etiketiranoto lice, da se 

objasnat odnosi a ne svojstva na liceto. 

266 

"Po pravilo se slu~uva mo}nite da gi etiketiraat onie koi nemaat 

op{testvena mo}, pri {to uspe{nosta na etiketiraweto po pravilo zavisi od 

koli~estvoto na vlijanieto i mo}ta so koja raspolaga prekr{itelot na op{- 

testvenata norma. Ottamu i pojavata, pripadnicite na mo}nite eliti da 

184

stvena stigma ne e slu~aen - stigmatiziranite lica se izbiraat na racionaliziran 

i formaliziran na~in. Toj izbor e predizvikan od: 1. 

vpe~atlivite razliki koi vo stigmatizatorot budat strav i zagriènost, 

i 2. koga nekoja grupa ili poedinec se opsednati so èlba za 

uspeh, kako kompenzacija na ~uvstvoto na nesigurnost i stravot da ne ja 

postignat taa cel, tie }e se obidat da go "povi{at" svojot status so 

sniùvawe na statusot na stigmatiziranoto lice. 267 Psiholo{kite motivi 

{to ja predizvikuvaat stigmata pak, se nao|aat vo tn. teorija na 

`rtveniot jarec - vo vnatre{nata agresivnost i preokupacijata so ~uvstvo 

na vina poradi devijantnite sklonosti na samiot stigmatizator 

(mehanizam na proekcija: vnatre{nata napnatost i negativizam se 

smaluva ili osloboduva so stigmatizitawe na drugite, ili tehnika na 

neutralizacija: vinata se prefrluva na drugi za da se so~uva pretstavata 

za sebe kako ~esno lice). 268 Toa se potsvesni izvori na op{testvenata 

stigma. Na toj na~in svojot vnatre{en negativizam i op{testvena 

napnatost stigmatizatorite moàt barem delumno da gi ubla- 

àt ako na drugi im se nametne sramniot ìg. Op{testvenata stigma 

zatoa stanuva institucionaliziran sigurnosen ventil i spored taa funkcija 

e sli~en na èlbata da se prisustvuva na borbite so bikovi, javnite 

lin~uvawa, borbite na gladijatori, boks me~evite i sli~ni priredbi. 

7. Vrz osnova na opredeleni situacii kako sprotivni na vrednostite, 

interesite i dobrata na odredeni ~lenovi na edna grupa vo op{- 

testvoto najprvo se sozdavaat stereotipi na devijanti i prestapnici 

koi poteknuvaat od poniskite op{testveni sloevi (tn. "`rtveni jarci"), 

za{to ~lenovite na povisokite i srednite klasi se nesporedlivo 

pove}e za{titeni od organite na op{testvenata kontrola. Funkcijata 

na ovoj stereotip se sostoi vo toa {to kaj pripadnicite na gornite 

sloevi navlekuva omraza kon devijantite i prestapnicite i predizvikuva 

zbivawe na op{testvoto vo solidarna akcija protiv niv. 269 

Od druga strana kako rezultat na procesot na etiketiraweto (primemoàt 

da gi kr{at pravnite ili moralnite normi, a pritoa da ne dobijat etiketa 

na devijanti, t. e. da ne ja iskusat represijata na op{testvenata kontrola. 


267 

Slomo S, op. cit. str. 393-395. 

268 

Za ova podrobno Kajzer, G. op. cit. str. 129-130. 

269 

"Se ~ini deka bez zlostorstvoto kohezijata na op{testvoto }e is~ezne 

i deka univerzalnite vrednosti na zaednicata }e se raspadnat vo zaemno 

sprotivstaveni ~esti~ki. Zlostornikot ne moè seriozno da ja zagrozi strukturata 

na op{testvoto so svoite destruktivni aktivnosti, a pokraj toa pottiknuva 

~uvstvo na solidarnost kaj onie ~ie vnimanie inaku bi se skoncentriralo 

na zaemno celosno sprotivni interesi. Mead, G. H. The psychology of 

Punative Justice, The Amerikan Journal of Sociology, XXIII, 1918. (Parsons, T. i dr. 


185

netata sankcija) se sozdava eden drug strereotip na lica - stereotip na 

osuduvani devijanti i prestapnici. I ovoj tip isto taka e povrzan so 

op{testveniot faktor na mo}ta i se pojavuva kako li~nost stigmatizirana 

od grupa ili poedinci {to imaat mo} toa da go storat preku 

pravni mehanizmi. Toa zna~i deka i osudenite lica ne se prestapnici 

poradi svoite kvaliteti, tuku takvi gi pravat procesite na etiketirawe 

odnosno organite na krivi~noto gonewe i sudovite koi gi pomestuvaat 

etiketiranite lica spored karakterot na definiraweto na 

situaciite od odreden stereotip. 270 Tret stereotip pretstavuva stereotipnoto 

reagirwe na organite na op{testvenata kontrola. Takviot 

stereotip go privlekuva i naso~uva vnimanieto na formalnata socijalna 

kontrola kon toa potencijalnite i nepoznati storiteli na krivi~ni 

dela da se baraat me|u pripadnicite na tie grupi (crnci, etni- 

~ki malcinstva, stranci, siroma{ni sloevi, nepismeni lica i sl.), koi 

ottamu mnogu ~esto pogre{no se etiketirani kako prestapnici. Seto 

toa, vsu{nost, pokaùva deka fenomenot na prestapni{tvoto interakcionisti~ki 

e determiniran na na~in so koj moè da se objasni podelbata 

na naselenieto na devijanti i konformisti, odnosno na etiketirani 

i onie koi etiketiraat, a potoa vo ramkite na taka koncipiranata 

devijantna kategorija se sozdavaat razni stereotipi na devijanti 

i delinkventi vo zavisnost od nivniot socijalen status i nivnoto povedenie. 

Spored toa so posredstvo na stereotipite se ukaùva na procesot 

na kriminalizacija od eden poinakov aspekt - policijata gi goni, 

a sudovite gi osuduvaat onie izvr{iteli na krivi~ni dela koj mu 

odgovaraat na stereotipot na kriminalecot. Takvite lica potoa figuriraat 

vo zatvorite i vo kriminalnite statistiki, so {to ve}e izgradeniot 

stereotip natamu se zasiluva i utvrduva . 

Procesot na sozdavaweto na stereotipi me|utoa e samo eden od 

procesite koj neposredno doveduva do sozdavaweto na devijantnosta i 

kriminalitetot. Natamo{na pri~ini za nivnoto pojavuvawe e i naknadnata 

interpretacija na devijantnoto ili kriminalnoto odnesuvawe. 

Mehanizmot na naknadna interpretacija e tesno povrzan so stereotipiziraweto, 

a se sostoi vo toa {to poedinecot koj prekr{il opredelena 

op{testvena norma sredinata po~nuva da go gleda vo poinakvo 

svetlo. Celokupniot negov porane{en ìvot zapo~nuva dopolnitelno 

da se interpretira kako lo{ so ogled na negovoto posledno povedenie. 

Vo takov slu~aj site ostanati naj~esto se spremni da potvrdat deka se 

se}avaat na sekoja negova postapka od minatoto, i da se zakolnat deka 

270 

"Nalo{ata etiketa koja {to op{testvoto moè da mu ja zalepi na 

nekoj prestapnik e nazivot na osudenik smesten vo kaznena ustanova. Samoto 

apsewe, ili samo edna no} pominata vo zatvor, ~esto se javuvaat kako doìvotni 

stigmi i mu pre~at duri i na lojalniot gra|anin. Tie nastani se od prvostepeno 

zana~ewe vo ìvotot na liceto koe od nekoi pri~ini e "sklono" na 

ulogata na "kriminalec". Lejins, P. op. cit. str. 169. 

186

u{te toga{ negovite somnitelni postapki jasno im ukaùvala deka 

eden den }e se slu~i toa {to devijantot ili kriminalecot sega go napravil. 

271 Pritoa, kon nego, najgolemiot broj od niv zapo~nuvaat da se 

odnesuvaat spored edna na{a mo{ne slikovita izreka "Pridrì mi go 

kopilevo, da se podbivam so orospijana". 

So ogled deka vo procesot na etiketiraweto golema uloga ima 

op{testvenata mo}, kako eden od procesite koi doveduva do sozdavawe 

na devijacijata se pojavuva i t.n. "cenkawe i pregovarawe". Toa se procesi 

koi zavisat od pravniot sistem na konkretnata dràva i se sostojat 

vo toa {to so nivna pomo{ mnogubrojni okolnosti moàt da se 

interpretiraat vo korist ili na {teta na izvr{itelot na protivpravniot 

akt. Dokolku toj proces e uspe{en, naj~esto moè da se izbegne 

presudata, a toa zna~i so pomo{ na cenkawe (na primer, prifatlivoto 

drèwe za vreme na sudskata rasprava: priznavawe na deloto, kaewe, 

vetuvawe deka vo idnina nema da se povtori deloto) ili pregovarawe 

(na primer, istaknuvaweto na potekloto, statusot na prestapnikot 

ili na negovite bliski, negoviot i nivniot ugled, porane{ni 

zaslugi i sl.), da ne se dobie etiketa na prestapnik. 

8. So pra{aweto za stereotipite i stigmatizacijata, ova u~ewe 

tesno go povrzuva i konceptot na tn. sekundarna devijacija. Spored 

ovoj koncept od sociopsiholo{ka gledna to~ka edno devijantno povedenie 

stanuva relevantno duri toga{ koga }e se izrazi vo svesta, koga 

}e doìvee objektivna obrabotka od poedinecot koj e akter na devijantnata 

postapka. Trgnuvajki od osnovnata teza deka lu|eto vo op{etstvoto 

stanuvaat ona {to sî, so pomo{ na toa {to drugite zboruvaat 

za niv deka sî, so percepcijata na stigmata poedinecot postepeno ja menuva 

samopercepcijata na svojata li~nost i svojot identitet. Za storenoto 

devijantno povedenie poedinecot gotovo sekoga{ e prisilen sopstvenata 

postapka da ja identifikuva kako devijantna i kon nea da 

zazema sopstven stav. Kon svoeto devijantno povedenie poedinecot naj~esto 

reagira na toj na~in {to koristi socijalni i psiholo{ki mehanizmi 

da ja zatapi ostricata na gre{nosta na svoeto povedenie (po pat 

na racionalizacija i na drugi na~ini so koi sopstvenoto povedenie se 

tretira kako socijalno prifatlivo). 272 Na toj na~in li~nosta sozdava 

271 

"Porane{nite "dobri" osobini se smetaat za slu~ajni - tie samo ja 

prikrivale devijacijata. Stu~wacite se nafrluvaat na minatoto na devijantot 

i kopaat po nego vo potraga po informacii koi ja potvrduvaat nivnata 

dijagnoza... Stru~wacite kako {to se psiholozite i psihijatrite posebno se 

obu~eni za takvata rabota - da ja "rekonstruiraat biografijata" i da dokaàt 

deka zloto postoelo i porano. Na ovoj na~in - so dopolnitelnata interpretacija 

- se postignuva negirawe na prethodnito identitet, t.e. se pokaùva 

deka devijantot nikoga{ ne bil "normalen.". Jankovi}-Pe{i}, op. cit. str. 86-87. 

272 

Vo ovaa faza od razvojot na devijacijata, op{testvoto toa lice ne 

go smeta za devijant, nitu pak toa samoto taka se definira. Negovite devija- 

187

uslovi negovata devijantna postapka da koegzistira so ostanatite konformisti~ki 

aktivnosti na poedinecot, odnosno so negovata struktura 

na li~nosta vo celost. 273 Vakviot oblik na simbioza na edna ili 

pove}e devijantni postapki vo konformnata li~nost Lemert go narekuva 

primarna devijacija. 274 Me|utoa, vo natamo{niot tek na taa koegzistencija 

se slu~uva da se javi op{testvoto so svojot stav na ostra 

reakcija na sekoe otstapuvawe od srednite vrednosti (normalnoto) na 

op{testveno o~ekuvanite povedenija, poradi {to redovno doa|a do silno 

zgolemuvawe na intrapsihi~kite tenzii me|u dotoga{ racionaliziranite 

koegzistentni devijantni aktivnosti i ostanatiot del na li- 

~nosta {to, od svoja strana, ja prisiluva li~nosta da se reorganizira. 

Taa reorganizacija moè da se vr{i vo smisla na prifa}awe na nekoja 

druga "normalna uloga" na koja (na tendenciite koi porano bile definirani 

kako patolo{ki) }e i bide dodaden eden povisok prifatliv 

socijalen izraz. Me|utoa, personalnata reorganizacija naj~esto ima 

karakter na prezemawe na edna celosno nova devijantna uloga. 

Ovde prakti~no se raboti za stavot deka vlijanieto na stigmata 

e re{ava~kiot faktor za predizvikuvawe novi devijantni povedenija 

kako efekt na otfrlaweto na devijantite, odnosno deka organite na 

op{testvenata kontrola so svojata aktivnost go uslovuvaat zgolemuvaweto 

na devijantnosta i delinkvencijata koi se javuvaat kako sekundarni 

posledici na stigmata. Imeno, so ìgosuvaweto na edno lice se 

menuva i negoviot socijalen status i uloga, zatoa {to pred nego se 

cii ostanuvaat nevidliva za drugite, a i toa samoto uspeva da gi opravda. [padijer-\ini}. 

J. op. cit. str. 63. 

273 

Vo ovaa situacija poedinecot moè da prezeme nekoja druga uloga 

koja e socijalno prifatliva, a vo ~ii ramki se vklopuva devijacijata (na primer 

~ovek koj pie, ja prezema ulogata na kenler ili mornar, za{to tie profesii 

voobi~aeno se povrzani so ekcesivno piewe. Ibid, str. 84. 

274 

"Spored Lemert, primarnata devijacija moè da se pojavi poradi 

golem broj pri~ini: od radoznalost, ottamu {to takvoto povedenie se o~ekuva 

vo grupata, zatoa {to poedinecot doìveal nekoj stres itn... Za primarnata 

devijacija e karakteristi~no deka ostanuva funkcionalno vklu~ena vo prifatlivite 

op{testveni ulogi taka {to poedinecot ne e prisilen da go reorganizira 

sopstveniot identitet. Devijantnoto i normalnoto povedenie 

ostanuvaat integrirani. Takvite situacii gi ima vo golem broj. Dovolno e da 

se potsetime na site lu|e koi ekcesivno pijat, me|utoa istovremeno uspe{no 

gi vr{at svoite op{testveni ulogi. Tie ni subjektivno ni op{testveno ne se 

definirani kako devijanti." Ibid. str. 83. Spored Lemert, do sekundarna devijacija 

doa|a "koga poedinecot devijantnoto povedenie ili ulogata koja se 

zasnova na takvoto povedenie, zapo~nuva da gi upotrebuva kako sredstvo za 

odbrana, napad ili prilagoduvawe na otvorenite i prikrienite problemi koi 

se posledica na op{testvenata reakcija na negovoto povedenie." Jankovi}, I. 


188

ispravaat mnogubrojni pre~ki koi{to toa lice ne moè da gi sovlada. 

Toga{ liceto reagira na stigmatizacijata, a toa se pove}e go odale- 

~uva od op{testvenata zaednica za{to go upotrebuva svoeto sopstveno 

devijantno povedenie kako sredstvo za odbrana ili prilagoduvawe na 

golemata intrapsihi~ka napnatost sozdadena so neadekvatnata op{testvena 

reakcija na toa povedenie koe sega vo su{tina stanuva devijantno. 

Nametnatata stigma nemu, vsu{nost, i ne mu ovozmoùva drug 

izbor tuku ednostavno mu sluì kako "~lenska karta" za vleguvawe vo 

odredeni grupi na devijanti ili delinkventi 275 kade{to toa lice 

preku svoeto povedenie moè da se identifikuva i ponatamu da ja bara 

svojata afirmacija. 

[to se odnesuva do devijantnite grupi tie se razlikuvaat 

spored stepenot na organiziranosta, dolìnata na traewe i nivnata 

golemina. Vo niv se sozdava devijantna subultura i nejzinite ~lenovi 

gi karaketrizira devijantnost koja im dava ~uvstvo na zedni~ka sudbina. 

Devijantnata subkultura so svojot poseben sistem na vrednosti i 

normi na povedenie na devijantot mu dava moralna podr{ka i novi 

izvori za potvrduvawe na satusot, koi inaku gi zagubil poradi devijantnoto 

povedenie. Otfrleni i stigmatizirani od op{testvoto, ~ii 

normi samite gi otfrlile, devijantite imaat potreba od lica koi }e 

gi prifatat i }e im ovozmoàt zaedni~i "da gi otfrlat onie koi niv 

gi otfrlile." Takvite grupi pobrgu odo{to individualniot devijant, 

se vo sostojba da razvijat sistem na racionalizacija na nivnata polo- 

`ba. Osven toa grupnata subkultura na devijantot mu pruà i zadovoliteni 

pri~ini za nastanuvaweto na negovta devijacija kako i za 

natamo{noto devijantno povredenie. Pripadnosta na devijantnata grupa 

na devijantot, isto taka, mu pruà mo`nost da se stekne so znaewe i 

ve{tina potrebni za vr{ewe na odredena devijantna aktivnost. Pokraj 

toa, preku druèweto so drugi poiskusni devijanti, samiot devijant 

se u~i kako da gi izbregne te{kotiite koi nastanuvaat kako posledica 

na negovoto devijantno povedenie I kone~no, pripadnosta kon 

devijantna grupa se potvrduva na simboli~en na~in: preku posebnata 

obleka, poseben jazik i obrasci na povedenie koi ja zgolemuvaat vidlivosta 

na devijacijata. 

Prezemaweto na socijalnata uloga na devijant ili delinkvent 

se manifestira niz postojanoto devijantno ili delinkventno odnesuvawe. 

Ottuka ovaa uloga sega sama po sebe ja isklu~uva potrebata od 

bilo kakva racionalizacija ili barawe na nekoj drug odbranben mehanizam, 

tuku ednostavno doveduva do takvi povedenija {to Lemert gi 

narekuva sekundarna devijacija. Seto toa zna~i deka koga nekoj edna{ e 

etiketiran (ìgosan, obeleàn) kako devijant ili kriminalec, zasegoga{ 

ostanuva devijant ili kriminalec. So drugi zborovi, tokmu taa 

etiketa go izolira obeleàniot poedinec od op{testvoto, a so toa kaj 

275 

Vidi podrobno: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 60-61. 

189

nego avtomatski se sozdava dispozicija za natamo{no devijantno ili 

prestapni~ko odnesuvawe. 

Sekudarnata devijacija moè da se posmatra na individualno 

(subjektivno) i na op{testveno ramni{te kako posledica na procesot 

na amplifikacija (zasiluvawe). Na op{testveno ramni{te taa se sveduva 

na praviloto: kolku op{testvoto e pomalku spremno da gi prifa}a 

razlikite vo povedenijata, tolku pove}e negoviot pogolem del }e 

bide smetan za neprifatliv (kolku pove}e povedenija se oceneti kako 

takvi, tolku pogolem }e bide brojot na naru{uvawata na zabranite, a 

op{testvoto pomalku raspoloèno da gi tolerira). Na individualno 

ramni{te zasiluvaweto se gleda vo cikli~niot proces vo koj po primarnata 

devijacija i kaznuvaweto, vo sekoja nova faza op{testvoto se 

pove}e na devijantot mu go onevozmoùva vra}aweto me|u konformistite, 

go zacvrstuva negoviot devijanten identitet, i sekoga{ mu izrekuva 

pote{ka kazna, za{to se raboti za povratnik. 276 Ottuka se izvlekuva 

zaklu~ok, deka na dvete ramni{ta, organite na formalnata socijalna 

kontrola go predizvikuvaat, namesto da gi spre~uvaat vr{eweto 

na krivi~nite dela. 

9. Ne navleguvajki vo natamo{nite podrobnosti na ova u~ewe ne 

e te{ko da se zabeleì deka vo negovata metodologija e prisuten fenomenolo{ki 

pristap, odnosno tendencija preku necelosno dopirawe 

na pojavata da se objasni etiologijata na kriminaitetot. Vo taa nasoka 

teì{teto se stava vrz posmatrawe so u~estvo, a namesto kvalitativni 

analizi se vr{i opis na situacijata koj navodno treba da pridonese 

za nejzino su{tinsko razbirawe. Vo predmetot na istraùvaweto 

se pojavuvaat povedenija i vlijanija od sekojdnevniot ìvot i se trgnuva 

od poedinecot {to fakti~ki pretstavuva svoeviden klini~ki 

276 

Na individualno ramni{te, sekundarnata devijacija se sostoi vo 

reakcija na poedinecot na op{testvenata segregacija i stigmatizacija (koja e 

posledica na negovata prvobitna, primarna devijacija). Individualnata sekundarna 

devijacija moè da se podeli vo slednite fazi: 1. primarna devijacija 

(prvobitno devijantno povedenie), 2. punativna reakcija (od strana na op{- 

testvoto, posebno od organite na op{testvenata kontrola, vo forma na otfrlawe, 

segregacija, ostracizam, potsmev, itn.), 3. identifikacija so devijantna 

grupa i alienacija od po{irokata op{testvena zaednica (~uvstvuvaj}i se 

otfrlen od op{testvoto, devijantot pribegnuva kon devijantna subkultura vo 

koja devijantnoto povedenie se odobruva i poddrùva), 4. zacvrstuvawe na 

noviot, devijanten identitet (preku u~estvo vo devijantnata subkultura, koja 

go nagraduva devijantnoto povedenie so op{testven status), 5. povedenieto 

stanuva se pove}e devijantno, 6. op{testvenata (punativnata) reakcija stanuva 

posilna i na toj na~in zapo~uva ma|epsan krug vo koj se posilnata op{testvenata 

reakcija doveduva do pogolema identifikacija so devijantnata subkultura 

i devijantnoto povedenie, a devijantnoto povedenie do posilna op{- 

testvena reakcija. Jankovi}, I. op. cit. str. 464. 

190

pristap kade {to vrz osnova na indukcija se doa|a do voop{teni rezultati. 

Seto toa ne dava mo`nost kriminalitetot i devijantnosta da 

se sogledaat od aspekt na op{testvenite vlijanija, za{to pri analizata 

se propu{ta odeweto do krajnata alka na kauzalniot sinxir. Eklatanten 

primer za toa e nivnoto tvrdewe deka inflacijata na inkriminaciite 

e pri~ina na kriminalot i devijantnosta i tuka se zastanuva 

bez da se dade odgovor na pra{aweto od kade i zo{to poteknuva taa 

inflacija i koi se podlabokite pri~insko posledi~ni vrski {to ja 

isfrlaat ova pojava na povr{inata na socijalniot prostor. Ili pak, 

od druga strana, koga se tvrdi deka edna op{testvena grupa e lo{a bidejki 

od nea proizleguvaat kriminalci, toa se pravi bez da se dade 

odgovorot koi se pri~inite za takviot karakter na taa grupa. 

[to se odnesuva do celta {to si ja postavuvaat interakcionistite, 

se veli deka kriminalitetot e pojava {to op{testvoto moè i 

treba da ja tolerira. Kriminalitetot ne e pojava {to treba da se prou~uva 

zaradi negovoto suzbivawe, tuku samo zatoa {to e interesna pojava. 

Me|utoa, mora da se priznae, deka vrz ovoj plan interakcionizmot 

pogra{no se kritikuva, za{to e tokmu nivna zasluga ukaùvaweto deka 

mehanizmot na smaluvaweto na ovaa op{testveno {tetna pojava e vo 

racete na dràvata i vo nejzinata obvrska da gi namali pozitivnite 

inkriminacii. Tie ukaàa deka ovaa nasoka moè da pomogne i naukata 

preku svoite istraùvawa naso~eni kon aktivnostite i povedenieto 

na organite na krivi~niot progon i sudovite, odnosno kon izu- 

~uvaweto na procesot spored koj koj se regrutira kriminalitetot i 

devijantnosta. 

10. Pokraj gorenavedenoto za ovoj teoretski pristap, bez mnogu 

dvoumewe, moàt da se iskaàti brojni pozitivni ocenki so ogled 

deka so nego se ukaùva na mnogu elementi i pojavi {to nesporno se 

zna~ajni vo ostvaruvaweto na natamo{nata borba protiv negativnite 

op{testveni povedenija. Vo taa smisla mora da se istakne toa {to 

interakcionistite sosema pravilno i opravdano go zabeleàa deka 

dominantnite grupi se nesporedivo pove}e za{titeni od krivi~noto 

gonewe i sudewe odo{to pripadnicite na dolnite sloevi koi ottamu 

polesno se podveduvaat pod opredeleni stereotipi na delinkventi. Vo 

taa smisla kompariraj}i go filterot i mreàta (za razlika od mre- 

àta filterot gi zadrùva samo malite ribi kako edinstveno interesni), 

Kelens smeta deka tradicionalnoto izu~uvawe na sodrìnata na 

kaznenata mreà treba da mu otstapi mesto za pogolemo izu~uvawe na 

funkcioniraweto na op{testveniot filter, odnosno sudskiot sistem 

koj bi trebalo da gi opfati kako onie koi doa|aat pred sudot, taka i 

samite izvr{iteli na toj sistem. Ili u{te poslikovito, ako se posluìme 

so zborovite na Mare{kovski, toa bi moèlo da se formulira 

na sledniov na~in: Op{testvoto gi stigmatizira samo onie lica 

koi sli~no kako pomalite muvi se fa}aat vo pajakovata mreà (zako- 

191

nite) dodeka pogolemite muvi ja probivaat istata, se razbira bez mo- 

`nost da gi pomirisaat posledicite. 

Za socijalniot interakcionizam e zna~ajno i toa {to so niv se 

svrtuva pogolemo vnimanie na temnata brojka vo op{tata ocenka na 

kriminalitetot vo dadena zemja i se razviva interesot za nejzino istraùvawe 

i komparirawe. 

Drug racionalen element na ovaa nasoka e otkrivaweto na vlijanieto 

na sekundarnata devijacija, t.e. vlijanieto na stigmatizacijata 

za natamo{noto ponirawe vo devijantnost i identifikacija so devijantnosta. 

Vo ovaa smisla treba da se ceni i zabeleùvaweto na interakcionistite 

deka preteranoto ili nedovolno inkriminirawe na 

brojni povedenija namesto vo nasoka na smaluvawe, moè i te kako da 

vlijae vrz zgolemuvaweto na kriminalitetot. 

So ogled na izloènoto ideite na socijalniot interakcionizam 

mora da se posmatraat kako potreben i korisen pridones, za{to 

otvoraat brojni kriminolo{ki, kriminalnopoliti~ki i penolo{ki 

aspekti {to se vo funkcija na usovr{uvaweto na op{testvenata raeakcija 

protiv devijantnite i kriminalnite povedenija. 

9. RADIKALNA TEORIJA NA DEVIJANTNOSTA (RADIKALNA 

KRIMINOLOGIJA) 

1. Pod vlijanie na frankfurtskata kriti~ka {kola (Horkheimer, 

Adorno, Marcuze i dr.), kako i na konfliktnata teorija i teorijata 

na socijalniot interakcionizam vo po~etokot na sedumdesetite 

godini od XX vek se pojavi teorijata na radikalnata kriminologija 

ili, kako {to nekoi ja narekuvaat, kriti~ka ili nova kriminologija. 

Taa e karakteristi~na za prostorot na Anglija, SAD i Kanada, od kade 

poteknuvaat najgolemiot broj nejzini pretstavnici kako {to se: Stenli 

Koen (Stanley Cohen), Jan Tejlor (Ian Taylor), Lori Tejlor (Lauirie 

Taylor), Pol Volton (Paul Walton), Xok Jang (Jock Young,), Ri~ard 

Kvini (Richard Quinney), Toni Plat (Tony Platt), Pol Takaxi (Paul 

Takagi), Herman i Xulija [vendinger (Herman and Julia Schwendinger) 

i drugi. 

Pojavata na ovoj teoretski pristap pokonkretno se vrzuva i so 

formiraweto na sekcijata za marksizam pri Amerikanskoto zduènie 

za sociologija vo 1975 godina, i ottamu, barem spored proklamiranoto, 

slobodno moè da se kaè, deka e vo bliska vrska so marksizmot. Spored 

toa nekoi od osnovnite pojdovni pozicii na ovie teorii se pomesteni 

i vo u~eweto na marsizmot. 

2. Osnovnoto poa|ali{te na radikalnata kriminologija e ostra 

kritika naso~ena kon funkcionalisti~koto sfa}awe na kriminalitetot. 

Namesto funkcionalisti~koto psihologizirawe, idejata za beskonfliktno 

op{testvo i objasnuvawe na devijaciite kako posledica 

na dvijantnitnata motivacija, pretstavnicite na ovaa kriminologija 

192

za teoretska ramka na svoite istraùvawa ja prifa}aat konfliktnata 

teorija, a nekoi od niv i marksizmot sveden na ekonomski determinizam. 

Namesto solidaristi~kata koncepcija na dràvata i pravoto, 

radikalnite kriminolozi dràvata i pravoto gi smetaat za instrument 

za za{tita na interesite na grupata na vlast i go relativiziraat 

stavot za odnosot na poedincite sprema vrednostite za{titeni so normite 

na krivi~noto pravo. Ottamu proizleguva deka za pravilno razbirawe 

na su{tinata na ovaa teorija va`no e da se sfati odnosot na 

konfliktnata teorija, interakcionizmot i na samata radikalna kriminologija 

kon marksizmot. Konfliktnite teoreti~ari se vozdrùvaat 

da se identifikuvaat kako marksisti, delumno poradi ubeduvaweto 

deka marksizmot e preterano "radikalna" ideologija, a delumno poradi 

stravot od op{testvenite i profesionalnite posledici. Za interakcionistite, 

koi i pokraj toa {to interesot na kriminolozite od 

kriminalcite go prenesoa vrz op{testvenata kontrola i op{testvenite 

procesi na kriminalizacija i stigmatizacija na opredeleni poedinci 

i op{testveni grupi, ne se postavuva pra{aweto za odnosot so 

marksizmot, so ogled deka ne sprovele dosledna analiza na klasnite 

elementi na ovoj proces. I najposle, {to se odnesuva do radikalnite 

kriminolozi, iako se potpiraat vrz nekoi negovi postavki, marksizmot 

go smetaat za nedovolno radikalen i vo golem obem go vulgariziraat. 

277 

[to se odnesuva, pak do zaemnata bliskost i razlikite megu 

interakcionizmot i radikalnata kriminologija, vo prv red e zna~ajno 

da se istakne deka i radikalnata kriminologija odbiva da gi istra- 

ùva izvr{itelite na krivi~nite dela i se zanimava so op{testvenata 

kontrola, no ovoj proces na krivi~nopravnata represija go posmatra 

kako del na klasnata borba. Vtoro, i ednite i drugite go otfrlaat 

sfa}aweto za patolo{kiot karakter na devijantnosta i kriminalitetot. 

Treto, spored interakcionistite funkcionalnosta na kriminalitetot 

se sostoi vo negovoto svojstvo so samoto postoewe da gi definira 

normite na prifatenoto op{testveno povedenie ili, pak vo simboli~koto 

osloboduvawe na nekriminalcite od ~uvstvoto na vina. Za 

razlika od niv, radikalnite kriminolozi, funkcionalnosta na kriminalitetot 

ja posmatraat vo ramkite na tezata za klasnata borba, t.e. 

kriminalitetot go smetaat za eden od oblicite na klasnata borba. I 

~etvrto, (za razlika od tradicionalnite kriminolozi), interakcionistite 

í pridavaat posebno zna~ewe na prestapni~kata interpretacija 

na negovite sopstveni motivi i ja uvaùvaat avtenti~nosta na iskustvoto 

na prestapnikot. Radikalnite kriminolozi, iako od drugi pri- 

~ini, isto taka insistiraat na avtenti~nosta na motivacijata na pre- 

str. 33. 

277 

Vidi: Jankovi}, I, O radikalnoj kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1978/1, 

193

stapnikot: niv posebno gi interesira vo koja mera taa e oblik na klasniot 

protest. 278 

3. Tradicionalnata kriminologija poa|a od pravnata, legalisti~ka 

definicija na kriminalitetot. Takvata definicija za radikalnata 

kriminologija ne e prifatliva ottamu {to ako pravoto (vklu- 

~itelno i na krivi~noto pravo) e sistem na normi ~ija cel e da se odr- 

ì vladea~kiot poredok, kriminalitetot ne moè da bide ni{to drugo 

osven zbir na povedenija koi go zagrozuvaat toj poredok. Od tie pri- 

~ini radikalnite kriminolozi insistiraat vrz izgradba na poinakva 

definicija na kriminalitetot, definicija {to }e ja odrazuva stvarnosta 

na pravniot sistem koj e zasnovan vrz silata i privilegiite. 279 

Vo taa smisla nudat pove}e apstraktni i mo{ne neodredeni definicii 

vo ~ija osnova leì nastojuvaweto da se redefinira poimot na kriminalitetot 

od stojali{teto na klasen pristap, odnosno od aspekt na 

interesite na rabotni~kata klasa, kako pojava na klasnata borba, kako 

odgovor na materijalnite uslovi na ìvotot, odnosno kako eden vid na 

klasen nekonformizam. 280 

Kriminalitetot ne e povedenie {to proizleguva od pravniot 

sitem, za{to vo toj slu~aj, sluèj}i se so pravniot sistem kriminologot 

mora da go smeta za kriminalno samo toa {to proizleguva od toj sistem 

vo koj e pomesteno seto ona {to ja zagrozuva vladea~kata kapitalisti~ka 

klasa. Takviot kriminolog ne pretstavuva ni{to drugo 

tuku klasen ili tehnokratski dràven ~inovnik koj so pomo{ na edna 

nauka nastapuva vo interes na za{titata na postojnite klasni odnosi 

na eksploatacija i se javuva kako protivnik na socijalnite revolucii. 

A tokmu takviot odnos na kriminolozite i na nivnata kriminologija 

radikalite sakaat da go promenat od koren. Taka, spored bra~niot par 

278 

Vidi: Ibid, str. 34 

279 

"Radikalnata kriminologija bara da se redefinira nejziniot predmet, 

interesite i obvrskite. Vo minatoto prvnata definicija na kriminalitetot 

nî ograni~uva{e na izu~uvawe, i vo krajna linija na kontrolirawe samo 

na pravno definiranite "kriminalci". Potrebna ni e definicija na kriminalitetot 

koja ja odrazuva stvarnosta na eden praven sistem zasnovan vrz silata 

i privilegiite. Da se prifati pravna definicija na kriminalitetot, 

zna~i da se prifati fikcija na neutralno pravo". Platt, T. Mogu~nosti za radikalnu 

kriminologiju u Sjedinjenim dràvama, MUS, Beograd, 1977/11-12, str. 278. 

280 

"Koga lu|eto }e stanat svesni za stepenot do koj kapitalisti~kiot 

na~in na proizvodstvo gi dehumanizira, koga }e gi sfatat izvorot i prirodata 

na svoeto otu|uvawe, stanuvaat aktivisti vo dvièweto za izgradba na edno 

novo op{testvo... Krivi~nite dela moàt da dostignat i najvisok stepen na 

svesna politi~ka akcija - vostanie (revolt). Vo vostanieto, krivi~nite akcii 

ne samo {to se naso~eni protiv sistemot, tuku pretstavuvaat i obid toj 

sistem da se simne." Quinny, R. Klasa, dràva i kriminalitet, Marksizam u svetu, Beograd, 

1977/11-12, str. 293. 

194

[vedinger (Schwedinger), vistinskiot kriminalitet pretstavuva dejnost 

so koja se kr{at osnovnite ~ovekovi prava na pristojna ishrana i 

smestuvawe, pravoto na samoodrùvawe i na ~ove~ko dostoinstvo, pravoto 

na natprevar za popravedna raspredelba na vlasta i bogatstvata. 

Ona {to vo zakonodavstvata se tretira kako kaznivo od strana na vladea~kata 

klasa, ni oddaleku ne e povrzano so definiraweto na vakvite 

dejstvija kako kriminalni. Naprotiv ona {to tie go propi{uvaat kako 

kriminalno sluì za odrùvawe na op{testveniot poredok i nivnite 

interesi. Nakratko, "kriminalitetot pretstavuva vid i izraz na klasna 

borba i sudiri, streme` na vladea~kata klasa za dominacija i potrebata 

na klasata koja e `rtva na eksploatacijata da se prilagodi, 

odnosno da se sprotivstavi na toj sistem." 281 

Ottamu Kvini (Quinny) kriminalitetot go deli na: 1. krivi~ni 

dela na dominacija i represija i, 2. krivi~ni dela na prilagoduvawe i 

otpor. Ona {to nekazneno go pravi vladea~kata kapitalisti~ka klasa 

i dràvnite organi go so~inuva kriminalitetot na dominacija i 

represija. Tuka spa|aat: krivi~nite dela na kontrola (glavno, pre~ekoruvawata 

na zakonskite ovlastuvawa od strana na organite na krivi~noto 

pravosudstvo), 2. krivi~nite dela na dràvnite izvr{ni organi 

(aferi kako votergejtskata, voeni zlostorstva i sl.), 3. krivi~ni 

dela na ekonomska dominacija (koi gi vr{at kapitalisti~kite preprijatija 

i koi se dviàt od razni vidovi na monopol do sistematsko 

uni{tuvawe na ~ovekovata okolina), i 4. brojni "op{testveni {teti" 

koi po pravilo ne se opfateni so krivi~noto pravo i koi se sostojat 

vo sistematska rasna, politi~ka i ekonomaska diskriminacija. Nakratko 

toa se delata koi gi vr{at organite na dràvnata vlast, multinacionalnite 

kompanii i raznite vidovi na ekonomska, rasna, nacionalna 

i polova diskriminacija, odnosno kriminalitetot koj e imanenten 

na kapitalisti~koto op{testvo i biten element za so~uvuvawe 

281 

"Protivre~nostite na kapitalisti~kiot razvoj go zajaknuvaat 

intenzitetot na klasnata borba i na toj na~in gi zasiluvaat: 1. potrebite na 

kapitalisti~kata klasa za dominacija, i 2. potrebite na klasite koi se `rtvi 

na kapitalisti~kata eksploatacija, a osobeno na rabotni~kata klasa, da se 

prilagoduvaat i da pruàat otpor na kapitalisti~kiot sistem. Najgolemiot 

broj na povedenija koi pretstavuvaat reakcija na dominacijata, vklu~uvaj}i gi 

i onie dela na pot~inetite koi kapitalisti~kata klasa gi definira kako 

krivi~ni, se posledica na kapitalisti~kiot na~in na proizvodstvo. Vo procesot 

na kapitalisti~kiot na~in na prisvojuvawe na trudot so cel za akumulacija 

na kapitalot, se vospostavuvaat uslovi koi naloùvaat povedenija koi 

kapitalisti~kata dràva moè da gi definira kako krivi~ni. Vakvite povedenija 

stanuvaat podlo`ni na krivi~nata kontrola toga{ koga na nekoj 

na~in gi povreduvaat ili go zagrozuvaat ili povreduvaat kapitalisti~kiot 

poredok" Quinny, R. Klasa, dràva i kriminalitet, Marksizam u svetu, Beograd, 

1977/11-12, str. 290. 

195

na negovota op{testvena i ekonomska struktura. Toa {to go pravi 

eksploatiranata klasa e sodràno vo poimite kriminalitet na prilagoduvawe 

- glavo imotni ("grabe`ni") krivi~ni dela koi pretstavuvaat 

obid za preraspredelba na materijalnite dobra i negirawe na 

privatnata sopstvenost. 282 Krivi~nite dela na otpor pretstavuvaat vid 

na klasna borba dokolku kaj izvr{itelot postoi svest za nivnoto 

klasno i politi~ko zna~ewe. Kriminalitetot i negovata kontrola se 

nusprodukt na politi~kata ekonomija na kapitalizmot, 283 me|utoa i ne- 

{to pove}e od toa, toga{ koga postoi svest deka so opredeleni kaznivi 

povedenija se deluva protiv vladea~kata klasa, kriminalnoto povedenie 

stanuva sila vo klasnata borba. Ottamu se izvlekuva zaklu~okot 

deka pod uslov kriminalitetot da stane del na klasnata borba i da 

deluva kon podigaweto na svesta na rabotnicite, toj moè da ima uloga 

na dviè~ka sila na razvojot vo odnos na zakostenetiot sistem na 

burùaskata legitimnost. 

4. Svojata teorija za "op{testvenata realnost na zlostorstvoto" 

Kvini ja izloùva vo nekolku zaemno povrzani maksimi koi se slevaat 

vo edinstvena celina. 1. Vo prvata od niv toj go definira kriminalitetot 

kako definicija na ~ove~ki povedenija koja ja sozdavaat 

organite na vlasta vo politi~ki organiziranoto op{testvo. Spored 

nego kriminalitetot ne e povedenie tuku definicija na povedenieto - 

opi{uvawe na povedenijata koi se vo sudir so interesite na onoj del 

na op{testvoto koj ja ima mo}ta da ja modelira dràvnata politika. 

Vo sekoe op{testvo vlasta ja drì samo edna mala grupa, eden mal segment 

na op{testvoto koj preku zakonite proglasuva deka e kriminalno 

sekoe povedenie koe vo bilo koj vid mu nanesuva {teta na toj mal 

segment koj ja drì vlasta. Ottamu proizleguva, veli Kvini, deka vo 

edna zemja ima tolku pove}e kriminal, kolku {to ima pove}e definicii 

(inkriminacii), a tie gi ima tolku pove}e kolku {to sudirite na 

interesite se pogolemi. 2. Kriminalnite definicii gi realizira onoj 

del na op{testvoto koj ima mo} da ja opredeluva politikata i praktikata 

na izvr{uvaweto na zakonot. Ottamu, verojatnosta deka kriminalnite 

definicii }e bidat realizirani zavisi od stepenot na sudirite 

na povedenijata na onie koi nemaat mo}, so interesite koi so taa 

mo} raspolagaat (koi se na vlast). Zatoa mnogu povedenija koi se {te- 

282 

"Pokraj grabe`nite krivi~ni dela postojat i li~ni (personalni) 

krivi~ni dela koi obi~no se naso~eni kon pripadnicite na istata op{testvena 

klasa (na koja i pripa|a i storitelot). Ovde spa|aat klasi~nite krivi~ni 

dela, kako {to ze ubistvoto, siluvaweto i telsenite povredi. Ovie 

krivi~ni dela gi vr{at lu|e koi pod vlijanie na uslovite na kapitalizmot 

stanale surovi. Ovie dela se javuvaat vo opredeleni situacii koi i samite se 

rezultat na nekoi osnovni vidovi na prilagoduvawe na kapitalizmot." Ibid, 

str. 291. 

283 

Vidi: Ibid. str. 297. 

196

tni za mnozinstvoto vo op{testvoto, od koi nekoi se duri i inkriminirani, 

nikoga{ ne povlekuvaat sankcija, odnosno vrz niv ne se primenuva 

kriminalnata definicija, za{to ne im nanesuvaat {teta na 

interesite na onie koi se na vlast. 3. Na~inot na povedenieto na lu|eto 

se formira vo op{testvenata grupa na koja liceto í pripa|a. Ottamu 

pripadnicite na op{testvenite grupi koi ne se zastapeni vo vladea~kite 

grupi ili vo onie koi go sproveduvaat zakonot, imaat pove}e 

mo`nosti nivnoto povedenie da bide proglaseno za kriminalno. 4. 

Sfa}awata za toa {to pretstavuva kriminalitetot, se formiraat i 

po{iroko vo op{testvoto preku sredstvata na masovnata komunikacija. 

Tie sredstva pak, vo svoi race gi dràt ili vrz niv imaat dominantno 

vlijanie onie koi raspolagaat so politi~kata mo}, odnosno koi 

se na vlast. Na krajot, Kvini gi sumira prethodnite maksimi i dava celosna 

definicija na kriminalitetot: "Op{testvenata realnost na 

kriminalitetot se sozdava so formulirawe i primenuvawe na kriminalnite 

definicii, so razvivawe na pravila vo odnosot na kriminalnite 

definicii i sozdavaweto na sfa}awa za kriminalitetot po pat 

na sredstvata na masovnata komunikacija vo op{testvoto". (R. Quinny, 

Social Reality of Crime). 

5. Vo soglasnost so prethodnite tezi radikalnata kriminologija 

se stremi i kon redifinirawe na institutite i poimite, pa duri i 

na predmetot i metodite na krivi~noto pravo, kriminologijata i penologijata. 

Pojdovnata osnova za toa e tvrdeweto deka postojnoto pravo 

e instrument na imperijalisti~kata politika na kapitalizmot i vo 

funkcija na za{tita na osnovnite ideolo{ki vrednosti na vladea~kata 

elita, a ne na narodot, na siroma{nite i na ugnetenite. Vo taa smisla 

se veli deka podelbata na politi~ki dela ve}e ne soodvststvuva so 

vistinata, za{to vo uslovi na klasnata boba site izvr{eni krivi~ni 

dela se nu`no politi~ki. Otporot na vladea~koto pravo, spored Kvini, 

e moèn samo so ru{ewe na normite na pravniot poredok so koj se 

regulira klasnata dominacija na burùazijata. 

6. Zada~ata na radikalnata kriminologija "se sostoi vo toa da 

ja razviva politi~kata svest kaj site onie koi se `rtvi na kapitalisti~kiot 

sistem. Ovaa zada~a se ostvaruva sekojdnevno na bezbroj na- 

~ini: koga se obiduvame da ja razbieme konvencionalnata ideolo{ka 

slika na kriminalnata stvarnost, koga gi istraùvame pri~inite za 

razvojot na politi~kata svest i na revolucionernata akcija, koga na 

rabotnoto mesto u~estvuvame vo aktivnostite na krivi~noto pravosudstvo, 

koga sme del na dvièweto na zatvorenicite i biv{ite zatvorenici 

i koga me|u samite sebe sozdavame novi formi na politi~ki 

rabota i svest." 284 Vo ovoj stav moè lesno da se sogleda ostrata kritika 

{to prestavnicite na radikalnata kriminologija ja upatuvaat 

kon dominacijata na pozitivisti~ko-funkcionalisti~kiot pristap 

284 


197

kaj najgolemiot broj amerikanski kriminolozi, so tendencija da se 

dokaè deka nivnata boèmna vrednosna neutralnost e samo fasada za 

silnata klasna i idelolo{ka pristrasnost. Kako oficielna ideologija 

na razvienoto industrisko op{testvo, ulogata na funkcionalizmot 

se sostoi vo afirmacijata na postoe~kiot op{testven model i 

posakuvanoto, korisno op{testveno povedenie. Funkcionalizmot mu 

se sportivstavuva na osporuvaweto i kritikata na op{testvoto so 

ogled na toa deka e i sozdaden da pomogne vo razre{uvawto na op{testvenite 

problemi, me|u koi i na kriminalitetot, vo ramkite na zagovaraweto 

na op{testveniot status quo. Dokolku se pojavat "delovi" (na 

primer, kriminalitetot) sprotivstaveni na celinata, tie se ukinuvaat 

kako patolo{ki izrastoci, odnosno povtorno se vra}aat vo sistemot 

preku integrativnite mehanizmi na policijata, sudstvoto i 

drugite sredstva na socijalnata klontrola. Ottamu nasproti na op{- 

testveniot konzervativizam i konformizam na funkcionalizmot, radikalnata 

kriminologija e protiv pomiruvaweto, tuku za op{testveni 

akcii koi }e se pretvorat vo revolucionerna aktivnost. Vo taa smisla 

i kriminalitetot treba da pretstavuva sila koja e sostavena od akcii 

naso~eni protiv kapitalisti~kiot op{testven sistem. "Op{testvenata 

akcija namesto da mu se povinuva na buròaskite vrednosti, 

mu se vra}a na svojot prvobiten izvor, i na toj na~in izleguva od sistemot 

na ugnetuvaweto i stanuva revolucioneren akt. Na toj na~in 

politi~ki svesnata akcija stanuva neizbeèn del na klasnata borba vo 

kapitalisti~koto op{testvo." 285 

7. Na prestavnicite na radikalnata kriminologija obi~no im 

se prefrluva deka nivniot pristap vo objasnuvaweto na kriminalitetot 

e nedovolno empiriski zasnovan i premnogu ednostran, za{to samo 

so ekonomskite i politi~kite faktori ne moè da se dade negovo validno 

objasnuvawe. Vo vrska so toa e povrzan i prigovorot deka nivniot 

interes e ograni~en samo vrz aspektite na sekundarnata devijacija, 

so {to kaj niv izostanuvaat etiolo{kite objasnuvawa. Imeno, kako i 

teorijata na interakcionizmot, i radikalnata kriminologija vo prv 

red se zanimava so na~inot na reagiraweto na kriminalnite povedenija, 

a ne so pri~inite na nivoto pojavuvawe. Na radikalnata kriminologija 

í se prefrla i toa deka premnogu se koncentrira na pra{awata 

na kriminalizacijata i primenata na krivi~noto pravo, t.e. na sociologijata 

na krivi~oto pravo i negovoto funkcionirawe. Poa|ajki od 

op{tata klasna opredelenost na kriminalnoto povedenie, spored ovaa 

kritika, taa ne dava odgovor na pra{aweto zo{to tokmu nekoi poedinci 

vr{at krivi~ni dela, i zo{to toa go pravat i poedinci od elitnite 

grupi na ~ii interesi pravoto vsu{nost im sluì. 286 Golem broj od 

285 


286 

Kambovski, V. Kriti~ki o radikalnoj kriminologiji i njenim implikacijama 

na kriminalnu politiku i krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/1, str. 15. 

198

kriti~kite zabele{ki se odnesuvaat i na nivnite stavovi vo odnos na 

suzbivaweto na kriminalitetot. Vrz ovoj plan im se zabeleùva {to 

odgovornosta za kriminalitetot se prefrla isklu~ivo vrz op{testvoto, 

za preteranata blagost kon kriminalcite koi se tretiraat kako 

nuèn proizvod, pa duri i kako `rtvi na zaednicata, za negiraweto na 

resocijalizacijata na prestapnicite (koja e zameneta so baraweto za 

resocijalizacija na op{testvoto), kako i toa deka krivi~noto pravo 

ne e samo sredstvo za za{tita na interesite na vladeja~kata klasa. 

Kako najgolem pridones na ovaa teorija se istaknuva nivnata 

zalo`ba za ukinuvawe na kaznite li{uvawe od sloboda i pojavata na 

sovremenite tendencii kon voveduvawe na alternativite na kaznata 

zatvor. 

199

200

G l a v a IV 

TEORETSKI PRISTAP [TO SE KORISTI VO OVOJ UÊBNIK 


1. Pra{aweto za op{tiot teoretski pristap e osnovnoto pra- 

{awe {to mora da si go postavi sekoj {to makar i malku seriozno se 

zanimava so opredelena nauka. Vo negovoto re{avawe se nao|a temelot 

ili epistemolo{kata osnova na site mo`ni odgovori koi treba da pretstavuvaat 

vistinska, sistematska i logi~na celina na edna gradba koja 

pretendira da bide nauka. Ottamu, zo{to ~ovekot se oddava kon devijantno 

odnesuvawe ili vr{i krivi~ni dela i {to treba da se stori so i 

za storitelite na takvite dela se osnovnite dilemi {to ve}e se 

postaveni i na opredlen na~in razre{eni vo nekolku od na{ite porane{ni 

trudovi. Spored toa ovde ni preostanuva samo da go povtorime 

i dorazrabotime ona {to za nas pretstavuva po~etna vistina vo 

objasnuvaweto na site socijalno patolo{ki (devijantni) i kriminalni 

pojavi. 

Postavenite dve pra{awa navidum se ednostavni me|utoa sekoj 

onoj {to makar malku se zanimaval so baraweto na nivniot odgovor sigurno 

e deka ne moèl, a da ne si postavi i niza drugi pra{awa koi se 

povrzani so esencijalnite i egzistencionalnite problemi na ~ovekot: 

{to e ~ovekot, koja e su{tinata na negovata priroda, dali spored taa 

priroda toj e dobar ili lo{, koi se negovite ~ove~ki karakteristiki 

i vo {to se sostoi smislata na negoviot ìvot. Site ovie pra{awa, 

vsu{nost, ~ovekot otsekoga{ si gi postavuval, no vo domenot na filozofijata, 

etikata, antropologijata, psihologijata i drugite op{testveni 

nauki sî u{te ne se pronajdeni vistinskite odgovori {to sekako 

se dolì na toa {to ~ovekot e sloèn fenomen sostaven od brojni 

i isprepleteni fizi~ki, biolo{ki i psihiolo{ki komponenti. 

Toa me|utoa ne zna~i deka vo toj pogled ne e ni{to storeno. Naprotiv, 

na podra~jeto na ovie disciplini e dojdeno do zna~ajni soznanija i tokmu 

tie se osnovata od koja trgnuvame i vo kriminologijata za da dosegneme 

do odgovorot na na{ite po~etni pra{awa {to se postavuvaat 

pri analizata na sekoe asocijalno, antisocijalno i kriminalno povedenie. 

2. Spored svojata priroda ~ovekot e sloèn oblik na ìva materija 

i na nejzinoto dvièwe {to go formiraat kako nagonsko, emocionalno 

(~uvstvitelno) i racionalno (mislovno) su{testvo. Tie se 

osnovnite elementi {to go opredeluvaat negovoto specifi~no posto- 

201

ewe. Od kombinacijata na ovie elementi zavisi na~inot na ~ovekovoto 

mislewe i vidot i stepenot na ispolnuvaweto na negovite nagoni i ~uvstva. 

Site tie procesi se vr{at spored zakonite na nu`nosta vklu~uvaj}i 

go tuka pokraj dejstvoto na vnatre{nite i vlijanieto na nadvore{nite 

sili za koi ve}e zboruvavme. Ova se osnovite so koi trgnuvajki 

od Marks, materijalisti~kata filozofija radikalno mu se sprotivstavuva 

na spekulativnoto tretirawe na ~ovekot. Imeno, nesomneno 

deka Marks ja sogledal op{testvenata i istoriskata osnova na razvitokot 

na ~ovekot i tamu ja bara negovata su{tina. I za nego ~ovekot 

e biolo{ko i prirodno su{testvo, no koe stanuva ~ove~ko su- 

{testvo duri vo onoj moment koga se oddeluva od prirodata gradej}i ja 

svojata sopstvena istorija. Istoriskiot karakter na ~ovekot ozna~uva, 

pred sî, deka ~ovekot nastanal kako rezultat na op{testvenata istorija 

i deka kako takov e generi~klo su{testvo - su{testvo na praktikata. 

So svojot trud ~ovekot ja menuval prirodata, no i samiot sebesi, 

za{to ~ovekovata praktika podrazbira ne samo sozdavawe novi objekti, 

oblici i procesi tuku i samosozdavawe. Vo soglasnost so vakvite 

razmisluvawa, vo poedine~niot ~ovek, spored Marks, se soedinuvaat i 

realiziraat generi~kite i individualnite karakteristiki na ~ovekot, 

a na~inot na koj toj se modificira i oformuva zavisi od konkretnite 

istoriski uslovi i razvojot. 

Me|utoa, pokraj ova Marks go otkriva i paradoksot na istorijata: 

vo dosega{niot razvoj na ~ovekot sekoga{ se potvrduval na 

otu|en na~in - samo relativno i ograni~eno se ostvaruval kako ~ove- 

~ka li~nost. Nabquduvaj}i go ~ovekot vo istoriskata konkretnost na 

klasnite op{testva koi go pretstavuvaat najgolemiot del od dosega- 

{nata istorija, Marks ja formuliral teorijata na otu|uvaweto za da 

gi pokaè istoriskite granici na ~ovekoviot razvoj {to toj vo opredeleni 

op{testveni okolnosti ne moèl da gi nadmine. So teorijata 

na otu|uvaweto Marks natamu ja konkretizira i potvrduva svojata koncepcija 

za istoriskiot karakter na ~ovekot i ednovremeno ukaùva 

na negovite perspektivi za sovladuvawe na otu|enata sostojba preku 

dezalienacijata. Taa dezalienacija spored nego e mo`na samo so transformacija 

na celokupnite op{testveni odnosi preku revolucionizirawe 

na op{testveniot razvitok. 

Korenite na otu|uvaweto, a so toa i problemite na sovremeniot 

~ovek, Marks gi nao|a vo stokovnoto proizvodstvo na klasnoto op{testvo 

{to go proizverduva otu|uvaweto na proizvodite na trudot od negoviot 

proizvoditel, otu|uvaweto na aktot na proizvodstvoto, otu|uvaweto 

na ~ovekot od svojata priroda i na ~ovekot od ~ovek. Ne moè 

me|utoa, da se kaè deka golem del od ovie problemi na ~ovekot vo ostvaruvaweto 

na negovata su{tina ne gi nasetile brojni filozofi u{te 

pred Marks. Razlikata me|u niv se sostoi samo vo tolkuvaweto na korenite 

{to doveduvaat do ~ovekovoto otu|uvawe i poso~uvaweto na re- 

{enijata za nivnoto nadminuvawe. Pritoa glavnata slabost na site ne- 

202

marksisti~ki teorii i orientacii se sostoi vo predloènite solucii 

{to se nedovolno povrzani so konkretnite uslovi vo koi {to moàt 

da se razvijat. 

3. Porane{nite filozofi ~ovekot go sveduvale na apstrakten 

esencijalizam i naturalisti~ko simplificirawe na negovite problemi. 

Sovremenata pak egzistencionalisti~ka i personalisti~ka filozofija 

pretstavuva protest protiv vakvite, no istovremeno i protiv 

marksisti~kite sfa}awa za{to poa|a od pretpostavkata deka moè da 

se diskutira samo za oddelniot ~ovek ili za li~nosta, a ne i za ~ovekot 

voop{to kako istoriska kategorija, a so toa poedine~nata ~ove~ka 

egzistencija ja pretvorija vo metafizi~ka kategorija. Razmisluvaj}i 

na toj na~in i ovie filozofski pravci doa|aat do istite filozofski 

problemi na sovremeniot ~ovek pa duri i gi prodlabo~uvaat do taa 

mera {to nekoi od niv ja postavuvaat kategorijata na apsurdnosta i 

apsurdniot ~ovek. 287 Za niv apsurdot ne e ni{to drugo tuku odnos na ~ovekot 

sprema svetot {to go opkruùva. Su{tinata na apsurdot izrazuva, 

pred sî, izvesna nesoglasnost: me|u ~ovekovite stremeì kon edinstvo 

i neotstranliviot dualizam na duhot i prirodata, me|u ~ovekovite 

stremeì kon ve~nosta i opredelenoto traewe na negovoto postoewe, 

me|u "nespokojstvoto" koe e negova vistinska su{tina i 

zaludnosta na negovite usilbi. Smrtta, postoeweto na pove}e vistini, 

kako i pove}e su{testva vo eden ~ovek ~ii broj ne moè da se namali, 

nerazbirlivosta na stvarno postoe~koto, slu~ajot - ete, toa se polovite 

na apsurdot. 288 

Vo pogled na re{enijata na ~ovekovite problemi osnovnata i 

neizbe`na logika na filozofijata na apsurdot e celosna ramnopravnost 

na site postapki: ne postoi dobro i zlo, postoi samo svest za 

apsurdot. Ednakvosta na site iskustva, moralni i ne moralni i kultot 

na sega{nosta nasproti kultot na trajnosta, minatoto i idninata, toa 

se osnovnite posledici na filozofijata na apsurdot. Da se ìvee pove}e, 

a ne podobro, toa e devizata na deloto na Kami - " Mit za Sizif". 

Negoviot apsurden junak e ~ovek koj ne se otkaùva nitu od edno svoe 

ubeduvawe, toj saka da ìvee bez idnina, bez nadeì i iluzii, no i bez 

pomiruvawe so sudbinata. Takviot ~ovek se afirmira so bunt. Ako e 

svetot bezli~en {to mu preostanuva na ~ovekot osven herojskiot buntoven 

pesimizam od tipot na Sizif: da se izdrì bez nade`, da se pravi 

ona {to zavisi od nego i da se deluva bez iluzii, no ne za ve~nosta, 

287 

Za apsurdnosta na ~ovekovata egzistencija pi{uvale brojni pretstavnici 

na egzistencionalisti~kata filozofija kako na primer: @an Pol 

Sartr, Hajdeger, Karl Jaspers, Lav [estov, Seren Kjerkegor. Najzna~ajniot 

pretstavnik na teorijata na apsurdot e sepak Alber Kami koj svoite pogledi 

gi iznel vo svoite dve najzna~ajni dela: "Mit za Sizif" i "Stranec". 

288 

Sartr, @an Pol. Tuma~enje stranca, Predgovor na deloto Stranec od Alber 

Kami, Prosveta, Beograd, 1974, str. 136. 

203

tuku za denes. Spored Kami, Sizif ne e nesre}nik tuku junak koj vo 

svojata rabota vsu{nost e sre}en. Vo herojskoto prifa}awe na ìvotot 

onakov kakov {to î, treba da zamre smeeweto na bogovite koga kamenot 

na Sizif povtorno }e se strkala niz planinata. So svojot trud 

Sizif, vsu{nost, e posilen od bogovite koi mislea deka go kaznile. 

Bez pretenzija da navleguvame vo podrobna analiza na ovie teorii 

koi vo mnogu nalikuvaat na sva}awata {to ve}e gi izloìvme, 

ovde }e bide dovolno ako kaème deka filozofijata na apsurdot, za besmislata, 

zaludnosta na ìvotot e takva orientacija koja {to nudi 

circulos vitiosus, bezizlezna polo`ba za ~ovekot. Spored nea ~ovekot ne 

treba ni{to da pravi za idninata tuku da ja podnesuva i trpi sega{nosta 

vo ubeduvawe deka samoto soznanie za toj apsurd na svetot e dovolno 

da se preìvee. Na toj na~in filozofijata na besmislata nudi besmisleni 

re{enija i so ogled na toa i samata e besmislena. 

4. Vo {to e toga{ smislata na ~ovekoviot ìvot vo sovremenoto 

op{testvo vo koe ~ovekot se sudira so svojata otu|enost i tn. 

egzistencionalni problemi i protivre~nosti. Vo {to e smislata na 

~ovekoviot ìvot vo op{testvo koe se sostoi od atomi koi se razdeleni 

eden od drug, a se odrùvaat zaedno samo so pomo{ na sebi- 

~nite interesi i potrebata edniot da go koristi drugiot. Vo {to se 

sostoi taa smisla koga rabotata i drugite aktivnosti na ~ovekot se 

pretvoraat vo sredstvo za steknuvawe na pari, a ne sodrìnata na tie 

aktivnosti. Vo {to e smislata na ìvotot vo erata na sovremenata 

tehnika koja go postavuva pra{aweto na zagospodaruvawe so nea, a 

istata da ne se svrti protiv nego vo vid na fizi~ko uni{tivawe vo nuklearna 

vojna ili vo vid na duhovno uni{tuvawe od strana na tehniciziraniot 

na~in na ìvot. I na krajot, bez pretenzija za iscrpnost, 

se naloùva i vekovnoto pra{awe - {to e smislata na ìvotot na ~ovekot 

koj kako kone~no su{testvo sekojdnevno se soo~uva so smrtta, a 

sepak sekojdnevno gradi proekti i ideali {to moàt da se realiziraat 

edinstveno so nadminuvawe na taa kone~nost. Toa se pra{awata na koi 

se obidovme da odgovorime vo narednoto poglavie na ovoj trud, kade 

{to, vsu{nost, ja pomestivme na{ata celosna teorija za sre}ata kako 

deterministi~ka osnova na ~ovekovoto odnesuvawe. 

204 

2. EUDEMONISTI^KI PRISTAP 

1. Vo odgovorot na postavenite pra{awa ve}e gi vidovme stavovite 

na filozofijata na apsurdot i vedna{ gi otfrlivme kako neprifatlivi 

za{to so niv, vsu{nost, i ne se postavuva pra{aweto na smislata 

na ~ovekoviot ìvot: so ovaa teorija apriorno se tvrdi deka ìvotot 

e besmislen. [to se odnesuva pak do marksisti~kata filozofija 

zaklu~ok e deka taa nudi edno novo revolucionerno op{testvo so poinakvi 

op{testveni odnosi kade {to }e se sozdadat uslovi za celosna 

dezalienacija na ~ovekot. Treba li me|utoa da se ~eka komunizmot za

~ovekot da ja re{i istoriskata zagatka na otu|uvaweto i kone~no da ja 

najde smislata na ìvotot. Toa marksizmot go negira tvrdej}i deka ~ovekot 

e onaa dinami~na sila {to treba da se bori i izbori za svojata 

idnina. No ako se zeme deka sovremenite procesi nedvosmisleno uka- 

ùvaat na bavnosta vo dostignuvaweto na novoto beskonfliktno op{- 

testvo, ne moè a da ne se obideme i bez toa novo op{testvo, tuka i 

sega, da ja najdeme smislata na ~ovekoviot ìvot. Vo pronao|aweto na 

ovoj odgovor }e trgneme od nekolku zna~ajni misli na Holbah. Golem 

del od negovite idei za ~ovekot i denes se sveì i prifatlivi za{to 

na genijalen na~in gi povrzuvaat problemite na ~ovekot so racionalnite 

sociopatolo{ki i kriminolo{ki razmisluvawa za potekloto na 

zloto i usilbite za negovoto sogleduvawe i smaluvawe. 

2. Spored Holbah, ~ovekot kako fizi~ko taka i moralno ìvo, 

~uvstvitelno, mislovno i dejstvitelno bitie vo sekoj moment na svoeto 

postoewe se stremi kon toa da go prizanimava samo ona {to mu se dopa|a, 

t.e. ona {to mu odgovara na negovata su{tina, a se trudi da go 

otstrani od sebe ona {to mu {teti. 289 Celta na ~ovekot vo negoviot delokrug 

smislata na negoviot ìvot e da se odrì (samoodrùvawe) i 

svojot ìvot da go napravi sre}en. Va`no e zna~i za se osoznaat vistinskite 

sredstva so ~ija pomo{, a blagodarenie na svojata pretpazlivost 

i svojot um, sigurno i bezprekidno }e ja postigne celta {to si 

ja postavil. Ovie sredstva se negovite sopstveni sposobnosti, negoviot 

duh, negovite talenti, negovata trudoqubivost, negovite deluvawa 

opredeleni od strastite za koi e podoben so ogled na svojata priroda i 

koi pomalku ili pove}e í davaat delotvornost na negovata volja. Iskustvoto 

i umot mu go pokaùvaat u{te i toa deka lu|eto so koi toj 

ìvee vo op{testvoto mu se neophodni, deka moàt da pridonesuvaat 

za negovata sre}a, za negovite zadovolstva, deka moàt da mu pomagaat 

vo sposobnostite {to tie samite gi imaat: iskustvoto go u~i na koj 

na~in toj moè da gi zdruì vo ostvaruvaweto na negovite nameri, na 

koj na~in toj moè da gi pottikne tie da sakaat i da deluvaat vo negova 

korist, toj gi gleda deluvawata so koi tie se soglasuvaat, kako i onie 

{to ne im se dopa|aat, go gleda povedenijata {to gi privlekuvaat i 

povedenijata {to gi odbivaat, korisnite i {tetnite efekti {to 

proizleguvaat od raznite na~ini na postoewe i deluvawe. Site tie 

iskustva mu davaat ideja za dobroto i porokot, za ona {to e pravedno i 

ona {to e nepravedno, za dobroto i zloto, za ~esta i podlosta itn. 

Nakratko, toj u~i da gi procenuva lu|eto i delata, da gi razlikuva 

nu`nite ~uvstva koi vo niv se ra|aat pod dejstvo na raznite efekti 

{to vrz niv dejstvuvaat. Na nu`nata razli~nost na ovie efekti e 

zasnovano razlikuvaweto na dobroto i zloto ... na ve~nite i nepromenlivi 

odnosi koi se odrùvaat me|u su{testvata od ~ovekovviot vid 

289 

Holbah, P. Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1950, str. 40. 

205

koj op{testveno ìvee, na odnosite {to }e postojat se dodeka trae 

~ovekot i negovoto op{testvo. 290 

Ponatamu Holbah veli: dovolno ni e {to znaeme deka spored 

svojata su{tina ~ovekot se stremi kon svoeto samoodrùvawe i da go 

napravi svojot ìvot posre}en: a koga }e se postavi ova, bilo kakvi da 

se negovite postapki, nikoga{ nema da se izmamime vo negovite motivi 

koga poa|ame od ovoj prv princip, od ovoj op{t nuèn pokrenuva~ 

na na{ite volji. Vo nedostig na iskustvo i razvienost na umot ~ovekot 

nesomneno ~esto se laè vo sredstvata {to moàt da go dovedat do 

ovaa cel ili sredstvata {to gi koristi ne ni se dopa|aat bidej}i ni 

{tetat na samite nas, ili pak, sredstvata so koi se sluì ni izgledaat 

glupi za{to ne oddale~uvaat od celta namesto kon nea da ne dobli- 

ùvaat. Me|utoa, kakvi i da se ovie sredstva, tie sekoga{ nu`no i nepromenlivo 

ja imaat za predmet sre}ata, realna ili imaginarna, trajna 

ili minliva, sli~na na negoviot na~in na postoewe. 291 I na krajot, 

spored Holbah, prirodata ne gi ra|a lu|eto ni dobri ni lo{i. Taa gi 

ra|a kako ma{ini pove}e ili pomalku aktivni, podvi`ni i energi~ni, 

taa im dava tela, organi i temperamenti od koi nu`no proizleguvat 

nivnite strasti i nivnite èlbi pomalku ili pove}e èstoki. Strastite 

sekoga{ za svoj predmet ja imaat sre}ata: spored toa tie se dovolni 

i prirodni i moàt da se nare~at dobri ili lo{i spored vlijanieto 

{to go imaat na su{testvata na ~ovekoviot rod ... Rakata so 

koja sum vooruèn ne e ni dobra ni lo{a, no upotrebata na ovaa raka 

moè da stane zlostorni~ka ako sum steknal navika so nea da se 

sluàm za vr{ewe kra`bi ili ubistva so cel da se steknam so pari. 

Spored toa vo mene od ranoto detstvo e vsadena èlba koja {to vo 

op{testvoto vo koe {to ìveam ni e neophodna, no koja mojata trudoqubivost 

bi moèla so rabota da ja zadovoli, a da ne go o{teti 

mojot blizok. Srceto na ~oveka e po~va, koja spored svojata priroda, 

podednakvo moè da proizveduva trwe kako i najprijatni rastenija, 

otrovi kako i prijatno ovo{je, a toa zavisi od semeto {to }e bide 

zasadeno i od griàta {to }e mu bide posvetena ... Vospituvaweto e 

zna~i toa, {to doej}i ne so vistinski i la`ni sfa}awa ili idei ni 

dava po~etni pottici pod ~ie vlijanie deluvame korisno ili {tetno 

za nas samite ili za drugite. So ra|aweto nie vo sebe ja nosime samo 

potrebata za samoodrùvawe i steknuvawe sre}en ìvot. Obrazovanieto, 

li~nite primeri, pomneweto i iskustvoto ni pruàat vistiniti 

ili nevistiniti sredstva za postignuvawe na ova. Navikata ni ja 

pruà lesnotijata da gi koristime ovie sredstva i cvrsto ne povrzuva 

so onie sredstva {to mislime deka najdobro moàt da ni gi donesat 

onie predmeti {to sme nau~ile da gi posakuvame. 292 

290 

Ibid, str. 93-94. 

291 


292 

Ibid, str. 102-103. 

206

3. Toa bea nekolku nenadminlivo zna~ajni citati od deloto na 

Holbah, a eve {to moè da se zaklu~i i rezimira od niv. Prvo, ~ovekot 

e ìvo, materijalno, mislovno i prakti~no su{testvo. Vtoro, smislata 

na ìvotot se sostoi vo osnovniot streme` da se odrì svojot ìvot 

i da se baraat i iznajdat na~ini svojata egzistencija da se napravi 

sre}na. Treto, ~ovekot niz op{testvenite odnosi se u~i i odlu~uva za 

dobroto i zloto i deka ovie dva pola na ~ovekovata ~uvstvitelnost i 

odnesuvawe }e postojat se dodeka postojat op{testvenite odnosi me|u 

lu|eto. êtvrto, vo stremeòt kon postignuvawe na sre}ata ~ovekot 

~esto postapuva iracionalno izbiraj}i pogre{ni sredstva za nejzino 

dostignuvawe. I, petto, za pogre{niot izbor na tie sredstva naj~esto e 

vinovno op{testvoto koe {to na svoite ~lenovi ne im pruà vistinski 

primeri na egzistencija i vospituvawe. 

Ona {to go nudat ovie zaklu~oci e deka ~ovekot e isklu~ivo su- 

{testvo koe vnesuva smisla vo svojot ìvot koja, kako {to vidovme, 

treba da ja najde vo svojata egzistencija i sre}a. Me|utoa ~ovekot e 

isklu~ivo i toj koj treba vo sebe da ja vnese smislata na svojot ìvot i 

so toa da ja izgradi svojata individualnost, a celokupnata zada~a na 

op{testvoto se sostoi vo toa da sozdade takvi uslovi i da razvie pottici 

za vnesuvawe na vistinskata smisla {to nema da bide vo sudir so 

op{testvenite barawa i vrednosti. Vo soglasnost so toa treba da se 

ostvaruva i odnosot na poedinecot (individuata) sprema op{testvenata 

zaednica. Vo op{testvoto koe se pomalku im se sprotivstavuva na 

poedincite, poedine~nite interesi ne se samo refleksija, tuku i osnova 

vrz koja se gradat op{tite interesi na op{testvenata zaednica. Me- 

|utoa, za nadminuvawe na sudirot pome|u poedine~noto i op{testvenoto 

zasega ne se sozdadeni uslovi nitu vo edno op{testvo. Od tie pri- 

~ini ~ovekovata egzistencija ili barem nekoj negov interes {to e naso~en 

kon postignuvawe na individualnata sre}a ponekoga{ se zagrozeni 

ili dovedeni na takvo nivo spored koe ~ovekot go usoglasuva i 

svoeto povedenie obiduvaj}i se da gi za{titi svoite poedine~ni potrebi, 

vrednosti, sre}a i idnina. Nakratko, ~ovekot gi naso~uva svoite 

aktivnosti protiv sklonostite {to go popre~uvaat ostvaruvaweto na 

smislata na negovoto postoewe i individualna sre}a. 

Kade e izlezot od seto toa? Spored nas, izlezot moè da se najde 

vo baraweto ramnoteà me|u nagonskoto, emocionalnoto i razumskoto 

vo ~ovekot {to treba da ja odrùva konkretnoto op{testvo. Vo taa 

smisla kolku {to e podobro op{testvoto dotolku podobar i po~esen 

}e i bide poedinecot vo nego i negovata sre}a }e go raduva bez da ja 

sporeduva so tu|a, tuku vo sre}ata na drugiot }e ja gleda i sopstvenata 

sre}a. 293 Dominiraweto na nagonskoto i emocionalnoto vo ~ovekot ne 

e ni{to drugo tuku osloboduvawe na kontrolata na op{testvoto vrz 

293 

Doblesta ne e ni{to drugo tuku ve{tina da se napravi sre}en samiot 

so sre}ata na drugiot" Holbah, op. cit. str. 91. 

207

poedinecot. Ottuka i pra{aweto, kolku po{irokata i potesnata op{- 

testvena sredina se vinovni za rastrojstvoto na onie vrednosti {to 

treba da ja so~inuvaat smislata na ìvotot, a kolku se za toa vinovni 

poedincite, odnosno nivnite individualni karekteristiki i nivniot 

nedovolen napor da gi usoglasat so op{testveniot ìvot. To~no e sekako 

deka se vinovni i ednite i drugite, no nepraveden e onoj koj zaedni~kiot 

porok go prefrla samo vrz poedincite. 294 Od tie pri~ini 

smetame deka na{eto op{testvo treba da vloì pogolemi usilbi za namaluvawe 

na site protivop{testveni povedenija so takov odnos i sredstva 

so koi }e se vodi smetka za realnite sostojbi i uslovi. Pritoa 

op{testvoto treba da e svesno deka e potreben dolgotraen napor vo 

borbata protiv asocijalnite i antisocijalnite pojavi koi se masovni 

i ne prestanuvaat, no ne zatoa tie da prestanat, tuku da ne pobedat. 

4. Sociopatolo{kite pojavi i kriminalitetot ne se pojavi koi 

moè celosno da se iskorenat, no toa ne zna~i deka ne moè da se 

namalat. Ottamu toa treba da bide edinstvena cel na sekoe op{testvo. 

A eve kako najednostavno moè da se postigne toa: 1. so sozdavawe 

povoli op{testveni uslovi za dosegnuvawe na sre}ata (op{testveno 

ramni{te), 2. so istovremeno odzemawe na sekoj poedinec na pogre- 

{nata pretstava za sre}ata (individualno ramni{te). Na op{testven 

plan se raboti za sozdavawe takvi uslovi koi nudat realna nade` deka 

posakuvanoto navistina }e se ostvari i toa samo so sopstven trud i sopstveni 

napregawe - da se raboti za ne{to da se bide, a ne da se bide za 

ne{to da se raboti, kako i so iskorenuvawe na bilo kakov strav deka 

posakuvanoto nema da se ostvari poradi dejstvie na drug poedinec ili 

na samoto op{testvo. Na individualen plan se raboti za izgradba na 

takov ~ovek koj vo sekoj moment }e bide sposoben za postignuvawe na 

zadovolstvoto i otstranuvawe na bolkata. Nakratko, treba da se sozdade 

~ovek so realen strav i realni nadeì. 

Otsustvoto ili pregolemiot strav i/ili nadeì go smaluvaat 

nivoto na samokontrola kaj poedinecot. Vo taa smisla se sosema vo 

pravo Gotferdson (Michael Gottferdson) i Hir{i (Travis Hirshi) koga vo 

nivnoto zaedni~ko delo "Op{ta teorija za zlostorstvoto", 295 kako najzna~ajna 

osobina na zlostornikot go istaknuvaat negoviot nedostig na 

samokontrola. Spored niv kriminalniot akt obezbeduva neposredno i 

momentno ispolnuvawe na èlbite, a glavnata karakteristika na lu- 

|eto so niska samokontrola e vo svojata okolina da predizvikuvaat 

odgovori na toj na~in {to }e prezemat akcija "tuka i sega." Ottamu 

tie i izbiraat takvi kriminalni akti koi pruàat mo`nost èlbite 

da se isplolnat lesno i ednostavno. Tie obezbeduvaat pari bez rabota, 

seks bez dodvoruvawe, odmazda bez sud. Ottamu, op{testvoto treba da 

294 

Seneka, L. A. op. cit. str. 91. 

295 

Vidi: Gottfredson, M. and Hirschi, T. A General theory of Cime, Stanford, 

1990. str. 85 i natamu 

208

izgradi poedinci so visoko razviena samokontrola. Toa se takvi lica 

koi imaat zdrav odnos kon zadovolstvoto i kon bolkata. Vo pogled na 

zadovolstvoto - da se postigne: odloì, svede vo realni ramki, (nikako 

da se predupredi ili otstrani ili pak, da se ostvari po sekoja cena), vo 

pogled na bolkata - da se izbegne: da se preupredi ili otstrani (nikako 

da se istrpi). 

Problemot me|utoa i natamu ostanuva, za{to sekoj }e ni upati 

najmalku tri prigovori: 1."lesno e da se kaè, te{ko e da se napravi", 

2. koj treba toa da go stori, i 3. na koj na~in seto toa treba da se stori. 

Na prvoto i vtoroto pra{awe postoi samo eden odgovor - nepostoi ni- 

{to tolku te{ko, {to koga e vo prea{awe ~ovekovata sre}a, ne moè 

samiot toj li~no da go stori. Vo pogled na tretoto pra{awe postojat 

dve alternativi: prvata, so revolucija koja }e dovede do "popravedno 

op{testvo" i vtorata, so miren pritisok, ili pomoderno kaàno preku 

instituciite na op{testveniot sistem, vrz nositelite na toj sistem, 

t.e, vrz vlasta koja e vo vistinsaka pozicija vo ramkite na postoe~iot 

sistem da sozdadat sre}a za site. Nie ve}e se izjasnivme za vtorata 

alternativa. Vo prilog na toj stav ovde }e dopolnime deka istorijata 

nî uverila vo makar i virtuelen idelaen sistem koj sam po sebe 

bi gi re{aval site problemi na ~ovekot. Ova osobeno ottamu {to kakov 

i da e sistem vo pra{awe, nu`no se pojavuva vlasta kako negov predvodnik. 

So drugi zborovi bez ogled na vidot na sistemot vrz vlasta 

leì obvrskata da sozdava takvi ekonomski, politi~ki i kulturni 

odnosi koi }e pretstavuvaat pogodna ili nepogodna po~va za podigawe 

ili spu{tawe na nivoto na devijantnosta i kriminalitetot. 

5. Na{ata osnovna pretpostavka e deka poedinecot, koj ìvee 

vo sloèniot svet poln so sprotivnosti i agresija, koj nema dovolna 

potpora od op{testvoto koe treba da mu izleze vo presret na zadovoluvaweto 

na negovite potrebi, postojano ja gubi smislata na svojot ìvot 

i ottamu i samiot mnogu polesno go prifa}a neprijatelstvoto i 

destrukcijata, odnosno oddavaweto kon devijantni i kriminalni povedenija. 

Nakratko, za takviot poedinec op{testveno patolo{kite pojavi 

i kriminalitetot se pojavuvaat kako na~in na osmisluvawe na svojot 

ìvot, a postignuvaweto kakva i da e korist osnovna vrednost kon 

koja se stremi celokupnata negova li~nost. 

Poedinecot denes ìvee vo prete`no dezorganizirano op{testvo 

vo koe postojat niza opasnosti {to kaj nego predizvikuvaat naru- 

{uvawe na negovite osnovni ~uvstva - stravot i nade`ta, a ottamu i 

kon negova postojana neprilagodenost. Pri~ina na taa neprilagodenost 

se: stravot i nade`ta, vo ~ija osnova leì ~uvstvoto na simpatijata 

(sakawe, qubov) i antipatijata (nesakawe, omraza). Pottiknati 

od potrebite (vrodeni i steknati) ovie osobini na poedinecot 

stanuvaat osnovni motivi na ~ovekot naso~eni kon postignuvawe na 

smislata na ìvotot ili sre}ata (postignuvawe na zadovolstvo i 

izbegnuvawe na bolka). 

209

Potrebite sami po sebe se pottiknuva~ na stravot i nade`ta. 

Site egzogeni faktori imaat kauzalno zna~ewe za razvivawe na stravot 

i nade`ta (ottamu {to gi formiraat steknatite potrebi) i na toj 

na~in bitno go opredeluvaat povedenieto na poedinecot vo nasoka da 

se usoglasat potrebite (korisnoto) so sre}ata (da ne se izbegne sre- 

}ata). Nesoodvetnata nagrada i kazna se dopolnitelni egzogeni faktori 

na devijantnoto i kriminalnoto povedenie. 

Endogenite faktori imaat kauzalno ili deterministi~ko zna- 

~ewe za razvivaweto na stravot i nade`ta (ottamu {to moàt da vlijaat 

vrz formiraweto na vrodenite i na steknatite potrebi). Nivnoto 

vlijanie e sepak prete`no deterministi~ko, za{to svoeto dejstvo vrz 

formirawrto na steknatite potrebi, ne go ostvaruvaat izolirano, 

tuku sekoga{ so posredstvo na op{testvenite faktori. Vo otsustvo na 

vlijanieto na op{testvenite faktori nivnoto dejstvo nema nikakva 

{ansa samostojno da se pojavi. 

6. Socijalni pojavi (neposredni pri~ini) {to go predizvikuvaat 

stravot i ja sozdavaat beznade`nosta se brojni i ottamu te{ko e 

da se pomestat spored nekoja op{tovaè~ka i dosledno rangirana 

klasifikacija. Dosega{nite sociopatolo{ki i kriminolo{ki istra- 

ùvawa sepak dozvoluvaat me|u niv kako pozna~ajni da se izdvojat: 

nevrabotenosta i niski plati na najgolemiot del na naselenieto, 

propa|aweto na brojni preprijatija i firmi sledeni so postojaniot 

pritisok deka }e se izgubi rabotnoto mesto, 

nemo`nosta da se ostvarat osnovnite ìvotni potrebi, 

(hrana, obleka, stan), 

nemo`nosta da se ostvari smislata na ìvotot: da se obezbedi 

osnovna egzistencija, da se sklu~i brak i da se formira 

semejstvo so pogolem broj deca, 

nemo`nosta da se stekne opredelena polo`ba, da se dobie zasluènoto 

priznanie za svojata makotrpna rabota, neotvaruvawe 

na o~ekuvanite vetuvawa za napreduvawe vo slu`bata, 

sloènite op{testveni uslovi vo koi vladeat najrazli~ni 

sudiri, 

op{testvenata dezorganizacija koja go pogoduva poedinecot 

i kaj nego predizvikuva emocionalni konflikti i li~ni 

krizi, 

tempoto na brziot i nervozen ìvot, 

opasnosti od ekonomski krizi, 

 

 

 

210 

sostojbata na op{testvena nestabilnost i nesigurnost, 

pojavite na politi~ka nestabilnost koja vodi kon nesigurnost 

na steknatite pozicii vo ekonomijata i funkcii na 

vrabotenite vo dràvnata administracija, 

postoeweto na kulturnite i religioznite konflikti,

golemata podvi`nost, izoliranost i anonimnosta na poedinecot 

vo golemite urbanizirani podra~ja, 

nedovolnata integriranost na poedinecot vo op{testveniot 

ìvot, 

promenite vo op{testvenite vrednosti, 

brzite promeni vo sistemot na op{testvenite normi, 

pojavite na vojni vo neposrednoto opkruùvawe i kaj nas, 

opasnosti od prirodni i ve{ta~ki ekolo{kite katastrofi 

i raznovidnite zagaduvawa vrz neposrednata ìvotna okolina, 

opasnosta od nuklearni probi, 

opasnosat od havarii na tehni~ko-tehnolo{kite sistemi i 

osobeno na nuklearnite centrali i drugi postrojki, 

deluvaweto na natprevaruva~kiot kapitalisti~ki duh i konkurentski 

borbi, 

sekojdnevnoto pla}awe danok vo krv za ~ovekovite tvore~ki 

sposobnosti, so ogled deka se li{eni od negovata sila sosema 

bezbedno da zavladee so ona {to go sozdal, 

Site ovie i brojni drugi negativni vlijanija se javuvaat i kako 

pogodna po~va za egzistencija na silen strav i beznade`nost prosledeni 

so nezdravi i neprijatni ~uvstva, frustracii, napnatost, ma~nini, 

voznemirenost i poti{tenost, pojava na razo~aranost, individualni 

krizi, psihi~ki {okovi i drugi negativni psihi~ki procesi. 

Sozdadeniot strav i smalenite nadeì najprvin vodat kon razvivawe 

na nezdravi vrednosti. Vrz site vrednostite ~ovekot po~nuva 

da gleda samo od aspekt na svoite potrebi i interesi. Vo tie uslovi 

prviot ìvoten zakon na mnogumina stanuva sovetot na Dejvid Harum 

(David Harum) - "Pravite im go na drugite ona {to tie sakaat da vi go 

pravat vam, me|utoa storete go toa prvi". Sledniot ~ekor e razvivaweto 

na psihologijata od tipot "Gospod da ne ~uva od polo{o", a potoa 

kon devizata "Va`no e da se preìvee", za na krajot da se zapadne vo 

neurozi i psihosomatski bolesti. Me|utoa, onoj moment koga stravot i 

nadeìte }e go dostignat svojot vrv (najsilen strav i celosna beznade`nost) 

na ~ovekot ne mu preostanuva ni{to odrugo osven izborot 

me|u trite preostanati opcii: 1. oddavawe kon sociopatolo{ko 

povedenie (destrukcija kon sebe i svoite bliski), 2. zapa|awe du{evna 

bolest (psihoza) ili, 3. kriminalno odnesuvawe (destrukcija kon drugite). 

Do seto toa najsigurno vodi naplastuvaweto na pogolem broj od 

ovie ìvotni opasnosti i problemi. 

Na{ stav e deka vakviot teoretski pristap ednakvo se odnesuva 

kako za siroma{niot, taka i za bogatiot poedinec. Pretpostavuvame 

deka na site onie {to ne moàt da gi po~ustvuvaat blagodetite na bogatstvoto, 

sepak ne im treba poseben misloven napor za da ja zamislat 

teìnata na predizvikaniot strav i beznade`nosta vo koja se doveduva 

onoj koj poseduva mnogu, odnosno onoj koj ima {to da izgubi. Ottamu, i 

211

tvrdeweto deka toj koj e vo opasnost da izgubi pove}e, normalno e i 

pove}e da se pla{i. Za{to, veruvame, sekoj }e se soglasi, ne e isto da 

vi se sru{i kartonskata ku}a ili zamok od milion dolari, {to zna~i 

da ve stigne evrejskata kletva "Da ima{ pa da nema{". 

7. Vo takvi uslovi ~ovekot nema dovolno potpora od op{testvo 

za da go po~uvstvuva svojot ìvot kako osmislen i privle~en. Vo nastojuvaweto 

da ne zapadne vo avtoagresija i psiholo{ko rastrojstvo na 

sopstveniot li~en integritet, toj nu`no se obiduva da gi iznajde i 

aktivira poslednite atomi na svojata energija so koja }e im se sprotivstavi 

na silite na {to stojat nasproti nego, a koi se sostojat vo postojani 

zakani, pritisoci i destrukcii. Vo takvi uslovi, na iracionalnite 

naplivi im odgovaarat iracionalni sredstva. Ottamu, trgnuvajki 

od devizata "Vo rasipano op{testvo i samiot treba da bide{ rasipan 

za da opstane{", op{testveno patolo{kite pojavi i kriminalitetot 

se javuvaat kako krajno sredstvo za ostvaruvawe na negovata egzistencijata 

i sre}a, koi, tokmu zaradi iracionalnosta na sredstvata za 

nivnoto dostignuvawe, i samite stanuvaat iracionalna cel, cel koja 

{to odnapred e osudena na neuspeh i propast. Nakratko ottamu {to 

sekoj ~ovek ima ne{to posebno za {to ìvee i saka da ìvee, nekoja 

svoja ìvotna smisla, ìvotna cel. @ivotot im stanuva nesnosliv 

edinstveno na onie koi nemaat kon {to da se stremat, koi ne znaat za 

{to ìveat, ili ednostavno koi se polni so strav i koi gi izgubile 

site nadeì. Takvite poedinci ìveat bez idnina so ~uvstvo na izvrteni 

potrebi, 296 bezvrednost i moralna praznina. 

8. Od navedenoto moè jasno da se prepoznae deka na{ata teorija 

vo osnova e spoj od ~etiri filozofski pravci (materijalizmot, 

297 egzistencijalizmot, hedonizmot i utilitarizmot 298 ) so koja od 

296 

"Site ~ovekovi potrebi bea i sî isprevrteni i zloupoterbeni vo 

prv red od despotskata mo} koja vladee so op{testvoto i so poedinecot. Taka 

~ovekovata potreba za edinstvo e raspar~ena vo legion na sitni i bezna~ajni 

potrebi, potrebata za qubov e iskol~ena vo omraza, potrebata za barawe zadovolstva 

i sigurnost e izvrtena vo nezadovolstvo i nesigurnost, a potrebata 

za pripa|awe, so zavisnost i avtoriteti besramno e iskoristena vo potreba za 

predavawe na sabesi na drugite (kako mazohisti~ki vid na patolo{koto 

dvojstvo) i pot~inuvawe na drugite na sebe (kako sadisti~ki vid na istoto 

dvojstvo), odnosno na despotskite nametnuvawa na eden avtoritet nad site. 

Potrebata na poedinecot za priznavawe i uvaùvawe na ~ovekovoto dostoinstvo 

se pretvora vo potreba za poniùvawe i ismejuvawe na osnovnite ~ovekovi 

prava. Najposle, potrebata za sloboda, silna isto kolku i potrebata za 

vozduh i ìvot, se strmoglavi vo najuàsno ropstvo." Jeroti}, Vladeta, O potrebama 

i zloupotrebama ljudske psihe, Ideje, Beograd, mart-april, 1971, str. 87. 

297 

ôvekovata svest i ~ovekovoto socijalno i antisocijalno povedenie 

se rezultat na istovremeno sodejstvo ne samo na subjektivnite okolnosti 

tuku i na objektivnite faktori koi {to marksizmot gi odbeleàl so za- 

212

edna strana se podvlekuva zna~eweto na objektivnite uslovi, a od druga 

strana, subjektivnite doìvuvawa za definirawe na kriminalnite 

povedenija. Pri ova sinteza na objektivnost i subjektivnost, povedenieto 

pretstavuva aktiven proces zasnovan na slobodnata volja na ~ovekot. 

Toa sosema nakuso zna~i deka kriminalitetot vo svojot totalitet 

e op{testvena pojava i istovremeno niza od poedine~ni, individualni 

~ove~ki nastani vo ìvotot na storitelot, negovta `rtva i negovata 

op{testvena sredina. 

9. Zaradi polesno sogleduvawe na gorenavedenite stavovi, i podobro 

dobliùvawe na seto ona {to natamu }e sledi, smetame deka e 

nu`no da gi prikaùvame vo edna generalna {ema od koja, spored na{e 

ubeduvawe, moè da se sogledaat osnovnite teoretski zalo`bi so ~ija 

pomo{ najdobro moàt da se objasnat site etiolo{ki aspekti na kriminalitetot, 

no i na drugite sociopatolo{ki pojavi. Pritoa kon nea 

}e gi priklu~ime samo najnu`nite objasnuvawa na motivacioniot proces, 

svesni deka po{irokite eksplikacii koi se vklu~eni vo ostanatite 

delovi od ovoj trud moè lesno da se razberat i dovedat vo vrska 

so osnovnite elementi {to ovde se izloèni. 

edni~ko ime - op{testveno bitie. Ne moèj}i, ili podobro kaàno, nesakaj}i, 

da go sogledaat vlijanieto na materijalnite uslovi na ìvotot kako krajni 

determinanti na op{testvenata svest i na socijalnite procesi {to ottamu 

proizleguvaat, brojni avtori za predmet na kriminolo{kite prou~uvawa 

go postavuvaat istraùvaweto i objasnuvaweto samo na uslovite koi doveduvaat 

do devijantni i kriminalni povedenija. Nakratko, tie ne ja sogleduvaat 

potrebata od toa genezata na povedenieto da se bara vo opredelena op{testvena 

struktura, t.e. vo materijalnite uslovi na ìvotot od kade vo krajna linija 

izviraat site, pa i negativnite povedenija na ~ovekot. 

298 

"Spored edna skore{na ekonomska formulacija, koja eksplicitno 

ja iznese Gary S. Becker vo eden vlijatelen esej, i na{iot kriminalitet e utilitaristi~ki: 

"Poedinecot vr{i krivi~no delo ako o~ekuvanata korist od 

toa delo ja nadminuva o~ekuvanata korist koja bi moèl da ja stekne so tro- 

{ewe na svojot trud i sredstva vo drugite dejnosti ". O~igledno re{enite koe 

go nametnuva ovoj racionalno-utilitaristi~ki model e spre~uvawe na kriminalitetot 

so zastra{uvawe, t. e. so zgolemuvawe na rizikot na kriminalnite 

dejnosti."Quinny, R. Klasa, dràva i kriminalitet, Marksizam u svetu, Beograd, 

1977/11-12, str. 286. 

213

OSNOVNI DETERMINANTI NA ÔVEKOVOTO POVEDENIE 

(DETERMINISTI^KA SFERA) 

MOTIVI ILI DVI@E^KI SILI NA ÔVEKOVOTO POVEDENIE 

(od) NADE@ 

so cel 

(od) STRAV 

so cel 

za sebe 

ili za 

onie koi 

gi sakame 

da se 

slu~i 

dobro 

za onie 

koi ne gi 

sakame 

da se slu~i 

lo{o 

za onie 

sprema koi 

sme 

indiferen 

tni 

ni dobro 

ni lo{o 

za sebe ili 

onie koi 

gi sakame 

da ne se 

slu~i 

lo{o 

za onie 

koi ne gi 

sakame 

da ne se 

slu~i 

dobro 

za onie 

sprema 

koi sme 

indifere 

ntni 

ni dobro 

ni lo{o 

DOBRO, KORIST, INTERES, 

SRE]A 

svesno i volevo 

POVEDENIE 

~inewe ili propu{tawe 

naso~eno kon drug 

REZULTAT (POSLEDICA) 

LO[O, ZLO, [TETA, NESRE]A 

izbegnuvawe na 

bolka 

postignuvawe na 

zadovolstvo 

postignuvawe na 

bolka 

izbegnuvawe 

zadovolstvo 

na 

OBJEKTIVNA PROCENKA NA POVEDENIETO I OP[TESTVENA 

REAKCIJA 

DOZVOLENO POVEDENIE NEDOZVOLENO POVEDENIE 

nagrada kazna indiefere 

ntnost 

nagrada kazna indifere 

ntnost 

Poedinecot se stremi kon postignuvawe na sre}a koja se sostoi 

vo ostvaruvawe na opredelen interes (postignuvawe na zadovolstvo i 

odbegnuvawe na bolka). Toj streme` se javuva i ostvaruva preku sledniov 

motivacionen proces: a) naru{uvaweto na biolo{kata i socijalnata 

stabilnost (ramnoteà) na poedinecot (stimulacija), b) postoewe 

na opredelena korist za nego ili za negovite bliski, v) negova è- 

214

lba za taa korist, g) postavuvaweto na cel obrabotka na celta za 

ostvaruvawe na taa korist, i d) aktivnost za da se postigne postavenata 

cel. 

a) Stumulacijata pretstavuva vnatre{na (faktori koi proizleguvaat 

od samata li~nost: nagoni zdruèni so opredeleni osobini na 

li~nosta) i nadvore{na (socijalni faktori: povod, stimulacija, pri- 

~ina, provokativna situacija, viktimogeni i povedenie na `rtvata 

itn., povtorno zdru`ni so opredeleni osobini na li~nosta) determinacija 

na motivot. Toa tn. dinamizira~ka faza na motivot koga doa|a 

do naru{ena biolo{ka ili socijalna stabilnost 

b) Korist. Korista ja sfa}ame kako biosocijalen sterme` na 

li~nosta kon koj poedinecot go naveduvaat vnatre{nite i nadvore{nite 

stimulacii vo momentot koga poradi strav i/ili nade` e po~ustvuvana 

kako opredelen: nagon, potreba, ~uvstvo, interes, ili vrednost 

({to istovremeno ne mora da pretstavuva i nekakvo dobro, krajna vrednost). 

299 Poimot korist ovde go upotrebuvame kako sinonom za postignuvawe 

na zadovolstvo i odbegnuvawe na bolka. Ova e naprosto faza 

na pojava na osnovnite emocii: strav i nade` vo vrska so opredelena 

simpatija - antipatija. Kriminalecot e racionalno su{testvo koe se 

re{ava da izvr{i krivi~no delo zemaj}i go predvid zadovolstvoto koe 

toa moè da mu go pruì i bolkata koja moè da ja izbegne. 

Vrz objasnuvaweto na nivnata poedine~na uloga vrz motivacionite 

procesi na ova mesto }e se zadrìme sosema nakuso, so ogled 

deka na niv povtorno se navra}ame vo posledniot del od ovoj trud. Me- 

|utoa, ovde morame ne{to pove}e da progovorime za onie komponeti na 

toj proces od ~ija prethodna eksplikacija zavisi razbiraweto na na- 

{ata poinakva opredelba na ovoj problem. 300 

299 

Poimot korist {to ovde go upotrebuvame ni oddaleku ne smee da se 

izedna~uva so poimot koristoqubie {to vobi~aeno se upotrebuva vo krivi- 

~noto pravo i krivi~nopravnata teorija. Poimot {to nie go upotrebuvame e 

mnogu po{irok od krivi~nopravnoto zna~ewe na koristoqubieto, za{to 

osven {to se odnesuva na imotnata korist (potesno zna~ewe na korista, svojstveno 

za krivi~noto pravo), toj se pro{iruva i na telesnata, moralnata i sekoja 

druga korist {to poedinecot moè da ja zamisli i kako takva da ja posaka. 

Taka, na primer, zad ovoj streme` moàt da stojat ne samo èlbata za steknuvawe 

na imotna korist, tuku site nagoni i vrodeni i steknati potrebi, ~uvstva, 

interesi i vrednosti, kako na primer, seksualniot nagon, samopotvrduvaweto, 

qubovta, ne`nosta, dominacija, presti`. Ottamu ovoj poim treba da 

se sfati kako generalen streme` za steknuvawe i poseduvawe. 

300 

Vo psihologijata vo objasnuvaweto na normalnata motivacija, a 

ottamu i na kriminalitetot, obi~no se poa|a od tn. motivacionen ciklus koj 

redovno gi opfa}a slednive fazi: a) naru{uvawe na socijalnata ramnoteà 

od {to rezultira b) pojava na biolo{ki i socijalni potrebi. Potrebite se 

odrazuvaat vo ~ovekovata svest kako g) ~uvstva koi se sledeni so napnatost i 

215

Vo taa smisla e potrebno najprvin da go opredelime zna~eweto 

na stravot i nade`ta (i nivnite vnatre{ni razdviùva~i simpatijata 

- antipatijata) kako osnovni elemetni bez koi ne moè da se po~ustvuva 

korista kako nagon, potreba, ~uvstva, interes ili vrednost. 

Stravot i nade`ta sekoga{ se javuvaat koga }e se pojavi nekoja 

pre~ka za spontano zadovoluvawe na nagonite, potrebite, ~uvstvata, 

interesite ili vrednostite. Ottamu stravot i nade`ta moàt da se definiraat 

kako osnovni ~uvstva koi go sledat zadovoluvaweto na nagonite, 

potrebite, ~uvstvata, interesite i vrednostite 301 i vo kombinacija 

so opredlen stapen na simpatija ili antipatija, re{ava~ki deluvaat 

vrz psihi~kiot ìvot na ~ovekot, za{to gi naso~uvaat mislovnite 

procesi, svesta, inteligencijata, voljata i povedenieto kon postignuvaweto 

na opredelena korist (postignuvawe na zadovolstvo i 

odbegnuvawe na bolka) koja za poedinecot se javuva kako krajna cel 

(sre}a). Ottamu, se opredelivme stravot i nade`ta da gi poso~ime kako 

osnovni motivi na ~ovekovoto povedenie. Stravot i nade`ta se sostaven 

del na ~ovekovoto povedenie. Tie se osnovnite ~ovekovi emocii, a 

ottamu i motivi na ~ovekovoto povedenie {to mu prethodat, me|utoa i 

go sledat toa povedenie. 

Na{ot natamo{en stav e deka stravot i nade`ta se primarni 

~uvstva od koi vo sodejstvo so simpatijata moàt da se izvedat site 

ostanati ~uvstva na poedinecot kako {to se: radost i taga, gordost, 

sram, blagodarnost, grià, strepewe, o~ekuvawe, zavist, omraza, itn. 

Taka na primer, radosta proizleguva od mo{ne slaboto prisustvo ili 

is~eznuvaweto (ponekoga{ duri i samo od subjektivnata prestava za 

negovoto otsustvo) i ispolnetata nade` vo vrska so na{ata simpatija 

kon opredelen del od objektivnata stvarnost ili kon sebesi (kaj tagata 

se raboti za obratna situacija). Kaj sramot postoi izrazen strav za toa 

kakov vpe~aok }e ponesat drugite od opredelenata postapka na poedinecot 

i otsustvo na nade` deka drugite pozitivno go ocenile takvoto 

povedenie (gordosta e povrzana so obratna situacija). Omrazata e povrzana 

so silen strav deka nekoj moè na bilo koj na~in da ni na{teti 

drugi, po pravilo, neprijatni emocionalni sostojbi. ûvstvata sozdavaat d) 

èlbi koi po procesot na |) borba na motivi vo opredelena forma po~nuvaat 

da se realiziraat niz e) aktivnost, koja pak, doveduva do postignuvawe na `) 

opredeleni celi, koi ovozmoùvaat povtorno vospostavuvawe na biosocijalnata 

ramnoteà. Me|utoa, {tom ovaa ramnoteà e vospostavena, taa povtorno 

se naru{uva i celiot ciklus zapo~nuva od po~etok. Zvonarevi}, M, Socijalna 

psihologija, Beogtrad, 1972, str. 308. 

301 

So ogled na toa {to nagonite vo celost moàt da se svedat na organski, 

a vrednostite i interesite na socijalni potrebi, sosema ispravno e ako 

se kaè deka stravot i nade`ta se javuvaat koga }e se pojavi nekoja pre~ka vo 

zadovoluvawe na potrebite, a samiot poim potrebi natamu da se izedna~i so 

poimot korist. 

216

i deka nema simpatii kon nas, i/ili nie kon nego i celosna otsutnost 

na kakva i da e nade` deka }e dojde do promena vo na toj na~in izrazenite 

negovi ili na{i ~ustva. Vakvata povrzanost na stravot i nade`ta 

vo prisustvo na opredelen oblik na simpatija (nesimpatija) e u{te poo~igledna 

koga izvedenite ~uvstva se povrzani so nekoi objekti (vo 

koi gi pomestuvame i ìvotnite), pojavi i situacii. 

Stravot i nade`ta me|utoa, ne nastanuvaat sami od sebe, bez povod. 

Tie se predizvikani so opredelen nastan od okolinata i na toj na- 

~in ja reflektiraat vrednosta na toj nastan. Vrz taa osnova moè da se 

kaè deka stravot i nade`ta se psihi~ki procesi vo koi se odrazuva 

vrednosta koja za poedinecot ja ima objektivnata stvarnost. Vrednosta 

na taa objektivna stvarnost se menuva od eden do drug poedinec i kaj sekogo 

predizvikuva razli~ni stravuvawa i nadeì. Ottamu stravot i 

nade`ta se javuvaat kako individualni i intimni doìvuvawa koi zavisat 

od individualnoto iskustvo na sekoj poedinec. Negativnoto 

iskustvo so opredelen objekt, lice, nastan ili situacija kaj nekoj poedinec 

}e predizvika neprijatno doìvuvawe, i obratno, pozitivnoto 

iskustvo }e bide povod za prijatni doìvuvawa i soodvetno na toa za 

pozitivna naso~enost na konkretnoto povedenie. Tie razliki vo doìvuvaweto 

ne se projavuvaat samo vo intenzitetot i nasokata na doìvuvaweto 

na stravot i nade`ta, tuku i vo vidot na sekundarnite ~uvstva. 

Na pimer, dodeka nekoj vo prisustvo na svojot neprijatel ~uvstvuva 

omraza i prezir, drug moè da izrazuva ~uvstvo na gordost. 

Stravot kako psihi~ka sostojba na poedinecot nastanuva pod 

vlijanie na nadvore{ni okolnosti. ôvekot so pomo{ na svoite setila 

ja zabeleùva sostojbata na nadvore{niot svet (okolnostite i pojavite) 

koi kaj nego go pottiknuvaat psihi~kiot proces na mislewe. Vo 

toj proces poedinecot doa|a do soznanie na nadvore{niot svet. Toa soznanie 

moè da bide povolno ili nepovolno. So pomo{ na misleweto 

vrz osnova na zabeleùvaweto na okolnostite ili pojavite koi gi prerabotuva 

vo misleweto i gi doveduva vo vrska edni so drugi, poedinecot 

doa|a do soznanie deka nadvore{niot svet za nego e povolen ili 

nepovolen. Povolniot svet, pokraj ostanatoto, poedinecot go doìvuva 

kako sostojba na sigurnost, dodeka nepovolniot svet kaj poedinecot 

sozdava ~uvstvo na opasnost. Opasnosta moè da se odnesuva na li~nosta 

na poedinecot, na negovite bliski ili na kakvo i da e drugo dobro 

koe za nego i za negovite bliski e od zna~ewe. ûvstvoto na opasnost 

kaj poedinecot predizvikuva nesigurnost. Od kvantumot na opasnosta 

zavisi intenzitetot na nesigurnosta. So drugi zborovi vo nadvore- 

{niot svet postojat okolnosti ili pojavi koi ~ovekot gi doìvuva 

kako opasnosti. Tie opasnosti predizvikuvaat nesigurnost, a nesigurnosta 

predizvikuva strav. Takvata sostojbata na strav e pogodna i za 

nametnuvawe vrz poedinecot na tu|a volja. 

Emocionalnata sostojba na ~ovekot e nadvore{no vidliva. Taa 

se manifestira vo nadvore{niot svet. Na primer, stravot se projavuva 

217

kako zgr~enost, uko~enost ili opu{tenost na muskulaturata, vko- 

~anetost na pogledot, stegnatost na vilicata, treperewe na muskulaturata, 

{kripewe na zabite, tresewe na nozete i racete, oblienost so 

ladna pot, zabrzana rabota na srceto i, voop{to, pani~en izgled na 

celokupnata li~nost. Toa se nadvore{ni manifestacii na stravot koi 

se javuvaat koga opasnosta dejstvuva ili neposredno prestoi. Me|utoa, 

postoi i tn. sostojba na strepewe, sostojba koja najavuva opasnost vo 

dogledno vreme. Takvata sostojba kaj poedinecot moè da se odrazi vo 

nadvore{niot svet kako zagriènost, kako nekoncentriranost, taka 

{to taa neprijatna sostojba moè da bide mnogu intenzivna. 

Glavnite vidovi na stravot se: somnenie, voznemirenost, pla- 

{livost, strav, strepewe, trema, grozewe, mornici, o~aj i uàs. 

[to se odnesuva do nade`ta spored Dirkem, "Ako lu|eto nau~ile 

da se nadevaat, ako pod udarite na nesre}ata steknale navika da 

gi svrtuvaat svoite pogledi sprema idninata i od nea da o~ekuvaat 

nadomest za nivnite sega{ni stradawa, pri~inata za toa e {to uvidele 

deka toj nadomest doa|a ~esto, deka ~ovekoviot orgaznizam istovremeno 

e fleksibilen i mnogu otporen za da moè lesno da bide porazen, 

deka momentite vo koi pobeduva nesre}ata se isklu~itelni i, voop{to 

zemeno, deka ramnoteàta na krajot se vospostavuva. Dosledno na toa, 

kolkav i da e udelot na nade`ta vo nastanuvaweto na nagonot na samoodrùvaweto, 

toj pretstavuva svedo{tvo i dokaz za relativnata blagodet 

na ìvotot. Od istata pri~ina, tamu kade {to toj ja gubi svojata 

relativna sila, bilo svojata op{tost, moème da kaème deka i samiot 

ìvot gi gubi svoite privle~nosti, deka zloto raste, bilo zatoa {to 

pri~inite na stradawata se umnoùvat, ili ottamu {to otpornosta na 

poedinecot opa|a. Zna~i, ako bi imale nekoja objektivna i merliva 

okolnost koja izrazuva promeni vo silata niz koe pominuva ova ~uvstvo 

vo oddelni op{testva, so samoto toa nie bi moèle da gi merime 

promenite na srednata nesre}a vo tie isti sredini. Toj fakt, toa e 

brojot na samoubistvata", 302 a nie bi dodale i na site ostanati sociopatolo{ki 

pojavi, brojot na du{evnite bolesti i obemot i strukturata 

na kriminalitetot voop{to. Ako izgubi sekakva nade` ~ovekot 

ili izvr{uva samoubistvao, ili se oddava na sociopatolo{ki pojavi 

ili na kriminal. 

Simpatijata se javuva vo razli~ni vidovi (polova qubov, rodninska 

qubov, prijatelska qubov) i so razli~en intenzitet (od lesna simpatija, 

dopa|awe do "zaqubenost do u{i"). Taa ne mora da ima seksualna 

osnova i ottamu moè da se odnesuva kako na lica, taka i na predmeti, 

situacii pojavi. Simpatijata, odnosno antipatijata se vo tesna 

vrska so ~uvstvata na egoizam odnosno altruizam. Ovaa okolnost e va- 

253-254. 

302 

Dirkem, E. O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972, str. 

218

`na ottamu {to doveduva do smaluvawe na kriti~nosta vo ocenuvaweto 

na liceto koe se saka ("qubovta e slepa"). 

Nasproti simpatijata stoi antipatijata koja isto taka moè da 

se javi vo razli~ni vidovi (nedopa|awe, zavist, nesakawe, prezir, zloba, 

omraza) i so razli~en intenzitet. Na{ stav, nasproti misleweto 

na pogolem broj psihiolozi, e deka antipatijata e emocionalna sostojba 

koja mora da e povrzana so nekoja korist i koja tokmu ottamu go determinira 

agresivnoto povedenie na ~ovekot kon opredeleni lica, 

predmeti, situacii i pojavi. Omrazata kako oblik na antipatija pretstavuva 

silna napnata, obi~no podolgovremena emocija. Se projavuva 

vo netrpelivost, nepodnesuvawe na nekogo poradi nekoja konfliktna 

situacija. Vo sostojba na omraza poedinecot gi ~uvstvuva drugite lica 

taka {to ne gi saka, kako ne{to {to go odbiva od niv, poèluva da im 

na{teti, da im se odmazdi. Na onoj koj se mrazi naprosto mu se posakuva 

da mu se slu~i nekakvo zlo ili se saka (se projavuva volja) takvo 

zlo da mu se napravi. Koga omrazata }e se naplasti, koga poradi podolgotrajnoto 

doìvuvawe }e stane nepodnosliva, na onoj kogo go mrazi, 

poedinecot nastojuva da mu nanese zlo duri i so primitivni, no sî 

u{te ne nadìveani obrasci kakvi {to se kolnewe i pravewe na 

raznovidni ma|ii. 

Simpatijata i antipatijata koi nekoi psiholozi gi narekuvaat 

potrebi (pomesteni me|u primarnite potrebi) ili motivi za emotivna 

privrzanost, odnosno motiv na simpatija, za nas pretstavuva kongenitalen 

(vroden) nagon ili streme` na ~ovekot nekogo da saka i samiot 

da bide sakan. Prisustvoto na simpatija i toplina od strana na drugite 

doveduva do ~uvstvo na prifatenost, a nejziniot nedostig do ~uvstvo 

na otfrlenost. I obratno, prisustvoto i otsustvoto na simpatija 

od strana na poedinecot kon drugite doveduva do ~uvstvoto na nivno 

prifa}awe ili otfrlawe, i soodvetno na toa opredelenuvawe na na- 

~inot na odnesuvaweto kon niv (prilagoduvawe na sopstvenoto odnesuvawe). 

Vo pozadinata na toa odnesuvawe sekoga{ stoi ~uvstvoto na 

strav ili nade`. 

10. Po ovie razgleduvawe moème da preminime na osnovnata 

uloga na nagonite, potrebite, ~uvstvata, interesite i vrednostite. 

1 0 Motivaciotnata uloga na nagonite 303 e osobeno golema iako 

vo psiholo{kata literatura za toj proces najmalku se zboruva. 

2 0 So zna~ajna motivaciona sila se javuvaat i potrebite. 304 

3 0 Za nespornoto vlijanie na ~uvstvata isto kako i za nagonite i 

potrebite poop{irno }e zboruvame podocna. 305 

303 

Za poimot i zna~eweto na nagonite vidi Sulejmanov, Z. Makedonska 

kriminologija, str. 721-724. 

304 

Za poimot i zna~eweto na potrebite vidi: Ibid, str. 724-737. 

305 

Za poimot i zna~eweto na emociite vidi: Ibid, str. 728-742. 

219

4 0 Na motivacioniot proces opredeleno vlijanije ostvaruvaat i 

interesite 306 Vo onaa mera vo koja interesot na poedinecot e pogolem 

da zadovoli opredeleni motivi, do tolku posilno }e bidat mobilizirani 

negovite volevi sposobnosti vo svesnata naso~enost na dejstvieto 

kon celta, odnosno motivacioniot proces }e ima pogolema sila {to, 

se razbira, se odrazuva i na zgolemuvaweto na krivi~nata odgovornost. 

307 

5 0 Motivite se vo tesna vrska so vrednostite i vrednosnite (vo 

prv red moralnite) orientacii na li~nosta. 308 Postapkite ne moàt da 

bidat dobri dokolku ne bile dobri motivite od koi tie proizlegle, za- 

{to od niski motivi ne moè da se napravi ne{to dobro. 

Vo psiholo{kata teorija postojat mislewa deka tokmu vrednostite, 

odnosno vrednosnite orientacii 309 pretstavuvaat glaven izvor 

na povedenieto na li~nosta, osnova na li~nosta koja uslovuva opredeleno 

sogleduvawe na stvarnosta i odbirawe na opredeleno povedenie. 

Me|utoa, toj proces ne te~e ednostavno. Dokolku li~nosta pokraj 

antisocijalni vrednosni orientacii usvoila i pozitivni vrednosti vo 

motivacioniot proces se pojavuva tn. konflikt na motivi vo pogled na 

mo`nite povedenija koi op{testvoto gi odobruva ili gi osuduva. 310 Od 

takvata motivaciona sila na vrednostite vo kriminologijata se nastojuva 

da se izvle~e odgovorot na su{tinskoto pra{awe na motivacioniot 

proces: {to e toa {to me|u pogolem broj na~ini na postapuvawe 

uslovuva poedinecot da go odbere tokmu kriminalnoto povdenie. Vo 

odgovorot na ova pra{awe Eliot veli: "Glaven faktor za diferencijacija 

na licata smetani za prestapnici e nivnoto otfrlawe na op{testvenite 

vrednosti". 311 Vo potkrepa na iznesenoto zboruva i krivi~no- 

306 

Za poimot i zna~eweto na interesite vidi: Ibid, str. 727-728. 

307 

Simonovi}, B. O motivacijama kriminalnog pona{anja, JRKKP, Beograd, 

1986/3-4, str. 86. 

308 

Za poimot i zna~eweto na vrednostite vidi: str. 771-779. 

309 

Pod vrednosni orientacii se podrazbiraat niza na izbori i preferenci 

so relativno homogena sodrìna, taka {to pretstavuvaat posebna celina 

i ja opredeluvaat strukturata na vrednostite na poedinecot ili na grupata". 

Petrovi}, M. Vrednosne orjentacije delinkvenata, str. 669. 

310 

Ottamu {to za konfliktot na motivite }e stane zbor podocna, na 

ova mesto samo potsetuvame deka toj konflikt na motivi moè da bide i emocionalno 

oboen, so {to vistinskoto razbirawe na motivite u{te pove}e se 

uslo`nuva. 

311 

Spored Eliot: "Mnogu lu|e nadvor od zatvotrite vo osnova se sebi- 

~ni i samoìvi vo svojot streme` kon ìvot, sloboda i sre}a. Rakovodeni od 

najsebi~nata filozofija ~ie moto e "od kakva korist e toa za mene", takvite 

lu|e vo osnova moàt da bidat protivop{testveni no, sepak da ostanat vo granicite 

na zakonite ili da gi izvrtat zakonite taka {to da im odgovaraat na 

nivnite sopstveni egoisti~ki celi. Ili, poradi mo}ta za vlijanie vo op{ti- 

220

pravnata praktika vo koja motivot se posmatra kako merilo na moralnata 

teìna na krivi~noto delo, a toa zna~i deka i samoto krivi~no 

pravo gi vrednuva negativnite motivi na krivi~nite dela, na primer, 

kako krivi~no delo od bezobyirna odmazda, od koristoqubie i sl. 

Pokraj toa kaj odmeruvaweto na kaznata za krivi~noto delo, eti~kata 

vrednost na motivot isto taka se javuva kako merilo za toa dali motivot 

}e pretstavuva ote`nitelna ili olesnitelna okolnost ili nema 

da ima zna~ewe. 

Vo vrska so izloènoto treba da se doveduva podelbata na motivite 

na stabilni i situacioni 312 i negativni i pozitivni. 

v) @elba (postoewe svest za opredelana korist). Vo ova faza 

doa|a do obrabotuvawe na vnatre{nite i nadvore{nite okolnosti vo 

svesta na poedinecot kako mo`ni pottiknuva~i vo svetlinata na nagonite, 

potrebite, ~uvstvata, vrednostite i interesite. Ovde se raboti 

za tretata faza na motivacioniot proces koj u{te moè da se nare~e 

pojava na èlba i streme` za ostvaruvawe na konkretnata cel (korist). 

Vo ovaa faza doa|a do izraz ulogata na svesta (mislovna uloga na 

motivot). 313 Samiot proces na osmisleno povedenie }e zavisi od toa kate 

raboti tie moàt da bidat prestapnici vo sekoj pogled osven vo tehni- 

~kiot - imeno da ne bile apseni i sudeni za svoeto povedenie. Tie nekazneti 

prestapnici i recidivisti zad re{etki se vistinski prestapnici za{to gi 

organizirale svoite ìvoti i bez ogled na op{etstvenite vrednosti. So 

materijalnata dobivka tie go opravduvaat svojot zanaet, bez razlika dali se 

sostoi vo obivawe kasi, raket, planirawe na "stru~no" vloùvawe na kapitalot 

ili ne~esna trgovija. Glavna razlika me|u prestapnikot i neprestapnikot 

e vo toa {to prviot celosno gi otfrla eti~kite vrednosti koi gi bara onoj 

del na op{testoto koj gi donesuva zakonite". Eliot, M. op. cit. str. 73. 

312 

"Stabilnite motivi daleku pove}e se vrzani za li~nosta, za nejzinite 

osobini i stremeì. Tie obi~no trajat dolgo i vleguvaat vo strukturata 

na li~nosta, kako na primer koristoqubivite motivi i sl. Za razlika od niv, 

situacionite nastanuvaat pod vlijanie na nadvore{nite okolnosti, relativno 

nezavisno od storitelot. Re{ava~kata uloga tuka vo prv red ja igra nadvore{nata 

ìvotna situacija. Pritoa e normalno deka i taa se prekr{uva niz 

prizmata na li~nosta, me|utoa vlijanieto na okolinata e sepak prete`no, 

taka {to za ovie motivi moè da se kaè deka vo pomala mera ja karakteriziraat 

li~nosta odo{to prethodnite. Situacionite motivi na primer, se 

pojavuvaat kaj vinovnicite od navika. "Simonovi}, B. op. cit. str. 89. 

313 

Spored Zvonarevi}, èlbata prtetstavuva klu~na to~ka vo motivacioniot 

proces. Spored nego èlbata "ja pretstavuva onaa to~ka vo motivacioniot 

ciklus koja rigidno go deli na dva dela: prviot del (faza na èlbi) 

gi opfa}a onie biolo{ki, socijalni i psiholo{ki procesi koi doveduvaat do 

nejzinoto pojavuvawe vo na{ata svest, a vtorata (faza na akcija) gi opfa}a 

procesite koi vodat kon prezemawe (ili neprezemawe) na akcijata preku koja 

}e se realizira èlbata, za{to psiholo{kite mehanizmi koi doveduvaat do 

221

kva cel poedinecot }e si postavi pred sebe. Svesnata uloga na motivot 

se sostoi vo postoewe na svest za korista koja treba da se ostvari, za 

celite i na~inite na nejzinoto ostvaruvawe, za toa deka poedinecot 

stanal svesen na svoite pobudi, so koi toj go objasnuva i izvr{uvaweto 

na svoite aktivnosti, nivnata pri~ina i naso~enost. Pritoa e va`no 

deka dinamizira~kata i svesnata uloga na motivot se tesno povrzani i 

zaemno usloveni. Me|utoa, me|u niv moè da dojde do razijduvawe. 

Nesovpa|aweto moè da nastapi koga liceto ne e dovolno svesno, ili 

duri e i nesvesno za motivite koi go naveduvaat na aktivnost. Imeno, 

~esto vo ìvotot se slu~uva storitelot devijantnoto povedenie ili na 

krivi~noto delo da go objasnuva svoeto povedenie so edni motivi, 

dodeka vo stvarnosta toa bilo determinirano od drugi pobudi. Toa se 

slu~uva poradi postoeweto na tn. kratki motivacii, 314 poradi nesvesno 

razubavuvawe na motivite, pogre{no tolkuvawe na motivite i 

postoeweto na nesvesni motivi 315 . 

Sekoj ~ovek vo tekot na ìvotot pravi nekoj redosled na èlbite 

i saka odejki po toj redosled da stigne do krajnata cel. ôvekot, 

pojavuvaweto na èlbite su{tinski se razlikuvaat od onie mehanizmi koi doveduvaat 

do nejzinata realizacija. Pritoa, kako {to natamu naglasuva istiot 

avtor, ako pojavuvaweto na èlbata zavisi od psiholo{kite zakonitosti, 

preminot na poedinecot kon akcija zaradi nivna realizaciija, vo prv red zavisi 

od op{tata situacija, a pred sî od socijalnite okolnosti. Ottamu odgovorot 

na pra{aweto zo{to ne{to sme posakale, e sosema poinakov od odgovorot 

na pra{aweto zo{to ne{to sme storile. Zna~i, èlbite koi nastanuvaat 

vrz osnova na naru{uvaweto na biosocijalnata ramnoteà na poedinecot 

sami po sebe ne moàt da dovedat do akcija, odnosno do nivna realizacija 

(ottamu èlbite se pojavuvaat vo mnogu pogolem broj i vo poraznovidni formi 

odo{to nivnata realizacija). Tuka motivacioniot proces moè da zapre, 

odnosno da se prekine - posakuvanoto da ostane samo èlba. Duri so postavuvaweto 

na celta i so opredeluvaweto na na~iniote i sredstvata za postignuvaweto 

na taa cel, odnosno so pristapuvaweto kon akcija, motivacioniot 

proces se doveduva dokraj, so {to doa|a do opredeleni promeni vo nadvore{niot 

svet koi i so pomo{ na setilata moàt da bidat zabeleàni. Zvonarevi}, 

M. Socijalna psihologija, Beograd, 1972. str. 308-309. 

314 

"Za razlika od tn. dolgi motivacii, kratkite motivacii nastanuvaat 

toga{ koga poedinecot ne moè podrobno da ja proceni situacijata vo 

koja mora da rea|ira poradi nedostig na vreme za razmisluvawe, nenadejno nastapuvawe 

na nastanite, sostojbata na zgolemena vozbudenost, nedovolno iskustvo, 

nestabilnost na li~nosta, i drugi okolnosti koi gi nadminuvaat negovite 

sposobnosti, {to vlijae na smaluvaweto na svesnosta na motivacioniot 

proces. Simonovi}, B. op. cit. str. 89. 

315 

Nesvesnite motivi vo prv red se javuvaat kako posledica na du{evni 

bolesti, no ~esto i poradi alkoholizirani sostojbi, zgolemen zamor i sl. 

sostojbi. 

222

pred sî, saka da bide sloboden, da ja obezbedi svojata egzistencija i 

ostvaruvaweto na ovie èlbi gi smeta kako potrebi na ~ovekot, kako 

uslov za opstanok na ~ovekoviot rod. Ponekoga{ ~ovekot saka mnogu 

pove}e. Tie èlbi moàt da bidat raznovidni i mnogubrojni, taka {to 

èlbite ~esto pretstavuvaat barawa. Ostvaruvaweto na èlbite na 

poedinecot obi~no e te{ko. Toa osobeno vaì za onie vidovi na èlbi 

koi spa|aat vo barawa na ~ovekot. ôvekovite èlbi se golemi a mo- 

`nostite skromni. Glavno ~ovekot se pomiruva so toa soznanie, so taa 

vistina, so moralnite i pravnite normi na op{testvoto na koe mu pripa|a 

i nastojuva da go zadovoli samo ona {to pretstavuvaat negovi potrebi, 

a svoite barawa, ako ne moè da gi ostvari na dozvolen na~in, 

naj~esto gi doìvuva samo vo fantazijata. No sekoga{ ne e taka. Site 

lu|e ne se pomiruvaat so vistinata, so moralnite i pravnite normi. 

Nekoi lu|e za da gi zadovolat svoite potrebi ili barawa gi kr{at moralnite 

i pravnite normi. Takvite potrebi i barawa tie gi zadovoluvaat 

na tu|a smetka. Vo ovaa grupa spa|aat kriminalcite. 

Mehanizmite koi doveduvaat do pojava na èlbata bitno se razlikuvaat 

od onie psiholo{ki mehanizmi koi doveduvaat do nivnata 

realizacija: èlbite nesporedlivo pobrzo i polesno se pojavuvaat, tie 

se nesporedlivo pobrojni i poraznovrsni od na{ite akcii. Gete (Goethe) 

edna{ rekol: "Koga ~itam za dnevnite zlostorstva nao|am deka sekoj 

od tie zlostorstva moàm i samiot da gi izvrz{am; koga ne bi postoela 

nekoja nevidliva raka jas bi stanal Cartouche, Damiens ili Girard" 

(poznati zlostornici od negovoto vreme)." Nema zlostorstvo koe 

ne sum go posakal," rekol amerikanskiot pesnik Emerson (R. Emerson). 

Vo dvata slu~ai imame mo`nost i èlba, no ne i realizacija. Ogromen 

broj na èlbi ostanuvaat neispolneti: tie stanuvaat zaboraveni, potisnati, 

otfrleni ili izmeneti. Tie se vo sostojba da naviraat vo na{ata 

svest pokraj pa, i protiv na{ata volja (razni vidovi na prisilni 

misli, griì, stravuvawa i sl.) {to zavisi od psiholo{kite zakonitosti. 

Preminuvaweto na poedinecot vo akcija za nivnata realizacija 

vo prv red zavisi od op{tata situacija vo koja konkretniot poedinec 

se nao|a, a vo prv red od niza socijalni okolnosti. Ona {to pretstavuva 

socijalen i kriminolo{ki problem, ne e pojavuvaweto na nedozvoleni 

èlbi (iako ova moè da preststavuva teòk psiholo{ki problem 

za konkretnoto lice), tuku nivnata realizacija, do koja doa|a vo 

opredelena ìvotna situacija, vo koja deluvaat opredeleni kriminogeni 

faktori. 316 

@elbite se porivi koi li~nosta gi ~uvstvuva zaradi potrebata 

na nagonite i emociite da se zadovolat. So ogled deka èlbite razli- 

~no se pretstavuvaat vo niv treba da se vklu~at i razli~nite stavovi 

na li~nosta koi proizleguvaat od opredelenite sostojbi na emociite. 

@elbite ne se svesni ~uvstva i ne treba da se me{aat so voljata i sa- 

316 

[eparovi}, Z. op. cit. str. 62. 

223

kaweto sî dodeka li~nosta ne gi prepoznae kako sili koi sluàt za zadovoluvawe 

na biolo{kite potrebi. Nakratko zaedni~kata komponenta 

na nagonite i emociite koja nastanuva od nivnoto zaedni~ko deluvawe, 

na svesniot del na li~nosta mu se pretstavuva kako èlba. 317 

g) Cel (obrabotka na celta zaradi postignuvawe na korista). Vo 

ovaa faza doa|a do aktuelizacija na vnatre{nite i nadvore{nite okolnosti 

kako realni pobudi. Motivot e formiran duri toga{ koga liceto 

}e gi spoznae i sredstvata i na~inot so koi toj motiv }e bide zadovolen. 

318 Ovde na individualno-psiholo{ko ramni{te doa|a do formirawe 

na povedenieto (devijacija ili krivi~noto delo) po pat na 

izbor me|u konfliktnite motivi, celta i planot na konkretnoto povedenie 

(na~inot na izvr{uvaweto na devijacijata ili krivi~noto delo). 

Ova e ~etvrta faza na motivacioniot proces: napnatost i obrabotka 

na celta (korista) koja vodi kon sre}ata. 

Site teorii za li~nosta istaknuvaat deka ~ovekovoto povedenie 

e naso~eno kon opredelena cel (iako sekoja od niv mu dava razli- 

~no zna~ewe i smisla na poimot na celta) {to ukaùva deka ~ovekovoto 

povedenie e determinirano a ne slu~ajno. Sepak pod cel se podrazbira 

ona {to se postavuva ili {to samo se zamisluva kako ne{to kon 

{to se te`nee, {to se poèluva ili saka da se dostigne. Ili poprecizno, 

cel na devijantnoto odnesuvawe ili krivi~noto delo e posakuvaniot 

rezultat koj se stremi da go ostvari poedinecot koj go prezema 

devijantnoto ili kriminalnoto povedenie. 319 Pretstavata za celta e 

karakteristi~na za sekoja ~ove~ka dejnost. Pritoa, mnogu va`na pojava 

317 

Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 9. 

318 

"Me|u motivot i celta postoi tesna vrska, no tie ne moàt da se 

izedna~uvaat. Celta se naoga nadvor od motivot, me|utoa za da se razbere motivot 

mora da se zamat predvid i celite. Pretstavata za celta e sostaven element 

vo motivacioniot proces. Motivot go naso~uva povedenieto ne sam po 

sebe, tuku edinestveno vo vrska so celta, vo vrska so onie rezultati kon ~ie 

ostvaruvawe se stremi liceto koe prezema opredeleno povedenie. Motivot i 

celta se poimi koi se tesno povrzani, me|usebno usloveni, koreativni. Celta 

sekoga{ e uslovena so motivot, isto kako {to i motivot e usloven od celta. 

Od motivot zavisi kako }e se formira celta, celta pak opredeluva na kakov 

na~in }e bide ostvarena namerata". Simonovi}. B. op. cit. str. 93. 

319 

Vo opredeleni slu~ai, kako na primer, kaj kontrarevolucionernoto 

zagrozuvawe na op{testvenoto ureduvawe, krivi~niot zakonik ja propi{uva 

celta kako konstitutiven element na krivi~noto delo. "Celta ja opredeluva 

nasokata na aktivnosta, bez celta ne postoi motivot, odnosno celta na voleviot 

akt mu dava konkretna smisla i zna~ewe - moè da se saka i poèluva 

samo onaa posledica sprema ~ie sozavawe postoi opredelen streme`, dovolno 

silen da go pokrene izvr{itelot na dejnost i taa dejnost da ja naso~i kon posledicata 

kako cel so koja e zadovoluva stremeòt". Buturovi}, J. Zna~aj motiva 

za krivi~mnu odgovornost, JRKKP, Beograd, 1982/1-2, str. 29. 

224

vo ìvotot na ~ovekot e i javuvaweto na potcelite (me|ucelite). 

Patot do celta mnogu ~esto se zabeleùva kako sostaven od izvesen 

broj delovi. Sekoj del pretstavuva posebna potcel (me|ucel) koj mora 

da se ostvari za da se dojde do krajnata cel. 

d) Aktivnost. (Aktivnost za da se ostvari postavenata cel). Toa 

e pettata faza na motivacijata: povedenie (dejstvie ili propu{tawe). 

Povedenieto e zavr{na faza na motivacioniot proces. Dokolku 

uspe{no e ostvarena posledicata na posakuvanoto devijantno 

povedenie ili krivi~no delo, celta se poklopuva so posledicite na 

deloto. Celta se soznava so odgovorot na pra{aweto za {to (~umu) slu- 

èlo povedenieto, a motivot so odgovorot zo{to. Celta e ona {to poedinecot 

kako rezultat na svoeto deluvawe ili propu{tawe saka da go 

ostvari, a motivot ona {to poedinecot go pottiknuva kon ostvaruvaweto 

na opredelena cel. 

Seto toa moè da se izrazi vo slednava skratena niza: 1. pottik, 

2. korist, 3. emocii, 4. èlba i streme`, 5. napnatost i obrabotka na 

korista, 5. celno povedenie, a za pojasnuvawe na celiot motivacionen 

proces moè da posluì i slednivov {ematski prikaz. 

Smisla na ìvotot 

Osnovni motivi 

Sre}a 

Strav 

Nade` 

zadovolstvo deka }e izostane deka }e se postigne 

bolka deka }e se pojavi deka }e isostane 

11. Za na{ata etiolo{ka teorija na devijaciite i kriminalitetot 

od posebno zna~ewe e i op{testvenot stav {to se izrazuva kako 

nagrada i kazna. Ova ottamu {to i najnepravi~niot ~ovek kopnee za 

pravda i pravi~nost, a tie najdobro se o~ituvaat tokmu preku nagradata 

i kaznata. Nivnoto kriminogeno zna~ewe doa|a osobeno do izraz 

toga{ koga bilo nagradata ili kaznata izostanale tamu kade bile o~ekuvani 

kako leb i voda, no ednakvo i toga{ koga bile nezasluèno primeneti. 

Vo takvi slu~ai tie imaat silno sociopatogeno ili kriminogeno 

zna~ewe ottamu {to kako lo{ primer gi naru{uvaat op{tousvoenite 

op{testveni i li~ni vrednosti i sozdavaat nezdrav strav i 

nezdravi nadeì. 

Vo potkrepa na na{iot stav e prifatlivo i stojali{teto na 

Kajzer, spored koe: "Trgnuvajki od poimot socijalna kontrola sfaten 

kako mehanizmi preku koi op{testvoto ja vr{i vlasta nad lu|eto {to 

go so~inuvaat i postignuva konformnost vo odnesuvaweto socijalnata 

kontrola sekade se obezbeduva preku pozitivni i negativni sankcii 

t.e. preku nagraduvawe i kazna i re~isi site socijalni sistemi se potpiraat 

vrz kaznenoto pravo. 320 Pritoa, spored nego, nagraduvaweto ili 

320 

Kajzer, G. op. cit, str. 113. 

225

"pozitivnata sankcija" e, na primer, dodeluvaweto ordeni ili odlikuvawa, 

pofalbite kako {to se "kavaler", odnosno "uli~en vitez", 

odobruvaweto avtomobilski bonus (premija za besprekorno odnesuvawe 

vo soobra}ajot) ili finansiski subvencii i povlasnici. Duri i 

otsustvoto na pozitivni sankcii (pottiknuvawa, nagradi, odlikuvawa) 

moè da se dokaùva kako kazna. Do ova doa|a na primer koga dodeluvaweto 

nagradi vo opredeleni situacii e voobi~aeno. 321 

12. Na krajot smetame deka vo funkcija na celosno objasnuvawe 

na etiologijata na op{testvenite devijacii ne smee da se prenebregne 

i pra{aweto: zo{to eden del od lu|eto na isti okolnosti, na ista 

situacija reagiraat so devijantni povedenija ili so izvr{uvawe na 

krivi~i dela, a drugi toa ne go pravat. Vo ovaa smisla za Zvonarevi} 

ne e kriminololo{ki problem toa {to kaj ~ovekot se pojavuvaat najrazli~ni 

èlbi, tuku nivnoto razlikuvawe, pa namesto pra{aweto: zo- 

{to nekoi lu|e stanuvaat devijanti ili kriminalci na koe e mnogu 

te{ko da se najde odgovorot, toj postavuva drugo pra{awe: zo{to najgolemiot 

broj poedinci ne stanuvaat kriminalci. Kako odgovor na ova 

pra{awe toj poso~uva sedum pri~ini: 1. za{to site nemaat "gre{ni 

èlbi", 2. nemaat prilika, 3. nemaat znaewe, ve{tini nitu sposobnosti, 

4. nemaat energija i upornost, 5. nemaat emocionalna cvrstina, 6. 

imaat sistem na moralni normi i 7. imaat strav od sankcii. 322 Vo ovaa 

smila treba da se rabere i Kajzer koga veli: "Nastojuvawata da se pronajdat 

obele`ja vrz osnova na koi prestapnicite bi se razlikuvale od 

lojalnite gra|ani odamna gi pottiknuva kriminolozite stekot od obele`ja 

{to go unapreduvaat prestapot da mu go protivstavat na stekot 

na obele`ja {to prestapot go sopiraat. Tipi~ni mnoèstva na obele`ja 

bi trebalo da vlijaat povolno ili sopira~ki vrz vr{eweto na 

prestapi. Pod vakvi konstelacii, {to se ozna~uvaat kako "kriminovalentni" 

ili "kriminorezistentni" ve}e spored toa dali gi nema ili 

gi ima, se podrazbiraat, me|u drugoto, spoevi od slednive obele`ja: 

izvr{uvawe na socijalnite dol`nosti vo semejniot, rabotniot i socijalniot 

domen; adekvatno ramni{te na èlbite; dobra kontrola na 

realnosta i samokontrola; realen odnos kon parite i sopstvenosta; 

planirawe na ìvotot; gotovnost za prilagoduvawe; srazmerno visoka 

izdr`livost so golema istrajnost; zadovoluvawe vo profesionalnata 

dejnost; vrzasnost za domot, semejniot ìvot i poredokot; produktivno 

koristewe na slobodnoto vreme; li~en anga`man za su{testveni interesi 

i nose~ki li~ni vrski". 323 

321 


322 

Zvonarevi}, M, Socijalna psihiologija, Beograd, 1972, str. 310-315. 

323 

Kajzer, G. op. cit. str. 236. "Se ~ini", veli natamu Kajzer, "deka konformnosta 

na odnesuvaweto, podgotvena preku u~eweto samoza{tita, formiraweto 

sovest, funkcionalnata motivacija, gotovnost i sposobnost za produktivno 

sovladuvawe na konfliktite i preku solidarnost, moè da se postigne 

226

Nasproti ovie i sli~ni stavovi vo koi ima golema vistina koja 

{to me|utoa, mora i natamu da se istraùva, na{ot stav e prili~no 

uprosten: najedostavniot odgovor na gorenavedenoto pra{awe e deka 

poedinecot sekoe, pa i vo kriminalnoto povedenie ne go prezema samo 

toga{ koga vo nego se vkoreneti normalen strav i normalni nadeì. 

Pritoa, spored na{e uvedruvawe, osnoveniot problem {to ovde 

se postavuva - koi se pri~inite poradi koi onie koi se izloèni na 

vlijanieto na istite pri~ini, ne stanale devijanti, odnosno kriminalci 

ja naloùva potrebata da se insistira vrz tie pri~ini kako vrz 

dopolnitelni faktori za namaluvawe na sociopatolo{kite pojavi i 

kriminalietot (prevencija). Ili poprecizno, za vistinskata 

prevencija ne e va`no samo da se otstranat kriminogenite vlijanija 

(ona {to denes go potenciraat site teorii na kriminalitetot), tuku 

da se napravi posistematski obid za sozdavawe na istite uslovi koi 

deluvaaat da ne se izvr{i krivi~no delo i kaj onie koi go izvr{ile 

deloto. So drugi zborovi, treba da se istraàt, izdvojata, poso~at 

onie op{testvenite uslovi koi treba sistematski da se dovedat na 

ednakvo nivo i kaj onie {to izvr{ile krivi~no delo dokolku bile, a 

bile, delotvorni kaj onie onie koi ne izvr{ile delo. 

Da se ukinat site ekonomski neednakvosti, celosno da se sopre 

nevrabotenosta, da se otstrani vlijanieto na site endogeni i egzogeni 

kriminogeni faktori se pokaà golema civilizaciska utopija od koja, 

za àl, denes mnogumina (me|u koi se nao|aat i brojni sociopatolozi i 

kriminolozi) sî u{te ne se otkaùvaat. Istoriskite procesi na ~ovekoviot 

individualen i op{testven razvoj nesomneno pokaàa deka 

toa ednostavno ne moè da se stori barem vo slednite nekolku mileniumi. 

Ottamu se potrebni pogolemi usilbi kon realizacija na ona 

{to barem donekade moè da se stori, a toa e da se sozdadat takvi op{- 

testveni uslovi {to }e go poni{tuvaat pogubnoto deluvawe na opredeleni 

kriminogeni faktori vrz li~nosta - da se ubie nade`ta i stravot 

kaj poedinecot koi sozdavaat li~no i grupno uveruvawe (a ottamu i 

subjektivna svest i silna volja) deka od krivi~noto delo moè da se 

najdobro i glavno koga: postojat sigurni vrski so opredeleni lica; nema 

o{tetuvawa od ranoto detstvo, roditelite zazemaat polo`ba dostojna za po- 

~it; odnosite na roditelite eden sprema drug se polni so qubov i razbirawe, 

kako i raspredelbata na zada~ite vo semejstvoto e izvr{ena jasno i izbalansirano". 

"Samo rezultatite na ekolo{kite, soobra}ajnite i stopanskite 

kriminalci", zaklu~uva natamu Kajzer, "izgleda ne se vklopuvaat vo ova 

pravilo. Ponatamu, isklu~ok bi pretstavuvale ekstremnite socijalni i politi~ki 

situacii (voeni, odnosno povoeni vremiwa), kako i kolektivnite velekonflikti. 

Tuka delum se raboti za nedostatoci vo interiorizacijata i determiniraweto 

na odnesuvaweto preku pravni normi, delum za tehniki na neutralizacija, 

a delum za situacii so preterani barawa (na primer: "nu`da zakon 

ne priznava")."Kajzer, G. op. cit. str. 236. 

227

}ari (da se ima korist), da se dojde do sre}a (izbegnuvawe na bolka i 

postignuvawe na zadovolstvo). 324 Nakratko, golem del od energijata i 

sredstvata {to se vloùvaat, treba da se prenaso~at kon istraùvawe 

na pri~inite {to go poni{tuvaat sociopatogenoto i kriminogenoto 

dejstvo na sociopatogenite i kriminogenite faktori. i na toj na~in da 

se dojde do takva strukturata na op{testvoto {to na svoite ~lenovi }e 

im dopu{ta vo dovolna mera da gi ostvarat celite koi ja pretstavuvaat 

nivnata smisla na ìvotot. 

324 

Za{to, kako {to pravilno zabeleùva Kenedi (R. F. Kennedy) "postojnata 

op{testvena atmosfera, gi potiknuva potencijalnite prestapnici 

kon vr{ewe na krivi~ni dela za{to se svesni deka za toj rizik se ispla}a i 

deka i toj pretstavuva {ansa za postignuvawe na "uspehot". "Crime in the Cities: 

Improving the Administration of Criminal Justice". The Journal of Criminal 

Low, Criminology and Police Sciance, New York, 1967, v. 58/2, str. 142-154. Navedeno 

spored, Milutinovi}, M. op. cit. str. 264. 

228

III DEL 

OBLICI NA DEVIJANTNO POVEDENIE 

229

230

G l a v a I 

PROSTITUCIJA 

1. POIM I PRIÎNI NA PROSTITUCIJATA 

1. Prostitucijata pretstavuva op{testveno negativna pojava 

koja se sostoi vo za~esteno stapuvawe vo ramnodu{ni seksualni odnosi 

na lica od ènski pol so slu~ajni minuva~i od ma{ki pol koi, od kakvi 

i da e pri~ini, se zainteresirani za takviot seksualen odnos vrz 

~isto komercionalna osnova. Taa vo su{tina pretstavuva prodavawe 

na sopstvenoto telo za pari, no i poradi steknuvawe so materijalni 

dobra ili uslugi, obi~no od strana na ènski lica. 325 Me|utoa, so ovoj 

poim ednakvo se pokrieni i slu~aite koga vo zaradi seksualni odnosi 

se prodavaat maì na drugi maì (platen homoseksualizam) i èni na 

drugi èni (plateno lejzbejstvo). Pod prostitucija ne se podrazbiraat 

situaciite koga za nekoja od gorenavedenite vrednosti ne se prodava 

sopstvenoto telo, tuku sopstvenoto ~ovekovo dostoinstvoto (~esta). 

Ovaa pojava me|utoa voobi~aeno ima drugo ime - poltronstvo. 

2. Pri~inite na prostitucijata vo prv red se od op{testvena 

priroda (nevrabotenost, te{ki materijalni priliki, ekonomskata zavisnost 

na ènata i nejzinata op{testvena neramnopravnost, nejzinata 

izloènost na pritisok i uceni od strana na soprugot, povozrasnite 

~lenovi na semejstvoto ili drug podveduva~ da se zanimava so najstariot 

zanaet na svetot i sl.), me|utoa vo opredelen pomal broj slu~ai, 

moàt da se najdat i vo sferata na fizi~kite i psihi~kite osobini na 

konkretnata li~nost (frigidnost, nimfomanstvo, izrazena 

povodlivost i sugestibilnost, èlba za lesna zarabotuva~ka, zabava i 

lagoden ìvot, lekovernost deka so prostitucija }e se dojde na filmsko 

platno ili moèbi do druga isklu~itela polo`ba, nagrada i 

sl.). 

Vo procesot na sozdavaweto na prostitutkite treba da im se 

dade prednost na vlijanijata od op{testvena priroda. Toj fakt go po- 

325 

"Prostituiranoto lice koe gotovo sekoga{ e èna (iako postoi 

mal broj na prostituirani maì koi nikoj ne gi goni), stapuvaat vo seksualni 

vonbra~ni odnosi poradi zarabotuva~ka. Nejziniot (ili negoviot) soou~esnik 

pla}a za soglasuvaweto kon seksualna prisnost. I dvete strani se vinovni 

za blud, me|utoa spored funkcioniraweto na zakonite vo ovaa zemja, obi- 

~no se kaznuva samo podveduva~ot, a kupuva~ot redovno proa|a bez kazna. Vidi: 

James, T. Prostitucija, Izbor, Zagreb, 1958, str. 466-478. 

231

tvrduvaat i fenomenolo{kite podatoci od istraìvawata vo ovaa 

oblast. Od indikatorot deka naj~estvo pove}e od polovinata prostitutki 

poteknuvaat od ruralni sredini (pove}eto prostitutki se ruralni 

migranti ili migranti koi doa|aat od pomali vo pogolemi gradovi) 

i deka poteknuvaat od siroma{ni semejstva, pokaùva deka ekonomkiot 

faktor e primarna pri~ina za oddavaweto kon prostitucija 

kako na~in da se najde izlez od te{kata ekonomaka sostojba. Takvata 

sostojba dopolnitelno se komplikuva, za{to nu`no e povrzana i so lo- 

{ata socijalna polo`ba na ovie èni. Re~isi site istraùvawa bez 

isklu~ok pokaùvaat deka obi~no se raboti za lica od koi najgolemiot 

broj nemaat pogolemo obrazovane od osnovnoto i koi ottamu nemaat 

opredeleno zanimawe, ili dokolku go imaat, tie bile lica koi se 

zanimavawe so zemjodelie koe podocna e zameneto so rabotni~ko zanimawe. 

Vo taa nasoka se i drasti~ite pokazateli deka re~isi site 

prostitutki bile bez redovno vrabotuvawe. 

Dosega navedenoto me|utoa vo nikoj slu~aj ne e dovolno za celosno 

objasnuvawe na etiologijata na prostitucijata. Toa ottamu {to 

osobeno na planot na ovaa op{estvena devijacija doa|a do izraz vlijanieto 

na kulturnite sudiri i efektot na tn. sekundarna devijacija. Za 

razbiraweto na dejstvoto na ovie faktori od zna~ewe e deka prostitutkite 

sozdavaat posebena subkultura, posebni subkulturni vrednosti i 

normi na povedenie koi pridonesuvaat za uspe{no u~ewe na zanaetot i 

za pojava na posebno oblekuvawe, {minkawe i poseben re~nik na izrazuvawe. 

326 Takvata subkultura im pomaga da se prifatat sebesi kako devijanti 

bez da go izgubat svoeto samopo~ituvawe, da nau~at da odgovorat 

na barawata na svojata nova op{testvena uloga i da ja zadovolat 

svojata potreba za op{testveni odnosi. 327 Ottamu im e potrebna racionalizacija 

koja spored nekoi avtori se manifestira taka {to tie 

naj~esto smetaat deka lugeto se rasipani, deka tie kako prostitutki ne 

se polo{i od drugite, tuku samo pomalku licemerni, a op{testvoto 

samo se pretvara deka gi prezira dodeka vo stvarnosta prostitutkite 

vsu{nost im se potrebni. Nivnata racionalizacija na otstapuvaweto 

od op{testvenite vrednosti isto taka zema i oblik na prenaglasuvawe 

na drugi vrednosti, osobeno na ekonomskata korist od prostitucijata, 

a nekoi prostitutki opravduvaweto go nao|aat i vo potrebata materijalno 

da se griàt za onie koi zavisat od niv. 328 Vo tie ramki se pomestuva 

i sekundarnata devijacija koja kako odgovor na op{etstvenata 

reakcija kon nivi zna~i prifa}awe na identitetot i ulogata na profesionalni 

prostitutki. Na toj na~in "profesionalnata prostitutka 

326 

"Nereguliranata op{testvena polo`ba, prezirot, osudasta i otfrlenosta 

od okolinata gi prisiluvaat prostitutkite po~esto da se vrzuvaat za 

potkulturata na koja í pripa|aat. Radulovi}, D. op. cit. str. 35 

327 

Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 97. 

328 


232

vleguva vo svetot koi go so~inuvaat mu{teriite, podveduva~i i makroi, 

nejziite odnosi se sveduvaat isklu~ivo na odnosi so niv i so drugite 

prostitutki, taa stanuva predmet na eksploatacija na razli~ni 

kriminalni no i za po~it vredni institucii i organizacii vo op{testvoto." 

329 

2. VIDOVI PROSTITUCIJA I KLASIFIKACIJA NA 

PROSTITUTKITE 

1. Kako op{testveno negativna pojava prostitucijata se sre}ava 

od najranite periodi na ~ovekovata istorija vo koi se manifestirala 

vo najrazli~ni oblici i projavuvala niza specifi~nosti. Nejziniot 

razvien oblik sepak se vrzuva so pojavata na golemite gradovi vo tekot 

na XIX vek i so intenzivnite migracioni procesi. Denes e ra{irena 

vo zagriùva~ki razmeri na site kontinenti, a po osamostojuvaweto na 

na{ata dràva dobiva manifestni oblici i kaj nas. Toj fakt jasno pokaùva 

deka se raboti za fenomen koj osobeno brzo se prilagoduva na 

op{etstvenite i ekonomskite promeni i stepenot na razvojot na opredeleni 

podra~ja. 

2. Prostiucijata ne bila otsekoga{ ednakvo tretirana. Vo po- 

~etokot na svoeto javuvawe koe se pomestuva u{te vo stariot vek, kako 

i vo sredniot vek, ovaa pojava bila {iroko tolerirana osobeno toga{ 

koga se rabotelo za tn. religiozna prostitucija. Niz istorijata vsu- 

{nost se poznati pove}e slednive osnovni vidovi na prostitucija: 1 0 

religiozna, 2 0 ritualna, 3 0 kompenzaciona, 4 0 situaciona i 5 0 profesionalna. 

1 0 Religioznata prostitucija pretstavuvala vid na "slu`ba" 

sprema nekoj hram bez koja ne moèlo da dojde do voobi~aeno stapuvawe 

vo brak na devojkata. Spored ovoj vid, ili podobro kaàno prethodnica 

na prostitucijata, ènata bila zadolèna barem edna{ vo 

ìvotot da bide prostitutka. Toa e tn. religiozna, hramska, obredna 

ili verska prostitucija so toa {to podavaweto na ènata se vr{elo 

od religiozni pobudi a parite ne odele vo nivni race tuku kaj lukavite 

sve{tenici koi vsu{nost ja igraa ulogata na dene{nite podveduva~i. 

Ovde vsu{nost se raboti za povdeduvawe od religiozni ubeduvawa. 

Prviot oblik na takva prostitucija e odzemaweto na nevinosta 

so pomo{ na ve{ta~kite falusi od statuite na odredeni boèstva ili 

so posebno za toa napraveni falusi od drvo ili slonova koska, no i od 

samite sve{tenici koi, "kako zamenici na posebni boènstva" rado ja 

prifa}ale taa uloga i dolgo ja zadràle pretvoraj}ija vo svoe religi- 

329 


233

ozno pravo. 330 Vo ovaa smisla Herodot naveduva deka vo hramot Etemenanki, 

vo pro~uenata Vavilonska kula postoelo svetili{te vo koe se 

nao|ala bogato ukrasena postela, a pokraj nea zlatna masa. Vo taa tainstvena 

prostorija sekoga{ preno}uvala po edna èna koja me|u ker}ite 

na zemjata ja odbiral nivniot gospod, verojatno silniot Marduk, 

da po~iva zaedno so nego. Dali taa èna veli Morus, po~ivala vo 

pregratkite na boga samo vo svoite soni{ta, ili gospod go zamenuval 

nekoj smrtnik, kralot ili prvosve{etnik, toa ne nie poznato. 331 Vo literaturata 

se iznesuva deka i vo golem broj drugi zemji (Peru, Kamboxa, 

Brazil, Indija, na Filipinite) ènite ne moèle da se omaàt 

ako prethodno ne im se podadat na sve{tenici koi trebalo da im ja 

odzemat nevinosta, i koi za svojot "sveti trud" ponekade primale duri 

i bogati nagradi. 332 

Ponekade del od ovie obi~ai dosta dolgo se zadràni, kako na 

primer vo Indija kade {to spored nekoi podatoci do XV vek na mladite 

devojki im bila odzemana nevinosta so posredstvo na poseben predmet 

nare~en "lingem" ("boènski falus"). 333 

Vo sredniot vek po~uva da opa|a tolerantnosta sprema religioznata 

prostitucija, a vo po~etokot na XVII vek zapo~naa da se prezemaat 

i prvite merki za nezino iskorenuvawe. 

2 0 Ritualnata prostitucija se sostoela vo stapuvawe vo seksualni 

odnosi na nevini ili {totuku maèni èni vo forma na javen 

ritual vo koj u~estvuvale pove}e lica. Taka na primer, svetiot praznik 

Kalabrum vo ju`na Indija, koj trael edna nedela, sluèl za ovaa 

namena. Sedmiot den nevinite devojki bile dol`ni vo hramot da mu se 

podadat na bogot Siva. Pritoa devojkite od priviligiranite kasti, 

dokolku bile spremni da platat visoki sumi za toa zadovolstvo, im 

bile otstapuvani na stranskite gosti. Poznato e deka takvi sve~enosti 

postoele vo ~est na boìcata Afrodita vo Vavilon, vo ~est na boìcata 

Astarti kaj feni~anite, vo ~est na boìcata Izis vo Egipet, vo 

~est na boìcata Anaitis vo Ermenija, vo ~est na boìcata A{~eri 

kaj evreite, vo Rim i mnogu drugi mesta. Pritoa re~isi sekade bilo voobi~aeno 

dobienata nagrada od podavaweto koe ~esto se pretvoralo vo 

grupen seksualen zanos i orgijawe, da mu se otstapi na hramot. 334 Isto 

taka sekade se smetalo deka celta na takvoto podavawe e izmoluvawe i 

steknuvawe naklonetost na soodvetna boìca. 

330 

Kaj starite evrei, na primer, i samiot naziv rabin (ravvin) zna~e{e 

"onoj koj go kine cvetot na devi~anstvoto." Vidi podrobno: Smiljani}, Dragoslav 

i Miju{kovi}, Milisav: Drama braka i porodice, Izdava~ko preduze}e "Rad", Beograd, 

1965, str. 292 i natamu. 

331 


332 

Vidi: ibid, str. 293-294 

333 

Ibid. str. 295. 

334 


234

3 0 Kompenzacionata prostitcija pretstavuva eden vid nadomet 

za nedostigot na seksualna ne`nost, ~uvstva i razbirawe vo brakot. 

Za~etocite na ovoj vid prostitucija moàt da se najdat u{te vo 

stara Grcija kade {to so ovoj zanaet moèle da se zanimavaat samo robinkite, 

taa se nao|ala vo racete na dràvata koja gi sobirala tn. 

diktarijadi (najniska klasa na prostitutki) od site zemji. Toa bile tu|in}i 

koi bile doveduvani kako plen na gr~kite zavojuva~i, no i oslobodeni 

robinki, napu{teni èni, devojki koi poradi siroma{tvo bile 

prodavani od strana svoite tatkovci, siroma{ni devojki dojdeni od 

selo i sl. Tie morale da bidat posebno obeleàni so preku posebna 

obleka, so perika ili so osobeno boewe na kosata. Bile ograni~eni vo 

dvièweto osven vo primorskite gradovi vo koi slobodno se dvièle 

i dewe i no}e. 335 

Srednata klasa ja so~inuvale auletridi - èni koi svirej}i na 

flejti i gitari odele od ku}a do ku}a i na toj na~in gi osvojuvale ma- 

ìte. Tie postoele vo sekoj grad i ne bile prezreni, tuku naprotiv - 

mnogu ceneti. Redovno u~estvuvale i na site sve~enosti kade{to 

skromno oble~eni ja zabavuvale nasobranata publika. 

Najvisokata klasa na prostitutki pretstavuvale heterite koi 

vsu{nost pove}e nalikuvale na metresi odo{to na prostitutki. So 

ogled deka svoite odnosi gi odrùvawe isklu~ivo so filozofi, poeti 

i pretstavnici na vlasta, odnosno so najuglednite lu|e od toga{noto 

op{testvo, nekoi od niv imale golemo vlijanie vrz su{testvenite nastanite 

vo dràvata. 336 

Za razlika od Atina, rimskite prostitutki bea pomesteni vo 

dve kategorii: registrirani (metrices) i neregistrirani (prostibula). 

Registriranite prostitutki morale da bidat zapi{ani vo posebni spisoci 

{to gi vodele policiski slu`benici koi izdavale i posebna 

dozvola za zanimavawe so prostitucija (litentia stupri), a vo eden period 

bile prisileni duri da í pla}at i porez na dràvata. Tie bile li{eni 

od site gra|anski prava, a zaradi razlikuvawe od drugite èni, morale 

335 

Vidi: ibid, str. 298. 

336 

Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 371. "Vo anti~ka Atina soprugata 

celiot ìvot ostanuvala zatvorena doma, a vo javnosta, pokraj svojot gospodar, 

moèla da se pojavi samo qubovnicata - hetera (koja spored odredena tarifa 

moèla da se iznajmi za razli~en vremenski period, {to se dvièl od 

eden ~as do cel ìvot!). Heterite bile aktuelni ili porane{ni robinki. Nekoi 

od niv so svojata uzanimavana, kultura, inteligencija i ume{nost, pokraj 

svoite pridru`nici - politi~ari, umetnici i sl., igrale zna~ajna uloga. 

Takvite primeri na slavni heterei se: Aspazija, sopatni~kata na Perikle, 

kako i Frinija, sopatni~kata na Preksitel. Od heterite (ne od site) ènetiot 

ma` baral i dobival ne samo seksualno zadovolstvo, tuku i drugarstvo, 

zabava, intelektualna stimulacija. Ageleski. M. Osnove istoriskog razvoja 

prostitucije i njenih pojavnih oblika, 13 Maj, Beograd, 1986/4, str. 68 

235

da nosat kratki {areni fustani. Neregistriranite prostitutki koi ja 

pretstavuvale mnogu pobrojnata grupa se delele na: 1 0 delicate i famosa 

(ne{to sli~no na gr~kite heteri) koi naj~esto poteknuvale od dobri 

semejstva, a se prostituirale od sklonost i za pari, 2 0 lupae ("vol~ici") 

koi svoite klienti gi privlekuvale so vol~ji krikovi vo parkovite, 

3 0 bastuari koi se prostituirale na morbidni mesta - grobi{ta, 4 0 

scorta erratica (uli~arki), 5 0 gallinae ("koko{ki") koi ~esto bile povrzani 

so razbojnici, 6 0 forariae (prostitutki pokraj pati{ta) i 6 0 najevtini 

èni guadrantariae. 337 

Vo sredniot vek prostitucijata zema osobeno golem zamav taka 

{to vo literaturata moàt da se sretnat podatoci deka samo vo London 

vo XVIII vek, postoele 7.000 prostitutki, 933 javni ku}i i 848 

somnitelni lokali. Takviot razvoj na prostitucijata vo golem obem 

be{e ovozmoèn od strana na crkvata koja go poddrùvala otvoraweto 

javni ku}i, za{to brzo sogledala vo niv go se krie zna~aen izvor za 

zgolemuvawe na nejzinite prihodi. Za natamo{niot razvoj na prostitucijata 

od ovoj period pridonesle i krstonosnite vojni ottamu {to 

pri osvojuva~kite pohodi bile vodeni prostitutki i, {to e u{te pozna~ajno 

vo tie pohodi bile zarobuvani u{te pogolem broj èni so 

isklu~itelna cel da sluàt kako prostitutki. 338 

4 0 Supstitucionalnata prostitucija se sostoi vo stapuvawe vo 

seksualni odnosi so prostitutki namesto so svoite èni glavno vo 

slu~ai na odvoen bra~en ìvot. 

5 0 Profesionalnata prostitucija pretstavuva sovremena forma 

na prostitucija koja podleì na klasifikacii spored razli~ni kriteriumi. 

Ottamu denes se sre}avame so evtini uli~ni prostitutki koi se 

pomesteni vo posebni kvartovi na gradot, legalni prostitutki koi 

operiraat samo vo javni ku}i, "~esni èni" koi na povik na telefon 

stapuvaat vo seksualni odnosi samo so bogati stranci i delovni lu|e, 

hotelski prostitutki koi se sre}avaat vo kazina i no}ni barovi, 

isklu~itelno skapi prostitutki - uzanimavaci, prostitutki na trkala, 

UMPREDET i KFOR prostitutki, mladi, stari i isluèni prostitutki, 

amateri i profesionalki, itn. 339 

337 

Vidi: Angeleski, M. op. cit. str. 69. i Smiljani} - Miju{kovi}, op. cit. 

str. 300. 

338 

Vidi: Ibid. str. 69 

339 

Spored Rajtman (B. Reitmann) prostitutkite se delat na slednite 

grupi: maloletni~ki, potencijalni prostitutki, uli~arki ili "terenski rabotni~ki", 

isluèni prostitutki, èni od bulevarot ("kopa~i na zlato"), ma- 

èni èni, raspu{tenici i kolgerli. Barnes, H and Teeters, N. op. cit. str. 95. 

Spored Rekles postojat ~etiri tipovi na prostitutki: prostitutki od javni 

ku}i, prostitutki na povik, uli~ni ili javni prostitutki i neorganizirani 

profesionalni prostitutki. Reckless, W. op. cit. str. 270. 

236

3. Vo sovremeni uslovi prostitucijata glavno se posmatra na 

toj na~in {to se vr{i prvi~na podelba na prostitutkite na opredeleni 

vidovi, a potoa se formiraat opredeleni klasifikacija na prostitucijata. 

Site vidovi prostitutki glavno moàt da se pomestat na 

slednive vidovi: 

1 0 Uli~ni prostitutki moàt da bidat neorganizirani (slobodni) 

ili organizirani (prostitucijata ja vr{at preku posrednikza{titnik 

i vo negov interes). Neorgazniziranata uli~na prostitucija 

obi~no se pojavuva vo opredelena ulica kade svojata kariera ja 

zapo~nuvaat èni od najsiroma{nite sloevi. Najniskiot oblik na 

ovaa prostitucija se manifestira na nekoe temno i zatskrieno mesto 

na samata ulica ili vo nekoj park, pod re~en most, gradili{te, napu- 

{tena ku}a i sl. Podobro situiranite prostitutki gi vodat svoite 

klienti vo sopstven stan, no i za niv e bitno deka niv gi nao|aat na 

samata ulica. Me|utoa, toga{ koga uli~nata prostitucija }e stane pomasovna, 

obi~no se organizira. Toa se slu~uva na toj na~in {to se 

javuvaat posrednici koi na prostitutkite od li~ni interesi i pobudi 

im nudat razni olesnuvawa {to treba da im ja olesnat rabotata. Toa se 

obi~no ma{ki lica koi obi~no, otkako edna{ ja platile nivnata 

"qubov", nastojuvaat ne samo da si gi povratat svoite pati tuku i da 

}arat. Ottamu na prostitutkite im nudat stan, hotelska soba, im dopu- 

{taat vo hotel ili vo sopstveniot ugostitelski objekt da gi so~ekuvaat 

klientite i/ili im nudat opredelena za{tita pod uslov da dobijat 

odreden procent od sekoja poedine~na proda`ba na nivnoto telo. 

Toj {to }e uspee vo toa, stanuva Makro - za{titnik i istovremeno sopstvenik 

na edna, nonabrzo i na pove}e prostitutki. Prostitutkite 

obi~no dobrovolno se soglasuvaat i gi prifa}aat takvite ponudi ottamu 

{to im e potrebna nekakva sigurnost, no ~esto nemaat drug izbor 

poradi izloènosta na ~esti zakani, maltretirawa i drugi neprijatnosti. 

2 0 Animir-dami svoite klienti gi regrutiraat vo ugostitelskite 

objekti vo koi se vraboteni na toj na~in {to so znaewe na svoite 

gazdi gi stimuliraat kon pogolema upotreba na alkohol. Prostitucijata 

ja vr{at kako samostojna dejnost (bez posrednici i za{titnici). 

3 0 Kopa~i na zlato se devojki koi pove}epati se maàt za bogati 

lu|e i pritoa se prostituiraat. 

4 0 Call-gerls (devojki na povik) se devojki koi nivnite klienti, 

obi~no lica so povisok op{testven status (industrijalci, trgovci, politi~ari), 

gi dobivaat so obi~en povik preku telefon. Ovoj vid prostitucija 

se ostvaruva po pat na posredni~ki ku}i koi go ovomoùvaat 

kontaktot so klientite i se griàt za tajnosta na evidencijata i za- 

{titata na prostitutkite. Kol gerlite moàt da bidat profesionalni, 

no po pravilo tie vo prv red se povremeni prostitutki: sekoga{ 

èni koi imaat opredeleno zanimawe (profesija), redovna rabota i 

237

pristoen status i ugled vo op{testvoto. Naj~esto se vo brak (~estopati 

duri i so vidni gra|ani) i imaat skladno semejstvo. Isto taka i 

nivnoto povedenie vo celost e vo soglasnost so op{testvenite barawa 

i o~ekuvawa. Za niv prostitucijata e samo na~in da se dojde do dopolnitelni 

prihodi so koi popolnuvawe na semejniot buxet. 

5 0 Devojki od album kako i kol-gerlite obi~no se èni na ugledni 

lu|e do koi klientite doa|aat preku posredni~ki ku}i vo koi se 

deponirani albumi so nivnite provokativni sliki. Isto taka i za niv 

vaàt opredeleni pravila {to pod zakana od neisplatuvawe na nivniot 

del od zarabotuva~kata ili opredeleni uceni gi postavuvaat posredni~kite 

ku}i i mora da se po~ituvaat. Me|u niv vo prv red se pomesteni 

striknata grià da se obezbedi kvalitetot na uslugata, anonimnosta 

na klientite, da se izbegnuva kakvo i da e emocionalno vrzuvawe 

za niv, zabrana da se ucenuvaat klientite ili do niv da se doa|aat 

bez posredstvo na ku}ata i sl. 

6 0 Devojki preku po{ta: Prostitutki koi so svoite klienti se 

dogovaraat so posredstvo na {ifrirani telegrafaski poraki. 

7 0 Devokjki za trgovski zdelki: Devojki koi na delovnite parneri 

im se otstapuvaat zaradi olesnuvawe na sklu~uvaweto na pogolemi 

trgovski dogovori. Imeno, nekoi èni so zadovolstvo prifa- 

}aat zanimawa vo koi gi koristat svoite fizi~ki atributi za privlekuvawe 

na kupuva~i vo interes na firmata za koja rabotaat. Poznati 

se slu~aite koga poradi nedostig na opredeleni prehranbeni i drugi 

artikli na pazarot (kako na primer, maslo, kafe i sli~no), golem broj 

trgovski firmi se zainteresirani da dojdat vo povlastena polo`ba, 

odnosno mo`nost da bidat edinstvenite koi raspolagaat so takvite 

proizvodi, ottamu {to vo tie uslovi cenata na tie artikli se nao|a vo 

rapiden porast. Vo takvi uslovi, direktorot na firmata koj ja bara, 

dovolno e na direktorot na firmata koja ja proizveduva dificientnata 

stoka, da mu ja "namesti" najubavata rabotni~ka od svojata firma, 

koja, se razbira so nejzina soglasnost, po davaweto na svoite uslugi za 

dobroto na site, pokraj opredelena materijalna korist go dobiva i najpovlasteniot 

status vo firmata. Ponekoga{, odredeni firmi vrabotuvaat 

devojki isklu~ivo za takva namena dodeka nivnata vistinska dejnost 

se maskira so izmisleni rabotni mesta vo sistematizacijata. 

Istata tehnika se koristi i kaj tn. javni nabavki vo organi na upravata, 

~estopati kako dopolnuvawe na vetenata pari~na provizija, no 

ponekoga{ i kako mo`nost da se "spasi" del od provizijata so ogled na 

prethodnoto soznanie za isklu~itelnata slabost kon ènite na onoj 

{to treba da ja dobie zdelkata. 

8 0 Motorizirani prostitutki: devojki koi do svoite klienti 

doa|aat nudej}i im se kako avtostoperki ili od svoi vozila. 

9 0 Drumski prostitutki: Toa se tn. {oferski ili "avtostradni 

peperutki" koi gi sluàt za relaksirawe, pred sî, na voza~i na 

kamioni. 

238

10 0 Klubski prostitutki: devojki koi gi zadovoluvaat seksualnite 

potrebi na ~lenovite na opredelen klub vo koj ~lenuvaat obi~no 

postari bogati lica. 

4. Vrz osnova na razvrstuvaweto na prostitutkite vo literaturata 

naj~esto se sre}avaat podelbite na prostitucijata na organizirana 

i neorganizirana, javna i tajna, profesionalna i povremena. Vo 

pogled na pojavnite formi i klasifikacijata na prostitucijata me- 

|utoa ima i poinakvi pristapi. Edna od tie podelbi koja {to zaslu- 

ùva vnimanie e sekako podelbata {to ja predlaga Radulovi}. Negovata 

podelba se zasnova na zdruùvawe na site kriteriumi koi sluàt za 

formirawe na prethodnite klasifikacii, no ne kako sredno eklekti- 

~ko re{enie, tuku so dodavawe i na eden nov, glaven i vrzuva~ki kriterium 

- vloèniot kapital i ekonomskata korist od prostitucijata. 

Na toj na~in se dobiva podelbata na: niska, sreda i visoka prostitucija 

koja gi sodrì site su{tinski obele`ja na prostitucijata. 

Vo ramkite na ovaa podelba, koja i za nas e najprifatliva, uli- 

~nata prostitucija pretstavuva trgovija so seksualnosta vo koja e 

investiran najmal kapital, i koja so samoto toa donesuva mal profit 

ottamu {to pazarnata vrednost e niska. Ovoj, a delumno i naredniot 

vid prostitucija, se izloèni na ostra op{testvena osuda, etiketirawe 

i progonuvawe. Vidlivi se i usilbite za nejzino otstranuvawe od 

op{testvoto. Taa e najmalku organizirana, no i najmalku isplatliva. 

Isklu~ivo plate`no sredstvo kaj uli~nata prostitucija se parite. 

Zna~ajno e i toa deka ènite koi svojata kariera ja zapo~nale kako 

uli~arki, mnogu retko i toa pod osobeno te{ki uslovi moàt da stanat 

od visoko nivo (na primer, "devojki na povik"). 

Prostitucijata od sredno nivo se razlikuva od uli~nata prostitucija 

vo prv red spored pomalata vidlivost. Vo nea e vloèn izvesen 

kapital, postoi izvesen stepen na organiziranost i streme` da se 

zgolemi dobivkata. I ovde parite se javuvaat kako isklu~itelno plate- 

`no sredstvo za izvr{enite seksualnite uslugi. Vo slu~aj na starost i 

fizi~ka istro{enost, prostitutkite od ova nivo moàt da padnat na 

najniskoto nivo na prostitutki. Vo ovoj oblik vo prv red e pomestena 

onaa prostitucija {to se ostvaruva vo javni ku}i. Inaku devojkite {to 

rabotat vo javni ku}i se nao|aat re~isi vo ropska polo`ba. Obvrzani 

se da rabotat so site klienti, a najgolemiot del od zarabotuva~kata go 

zadrùva sopstvenikot. Ne{to podobra e situacijata na tn. hotelski 

prostitutki koi isto taka spa|aat vo ova nivo na prostitucija, za{to 

svojata dejnost ja ostvaruvaat vo hoteli od obi~no povisoka kategorija 

kade poradi nivoto na gostite imaat i povisoka cena. Ova nivo na 

prostitucijata ~estopati se ostvaruva i prikrieno pod drugi zanimawa 

vo tn. saloni za masaà. Seksualnite zadovolstva ovde se dobivaat 

kako dopolnitelna usluga. 

Prostitucijata od visoko nivo ja pretstavuva onaa trgovija so 

seksualnosta {to nosi najgolema dobivka, vo koja e vloèn golem ka- 

239

pital, a dobro e organizirana i re~isi ne e zabeleìtelna. Ovoj vid na 

prostitucija, poradi svojata nevidlivost, samo vo isklu~itelno retki 

slu~ai doa|a pod udar na op{etstvenata kontrola i represija, a 

prete`noe polnopravna op{testvea dejnost koja ne povlekuva nikakva 

op{testvena osuda ili progonuvawe. Za razlika od prethodnite dva 

vida prostitucija, kaj ovoj vid, osven so pari, uslugite moàt se pla}at 

i so raznovidni materijalni uslugi - pokloni, vrabotuvawe, podobro 

rabotno mesto, stan, letuvawe i sl. Prostitutkite od ova nivo samo 

isklu~itelno moàt da padnat na tolku nisko nivo i da dospeat na ulica. 

340 

3. KLIENTI 

So ogled deka za postoeweto na prostitucijata se potrebni najmalku 

dve strani: prostitutkata i nejziniot klient, poznavaweto na 

ovaa sociopatolo{ka pojava (devijacija) ne bi bilo kompletno ako se 

nema pretstava za odnosot prostitutka - klient i za osnovnite karakteristiki 

i na klientite na prostitutkite. Toa e osobeno zna~ajno 

ottamu {to op{testvoto ima ambivalenten odnos kon ovie dve strani: 

naj~esto postoi izrazeno neodobruvawe i ostra reakcija kon prostitutkite, 

a toleranten odnos i re~isi nikakva osuda kon nivnite klienti. 

[to se odnesuva do odnosot {to se sozdava me|u prostitutkite 

i klientite (mu{teriite), prostitucijata, spored [padijer-\ini}, e 

privle~na za opredelena kategorija maì poradi: 

1 0 komercijalnata priroda i anonimnosta na prostitucijata - 

prostitucijata im e pristapna na site koi moè da platat i koi vo 

dadenata situacija ne moàt da najdat zadovolstvo vo drugi odnosi, 

2 0 ednostavnosta na prostitucijata - prostitutkata im pruà 

uslugi na site onie maì koi ne sakaat svoeto vreme i usilbi da gi 

vloùvaat vo steknuvawe na naklonetosta na nekoja devojka (no i poradi 

materijalnite izdatoci za izleguvawa i davawe podaroci), 

3 0 otsustvo na sekakva odgovornost, obvrski vo idnina koi bi 

proizleguvale od seksualiot odnos so prostitutkata, 

4 0 promena na partnerot i tenikite i metodite na seksualnoto 

zadovoluvawe - ottamu {to izvesni tehniki i metodi na seksualno 

zadovolstvo se definirani kako nemoralni i ottamu nedozvoleni za 

soprugite i sakanite devojki, se smeta deka moralnot poredok im dava 

prednost na prostitutkite. 341 

Maìte, dokolku se pomladi, za prostitutkite se zainteresirani 

ottamu {to sprema niv nemaat ènidbeni obvrski. Postarite maì 

340 

Vidi: Radulovi}, D. Prostitucija u Jugoslaviji, Filip Vi{nji}, Beograd, 

1986, str. 31-32 i natamu. 

341 


240

i maìte koi se grdi ili so fizi~ki i drugi nedostatoci, ottamu {to 

~uvstvuvaat pote{kotii koga treba da vospostavat socijalno prifatlivi 

odnosi so drugi èni. Poradi navedenite pri~ini prostitucijata 

e tvrdokorna pojava koja egzistira i pokraj strogite propisi koi 

ja zabranuvaat i verojatno }e postoi dodeka postojat ma{ki i ènski 

lica koi ~uvstvuvaat potreba za takov vid na komunikacija. 342 Fakt e 

me|utoa deka site maì ne se zainteresirani za prostitutkite, tuku 

deka tie vo prv red se interesni za neoènetite, razvedenite ili ma- 

ìte {to ìveat oddeleno od ènata. Istraùvawata vo nekoi zemji 

go pokaùvaat i toa deka klientite obi~no se so ponisko obrazovno 

nivo i maì koi se podolgo otsutni od doma: {oferi na te{ki teretni 

vozila, vojnici, mornari, sezonski rabotnici i trgovski patnici). 

Ottamu e logi~o da se izvle~e i obraten zaklu~ok, a toa e deka istite 

potrebi se javuvaat i kaj nivnite èni. Podolgoto otsustvoto na ma- 

òt kaj niv stanuva pri~ina za vr{ewe na ~esti prequbi, {to i ne e 

taka stra{no dokolku za toa, ne daj Boè, doznae maòt ili ako ne 

prerasne vo navika ("ku~e vo kasapnica") ili vo klasi~na prostitucija. 

êsti posetiteli na prostitutkite se i posebno nadareni maì 

(maì so izrazeni atributi ili nenormalno silen seksualen nagon) 

kako i maì so posebni ili nastrani seksualni barawa (perverzii) 

koi ne moàt da gi najdat vo obi~ni qubovni vrski. Poradi blizinata 

so niv, nivni klienti se i razni vidovi kriminalci. 

Ovde e zna~ajno da se spomne deka klientite imaat oprederlena 

mo} vrz prostitutkite. Nivnata mo} odgovara na koli~estvoto mo} 

{to kupuva~ot ja ima vo odnos na prodava~ot. Tie moàt da ne pokaàt 

interes za ona {to go nudat prostitutkite, ili da ne ja prifatat baranata 

cena. Vo izvesni slu~ai tie imaat i fizi~ka mo} nad prostitukite, 

na primer, koga go odbivaat pla}aweto ili pri maltretirawe na 

prostitutkite so primena na fizi~ka sila. 343 

4. EKSPLOATACIJA NA PROSTITUTKITE 

Ve}e ottamu {to prostitucijata ne zna~i ni{to drugo tuku komercijalizacija 

na seksualnite odnosi, prodavawe na nejzinoto telo 

so isklu~iva cel da se dojde do pari ili drugi materijalni vrednosti, 

zna~i odredena eksploatacija na prostitutkite. Takvata eksploatacija 

me|utoa zna~itelno se multiplicija koga na scena stapuvaat site "le- 

{inari {to ~ekaat da se nahranat pokraj nea." Toa se razbira vo prv 

red se podveduva~ite, trgovcite so belo robje, kriminalnite organizacii, 

no ~esto i policijata. Eksploatacijata se sostoi vo prisiluvawe 

kon prostitucija i primawe na {to pogolem broj klienti kako i vo 

342 


343 

Radulovi}, D. op. cit. str. 33. 

241

odzemaweto na pogolemiot del od nejzinata zarabotuva~ka. Vo javnite 

i posredni~kitet ku}i taa uloga ja imaat sopstvenicite na tie ku}i. 

Podveduva~i se onie posredici (prete`no maì) vo prostitucijata 

koi ne samo {to gi vrbuvaat, naveduvaat i pottiknuvaat ènata 

na prostitucija, tuku naj~esto vo celost ìveat od zarabotuva~kata na 

prostitutkata. Tie se organizatori na uli~nata prostirucija, ja dogovaraat 

rabotata so klientot, nao|aat mesto i go zemaat pogolemiot del 

od parite, a za seto toa ja prezema ulogata na nejzin zastapnik. 344 

Trgovcite so belo robje se poseben vid podveduva~i koi se zanimavaat 

so vrbuvawe i nasilno odveduvawe i za odreden nadomest prodavawe 

na devojki i èni vo stranstvo ili drugi kraevi na zemjata. 

Ova pojava koja ima me|unarodni razmeri i sekade e kazniva kako krivi~no 

delo te{ko se otkriva i dokaùva za{to naj~esto se sokriva pod 

prividnot na raboten anga`man na prostitutkite, odnosno nivno anga- 

ìrawe kako tan~erki, kelnerki i sl. 

Kriminalnite oganizacii me|u svoite legalni dejnosti ~esto ja 

vklu~uvaat i prostitucijata. Toa se pravina toj na~in {to samite 

organiziraat sinxiri na javni ku}i ili samo vo prezemawe na kontrolata 

na uli~nata i drugite vidovi prostitucija po pat na raketirawe. 

Policijata e isto taka edna od redovnite eksploatatori na 

prostitucijata re~isi vo site zemji kade {to taa e zabraneta. Procentot 

{to od nivnata dejnost ja sobiraat odredeni policajci i nivni 

{efovi se zasnova na zamiùvawe, odnosno dozvoluvawe nepre~eno da 

ja vr{at svojata aktivnost duri i vo nivna najneposredna blizina. 345 

5. POVRZANOST NA PROSTITUCIJATA SO DRUGITE OBLICI 

NA DEVIJANTNO I PRESTAPNI^KO POVEDENIE 

1. Prostitucijata ~esto e povrzana so kriminalni aktivnosti 

koi se izvr{uvaat vrz prostitutkite poradi {to ovaa pojava se 

istaknuva kako zna~aen kriminogen faktor. 346 So prostitucijata se povrzani 

razni kra`bi, ubistva od seksualni motivi, siluvawa, podve- 

344 


345 

Klasi~no delo na ovaa tema e filmot " Slatka Irma" so Xek Lemon 

i [irli MkLejn vo glavnite ulogi. 

346 

"Opasnostite od prostituiraweto se ednakvi kako za ènite taka i 

za nivnite klienti, vo prv red poradi socijalnite i pravnite zabrani. @enite 

koi se prostituiraat, pobrgu ili podocna stanuvaat socijalno ìgosani, 

vovle~eni vo nedozvolena trgovija so drogi, vo kriminal i alkoholizam. Poradi 

toa logi~no stanuvaat subjekti na krivi~no gonewe. Maìte koi se 

vpu{tat vo odnos so prostitutki, isto taka stanuvaat vovle~eni vo razli~ni 

aktivnosti koi moàt te{ko da gi kompromitiraat i da gi dovedat do krivi- 

~na odgovornost. Poseben problem e {ireweto na zarazni bolesti". Ibid, str, 

236. 

242

duvawa i sl. So prostitucijata se povrzani i odat raka pod raka i 

re~isi site ostanati sociopatolo{ki pojavi. Zna~ajno e da se istakne 

i toa deka brojni krivi~ni dela se vr{at tokmu od strana na prostitutkite: 

tie ~esto vr{at potkradnuvawe na mu{terii, uceni, kra- 

`bi, krium~arewe na opojni drogi, a ne retko se zanimavaat i so {piunski 

aktivnosti. Pritoa, posebno e zna~ajno toa {to "prostitucijata 

neizbe`no se nao|a vo neraskinliva vrska so tn. "trgovija so belo robje" 

kako eden od najte{kite pojavni oblici na kriminalitet {to se 

protega niz celata istorija na prostitucijata taka {to egzistira i vo 

sovremeni uslovi. Pod poimot trgovija so "belo robje" se podrazbira 

na izmamen na~in prodavawe ìvi ~ove~ki su{testva (glavno pomladi 

lica), koi pogre{nata procenka za atraktivno vrabotuvawe (so koe sakat 

da ja nadminat dotoga{nata te{ka socijalna sostojba) skapo gi 

~ini, bidejki zavr{uvaat kako prostitutki vo legalni prikrieni ili 

tajni javni ku}i, pri {to vo bukvalna smisla na zborot stanuvaat dolgogodi{ni 

zarobeni~ki na nivnite "gazdi." 347 

6. OP[TESTVENA REAKCIJA 

1. Prostitucijata otsekoga{ pretstavuvala opredelen op{testven 

problem koj predizvikuval razli~na socijalna reakcija, vo koja 

sepak vo osnova dominira moralno otfrlawe na ènata koja se zanimava 

so prostitucija. Op{tata pretpostavka na site zakonski re{enija 

vo vrska so prostitucijata se zasnova na stavot deka zanimavaweto so 

prostitucija e vo sprotivnost so op{toprifatenite moralni normi za 

~ovekovoto dostoinstvo, za{to ~ovekot go izedna~uva so sekoja stoka 

na pazarot. Pokraj ovoj osnoven konvencionalno moralisti~ki argument 

se iznesuvaat i mnogu drugi so koi re~isi site op{etstva go poka- 

ùvale svojot stav na neodobruvawe i na nejzinata nepoèlnost vo razli~i 

op{testveno istorioski uslovi. Me|u niv se istaknuva i toa 

deka prostitucijata vr{i negativno vlijanie vrz pravilniot razvoj na 

semejtvoto i na mladite, deka vodi kon naru{uvawe na emocionalniot 

ìvot, deka e leglo na veneri~i bolesti, deka vodi kon totalna komercijalizacija 

na op{testvenite odnosi, kon naru{uvawe na javniot 

red i mir i kon {irewe na ostanatite devijacii i kriminalni odnesuvawa. 

Od tie pri~ini vo sekoe op{testvo se prezemaat odredeni preventivni, 

no i represivni merki protiv prostitucijata. Vo na{eto 

krivi~no pravo samata prostitucijata ne e krivi~no delo, me|utoa pod 

udar na represijata doa|aat onie povedenija {to zna~at vrbuvawe, naveduvawe, 

pottiknuvawe ili namamuvawe po pravilo na ènski lica na 

347 

Angeleski, M. Prostitucijata i nejzinata povrzanost so drugite socijalno-patolo{ki 

pojavi, Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija, 

Skopje, 1994/2, str. 392. 

243

prostitucija ili na koj i da e na~in u~estvuvawe vo predavawe na lica 

na drug zaradi vr{ewe prostitucija. Stanuva zbor za krivi~noto delo 

posreduvawe vo prostitucija od ~l. 191 KZ. Na toj plan se zna~ajni i 

me|unarodnite usilbi za spre~uvawe na trgovijata so belo robje. 348 Zanimavaweto 

so prostitucija kaj nas me|utoa se kaznuva kako prekr{ok 

protiv javniot red i mir. 349 

2. Vo pogled na pra{aweto na op{testveniot odnos kon prostitucijata 

denes postojat slednive stojali{ta: 1 0 sistem na tolerancija 

(klasi~en reglementarizam), 2 0 sistem na reglementacija bez javni 

ku}i, 3 0 sistem na abolicija i 4 0 sistem na prohibicija. 350 

1 0 Sistemot na tolerancija e sistem na celosno neangaìrawe 

na dràvata vo suzbivaweto na ovaa pojava. Vo dràvite {to go prifa- 

}aat ovoj sistem taa se vr{i slobodno i javno vo tn. javni ku}i, no pod 

opredeleni propisi. 

Javnite ku}i (bordeli) 351 se komercijalni ustanovi nameneta za 

prostitucija. Liceto koe ja drì javnata ku}a, a toa vo najgolem broj 

slu~ai se èni (vo izvesni zemji na maìte im e zabraneto da se zanimavaat 

so ovoj zanaet), na svoe barawe dobiva odobrenie da ja vodi svojata 

ustanova. Za ova odobrenie e zna~ajno deka vaì do negovoto otpovikuvawe: 

toa moè da bide povle~eno vo sekoj moment, a vlasta da ne 

mora da ja navede pri~inata. Javnata ku}a zna~i ne e ozakoneta. Taa ne 

348 

Od pove}eto me|unarodni dokumenti na toj plan treba osobeno da se 

spomnat: Me|unarodnata spogodba za za{tita od kriminalna trgovija so belo 

robje od 1904, Me|unarodnata konvencija za suzbivawe na trgovija so belo robje 

od 1910, Me|unarodnata konvencija za suzbivawe na trgovija so èni i deca 

od 1921, Konvencija za suzbivawe na trgovija so polnoletni èni od 1933 i 

Konvencijata za suzbivawe i ukinuvawe na trgovija so luge i iskoristuvawe 

na prtostitucijata na drugi na ON od 1949 godina. 

349 

"Pomestuvaweto na prostitucijata kako prekr{ok "protiv javiot 

red i mir" predizvikuva prili~no ~udewe... Ako pretpostavime deka javniot 

red i mir" zna~i opredelena sostojba na op{testvoto koga nema galama, vikawe, 

tepa~ki i nikakvo voznemiruvawe na gra|anite po ulicite i vo stanovite 

(so bu~ava i sl. od ulicite), te{ko e da se razbere na koj na~in prostitucijata 

pretstavuva povreda na taa sostojba. Vaka inkriminiranata prostitucija 

inaku se odnesuva samo na uli~nata prostitucija i ne gi opfa}a 

site onie vidovi prostitucija koi se prikrieni od o~ite na javnosta. Radulovi}, 

D. op. cit. str. 185-186. 

350 

De Felice, T. Poloàj abolicionizma u svetu, Izbor, Zagreb, 1961, str. 160. 

351 

Se smeta deka prvata javna ku}a (bordel, parneion) e osnovana vo 

anti~ka Atina vo 594 god. p. n. e po ozakonuvaweto na prostitucijata od strana 

na Solon. Zasluga na Solon e i toa {to be{e prviot koj vovede porez za 

javnite ku}i koj se sleva{e vo buètot na gradot i dràvata, kako i toa {to 

vovede policiski nadzor i nad javnite ku}i. Vidi: Smiljani} - Miju{kovi}, op. cit. 

str. 299. 

244

dobiva dozvola, tuku samo e tolerirana. Ovaa tolerancija me|utoa, ja 

sledat razni obvrski: obvrska novodojdenata èna da bide podloèna 

na lekarska kontrola, zabrana za zanimavawe so prostitucija na onie 

koi se zarazeni so veneri~ni zaboluvawa, zabrana na izlekuvawe na 

ènite od javnata ku}a bez pridru`ba. Propisite ponekoga{ opfa- 

}aat pravila koi se odnesuvaat na klientite: na maloletnici ne im e 

dozvoleno da posetuvaat javni ku}i, vozrasnite ne moàt da bidat 

primeni vo pijana sostojba, nitu vo slu~aj koga nosat ogneno oru`je. 352 

2 0 Sistemot na reglementacija, vsu{nost, pretstavuva eden vid 

na legalizacija na prostitucijata na toj na~in {to zanimavaweto so 

nea e regulirano so pravni normi od strana na dràvata. 353 Dràvata 

go dozvoluva postoeweto na èni koi se zanimavaat so prostitucija vo 

svojot stan, vo hotel ili na otvoren prostor no, ne i rabotata na javnite 

ku}i. Ova e sistem na tn. davawe na izjavi na prostitutkite vo policija, 

sli~en na onoj koj se primenuva i kaj slobodnite prostitutki 

vo sistemot na klasi~niot reglementarizam, me|utoa ovde e zasilena 

lekarskata kontrola, koja vo prv red e vo nadle`nost na sanitarnata 

uprava, a policijata se povikuva samo vo slu~aj koga ima potreba od 

primena na prisilni merki. 354 

3 0 Sistemot na abolicija zna~i ukinuvawe i zabrana na vr{eweto 

na prostitucijata vo javni ku}i, me|utoa ne i nejzino celosno 

iskorenuvawe (taa i natamu fakti~ki egzistira na ilegalen na~in). 

Toa {to vsu{nost se ukinuva so ovoj sistem ne e prostitucijata tuku 

nejzinoto regulirawe od strana na dràvata. 355 Abolicionizmot na 

prostitucijata poteknuva od Anglija od sredinata na XIX vek i ottamu 

e prenesen vo re~isi site dràvi. Negoviot rezultaat e formalnota 

"zabrana na eksploatacija na prostitucijata od strana na drugi i na 

skandaloznite veruvawa po javen pat." 356 

352 

De Felice, T. op. cit. str. 160-161. 

353 

"Pod reglementacija se podrazbira vospostavuvawe uvid nad prostitutkite 

kako i propi{uvawe opredeleni obvrski kon koi tie treba da se 

pridrùvaat. Angeleski, M. Osnove istoriskog razvoja prostitucije i njenih pojavnih 

oblika, str. 68. Inaku samiot zbor reglementacija e od francusko poteklo i 

zna~i vospostavuvawe na opredeleni pravila. 

354 


355 

"Abolicionisti~kiot reìm ne podrazbira reìm so koj se ukinuva 

prostitucijata. Toa {to se ukinuva vo su{tina ne e prostitucijata, tuku 

nejzinoto regulirawe od strana na vlasta. So ogled deka polo`bata na ènite 

koi prestojuvaat vo javnite ku}i se smeta{e kako eden vid ropstvo vo koe prostitutkata 

e objekt na trgovija, analogno na re~nikot koj se odnesuva{e na ropstvoto 

na crncite, vo po~etokot se sozdava{e i re~nik antireglementaristi~ki 

pokret. Otaamu i zborot "abolicionizam". Ibid, str. 162. 

356 


245

4 0 Sistemot na prohibicija zna~i celosna zabrana na prostiucijata 

vo bilo koja forma. Vo dràvite so vakov sistem se gonat i kaznuvaat 

ne samo prostitutkite tuku i licata {to naveduvaat na prostitucija. 

Prohibicionizmot kako i abolicionizmot ja osuduva tolerancijata 

i ne izdava potvrdi za zanimavawe so prostitucija, ja zabranuva 

eksploatacijata na prostitucijata od strana na drugi, me|utoa od 

prethodniot sistem se razlikuva spored toa {to ja zabranuva prostitucijata 

kako takva. Prostitutkata se kaznuva ne samo poradi vrbuvawe 

na mu{terii na javno mesto, tuku i poradi samiot fakt {to se 

oddala na prostitucija. Ponekoga{ duri i klientot moè da bide 

obvinet. 357 

3. Navedenite sistemi imaat pove}e istorisko zna~ewe, za{to 

vo osnova odnosot kon prostitucijata denes moè da se svede i obi~no 

se sveduva na dihotomijata: legalizacija ili zabrana na prostitucijata. 

Vo ovaa smisla vo nedogled moàt da se naveduvaat brojni argumenti 

vo prilog na ednoto ili drugoto stojali{te. 358 Ne navleguvaj}i 

vo tie polemiki koj baraat pogolem prostor, vo ovaa prilika }e go 

izloìme samo na{iot stav koj se priklonuva kon legalizacija na prostitucijata. 

Situacijata vo koja ma` i èna sakaat da imaat seksualen 

odnos, pri {to taa bara pari za toa, e isklu~ivo nivna privatna rabota. 

Kako najsilen argument vo toj prilog go istaknuvame stavot deka, 

koga bi trebalo so kazneni merki da se suzbie prostitucijata, logi~no 

bi bilo deka treba da se vovede i zabrana na site seksualni odnosi nadvor 

od brakot kade {to parite gi zamenuvaat razni podaroci. Pritoa, 

poznavaj}i ja ~ovekovata priroda, uveren sum, osobeno denes, toj {to gi 

saka vakvite sekusalni odnosi i moè da gi ostvaruva, te{ko deka }e 

se soglasi so takvo ne{to. 

4. Vo soglasnost so stavot za legalizacija (dekriminalizacija 

na prostitucijata kako prekr{ok protiv javniot red i mir) na prostitucijata 

e i na{ata opredelba deka ne treba da se tro{i vreme i 

sredstva za nejzinoto suzbivawe, tuku site sili treba da se naso~at kon 

nejzinata kontrola i sozdavaweto adekvatni uslovi koi treba da vodat 

kon ukinuvawe na nejzinite sledovatelni negativni pojavi. Prostitucijata 

treba da ostane li~en izbor, nepopre~en od dràvata. Taa 

357 


358 

Vo kriminolo{kata literatura protivnicite na legalizacijata na 

prostitucijata obi~no naveduvaat: deka propisite za legalizacija se amoralni, 

za{to obezbeduvaat sigurnost i osloboduvawe od odgovornosta za blud, 

deka takvite propisi vrz prostitutkata ostavaat neizbri{iv sramen ìg, 

deka ja kr{at avonomijata na ~ovekovata li~nost, deka im odat na raka na 

vr{eweto zloupotrebi od strana na policijata i na trgovijata so belo robje, 

i sli~no. Privrzanicite na legalizacijata na prostitucijata istaknuivaat: 

deka deka sekoj ima pravo da raspolaga so svoeto telo, deka zabranata na prostitucijata 

vodi kon vistinsko zgolemuvawe na prostitucijata. 

246

pretstavuva nu`no zlo {to ednostavno treba da se tolerira i da se 

kontrolira vo dozvoleni granici. Ona {to treba da se goni e prisilnata 

prostitucija i kriminalnite povedenija povrzani so nea kakvi 

{to se trgovijata so belo robje, nasilstvata, ucenite, zakanite i sl. 359 

Prevencijata vo ovaa sfera pokraj op{tite uslovi za otstranuvawe 

na ekonomskite i socijalnite pri~ini koi pretstavuvaat osnova 

za suzbivawe na site sociopatolo{ki pojavi (podobruvawe na op{testveno 

ekonomskite uslovi za ìvot, na vrabotenosta, obrazovnoto 

nivo na gra|anite i sl.), vsu{nost treba da se naso~i kon obezbeduvawe 

po{iroka op{etstvena zdravstvena i policiska kontrola kako i socijalna 

za{tita na prostitutkite kako osnova za: 

a) spre~uvawe so posredstvo na prostitucijata da se naru{uva 

javniot red i mir i javniot moral, 

a) spre~uvawe na eksploatacijata na prostitutkite, 

b) spre~uvawe na povrzuvaweto na pojavata na prostitucijata so 

drugite sociopatolo{ki i kriminalni pojavi, i 

b) spre~uvawe na {ireweto na veneri~nite bolesti. 

Kaznuvaweto na prostitutkite zna~i samo potvrduvawe na nivniot 

negativen op{testven tretnman i spre~uvawe na {ansite za rehabilitacija. 

Kaznuvaweto, osven toa ne vliaae na suzbivaweto ili 

ograni~uvaweto na prostitucijata, no zatoa ima niza negativni posledici 

za ènata: uapsenata prostitutka podocna te{ko moè da najde 

vrabotuvawe, gi gubi prijatelite, semejstvoto ja otfrla, a etiketata 

na prostitutka so kaznuvaweto i zvani~no í e potvrdena. 

359 

"Vo vrska so prostitucijata ima pri~ii za suzbivawe samo na onie 

dejnosti koi pretstavuvaat eksploatacija na drug, trgovijata so lu|e. 

247

248

G l a v a II 

HAZARDNI IGRI 

1. POIM I VIDOVI HAZARDNI IGRI 

1. Poradi dobliùvawe do okolnostite {to go opredeluvaat 

zna~eweto na prou~uvaweto na hazardnite igri (igrite na sre}a i komarot) 

nu`no e da se sogledaat determinantite {to go predizvikuvaat 

nau~niot i prakti~niot interes na subjektite i organite koi se zanimavaat 

so razli~nite aspekti na ovie pojavi vo oblasta na socijalnata 

patologija i kriminologijata. A za seto toa kako prioritetna zada~a 

se naloùva konkretnoto opredeluvawe na poimot na hazardnite igri 

i nivnoto mesto vo sistemot na devijantnite i kaznivite povedenija. 

Vo odgovorot na ovaa zada~a mora da se vodi smetka poimot na 

hazardnite igri, pred sî, da se opredeli i inkorporira vo op{tiot 

poim na sociopatolo{kite pojavi kade {to, pokraj ovie povedenija na 

~ovekot kako takvi, se tretiraat i vo na{ata literatura glavno se 

poso~uvaat: alkoholizmot, narkomanijata, vagabondaàta, prostitucijata, 

homoseksualizmot, samoubistvata i sli~ni op{testveni pojavi. 

Vo ovaa smisla igrite na sre}a i komarot treba da se sfatat kako ~ovekovo 

povedenie {to predizvikuva opredelena reakcija od difuznata 

op{testvena sredina, za{to im se sprotivstavuvaat na del od moralnite 

normi koi vladeat vo nea. Takvoto nivno opredeluvawe samo so 

posredstvo na sistemot na sociopatolo{kite pojavi me|utoa, ne e dovolno 

od ednostavna pri~ina {to tie se javuvaat i kako specifi~no 

negativno povedenie na koe op{testvoto nadovrzuva prekr{o~ni ili 

krivi~ni sankcii. Na toj na~in se otvora seta sloènost na hazardnite 

igri kako negativno op{testveno odnesuvawe, za{to edno isto povedenie 

na ~ovekot vo opredelen slu~aj se vrednuva kako sociopatolo- 

{ko odnesuvawe na koe se nadovrzuva reakcijata na difuznoto op{testvo 

vo vid na moralen prekor, a vo drugi slu~ai, vo zavisnost od ispolnuvaweto 

na opredeleni okolnosti, istoto povedenie se pojavuva i 

vrednuva kako kaznivo delo, za{to stapuva vo dejstvo formalnata reakcija 

na organiziranoto op{testvo. Me|utoa, vo opredeleni slu~ai 

hazardnite igri moè da se pojavat duri i kako sosema dozvoleno povedenie 

na koe op{testvoto ne nadovrzuva nikakva reakcija so {to u{te 

pove}e se uslo`nuva problematikata okolu ovaa pojava. Toa e slu~aj so 

oddelni formi na ovie igri (loto, bingo, sportska prognoza i sl.), {to 

gi organiziraat ovlasteni op{testveni organi, koi, i pokraj posebni- 

249

ot naziv - igri na sre}a, ne se ni{to drugo tuku poseben vid na tn. legaliziran 

komar. 360 

Ottuka proizleguva i pra{aweto za toa dali e voop{to mo`no 

takvo nau~no poimno razgrani~uvawe {to nema da mu odi na {teta na 

otkrivaweto na vistinskata su{tina na ovaa pojava. Na{e stojali{te 

e deka ne e potreben poseben misloven napor da se sfati deka edinstveno 

preku zafa}aweto na site aspekti na pojavata moè da se sogledaat 

atributite na hazadrnite igri, karakteristikite na nevnite nositeli 

i posledicite od nivnoto ostvaruvawe. Toa, se razbira, pred sî, 

za{to vo site povedenija leàt napolno identi~ni faktori na kauzalno 

i deterministi~koto opredeluvawe. 

2. Soglasno navedenoto pri opredeluvaweto na poimot na hazardnite 

igri najispravno e ako se pojde od analiti~ko razdeluvawe i 

prethodno definirawe na negovite pojavni oblici. Ottamu se izvlekuvaat 

slednive razliki i obele`ja: 1 0 hazardnite igri kako protivpravna 

igra i protivpravno obloùvawe (zabranet komar), i 2 0 hazardnite 

igri kako dozvolena igra na sre}a i dozvoleno obloùvawe 

(igri na sre}a ili dozvolen komar). Vo dvata slu~ai se raboti za ona 

{to pretstavuva komarot vo negovata vistinska pojmovna smisla, so 

taa razlika {to ~ovekovite dejstvija od prviot vid, op{testvoto prekr{o~no 

i krivi~no gi sankcionira, a dejstvijata od vtoriot vid, naj~esto 

smeta deka ne treba nitu moralno da gi osudi. 

Od niv treba da se razlikuvaat onie odnesuvawa {to vo sebe gi 

sodràt site elementi na igrata i obloùvaweto dokolku od niv e 

isklu~en ekonomskiot moment, odnosno zarabotuva~kata na nivnite 

u~esnici. Ovie dejnosti se vklu~eni vo poimot - zabava (razonoda). 

1 0 Komarot (nedozvolena hazardna igra) e, vsu{nost, igra na 

sre}a 361 ili obloùvawe. 362 Ako se trgne od toa deka komarot î igra na 

360 

"Su{tinata na igrite na sre}a se sostoi vo opredelena dvoli~nost 

na na{iot op{testven moral koj nekoi od igrite na sre}a gi dozvoluva, a drugite 

gi goni. Celite na igrite na sre}a se sli~ni, toa zna~i, deka sekoga{ se 

raboti za odnosot vlog-dobivka. Op{testvoto me|utoa, dozvoluva igri {to gi 

organiziraat op{testveno priznati organizacii, a gi zabranuva i kaznuva 

igrite me|u poedincite. Psiholo{kite, socijalnite i ekonomskite osnovi na 

site igri na sre}a me|utoa sekoga{ se sli~ni ili ednakvi, samo {to vo oddelni 

igri se posokrieni, pomalku voo~livi i pomalku konkretno op{testveno 

negativno oceneti". Brinc, F. Igre na sre}u kao dru{tveno negativna pojava i mogu- 

~nosti njenog spre~avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 446-447. 

361 

Spored Kambovski pod komar (igra na sre}a, hazardna igra) se 

podrazbira akt, dejnost od ~ij{to nepredvidliv tek onie {to u~estvuvaat vo 

igrata pravat zavisen nekakov zgoditok ili gubitok, igra kaj koja rezultatot 

sosema ili vo osnova zavisi od slu~ajot i ima za zgoditok nekoja ne zanemarliva 

imotna korist. Toa e, so drugi zborovi, igra ~ij rezultat ne zavisi od 

250

sre}a, toga{ moè slobodno da se kaè deka toj pretstavuva neproduktivna 

igra vo koja, spored odnapred utvrdeni pravila, eden nasproti 

drug, so opredelen vlog u~estvuvaat dve ili pove}e lica so cel da se 

steknat so materijalna korist, pri {to poedine~niot uspeh vo igrata 

e neizvesen za{to vo golema mera zavisi od slu~ajot. Od ovoj poim 

proizleguva deka: 

1. komarot pretstavuva neproduktivna igra {to zna~i deka vo 

nejziniot tek ne se sozdavaat novi materijalni vrednosti, 

2. komarot se odviva spored odnapred utvrdeni pravila {to ne 

smeat da se povreduvaat vo tekot na igrata, 

3. vo komarot u~estvuvaat najmalku dve lica od sprotivni pozicii. 

Ovoj element e ispolnet i toga{ koga na poedinecot mu e sprotivstaven 

komarxiski aparat, 

4. u~esnicite vo komarot nastapuvaat so opredeleni vlogovi. 

Vlogovite se glavno materijalni vrednosti, vo prv red pari, podvi`ni 

i nepodvi`ni predmeti, no moè da bidat i ~inewa {to se od korist za 

nekoj od u~esnicite vo igrata. Ne e bitna visinata na vlogot so koj se 

u~estvuva vo igrata 363 nitu pak negovata forma (na primer dali se upotrebuvaat 

ètoni ili drugi predmeti kako zamena za pari), 

5. rezultatot od igrata treba za nekogo da pretstavuva dobivka 

(zgoditok, "}ar"), a za drug gubitok ("zijan") na nekoi vrednosti, 

6. uspehot vo igrata treba da e nepredvidliv, odnosno vo celost 

ili vo osnova da zavisi od slu~ajot (hazardot, sre}ata), a ne od sposobnostite 

na nejzinite u~esnici. Treba me|utoa, da se ima predvid deka, 

spored ispravnoto tvrdewe na pove}e avtori, komarot ne e isklu~ivo 

neizvesna igra na sre}a, za{to vo onie igri {to vo osnova se igri na 

sre}a ~estopati e mo`no prisustvoto na elementi na znaewe, ve{tina, 

posebni fizi~ka i psihi~ka podgotvenost i izdr`livost, sposobnost 

za memorirawe, kombinirawe i predviduvawe. Ottuka vo situacii 

koga vo komarot u~estvuvaat lica so golemi razliki vo sposobnostite 

sposobnosta, ve{tinata na nejinite u~esnici. Kambovski, V. Kazneno pravo, 

poseben del, Prosvetno delo, Skopje, 1997, str. 571 

362 

Poimot na komar go opfa}a i obloùvaweto, ako istoto se odnesuva 

na nekakov iden fakt {to zavisi od slu~ajot... Ne e komar obloùvaweto 

{to se odnesuva na fakt od minatoto ili sega{nosta {to moè da se utvrdi, a 

ne im e poznat na u~esnicite, kako i opkladata vo vrska so iden fakt vrz ~ie 

nastapuvawe moè da se vlijae so ve{tina ili znaewe (taka ako nekoj se oblo- 

ì deka }e postavi rekord vo ne{to). Kambovski, V. op. cit. str. 571. 

363 

Spored Milutinovi} "komarot pretstavuva eden od vidovite na socijalnata 

patologija... i se sostoi vo igra za pari ili drugi vrednosti vrz 

osnova na opredeleni pravila, vo forma na hazarderstvo, obloùvawe ili sl., 

vo èlba ne{to da se dobie za ni{to ili mnogu za malku (podvlekol Z.S.), a 

{to zavisi od stek na slu~ajni okolnosti". Milutinovi}, M. op. cit. str. 325. Sli- 

~no na toa i Eliot, M. op. cit. str. 133. 

251

i poznavaweto na igrata ovie okolnosti i osobini imaat re{ava~ko 

zna~ewe za nejziniot rezultat (ishod). Toga{ uspehot ili neuspehot ne 

se prete`no usloveni od slu~ajot tuku se odnapred predopredeleni. Od 

tie pri~ini nekoi avtori neosnovano smetaat deka vo vakvi situacii 

ne se raboti za komar, 364 odnosno deka se raboti za nekoj oblik na 

izmama {to treba da se utvrdi vo sekoj konkreten slu~aj. Spored na{e 

mislewe ovde se raboti za komar, se razbira dokolku vo igrata se 

prisutni site nejzini drugi elementi. 

Dosega gi razrabotivme site elementi na komarot no, ne i ona 

{to ovie ~ove~ki dejnosti gi diferencira od dozvolenite igri na sre- 

}a i dozvolenite obloùvawa, a toa se protivpravnosta (zabranetosta, 

nedopu{tenosta na dejstvieto). Taa protivpravnost e opredelena so: 1. 

~l. 398 KZ koga se raboti za komarot kako krivi~no delo, i 2. ~l. 36 od 

Zakonot za prekr{ocite protiv javniot red i mir koga se raboti za komarot 

kako prekr{ok. 

Odredbite {to go opredeluvaat komarot kako krivi~no delo vo 

na{iot Krivi~en zakonik ("SV RM", 1996/37) so mali izmeni, vsu{nost, 

se prezemeni od Krivi~niot zakon na SFRJ od 1951 godina. So pogled 

na zakanetata kazna komarot ("kockawe","hazardna igra") se pojavuva 

vo tri osnovni (neovlasteno organizirawe komar ili druga igra 

na sre}a {to e zabraneta, ovozmoùvawe na igrawe komar i primamuvawe 

drugi na komar) i eden kvalificiran vid - komarxiska izmama 

(izmama pri komarot). 

Kriminalnopoliti~kite pri~ini poradi koi dejstvijata od ~l. 

398 KZ se tretiraat za krivi~no delo se sostojat vo nivnata op{testvena 

opasnost i {tetnite posledici. Vo ovaa smisla vo literaturata 

obi~no se istaknuva deka: 1. so komarot se poddrùva i stimulira neraboteweto 

(parazitizmot) i se zatapuva ~uvstvoto na odgovornost na 

~ovekot kako ~len na op{testvoto, 2. so koncentracijata vrz komarot 

slabeat i li~nite i op{testvenite interesi na poedincite {to vodi 

kon op{testvena degradacija na nivniot moral, 3. so komarot se doa|a 

do imotna korist bez rabota so {to se ru{i osnovnoto na~elo spored 

koe samo trudot i rezultatite od trudot pretstavuvaat osnova i merilo 

za op{testvenata polo`ba na ~ovekot, 4. komarot, od druga strana, 

mu odi na {teta na golem broj na negovite u~esnici. Za nego se tro- 

{at ogromni sumi pari so {to vo pomala ili pogolema mera se naru- 

{uva ekonomskata sostojba na semejstvoto, 5. komarot e povrzan i so 

364 

Taka Kambovski. Spored nego ne pretstavuva komar igra ~ij rezultat 

zavisi od ume{nosta, znaeweto, izdr`livosta i sl. (kako {to e, na primer, 

{ahot, nekakov sportski natprevar). Bi trebalo da se zeme deka postoi 

komar i vo slu~aj, koga vo igrata u~estvuvaat partneri so isto znaewe, ve{tini, 

izdr`livost, taka {to rezultatot pak zavisi od slu~ajot. Kambovski, V. 

op. cit. str. 571. Na sli~en na~in i Lazarevi}, Lj. Krivi~no pravo, posebni deo, Savremena 

administracija, Beograd, 1983, str. 417. 

252

drugite oblici na kriminalitetot. So nego se sozdavaat posebni uslovi 

za razli~ni izmami so koi se iskoristuva lekomislenosta i naivnosta 

na golem broj u~esnici. Zagubite na komar pak ~esto se pri~ina za 

nivno nadopolnuvawe po pat na kra`bi, proneveri, grabeì, falsifikati 

i sl. 

Napred vidovme deka komarot pretstavuva krivi~no delo samo 

ako neovlasteno se organizira igra i ako se koristat nedozvoleni sredstva 

ili na~ini na igra. Site ostanati vidovi komar {to ne se opredeleni 

kako krivi~ni dela, a se zasnovaat na zarabotuva~ka bez rabota 

na nivnite u~esnici, pretstavuvaat prekr{oci. Komarot kako prekr- 

{ok e normiran so ~l. 36 od Zakonot za prekr{ocite protiv javniot 

red i mir. 365 

2 0 Igrite na sre}a (dozvolena hazardna igra). Komarot e igra na 

sre}a ili obloùvawe {to za razlika od zabavata sekoga{ sluì za 

ostvaruvawe na nekakva imotna korist i kako {to vidovme po pravilo 

e zabranet. Velime po pravilo, za{to od opredeleni pri~ini samata 

dràva dozvoluva igrawe komar. Se razbira, za nekoi igri na sre}a i 

obloùvawa {to imaat karakter na komar vo vistinska smisla na toj 

poim me|utoa so poseben akt - Zakon za igrite na sre}a i za zabavnite 

igri e isklu~ena nivnata protivpravnost. So ovoj zakon komarot e 

dozvolen i staven pod kontrola na dràvata so ogled na toa {to preku 

nego se pribiraat ogromni sredstva za: 366 za Buxetot na Republikata, za 

prireduva~ot na igrata, za finansirawe na opredeleni godi{ni 

programi i zada~i na zdruènija na gra|ani (programite na zdruènija 

na hendikepirani lica), za Crveniot krst na Republika Makedonija, za 

razvoj na sportot i fizi~kata kultura, kako i za stopanska reklama. 

Pod igri na sre}a vo smisla na ovoj zakon se podrazbiraat igrite 

vo koi u~estvuvaat pogolem broj gra|ani i vo koi na u~esnicite 

pokraj zabava im se dava mo`nost za steknuvawe so dobivka vo pari ili 

predmeti, ili vo pravo na besplatni uslugi pri koi krajniot rezultat 

na igrata ne zavisi od znaeweto i ume{nosta na u~esnicite vo igrata 

tuku od slu~ajot. Vo ovaa ne{to poinakva definicija od onaa {to prethodno 

ja navedovme za komarot se zabeleùva ista sodrìna. Razlikata 

e samo vo toa {to ovde zakonodavecot go upotrebil izrazot "igri 

365 

"Koj igra komar ili na drug na~in ovozmoùva hazardna igra, }e se 

kazni so pati~na kazna od 1.000 do 50.000 denari, ili so kazna zatvor od 30 do 

60 dena. Za prekr{okot od st. 1 na ovoj ~len }e se kazni i preprijatieto i 

druga ustanova ili drugo pravno lice i samostoen ugostitel so pari~na kazna 

od 10.000 do 300.000 denari, a odgovornoto lice vo preprijatieto ili ustanovata 

ili drugo pravno lice so pari~na kazna od 1.000 do 50.000 denari". 

366 

Postojat avtori (Milutinovi}. M, op. cit. str. 326) koi neuspe{no se 

obiduvaat ovoj oblik na komarot da go opravdaat so pretpostavkata za negoviot 

zabaven karakter. Toa me|utoa ne e ispravno za{to zabavata e podednakvo 

prisutna i kaj zabranetite vidovi na komarot. 

253

na sre}a" so namera so nego da se istakne neprekorlivosta na edno vo 

su{tina isto ~ove~ko povedenie. Pritoa ovoj poim zakonot go vklopuva 

i obloùvaweto. 

Vo zakonot natamu taksativno se navedeni vidovite igri na sre- 

}a koi moàt da bidat op{ti i posebni. Op{tite igri na sre}a se 

delat na tri vida: 

a) igri so izvlekuvawe (loto, sportska prognoza, lotarija, 

instant (ekspres) lotarija i tombola), 

b) obloùvawe na sportski natprevari i 

v) nagradni igri. 

Posebni igri na sre}a se: 1. igri {to se prireduvaat vo igra- 

~nici - kazino (bauche, black jack 21, bacceara - chemin defer, trente et quarante 

poker i dr.), i 2. igri na avtomati za igri na sre}a. 

Pokraj toa sekoja igra na sre}a mora da ima sopstveni pravila 

na igrata. So tie pravila spored zakonot se utvrduvaat: imeto i vremetraweto 

na igrata, na~inot na prireduvawe i uslovite za u~estvo vo 

igrata, mestoto vo koe se prireduva igrata, odnosno podra~jeto na koe 

se vr{i uplatata za u~estvo vo igrata, visinata na vlogot, odnosno cenata 

na lozot, kombinacijata, tombolskata karti~ka ili ètonot, 

kako i krajniot rok za u~estvo vo igrata, vidot na dobivkata i na~inot 

na isplata, na~inot na izvlekuvaweto odnosno opredeluvaweto na dobivkite, 

na~inot, mestoto i rokot na objavuvaweto na rezultatiote od 

igrata, vremeto i mestoto na isplatata odnosno izdavaweto na dobivkata, 

krajniot rok za isplata odnosno izdavawe na dobivkite i zastarenosta 

na pravoto za naplata odnosno priem na dobivkite, javnost na 

izvlekuvaweto na dobivkite, garanciite i obvrskite na prireduva~ot 

sprema u~esnicite vo igrata. Pokraj ovie pravila od ~l. 31 za oddelni 

igri na sre}a so ~l. 33 od Zakonot na igrite na sre}a i za zabavnite 

igri se predviduvaat i posebni uslovi (pravila), a vo ~l. 10 i 11 e daden 

konkreten opis za toa na koj na~in se odviva sekoja od op{tite 

igri na sre}a. 

Kon komarot kako dozvolena igra na sre}a, vo koja, kako {to vidovme, 

spored zakonot e vklu~eno i dozvolenoto obloùvawe, se javuvaat 

dve strani: prireduva~ot na igrata i u~esnicite vo igrata. Tie 

strani nastapuvaat od sprotivni pozicii vo pogled na ostvaruvaweto 

na dobivkata. Toa me|utoa, ne zna~i deka eden nasproti drug ne stojat i 

u~esnicite vo igrata {to e osobeno slu~aj kaj posebnite igri na sre}a. 

Kaj ostanatite dozvoleni vidovi komar, taa sprotivnost me|u u~esnicite 

na igrata e pomalku vidliva i ima poinakov karakter za{to se 

ostvaruva na posreden na~in, preku prireduva~ot na igrata. 

[to se odnesuva do prireduva~ite na igrata vo zakonot izri~no 

e navedeno deka toa moàt da bidat samo: 1. trgovsko dru{tvo za postojano 

prireduvawe na op{ti i posebni igri na sre}a i 2. zdruènija 

na gra|ani od oblasta na fizi~kata kultura, tehni~kata kultura i 

hendikepiranite lica vrz osnova na odobrenie za povremeno priredu- 

254

vawe igri na sre}a. Povremeno moàt da se prireduvaat igrite na sre- 

}a: lotarija, tombola, obloùvawe na sportski natprevari i sportska 

prognoza. Stranski pravni i fizi~ki lica ne moàt samostojno da 

prireduvat igri na sre}a, osven vo slu~aite predvideni vo ~l. 44 i 52 

ZISZI. 

Za postojano prireduvawe igri na sre}a, ako se ispolneti uslovite 

od ~l. 18, a za kazino i od ~l. 42 ZISZI, moè da se izdade licenca 

na dru{tvo so ograni~ena odgovornost od strana na Vladata na 

Republika Makedonija. Licenca se dava za vreme najdolgo od 6 godini. 

Za povremeno prireduvawe na igri na sre}a, ako se ispolneti 

uslovite od ~l. 20 ZISZI moè da se dade odobrenie (vo vid na re- 

{enie) na zdruènie na gra|ani od strana ministertot za finansii. 

Odobrenieto se izdava za period od devet meseci i ne moè da se prodolì, 

odnosno obnovi vo tekot na kalendarskata godina. 

U~esnik vo igrite na sre}a moè da bide sekoe lice. Vo zakonot 

imeno ne e opredeleno nikakvo ograni~uvawe vo pogled na vozrasta 

i dràvjanstvoto osven kaj posebnite igri na sre}a od koi so posebna 

odredba se isklu~eni maloletnite i uniformisani lica. 367 

Na krajot Zakonot go opredeluva i organot nadleèn za sproveduvawe 

nadzor za pravilno sproveduvawe na igrite i kazneni odredbi 

vo slu~aj na kr{ewe na odredbite na zakonot. 

3 0 Op{t poim na hazardnite igri. Vrz osnova na dosega kaànoto 

za nivnite pojavni oblici moème da pristapime i kon utvrduvawe 

na op{tiot poim na hazardnite igri. Vo taa smisla smetame deka 

nema da se pogre{i ako gi opredelime kako igri na sre}a (i/ili oblo- 

ùvawe) i komar (i/ili obloùvawe) vo koi dobivkata ili gubitokot 

prete`no zavisat od slu~ajot bez ogled dali takvata aktivnost na ~ovekot 

e dozvolena ili zabraneta. Vakvoto opredeluvawe na hazardnite 

igri e od osobeno zna~ewe za prodlabo~en pristap kon pojavata, otkrivawe 

na nejzinata su{tina i sodrìna od site aspekti na vistinata. 

Site ostanati tvrdewa od tipot - hazardot e samo ona {to dràvata }e 

re~e deka e hazard, ili - sporednoto dobro {to go nosi odredena pojava 

moè da ja opravda su{tinata i posledicite na zloto od nea, imaat 

nebulozen prizvuk i ne moàt da go napravat pozitivno ona {to vo 

svojata su{tina e negativno. 

Da rezimirame: site igri na ~ovekot vo koi se pojavuva ekonomskata 

korist od igrata gi delime vo dve osnovni grupi: 1. igri koi 

pretstavuvaat profesija, i 2. hazardni igri. Vo nemawe na drug posoodveten 

termin hazardnite igri gi opredelivme kako op{t poim so 

~ija pomo{, vo zavisnost od kriteriumot dali se pojavuva ili otsustvuva 

elementot na prisustvoto na dràvata vo nivnoto regulirawe, 

isto taka se delat na dva vida: 1. igri na sre}a, i 2. komar. Pritoa igrite 

na sre}a (vklu~itelno i na obloùvaweto), go pretstavuvaat po- 

367 

Vidi: ~l. 45 i 56 st. 2 ZISZI. 

255

leto na tn. dozvoleni hazardni igri, za{to se ostvaruvaat so posredstvo 

na dràvata. Od druga strana komarot (vklu~itelno i na oblo- 

ùvaweto), go pretstavuvaat poleto na tn. nedozvoleni (protivpravni) 

hazardni igri, za{to se ostvaruvaat bez posredstvo na dràvata. Zaedni~ki 

elementi (karakteristiki) i na dvata vida na ~ovekovoto povedenie 

se: 1. deka pretstavuvaat neproduktivni igri, 2. deka se ostvaruvaat 

spored odnapred utvrdeni pravila, 3. deka vo niv u~estvuvaat 

najmalku dve sprotivstaveni strani, 4. deka edna od stranite ili obete 

strani mora da u~estvuvaat so soodvetni vlogovi vo igrata, i deka 5. 

rezultat od igrata e dobivka ili gubitok na pari, materijalni vrednosti 

ili uslugi. Posledniot element - uspehot vo igrata e nepredvidliv 

(zavisi od slu~ajot, sre}ata) kaj igrite na sre}a i komarot e 

razli~en. Kaj igrite na sre}a nepredvidlivosta (hazardot, slu~ajot, 

sre}ata) e celosno ili dominantno prisuten element, a kaj komarot toj 

element e promenliv: zavisi od vidot na konkretnata igra i obi~no 

mnogu malku e prisuten, a moè i celosno da otsustvuva. 

4 0 Zabavata. Zabavnite igri zakonodavno se opredeleni kako: 

"igri na smeta~i, simulatori, videoavtomati, fliperi, pikado, bilijardi 

i na drugi sli~ni napravi {to se stavaat vo pogon so pomo{ na 

metalni pari, ètoni ili so naplata, a vo koi u~esnikot ne moè da 

ostvari dobivka vo pari, predmeti ili prava, osven pravo na edna ili 

na pove}e nagradni igri na napravite za zabava" 368 

Dozvolenite i nedozvolenite igri na sre}a imaat opredeleni 

sli~nosti me|utoa i razliki vo odnos na zabavnite igri. Za razlika od 

komarot vo zabavnata igra moè da u~estvuvaat pove}e, no i samo edno 

lice bez da se zagubi nejziniot zabaven karakter. Kako kaj komarot 

u~estvoto vo zabavnata igra podrazbira vlog za da se stapi vo zabavnata 

igra, me|utoa za razlika od komarot, vo zabavnata igra ne postoi mo- 

`nost za dobivka vo pari, predmeti ili uslugi. Vo ovie igri vlogot se 

iskaùva kako nadomest, a negovata visina kako cena za pruènite 

uslugi za zabavata, a ne kako vlogot kaj komarot so mo`nost za nesrazmerna 

dobivka. Edinstvenata mo`na dobivka kaj zabavnata igra e mo- 

`nosta za prodolùvawe na igrata (dobivawe na edna ili pove}e besplatni 

novi igri) vo vid na nagrada za uspe{nosta na prethodnata 

igra. So drugi zborovi, komarot ne e identi~en so zabavnite igri iako 

najgolemiot broj na komarxiski igri moàt da se koristat kako zabavni 

igri za{to kaj zabavnite igri nedostasuva su{tinskata odrednica 

vlog nasproti dobivka koja e izrazena vo materijalna vrednost. 

So pravo me|utoa zabeleùva Vasilijevi} deka e otvoreno pra- 

{aweto na igrite na sre}a gledano od stojali{te na pravnoto regulirawe 

na komarot koga sportskata prognoza, loto, lotarija se izzemaat 

od komarot i se smetaat za zabava. Tuka sekoga{ se steknuvaat site 

elementi bitni za komarot: vlog, pravilo na igrata i cel koj se saka da 

368 

^l. 3 ZISZI. 

256

se postigne. Zatoa poprikladno bi bilo vrz niv da se gleda kako na pomalku 

ili pove}e opasni oblici na komar i da se dozvoluvaat samo toga{ 

koga postojat dovolni pri~ini nivnata op{testvena opasnost da 

se smeta za nezna~itelna. Ova pred sî, ottamu {to tuka mnogu ~esto se 

razvivaat celi sistemi za igrawe, se zdruùvaat sredstva za so plansko 

predviduvawe na rezultatite se sozdadat {to pogolemi izgledi za 

uspeh, za dobitok na premii povekekratno pogolemi od vloènite 

iznosi na pari. Zabavata vo tie uslovi re~isi celosno ja potisnuvaat 

materijalnite momenti. Isklu~iva cel na ispolnuvaweto na tiketite 

stanuva da se dosegne dobivkata. Ne e retkost igrata na prognoza i 

loto da stanale redovno i dopolnitelno zanimawe. Ottamu, iako op{- 

testveno politi~kata zaednica od tie igri ostvaruva zna~itelni prihodi 

preku porezot, ne smee da se izgubi od vid deka tie spored svojata 

rasprostranetost i poradi seto ona {to so sebe go nosat, se isklu~itelno 

opasni i {tetni i deka e neizvesno vo koja mera zakonodavecot 

gi obezbedil uslovite so cel uspe{no da im se sprotivstavuva. 369 

Na{e stojali{te e deka zabavnite igri pretstavuvaat edna od 

formita na ~ovekovata dru{tvenost (druèqubivost). Do ovoj poim 

dojdovme so ednostavno prevrtuvawe na teorijata na dru{tvenosta na 

poznatiot pretstavnik na formalnata sociolo{ka teorija - germanecot 

Xorx Zimel (Geogr Zimel), odnosno od negoviot stav deka dru- 

{tvenosta na lugeto pretstavuva samo eden oblik na apstraktna igra. 370 

Da zaklu~ime. Zabavnite igri treba pred sî da se sfatat kako 

tro{ewe na slobodnoto vreme. Pritoa e sigurno e deka zabavnite igri 

proizlegle od potrebata za dru{tvenost i razonoda, za telesna i duhovna 

relaksacija i deka oddavaweto kon niv moè da pruì zadovolstvo 

sli~no na ona {to go dava momentot vo procesot na sozdavaweto. 

No ne e samo toa. I zabavnata igra proizleguva i sluì i za ispolnuvawe 

na stremeòt za mo} nad drugite, a ne samo nad samite sebe, kako i 

potrebata na drugite da im pokaème {to znaeme. Toa zna~i deka samopotvrduvaweto 

e nuèn element i na ovie igri. 


KOMAROT 

1. Prvite pi{ani podatoci za eden vid igra komar moàt da se 

najdat vo drevna Kina. Stanuva zbor za igrata vei - ~ei od 2300 godina 

pred na{ata era ~ii pravila do denes se so~uvani no, ne i podatoci za 

nejzinata rasprostranetost. Staroegipetskata civilizacija isto taka 

ne bila imuna na komarot. Naprotiv, vo vremeto na staroto carstvo 

369 

Vasilijevi}, A. V. op. cit. str. 94. 

370 

Vidi: Parsons, Talkot i dr. Teorije o dru{tvu, Osnovi savmermene sociolo{ke 

teorije, prva knjiga, Vuk Karadi}, Beograd, 1969. (v. Zimel, Georg. Sosiologija 

dru{tvenosti). str. 155. 

257

postoele golem broj komarxiski igri. Prvi tragi na zabrana na oddelni 

vidovi igri komar me|utoa, moàt da se sretnat duri vo staroegipetskata 

civilizacija i se povrzuvaat so nivnata neusoglasenost so 

toga{nite verski postulati. 

Prvite pi{ani tragi za komarot vo indiskata civilizacija 

zboruvaat za obloùvaweto na trki so borbeni koli. Eden od najstarite 

indiski epovi, "Mahabharata" (4 vek p. n. e.) pak, zboruva za komarxiskiot 

gubitokot koj dovede do dvoboj na semejstvata Pandui i Kurui 

i ottamu do stradaweto na golema masa narod. Vo istiot mit, vo pesnata 

"Nal i Damajanti" eden gubitok na komar me|u dvajca bra}a bil pri- 

~ina ne samo za na sakanata èna, tuku i za gubitok na kralstvo i odeweto 

vo progonstvo. Seto toa zboruva deka komarot se igral me|u najuglednite 

vladeteli i nivnite semejstva i deka vlogovite ne bile samo 

golemi iznosi od materijalna priroda, tuku se sostoele i vo stavawe 

na komar duri i na svoite èni. Posledicite od toa bile celosno osiroma{uvawe 

no i semeen razdor, gubitok na ~esta i ugledot i site 

op{testveni pozicii, pa duri i na vlasta. 

Vo mitolo{kata svest na anti~ka Grcija se zboruva za trite 

hierarhiski postaveni vrhovni boènstva: Zevs, Posejdon i Had koi go 

podelile celiot svet na nebo, zemja i podzemen svet so pomo{ na komarot. 

Spored toj mit, prvi~nata podelba na vlasta e izvr{ena so pomo{ 

na astragal - dolgnavestata kocki~ka so numerirani strani koja {to 

bila ~esto koristena vo toga{na Grcija. 371 Vo eden drug gr~ki mit se 

zboruva za potekloto na komarot. Od qubovnata vrska na Zevs i bo- 

ìcata Tiha bila rodena }erkata koja vo Panteon bila zadolèna za 

smisluvawe na novi hazardni igri i za pottiknuvawe na lugeto da se 

oddavaat kon niv. Ovaa boèstvo imalo duri i takva uloga da gi naveduva 

na samoubistvo site onie {to go izgubile celokupniot imot na 

komar. Za starogr~kata civilizacija e me|utoa su{testveno deka za 

prvpat se javuva potrebata za zakonsko regulirawe na komarot. Na toa 

ukaùvaat Solomonoviot i Drakonoviot zakon koi za igraweto komar 

predviduvaa kazna zatvorawe vo temnica. 

Vo knigata "Istorija na obi~aite na stariot Rim" Ludvig Fridlender 

dava periodizacija i kategorizacija na igrite na sre}a i komarxiskite 

igri vo tekot na istorijata na rimskata dràva. Se tvrdi 

deka strasta i pojavnite oblici (trik-trak, zarovi, lotarija, frlawe 

na pari~ka) sprema komarot Rimjanite gi nasledile od Etrurcite. Rimskoto 

zakonodavstvo vo periodot na imperijata dozvoluvalo potpolno 

slobodno igrawe komar samo vo vreme na saturnaliite, koga i inaku 

mnogu zakoni bile von sila. Vo latinskiot govor zborovite alea (kocka) 

i aleator (kockar) imale pejorativen prizvuk, a zakonite vo periodot 

na imperijata ne predviduvale mo`nost za naplata na dolgot sozdaden 

pri komar. Naprotiv, gubitnicite na komar vo soglasnost so 

371 

V. Grejvs, R. Gr~ki mitovi I-II, Nolit, Beograd, 1969 

258

zakonot moèle da go povratat svojot gubitok. Komarot bil zabranet 

za robovite, strancite, maloletnite lica i licata bez gra|anski prava. 

Treba me|utoa da se ima vo vid deka vo stariot Rim komarot bil 

{iroko rasprostraneta pojava, a kaznite za igrawe komar bile pove}e 

isklu~ok odo{to pravilo. Komarot bil osobeno omilena "zabava" na 

rimskite imperatori kako na primer, Avgust, Domicijan, Kaligula, 

Klaudie, Neron i drugi koi stradale tokmu od svojata komarxiska 

strast. 

Vo periodot na proglasuvaweto na rimskata republika zakonodavniot 

tretman na komarot i na negovite u~esnici donekade e izmenet. 

Golem del od igrite na sre}a i komar bea zabraneti a kaznite za 

naru{uvaweto na tie zabrani bile ~etvorokraten iznos od dobitokot 

na komar. Vo toa vreme e donesen poznatiot zakon Lex talaria ( Zakon za 

komar). Pretoroviot edikt od toj period predviduva{e stroga kazna za 

sopstvenik na kockarnica i vovede nova inkriminacija - naveduvawe 

drugo lice na komar. Predvidenata kazna bila dvokratna pari~na kazna 

i rabota na kamenolom (lautumiae) ili kazna zatvor (vincula publica). 

Celosnata zabrana na igrite na sre}a }e ja vovede Justinijan. 

Komarot bil omilena igra i kaj germanskite plemiwa. Vo literaturata 

se tvrdi deka dobivkata od grabeìte tie ja delele so 

frlawe kocka i deka na ist na~in ~esto go opredeluvale voda~ot na 

svoeto pleme. Poznato e isto taka deka igrale komar vo svojot ili tu| 

ìvot, vo teloto na svoite èni ili nevinosta na svoite kerki. 

Hristijanskata religija ima{e negativen stav i odnos kon komarot. 

Toa me|utoa ne zna~i deka vo ovoj period komarot ne postoe{e. 

Naprotiv, od faktot {to i samata biblija go spomenuva komarot i 

odlu~uvawe vrz osnova na frlawe na kocka postoeweto na komarot be- 

{e zna~itelno kaj site sloevi na naselenieto, pa duri i me|u sve{tenstvoto. 

Ottamu e prisutno i donesuvaweto zakoni so koi se te`nee{e 

barem da se ograni~i igraweto komar. Poznato e deka angliskiot kral 

Ri~ard I i francuskiot kral Filip II Ogist skoro istovremeno se obidele 

normativno da gi ograni~at barem iznosite vo koi e dozvoleno 

igraweto komar i da gi opredelat licata na koi im e dozvoleno toa da 

go pravat. Taka spored ovie zakoni samo licata so blagorodni~ko poteklo 

(od princ do vitez) moèle da igraat komar vo pari i toa vo 

ograni~eni iznosi (vlogot smeel da iznesuva najmnogu 60 {ilinzi vo 

tekot na 24 saati). Za prekr{uvaweto na ovie zabrani bila predvidena 

pari~na kazna, odzemawe na komarxiskiot vlog, 100 {ilinzi globa vo 

korist na crkvata i javno {ibawe. 372 

Kako refleksija na sostojbata so komarot vo sredniot vek vo 

evropskite zamji mo{ne ilustrativno moàt da posluàt slednive navodi 

na Erazmo Roterdamski. Vo svoeto pro~ueno delo "Pofalba na 

372 

V. Jnji}, Dragan. Kocka i kriminalitet, doktorska disertacija, Pravni fakultet, 

Beograd, 1987, str. 32. 

259

ludosta" od 15 godina toj veli: "[to se odnesuva do kockarite, i samata 

se dvoumam (se misli na ludosta) dali treba da gi priklu~am kon 

mojata druìna. Sekako deka e glupava i sme{na gletkata koga }e vidi{ 

kako na nekoi, napolno predadeni na igrata, samo {to }e go slu- 

{nat tresokot na zarovite, srceto vedna{ }e im zaigra i zatreperi. 

Podlaùvani od nade`ta za dobivka, tie go gubat siot svoj imot i koga 

korabot }e im se razbie od grebenot na zarot, koj ne e pomalku stra{en 

od Malejskiot, pa re~isi goli isplivuvaat i poskoro kogogode }e go 

izmamat, odo{to onoj, {to go ograbil, za da ne gi smetaat za nesre- 

}nici. [to da re~am za poluslepite starci, {to si stavaat o~ila za da 

moàt da igraat? Najposle, koga ostriot revmatizam }e im gi zdrobi 

koskite, si iznao|aat zamenik, koj za pari }e gi frla zarovite mesto 

niv. Ovaa igra navistina e zabavna, samo da ne preo|a mnogu ~esto vo 

besnilo, pa zatoa pove}e spa|a vo delokrugot na furiite a ne vo 

mojot" 373 Ovoj lapidaren opis na Roterdamski zboruva za razmerite na 

komarot, negovite u~esnici i dava luciden opsis na op{testvenite, 

moralnite i psiholo{kite efekti na igraweto komar vo periodot za 

koj stanuva zbor. 

2. Komarot isto taka e vid na igra kade {to pravilata na igrata 

se odnapred opredeleni i vo koja u~esnicite na komarot dobrovolno gi 

prifa}aat tie pravila. Pravilata na igrata se opredeleni vo zavisnost 

od poedine~nite vidovi na igrata. Toga{ koga }e se otstapi od pravilata 

stanuva zbor za komarxiska izmama. 

Osnovata {to go opredeluva komarot e principot na vlog - dobivka 

(gubitok) kako mo`nost za koja se pretpostavuva deka e ramnopravna 

i pod isti uslovi dostapna na site u~esnici vo igrata. Ovaa mo- 

`nost me|utoa, zna~i deka samo nezna~itelno mal broj na u~esnici 

ostvaruva dobivka i toa na smetka na sumata na vlogovite na nesrazmerno 

pogolemiot broj na u~esnici vo igrata. Ottamu i dobivkata voobi~aeno 

e zna~itelno povisoka (nesrazmerna) vo odnos na vneseniot 

vlog na u~esnikot koj ja ostvaruva istata. 

Slednata karakteristika na komarot e negovoto funkcionirawe 

vrz osnova na slu~aj, {to zna~i vo otsustvo na znaewe, umeewe i 

sli~ni obele`ja na u~esnikot vo igrata. 

Mo{ne zna~ajno obele`je na komarot e i toa deka pretstavuva 

aktivnost vo koja ne se sozdavaat novi vrednosti (proizvodi i dobra) 

tuku na protivpraven na~in samo se menuva sopstvenosta nad materijalnite 

vrednosti. 

Komarot e grupna aktivnost koja vklu~uva pove}e u~esnici vo 

igrata vo bilo koe svojstvo no naj~esto na dve sprotivstaveni kategorii 

- dobitnici i gubitnici (`rtvi). 

373 

Rorerdamski, E. Pofalba na ludosta, Kultura, Skopje, 1990, str. 69 

260

Osnovna konstatacija e deka ni edna od igrite komar kako vsu- 

{nost nitu edna od igrite na sre}a ne zna~i pozitivna stimulacija i 

vospitna rekreacija na poedincite, ni edna od niv ne osloboduva ~ove- 

~ka energija na op{testveno prifatliv na~in i ni edna od takvite 

igri ne gi re{ava ~ovekovite tenzii niti gi eliminira negovite karakterni 

pre~ki. 


IGRITE NA SRE]A 

1. Ako e vistina, a kako {to imavme prilika da vidime, nie toa 

apodikti~no go tvrdime, deka nepostoi igra {to se igra zaradi igra, 

toga{ e lesno da se opredeli poimot na igrite na sre}a. Toj poim e 

mnogu star i dosega daleku vo minatoto. Imeno, kako {to ispravno 

tvrdat opredeleni avtori, igrata na sre}a po~nala da se razlikuva od 

op{tata pretstava za igrata vo onoj moment koga na prvobitno nedol`nite 

igri na ume{nost i snaga, na koi celta im bila samo razonoda, 

im bil pridodaden igra~ki vlog koj ja zasiluva napnatosta vo pogled 

na rezultatot na borbata. Nabrzo, velat natamu istite avtori, materijalnata 

sila na igrata preovladeala, pri {to dobivkata vo igrata ne 

moralo nu`no da bide pari~na vrednost ili nekoj predmet {to trebalo 

da mu se vra~i na pobednikot. Taa dobivka moèla da se sostoi i 

vo obvrskata porazeniot vo korist na dobitnikot da stori nekoe odnapred 

dogovoreno dejstvo. 374 Na toj na~in dobivkata mnogu brzo zaigra 

va`na uloga vo "razonodata". Momentot na zgolemuvaweto na napnatosta 

na igrata so stavaweto na osobeno pari~ni vlogovi ~esto ja pretvora 

igrata od bezazlena zabava vo razdrazlivo vozbuduvawe. 375 

Igrite na sre}a vo najgolemiot broj jazici se narekuvaat hazardni 

igri. Zborot hazard ili hasard, azard, azart e od arapsko poteklo 

izveden od zvorot az-zahr {to na arapski ozna~uva igrawe so kocka. 

Zborot hazard najprvin zna~i slepa sudbina, prilika, slu~aj, sre}a. 

Zborot rizik doa|a od istiot izvor i zna~i {pekulirawe na povolen 

rezultat, doveduvawe vo opasnost na samiot sebesi. Ottamu pod poimot 

hazardirawe, oddavawe na hazard, strast kon hazard se podrazbitra ~ovek 

koj vo igrata se podreduva na odlukite na sudbinata, ili u{te pove}e 

deka toj odlukata vo igrata ili vo razni drugi rizi~ni potfati 

mu ja prepu{ta na slu~ajot: da se priznae rizikot zna~i da se otkaè od 

mo`nosta na svesno vlijanie i vo tekot na nastanot da mu se prepu{ti 

374 

Gizycki, J. i Gorny, A. ôvek i hazard, Prosveta, Zagreb, 1973, str. 13. 

"Napnatosta poradi izgledite na dobivka, neizvesnosta, mo`nosta da imame 

sre}a, seto toa ve}e mnogu rano za igra~ite bilo dopolnitelna privle~nost, 

koja vo mnogu igri se zgolemuvala, a najgolemiot broj na igri bez nea ne moè 

ni da se zamisli", Ibid, str. 13. 

375 


261

na nesre}en ili sre}en slu~aj. 376 Toa se zna~i takvi igri vo koi za dobivkata 

odlu~uva sudbinata i slu~ajot a ne sopstvenite sposobnosti. 

Spored Gizicki i Gorni vo klasi~nite hazardni igri vleguvaat 

igrite so kocki (kockaweto), ruletot, lotarijata i bakarata. 

Vo brojni vidovi na obloùvawe i razni oblici na totalizatori 

rezultatot na igrite ne e napolno zavisen od slu~ajot tuku vrz 

nego vlijajat nekolku odredeni elementi kako {to se kondicija na natprevaruva~ot, 

na kowot ili na fudbalskata ekipa. I drugi nadvore{ni 

uslovi kako {to se lo{a trka~ka pateka, navla`neto igrali- 

{te, nepovolno vreme, sopstven ili tu| teren - seto toa se okolnosti 

na koi smetaat obloùva~ite. Takvite okolnosti pri obloùvaweto 

samo laik napolno }e gi zapostavi i ottamu samo za nego obloùvaweto 

e ~ista hazardna igra. Vpro~em koga se upotrebuva zborot hazard 

toj e mnogu posilen od izrazot "igri na sre}a" i so nego vedna{ se 

povrzuva seto ona {to e zlo i pogubno vo igrata na sre}a, a "igrata na 

sre}a" se zamisluva mnogu pobezazleno... So vreme so izrazot hazard ne 

se ozna~uvani samo igrite na sre}a vo stroga smisla na zborot tuku i 

takvi igri koi na u~esnicite im se zakanuvaat so opasnosta od golemi 

gubitoci, igri vo koi vloènite golemi iznosi na pari se ostra sprotivnost 

so potrebnite sposobnosti. Taka, na primer, pokerot so pravo 

se smeta za edna od najopasnite igri na sre}a: edno edinstveno delewe 

na kartite moè nekogo da go upropasti ili zbogati. No i pokraj toa 

pokerot ne e isklu~ivo hazardna igra vo vistinska smisla na toj zbor, 

tuku igra koja osven sre}ata bara i sposobnost za kalkulacija, presmetuvawe 

na izgledite, psihologizirawe i ume{nost. 377 Nasproti toa lotarijata 

e ~isto hazardna igra. 

Prvata forma na igrite na sre}a pretstavuvala `drepkata. Za 

`drepkata kako pravilo za delba na zemjata me|u sedumte izraelski 

plemiwa za prvpat se zboruva vo Biblijata no se pretpostavuva deka 

toj obi~aj bil rasprostranet i vo stariot Egipet, Indija, Grcija i Persija. 

Vo V vek perd. n. e. vo anti~ka Grcija so Klistenovite zakoni 

ve}e be{e predviden ostrakizmot (~esno progonstvo) kako model na 

pravorazdavawe so frlawe na kocka. 

Spored drevnata tradicija boìcata na sre}ata Fortuna koja e 

za{titnica i na site igri i nivnite u~esnici bila opremena so trkalo 

na sre}ata so pove}estrano simboli~no zna~ewe. Vo sredinata na 

trkaloto (Fortuna rota) sedi krunisanata Fortuna i go dviì trkaloto 

na koe se prikaàni likovite na nejzinata naklonetost, koi postojano 

se voznemiruvaat. Na vrvot na toa trkalo na sre}ata kle~i i nego vo 

toj moment go oboàvaat: regno (vladeam). Trkaloto se vrti i ve}e mo- 

è da se pro~ita regnavi (vladeev), a onoj koj {totuku go oboàvaa posega 

kon svojata kruna i sî u{te ja ima pred o~i. Me|utoa trkaloto se 

376 


377 


262

spu{ta ponisko, krunata mu ispa|a i toj ve}e mora da kaè: sum suine 

regno (bez kralstvo sum), toj gr~evito se fa}a za dolnata strana na 

trkaloto bez bilo kakvi i da e izgledi deka }e se odrì. Me|utoa trkaloto 

poleka povtorno se diga nagore i toj se nadeva gledaj}i ja Fortuna: 

regnabo (}e vladeam). Malku potoa povtorno se dostignuva nivoto 

na koe ne moè da se odrì: regno. Nakratko, sudbinata go vrti trkaloto 

na sre}ata. 378 

Najstariot oblik na lotarija poteknuva od rimskoto carstvo vo 

vid na zalo`na lotarija naj~esto organizirana od samite carevi. Ovoj 

prv oblik na tn. organizirana lotarija se sostoel vo javna delba na 

mali tabli~ki (missilia) na koi bil ozna~en nekakov podarok od pomala 

vrednost. Takvite lozovi se delele bez nadomest. Poznato e i toa deka 

ponekoga{ ovie tabli~ki Neron gi vrzuval za nozete na razni ptici 

taka {to masata narod se oddavala na bezobziren lov na tie ptici. Od 

vremeto pak na Marko Aurelie postoi zapis za taksativno precizirana 

dobivka {to bila dodeluvana od lotariite {to toj gi organiziral. 

Spored toj zapis edna sre~ka na dobitnikot mu donesuvala deset 

me~ki, deset gluvci, deset par~iwa salata ili deset funti zlato. 

Vo srednovekovna Firenca se zabeleàni prvite pojavni oblici 

na stokovna lotarija koja podrazbirala pari~en vlog i opredelen 

rizik, a potoa osobeno od XV vek masovno se pro{irila niz cela Evropa. 

Ve}e vo XVI vek e vospostaven sistem na pi{ani pravila so vodewe 

na delovni knigi, opredeluvawe na datumi na javno izvlekuvawe i spisoci 

na dobitnicite. Poznato e i deka prvata dràvna lotarija e organizirana 

vo Firenca vo 1530 godina so vlog od eden zlatnik i sre~ka 

koja se narekuvala polizza. Nejzinata cel bila popolnuvawe na dràvnata 

blagajna. 379 Vo 1539 godina vo Pariz e organizirana prvata francuska 

dràvna lotarija pod naziv Blankue, 380 a potem vo Holandija 

(1549) 381 , Germanija (1610) 382 i duri vo 1769 383 vo Anglija. Karakteristi- 

~no e deka prihodite od lotarijata vo Holandija i Germanija vo prv 

red se koristele vo dobrotvorni celi, a vo Anglija za razvoj na kulturata. 

[to se odnesuva do lotarijata kako glavna i masovna igra na 

sre}a vo srednovekovniot period se istaknuva deka taa imala {iroka 

poddr{ka kako od crkvata taka i od dràvata so ogled deka pretstavuvala 

dobar izvor na dopolnitelni prihodi. Vo prilog na ovoj stav 

kako primer se naveduva okolnosta deka odeweto na prvite angliski 

iselenici vo Amerika vo 1612 godina bilo finansirano od sredstvata 

378 


379 


380 

Vidi: ibid, str. 130 

381 


382 


383 


263

steknati od lotarija. Isto taka se smeta deka najrasprostranet vid na 

finansiska lotarija najverojatno datira od periodot na angliskata 

kralica Ana (18 vek), na koja lotarijata i sluèla za isplata na 

nacionalnite dolgovi, plati na dràvnite slu`benici, izvedba na 

grade`nite raboti vo prestolninata i za sli~ni celi. 

Za razlika od lotarijata prviot oblik na igrata loto nastana 

duri vo 1620 godina vo \enova i so mnogu mali izmeni se zadrà duri 

do denes. Poznato e i toa deka igrata loto za prvpat e priredena vo Germanija 

vo 1763 godina vo korist na vladetelot. 384 

2. Komarot se manifestira kako nedozvolena (neorganizirana) 

ili dozvolena (organizirana) igra na sre}a. Pritoa nedozvolenata 

igra na sre}a e kaznivo povedenie, a dozvolenata igra na sre}a - nekaznivo 

povedenie. Pod komar kako nedozvolena igra na sre}a se podrazbiraat 

"poniskite" vidovi komar kako {to se: uli~en rulet ("~i- 

~ino"), frlawe pari~ka na linija, vrtewe na pari~ka ("petka - korna"), 

igra so kibrit~iwa, igri so karti vo pari na otvoren prostor 

vo razni zatvoreni prostorii i sli~ni igri koi se zabraneti tokmu 

zatoa {to ne se organizirani od dràvata. Pokraj ovie neorganizirani 

postojat i dozvoleni (organizirani) vidovi komar. Toa se "elitni" 

vidovi komar {to se igraat vo privatni ili dràvni kockarnici 

ili na mesta specijalno opredeleni za obloùvawe ili uplata na vlogot 

- lotarii, sportski prognozi, loto i sl. Celokupnata organizacijata 

na ovie vidovi komar í e prepu{tena na dràvata (Vladata) 

ili, kako {to e slu~aj vo oddeleni zamji, na "komarxiski sindikati" 

bez ogled na zakonskata regulativa na soodvetnata zemja. Organiziraweto 

na ovie tn. legalni ili organizirani oblici na komar vo Republika 

Makedonija se opravduva so toa deka ne se raboti so vidovi 

komar so elementi na profesionalizam i preteran komercijalizam, 

tuku za tn. igri na sre}a koi vo prv red imaat svojstvo na zabava i razonoda. 

Ottamu vo ZISZI se veli deka igrite na sre}a se "igrite vo 

koi u~estvuvaat pogolem broj na lica i vo koi na u~esnicite pokraj 

zabava im se dava mo`nost da ostvarat dobivka vo pari, predmeti ili 

prava, pri {to krajniot rezultat na igrata ne zavisi od znaeweto i od 

ume{nosta na u~esnicite vo igrata." Od ovaa definicija proizleguva 

deka zabavata e prioritetna cel na igrata, a mo`nosta da se ostvari 

dobivkata ne{to dopolnitelno i sporedno vo odnos na zabavata. I 

{tom taka rekol zakonodavecot toa mora da e taka, i samo na toj na~in 

mora da go ~uvstvuva ne samo u~esnikot vo ovie igri tuku i celokupnata 

javnost. 

Za da se opravda ona {to vo osnova ne moè da se pravda, kon vo 

osnova proma{eniot stav na zakonodavecot, se nadovrzuvaat i opredeleni 

u{te pobizarni teoretstki razmisluvawa. Takov e na primer 

obidot opravduvaweto na igrite na sre}a da se najde vo okolnosta deka 

384 

Vidi: ibid, str. 145 i natamu. 

264

tie navodno pretstavuvaat "sigurnosen ventil" {to gi kanalizira komarxiskite 

impulsi i porivi na opredelen broj lica od masovnata populacija 

i deluva takvite lica da ne se vpu{tat vo so zakon zabranetite 

igri na komar, tuku da ostanat na podra~jeto na dozvolenite formi 

na igri na sre}a. 385 

Od gornata opredelba na ZISZI sleduva i toa deka za postoewe 

na igrite na sre}a e potrebno pove}e lica da u~estvuvaat vo igrata 

(najmalku dve lica), {to zna~i deka igrata vo koja u~estvuva samo 

edno lice ne moè da se smeta za igra na sre}a za{to bi se rabotelo za 

igra vo koja liceto bi igralo samo protiv sebe. Nakratko, definicijata 

ukaùva deka igrata na sre}a e takva igra koja se ostvaruva po 

odnapred utvrdeni pravila, deka rezultatot na igrata zavisi od slu~aj 

i deka na u~esnicite im se pruà mo`nost da dobivka, no i za gubitok 

vo igrata. 

Vo teorijata natamu se veli deka igrite na sre}a pretstavuvaat 

surogat ili supstitut na klasi~nite komarxiski igri i deka kaj najgolemiot 

broj u~esnici gi zadovoluvaat nivnite nesvesni komarxiski 

strasti i potrebata za hazard. Me|utoa, za razlika od komarot, pretpostaveniot 

vlog vo igrata na sre}a e nezna~itelen. Pokraj toa vlogot 

vo igrite na sre}a go nema karakterot na vlogot vo komarot koj e 

podloèn na momentalnata volja na ostanatite u~esnici, tuku odnapred 

i trajno e opredelen i ne moè vo tekot na igrata da se zgolemuva. 

Od tie pri~ini igrata na sre}a privlekuva ogromno mnozinstvo na 

u~esnici bez da gi stava vo pozicija da izgubat golemi iznosi na pari. 

So drugi zborovi normalniot vlog vo igrite na sre}a, osven vo isklu- 

~itelni patolo{ki slu~ai, ne gi optovaruva li~nite primawa i semejniot 

buxet, ne vodi kon finansiska propast i ne pottiknuva kon 

vr{ewe krivi~ni dela i prekr{oci zaradi steknuvawe sredstva za 

irata (nema kriminogeno vlijanie). Vo toj prilog e i frekvencijata na 

igrite na sre}a koi voobi~aeno se vr{at vo ednonedelni ciklusi za 

razlika od komarot kade {to ritamot na igrata naloùva vlogot vo 

igrata da se povtoruva mnogu brzo, ponekoga{ duri i na sekoi 5 do 10 

minuti. 

385 

Igrite na sre}a ostvaruvaat (i) efekt na "sigurnosen op{testven 

ventil", vid na razonoda i zabava, koja sozdava idoli i oboàvateli, ja kanalizira 

nataloènata agresivnost i destruktivnata energija (osobeno signifikantno 

kaj sportskite obloùvawa), go naso~uva masovnoto vnimanie i gi 

potpira elementarnite ideolo{ki, eti~ki i vrednosni sistemi, {to sigurno 

pretstavuvalo (pokraj evidentniot finansiski efekst) zna~ajna pri~ina za 

legalizacija i poddrùvawe na igrite na sre}a i nivnoto masovno pottiknuvawe, 

i {to e osnoven model prifaten vo praktikata na sovremenite zemji 

bez ogled na ideolo{kiot, politi~kiot ili ekonomskiot predznak. Janji}, D. 

Kocka i kriminalitet, doktorska disertacija, Pravni fakultet, Beograd, 1987, str. 57 i 

76. 

265

So ogled na prethodnoto se konstatira deka i pokraj svojata masovnost 

igrite na sre}a sodràt minimalen ili samo teoretski stepen 

na op{testvena {tetnost. Ottamu za u~estvuvaweto vo igrite na sre}a 

vladee {iroko rasprostraneto uveruvawet deka ne pretstavuva inkriminiran 

model na odnesuvawe, povedenie {to e sprotivno na osnovnite 

kulturni obrasci i vo kolizija so osnovnite sfa}awa na sredinata. 

Zgora na toa se tvrdi deka igrite na sre}a ne sozdavaat duri ni psiholo{ka 

zavisnost kako {to e toa slu~aj kaj komarot. 

Vrz osnova na dosega izloènoto vo teorijata naj~esto se zaklu- 

~uva deka igrite na sre}a pretstavuvaat op{testveno dozvolena i op{- 

testveno poèlena i prifatena pojava koja ima za pretpostavena cel 

smaluvawe na povedenijata koi pretstavuvaat vpu{tawe vo komarot 

kako antisocijalna i protivpravna dejnost. 386 Sledovatelno na toa natamu 

se tvrdi deka zakonodavstvata na sovremenite zemji poa|aat od 

stojali{teto deka igrite na sre}a i model za op{testven na~in na kanalizirawe 

i sublimirawe na postojnite porivi, potrebi i èlbi na 

poedincite za hazard i deka pozitivniot efekt na nevpu{taweto vo 

komarxiska aktivnost se ostvaruva mnogu poizrazeno odo{to sprotivnata 

mo`nost: igrite na sre}a da pretstavuvaat uvod vo komarot {to 

navistina ne i e nepoznato na kriminalisti~kata praktika, me|utoa e 

dosta retko kako vistinski model na kriminogenizacija i toa patolo- 

{ka, za{to otstapuval od pretpostaveniot i vo stvarnosta reliziran 

model na generalna supstitucija {to go nudat igrite na sre}a. 387 

266 

4. OBEM I PRIÎNI NA HAZARDNITE IGRI 

1. Komarot go privlekuva interesot i vnimanieto na stru~wacite, 

prakti~arite i teoreti~arite od golem broj pri~ini. Ona {to 

pritoa e naj~est predmet na interes e negovata fenomenologija, odnosno 

negovata pojavnost na opredeleni prostori. Vo kriminolo{kata 

teorija e nesomneno utvrdeno deka komarot e mo{ne rasprostraneta 

pojava re~isi podednakvo vo site op{testveni grupi bez ogled na nivniot 

materijalen i socijalen status. So nego se zanimavaat lugeto od 

site vozrasti i od site obrazovni kategorii i zanimawa. 388 Pokraj toa 

386 

"Se smeta deka vo komarot u~estvuvaat milioni lu|e i deka pretstavuva 

zna~itelno po~esta devijacija od alkoholizmot, narkomanijata i 

prostitucijata... Vo sovremeni uslovi komarot e ra{iren vo site op{testveni 

sredini, site op{testveni sloevi (ili klasi), i vo urbanite i vo ruralnite 

naselbi. Razli~ni se samo na~inite na komarot - komarxiski igri, sistemi 

na organizirawe na igrite i goleminata na vlogovite" [padijer-\ini}, J. op. cit. 

str. 112 i 114. 

387 

Janji}, D. op. cit. str. 77. 

388 

Barnes and Teeters, New Horizons in Criminology, Third Edition, Prentice-Hall, 

INC. Englewood Cliffs, N. J. 1961, str. 29-37.

komarot se javuva vo pove}e organizirani ili neorganizirani oblici. 

Seto toa se fenomenolo{ki karaktreristiki na komarot od zna~ewe 

za objasnuvawe na pojavata na komarot vo nejzinata celina. Me|utoa, za 

àl kaj nas ne moè da se zboruva za rasprostranetosta na komarot vrz 

osnova na sredeni i celosni podatoci za{to sistemot spored koj aktuelno 

se sledat delinkventite toa ne go dozvoluva. Evidencijata na krivi~nite 

dela sodrì samo mal broj na najosnovni pokazateli za krivi- 

~noto delo komar, a edinstvena obrabotka na prekr{ocite sî u{te ne 

postoi. Ako kon ova se dodade deka politikata na gonewe e nedovolno 

usoglasena, a stru~nite slu`bi koi podnesuvaat prijavi za prekr{oci 

ne se uredno izvesteni od strana na sudiite za prekr{ocite za ishodot 

na postapkata, toga{ seta skromnost na momentnite soznanija za rasprostranetosta 

na komarot i na negovite vistinski vlijanija ne zaslu- 

ùvaat da bidat predmet na podrobni objasnuvawa. 389 Vo toa se ubedivme 

i nie vo ramkite na edno na{e istraùvawe. 390 

2. Prethodnite razgleduvawa ja pokaàa {irokata rasprostranetost 

na hazardnite igri na na{eto podra~je. Taa rasprostranetost 

voobi~aeno se objasnuva so neposrednosto i posrednoto dejstvo na 

brojnite ekonomski, socijalni i psiholo{ki faktori koi vo isto tolkava 

mera vlijaat i na op{testvenata tolerantnost sprema ovaa pojava. 

Ovde nema podrobno da se zadrìme na objasnuvaweto na ekonomskite 

i socijalnite pri~inina na hazardnite igri so ogled deka ve}e 

upativnme na nivnoto op{to zna~ewe koe ima ednakva va`nost za site 

sociopatolo{ki pojavi {to ovde gi tretirame. Smetame me|utoa deka 

e neophodno da go podvle~eme sociopsiholo{koto dejstvo na pri~initelite 

koi vo na{iot pristap gi ozna~ivme kako nezdrav strav i nezdravi 

nadeì. Stanuva zbor za ogromnoto zna~ewe na ovie elementi koi 

se osobeno vidlivi tokmu kaj ovoj vid na sociopatolo{ko povedenie. A 

deka se raboti za izdràn teoretski pristap, ~inam }e bide dovolno 

ako poso~ime na stavot i na eden drug avtor, so koj vo osnova se potvrduva 

negovata relevantnost. Taka [padijer-\ini}, komentiraj}i gi razmisluvawata 

na amerikanskiot sociolog H. Bloch veli: "U~estvoto vo 

komarot so verojatnost da se bide pobednik ili gubitnik, vo prv red 

sozdava neizvesnost, nade` i novo iskustvo koe gi zadovoluva va`nite 

emocionalni potrebi na poedinecot ~ij ìvot vo golema mera e reguliran. 

Komarot toga{ pretstavuva i begstvo od industriskiot trud 

(koj se karakterizira so ednostavnost, dosada, nemo`nost za tvore~ko 

deluvawe, visok stepen na organizarnost) vo svetot vo koj e mo`na neizvesnost 

i sloboda kako mo`nost na nepredvidenost na nastanite. 

Osven toa i veruvaweto deka slu~ajnosta podednakvo deluva vo korist 

na sekoj u~esnik vo komarot, ja poddrùva nade`ta deka }e se postigne 

389 

Vasilijevi}, A, V. op. cit. str. 94. 

390 

Vidi: Sulejmanov, Z. Hazardni igri, Grafohartija, Skopje, 2001. 

267

materijalniot uspeh {to poedinecot ne moè da go postigne so voobi- 

~aenite i prifateni na~ini na op{testvenoto napreduvawe. 391 

5. POVRZANOST NA HAZARDNITE IGRI SO DRUGITE 

OBLICI NA DEVIJNTNO I PRESTAPNI^KO POVEDENIE 

1. Od najstari vremiwa hazardnite igri sekoga{ bile posledica 

na op{tata naklonetost vo po~etokot na bezazleni igri na sre}a i 

zabavuvaweto voop{to. Pobrgu ili podocna so igrata se budi streme` 

za obloùvawe, bilo so pari~en vlog bilo bez nego. Natamo{niot razvoj 

te~e sli~no. Igrata za pari predizvikuva igra~ki strasti, a strasta 

sozdava igrawe i igra~i od navika a potem i profesionalni igra- 

~i. Igrite na sre}a bile pri~ina na nastanuvaweto na industrijata na 

koja najpogubni pridru`nici se igra~nicite kade nabrzo svojata dejnost 

ja razvivaat izmamnicite vo igrata. Razlikata me|u bezalenoto 

igrawe i kobnoto hazardirawe se pove}e se prodlabo~uva kolku {to 

strastvenite igra~i ja predizvikuvaat svojata sudbina. Zapo~nuva da se 

prireduvaat igri na sre}a, da se vr{at oblozu`vawa i da se igra komar 

do tolku {to od razonodata ne ostana nikakva traga. Hazardot celosno 

ovladuva so umot i misleweto na onoj {to mu se predal. 

Komarot go sledat cela niza na inkriminirani i neinkriminirani 

dejstvija: razni krivi~ni dela, prekr{oci i drugi sociopatolo- 

{ki pojavi. Me|u niv se sozdavaat pocvrsti zaemni vrski, {to vo zna- 

~itelna mera ja zgolemuvaat opasnosta na osnovniot oblik na {tetnata 

aktivnost. 392 Komarot kako forma na socijalnata patologija vo zna- 

~itelna mera e povrzano so ostanatite pojavni oblici na socijalnopatolo{koto 

odnesuvawe kako {to se bezdelni~eweto, parazitskiot 

na~in na ìvot, alkoholizmot i vagabondaàta. 393 Ottamu komarot e i 

pogodna po~va za nastanuvawe i razvoj na ovie i drugi sociopatolo{ki 

kako i na kriminalni povedenija. Kako takva pojava komarot natamu 

pokraj vrz li~nosta na samiot u~esnik mo{ne nepovolno vlijae vrz negovite 

op{testveni, semejni i profesionalni relacii i destruktivno 

se reperkutira vrz povedenieto na ~lenovite na negovoto semejstvo i 

negovata najneposredna mikrozaednica. Li~nosta koja se oddava na ko- 

391 


392 

Vasilijevi}, A. V. Kocka kao dru{tveno-patolo{ka pojava, JRKKP, Beograd, 

1970/1, str. 91 

393 

"Mo`ni se i vrski na komarot so alkoholizmot, prostitucijata i 

bezdelni~eweto. Vo takvi slu~ai negativnoto vlijanie na komarxistvoto se 

zasiluva i so deluvaweto na site ovie devijantni oblici na povedenie, ili, 

obratno, na dejstvoto na ovie devijacii se mu se pridruùva i komarot kako 

sredstvo za steknuvawe na pari" [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 117. 

268

mar ve}e e oddale~ena i nesposobna za vr{ewe na roditelskite ulogi, 

svoite socijalni funkcii i sli~no. 394 

Nelegalnoto organizirawe na komarot privlekuva lica koi se 

skloni na vr{ewe krivi~ni dela i prekr{oci i vo golem obem e pod 

vlijanie na drugite vidovi na organiziraniot krimanalitet. Takvata 

povrzanost na komarot se ogleda vo negovata protkaenost so raketarstvo, 

nelegalnata prostitucija i prodavaweto na opojni drogi pod 

pokrovitelstvo na razni "sindikati" i drugi oranizirani zlostorni- 

~ki organizacii od tipot na mafijata. 

Opredeleni oblici na komar, po pravilo, se vr{at na javni mesta 

(ulici, parkovi, kafeani i sl.). Na toj na~in, komarot stanuva podostapen 

i za lica koi voobi~aeno ne se vpu{taat vo vakvi igri. Poradi 

takviot karakter komarot se pojavuva kako provokativen faktor i 

tokmu zatoa prekr{o~no e kazniv. Nelegalno organiziranite oblici 

na komarot pretstavuvaat konstantna zakana na mirot na gra|anite i ja 

zagrozuvaat nivnata sigurnost osobeno na mesta kade {to se sobiraat 

golem broj na gra|ani (èlezni~ki i avtobuski stanici, masovni priredbi 

i manifestacii i sl). 

Komarot gi iskol~uva zdravite moralni pogledi na ìvotot i 

obvrskite sprema zaednicata, {to obi~no silno se manifestira kaj sekoj 

~ovek {to }e go zafati komarxiskata strast ili, u{te polo{o, koj 

se oddava na komarot kako kon zanaet. 395 Me|utoa, glavnite negativni 

strani na komarot sepak moàt da se situiraat vrz planot na izmamite 

{to se ~esta pojava vo re~isi site formi na komarot kako i vrz opasnosta 

od negovoto povrzuvawe so kriminalitetot. Od tie pri~ini 

smetame deka ima potreba da se zadrìme malku pove}e vrz ovie dve 

konstatacii. 

2. Komarxiski izmami. Napred vidovme deka eden od su{testvenite 

elementi na igrata e nejzinata propi{anost odnosno po~ituvawe- 

394 

"Komarot ima mnogu negativni posledici. Toj go paralizira ~uvstvoto 

na odgovornost na ~ovekot kako ~len na op{testvoto. Komarxijata postojano 

demne prilika da ja proba sre}ata i sebesi da se izloì na rizik. Koncentracijata 

vrz komarot gi slabee negovite drugi li~ni i op{testveni 

obvrski i interesi. Nakratko, komarot vodi kon op{testvena degradacija na 

poedinecite koi se odaavat na komar i koi na toj na~in stanuvaat neprilagodeni 

lica. Na komar se tro{at ogromno sumi na pari so {to vo pomala ili pogolema 

mera se smaluvaat semejnite buxeti na u~esnicite vo komarot i na toj 

na~in se doveduva vo pra{awe materijalnata osnova na nivnite semejstva, {to 

e karakteristi~no za licata od poniskite op{testveni sloevi. Me|utoa, deka 

najte{ka posledica od komarot e sekako negovata povrzanost so kriminalitetot, 

odnosno so drugite formi na kriminalno povedenie, dokolku i samiot 

ne e inkriminiran." Milutinovi}, M. Kriminologija, {esto izdanje, Savremena 

Administracija, Beograd, 1990, str. 378. 

395 


269

to na opredeleni pravila na igrata. U~esnicite vo igrata striktno i 

neotpoviklivo se pridrùvaat na pravilata i nivnata prethodna soglasnost 

so tie pravila e edinstven uslov za edna izolirana i napolno 

konvencionalna aktivnost kako {to e igrata voop{to. Ako ovaa konvencija 

nenadejno pove}e ne se prifa}a ili pove}e ne se smeta za takva, 

ako pove}e ne se po~ituva izdvoenosta, toga{ e sigurno deka ni 

formite ni slobodata na igrata ne moè da se odrì. Toga{ ostanuva 

nagliot i tiranski stav koj dovel do prifa}awe na taa igra, a ne nekoja 

druga. Da se potsetime deka ima ~etiri takvi stava vrz osnova na 

koi moàt da se razlikuvaat igrite. Toa se: stremeòt za triumf blagodarejki 

mu samo na zaslugata i propi{anite pravila na natprevarot 

(agon), neangaìrawe na voljata vo korist na pasivniot i celosen 

strav od is~ekuvaweto na odlukata na sudbinata (alea), sklonosta kon 

prepravawe vo nekoja druga li~nost (mimicry), kone~no potragata za 

vrtoglavica. Kaj agonot u~esnikot smeta samo na sebe, se naprega i 

gori; kaj aleata toj smeta na sî osven na sebe i im se predava na nedosti- 

`ni sili, kaj mimicrijata, toj zamisluva deka e nekoj drug i izmisluva 

nekoj fiktiven svet; kaj ilnixot toj ja zadovoluva èlbata za privremeno 

naru{uvawe na stabilnosta i ramnoteàta na telot za da ja izbegne 

tiranijata na sopstvenata percepcija, za da predizvika poraz na sopstvenata 

svest. Koga se otfrli sekoja konvencija, koga svetot na igrite 

prestane da bide neproboen ona {to bilo zadovolstvo vo igrata stanuva 

fiks-ideja, ona {to bilo begstvo stanuva realnost, ona {to bilo 

realnost stanuva strast, opsesija i izvor na stradawa. Principot na 

igrata e izobli~en. Pritoa treba da se ima vo vid deka toa ne e zaradi 

postoeweto na izmamnici ili profesionalni igra~i tuku zaradi zarazuvawe 

so stvarnosta. Vo su{tina nema izobli~uvawe na igrata, se raboti 

samo za zastranuvawe i davawe na pogre{na nasoka na eden od ~etirite 

osnovni pottici koi so niv upravuvaat. Ova se pojavuva sekoga{ 

koga posmatraniot instinkt ne naide vo opredelena kategorija 

igra na disciplina i pribeì{te koi bi go privrzale, ili sekoga{ 

koga odbie se da se zadovoli so takviot privid. 396 

Vo soglasnost so prethodnite, za nas sosema prifatlivi stavovi 

na Kajoa, na{iot neposreden interes ovde e naso~en kon toa kakva e 

pozicijata na izmamnikot vo igrite komar. I odgovorot na ova pra- 

{awe moè da se najde vo lapidarno sro~enite stavovi na ovoj francuski 

avtor. Spored nego izmamnicite ostanuvaat vo svetot na igrata. 

Izmamnikot gi izneveruva pravilata no, barem se preprava deka gi po- 

~ituva. Toj e ne~esen, me|utoa e licemer. So takviot stav toj ja {titi 

i zastapuva vrednosta na konvenciite {to gi naru{uva, za{to nemu mu 

odi vo prilog barem ostanatite u~esnici da im se pokoruvaat na tie 

konvencii. Tie od svoja strana, ako go zabeleàt, go isfrlaat od igrata 

bez da ja promenat nejzinata priroda. Isto taka onoj koj od igrata 

396 

Vidi: Kajoa, R. Igre ljudi, Nolit, Beograd, 1965. str. 75-77. 

270

pravi profesija (zanaet) toj nikako ne ja menuva nejzinata priroda. 

Toj pove}e ne igra, toj si ja vr{i svojata profesija. 397 

Neophodno e me|utoa ovde da se znae deka kaj igrite na sre}a 

istovremeno postoi i iskrivuvawe (izobli~uvawe) na principite na 

igrite {tom u~esnikot prestane da go po~ituva principot na slu~ajnost, 

odnosno prestane da ja smeta za bezli~na i neutralna pobuda, bez 

srce i pomnewe, ~ist mehani~ki efekt na zakonot koj odlu~uva za rasporedot 

na sre}ata. Iskrivuvaweto na aleata se ra|a so sueverieto. Za 

onoj {to i se predava na sudbinata navistana e primamlivo da se obide 

da ja predvidi nejzinata odluka i da si ja obezbedi sebesi nejzinata naklonost. 

U~esnikot mu pridava va`nost na pretskaùvaweto na sekoj 

vid na pojava, sredaba ili ~uudo za koe misli deka mu pretskaùvaat 

dovbra ili lo{a sre}a. Toj bara amajlii koi najefikasno }e go za{titat. 

Se vozdrùva na najmala opomena na sudbinata navestena i na son, 

na pretskaùvawe ili pred~ustvo. Najposle, za da gi otstrani kobnite 

vlijanija, toj ~ita ili bara da mu se ~itaat site mo`ni vra`bini i baja~ki. 

398 Izmamni~ki komar postoi tamu kade {to komarot odnapred e 

organiziran na na~in da se izvr{i izmamata odnosno ishodot na komarot 

da ne mu se prepu{ti na slu~ajot. Spored toa osnovnata smisla na 

izmamni~kiot komar e - isklu~uvawe na hazardniot element na komarot. 

Pritoa, po pravilo, sekoja takva igra zadolìtelno zapo~nuva na 

regularen na~in bez izmami ili so po~etno namerno plansko gubewe. 

Toa e osnovno pravilo na izmamnicite vo komarot. Vakvoto povedenie 

na komarxiite izmamnici ima za cel ostanatite u~esnici vo igrata da 

se uverat vo negoviot ~esen pristap kon igrata, da se amortizira nivnata 

budnost i da se privle~at kako `rtvi so podgrejuvawe na nivnite 

397 

Identi~na e situacijata i kaj natprevaruva~kite igri. "Prirodata 

na natprevarite i scenite ni najmalku ne e izmeneta dokolku sportistite ili 

glumcite profesionalci koi igraat za plata, a ne se amateri koi vo igrata 

edinstveno baraat zadovolstvo. Ovaa razlika gi pogoduva niv samite". Ibid, 

str. 77 

398 

Ibid, str. 78-79. Onoj koj izgubil doverba vo sopstvenite sili, veli 

natamu Kajoa, doa|a vo situacija da mora da veruva vo sudbinata. Preteranata 

grubost na natprevaruvaweto go obeshrabruva pla{liviot i go naveduva da se 

potpre na sopstvenite sili. So poznavawe i so koristewe na mo`nostite koi 

mu gi pruà neboto, toj se obiduva da dobie satisfakcija za koja se somneva 

deka }e ja postigne so sopstveni re{enija, so naporna rabota, so trpenie i 

trudoqubivost. Namesto da ostane uporen na neblagodarnata rabota, toj pobrzo 

se obra}a kon kartite i zvezdite tie da go izvestat za momentot pogoden 

za negoviot potfat. Na toj na~in sueverieto se ispoluva kako iskrivernost, 

t.e. primena na realnosta na ovoj princiop na igrata, aleata koja se sostoi vo 

toa ni{to da ne se o~ekuva od sebe samiot tuku se da mu se prepu{ti na slu- 

~ajot. Ibid, str. 81. 

271

komarxiski strasti so po~etnite dobivki vo igrata. Samata izmama 

pri komar moè da ja vr{i edno ili pove}e dogovoreni lica (ortaci - 

pomaga~i) so odnapred podgotveni i organizirani planski dejstvija. 

Zna~aen element e i postoeweto na pogodna `rtva odnosno nedovolno 

upaten i naiven u~esnik vo igrata koj, zaradi polesno doveduvawe vo 

situacija na gubitnik ne taka retko vo tekot na igrata, od strana na 

opredeleni izmamnici, se naveduva duri i kon konzumirawe na alkohol 

ili mu se podmetnuvaat opojni sredstva i drogi. [to se odnesuva do 

dejstvijata na pomaga~ite vo izmamni~kiot komar nivnata uloga moè 

da bide povekestrana: u~estvo vo igrata samo zatoa da se ostvari potrebniot 

broj na igra~i, organiziraat sredbi, dogovaraat termini i prostor 

za komar, pronao|aat potencijalni `rtvi, vr{at obezbeduvawe na 

izmanikot (telohtraniteli) i sl. 

3. Naj~estite i osnovni izmami kaj igrite so kocki se vr{at so 

upotreba na prepraveni kocki koi se izraboteni od stru~no lice ili 

od samiot izmamnik. Prepravaweto na kockite se sostoi vo nivno prilagoduvawe 

postojano da davaat nepovolna ili povolna kombinacija. 

Prviot vid na takvite kocki ve{to í se podmetnuvaat na `rtvata vo 

tekot na igrata, a vtoriot se koristi od samiot izmamnik. Zamenata na 

kocki~kite se vr{i pri nivnoto frlawe od raka ili od ~a{ka so koristewe 

na izve`bani tehniki (manipulacii) i takvo povedenie {to 

go odvlekuva vnimanieto na protivnikot. Vo tie dejstvija na zamena na 

vistinskite i prepravenite kocki, vsu{nost, se sostoi i samata komarxiska 

izmama. 

[to se odnesuva do igrite so karti moè slobodno da se kaè 

deka kaj niv denes se razvieni najgolemiot broj na izmamni~ki dejstvija 

koi vo osnova moàt da se podelat na slednive: 1 0 prepoznavawe 

na karti, 2 0 davawe znaci vo tekot na igrata, 3 0 izmami so pomo{ na 

staklo ili ogledalo, 4 0 "pakuvawe" na karti i 5 0 izmami pri transportiraweto 

na kartite. 

1 0 Prepoznavaweto na kartite pretpostavuva prethodno planirana 

upotreba na prikladni karti koi od strana na u~esnikot se 

predloèni za samata igra ili dopolnitelno se vneseni vo nea. Vo ovoj 

slu~aj se raboti za prepoznavawe na kartite ottamu {to izmanikot 

prethodno gi odbeleìl na na~in {to samo toj i eventualno negoviot 

partner moè da gi prepoznae. 

Na~inite na prethodnoto obeleùvawe na kartite moàt da 

bidat najraznovrsni. Naj~esti na~in na nivno odbeleùvawe se sostojat 

vo: uboduvawe (so koristewe na tapa igla); sozdavawe na ispup~enija 

na pozadinata na kartata (so pritisnuvawe na prednata strana na 

kartata na nekoj ostar predmet prethodno natopen vo vosok); zagrebuvawe 

na rabovite od kartite (so koristewe na ìlet); sozdavawe rapavi 

mesta na zadnata strana na kartite (brusewe so prav od sin kamen); 

stavawe to~ki ili linii na {arite ili crteìte, nanesuvawe 

boja ili bezboen lak, kako i izbleduvawe ili zasen~uvawe na oddelni 

272

delovi na zadnata strana na kartite; so potsekuvawe na rabovite na kartata 

(bezotirawe) pa duri i nanesuvawe na fosfor i drugi posebni 

hemiski supstancii nevidlivi so golo oko koi me|utoa izmamnikot 

moè lesno da gi zabeleì samo so koristewe na posebno izraboteni 

dioptrii na nao~arite. 

Sistemot na znakovi {to pri odbeleùvaweto se nanesuvaat na 

zadniot del od kartite naj~esto se izmisleni i zavisat od imaginacijata 

i mo}ta za percepcija na izmanikot i eventualno na negoviot 

sou~esnik vo igrata. Samite znaci podocna izmamnikot gi prepoznava 

so pomo{ na ~uvstvoto za dopir ili vid pri {to ~estopati za toa mu se 

neophodni i posebni uslovi - mestopolo`bata na drugite u~esnici vo 

igrata i osvetlenosta na prostorijata. 

Moèn i mnogu ~est e me|utoa i slu~ajot igrata da zapo~ne so 

sosema novi ispravni karti koi izmamnikot }e gi odbeleì i ottamu 

}e gi prepoznava vo tekot na samata igra. Toa se pravi na na~in {to 

izmamnikot sekoja karta {to }e pomine niz negovite race vo tekot na 

igrata (a toa e slu~aj so site karti po samo nekolku nivni delewa) so 

pomo{ na prstot (svitkuvawe) ili noktite (grebnuvawe) }e ostavi 

mala no, za nego vidliva traga na odreden del od zadnata strana na kartata. 

Prepoznavaweto na kartite od strana na iskusni komarxii spored 

nesovr{enosta na {arite i boite koi se izraboteni na zadnata 

strana na oddelni karti, {to uspeal da gi zabeleì vo tekot na samata 

igra, iako za nego pretstavuva zna~itelna prednost za ishodot vo 

natamo{nata igra, ne pretstavuva komarxiska izmama, tuku ume{nost 

na koja treba da smeta sekoj u~esnik koj se vpu{ta vo igrata. 

2 0 Davaweto znaci vo tekot na igrata e izmamni~ko dejstvie koe 

pretpostavuva prethoden dogovor za sorabotka barem na dve lica od 

koi samo edno ili i dvete lica u~estvuvaat vo igrata. I ovie znaci 

moàt da bidat najrazli~ni, pot~uknuvawe na soodveten na~in so noga, 

opredeleno dejstvie ili gestikulacija: davawe znaci so o~i ili so 

odreden broj trepnuvawa, davawe znaci so prsti, 399 pod{mrknuvawe so 

nos, soodvetno mrdawe na usnite, vegite, racete pa duri i so u{ite, so 

izgovarawe na odreden zbor sokrien vo podolga re~enica, so upa|awe 

vo razgovor, so potpevnuvawe na odnapred dogovorena pesna, so ~ukawe 

na moreozova azbuka ili drugi izmisleni kombinacii, so dopirawe na 

opredelen predmet (ili nivno pomestuvawe ili stavawe vo opredelen 

red kako na primer, od levo na desno zapalkata, cigarite, penkalo), so 

dopirawe na delovi od liceto i teloto, so nasmevnuvawe, potka{luvawe, 

i bezbroj drugi znaci ili kombinacii od znaci . 

399 

Kombinaciite na pokaùvawe ili soodvetno pomestuvawe na prstite 

dodeka se dràt kartite moàt da bidat najrazli~ni. Dvajca ortaci vo 

igrata na primer moàt da se dogovorat ako edniot od u~esnicite istakne 

eden prst od levata raka deka treba da mu se dofrli dama, a so prstite od 

drugata raka kakva treba da bide damata: pik, tref, karo ili herc. 

273

3 0 Izmani~kite destvija {to se vr{at so pomo{ na staklo, 

ogledalo i drugi predmeti {to davaat odblesok moàt da se podelat na 

ednostavni i sloèni. Ednostavnite izmami se lesno voo~livi i so 

niv glavno se sluàt poniskorazrednite komarxii. Megu niv se pomesteni 

postavuvawe i gledawe vo staklo ili zadskrieno ogledalo koe se 

nao|a zad sou~esnikot. Sloènite ili elitni izmami od vakov vid pretstavuvaat 

koristeweto na specijalno izraboteni prsteni ili drugi 

predmeti so mazna povr{ina, minijaturni ogledala ili lupi zamaskirani 

vo opredelen predmet {to voobi~aeno se drì i koristi vo tekot 

na igrata i obi~no se nao|a na masa (po principot najdobro e sokrieno 

ona {to ne e sokrieno), postavuvawe na precizno orientiran sitem na 

ogledala i sl. 

4 0 Pakuvaweto na karti moè da se javi pri nivnoto me{awe, 

se~ewe i delewe (filirawe, redewe). Izmamni~koto dejstvie koe se 

sostoi vo opredeluvawe na rasporedot na kartite (doa|awe na nepovolni 

karti vo racete na protivnikot, a povolni karti vo racete na 

izmamnikot) pretpostavuva prehodno odbeleàni karti i izvonredna 

spretost na izmamnikot. Izmamnikot, vsu{nost, ne go me{a, odnosno 

presekuva ve}e od nego prethodno podeseniot redosled na kartite, taka 

{to izmamata go opfa}a samoto ne me{awe odnosno ne se~ewe na kartite 

pred nivnoto delewe. Pakuvaweto na kartite pri delewe (ònglirawe, 

filirawe, fila`) se sostoi vo toa {to izmamnikot so 

odnapred istrenirani sloèni dejstvija, spretno go vlijae vrz nivniot 

redosled. Samoto dejstvie se sostoi vo naizmeni~no delewe na gornite 

ili dolnite karti od {pilot, odnosno vo zadrùvawe za sebe na prethodno 

podredenite ili momentno prepoznaenite karti. 400 

5 0 Izmamite po pat na transportirawe na karti se dosta ~esto 

dejstvie vo komarxiskite igri. Toa dejstvie isto taka pretpostavuva 

zavidno nivo na ve{tina i ume{nost vo manipuliraweto so kartite 

no, i namalena vnimatelnost na ostanatite u~esnici vo igrata. Izmamata 

se sostoi vo povlekuvawe na edna ili pove}e odbrani karti od 

{pilot i nivno vra}awe vo igrata vo onoj moment koga toa za izvr{itelot 

na izmamata e najpogodno. Poprimitiven oblik na ovaa izmama e 

davaweto pogolem broj karti od propi{aniot so pravilata na konkretnata 

igra za potoa da se vr{i izbor me|u niv, a vi{okot nezabele- 

àno se vra}a vo samiot {pil ili vo igrata. Na~inite na izvr{uvawe 

na transportirawe na kartite isto taka se mnogubrojni i zavisat od 

imaginacijata i ume{nosta na u~esnikot {to ja vr{i izmamata. 

400 

"Ira~ot koj filira se prepoznava spored toa pri deleweto neprekinato 

gleda vo kartite {to gi drì vo raka. Toa obi~niot igra~ nikoga{ ne 

go pravi. Ako se zabeleì deka delitelot neprekinato zjapa vo kartite {to 

gi deli toga{ e re~isi sigurno deka toj e izmanik. Da se dokaè deka nekoj 

mami vo igrata najprvin treba da se utvrdi dali kartite se ozna~eni. A toa ne 

e ednostavno". Gizycki, J. i Gorny, A, op. cit. str. 378. 

274

Oddelni izmamnici od ovoj vid se tolku ve{ti {to vo tekot na igrata 

moàt da go zamenat duri i celiot {pil so koj zapo~nala igrata so nov 

odbeleàn {pil na karti. 

Od komarxiskata praktika se zabeàni i opredeleni izmami 

kaj ruletot. Takvite izmami od strana na u~esnicite vo prv red se 

odnesuvaat na falsifikuvawe na ètonite, a od strana na prireduva- 

~ite na igrite vo tehni~ko podesuvawe na samiot aparat {to go so~inuva 

ruletot da go zadrùva top~eto na opredeleni broevi. 

Profesionalnite komarxii kaj nas so pomo{ na kocka naj~esto 

igraat barbut, a so karti nekoja od slednive vidovi igri: munte, ajnc, 

poker, {laga, darde, klapka, ferbuqa, (ferbal), {naps i raubu. 401 

4. [to se odnesuva do karakteristikite na izmamnikot pri komar 

vo literaturata se tvrdi deka stanuva zbor za li~nost koja naj~esto 

e so natprose~na inteligencija, li~nost koja ne uspeala da 

ostvari povisoko obrazovno nivo. 402 Toa se obi~no izvonredno spretni, 

rafinirani i lukavi poedinci koi ìveat na marginite na socijalnata 

zaednica na koja í pripa|aat. Naj~esto se raboti za lica bez zanimawe 

i bez postojana vrabotenost. Vo nivnata li~na istorija ~esto 

moè da se najdat ìvotni proma{uvawa i serii od neuspesi od najranata 

mladost, indolentnost i neistrajnost vo prifa}aweto i zadrùvaweto 

na edna profesija. Tie se nestabilni, povr{ni i hedonisti~ki 

nastroeni i so ogled deka ne se zadovoluvaat so voobi~aenite prihodi 

vo ìvotot, so izmamni~kiot komar vo prv red se stremat da dojdat do 

golema materijalna korist {to }e im ovozmoì podolgi periodi na 

bezgrièn ìvot. Najgolemiot broj od ovie lica se od ma{ki pol i na 

starosnata grupa me|u 30 i 50 godini. U~estvoto na pomladi luge i 

starosnata kategorija nad 50 godini vo ovoj vid na kriminalitet e zanemarlivo 

{to e i razbirlivo so ogled na nivnoto neiskustvo (nedostig 

na predznaewa i uve`banost), odnosno otapenost na ~uvstvata i 

namaluvawe na sposobnosta za izveduvawe na opredeleni tehni~ki operacii 

i psiholo{ko gradewe na strategijata na igrata (pomnewe, blefirawe, 

navlekuvawe na `rtvi i sl.). Nakratko, vo izmani~kiot komar 

nema mesto za nedou~eni i amateri i samo najve{tite i najtalenti- 

401 Vodineli}, V. i Aleksi}, @. Kriminalisti~ka metodika (skripta), 

Centar za obrazovanie na kadri za bezbednost i op{testvena samoza{tita - 

"Elisie Popovski - Marko, Skopje i Fakultet za bezbednost i op{testvena 

samoza{tita, Skopje, 1988, str. 185 

402 

Komarxiite izmamnici moàt da se opi{at kako ve{ti i podvi`ni 

luge koi vo svojata mladost ni{to ne rabotele, vo ìvotnata borba doìveale 

slom, mrzlivi se za ~esna rabota, premnogu ~udno nastroeni, nestrplivi 

vo nema{tina i dostatno nesovesni na drugite da im odzemat srazmerno na 

nivnata lekovernost i nestrplivost. Ibid, str. 182. 

275

anite izmamnici uspevaat da istraat vo ovoj zanaet vo koj e naglasena 

konkurencijata i isklu~itelo ostra prirodna selekcija. 403 

Pred izmamnikot ako ne e po~etnik, ne moè nikoj da se so~uva. 

Izmamnikot ima mnogu srodni crti so ma|ioni~arot, no i drskost 

nadarenost so mo} za percepcija. Toj moè da go privle~e celoto vnimanie 

na partnerot vo igrata za da gi prikrie svoite dvièwa. 404 

4. Vo sociopatolo{kata i kriminolo{kata literatura ~esto se 

zboruva za komarot i negivata povrzanost so kriminalitetot. Takvata 

povrzanost vo prv red se bara ottamu {to komarot pretstavuva grani- 

~en oblik me|u sociopatolo{ka pojava i kriminalno odnesuvawe i 

kako takov pogodna osnova za javuvawe na redica pojavni oblici na sociopatolo{ki 

i kriminalni povedenija. Takvata povrzanost najprvin 

se bara i sogleduva vo posrednoto i neposrednoto vlijanie na komarot 

vrz drugite oblici na socijalnopatolo{kite pojavi kakvi {to se: 

alkoholizmot, prostitucijata, uni{tuvawe na semejniot ìvot, psihofizi~ko 

i du{evno propa|awe, otapuvawe na ~uvstvoto za po~ituvawe 

na moralnite i socijalnite normi i sl. Vo objasnuvaweto na ovaa povrzanost 

logikata na zdravorazumskite razmisluvawa najprvin e pomestena 

vrz okolnosta deka kaj golem broj lica komarot e va`na faza vo 

steknuvaweto na devijantna kariera. Vakvite zaklu~oci se zasnovaat 

vrz nedovolno empiriski potvrdenata realnost, a ~estopati, za àl 

duri i vo otsustvo na bilo kakvi empiriski pokazateli, deka me|u komarxiite 

~esto se sre}avaat lica skloni kon vr{ewe na asocijalni povedenija, 

prekr{oci, osudeni lica i lica koi se vo neposreden kontakt 

so svetot na kriminalcite i deka ottamu za niv opredelena doza na 

sigurnost moè da se tvrdi deka }e se odadat na devijantni povedenija 

i kriminal. I obratno, deka komarot ~esto e dominanten model na 

koristewe na vremeto na licata koi se skloni na asocijalno i antisocijalno 

odnesuvawe, osobeno na profesionalnite kriminalci koi se 

pripadnici na organizirani kriminalni zdruènija. Vo potkrepa na 

seto toa se obvinuvaat duri i mestata kade {to se igra komar. Vo toj 

kontekst se veli deka tie po pravilo pretstavuvaat prostor kade {to 

koncentracijata na lica so dokaàni ili latentni kriminalni odnesuvawa 

e najgusta i deka brojot na takvite lica na tie mesta znae da 

bide nadreden nad brojot na site ostanati lica. 405 

403 

Jani}, D. op. cit. str. 226. 

404 

Vodineli}, V i Aleksi}, @. op. cit. str. 186-187. 

405 

"Kriminogenosta na mestoto kade se igra komar, poto~no komarot 

kako pr otivpravna dejnost, e od kauzalen tip i direkten model na deluvawe: 

licata koi ne bi pristapile kon izvr{uvawe na krivi~no delo koga ne bi do- 

{le vo kontakt so komarxiskata aktivnost, pod nejzino vlijanie pristapuvaat 

kon nivno izvr{uvawe. Osnovnite modeli na kauzalnost na ovie modeli se 

dva: op{toto slabeewe na moralnite, eti~kite i op{testvenite normi {to e 

evidentno vo komarxiskite aktivnosti, a se odnesuva na op{tata dejstvitelna 

276

Na terenot na poizrazena op{testvena {tetnost kako za poedinecot 

taka i za op{testvoto leì neposrednata i posrednata povrzanost 

na komarot so ostanatite oblici na krimninalnoto povedenie. Vo 

ovaa smisla komarot moè da bide inicijalno-po~etno krivi~no delo, 

a moè da pretstavuva i pri~ina za izvr{uvawe na prethodnoto krivi- 

~no delo. Odnosite {to ja potkrepuvaat ovaa povrzanost glavno se istite 

onie relacii koi ja objasnuvaat prethodnata vrska me|u komarot so 

socijalno patolo{kite povedenija. 

Spored Milutinovi}, povrzanosta na komarot i kriminalitetot 

doa|a do izraz vo razni pojavni oblici. Toj e povrzan so kra`bi, 

razbojni{tva i drugi sli~ni dela koi osobeno se javuvaat vo vreme 

koga doa|a do pogolemi gubitoci na pari na komar. Komarot ~esto se 

istaknuva kako va`na faza vo stekuvaweto na "kriminalna kariera". 

Istraùvawata pokaùvaat deka biografiite na mnogu kriminalci go 

sodràt i nivnoto profesionalno zanimavawe so komar. Od redot na 

komarxiite se regrutira poseben tip na tn. kockar-izmamnik, koj so 

razni ma|ioni~arski i drugi trikovi, t.e. na izmamni~ki na~in zema 

pari od naivniot svet. Tuka doa|a i korumpiraweto na bankarski ~inovnici, 

javni slu`benici i na policijata, koe osobeno go prezemaat 

organizatorite na komar {to poseno e karakteristi~no za ilegalniot 

komar vo nekoi zapadni zemji. 406 

Spored drugi avtori "komarot e èri{te na redica drugi krivi~ni 

dela, pretstavuvaj}i nivna pojdovna to~ka. Tuka, osobeno doa- 

|aat predvid delikti so golem obem na izmama. Gledano kriminalisti- 

~ki komarot so niv e vo najblisko srodstvo, kako vo pogled na samoto 

delo taka i vo pogled na li~nosta na izvr{itelot. Na kartite za igrawe 

leàt moralni ne~istotii, nesre}a, a ponekoga{ i krv. Igra~ite 

vo pogolem broj slu~ai pripa|aat na krugovite od koi se regrutiraat 

lihvari, izmamnici, jataci, falsifikatori na ispravi i pari, lica 

koi dozvoluvaat da gi izdrùvaat prostitutki ("relipteri"). Vo komarxiskata 

atmosfera spa|aat: ubistva, telesni povredi, izmami, kra- 

`bi, potkup, la`no svedo~ewe. Komarxiite ja gubat tatkovinata i lesno 

stanuvaat sorabotnici na razni {piunski slu`bi. So pravo na komarxiite 

im se pripi{uvaat sposobnostite za te{ki krivi~ni dela. 

Strasta za igra raste so sekoj akt na komar, bez ogled dali donesuva gubitok 

ili dobivka. Koj se predal na komarot navistina mu se prepustvarnost 

za nevr{eweto na krivi~ni dela i odbegnuvawe na kriminalnoto 

povedenie, i direktna kauzalnost na vpu{tawe vo kriminalitet poradi pri- 

~insko-posledi~nite vrski, kade {to po pravilo se javuva edna grupa na krivi~ni 

dela ~ie izvr{uvawe e vo neposredna funkcija na komarot (imotni delikti 

zaradi pribavuvawe sredstva za komar, oddavawe na prostitucija, 

oddelni formi na nedozvolena trgovija, trgovija so narkotici itn.). Janji}, D. 

op. cit. str. 257- 258. 

406 

Milutinovi}, M. op. cit. str. 378 

277

{til na demonot na uni{tuvawe. Vra}aweto na komarxijata vo op{- 

testvoto (negovata resocijalizacija) e izvonredno te{ko. Vo po~etokot 

na ovaa psihi~ka zaraza kolku i da e kulturen, talentiran i so konstruktivni 

nameri u~esnikot moè celosno da se izmeni vo ista mera 

vo koja }e go obzeme strasta. Toa }e dovede do raspa|awe na negovata 

moralna li~nost. Kaj nego postepeno }e se gubat site kulturni interesi, 

toj ponatamu }e ìvee samo za komarot. Vakvite i drugi ukaùvawa 

na povrzanosta na komarot i kriminalitetot postojano se prisutni 

vo kriminolo{kata literatura. Vrz niv nesomneno deka treba da 

se pomesti opredelen interes i kon niv da se ima poseriozen pristap. 

Nadovrzuvaj}i se na kaànoto smetame deka glavnite vrski na 

komarot moàt da se najdat so vr{eweto slednite krivi~ni dela: imotni 

delikti, zakani i uceni, oddelni formi na nedozvolena trgovija i 

organiziranite vidovi na kriminalitet. 

a) Komarot i imotnite delikti. Za komarot slobodno moè da 

se kaè deka dominantno e povrzan so site vidovi na imotni delikti 

kade so izvr{uvaweto na krivi~noto delo vo prv red se pribiraat sredstva 

neposredno nameneti za samoto igrawe komar. Pojavnite oblici 

na tie dela se razli~ni i ne moè da se kaè deka nekoi od niv se poza~esteni 

vo odnos na ostanatite. Stanuva zbor za krivi~nite dela 

kra`ba, razbojni{tvo, zloupotreba na slu`bena polo`ba, falsifikuvawe, 

uni{tuvawe na slu`beni ispravi, pronevera, zatajuvawe i sl. 

Site ovie dela se povrzani so komarot so ogled na toa {to so niv se 

pribavuvaat materijalni sredstva koi vo zna~itelna mera gi nadminuvaat 

redovnite prihodi na najgolemiot broj na komarxiite. Nim im e 

potreben postojan priliv na pari za{to po samata priroda na komarot 

vo nego naj~esto se gubi. Site onie koi se vpu{taat vo komar so isklu- 

~ok na mal broj profesionalni komarxii-izmamnici se prisileni kon 

iznao|awe dopolnitelni sredstva za u~estvo vo komarot. Nivnite po- 

~etni gubitoci na komar na najprvin se nadomestuvaat so proda`ba na 

podvi`ni i nepodvi`ni predmeti od sopstveniot imot ili imotot na 

svoite bliski (roditeli, sopru`nik i sl). Me|utoa, koga toa o~igledno 

ne e dovolno golem broj od strastvenite komarxii znaat da posegnat 

i kon vr{ewe na krivi~ni dela so koi istovremeno sakaat da go 

nadomestat gubitokot vo igrata kako i imotot koja vo me|uvreme drasti~no 

go raskr~mile. 

b) Komarot i vr{eweto zakani i uceni. Zakanite i ucenite pretstavuvaat 

postojani pridru`nici na nedozvolenite formi na komarot 

{to prete`no gi vr{at onie lica koi zaradi komarot i vo vrska 

so komarot vo zna~itelna mera gi izgubile svoite moralni i socijalni 

~uvstva. I ovie krivi~ni dela po prvilo se vrzani so nemo`nosta da se 

dojde do sredstva za komar i ve}e napravenite komarxiski dolgovi. I 

ovaa hipoteza od ve}e navedenata pri~ina vo na{eto istraùvawe ne 

moè{e nitu da ja dokaè nitu da se negira. 

278

v) Komarot i nedozvolenata trgovija. Nesomneno e deka i brojnite 

oblici na nedozvolena trgovija, trgovijata so droga, preprodavaweto 

na umetni~ki predmeti, pa duri i proda`ba belo robje i otstapuvawe 

na maloletni deca, proda`bata na stopanski, dràvni i voeni 

tajni, se zasnovaat na ve}e poso~enite pri~insko-posledi~ni odnosi i 

ottamu ne baraat nekoi posebni objasnuvawa. Na ova mesto e dovolno 

samo nivnoto odvojuvawe i istaknuvawe kako edna od po~estite virtuelni 

povrzanosti na relaciijata komar - kriminalitet. 

g) Komarot i organiziraniot kriminalitet. Vo dene{ni uslovi 

vo dobar del od svetot prireduvaweto na komarxiskite aktivnosti naj~esto 

e vo racete na organiziranite grupi na kriminalci. Vpro~em, 

nesporen fakt e deka vo sovremeniot svet najorganiziranite oblici 

na kriminalni zdruènija kako {to se tn. "mafii", "sindikati" i sl. 

svoite glavni izvori na prihodi gi zasnovaat tokmu vrz komarot, prostitucijata 

i proizvodstvoto i proda`bata na narkoti~ni sredstva, a 

mnogu ~esto i vrz site niv zaedno. Vo taa smisla se izjasnuvaat mnogubrojni 

avtori, a nekoi od niv so sigurnost tvrdat deka komarot sepak e 

najplodnoto pole na organiziraniot kriminalitet. 407 Toa proizleguva 

ottamu {to organiziranite grupi ne samo {to go sobiraat glavniot 

prihod od legalno i ilegalno organiziranite kockarnici, tuku se steknuvaat 

i so tn. ekstra profit preku pruàwe za{tita (raketirawe) 

na mestata kade se vr{at komarxiskite aktivnosti, od patronatot vrz 

pogolem broj profersionalni komarxii-izmamnici, od zelena{kata 

kamata koja se dobiva na parite pozajmani za u~estvo vo igrata komar 

ili za vr}awe na komarxiskite dolgovi i od brojni drugi aktivnosti 

koi posredno ili neposredno se povrzani so komarot, obloùvaweto 

pa duri i so igrite na sre}a. 

Spored Eliot "komarot e verojatno najrasprostraneta od site 

zabraneti dejnosti, glavno ottamu {to postojano gi privlekuva svoite 

`rtvi. Tie posakuvaat da dobijat ne{to za ni{to i pokraj faktot {to 

komarxijata retko dobiva. Komarot istovremeno e tesno povrzan so 

alkoholnite pijaloci, so prohibicijata i so zabranetata proda`ba na 

narkoti~ni sredstva. Ovie dejnosti se tesno povrzani, barem vo podze- 

407 

"Krupnite kriminalci gotovo sekoga{ se prisutni vo kockarnicite 

i komarxiskite mesta vo koi organiziraat kriminalni aktivnosti. Organiziraniot 

komar ~esto sluì kako sprega me|u politi~arite, javnite ~inovnici 

i kriminalcite, kade se razviva korupcija vo golema mera. Taa sprega 

osobeno do{la do izraz vo SAD, kade{to organiziraniot komar stoi pod kontrola 

na gansteri i raketari koi se sluàt so poznati metodi za pruàwe na 

za{tita, eliminirawe na konkurencijata i opozicijata, iznajmuvawe na komarxiski 

aparati koi donesuvaat golemi prihodi i koi imaat zna~aen efekt 

vo trgovijata, i kade{to organiziraniot komar dobiva karakter na ilegalno 

organiziran biznis. Milutinovi}, M. op. cit. str. 378. 

279

mjeto na gradovite." 408 Vo ova smisla se osobeno {tetni organiziranite 

oblici na komar. Kriminalnite grupi od ovoj vid za vreme na prohibicijata 

rabotele kako krium~ari na alkoholi pijaloci, dodeka denes 

svojata aktivnost gangsterite glavno ja prenesoa na planot na komarot 

so istovremeno vr{ewe na golemi aktivnosti vo oblasta na hotelierstvoto, 

restoranite i drugite so zakon dozvoleni preprijatija. Del 

od ovie grupi vo luksuzni odmarali{ta ~esto priloùvat zna~itelni 

iznosi vo korist na mesnite dobrotvorni ustanovi kako {to se Crveniot 

krst i dr. So toa sozdavaat svoi sopstveni "op{testveni vrski" i 

obezbeduvaat opredelena trpelivost na onie lu|e koi se zainteresirani 

da dobroto na zaednicata. 409 

6. OP[TETSVENA REAKCIJA 

1. Site zakoni koi pravno gi reguliraat ili zabranuvaat opredelenite 

vidovi dejnosti kako krivi~ni dela toa go pravat ottamu {to 

postoi op{ta soglasnost deka takvoto povedenie e {tetno za op{testvoto. 

[tetata od komarot kako {to pove}epati imavme prilika da 

vidime e vo toa {to profesionalnite komarxii gi iskoristuvaat onie 

koi gi primamuvaat vo igrata komar i gi li{uvaat od parite za koi 

tie ne dobivaat ni{to kako protivvrednost. Obi~no lugeto koi najmalku 

moàt da podnesat da gi zagubat svoite pari najpove}e se eksploatirani. 

Od op{testven aspekt, najgolemiot broj igri na sre}a moàt 

da se ozna~at kako oblik na izmama. 410 Nakratko, site op{testva vo 

istorijata na civilizacijata negativno go vrednuvale komarot opredeluvaj}i 

go kako kontrakulturna pojava, a negovite u~esnici kako kontrakulturna 

grupa. Ottamu vo site op{testva komarot bil tretiran 

kako negativna pojava koja mu se sprotivstavuva na interesite na op{- 

testvoto, na negovite idei, osnovni na~ela i pravila na povedenie. 

Takviot odnos kon ovaa pojava sekoga{ bil potkrepen i so vrednosniot 

stav na javnosta deka komarot e bolest, bolna strast, grev, porok, ili 

patologija koja ja zarobuva ~ovekovata imaginacija i tvore~ka inicijativa. 

Nasproti vakvite stojali{ta stojat onie razmisluvawa koi 

glavno gi priznavaat negativnite strani na komarot, no ne se uvereni 

vo mo`nosta lesno da se iskoreni ova op{testveno zlo i ottamu 

predlagaat drugi sredstva za spas od negovite negativni posledici. Od 

408 

Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, op. cit. str. 133. Vo ovaa smisla, 

veli natamu Eliot, opasnostite od komarot vo prv red se odnesuvaat na 

naivnite, onie koi vloùvaat pari so tolku malku izgledi za dobivka. Profesionalniot 

komarxija vsu{nost retko igra komar. So trikovi, podvali, 

"pakuvawe" na karti so namesten komar itn. toj gi mesti igrite "na sre}a" vo 

svoja korist. str. 140. 

409 

Vidi: ibid. str. 133. 

410 


280

tie dva pola na razmisluvawe vo vrska so pravnoto regulirawe na 

komarot vo literaturata se iskristazizirani tri osnovni stavovi. 

2. Prviot stav e naso~en kon zabrana na komarot: komarot ne 

treba da se legalizira. Spored ova mislewe komarot {tetno vlijanie 

na lugeto, na nivniot moral, na izvr{uvaweto na obvrskite sprema semejstvoto 

i op{testvenata zaednica i ottamu treba da se zabrani. Vo 

potkrepa na ova natamu se veli deka profesionalniot komar i profesionalnata 

izmama na komar se mo{ne bliski iako prvata pojava e mo- 

`na i bez vtorata. 411 Od iskustvo, zagubite se pravilo kaj pasioniranite 

igra~i. Tie ne umeat da izlezat od igrata vo momentot koga dobivaat. 

Natamo{na opasnost na profesionalniot komar se gleda vo 

toa {to vo sekoja igra svojstvena e èlbata za izmama. Komarot gi podgotvuva 

slabite luge za izmama. Koga edna{ }e se razgori strasta za 

igrawe, a se javi nu`da, u~esnikot ~esto }e se trudi so site dozvoleni 

i nedozvoleni sredstva "samo malku da ja ispravi svojata sre}a." Od 

komarot do izmamata na komar e samo eden mal ~ekor. Posebnata privle~nost 

na hazardnite igri odamna e predmet na kriminolo{ko-psiholo{kite 

istraùvawa. Niv gi sledat intenzivni efekti: strast, 

nade`, ~uvstva, napnatost i olesnitelno iznenaduvawe. Tie se posilni 

odo{to kaj bilo koja druga igra. Hazardot e borbena igra. U~esnikot ja 

predizvikuva "sudbinata." Komarot vo sebe nosi tendencija na ve~no 

traewe zaradi ~uvstvoto na uìvawe. Postoi op{to psihi~ko pravilo 

deka ~ovek, nesvesno i svesno nastojuva ne samo da go predizvika tuku i 

{to pove}e da gi prodolì prijatnite sostojbi. 412 

Ottamu op{testvoto e povikano da go suzbiva komarot kako sociopatolo{ka 

pojava isto kako i alkoholizmot, narkomanijata, prostitucijata 

i drugite asocijalni povedenija. Glavnata pri~inata za toa 

se nao|a i vo okolnosta deka komarot e nepoèlna pojava vo op{testvo 

vo koe taa pretstavuva parazitska dejnost koja{to izleguva od ramkite 

na zabavata i razonodata i se zasnova na steknuvawe pari na sre}a. 

Stavovite na protivnicite na legalizacijata na komarot nao|aat 

na {iroka poddr{ka, no te{ko e da se opredeli {to preovladuva vo 

svetot, so ogled deka se javuvaat brojni nevoedna~enosti ve}e kaj obidot 

poprecizno da se razgrani~at vidovite na igrite koi bi bile komarxiski 

i kako takvi zabraneti, od onie za koi ne bi imalo mesto vo 

411 

"Protivnicite na legalizacijata istaknuvaat deka komarot kako i 

site igri na sre}a se naso~eni na {teta na u~esnicite na komarot, deka site 

sistemi na kockawe se podeseni taka {to matmati~kata vrednost im odi vo 

prilog na sopstvenicite i organizatorite na komarot, deka u~esnicite imaat 

mali {ansi za dobivka, deka komarxiskata aktivnost ~esto se zasnova na falsifikati, 

izmami i sl, deka e povrzana so zgolemuvaweto na kriminalitetot, 

deka nejzinata legalizacija vodi kon degradacija na zdraiot moral i, na kraj, 

kon poniùvawe na celata civilizacija." Milutinovi}, op. cit. str. 377. 

412 

Vodineli}, V. i Aleksi}, @. op. cit. str. 180 

281

taa grupa, veli Vasilievi}. Nesporno e, veli natamu ovoj avtor, deka 

re~isi vo site zemji e dozvolen organiziraniot oblik na hazardni 

igri, deka toj im donesuva dobri prihodi na dràvite, kako i deka nekoi 

igri na sre}a (na primer, sportskite obloùvawa, lotariite) so 

razrabotka na sistemi za u~estvo vo niv, vloùvaweto na golemi pari~ni 

sredstva, mesteweto na rezultatite itn. se pretvoraat vo komar 

od zna~itelni razmeri. 413 

3. Vtoriot stav e radikalno sprotiven na prviot - komarot treba 

da se legalizira. Privrzanicite na ovoj stav istaknuvaat deka ne 

postojat mo`nosti komarot kako op{testveno zlo da se iskoreni i 

ottamu predlagaat negovo legalizirawe kako najkorisno re{enie. 

Taka, spored eden avtor, vo SAD za vreme na triesetite godini na minatiot 

vek dràvite koi vo toa vreme bea organizirani vo najgolem 

del donele zakoni koi go zabranuvale igraweto komar: Wujork, Masa- 

~usets i Pensilvanija bea prvite dràvi koi usvoile takvo zakonodavstvo. 

Me|utoa, zakonite ne moàt da zagarantiraat deka komarot }e 

prestane da postoi. Tie samo go pravat nezakonit i na komarxiite im 

davaat silen pottik da gi pominat granicite. 414 Vo smisla deka komarot 

ne moè da se iskoreni i ottamu deka negovata legalizacija pretstavuva 

najkorisno re{enie se izjasnuvaat i drugi kako amerikanski 

(na pr. Xonson, 415 Barns i Titers, 416 Higins 417 ) taka i drugi kriminolozi 

od site prosori. 418 Privrzanicite na legazlizacijata na komarot 

413 

Vasilijevi}, A, V. op. cit. str. 93 

414 

Vo najgolemiot broj dràvi vo SAD, veli natamu Eliot, komarot e 

zabranet so toa {to vo dràvata Nevada u{te od 1931 godina e dozvolen. Eliot, 

M. op. cit. str. 134 

415 

Johnson, E. Crime Corection and Society, Homewood, Illinois, 1964, str. 

304. 

416 

Barnes, Harry Elmar and Teeters, Nagly K. New Horizons in Criminology, 

Third Edition, Prentice-Hall, INC. Englewood Cliffs, N. J. 1961, str. 29-37. 

417 

Higgins, Fitzpatrick, Criminology and Crime Prevention, Milwauke, 1958, 

str. 128. 

418 

"Pojavata na igrite na sre}a, onaka kako {to tie se manifestraat, 

pretstavuva sekako del na op{testvenata svest. Isto taka samo del na op{testvenata 

svest se i obi~aite, moralot i zakonodavstvoto koi se odnesuvaat na 

ovaa pojava. Toa zna~i deka zakonodavstvoto mora da se prilagoduva na prose~niot 

stepen na op{testvenata svest za korisnosta odnosno {tetnosta na 

ovaa op{testvena pojava. Zakonodavecot samo ja odrazuva ovaa svest, no ne 

moè bitno da ja preteknuva, nitu zad nea da zaostanuva. Negovata zada~a 

moè da bide samo so sopirawe da vlijae na najniskiot stepen na op{testvenata 

svest za ovaa pojava i da nastojuva taa svest da ja izdigne na povisok stepen. 

Od toa zaklu~uvame deka zakonskata zabrana na hazardnite igri, dodu{a 

formalno e mo`na, dokolku vo zakonodavniot dom bi dominirale onie poedinci 

koi bi umeele so sebe da gi povedat site ostanati koi (sî u{te) nemaat 

282

natamu istaknuvaat deka komarot ne moè da se suzbie so ogled na toa 

deka kaj mnogumina se razvieni naviki i sklonosti vo taa nasoka, deka 

komarot se odrùva i pokraj negovoto duri i ostro progonuvawe, deka 

zabranata doveduvaat do sprotivni efekti, odnosno do pojava i razvivawe 

na negovite ilegalni formi, kako i toa deka legaliziranite 

formi na komar í nosat zna~itelni prihodi na dràvata od koi taa ne 

moè da se otkaè. 

4. Tretiot stav se javuva kako kompromisno re{enie na prethodnite 

dva stava. Toa tn. e me{ovit sistem spored koj treba da se dozvoleni 

samo opredeleni organizirani formi na komarot, a da se zabranat 

site vidovi na komar koi se grani~at so profesionalizmot, izmamni~kite 

vidovi komar i naveduvaweto drugi lica na komar. Toj stav e 

prifaten vo najgolemiot broj na dràvi me|u koi i vo na{ata. Pritoa, 

kako {to ispravno naglasuva Vasilijevi}, mora da se ima vo vid deka 

me{ovitiot sistem e izvor na mnogu sprotivnosti i deka vo osnova 

ima nepovolno vlijanie vrz usilbite koi se vloùvaat vo smisla kolku 

- tolku da se otstranat {tetnite posledici na igraweto komar. 419 

Na{ata zemja se pomestuva vo zemjite koi so odredeni ograni- 

~uvawa vo zakonodavno pravna smisla go zabranuvaat komarot, so toa 

{to kako isklu~ok se dopu{ta postoeweto na opredeleni organizirani 

oblici od vidot na lotarii, loto, sportska prognoza i kazina. Pokraj 

zakonskoto regulirawe na komarot protiv ovaa {tetna pojava na- 

{eto op{testvoto se bori i so sproveduvawe na opredelena kaznena 

politika koja se sostoi vo gonewe, izrekuvawe i izvr{uvawe na krivi- 

~ni sankcii i resocijalizacija na prestapnicite. 

Politikata na gonewe zakonodavecot vo prv red ja opredeluva 

preku trajna podelba na deliktite na krivi~ni dela i prekr{oci. Me- 

|u ovie dva vida na delikti postoi kvalitativna razlika {to proizleprose~en 

stepen na op{testvena svest za ovaa pojava. Sepak vakvata zakonska 

zabrana ne bi moèla posu{testveno da vlijae na nastanite vo realniot 

ìvot. Hazardnite igri bi cvetale i natamu, samo bi se menuvale nivnite 

oblici od sega{nite vidovi ili pomalku legalni vo ilegalni {to bi povleklo 

golema grupa na lu|e vo ilegalna dejnost, vo organizacija na "podzemjeto", 

vo sozdavawe na subkultura i vo vrska so toa vo podra~jeto na nu`nite sledovatelni 

negativni pojavi. Toa zna~i deka hazardnite igri vo na{ite sega{ni 

priliki ne e mo`no po kratok pat da se zabranat so ogled na toa deka zakonodavecot 

mora sekoga{ da prezema svoi merki uvaùvaj}i ja postoe~kata sostojba, 

postoe~kiot prose~en stepen na op{testvena svest bez ogled na toa dali 

ovaa svest spored sfa}aweto na poedincite i grupite koi gi formiraat pravnite 

normi e korisna ili {tetna za po{irokata op{testvena zaednica i za 

poedincvite koi se odavaat na hazardot" Brinc,F. Igre na sre}u kao dru{tveno negativna 

pojava i mogu~nosti njihovog spre~avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 

1974/3, str. 446. 

419 


283

guva i od navedenite poimi. Taka krivi~noto delo e op{testveno {tetno 

delo ~ii obele`ja se opredeleni so krivi~niot zakonik, a prekr- 

{ocite se povredi na javniot poredok utvrdeni so zakon za koi se predviduvaat 

administrativni kazni i merki na bezbednost. 

Na{ stav e deka treba re{itelno da se napu{tat site podra~ja 

na inkriminirawe koi ja nemaat za kriterium op{testvenata {tetnost, 

antisocijalniot karakter na povedenieto i, ako e potrebno, za 

toa da se baraat kako zamena drugi modeli i intervencii, vo demokratskoto 

op{testvo poedincot da ima {iroki slobodi, bez da mu na- 

{tetuva na drugite, da go izbira svojot na~in na ìvot, i vo vrska so 

toa negovite eventualni sudiri so op{tiot moral, so dobrite obi~ai i 

sl, ne treba zadolìtelno da bidat predmet na krivi~nopravna intervencija. 

Ottamu e potrebno da se preispitaat delata vo oblasta na semejnata 

za{tita i javniot moral (osobeno delata vo vrska so pornografija 

i prostitucija, seksualni vrski so maloletnici, inkriminacii 

vo vrska so pometnuvaweto, toksikomanijata, alkoholizmot, komarot i 

sl.). 

284

G l a v a III 

SAMOUBISTVO I OBID ZA SAMOUBISTVO 


Se smeta deka najsilniot nagon kaj ~ovekot e nagonot za samoodrùvawe, 

nagonot za odbrana na sopstveniot fizi~ki integritet. 

Sekoj ~ovek verojatno vo dobar del na ovoj nagon mu go dolì sopstvenoto 

preìvuvawe, kako i preìvuvaweto na vidot. Pred silata na 

ovoj nagon otstapuvaat drugite vitalni i socijalni nagoni, site individualni 

i grupni potrebi, èlbi i posakuvawa. No ima isklu~oci. 

Samoubistvoto e eden od niv. 420 Toa pretstavuva svesno i namerno uni- 

{tuvawe na sopstveniot ìvot bez ogled na toa dali taa namera bila 

nedovolno opredelena i nejasna, odnosno bez ogled dali zad voleviot 

akt so koj se odzema sopstveniot ìvot stoele normalni ili patolo- 

{ki motivi. 

Samoubistvoto pretstavuva takva pojava koja bila prisutna vo 

tekot na celokupnata ~ovekova istorija i od {to ni deneska ne e li- 

{eno nitu edno op{testvo. Razlikata e vo toa {to deneska najbogatite 

zemjite koi imaat najgolema ekonomska blagosostojba imaat i najmnogu 

samoubistva, {to zna~i samouibistvata ne se posledica na bedata i nema{tijata. 

Spored Kralev vo Anglija nedelno izvr{uvaat samoubistvo 

pove}e od 100 lica, a dvaeset do pedeset zvani~nata statistika ne 

gi beleì, iako izvr{ile samoubistvo. 421 Vo SAD brojkata e ~etiripati 

pogolema, a Ungarija i ponatamu ostanuva svetski rekorder po 

brojot na samoubistva. Svetskata zdravstvena organizacija ukaùva 

deka dnevno okolu 2000 lu|e si go odzemaat sopstveniot ìvot. 

Samoubistvoto kako op{testvena pojava pretstavuva eden od najsloènite 

i najzagado~ni fenomeni. Vo prilog na toa zboruva i faktot 

deka toa bilo predmet na interesirawe vo tekot na celata civilizacija 

na religijata, naukata, liretaturata, umetnosta, filozofijata 

itn. Suicidalnosta imala razli~no zna~ewe i interes za prou~uvawe 

vo razli~ni vremiwa, no toj nikoga{ prakti~no ne prestanal. 

Hronikata na samoubistvata od magija do statistika opfa}a mnogu vekovi. 

Vo primitivnite op{testva samoubistvoto e sli~no na nekoj magiski 

~in. Podocna se tretiralo kako grev sprema boga, sozdatelot, 

kako zlostor sprema dràvata i op{testvoto i kako takvo povleku- 

420 

Kecmanovic, D. op. cit. , str.73 

421 

Kralev, T. Etiolo{ki aspekti na samoubistvoto, str. 9. 

285

valo i kazni: ekskomunikacija od religiskata zaednica, odzemawe na 

imeto i imotot, pa duri i fizi~ko kaznuvawe. Vo poedine~ni i grupni 

samoubistva nekoi gledale spas od teror i prisila. Vo samoubistvo begale 

dobrovolno i Avstraliskite Aborixini i amerikanskite domorodci 

i Vikinzi i Eskimi i rimski voini i japonski kamikazi. Za 

nekoi bilo rabota na ~esta, za nekoi borbena strategija. Za nekoi samospaluvaj}i 

se (indiski èni) toa pretstavuva rabota na lojalnost 

kon bliskite (maòt, osobeno) ili predadenost na nekoja ideja, ili 

pak privilegija na te{ko zabolenite, slobodnite misliteli, izbor na 

hrabrite ili predavstvo za slabite. Samoubistvoto ~esto se poistovetuvalo 

so ludilo, a vo nekoi retki slu~ai i so perverzno uìvawe. 

Poznato e i kako kult, ne samo na nekoi religiski sekti tuku i vo literaturata 

i umetnosta. Na krajot samoubistvoto e i statisti~ki podatok 

ili brojka. 

Sloènosta na fenomenot na samoubistvoto ne podrazbira 

samo toa deka razli~nite samoubistva na razli~ni lu|e vo razli~no 

vreme imale razli~no zna~ewe. Vo sekoj poedine~en akt na samoubistvo 

moè da se prepoznaat pove}e zna~ewa od magija do broevi i verojatno 

u{te mnogu drugi zna~ewa koi te{ko e da se navedat. 

Samoubistvoto e paradoksalen i nelogi~en akt koj moè da se 

opi{e kako odnesuvawe primitivno i ~ove~ko, bolno i zdravo, slobodno 

i prisilno, intra i interpersonalno. Li~en ~in, no i devijantna 

op{testvena pojava, koja postoi na celokupnata zemjina topka, no vo 

razli~en obem. Toa e ~in koj go orfrla ìvotot kako najgolema vrednost 

i vo sebe spojuva i ìvot i smrt, za{to toa {to se smeta pri~ina 

da se ìvee istovremeno e i isklu~itelna pri~ina za dobrovolna smrt. 

Samoubistvoto niz vekovite e doìvuvano kako silna povreda 

na bo`jiot poredok i doveduvalo do kaznuvawe na samoubijcite ili do 

nivna telesna i duhovna posthumna degradacija. Kaznite kako frlawe, 

proboduvawe, par~osuvawe na teloto na samoubijcite odele duri i do 

fantazijata, ta se smetalo deka vo Danteoviot pekol se nao|aat du{ite 

na samoubijcite. Vo istorijata periodite od drasti~no kaznuvawe se 

smenuvale so periodi na veli~awe na samoubijcite kako heroi. No so 

razvitokot na naukata na suicidalniot fenomen mu se prio|a racionalno, 

se smiruvaat strastite i se pojavuva edna globalna tolerancija 

sprema ovaa provokativna oblast. Taka skoro sekade se ukinati poslednite 

zakoni koi predviduvaa kazni za samoubijcite. 422 Na lu|eto zna~i 

im e dopu{teno slobodno da raspolagaat so svojot ìvot i moàt ako 

sakaat samite da si go odzemaat. 

Na krajot samoubistvoto e tabu tema. Ne{to za {to vo na{ata 

kultura ne treba da se razgovara, zaradi toa {to e podra~je od ~ovekovoto 

intimno ìveewe i ne treba da se naru{uvaat negovata indivi- 

422 

Anglija be{e edna od poslednite zemji koi ja ukinaa kaznata pred 

triesetina godini. 

286

dualnst, intimnite odnosi i sostojbi. Pra{aweto na smrtta se izbegnuva, 

ignorira, zaborava, bidej}i toa predizvikuva sramota, ogor~enost. 

Samoubistvoto e posebno delikatna tema zo{to toa kaj lu|eto 

predizvikuva dvoen nemir: nemir povrzan za smrtta i za nasilstvoto. 

U{te edno dopolnitelno optovaruvawe pretstavuva povrzuvaweto na 

nasilstvoto i smrtta so mladosta, a deneska se pove}e mladi lu|e so samoubistvo 

si go prekratuvaat ìvotot, {to dopolnitelno problemot 

go pravi op{testveno i nau~no opravdan za prou~uvawe. 

Problemot na samoubistvoto ima golema specifi~na teìna 

kako na objektiven, taka i na subjektiven plan. Negovata teìna pretstavuva 

dopolnitelen predizvik za suicidolo{kata teorija no i za 

empiriskite sociolo{ki istraùvawa. 

Sociolo{koto prou~uvawe na samoubistvoto ima za cel da gi 

utvrdi i opi{e op{tite obele`ja na ovaa pojava. Na osnova na empiriski 

utvrdeni fakti da se dojde do teoretski voop{tuvawa i objasnuvawa 

na ovoj fenomen i obid toa da se dovede vo vrska so oddelni 

op{testveni pojavi i procesi kako negovi determinanti. 

Na samoubistvoto moè da se gleda od razli~ni agli. Vo devetnaesettiot 

vek toa bilo pokazatel na moralnata sostojba na op{testvoto, 

stepenot na op{testvenoto edinstvo ili pak posledica na pogre{no 

funkcionirawe na op{testvenite institucii. Najgolemiot 

broj na ovie raznovidni gledawa na samoubistvoto detalno }e bide 

analiziran vo poznatata Dirkemova studija za samoubistvoto. Pokraj 

toa, pokraj Dirkem i zna~aen broj drugi istraùva~i na suicidot nego 

go posmatraat kako fenomen koj ukaùva deka postojat silni potresi 

vo utrobata na op{testvoto. Na takov na~in bi moèle da se komentiraat 

i sovremenite zgolemeni stapki na samoubistvo vo pove}eto 

zemji na socijalna tranzicija. 

Vo Republika Makedonija samoubistvata se vo postojan porast, 

a trendot na nivnoto zgolemuvawe e poizrazen vo sporedba so drugite 

zemji koi spored stapkata na samoubistva se nao|aat vo ista klasifikaciona 

grupa, so stapka koja se dviì na dolnata granica na sredna. 

423 

423 

Vo suicidologijata se praveni pove}e obidi za klasifikacija na samoubistvata 

za da bi se dobila pojasna pretstava i me|unarodna komparativnost. 

Postojat dilemi dali da se presmetuva kolku samoubistva se izvr- 

{eni na 100.000 ìteli celokupno naselenie, ili na naselenieto nad 15 godini 

starost. Deneska se ~ini deka naj{iroko e prifatena kategorizacijata 

na samoubistvata od slovene~kiot suicidolog Mil~inski izloèna na Vtoriot 

simpozium za prevencija na samoubistvata vo Bled, Slovenija, 1975 godina. 

Spored taa klasifikacija do 4,9 samoubistva na 1000.000 ìteli stapkata e 

mnogu niska, od 5,0 do 9,9 niska stapka, od 10 do 19,9 sredna stapka, od 20 do 24,9 

visoka stapka i nad 25,9 mnogu visoka stapka. 

287

Imaj}i go predvid faktot deka vo Republika Makedonija vo sedumdesetite 

godini prose~no godi{no se samoubivale {eesetina lica, 

a vo poslednite desetina taa brojka narasnala na nad 150, moè so sigurnost 

da se prognozira deka akceleracijata e vidliva i znakot za 

alarm treba da se dade. Naukata sekako koga se raboti za vakvi pojavi 

ne moè da dade tvrdi i precizni odgovori tokmu respektiraj}i ja 

sloènosta i kompleksnosta na problemot. Prakti~no ne postoi 

objektivna mo`nost da se dade konkreten i celosen odgovor i zaradi 

nemo`nosta da se odgovori vo koja nasoka }e se razviva na{ata op{testveno 

- politi~ka i ekonomska sostojba, zo{to taa vo golema merka ja 

determinira op{tata stapka na samoubistvata. 

Samoubistvoto treba da se razlikuva od samopovredite koi pretstavuvaat 

svesno i namerno o{tetuvawe na sopstvenoto zdravje zaradi 

postignuvawe na opredelena korist. Licata koi se samopovreduvaat ne 

ja sakaat sopstvenata smrt, no toa ~esto moè da im se slu~i. Nivnite 

motivi spored Jevti} 424 naj~esto se: a) demonstrativni (da se svrti 

vnimanieto vrz sebe), b) protestni ({trajk so glad na primer na zatvorenici), 

v) sentimentalni (da se odobrovolat roditelite, u~itelite, 

qubovnikot ili drugite lica da storat ne{to vo korist na liceto 

{to se samopovreduva), g) malafidni (na primer, zatvorenikot da 

se najde vo bolnica), d) fiktivni (na primer so boèmno siluvawe da 

se prikrijat dobrovolni samopovredi), |) mistificirani (da se izbegne 

voena obvrska,da se dobie socijalna pomo{ ili nadomestok od osiguruvawe). 

Posebni samopovredi vr{at histeri~ni lica, verski fanatici, 

mazohisti i pita~i (so cel za pogolema somilost pri pita~eweto). 

Poseben vid na samopovreda e i samonagrduvaweto koe prete- 

`no go vr{at du{evno rastroeni lica. 

288 

2. POIM NA SAMOUBISTVOTO 

Samoubistvoto pretstavuva dlaboko intimen, li~en i poedine- 

~en ~in, no toj istovremeno vo svojata su{tina pretstavuva i op{testvena 

pojava, za{to pretstavuva posledica od naru{eni odnosi na poedinecot 

so op{testvoto i pri negovoto definirawe treba da se zemaat 

predvid dvata elementi. Kako problem,odnosno kako sociopatolo{ka 

pojava toa ja opsednuva socijalnata misla od mnogu nau~ni disciplini: 

filozofijata, etikata, pravoto, medicinata, psihijatrijata, 

kriminologijata, kriminalistikata, psihologijata, sociologijata, 

statistikata itn. Sepak ne moè da se re~e deka toa e najprecizno definirano, 

odnosno nepostoi opredelba op{to prifatena od site analiti~ari 

i istraùva~i na ovoj fenomen. Za ova pokraj drugite te- 

{kotii sekako treba da se zeme predvid i faktot deka se raboti za 

424 

Jeftic D. Sudska psihopatologija, Medicinska knjiga, Beograd - Zagreb,1966.

eden mnogu specifi~en fenomen. Nekoi drugi pak avtori smetaat deka 

se raboti za mnogu poznat fakt i sekoj obid za negovo definirawe pretstavuva 

~ukawe na otvorena vrata. 

Da spomneme samo nekolku obidi za definirawe, klasi~ni vo 

literaturata za suicidot. Vo svojata studija "Svirep bog, studija za 

samoubistvata," Alvarez gi opredeluva kako ~in na dobrovolna smrt, 

{to bi trebalo da zna~i deka samoubiecot za nego se opredeluva pravej}i 

racionalen izbor pome|u razli~ni alternativi, ladnokrvno i 

svoevolno. 

Eden poznat analiti~ar na samoubistvata od biv{ata Jugoslavija, 

Milovanovi} veli deka samoubistvoto e ~in na svesno i namerno 

uni{tuvawe na sopstveniot ìvot, tvrdej}i deka kaj samoubiecot mora 

da postoi trajna ili preodna, celosna ili delumna samosvest za ìvotot 

ili smrtta, deka mora da postoi sposobnost za donesuvawe odluka 

za samoubistvo, deka mora da postoi soznanie deka ìvotot e svrzan so 

nevolji od koi kone~no so smrtta se osloboduva. 

Psihodinami~kite koncepcii za samoubistvoto poa|aat od 

Frojdovite stavovi i negovata teorija za instinktite. Taka spored niv 

postojat instinkti za samoodrùvawe i seksualnost i instinkti na destrukcija 

i smrt. Tie istaknuvaat deka destrukcijata moè da bide naso~ena 

sprema sebe ili sprema drugite. Ako e naso~ena kon sebe se 

raboti za samoubistvo. Taka kaj suicidolozite od psihodinami~ka proviniencija 

samoubistvoto e inverzno ubistvo. 

Spored spomnatiot Mil~inski samoubistvoto pretstavuva namerno 

dejstvie so koe ~ovekot sam se usmrtuva, pritoa pred sebe ja ima 

namerata da si go odzeme ìvotot, a taa namera na sredinata i bila 

o~igledna. Ovdeka samoubistvoto se definira kako individualen ~in 

i ne se navleguva vo negovata priroda kako op{testvena pojava, a toa e 

slu~aj i so dosta drugi definicii, {to vo golema merka e usloveno od 

nau~no teoretskiot koncept od koj se poa|a pri objasnuvaweto na ovaa 

devijantna pojava. 

Sociolo{ki naso~enite koncepcii vo odreduvaweto na ovaa sociopatolo{ka 

pojava nego go posmatraat kako individualna i kako 

op{testvena pojava, za{to ovie dva elementi se nao|aat vo tesna i neraskinliva 

vrska. Preku poedine~nite samoubistva se projavuva i kvantitativnata 

strana na samoubistvata koja se odnesuva na site izvr{eni 

samoubistva vo odredeno vreme i na odreden prostor i se izrazuva 

vo statistikata na izvr{enite samoubistva. Izraz na kvantitativniot 

pokazatel se stapkite na samoubistvo, koi izrazuvaat broj na izvr{eni 

samoubistva na 1000.000 ìteli. No samoubistvata ne se sveduvaat samo 

na taa kvantitativna strana, tuku imaat i drugi obele`ja (etiolo{ki, 

fenomenolo{ki) koi ovaa pojava ja pravat specifi~na op{testvena 

pojava. Toa se izrazuva so razli~noto prisustvo na ovaa pojava vo razli~ni 

op{testva, {to proizleguva od nejzinata povrzanost so vkupnite 

op{testveni procesi i odnosi. Zaradi toa treba da se dade i kvali- 

289

tativna opredelba na ovaa pojava poa|aj}i od op{testveniot stav kon 

nea, op{testvenata uslovenost i op{testvenite posledici. Taa kvalitativna 

odredba se sostoi vo toa {to samoubistvata pretstavuvaat 

op{testvena pojava od takov vid koja vo op{testvenite odnosi se tretira 

za negativna, patolo{ka. Samoubistvata se nepovolni op{testveni 

fakti koi ne samo {to go onevozmoùvaat normalniot individualen 

i op{testven razvitok, tuku doveduvaat do potpolno negirawe 

na ìvotot, koj se smeta za najgolema vrednost. 

Vo sekoj slu~aj sloènosta na ovaa pojava, samoubistvoto, go 

pravi dosta sloèn i problemot na negovoto definirawe. Te{kotiite 

doa|aat i ottamu {to pojavite koi vo odredeno vreme se smetaat za pozitivni 

vo drugo moàt da se smetaat za negativni, devijantni i obratno. 

Vo sovremeni uslovi povtorno se postavuva pra{aweto za moralnosta 

na ~inot, odnosno {to vo odredena sociokulturna sredina }e se 

tretira kako nemoralno, i devijantno, zo{to evidentno samoubistvoto 

ne e krivi~no delo. Na toj na~in elementite na svest i volja dobivaat 

drugi dimenzii. Vo uslovi koga ne postoi soglasnost okolu etiologijata 

na ovaa pojava pra{aweto za definiraweto na pojavata ostanuva i 

ponatamu otvoreno i }e mora da se razre{uva vo sekoj konkreten slu- 

~aj, odnosno vo konkretni uslovi, poa|aj}i od eden izgraden teoretski 

i nau~en koncept za samata pojava. 

3. KRATOK ISTORISKI OSVRT ZA SOCIJALNITE STAVOVI 

KON SAMOUBISTVOTO 

Kaj primitivnite narodi moè da se zboruva za izvesni obi~ai 

povrzani so samoubistvoto i so smrtta, ili pak samoubistvoto pretstavuvalo 

ritualen akt. Taka se slu~uvalo pobedeniot da ne moì da go 

istrpi prezirot od neuspehot i da se samoubie, ili pak poedinci ne 

sakale da im padnat ìvi vo racete na neprijatelite. Kaj Eskimite i 

kaj nekoi drugi nomadski plemiwa samoubistvoto i deneska se zadr- 

àlo kako odreden ritual. Kako posledica na te{kiot ìvot i egzistencija, 

otkako ~ovekot }e stane nemo}en sam da se griì sa sopstvenata 

egzistencija se ostava osamen da umre, ~ekaj}i ja smrtta. Toa se 

smeta kako obi~aj i dol`nost. Starite lica go napu{taat semejstvoto 

da ne bi im pretstavuvale teret na drugite. I vo na{ite krai{ta imalo 

obi~aj da se ubivaat roditelite ili tie da í se prepu{tat na 

smrtta, osobeno kaj ciganite ~ergari. 

Vo anti~ko vreme samoubistvoto vo osnova se osuduvalo. So 

atinskite zakoni bilo predvideno da se prese~e rakata na samoubiecot 

i da bide posebno zakopana. Samoubistvoto moèlo da bide dozvoleno 

samo so posebna molba do Senatot, ako se navedele zadovoluva~ki 

argumenti. Vo toj slu~aj aktot bil legitimen. Anti~kite filozofi 

sprema samoubistvoto zazemale razli~en stav. Taka Platon go osuduva 

bidej}i smeta deka lu|eto se sopstvenost na boga i treba da ja ~ekaat 

290

negovata naredba.Toj baral poseben izoliran zakop na samoubijcite, na 

pusto mesto, bez ime i nadgroben spomenik. Dopu{tal samoubistvo 

samo vo izvesni okolnosti, koga presilna taga }e go opfatela ìvotot 

na individuata, pa toj }e mu postanel nepodnosliv. Aristotel go 

koristel istiot argument, no toj e postrog sprema samoubistvata, tretiraj}i 

gi kako zlostor kon dràvata. 425 Pitagorejcite vo samoubistvoto 

gledale brutalno raskinuvawe na ramnoteàta vospostavena me|u 

du{ata i teloto. Tie smrtta so samoubistvo ja smetaat za te{ka gre- 

{ka, dotolku pove}e {to du{ata ne se slobodna i toj {to se samoubiva 

otstapuva pred strasta. Du{ata odnapred ne e izvalkana, taa se skvernavi, 

se valka izleguvaj}i nasilno od teloto. 

Vo antikata se ~ini edinstvenata filozofska koncepcija koja 

mu e nakloneta na samoubistvoto e stoi~kata. No i kaj niv imalo nijansi. 

Samoubistvoto e dozvoleno samo ako od toj {to saka da se samoubie 

trpi semejstvoto ili op{testvoto, ili pak e povle~en od luda 

èlba za smrt. Dozvoleno e i kako vrvna slava na mudrecot, za{to se 

smeta deka vistinskiot mudrec e sloboden, a vrvna sloboda e da se napu{ti 

ìvotot spored sopstvenata èlba. 

Vo Rim se smetalo deka lu|eto imaat pravo na samoubistvo, ako 

imaat logi~ka pri~ina : taga, bolest, ludilo, ne~esnost i sli~no. No 

vo nekoi slu~ai samoubistvoto duri se kaznuvalo.Toa bile samoubistvata 

bez pri~ina, samoubistva na vojnici i robovi, bidej}i tie gi li- 

{uvale dràvata i bogatite sopstvenici od edno svoe dobro. Nivnoto 

samoubistvo se smetalo za dezerterstvo, pa nivnoto telo se izlo- 

ùvalo na prezir pred javnosta, a na onie koi imale imot toj im se konfiskuval. 

Hristijanskoto u~ewe vo po~etokot ne go osuduvalo samoubistvoto, 

duri imalo i opredeleni slu~ai na odobruvawe. No ve}e Avgustin 

vo svoeto delo "Za bo`jata dràva" stanuva protiv site vidovi na 

samoubistvo. Za nego toa e kukavi~luk i prokletstvo na ve~ni maki, 

za{to praviloto “nikoj da ne se ubie” vaì i za samoubistvoto. Samoubistvata 

se kriminal, zo{to samo bog ima pravo na ìvotot i smrtta 

na ~ovekot. Sli~no mislewe zastapuva i T. Akvinski. Toj dodava deka 

~ovekot e sozdaden od boga i ne e sloboden da odlu~uva za svojot ìvot 

i smrt. 426 Posle toa crkvata, krivi~noto pravo i moralot imaat postrog 

odnos, samoubistvoto }e se tretira kako golem grev i naklonetost 

kon |avolot. So crkovnite dekreti }e se zabrani pravoto na religiozen 

pogreb na hristijanskite grobi{ta. Civilnata legislativa 

barala u{te i materijalna globa. Na samoubijcite, ~ij le{ moè da se 

unakaùva, im se konfiskuval imotot. Duri i obidot za samoubistvo se 

425 

Alvarez, A. Okrutni bog, studija o samoubistvima, Beograd, 1975 

str. 31. 

426 

Pellicier Y. Le suicide, milieux et modeles, Revue de psychologie des peuples, 

n.1. 1967, Paris. 

291

kaznuval so dva meseci ekskumunikacija i zabrana na molitvi. Edinstveno 

od vakvite normi bile isklu~eni du{evno bolnite lica. 

Sli~en odnos, ako ne i postrog kon samoubistvoto }e zazeme i 

islamskata religija. Vo Koranot pi{uva deka ~ovek umira samo po bo- 

`ja volja i gi zavr{uva svoite denovi koga mu e pi{ano, a ako se samoubie 

}e bide pe~en vo pekolot. 

Vo renesansata se vra}aat kon antikata i samoubistvata od 

~est, qubov i sli~no se odobruvaat, no crkvata i ponatamu frla anatema 

vrz samoubijcite i zaradi toa samoubistvoto oficijalno sî u{te 

strogo se osuduvalo, iako ima izvesni barawa za pravo na samoubistvo. 

Filozofite od HVIII vek sakaat da go ottrgnat samoubistvoto od teolo{kite 

raspravi i baraat ukinuvawe na zakonskata kazna, za{to taa 

se pokaà neefikasna.Tie istaknuvaat deka samoubistvoto e li~na rabota, 

pa baraat ~ovekot sam da raspolaga so sopstveniot ìvot. 

Posle Francuskata revolucija i Deklaracijata za pravata na 

~ovekot ukinati se site kazni sprema samoubijcite i nivnite bliski, 

no sepak zadràn e stavot na otfrlawe i op{testvena osuda. Do vakov 

presvrt vo op{testvenite stavovi kon samoubistvoto ne doa|a slu- 

~ajno. Kako rezultat na razli~nite eti~ko-filozofski u~ewa i koncepciite 

od francuskata revolucija se istaknuva baraweto za osloboduvawe 

na ~ovekot od kakva bilo zavisnost. Taka, od edna strana, se 

istaknuva ~ovekovata slobodna volja,nasproti srednovekovieto, kade 

taa potpolno se negira{e i celokupnata ~ovekova aktivnost se objasnuva{e 

so bo`jata volja, no od druga strana, toa vode{e vo druga krajnost, 

do celosen indeterminizam i neograni~ena sloboda na ~ovekoviot 

izbor. Vo taa nasoka samoubistvata se proglasuvaat za li~na 

rabota i se proklamira pravo na napolno raspolagawe so sopstveniot 

ìvot. 

Vo sovremeni uslovi zapo~nuvaat da se napu{taat postojnite 

zabludi i tabui, no sepak diskusijata dali ~ovekot ima pravo na samoubistvo, 

odnosno pravo na sopstvenata smrt ne e zavr{ena. Eden broj 

misliteli smetaat deka ~ovekot ima pravo na sopstveniot ìvot, ako 

pritoa ne trpat posledici toj i negovoto semejstvo,odnosno ne bi trebalo 

da sleduva nikakva pravna i moralna osuda. Drugi pak smetaat 

deka ~ovekot kako op{testveno su{testvo, kako ~len na op{testvenata 

zaednica ima odredeni prava i obvrski i so samoubistvoto se 

o{tetuva taa zaednica. Zna~i toj ima pravo da ìvee, no nema pravo da 

umre, za{to bi se o{tetila zaednicata. 

I pokraj site diskusii deneska dominanten e stavot i praktikata 

deka samoubostvoto ne e kaznivo, odnosno deneska toa vo niedno 

zakonodavstvo ne se tretira kako krivi~no delo. 

Kakov bil stavot i odnosot kon samoubistvoto vo na{eto podnebje? 

Pod vlijanie na crkvata se zazemal negativen stav i liceto 

{to izvr{ilo samoubistvo se li{uvalo od verski ceremonijal pri pogrebot. 

Za Makedonija treba da se ima predvid i istorisko-socijalni- 

292

ot moment, a imeno treba da se zeme predvid faktot za vekovnoto ropstvo 

na makedonskiot narod, negovite maki i stradawa, uslovuvalo da 

se zazeme negativen stav kon samoubistvoto. Bidej}i toj bil malubroen 

sekoj ~ove~ki ìvot bil potreben da bi se izdràlo vo borbata za 

osloboduvawe. Me|utoa, vo makedonskata narodna poezija se ukaùva 

deka imalo i samoubistva sprema koi se zazemal poinakov stav. Toa naj~esto 

bilo slu~aj kaj samoubistvata poradi zaguba na ~est ili qubov, 

poradi nasilna maà~ka za pripadnik od druga vera, ili poinakov 

izbor na partner od roditelite namesto sopstveniot. Isto taka poznati 

se samo`rtvite od oddelni vojvodi i nivnite soborci od Ilindenskiot 

period, nao|aj}i se vo bezizlezna situacija. Za takvite samoubistva 

se istaknuva deka se na~ini da se razre{at nesakanite nastani 

i da se spasi ~esta, pa se opravduvaat. 

Za aktuelnata sostojba vo na{ata dràva e karakteristi~no 

{to samoubistvoto ne se osuduva, no sepak kon nego se zazema negativen 

stav, stav na neodobruvawe. Pritoa se nastojuva da se nadminat postojnite 

religiski sfa}awa vo koi ima elementi na osuda (li{uvawe 

od religiski ceremonijal pri pogrebot duri ima i pogrebi nadvor od 

hristijanskite grobi{ta). Spored na{eto krivi~no zakonodavstvo samoubistvoto 

ne e kaznivo. Ne se kaznuva ni obidot za samoubistvo,so 

{to doa|a do izraz humanoto na~elo deka sekoj e sloboden vo raspolagaweto 

so sopstveniot ìvot. Vo na{iot Krivi~en zakonik kazni se 

predvideni samo za pottiknuvawe i pomagawe za izvr{uvawe na samoubistvo. 

Moè da se zabeleì deka socijalnite stavovi za samoubistvoto 

evoluirale. Takvite promeni se determinirani pred se, od op{testveno 

ekonomskite promeni i sfa}aweto na mestoto i polo`bata na 

~ovekot vo op{testvoto, formite i stepenot na socijalnata organizacija, 

promenite vo ideolo{kata sfera i sli~no. Golem presvrt vo 

odnosot kon samoubistvata e nastanat vo poslednite decenii so obidot 

da se konstituira suicidologijata kako posebna nauka za samoubistvata, 

koja }e gi zeme predvid site dosega akumulirani znaewa i 

otkrieni zakonomernosti od sociolo{ki, filozofski, psiholo{ki, 

psihijatriski i drugi aspekti. Vo taa smisla moè da se konstatira 

deka kaj nas is~eznuva stravot od religiozni i moralni posledici, 

iako seu{te ima pojavi vakviot ~in da se prikriva i da se prikaùva 

kako prirodna smrt, nesre}en slu~aj i sl. Poa|aj}i od dominantniot 

stav vo na{eto op{testvo koe stremi da se izgraduva kako demokratsko 

i humano, ~ovekot e najgolemata vrednost, pa zatoa se nastojuba toj da 

raspolaga so {to e mo`no pogolema sloboda i ~ovekovi prava, pa i 

pravo na sopstveniot ìvot. No op{testvoto treba da napravi napori 

~ovek da ne se najde vo situacija da posegne po najvrednoto. Vo taa 

smisla i op{testvoto snosi del od odvornosta za vakviot vid na smrt. 

293

4. SAMOUBISTVOTO KAKO SOCIJALEN I 

SOCIOPATOLO[KI PROBLEM I NEKOI KARAKTERISTIKI 

NA SUICIDALNATA POPULACIJA 

Samoubistvata kako fenomen se prisutni vo site op{testva, 

duri i vo predistorijata. Zatoa sprema niv odreden stav, naj~esto negativen, 

bil zazeman vo site epohi i civilizacii. Toa se smeta za eden 

oblik, na devijantno odnesuvawe koj zaradi se pogolemata rasprostranetost 

deneska vo golem broj zemji pretstavuva i socijalen problem. 

Ve}e e istaknato deka skoro vo site op{testva ~ovekovoto samouni{tuvawe 

gi kr{i vrednosnite i normativnite o~ekuvawa vo odnos na ~ove~kiot 

ìvot kako vrednost i predizvikuva op{testvena reakcija na 

neodobruvawe i osuda. 

Stapkite na samoubistvo vo razli~ni zemji se razli~ni. Spored 

podatocite od Svetskata zdravstvena organizacija i od Dràvniot zavod 

za statistika na Republika Makedonija tie prose~no za periodot 

1990 - 1995 godina se sledni: Ungarija 51,3, Avstrija 45,2, Japonija 45,0, 

ê{ka 39,7, Slovenija 39,6, Danska 36,2, [vajcarija 35,3, Finska 34,8, 

[vedska 32,1, Germanija 30,6, Francija 30,6, Hrvatska 30,1, Bugarija 

29,2, Belgija 28,9, Anglija 25,2, SAD 24,3, Jugoslavija 17,8, BIH 17,5, 

Crna Gora 17,3, Norve{ka 14,6, Holandija 14,0, [panija 12,6, Italija 

12,6, Grcija 12,3, Portugalija 11,2, Irska 6,1. Kako {to e spomnato Makedonija 

ima pod 10 samoubistva na 100.000 ìteli i ne spa|a vo zemjite 

{to se mnogu zagrozeni so samoubistvo. Taka, Makedonija vo 1990 

godina imala 159 samoubistva, 1991- 146, 1992 - 144,1993 - 150, 1994 - 128, 

1995 - 131, 1996 - 146, 1997 - 180 samoubistva. Zo{to postojat vakvi regionalni 

varijacii zasega ne e dadeno soodvetno objasnuvawe. Pretpostavuvame 

deka se nao|a vo vrska so sociokulturnite karakteristiki 

na oddelnite dràvi. 

Poznavaweto na karakteristikite na suicidalnata populacija 

e zna~ajno i od nau~en i od prakti~en aspekt, da bi se organizirala 

uspe{na prevencija. Od sociolo{ki aspekt poznavaweto na strukturana 

na suicidantite i nivnite osnovni karakteristiki ovozmoùva 

da se proveri vlijanieto na op{testvenite faktori koi tie go vr{at 

na samoubistvoto, odnosno koi se faktorite na suicidalniot rizik. 

Na osnova nivnoto poznavawe moè da se predvidi samoubistvenoto 

odnesuvawe, a toa da ovozmoì uspe{na prevencija. 

4.1. POLOT I SAMOUBISTVATA 

Bi moèlo da se konstatira deka nasekade vo svetot pripadnosta 

kon polot se pokaùva zna~ajna za samoubistvata. Maìte koi sami 

si stavaat kraj na svojot ìvot se nasekade pobrojni od ènite. U~estvoto 

na maìte i ènite vo suicidalnata populacija vo razli~ni ze- 

294

mji e razli~na i se dviì do 4 : 1, so edna pravilnost: tamu kade {to se 

povisoki stapkite na samoubistva na maìte, povisoki se i kaj ènite. 

Vo odnos na u~estvoto na ènite Japonija e edinstvenata zemja kade 

toa e dosta visoko, osobeno na mladite èni i se smeta za nivna specifi~nost. 

Vo Makedonija iako uslovno bi moèle da re~eme deka u~estvoto 

na dvata pola vo vkupnata populacija e simetri~na, u~estvoto na 

maìte e pogolemo i toa vo poslednata decenija iznesuva dva sprema 

eden za maìte. 

Vakvata pravilnost, maìte po~esto da vr{at samoubistva od 

ènite, se objasnuva prvenstveno so op{testveni faktori, posledica 

na nivnata razli~na op{testvena polo`ba. Za Dirkem pomaloto u~estvo 

na ènite ne se dolì na toa {to ènite fiziolo{ki se razlikuvaat 

od maìte, tuku za{to ne u~estvuvaat na ist na~in vo op{testveniot 

ìvot. 427 @enite i ponatamu se pomalku op{testveno anga- 

ìrani i vo golem broj zemji nivniot ìvot se odviva vo semejnite ramki. 

Zaradi toa taa e pomalku izloèna na op{testveni vlijanija vo 

koi ima pogolem rizik za samoubistvo. No so procesite na op{testvenata 

emancipacija poslednite decenii se zabeleùva poka~uvawe 

na stapkite na samoubistvo kaj ènite, koja }e ima tendencija na izedna~uvawe. 

4.2. VOZRASTA I SAMOUBISTVATA 

Vozrasta na li~nosta e tesno povrzana so nejzinata op{testvena 

polo`ba, a ottamu i so samoubistvoto. Skoro op{to pravilo e 

samoubistvata da rastat so vozrasta. Me|utoa se zabeleùva poslednite 

decenii tendencija na namaluvawe na razlikite me|u razli~nite 

starosnio kategorii, kako i porast na brojot na samoubistva kaj mladite 

lu|e. Faktorite koi dovedoa do trend na zgolemuvawe na samoubistvata 

kaj mladite naj~esto se naveduvaat pojavite na izolacija, pasivnost 

na mladite, nesposobnost da se prezeme odgovornosta i da se stekne 

nezavisnost, pritisokot da se postigne op{testven uspeh, no i se 

pogolemata upotreba na alkoholni pijaloci i drogi. Samoubistvata 

kaj deca se retka pojava i tie moàt da se slu~at vo periodot na pubertetot. 

Zo{to starite se najzagrozeni? Starosta e period koga se prekinuva 

profesionalnata aktivnost, koja na lu|eto im dava ~uvstvo na 

sopstvena vrednost. Prekinuvaweto na taa aktivnost kaj lu|eto ~esto 

predizvikuva ~uvstvo na inferiornost, otu|enost, samotija. Toa mnogumina 

go doìvuvaat kako ìvoten bezizlez. No, pokraj toa, so starosta 

doa|aat i po~esti naru{uvawa na zdravjeto. 

427 

Durkheim E. Le suicide, PUF, Paris, 1960, str. 389. 

295

296 

4.3. NACIONALNOSTA I SAMOUBISTVATA 

Dosega{nite istraùvawa za nacionalnite stapki na samoubistvata 

pokaùvaat deka nacionalnite grupi razli~no se odnesuvaat 

kon samoubistvoto. Taka postojat golemi razliki vo stapkite na samoubistvo 

kaj razli~ni narodi i etni~ki grupi od razli~ni zemji, no i vo 

ramkite na edna zemja. Za zemjite ve}e spomnavme deka vodi Ungarija, 

pa ê{ka, Avstrija itn. No bidej}i Makedonija e pove}e nacionalna 

dràva ovozmoùva ovaa konstatacija da se proveri ovdeka. Vo strukturata 

na naselenieto vo Makedonija dominantno e u~estvoto na 

etni~kite Makedonci, potoa Albancite, Turcite, Romite, Srbite itn. 

No i vo samoubistvata vo Makedonija najvisoko e u~estvoto na etni- 

~kite Makedonci so 81,61%, {to e zna~itelno nad nivoto na nivnoto 

u~estvo vo vkupnata populacija (65,30%). Nasproti na ova u~estvoto na 

Albancite, Turcite, Vlasite, Srbite, Romite vo vkupnoto naselenie e 

daleku pogolemo, otkolku {to e nivnoto u~estvo vo samoubistvata. 

Taka spored zvani~nata statistika Albancite u~estvuvaat so okolu 

23% vo vkupnata populacija, a vo samoubistvata so 5,98%. Sli~na e sostojbata 

kaj Turcite (4,00 % : 2,11%), Vlasite (0,60% : 0,26%), Romite 

(2,5% : 1,53%). Se pretpostavuva deka za pogolemata za~estenost na 

samoubistvata kaj oddelni nacionalnosti pridonesuvaat odredeni kulturolo{ki 

i psiholo{ki faktori. 

4.4. SAMOUBISTVATA I BRA^NATA SOSTOJBA 

Vo site dosega{ni istraùvawa na samoubistvata od sociolo- 

{ki aspekt se pokaà teka bra~nata sostojba ima vlijanie na za~estenosta 

na vr{ewe samoubistvo. Vo semejstvoto se stabiliziraat odnosite 

i se onevozmoùva "ìvotniot avanturizam", a od druga strana se 

sozdavaat podnoslivi uslovi za ìvot i zaedni~ko re{avawe na problemite. 

So toa prakti~ki brakot i semejstvoto imaat profilakti~ko 

dejstvo sprema samoubistvoto. No semejstvoto nosi i pogolema odgovornost 

za bra~nite drugari, posebno za maòt vo uslovi na prisustvo 

na tradicionalni i elementi na patrijarhalni odnosi, so {to bra- 

~nosta posebno i odi na raka na ènata. No vo vrska so semejstvoto 

posebno treba da se naglasi eden drug aspekt na me|usebnite odnosi 

me|u partnerite. Ako bra~nata zaednica ne e uspe{na, ako se prisutni 

~esti karanici, netrpelivost, nerazbirawe za zaedni~kite problemi i 

sli~no moè da bide suicidogen faktor, {to zna~i te{kite konfliktni 

situacii vo brakot se razre{uvaat so samoubistvo. Kaj nas se pokaùva 

deka maìte od semejsnite konflikti re{enieto go baraat po- 

~esto vo samoubistvoto, odnosno tie se”poslabiot pol (67% : 33%). 

Pokraj toa treba da se istakne deka po~esto vr{at samoubistvo 

onie {to ìveat sami, otkolku onie {to se vo brak. U{te poretko e 

kaj onie so golemo semejstvo. Vo Makedonija stapkata na samoubistvo e

pomala na onie {to se èneti i maèni, otkolku na onie {to ne se vo 

brak. 

4.5. SAMOUBISTVOTO I OBRAZOVNOTO NIVO 

Obrazovanieto pretstavuva eden od pozna~ajnite faktori koi 

ja odreduvaat op{testvenata polo`ba na li~nosta vo grupata pa i 

po{irokata zaednica. Taka vo pove}e istraùvawa se pokaùva deka 

licata so poniski obrazovni kvalifikacii poretko vr{at samoubistvo, 

a isto taka i ènite se samoubivaat pomalku, a i tie vo prosek se 

pomalku obrazovani od maìte. Sepak, moè da se konstatira deka vo 

sovremenite istraùvawa vrskata me|u obrazovanieto i samoubistvata 

ne e posebno istraùvana. Spored podatocite za Makedonija moè da 

se vidi deka taa i vo toj pogled e specifi~na. Imeno, edna ~etvrtina 

od samoubijcite se so niski obrazovni kvalifikacii. No treba da se 

zeme predvid i golemoto u~estvo na lica so nisko obrazovno nivo vo 

vkupnata populacija. Taka vo 1971 godina vo na{ata dràva skoro 70% 

bile bez obrazovanie ili so zavr{eno osmo odelenie. Taka poglednato 

se pokaùva deka samoubistvata kaj lica so povisoki obrazovni kvalifikacii 

po~esto se vr{at. 

4.6. ZANIMAWETO I SAMOUBISTVOTO 

Site dosega{ni sociolo{ki istraùvawa potvrdija postoewe 

na zna~itelni varijacii i specifi~ni stapki kaj razli~ni zanimawa, 

odnosno se pokaà deka kaj odredeni zanimawa rizikot od samoubistvo 

e pogolem. Toa se objasnuva pred se so teìnata na oddelni zanimawa, 

nivnata odgovornost, mo`nosta za konflikti pri nivnoto izvr{uvawe 

i sli~no. Taka se pokaùva deka po~esto vr{at samoubistvo lica ~ie 

zanimawe nosi povisok dohod (stru~waci i rakovodni lica) kako i 

lica ~ie zanimawe nosi nizok dohod i ugled (nekvalifikuvani rabotnici). 

Vo na{ata dràva se pokaùva deka najniska stapka na samoubistva 

ima kaj zemjodelcite i kaj drugite srodni dejnosti, a na vtoro 

mesto se rabotnicite vo industrijata i rudarstvoto. Me|utoa vo na{ata 

dràva visoko e u~estvoto na kategorijata izdrùvani lica i lica 

so li~en prihod (penzioneri). Dvete kategorii se lica od postara vozrast 

kade {to rizikot od samoubistvo e pogolem. No pokraj toa na 

povisokite stapki vlijae i materijalnata sigurnost i obezbedenost, 

{to e posebno va`no za izdrùvanite lica. Taka edna ~etvrtina od samoubistvata 

otpa|aat na ovaa kategorija, pri {to posebno se zagrozeni 

ènite. 

Za visokite stapki na samoubistvo kaj licata so povisok status 

sociolozite smetaat deka e posledica na poslaboto vlijanie na op{testvoto 

vrz nivnoto odnesuvawe, koe se manifestira so relativno slaba 

297

op{testvena regulacija i kontrola vrz nivnoto odnesuvawe. Dodeka 

stapkite na samoubistvo kaj onie so nizok op{testven status se objasnuva 

so nepovolnata materijalna i op{testvena polo`ba,koja gi ~ini 

nesre}ni i go zgolemuva rizikot od samoubistvo. 

4.7. MOTIVI ZA SAMOUBISTVO 

Golem broj istraùva~i na samoubistvoto zna~ajno vnimanie mu 

posvetuvaat na motivite za samoubistvo, smetaj}i deka na toj na~in }e 

gi otkrijat i pri~inite za ovaa pojava No motivite ne moàt da gi 

objasnat pri~inite, iako moàt da pridonesat da se razberat onie situacii 

koi naj~esto se posleden faktor koj vodi do samoubistvo. No i 

motivite te{ko se dobivaat, niv so sebe naj~esto gi ponesuvaat suicidentite. 

Za niv moè da se dobijat posredni informacii (pro{talni 

pisma, informacii od rodnini i prijateli), no za pove}e od polovinata 

motivot ostanuva nepoznat. Za period od dvaeset godini vo Makedonija 

1978 - 1997 godina se navedeni slednite motivi: 

mentalni zaboluvawa 617 22,72% 

somatski zaboluvawa 261 9,61% 

semejni problemi 439 16,61% 

nesre}na qubov, nesakana bremenost, qubomora 120 4,41% 

otfrlenost, osamenost 122 4,49% 

materijalni problemi 103 3,79% 

neuspeh vo rabota i biznis 87 3,30% 

stareewe, nemo} 138 5,08% 

navredena ~est 52 1,91% 

strav od kazna 27 0,99% 

nepoznato 749 27,58% 

vkupno: 2715 100,00% 

4.8. GODI[NOTO VREME I SAMOUBISTVATA 

Vremeto na izvr{uvawe na samoubistvoto e ~esto pati tema od 

interes kaj istraùvawata na samoubistvoto, pri {to pove}eto od niv 

konstatirale odredeni pravilnosti. Taka se do{lo do soznanija deka 

naj~esto samoubistva se vr{at vo prolet i rano leto, zna~i ne vo meseci 

koga moàt da deluvaat deprimira~ki i koga bi se o~ekuvalo najmnogu 

samoubistva. Naprotiv vo docna esen i zima ima najmalku samoubistva. 

Pokraj vlijanieto na klimatskiot faktor (porast na temperaturata), 

biolo{ki (ritmi~ki biolo{ki promeni) i socijalni 

(intenzivirawe na dnevniot op{testven ìvot) ~esto se naveduva i 

podatokot deka depresivnite zaboluvawa po~esto se pojavuvaat vo prolet, 

otkolku vo drugite godi{ni vremiwa. 

298

Za Makedonija moè da se kaè deka za periodot od 1992 do 1997 

imaat tendencija na zgolemuvawe od januari do juni, a potoa namaluvawe 

od juli do dekemvri, so maksimum vo mesec juni i minimum vo 

januari. Taka vo toj period se izvr{eni 879 samoubistva i po meseci se 

raspredeleni na ovoj na~in: januari 49 (5,57%), fevruari 68 (7,73%), 

mart 79 (8,98%), april 75 (8,53%), maj 84 (9,55%), juni 90 (10,23%), juli 

85 (9,67%), avgust 79 (8,98%), septemvri 77 (8,75%), oktomvri 74 

(7,16%), noemvri 60 (6,82%), dekemvri 59 (6,71). 428 

4.9. NAÎN NA IZVR[UVAWE NA SAMOUBISTVATA 

Utvrduvaweto na na~inot i sredstvata so koi e izvr{eno samoubistvoto 

ima svoe zna~ewe kako vo etiologijata, taka i za organizirawe 

uspe{na prevencija. Spored dosega{nite istraùvawa postoi 

ograni~en broj tipi~ni na~ini na izvr{uvawe na samoubistvo. 

Izborot naj~esto zavisi od pristapnosta na odredeni sredstva i nivnata 

efikasnost. Na primer mo`nosta da se poseduva oru`je vlijae na 

toa oru`jeto da se upotrebi ili da ne se upotrebi kako sredstvo za 

izvr{uvawe na samoubistvo. Me|utoa mora da se istakne deka sredstvata 

i na~inot na izvr{uvawe na samoubistvo zavisat od pove}e okolnosti 

i se menuvale vo vremeto i prostorot. 

Za Makedonija se potvrduvaat nekoi soznanija za pravilnostite 

{to se manifestiraat i na drugi mesta. Taka za periodot od 1992 do 

1997 godina naj~est na~in na vr{ewe samoubistvo e so besewe. Takvata 

tendencija vo Makedonija postoi vo celiot period po Vtorata svetska 

vojna. Toj se praktikuva nasekade i e mnogu siguren deka namerata }e 

bide realizirana. Skoro site obidi se uspe{ni. Vo odnos na polot 

ovoj na~in pove}e go koristat maìte. @enite i po na~inot na izvr- 

{uvawe se razlikuvaat, so toa {to izbiraat pomalku dramati~ni sredstva 

(truewe, na primer). Od vkupno izvr{eni 879 na ovoj na~in, besewe, 

otpa|a 401 ili 45,6%,potoa sleduva davewe vo voda 137 (15,5%), 

truewe so hemiski sredstva 126 (14,3%) , ogneno oru`je 71 (8,07%), 

skok od viso~ina 67 (7,62%), frlawe pod prevozno sredstvo 55 (6,25%), 

drugi na~ini (no`, bode`, elektri~na struja i sl.) 22 (2,50%). 

5. TEORETSKI KONCEPCII ZA OBJASNUVAWE NA 

SAMOUBISTVOTO 

I pred da se pojavi Dirkemovata studija za samoubistvata vo 

1897 godina “Le suicide” interesot za samoubistvoto ne bil mal, no so 

toj fenomen prete`no se zanimavale lekari i psihijatri. Dirkem prv 

se obide da gi sogleda vrskite pome|u samoubistvoto i op{testvenite 

natamu. 

428 

Vidi za ova po{iroko vo studijata od Kralev T., op. cit. str. 276 i 

299

faktori i da gi voobli~i vo koherentna sociolo{ka teorija, odnosno 

negovoto delo pretstavuva moèbi najvaèn sociolo{ki trud posveten 

na ovoj fenomen, koj naedno pretstavuva i predvesnik na sistematskoto 

sociolo{ko prou~uvawe, odnosno istraùvawe na ovaa pojava. 

Dirkem ozna~i i kraj na diskusiite za moralnosta na ~inot na samoubistvoto, 

sfa}awa koi vo golema merka bea pod vlijanie na religioznite 

u~ewa. Toj }e se obide da izvr{i sestrana analiza na op{testvenite 

uslovi koi doveduvaat do vakov akt. Po nego interesot za ovoj 

fenomen porasnuva, za vo ponovo vreme da se konstituira i nau~na 

disciplina koja }e se zanimava so samoubistvata- suicidologija. 

Poimot samoubistvo za razli~nite avtori imal razli~no zna- 

~ewe. Se smeta deka ovoj poim, samoubistvo, prv go upotrebil francuskiot 

pop Desfonten 429 vo osumnaesettiot vek (1752). Dotoga{ se 

sretnuvaat izrazi koi bile pod vlijanie na sfa}awata vo razli~ni kulturi 

za samoubistvoto kako dobrovolna smrt i ubistvo na sam sebe i 

sli~no, no naj~esto preku poimot doa|al do izraz i stavot kon samoubistvoto 

kako delikt. 

Za samoubistvoto eden broj avtori ukaùvaat deka postoi ambivalentnost: 

èlba za smrt, no i èlba da se ìvee. Alvarez 430 ukaùva 

deka golem broj davenici koi gi vadat od rekata Temza vo London 

imaat izgrebani prsti, praveji obid da se fatat za stolbovite i da se 

spasat vo posleden moment. Deka samoubijcite se interesiraat za ìvotot 

ukaùvaat i ostavenite pisma, no i golem broj obidi za samoubistvo. 

Vo pozadinata na golem broj samoubistva i obidi za samoubistvo 

se ~uvastvuva te`nenie za smrt so povik za pomo{ kon lu|eto od nivnata 

okolina da mu pomognat da se izvle~e od krizata vo koja zapadnal. 

5.1. PSIHOLO[KI I PSIHIJATRISKI KONCEPTI 

Moè da se kaè deka najstarite koncepti koi se obiduvaat da 

gi objasnat samoubistvata se potpiraat na psihijatrijata i poteknuvaat 

od psihijatri, a nivnoto prisustvo i vlijanie trae i do dene{nite 

denovi. Vakvata sostojba bi moèla da se objasni so faktot {to samiot 

~in na samoubistvoto e sam po sebe nelogi~en i apsurden i tokmu 

poradi taa apsurdnost mnogumina gi naveduva na pomislata deka vo 

takvite slu~ai se raboti za nekoja mentalno nezdrava li~nost. Vo taa 

smisla se sretnuvaat stavovi na nekoi psihijatri, kako Eskirol 431 na 

primer, koj pi{uva{e deka ~ovek vo na{i denovi ne se ubiva samiot, 

osven vo delirium i site samoubijci se mentalno rastoeni. Vistinskoto 

samoubistvo, posebno èlbata za smrt, }e bide sekoga{ neno- 

429 

Bardet, M. Le suicide,Les Essentiels Milan, Toulouse, France,1966.p.4 

430 

Alvarerez A. Okrutni bog, str. 51 . 

431 

Durkheim E, op. cit., str.20 

300

malna i povrzana so mentalna bolest, istaknuva Delmas. Toj pronao|a 

me|u suicidentite ciklotimici i hiperemotivni, zaklu~uvaj}i deka 

~ovekot treba da bide pove}e ili pomalku lud za da se samoubie. 432 

Ringel smeta deka samoubijcite imaat pretrpeno vo detstvoto oslabuvawe 

na nagonot za ìvot, {to e posledica na slednite pri~ini: nedostatok 

na afektivnost (prerana zaguba na edniot od roditelite), ~uvstvo 

na nesigurnost kaj poemotivnite lica poradi naru{eni odnosi i 

~esti karanici me|u roditelite, mentalni bolesti vo semejstvoto ({izofrenija, 

epilepsija ili alkoholizam i strogost na roditelite), fizi~ki 

nedostatoci i razo~aranost na roditelite od polot na deteto. 

Pove}eto psihijatriski koncepti se zasnovaat na analizi napraveni 

na lica lekuvani na kliniki i ukaùvaat na sostojbite na 

privremeno ili trajno rastrojstvo koi gi uslovuvaat ~ovekovite dispozicii 

kon samoubistvo. Posebno zna~ewe im pridavaat na depresivnite 

sostojbi, kako i na {izofrenite i nalduni~avi sostojbi i halucinatorni 

doìvuvawa. Pokraj toa, se naveduvaat u{te i agresivnost, 

impulsivnost, histeri~ni karakteristiki i sli~no. 

Vo vakvite studii se ukaùva, zna~i, na toa deka licata koi izvr{ile 

samoubistvo ili se obidele toa da go storat se lica so mentalni 

ili emocionalni rastrojstva. No brojot na licata koi se taka dijagnosticirani 

e razli~en za razli~ni zemji i odi najmnogu do edna ~etvrtina. 

Poseben napor da gi objasnat samoubistvata pravat psihoanaliti~kite 

koncepti. Tie sakaat da gi otkrijat psihodinami~kite mehanizmi 

koi gi uslovuvaat samoubistvata i obidite za samoubistvo. 

Obi~no se potpiraat ili na poedine~ni primeri ili na mali mostri i 

izviraat od Frojdovoto u~ewe. Imeno toj smeta{e deka dve grupi antagonisti~ki 

sili se borat vo vnatre{nosta na ~ovekot; ednata turka 

kon avtodestrukcija, a drugata vo sprotivna nasoka. Kaj nego se nao|aat 

osnovnite postavki na psihoanaliti~kata teorija za samoubistvoto. 

Tagata i melanholijata se dve afektivni paralizira~ki reakcii vo situacija 

na zaguba na sakano su{testvo, ili na zaguba na apstrakten subjekt, 

ideal, sloboda, tatkovina. Melanholijata doveduva do eden sentiment 

na vina. Namesto da ja prenaso~i afekcijata melanholijata ja 

razdira qubovta kon sebe. Taka se sozdava omraza, prisutna kaj sekoja 

qubov, koja gi otvora vratite kon samoubistvo. Samoubivaj}i se melanholikot 

go ubiva svojot “vampir” koj ìvee vo nego. Za Frojd zna~i 

samoubistvoto e pove}e edna smrt na drug, otkolku na samiot sebe. 

No Frojd u{te vo prvite dela gi utvrduva fundamentalnite 

crti na poimot mazohizam, ukaùvaj}i deka toa vo vrska so sadizmot 

koj e presvrten kon sebe kako avtoagresija. Toj podocna relativno }e ja 

modifikuva svojata teorija, postuliraj}i deka vo osnova na individualnata 

aktivnost se nao|aat dva nagona: Eros, nagon za ìvot i se- 

432 

Navedeno spored Moron P. op. cit. str.39. 

301

ksualnost i Tanatos, nagon za smrt. 433 Instinktot za smrt e naso~en 

protiv samiot organizam, pa taka e samouni{tuva~ki nagon, ili pak e 

naso~en kon nadvor, pa teì da gi uni{ti drugite a ne sebe. Instinktot 

za smrt e prisuten kaj site ìvi su{testva, agresivnata tendencija 

na destrukcija e preegzistentna vo odnos na site drugi procesi i 

se nao|a vo konflikt so nagonot za ìvot. 

Samoubistvoto nastanuva vo depresivna sostojba koga liceto vo 

isto vreme i saka i mrazi, pa tie ambivalentni ~uvstva i izvesen sadizam 

se svrtuvaat protiv samiot nego. Nakratko, samoubistvoto pretstavuva 

agresija svrtena kon sebe, avtoagresija. 

Frojdovata teorija sodrì brojni nedostatoci. Taa se temeli 

na apstraktni spekulacii i ne ponudi nikakvi uverlivi empiriski dokazi. 

Taa e kritikuvana i zaradi toa {to ne e objasneto pod kakvi 

uslovi èlbata za smrt preovladuva nad èlbata za ìvot, dokolku se 

prifati idejata za postoewe na nagon za smrt. Najzna~aen prigovor e 

{to nedovolno obrnuvaat vnimanie na socijalnata komponenta, iako 

se znae ~ovekot e su{testvo koe ne go vodat samo slepi motivi i nagoni, 

tuku e racionalno op{testveno su{testvo. 

5.2. SOCIOLO[KI KONCEPCII ZA SAMOUBISTVOTO 

Za razlika od psiholo{ko-psihijatriskite koncepcii, kade na 

preden plan se stava suicidalnata li~nost, kaj sociolo{koto prou~uvawe 

na samoubistvoto kako pri~ina se istaknuvaat naru{enite odnosi 

na relacija poedinec - op{testvo. 

Dosta istraùva~i ukaùvaat deka vo posiroma{nite zemji samoubistvata 

se pomalubrojni vo sporedba so porazvienite zemji, objasnuvaj}i 

go toa so faktot deka barawata od ìvotot vo posiroma{nite 

zemji se pomali. Vo porazvienite zemji, pri povisok ìvoten standard, 

se zgolemuvaat barawata i o~ekuvawata od ìvotot, ~esto pati ve{ta- 

~ki pothranuvani od se poprisutnite reklami i sosdavawe situacija da 

se bara ne{to nad realnite mo`nosti da bide zadovoleno, so {to nastanuvaat 

konflikti i na li~en i na socijalen plan. 

Sociolo{kata studija na Dirkem za samoubistvoto pretstavuva 

po~etok na sistematski istraùvawa na samoubistvoto od strana na 

sociolozite. Toj i deneska se smeta za najistaknat pretstavnik na sociolo{kata 

orientacija i skoro site podocne`ni obidi da se objasni 

ovoj fenomen ne }e moàt da go odminat. Podocne`nite sociolo{ki 

trudovi za ovoj problem ili }e se potpiraat na soznanijata do koi 

dojde toj, ili }e se inspiriraat od nego. Toj prv vrskata pome|u samo- 

433 

From, E. Anatomija ljudske destruktivnosti, str. 32. 

302

ubistvoto i vlijanijata na op{testvenite faktori ja oformi kako 

op{ta sociolo{ka teorija. 434 

Na po~etokot, pred da ja izloìme Dirkemovata teorija za samoubistvoto 

potrebno e nekolku re~enici da se kaàt za negovata koncepcija 

na op{testvoto. Imeno, za Dirkem op{testvoto pretstavuva 

posebna stvarnost, koja bitno se razlikuva od drugite. Poedinecot e 

proizvod na op{testvoto i negovoto odnesuvawe e determinirano od 

op{testvenoto vlijanie. Preku sistemot na socijalizacija treba da se 

izmeni ~ovekovata vrodena individualnost i nesocijalna priroda, ~ovekot 

treba da se podgotvi za ìvot, odnosno toj treba cvrsto da se disciplinira. 

Kolektivnata svest koja se usvojuva u{te od najrana mladost 

e nadindividualna i prinudna. Za Dirkem faktot {to stapkite na 

samoubistvo vo nekoi op{testva se isti ili sli~ni, kako i stapkite na 

ra|awe ili razvodi, e znak deka doa|a do izraz nekoja kolektivna du{a. 

Samoubistvata za nego se op{testven fakt, koj blagodarenie na statistikata 

moè da se prou~uva kako i drugite op{testveni fakti. Toj ne 

se interesira za oddelnite slu~ai na samoubistvo, tuku samo za stapkite 

na sampoubistvo koi gi vklu~uvaat site poedine~ni slu~ai. No poedine~nite 

okolnosti koi moàt da vlijaat na pojavata se poni{tuvaat 

i ne ja determiniraat stapkata, preku koja se izrazuva op{tata 

sostojba na op{testvoto vo koe ovaa pojava se pojavuva. 

Dirkem vo spomnatata monografija za samoubistvoto go zastapuva 

zna~i stavot za korelacija pome|u samoubistvoto i socijalnite 

faktori, tvrdej}i pritoa deka samoubistvoto e vo konstantna relacija 

so odredeni sostojbi vo socijalnata sredina. Poa|aj}i od svojata teza 

deka samoubistvoto spored svojata su{tina pretstavuva socijalen fenomen, 

Dirkem ovoj ~in ne go gleda kako izoliran nastan, tuku kako 

zbir na samoubistva izvr{eni vo odredeno op{testvo i vo opredelen 

vremenski period, pri {to totalot dobien na takviot na~in ne go 

smeta za ednostaven zbir na edinici, tuku nego go tretira kako eden 

nov sociolo{ki kvalitet i op{testven fakt vo vistinskata smisla na 

zborot so svoja posebnost i individualnost i ~ija priroda e imanentno 

op{testvena. Dirkem go razlikuva sociolo{koto od psiholo{koto 

prou~uvawe na samoubistvata i taka spored nego sociologot ne gi analizira 

poedine~nite slu~ai, koi se predmet na prou~uvawe na psihologijata, 

tuku isklu~itelno sociolo{kite aspekti na pojavata kako i 

op{testvenite stapki na suicidot so koi se meri relativnata mo}nost 

na predispozicijata na odredeno op{testvo da dade odreden kontingent 

na dobrovolni smrti. 435 So drugi zborovi kaàno koeficientot 

na samoubistva e odraz na kolektivnata suicidalna sklonost na op{testvoto. 

434 

Za ova vidi vo statijata na Stojanoski, N. vo Sociolo{ka revija na 

Zdruènieto za sociologija na R. Makedonija br. 4. 

435 

Za ova vidi: Kralev, T. op. cit. str. 59 i natamu. 

303

Pokraj samoubistvoto kako masovna op{testvena pojava Dirkem 

gi analizira i ubistvata tvrdej}i deka ovie op{testveni fenomeni se 

isprepleteni i deka se istovetni spored svojata psiholo{ka konstitucija 

pri {to prevagata na edniot ili drugiot ~in (samoubistvo ili 

ubistvo) e vo direktna zavisnost od prirodata i specifi~nostite na 

socijalnata sredina.Taka spored nego vo sredinite vo koi obi~aite se 

tolerantni i mirolubivi, vo koi ~ovekot se uàsnuva od bezobzirnite 

nasilstva i prolevawe na tu|ata krv, toj pri voo~uvaweto na svojata 

nemo}, }e se odlu~i na odzemawe na sopstveniot ìvot. Me|utoa tamu 

kade {to moralnite sredini nametnuvaat posurov na~in na ìvot, kade 

{to egzistencijata i li~nosta na ~ovekot e pomalku po~ituvana i respektirana, 

vo takvi slu~ai i vo takvi uslovi poedinecot pove}e bi se 

odlu~il da ubie, otkolku da se samoubie. Samoubistvoto i ubistvoto 

na bliskiot se nasilni akti, a vo takvata konstelacija samoubistvoto 

moè da se okarakterizira kako ublaèno, transformirano ubistvo. 

So ovoj Dirkemov stav ilustrativno se pokaùva deka vlijanieto na 

neop{testvenite faktori e premnogu ograni~eno ili pak toa vlijanie 

voop{to i ne postoi. 

Vo naukata e poznato deka se do sredinata na devetnaesettiot 

vek voobi~aena statisti~ka postapka i metod za sledewe na samoubistvoto 

bila toa da se pomesti vo moralnata statistika, zaedno so ubistvata, 

prostitucijata, alkoholizmot, narkomanijata, vagabondaàta i 

sli~no. Site ovie problemi bile tretirani kako moralni problemi, 

taka {to podatocite za niv bile smetani kako kvantitativni indeksi 

za moralnata sostojba vo op{testvoto. 

Mnozinstvoto avtori koi se zanimavale so samoubistvata im 

prio|ale od individualisti~ki pozicii pa spored toa i pri~inite 

glavno gi barale vo faktori koi bile ekstra op{testveni, odnosno vo 

faktori koi nemale op{testven karakter kako {to se psiholo{kite, 

psihopatolo{kite, biolo{kite, klimatskite, rasnite ili nekoi drugi 

faktori. 

Dirkem sakaj}i da izgradi edna celosna i koherentna op{ta teorija 

za samoubistvata najprvo kriti~ki gi izanaliziral site porane- 

{ni i aktuelni istraùvawa za samoubistvata. Posle takviot kriti- 

~en i tvore~ki osvrt na celokupnoto dotoga{no sociolo{ko znaewe za 

niv, toj posebno vnimanie i zna~ewe im posvetuva na onie konstatacii 

koi vo prou~uvaweto na samoubistvoto gi zemaat predvid komponentite 

i silite koi ne samo {to imale vlijanie na suicidot, tuku i koi 

se nao|ale nadvor od li~nosta, odnosno koi imale ne li~en, tuku 

op{testven karakter. Osnovata na vakviot pristap pretstavuva negovata 

postavka deka samoubistvoto i pokraj faktot {to e dlaboko li- 

~en, intimen i poedine~en ~in, toa sepak po svojata su{tina e op{testvena 

pojava ili pokonkretno toa e posledica na naru{enite odnosi 

na relacija poedinec - op{testvo. Dirkem go tretira{e samoubistvoto 

kako op{testven fakt. Toj ne gi posmatra niv izolirano, tuku ni- 

304

vniot zbir vo odredeno op{testvo za odreden period, izrazen preku 

stapkata na samoubistva. Zbirot {to e dobien na vakov na~in ne e 

prost zbir na nezavisni edinici tuku samiot pretstavuva pojava od poseben 

vid, pojava so specijalna op{testvena priroda. Zatoa toj vo svojata 

sociolo{ka analiza nema da se zanimava so poedine~ni slu~ai, 

tuku so op{testvenite stapki na samopubistvata, so koi ja meri relativnata 

ja~ina kolku sekoe op{testvo vo odreden moment e predisponirano 

da dade odreden kontingent na dobrovolni smrti. Zaradi toa 

Dirkem, zaedno so svoite sorabotnici, kolku {to dopu{tala situacijata 

gri`livo }e sobira statisti~ki podatoci za samoubistvata, poa|aj}i 

od operacionalnata definicija deka samoubistvo se narekuva 

sekoja smrt koja e rezultat direktno ili indirekno na eden pozitiven 

ili negativen akt izvr{en od samata `rtva. Zaradi toa toj najprvo so 

svojata studija go isklu~uva vlijanieto na ekstrasocijalnite faktori 

kako {to se organskite dispozicii, psihi~kata sostojba i fizi~kata 

sredina. Na toj na~in toj }e zaklu~i deka pri~inite leàt i moraat da 

se nao|aat vo op{testvoto. 

Stapkata na samoubistva spored Dirkem zavisi od dve nezavisni 

varijabli, opredeleni od op{testvenite uslovi: op{testvenata integracija 

(stepenot na edinstvo) i op{testvenata regulacija (stepenot 

na normiranost) koi vsu{nost go opredeluvaat i nivoto na pojavata na 

samoubistvata vo opredelena socijalna grupa. 

Ni prou~uvaweto na poedine~nite slu~ai za Dirkem nema nekoe 

posebno zna~ewe bidej}i so nivna pomo{ ne moàt da se objasnat postojnite 

statisti~ki varijacii i distribucija na pojavata. Taka toj 

analiziraj}i gi psihopatskite sostojbi ne na{ol nitu edno psihopatolo{ko 

obele`je koe bi moèlo da ima nekoja pocvrsta i postabilna 

vrska so samoubistvoto. Brojot na samoubistvata vo edno op{testvo 

voop{to ne zavisi od brojot na nevropatiite ili alkoholi~arite 

vo toa op{testvo. Kako dokaz za toa na Dirkem mu sluì i faktot deka 

ènite se daleku pobrojni pacienti vo psihijatriskite bolnici od ma- 

ìte, dodeka pak stapkata na samoubistvo kaj maìte e nesporedlivo 

pogolema od stapkata na ènite. Pokraj toa ima i op{testveni zaednici 

kade imaat golem broj na mentalno bolni, a mal broj na sanoubistva. 

Sli~en stav zazema Dirkem i sprema geneti~kite teorii. Taka 

toj ja osporuva pozitivnata korelacija me|u brojnosta na samoubistvata 

kaj pripadnicite na oddelni rasi, etni~ki grupi i sli~no, naglasuvaj}i 

deka nivoto na samoubistva e edinstveno zavisno od civilizacijata 

vo koja tie pripadnici se vospituvani. 

Teorijata za naslednite predispozicii kon samoubistvata isto 

taka naide kaj nego na seriozna kritika so sporeduvaweto na stapkite 

na samoubistvo kaj pripadnicite od razli~en pol. Ako nasledniot ~initel 

bi bil klu~en faktor vo etiologijata na samoubistvata, vo toj 

slu~aj stapkata na samoubistvo kaj dvata pola bi trebalo da bide isto- 

305

vetna, bidej}i tie podednakvo podleàt na biolo{kite zakoni na nasleduvaweto. 

No maìte se samoubivaat po~esto za{to nivnoto u~estvo 

vo socijalniot ìvot e pogolemo. 

Nitu so negovata analiza na kosmi~kite faktori Dirkem ne 

pronajde nekoja poseriozna pozitivna korelacija, dopu{taj}i dobata 

na denot da vlijae na nivoto na samoubistvata. Najfrekfentniot del 

od denot moè da vlijae na suicidot zo{to toa e vreme na najintenziven 

op{testven ìvot i vreme koga doa|a do izraz socijalnata dezorganizacija 

i dezintegracija. 

Zna~i moè da se zaklu~i deka Dirkem so pravo zaklu~il deka 

na samoubistvoto presudno vlijaat op{testvenite pri~ini. Vo zavisnost 

pak od toa koi op{testveni pri~ini dovele do samoubistvo toj 

}e sozdade i posebna tipologija, naveduvaj}i deka postojat egoisti~ko, 

altruisti~ko i anomi~no samoubistvo. 

306 

a) Egoisti~no samoubistvo 

Vr{ej}i analiza na stepenot na integracija na razli~nite zaednici: 

religiski, semejni, politi~ki i sli~no, toj }e konstatira deka 

samoubistvoto varira obratno proporcionalno od stepenot na integracija 

vo nivnite ramki. Taka toj }e zaklu~i deka dokolku op{testvenite 

grupi se pove}e integrirani, tolku imaat pogolema za{titna funkcija. 

Samoubistvoto varira obratno proporcionalno so stepenot na 

integracija na op{testvenata grupa ~ij del se individuite. Ako slabee 

op{testvenata integracija vo toj slu~aj jakne individuacijata i 

li~nosta se osloboduva od nametnatite kolektivni normi. Egoisti- 

~koto samoubistvo e poseben tip na samoubistvo predizvikano od pregolema 

individuacija. Taka Dirkem }e konstatira deka stapkata na samoubistvo 

kaj nemaènite i neènetite se pogolemi otkolku kaj onie 

lica koi se nao|aat vo bra~na zaednica, a pogolema e i stapkata kaj 

brakovite bez deca. Lu|eto pomalku se samoubivaat za vreme na vojni, 

za{to postoi ne{to {to gi obedinuva, odbranata na tatkovinata, 

patriotizmot i sli~no. Zna~i ako ima labilni vrski me|u poedincite 

i zaednicata }e se pojavuva egoisti~ko samoubistvo. Tie lica slabo se 

integrirani vo op{testvenata zaednica bilo so semejna, religiozna 

ili nekoja druga vrska. Zaradi toa vakvite samoubistva se naj~esti kaj 

osamenici, protestanti, kaj lica koi ne se vo brak, kaj brakovi bez 

deca i sli~no. 

b) Altruisti~ko samoubistvo 

Altruizmot pretstavuva visok stepen na integracija. Altruisti~kiot 

tip na samoubistvo e posledica na prekumerna op{testvena 

integracija na poedinecot vo socijalnata zaednica ili kako {to zaklu~uva 

Dirkem edna prenaglasena individualizacija vodi kon samo-

ubistvo, no i edna nedovolna individualizacija go proizveduva istiot 

efekt. Koga ~ovek e otka~en od op{testvoto toj se samoubiva polesno, 

no isto taka toj se samoubiva i ako e premnogu integriran. Spored toa 

Dirkem i kaj ovoj tip na samoubistvo poa|a od op{testvenata integracija.Toj 

}e konstatira deka egoisti~koto samoubistvo e malku prisutno 

vo nerazvienite op{testva, no altruisti~koto e dosta prisutno 

i toa vo posebni slu~ai: 

- samoubistvo poradi starost ili bolest, 

- samoubistvo na èni poradi smrtta na nivniot ma`, 

- samoubistvo na slugi po smrtta na nivniot gospodar. Toa zna- 

~i deka individuata e totalno integrirana vo grupata i go izgubila 

svojot integritet i individualitet. Individualniot ìvot za niv 

nema zna~ewe i tie dobrovolno go `rtvuvaat za zaedni~ko dobro na 

plemeto, religiskata zaednica ili armijata. Zagubata na identitetot 

pri postoewe na soodvetni moralni normi, koi baraat soodvetno odnesuvawe, 

ja doveduvaat individuata da go izvr{i takviot akt, da posegne 

po svojot ìvot. Ovdeka suicidentot nema alternativa na samoubistvoto 

za{to negoviot odbranben mehanizam e slab. Spored negovoto mislewe 

ponatamo{noto ìveewe bi bilo ne~esno. Kaj niv silno e izrazena 

smislata za kolektivnost i ~uvstvoto na ~est. Taka vo vakvi samoubistva 

spa|aat i ritualnite hara-kiri, indiskiot sati, japonskite 

kamikaze i samoubistvata na iznemo{tenite i stari Eskimi, koi se samoubivaat 

da ne bidat pove}e tovar na drugata zaednica. 

v) Anomi~no samoubistvo 

Ovoj tip na samoubistvo spored Dirkem e karakteristi~en za 

sovremenite op{testva. Anomijata pretstavuva edna sostojba na nepostoewe 

na normi i propisi, bezzakonie. Op{testvoto vo svojot razvitok 

izgubilo kontrola nad onie sili {to go integriraat. Toa se obi- 

~no periodi koga starite normi i vrednosti se nadìveani, a novite sî 

u{te ne uspeale da zaìveat. Op{testvoto stanuva dezorganizirano, 

atomizirano. Naj~esto takva sostojba doa|a do izraz za vreme na ekonomski 

krizi, no i za vreme na prosperitet. Vo uslovi na brzi promeni 

i perturbacii se pojavuva edna sostojba na nesigurnost, otsustvo na 

organizacija i haos vo op{testvenite odnosi. Poedinci se ~uvstvuvaat 

izolirani i osameni, posebno takvata sostojba e prisutna vo golemite 

gradovi. Ne postoi op{testvena regulativa da gi ograni~i ~ovekovite 

neograni~eni èlbi. Vo takva situacija porasnuva brojot na samoubistvata, 

posebno kaj delovni lu|e i kaj nekoi drugi kategorii zanimawa. 

No ekonomskata anomija ne e edinstvenata sila koja doveduva do samoubistvo. 

Sli~en efekt postignuva i semejnata anomija, koja moè da 

bide rezultat na smrt na eden od bra~nite drugari. Toa }e dovede do 

zbrka vo semejstvoto. Bra~niot drugar koj ne }e uspee da se adaptira na 

novata situacija polesno moè da izvr{i samoubistvo. Vo taa smisla 

307

samoubistvoto }e bide poprisutno i }e beleì porast zaedno so porastot 

na razvodite na brakovi. 

Treba da se istakne deka Dirkem spomnuva u{te i fatalisti~ki 

tip na samoubistvo, na koj ne se zadrùva mnogu. Kako {to nepostoeweto 

regulacija moè da bide pri~ina za samoubistvo, isto taka i visokiot 

stepen na regulacija moè da ima ist efekt.Toa zna~i bi bil 

onoj oblik na samoubistvo koj e sprotiven na anomi~noto i toa na ist 

na~in na koj se sprotivni egoisti~koto i altruisti~koto samoubistvo. 

Vo op{testvenata sostojba na fatalizam prevagnuva koga ima intenzivna 

regulacija koja kaj poedinecot preku represivnata disciplina, 

nemilosrdno mu ja blokira idninata i nasilno gi inhibira negovata 

volja, sloboda i strast. Vakvo samoubistvo moè da se zabeleì kaj 

mnogu mladi sopru`nici i kaj èni bez deca, kako i vo logori i zatvori. 

Vo istorijata takvi samoubistva bile ~esta pojava kaj robovite. 

Dirkemovoto delo }e pretstavuva inspiracija za site podocne`ni 

obidi od sociolo{ka proviniencija za obnjasnuvawe na samoubistvata. 

Teorijata {to ja postavi vo trudot "Samoubistvo" spored 

svojot karakter e deterministi~ka, za{to ne dopu{ta prostor za onie 

samoubistva koi se promisleni, sakani, namerni. Za nego samoubiecot 

e isklu~itelno determiniran od sredinata, bez ogled na koj tip sredina 

pripa|a, }e konstatira Kralev. 436 Na toj na~in ovoj ogromen sociolo{ki 

mislitel go razru{i dotoga{niot mit za samoubistvoto kako 

isklu~itelno individualen i psihopatolo{ki ~in. 

Vo Dirkemovata teorija }e najdat inspiracija golem broj avtori 

i toj na nekoj na~in go zasili interesot za prou~uvawe na ovoj zagado~en 

fenomen, koj dodu{a i pred pojavata na negovoto delo ne bil 

mal. Sociolozite i suicidolozite od Dirkem go prifatile naglasuvaweto 

na bitnite razliki koi postojat pome|u objasnuvaweto na poedine~nite 

~inovi na samoubistva i objasnuvaweto na stapkite na samoubistva. 

Prifatena e i Dirkemovata postavka spored koja istraùvaweto 

na individualnite motivi na samoubijcite kako i prou~uvaweto 

na mikrogrupnite konteksti na samoubistvenite ~inovi se smetaat 

za nebitni za sociolo{ko prou~uvawe na suicidot. 

5.3.. PODOCNE@NI SOCIOLO[KI TEORII I OSVRTI VRZ 

DIRKEMOVATA TEORIJA ZA SAMOUBISTVOTO 

Na Dirkemovata teorija vedna{ mu se zabeleùva{e {to samoubistvata 

i drugite sociopatolo{ki pojavi gi smeta{e za normalni, 

pozitivni op{testveni pojavi, neophodni za sekoe op{testvo. Toj smeta{e 

deka tie se nu`ni i neizbe`ni op{testveni pojavi i vo patolo- 

{ki preminuvaat samo koga }e go nadminat prosekot, odnosno se slu~i 

preteran porast. Za nego prose~nosta e osnovna opredelba na norma- 

436 

Kralev T. op. cit. str.68 i natamu. 

308

lnosta i se odreduva vo zavisnost od op{testveniot tip na koi oddelni 

op{testva mu pripa|aat vo odredena faza od svojot razvitok. Dirkem 

dobro }e zabeleì deka sociopatolo{kite pojavi se nu`na, a ne slu~ajna 

pojava na op{testveniot razvitok. No od toa ne moè da se zaklu~i 

deka ovie pojavi se korisni i nenadminlivi, so {to se iskaùva izvesen 

pesimizam vo pogled na mo`nostite op{testvoto niv da gi reducira 

ili eliminira. 

Pojavata na negovoto delo predizvika ìva diskusija koja e 

pristutna re~isi do deneska. Od nekoi avtori be{e prifa}an, a od 

drugi osporuvan. Posebno kon nego ostro se nafrlija psiholozite i 

psihijatrite. Se istaknuva deka negovata tipologija ne e kompletna, 

zo{to ne gi zafa}a site slu~ai na samoubistvo i {to ne se presmetani 

specifi~nite stapki za sekoj oddelen tip na samoubistvo. 

Gibs zabeleùva deka Dirkem ne ja dokaàl tezata za povrzanosta 

i variraweto na samoubistvata so stepenot na integracija, zo- 

{to ne bila podvedena pod serija rigorozni testovi, pa ne moèl da gi 

korelira stapkite so stepenot na integracija. Osven toa toj ne dal ni 

realna ni nominalna definicija na op{testvenata integracija. 437 

Eden drug avtor Besnar, smeta deka Dirkemovata teorija moè 

da se izrazi na ovoj na~in: samoubistvoto varira vo funkcija na dve 

varijabli op{testvenata integracija na grupata, od edna strana i socijalnata 

regulacija od druga strana. Toj smeta deka negovoto delo e 

nedovr{eno. 

Bez ogled na nekoi slabosti i opravdani kriti~ki zabele{ki 

za Dirkemovata teorija, negovoto delo e nesomneno zna~ajno. Negova 

zasluga e {to go odvoi od moralot i religijata i pokaà deka ne e neoprostliv 

grev i moralen zlostor, tuku op{testven fakt, sli~en kako 

stapkite na natalitetot ili stapkata na produktivnosta na trudot, 

deka samoubistvoto ima op{testveni pri~ini koi podleàt na odredeni 

zakoni, za koi moè da se diskutira, odnosno moàt razli~no da 

se analiziraat. 438 

Moris Halbvaks, eden od prodolùva~ite na Dirkemovoto delo 

za samoubistvoto, vo svoeto delo Pri~ini za samoubistvoto, }e se obide 

podocna vrz osnova na novi statisti~ki podatoci kriti~ki da gi 

ispita Dirkemovite naodi. Op{to zemeno toj gi potvrdi negovite 

stavovi. Za Halbvaks samoubistvoto rezultira od socijalnata organizacija 

no i od individualnata motivacija. Toj ja prifa}a Dirkemovata 

postavka spored koja op{testvenite sili imaat kauzalna mo}, no dodava 

deka toa ne e dovolno. Za da se premine na aktot treba da se sleze 

me|u svetot na samoubijcite so individualna postapka i }e se konstatira 

deka tie ~esto se posledica na edna zdodevnost, stradawe, dekura`nost, 

nesre}na lubov, sram ili strav. 

437 

Za ova vidi kaj [padijer \. op. cit. str. 135 i natamu. 

438 

Alvarez, op. cit. str.63 

309

Toj gi potvrdi Dirkemovite stavovi za vrskata pome|u samoubistvoto 

i semejnata struktura, kako i me|u niv i religioznata pripadnost. 

Toa {to bi pretstavuvalo nadopolnuvawe na Dirkemovite 

stavovi e tezata deka glaven socijalen faktor koj doveduva do samoubistvo 

e socijalnata izolacija. So porastot na gradovite i zabrzanite 

migracii se prekinuvaat vrskite me|u lu|eto, kako i me|u niv i op{- 

testvoto, {to }e dovede do povisoki stapki na samoubistvo. Istraùvanite 

motivi mu ukaùvaat na Halbvaks deka samoubistvata se posledica 

na op{testvena neadaptiranost, koja mu se ~ini deka e glavnata 

pri~ina za samoubistvata. Drugite faktori na dezintegracija interveniraat 

pri oslabuvaweto na vrskata koja gi povrzuva lu|eto eden so 

drug od edna semejna ili religiozna grupa. 

Bi moèlo da se re~e deka Halbvaks so ukaùvaweto na motivite 

go napu{ta Dirkemoviot sociologizam. Negoviot pristap e pomoderen, 

zo{to vlijanieto na socijalnite faktori ne se ispituva izolirano, 

tuku vo interaktivno deluvawe vrz pojavata na samoubistvoto. 

Na Halbvaks mu se zabeleùva {to ne dade instrukcii za merewe na 

socijalnata izolacija i ne ja iznese svojata teorija vo formalni termini. 

Henri i [ort se obidoa da razvijat op{ta teorija za samoubistvoto. 

Tie, iako se potpiraat vrz Dirkemovoto u~ewe, ne se zadovolni 

od negovite naodi deka pri~inite za samoubistvoto }e se otkrijat samo 

so ispituvawe na op{testvoto, tuku smetaat deka negovoto u~ewe treba 

da se integrira so psihoanaliti~koto u~ewe za frustracijata i 

agresijata. Vo nivnoto delo Samoubistvo i ubistvo vo ista teoretska 

ramka se ispituvaat i samoubistvoto i ubistvoto i gi objasnuvaat kako 

akti na agresija koja e rezultat na frustracija. Spored niv samoubistvoto 

e agresija protiv samata li~nost, koga smeta deka samata a 

ne nadvore{ni okolnosti se pri~ina za frustraciite. Najva`na frustracija 

koja vodi kon agresija e neuspehot da se odrì steknatata ili 

da se stekne povisoka polo`ba vo hierarhiskata skala vo op{testvoto. 

Istraùvawata na Henri i [ort za stapkite na samoubistvo 

kaj lica so nizok i lica so visok op{testven status im pokaà deka kaj 

vtorite stapkata e povisoka. Isto taka tie ukaùvaat deka rizikot za 

samoubistvo zavisi od stepenot na op{testvena integracija. Ako odnosite 

se pocvrsti i potrajni rizikot e pomal i obratno, vo kolku liceto 

e izolirano ili e so slabi i nepostojani vrski rizikot e pogolem. 

Na Henri i [ort kriti~arite im zabeleùvaat za nekoi nedostatoci, 

kako na primer za toa deka ne ja specificirale postapkata za 

ocenuvawe na relacioniot sistem i stepenot na nadvore{ni ograni- 

~uvawa, nedostigaat postapki za merewe na statusnata hierarhija i 

nekoi nekonzistentnosti vo interpretacijata na odnosot me|u samoubistvata 

i nekoi sloevi na amerikanskoto op{testvo. 

Gibs - Martinovata teorija za samoubistvoto pretstavuva pro- 

{iruvawe na Dirkemovata. Nivnata teorija za statusnata integracija 

310

i samoubistvata e izgradena na kategorijata op{testvena integracija. 

Bidej}i ovoj poim ne moè direkno da se operacionalizira avtorite 

nao|aat teoretska vrska so statusnata integracija. Na toj na~in statusnata 

integracija i op{testvenata integracija se dovedeni vo vrska so 

stapkite na samoubistvo preku slednata hipoteza: stapkite na samoubistva 

variraat obratno so stepenot na statusnata integracija vo taa 

populacija. 

Iako spored nekoi avtori ovaa teorija pretstavuva edna od porazvienite 

sovremeni sociolo{ki teorii za samoubistvoto, sepak taa 

pretstavuva edno stesnuvawe na sociolo{kiot poim na op{testvenata 

integracija. 

Drug avtor od vakva proviniencija, koj zasluùva da bide spomnat 

e Senzberi. Toj vo svojata studija za samoubistvata vo London potvrdi 

deka dezorganizacijata moè da bide faktor vo etiologijata na 

samoubistvata.Toj isto taka potvrdi deka op{testvenata izolacija e 

posilen pottik kon samoubistvo, otkolku ona {to se vika vrodeno siroma{tvo. 

Negovite analizi pokaàa deka vo sirotinskite, no relativno 

tesno povrzani rabotni~ki kvartovi vo London stapkata na 

samoubistvata e nesporedlivo poniska vo sporedba so bogatite ~etvrti 

i nivnite osameni~ki kafezi. 

Erih From vo svoeto delo Zdravo op{testvo ukaùva deka pri- 

~inite za samoubistvoto se dosta sloèni i deka ne postoi samo eden 

motiv za koj moè da se pretpostavi deka e ppri~ina.Toj kriti~ki gi 

prifa}a Dirkemovite stojali{ta za pri~inite na samoubistvoto, no 

smeta deka pokraj pri~inite {to gi naveduva Dirkem, eden od faktorite 

za samoubistvo pretstavuva i zdodevnosta i monotonijata na ìvotot 

koi se predizvikani od otu|eniot na~in na ìveewe vo sovremenoto 

op{testvo. Posebno, smeta From, edna od pri~inite bila zanemarena 

od Dirkem, no i od drugite nau~nici koi go prou~uvale samoubistvoto. 

Toa e povrzano so sfa}aweto deka ìvotot e pretprijatie 

koe moè da propadne. Sfa}aweto deka ìvotot e besmislen mnogumina 

gi odvelo do samoubistvo. Lu|eto vr{at samoubistvo isto kako 

delovniot ~ovek koga objavuva bankrotstvo, koga gubitocite se pogolemi 

od dobivkite, bez nade` za nadomestok. 

Eden od najpoznatite slovene~ki istraùva~i na samoubistvoto, 

Mil~inski, osvrnuvaj}i se na sociolo{kiot pristap za objasnuvawe 

na samoubistvata istaknuva deka toj otkril cela niza zakonomernosti 

na ovaa pojava. Isto taka toj naveduva deka zna~aen e op{testvenata 

integracija, odnosno kolku ~ovekot poslabo e vklu~en vo 

op{testvenata grupa, toj e pozagrozen od samoubistvo.Zna~ajnite varijacii 

od dràva do dràva Mil~inski go doveduvaat do pomislata deka 

nacionalniot karakter moè da ima odredeno vlijanie vrz samoubistvata. 

Taka toj sledej}i gi stapkite na samoubistvoto vo Slovenija 

saka da vospostavi odredena vrska pome}u odredeni osobini na slovencite 

kako {to se: vredni, uredni, pedantni, so prenapregnat nevro- 

311

tski efekt, no i so depresivna nota, {to inklinira kon samoubistvo. 

Imaj}i gi predvid vakvite karakteristiki neuspehot vo ìvotot posilno 

gi pogoduva ~ove~kite ~uvstva na vrednost i samiot se kaznuva. Toa 

pove}e e karakteristika za maìte, kade samoubistvata se po~esti. Kaj 

ènite pak po~esti se obidite za samoubistvo, {to e posledica na histeri~nata 

struktura na li~nosta. 

Alvarez za sociolo{kite teorii smeta deka se poto~ni od drugite, 

no deka i tie imaa odredeni slabosti, bidej}i sekoga{ se vra}aat 

na vnatre{na negacija i beznade`nost koi op{testvenite poritisoci 

moàt da gi isfrlat na povr{ina. Toj istaknuva deka i najelegantnite 

i najubedlivite sociolo{ki teorii stanuvaat nekako nepotpolni vo 

svetloto na ednostavniot fakt deka samoubistvoto, kako i seksot, se 

takvi ~ove~ki osobini koi nema da gi izbri{e i najsovr{enoto op{- 

testvo. 

Na krajot bi moèle da konstatirame navistina deka i sociolo{kite 

teorii imaat odredeni slabosti, za{to se potpiraat na prou~uvawe 

na stapkite na samoubistva, odnosno na statisti~ko sledewe 

na pojavata. Na toj na~in im nedostasuva dlabo~ina za da bi se do{lo 

do site pri~ini koi ja predizvikuvaat pojavata. Op{testvenite pri~ini 

deluvaat, no ne so ist intenzitet na site lu|e. Koj }e stane `rtva 

zavisi od nekoi individualni osobini i predispozicii. No sociolo- 

{kata analiza moè da ukaè na rizikot da dojde do samoubistvo vo 

odredena sredina i situacija. Koi poedinci }e podlegnat na vlijanieto 

na op{testvenite faktori zavisi od individualnite psihi~ki osobini, 

a nivnoto ispituvawe spa|a vo psihologijata i psihijatrijata. 

Postoi u{te eden prigovor koj {to im se ipatuva na sociolo- 

{kite teorii, a toa e deka statisti~kite podatoci se nedovolno to~ni 

i deka ne moàt da se proverat. Imeno spored nekoi avtori zvani~nata 

statistika registrira samo 25 do 50% od site samoubistva, {to se 

odrazuva na vistinitosta na zaklu~ocite. 

312 

6. OBID ZA SAMOUBISTVO 

1. Za razlika od dovr{enoto samoubistvo kaj obidot na samobistvio 

liceto koe go vr{i ostanuva ìvo. Pokraj ovaa osnovna i ~uvstvitelna 

razlika me|u dovr{enoto i obidenoto samoubistvo, od sociolo{ki 

aspekt postojat i golem broj drugi razli}i, koi vsu{nost i 

ukaùvaat na golemoto zna~ewe na nivnoto razlikuvawe. Istraùvawata 

vo ovaa oblast imeno pokaùvaat deka, vo zavisnost od prostorot 

i vremeto postojat opredeleni raliki spored nivnata za~estenost 

obidite na samobistvo se zna~itelno poza~esteni od dovr{enite samoubistva; 

spored polot pogolem broj maì vr{at dovr{eni samoubistva 

odo{to ènskite lica, a ènite pogolem broj obidi na samoubistva; 

spored starosnata struktura na samoubijcite me|u licata koi 

izvr{ile dovr{eno samoubistvo po~esto se mladite luge: na~inite na

izvr{uvaweto obidite na samoubistvo isto kako i dovr{enite moàt 

da bidat: 1 0 naprsni (akutni) i polagani (hroni~ni); 2 0 direktni (aktivni) 

i indirektni (pasivni); 3 0 prosti (poedine~ni), dvojni (naj~esto 

od qubovni pri~ini) i zdruèni (naj~esto inducirani od verski pobudi 

vo religiozni sekti), 4 0 kombinirani (samoubitvoto se izvr{uva so 

kombinirawe na dva ili pove}e na~ini ili so upotreba na dve ili 

pove}e sredstva) ili komplikuvani (koga liceto si go dokraj~uva 

ìvotot za da gi skusi ma}ite po nekoja nesre}a), no najva`no e deka 

tie se pomalku brutalni i opasni (naj~esto truewe) odo{to onie kaj 

dovr{enite samubistva (naj~esto besewe); spored motivite kako i 

dovr{enite obidite za samoubistvo moàt da bidat: 1 0 inducirani, 2 0 

paranoidni, 3 0 altruisti~ki (samopo`rtvuvawe za postignuvawe na 

povisoki celi), 4 0 tendenciozni ili protesni (samoubistvoto se vr{i 

so namera nekoj da se obvini za toa samoubistvo), bilansni (po ladnokrvo 

odmeruvawe na pri~inite da se umre otstrana na normalni lica), 

i 5 0 simulirani samoubistva. I pri~inite na samoubistvata moàt da 

bidat ednakvi i kaj dovr{enite i kaj obidenite samoubistva. 

Obidite za samoubistvo vsu{nost se zapo~nati no nedovr{eni 

samoubistva poradi toa {to se rabotelo za nepodobno sredstvo, nepodoben 

na~in na izvr{uvawe, neume{nost, nespretnost ili nedovolna 

re{itelnost na samoubiecot, poradi negovo slu~ajno spasuvawe od 

drug ili poradi pravovremena i uspe{na lekarska intervencija. 

Sociolo{kite istraùvawa natamu pokaùvaat deka zna~itelen 

broj od licata koi nekoga{ se obidele da izvr{at samoubistvo vo 

svojot podocneèn ìvot se obiduvaat povtorno da se li{at od ìvot. 

Kriti~niot moment za takviot ~ekor naj~esto e po 2-4 godini od prethodnotiot 

obid. Fakt e me|utoa deka i pokraj pove}ekratnite obidi 

za smoubistvo samo mal broj od niv (10-20%) zavvr{ile so smrt. Ottuka 

se izvlekuva zaklu~ok deka pogolemiot broj lica koi se obidele da 

izvr{at samoubistvo vo podocne`niot ìvot nema da izvr{at dovr- 

{eno samoubistvo. 

2. Ovie i ostanatite rezultatati od sociolo{kite istraùvawa 

ukaùvaat deka "obidite za samoubistvo vo najgolem broj slu~ai 

deluvaat kako alarmen signal i imaat efekt na povik na pomo{, duri 

iako za toa ne postoela svesna namera (Stengel, 1964). 439 Tokmu poradi 

efektot poziv, obidite na samoubistvo ~esto doveduvaat do promeni vo 

ìvotnite situacii na samoubijcite, {to verojatno e edna od pri- 

~inite {to retko se pojavuvaat neposredni obidi na samoubistvo. Me- 

|utoa, obidite moàt da bidat i histeri~na demonstracija, a isto taka 

439 

"Obidot za samoubistvo ima sosema druga smisla, sodrìna i psihodinamika 

od samoubistvoto. Toj {to se obiduva da se samoubie za razlika od 

samoubiecot ima druga cel, a taa e povikuvawe na okolinata na pomo{ za 

razre{uvawe na negovite problemi na koi, inaku, nikoj dotoga{ ne obrnuival 

seriozno vnimanie. Kralev, T. op. cit. str. 44. 

313

i manipulativen tip na rea|irawe (Dublin, 1963), ili imaat funkcija 

na begstvo, ucena ili pretstavuvaat katastrofalno rea|irawe ili 

slom na li~nosta." 440 

3. Obidite na samoubistvo imaat pove}ekratno zna~ewe za pravilno 

sogleduvawe na ovaa op{testveno patolo{ka pojava vo prv red 

ottamu {to sekoj obid za samoubistvo pretstavuva opredelana suicidalna 

zagrozenost na opredeleno lice. Osnovniot indikator za 

utvrduvawe na taa zagrozenost e serioznosta na prezemeniot obid koj 

te{ko se utvrduva. Pritoa, se mo{ne zna~ajni motivite na samoubistvoto. 

Motivite kaj obidete me|utoa, naj~esto ostanuvaat sokrieni i 

nedostapni za istraùva~ot, za{to, dokolku ne ostavilo pro{talno 

pismo, po obidot za samoubistvo, liceto naj~esto se ~uvstvuva posrameno 

i vinovno i obi~no ne priznava deka imalo namera da se samoubie. 

Ottamu na~inot na izvr{uvaweto naj~esto e najkorisniot indikator 

za utvrduvaweto na serioznosta na suicidalnata namera. Samoubistvata 

naj~esto se izvr{uvaat so truwewe, besewe, davewe, upotreba 

na ogneno oru`je, upotreba na ostri predmeti i spravi i skokawe od 

viso~ina. Kaj obidite na samouboistvo, kako {to ve}e spomnavme, dominiraat 

truewata i toa so nepodobni sredstva ili nezna~itelni dozi 

koi ostavaat prostor da se ostane vo ìvot. 

7. POVRZANOST NA SAMOUBISTVATA SO DRUGITE OBLICI 


1. Po odnos na pra{aweto za povrzanosta na samoubistvata so 

drugite asocijalni i antisocijalni pojavi mo{ne zna~ajni i vo literaturata 

se naj~esto ispituvani se nivnite relacii so: 1 0 mentalnite rastrojstva, 

2 0 alkoholizmot i 3 0 narkomanijata, od edna, i ubistvata od 

druga strana. 

1 0 Koga se vo pra{awe samoubistvata, moè slobodno da se kaè 

deka brojni teoreti~ari i istraùva~i osnovano se obiduvale da gi dovedat 

vo odredena zavisnost so du{evnite rastrojstva. Taa sostojba na 

duhot vo koi dominiraat samodestruktivni impulsi se opi{ani kako 

suicidalni krizi. Imeno, mogubrojni istraùvawa go potvrduvaat podatokot 

deka vo prosek edna tretina od onie koi izvr{ile samoubistvo 

stradale od neurozi, psihozi ili od seriozni rastrojstva na li- 

~nosta. Pritoa so sigurnost moè da se pretpostavi deka navedeniot 

broj e pogolem ottamu {to postojat samubijci koi prethodno ne bile 

izlo`ni na prihijatrsiki tretman. 441 Stanuva zbor za psiholo{ki i 

psihijatriski istraùvawa na individualni slu~ai na samoubistva vo 

koi kako dominantni pri~ini se pomesteni depresivnosta, agresivnosta, 

anksioznosta, histeri~ni karakteristiki koi pred izvr{uva- 

440 


441 


314

weto na samoubistvoto vo osnova bile psihijatriski ispituvani. Fakt 

e me|utoa deka licata so mentalni rastrojstva od site vidovi u~estvuvaat 

relativno malku vo vkupniot broj na celokupnata populacija koj 

vo zavisnost od podra~jeto se procenuva na 10 do 15%. Ottamu, 

psihi~kite rastrojstva od koj i da e vid moàt da se smetaat samo za 

edan od pri~inite na pojavata na samoubistvata pri {to sepak treba da 

se ima vo vid deka najgolemiot broj od niv imaat op{testveni koreni. 

2 0 Povrzanosta na samoubistvata so alkoholizmot e isto taka 

~esta i evidentna. Vo literaturata postrojat sfa}awa deka alkoholizmot 

i drugite oblici na tokiskomanija se samo formi na hroni~no 

samoubistvo, ili poinaku kaàno - toa se lica koi svesni za razornoto 

dejstvo na alkoholot re{ile postepeno da se samoubijat. Vakvata pretpostavka 

vo koja nesomneno ima vistina, me|utoa ne e dokraj izdràna 

ottamu {to ima golem broj alkoholi~ari koi izvr{ile ili se obidele 

da izvr{at i klasi~no samoubistvo. 

3 0 Samoubistvata i zloupotrebata na droga e isto tala zdravorazumska 

hipoteza {to nesomneno treba i empiriski da se proveri. 

Toa osobeno ottamu {to postojat brojni li{uvawa od ìvot poradi 

upotreba na pregolema doza vo ~ija pozadina moèbi stoela tokmu 

namerata za samoubistvo. 

2. Povrzanosta me|u samoubistvoto i antisocijalnite pojavi 

(kriminalitetot) re~isi bez isklu~ok se sveduva samo na edno nivo: na 

nivoto na sporeduvaweto na samoubistvoto kako avtoagreiven akt so 

ubistvoto kako agresija naso~ena kon drug. Ubistvoto i samoubistvoto 

se tesno povrzani, veli Midendorf. Opredelena struktura na li~nosta 

moè da vlijae na ~ovekot vo agresivna sostojba lesno da ja krene rakata 

vrz sebe a isto taka lesno da ubie drug ~ovek. Vo mnogu silni afektivni 

sostojbi storitelot saka po sekoja cena da ja pomine grani- 

~nata situacija na napnatost pa se naso~uva kon samiot sebe ili na 

nekoe drugo lice. Mo`no e storitelot pred izvr{uvaweto na krivi- 

~no delo da se koleba me|u ubistvo i samoubistvo. Mo`no e po izvr{uvaweto 

na deloto ubistvo da se izvr{i samoubistvo. Mo`no e, isto 

taka, za {to postojat berzbroj primeri, agresivnosta da se smiri po 

izvr{enoto ubistvo i potoa da ne se izvr{i odnapred seriozno planiranoto 

samoubistvo. Isto taka mo`no e istvoremeno da se izvr{at i 

ubistvo i samoubistvo, ili dvata bra~ni ili qubovni partneri zaedni- 

~ki da se li{at od ìvot. 442 Vakviot pristap kon objasnuvaweto na samoubistvoto 

vo sporedba so ubistvoto e osobeno karakteristi~en za 

teorijata na frustracija. Vo toj kontekst edinstvenata razlika me|u 

niv se bara vo toa {to samoubistvoto pretstavuva avtoagresija a ubistvoto 

agresija naso~ena kon drug. Pritoa postojat razli~ni objasnuvawa 

na pri~inite na frustraciite {to se od posebno zna~ewe za pre- 

1979/1, str. 7. 

442 Middendorff, W. Konvencionalni i novi kriminalitet, JRKKP, Beograd, 

315

odot kon agresivnosta. Me|u niv e mo{ne interesen pristapot na Henri 

i [ort (Henry and Shoert, 1954) 443 koi trgnaa od pretpostavkata 

deka edna od najva`nite situacii koja ja predizvikuva agresijata e neuspehot 

da se odrì steknatata ili da se postigne povisoka op{testvena 

polo`ba vo statusnata hierarhija. Nivnoto istraùvawe na pokaà 

deka postojat zna~ajni razliki me|u stapkite na samoubistvata 

kaj licata so povisok i onie so ponizok op{testven status: kaj prvite 

taa e dosta visoka, za razlika kaj vtorite kade e zna~itelno poniska 444 

316 


Napred vidovme deka vo razli~ni istoriski periodi postoele 

zna~ajni razliki vo stavovite na op{testvoto kon samoubistvoto i samoubijcite. 

Takvi razliki postojat i vo sovremenoto op{testvo vo koe 

razlikite vo sitemot, op{testverno ekonomskite i kulturnite vlijanija 

ja odreduvaat i op{testvenata reakcija kon ovaa sociopatolo{ka 

pojava. Pritoa moè slobodno da se kaè ve}e nikade ne postoi represivnata 

orientacija kon samoubistvata. Toa zna~i deka prisilbata - 

nesuvaweto zlo sprema onoj {to se obidel ili uspreal da si go nanese 

najte{koto zlo, kako nonsens bez presedan, re~isi vo celost e napu- 

{tena vo site zemji vo svetot. 445 Ottamu vo zavisnost od op{tiot stav 

koj moè da se manifestira kako odobruvawe, ramnodu{nost ili neodobruvawe, 

denes moè da se zboruva samo za preventivni merki koi 

treba da go spre~at ovoj op{testven problem. 

Pritoa, odobruvaweto na samoubistvata i nivnata prevencija 

naj~esto ne doveduva do sakanite rezultati. Fakt e imeno deka vo zemjite 

kade {to od niza pri~ini javnoto mislewe ima razbirawe i go 

opravduva samoubistveniot akt (Japonija, na primer), mal e i efektot 

na kakvi i da e preventivni merki. So golema sigurnost istoto moè 

da se tvrdi, a nekoi istraùva~ki studii toa go dokaùvaat, i za zemjite 

kade {to postoi toleranten odnos (ramnodu{nost) kon samubistvata 

(na primer, Republika Makedonija). Soodvetno na prethodnoto, 

onamu kade {to opredeleni faktori pridonesuvaat za nepoko- 

443 

Henry, A. F and Short, J. F. Suicider and homicide, Glencoe, III, Free 

Press, 1954. 

444 


445 

Sovremenite zakonodavstva samoubistvoto i obidot na samoubistvo, 

po pravilo ne go predviduvaat kako krivi~no delo, odnosno kako prekr- 

{ok. Me|utoa, re~isi sekade vo svetot, toa e slu~aj koga izvr{uvaweto na samoubistvo 

i obidot za samoubistvo se rezultat {to proizleguva od naveduvawe 

ili poma|awe na samoubistvo od strana na drugo lice. Kaj nas ova delo e 

predvideno so ~l 128 KZ. Za ova krivi~no delo vidi podrobno: Lopi~i}, Krivi~no 

delo navo|enja na samoubistvo i pomaganje u samoubistvu, JRKKP, Beograd, 

1975/3, str. 453-460.

leblivo i jasno izrazuvawe na kolektivniot stav protiv ovoj vid na 

devijantno odnesuvawe (site zemji so islamska veroispoved) 446 , prevencijata 

ima najgolemi {ansi za uspeh, no, kako i vo site drugi zemji vo 

svetot samo dokolku se bazira vrz su{tinsko menuvawe na esencijalnite 

pri~ini {to doveduvaat do ovaa pojava. 

446 

Kuranot izri~no go zabranuva samoubistvoto 

317

318

G l a v a IV 

AKLOHOLIZAM 

1. POIM I PRIÎNI NA ALKOHOLIZMOT 

1. Poznato e deka prekumernata upotreba na alkoholni pijaloci 

predizvikuva brojni problemi vo fizi~kata, psiholo{kata i 

socijalnata sfera na li~nosta. 447 Vo toj pogled re~isi ne postoi nitu 

eden aspekt {to od strana na medicinata i psihijatrijata dokraj ne e 

istraèn i otkrien. Me|u fiziopatolo{kite promeni naj~eto se poso~uvaat 

zna~itelno poslabo funkcionirawe na site setila i pova`ni 

organi, usporenosta na pokretite i nivnata slaba koordinacija kako i 

rastrojstvoto vo normalnata rabota na nervniot sistem. Psiholo- 

{kite promeni i voedno posledici na alkoholizmot se manifestiraat 

vo: rastrojstvo na psiholo{kite funkcii, vo prv red na svesta, afektite, 

nagonite i povedenieto; razbivawe na stravot i razvoj na hrabrost, 

sloboda i grubost; gubewe na samokontrola i pravilna orientacija 

vo op{testvenata sredinata; otko~uvawe na agresivnosta koja vo 

pomala ili pogolema mera postoi kaj sekoj ~ovek; doa|a do zako~uvawe 

i zatapuvawe na intelektualnata sfera; pojava na degradacija na li- 

~osta, ili nakratko, psihi~koto dejstvo na alkoholot vodi kon nekriti~nost, 

agresivnost i nezdrava hrabrost. Promenite vo op{testvenata 

sfera se projavuvaat kako: naru{uvawe na odnosite, a potoa i 

napu{tawe na semjnite obvrski ili semejstvoto vo celost; nevrabotenost; 

vagabondaà; pasivizirawe vo rabotata i prezemaweto kakvi i 

da e drugi obvski; op{testvena izoliranost; raskala{en na~in na ìvot; 

te{ko naru{uvawe na odnosite so sredinata vo koja se ìvee 

preku razni kavgi, tepa~ki, naru{uvawe najavniot red i mir i sl. 

2. Poznato e isto taka deka alkoholot e prisuten i upotrebuvan 

od strana na ~ovekot u{te od negovite prvi civilizaciski po~etoci, 448 

447 

Vidi: Markovi}, B. Savremeni pogledi na fiziolo{ko delovanje alkohola, 

Priru~nik, Zagreb, 1958/1, str. 11-19, Stoiljkovi}, S. Medicinaski aspekti alkoholizma, 

JRKKP, Beograd, 1970/1, str. 69-74, Hudolin, V, Alkohol i dru{tvena bolest, Priru- 

~nik, Zagreb, 1958 str. 142-152; Jovanovi}, R. Dru{tveni aspekt alkoholizma, 

JRKKP, Beograd, 1970/1, str. 75-80. 

448 

Poimot alkoholizam pak za prvpat e upotreben vo 1837 od strana na 

{vedskiot lekar Magnus Nüss, koj gi opi{al i prvite patolo{ki promeni koi 

nastanuvaat vo ~ovekoviot organizam poradi negovata prekumerna upotreba. 

319

kako i negovite postojani usilbi za namaluvawe na negovata upotreba, 

pa duri i za negovo celosno suzbivawe. 449 Vo ovaa smisla vo literaturata 

se naveduva deka prviot angliski zakon za pijanstvo e donesen vo 

1606, za vreme na vladeeweto na Xems I. Zakonot priznava{e deka pijanstvoto 

ne samo {to e "omrazen grev" tuku i "izvor i temel na mnogubrojni 

drugi grevovi kako {to se: krvoprolevawe, ubivawe so no`, 

umisleni ubistva, pcuewa, bludni~ewa, prequbi i sl., nanesuvawe na 

golemi navredi na boga na na{iot narod, uni{tuvawe na brojni 

uzanimavate ve{tini i zanaeti, onesposobuvawe na rabotnicite i 

op{to osiroma{uvawe na mnogu dobri podanici, navredlivo pusto- 

{ewe na dobrite bo`ji su{testva". 450 

3. Vo sovremenoto op{testvo alkoholizmot podednakvo gi zafati 

vozrasnite kako i mladinata, nepismenite i obrazovanite, kako i 

maìte i ènite. Vo posledno vreme vo site zemji vo svetot osobeno e 

prisuten brziot porast na èni alkoholi~arki, {to povtorno se objasnuva 

so nejzinata nova polo`ba vo op{testvoto, koja so nejzinoto 

prifa}awe na "ma{ki" funkcii gi prifa}a i "ma{kite" nedostatoci. 

Kako i kaj drugite sociopatolo{ki pojavi i kaj alkoholizmot 

postoi problemot na temnata brojka. Taa ovde e zna~itelno poizrazena 

odo{to kaj kriminalitetot, za{to, poradi negovata klasifikacija i 

pomalata opasnost, sledeweto na alkoholizmot ne e organizirano, 

nitu vo toj pogled postoi kakva i da e op{testvena obvrska. 451 

4. I vo nastojuvaweto da ukaème na osnovnite pri~ini na oddavaweto 

kon alkohol }e bideme kratki. Smetame deka za toa }e bide dovolno 

ako se posluìme so lapidarnata formulacija na Eliot, koja veli: 

"Mnogumina koi preterano pijat, toa go pravat ottamu {to go izgubile 

samopo~ituvaweto, ili zatoa {to se obeshrabrile i razo~arale 

vo svojot sekojdneven ìvot. 452 

Vidi: Bo{njak, M. Tretiranje alkoholizma u savremenom dru{tvu, Sociologija, 

Beograd, 1963/1-2, str. 127. 

449 

Za pojavata i rasprostranetosta na organiziraniot kriminaliet za 

vreme na prohibicijata na alkoholni pijaloci (vovedena so zakonot nare~en 

"Volstid") vo SAD, vidi: Eliot, M. op. cit. str. 117-118. i Bo{njak, M. op. cit, str. 

131-132. 

450 

Eliot, M. op. cit. str. 152-153. 

451 

Milisavljevi}, B. op. cit. str. 53. 

452 

Eliot, M. op. cit. str. 154. Vo ovaa smisla i Hajdukovi}: "Spored sovremenite 

ssfa}awa do prekumerna upotreba na alkoholnite pijaloci doa|a 

poradi psiholo{kata potreba na li~nosta za olesnuvawe na neprijatnite ~uvstva 

na psihi~ka napnatost. ûvstvoto na psihi~ka napnatost e pojava koe ~esto 

e prisutna kaj sovremeniot ~ovek, a koja e predizvikana so razli~ni svesni 

i nesvesni konflikti i vozbuduvawa na rabota, vo op{testvoto i semejstvoto". 


320

5. [to se odnesuva do li~nosta na onie koi prekumerno se 

oddavaat na alkohol i ottamu se poznati kako alkoholi~ari, moàt da 

se navedat brojni obele`ja koi, vo osnova se sveduvaat na toa deka se 

raboti za poedinci koi emocionalno ne se normalno formirani, za- 

{to toa ne go dozvoluvale uslovite na sredinata vo koja ìveele. 

Ottamu, spored najgolemiot broj avtori, se izvlekuva i generalen zaklu~ok 

deka opravdano e alkoholi~arot vo po{iroka smisla da se 

smeta za bolno lice ~ii emocii ne go dostignale stepenot na razvojot 

na zrela li~nost, pa ottamu adekvatno ne se snao|aat i vo razli~nite 

ìvotni situacii. 453 Vakvoto objasnuvawe, kako {to vedna{ moè da 

se zabeleì, vo ni{to ne se razlikuva od brojnite teorii i za pri- 

~inite na devijantnite odnesuvawa i kriminalitetot, so taa razlika 

{to za devijantite i kriminalcite vo posledno vreme ne se veli deka 

se bolni (a toa zna~i nenormalni, patolo{ki) li~nosti. Soglasno takviot 

stav logi~no e da se zaklu~i, dokolku poradi dejstvoto na isti 

pri~ini poedinecot izbere destrukcija naso~ena kon sebe e bolna, a 

ako taa destrukcija ja naso~il sprema drug i op{testvoto vo celost, e 

zdrava li~nost. Takviot stav, ni e sosema neprifatliv, ne samo zatoa 

{to ne dava vistinsko objasnuvawe na etiologijata na ovaa pojava i 

vnesuvaja}i vo nea nepotrebna psihijatrizacija, tuku i ottamu {to go 

ohrabruva kriminalitetot. Toa me|utoa, ne zna~i i negirawe deka 

alkoholi~arot stanuva bolen ~ovek otkako zavisnosta od alkohol 

celosno }e ovladee so negovata li~nost. 

2. VIDOVI ALKOHOLIZAM I KLASIFIKACIJA NA 

ALKOHOLIÂRITE 

1. Za celosno rabirawe na alkoholizmot mora da se potseti 

deka pokraj aktuniot i hroni~niot alkoholizam treba da se imaat barem 

osnovni poznavawa za tn. alkoholemii koi pretstavuvaat hroni- 

~ni truewa. Me|u niv Jevti} gi pomestuva: 1. hroni~en alkoholizam, 2. 

delirium tremens potatorum, 2. parafronezija potatorum (za koja se karakteristi~ni: 

a) parafronezija potatorum persekutiva, b) parafronezija 

potatorum kverulatorija, i c) samra~na qubomora na alkoholomani, 3. 

epilepsija potatorum, 3. alkoholomanska halucinoza i 4. korsakoviot 

amnesti~ki sindrom. Spored Hudolin, du{evnite pre~ki {to moàt da 

se javat vo vrska so upotrebata na alkohol (no koi ne mora da imaat 

vrska so hroni~niot alkoholizam) se: 1. "normalnoto" pijanstvo, 2. patolo{kata 

pijana sostojba, i 3. dipsomanija (neodoliva èlba za alkoholen 

pijalok kaj lica koi inaku ne pijat). 454 Vo vtorata grupa se pome- 

453 

Vidi: Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 163. 

454 

"Dipsomanite koga }e dobijat takov napad doa|aat vo sostojba na 

stesneta svest i pijat redovno sami. Napadot moè da trae do nekolku dena, a 

za toa vreme bolniot moè da izvr{i i krivi~ni dela. Po zavr{uvaweto na 

321

steni onie psihi~ki naru{uvawa predizvikani so hroni~niot alkoholizam: 

1. hroni~niot alkoholizam, 2. delirium tremens, 3. korsakovata 

psihoza na alkoholi~ari, 4 psihozata na qubomora, 5. akutnata halucinoza 

na alkoholi~ari i 6. ostanati du{evni bolesti na alkoholi~arite. 

Delirium tremens obi~no nastapuva kaj hroni~nite alkoholi~ari 

po 5-10 godi{na upotreba na alkohol. Se projavuva so intenziven strav 

i slu{ni halucinacii. Klasi~na pogovorka kaj ovaa rastrojstvo e deka 

bolniot gleda beli gluvci i liljaci. Bolnite mnogu ~esto gledaat 

stravi~ni sceni i slu{aat razgovori vo koi nivnite neprijateli se 

dogovaraat na koj najstra{en na~in da gi likvidiraat. Poradi toa se 

javuva silen strav i bolnite ponekoga{ vr{at te{ki napadi sprema 

svojata okolina ili poradi stravot vr{at samoubistvo. Za vreme na 

deliriumot mnogu ~esto se javuvaat i epilepti~ni napadi. Trepereweto 

na racete, zgolemenata temperatura i znaci na slabost na srceto, 

pokraj ostanatoto, se re~isi redovni sledovatelni pojavi na ovaa te- 

{ka bolest. Deliriumot obi~no trae 3-7 dena. Bolesta naj~esto zavr{uva 

so dolg dlabok son, po koj bolniot se budi sosema pribran. Vo 5 

do 25% slu~ai deliriumot zavr{uva so smrt, koja naj~esto nastapuva 

poradi slabosta na srceto. 455 

Najizrazeni simptomi kaj korsakovata psihoza se pre~kite na 

podra~jeto na inteligencijata koja se projavuva vo smaleno pomnewe. 

Bolnite ni{to ne moàt da zapomnat, me|utoa sepak se se}avaat na nekoi 

raboti od pobliskoto i podale~noto minato. So ogled na toa sega- 

{nosta ja ispolnuvaat so naj~udni izmisleni sodrìni (konfabulacii). 

Pritoa e karakteristi~no deka sosema nepoznati lica gi smetaat 

za stari prijateli. 456 

Psihozata na qubomora e op{to poznata kaj alkoholi~arite. 

Alkoholi~arite koi zapadnale vo vakva sostojba gi napa|aat svoite 

soprugi na najneverojatni na~ini. Sekoe ma{ko lice koe na koj bilo 

na~in doa|a vo kontakt so nea, stanuva somnitelno. Naj~udno deka pritoa 

kaj poedinecot se so~uvani inteligencijata i kriti~nosta. Voop{to 

zemeno se smeta deka hroni~niot alkoholizam organski i psiholo{ki 

ja namaluva seksualnata potencija na alkoholi~arot, i poradi 

~uvstvo na pomala vrednost na toa podra~je nastanuvaat ludite 

idei na qubomora. 457 

takvata sostojba bolnite mnogu bledo se se}avaat na nastanite za vreme na napadot. 

Napadite se javuvaat vo razli~ni intervali, a ponekoga{ samo nekolku 

pati vo tekot na ìvotot". Hudolin, V. Alkohol i du{evna bolest, Priru~nik, Zagreb, 

1958/2, str. 146. 

455 

Vidi: Ibid. str. 147-148. 

456 

Vidi: Ibid. str. 148. 

457 

Vidi: Ibid. str. 148-149. 

322

Akutnata halucinoza kaj alkoholi~arite e relativno retka du- 

{evna bolest koja se karakterizira so opti~ki i slu{ni halucinaciim, 

obi~no sledeni so silno ~uvstvo na strav od zamisleni progonuva~i. 

Bolnite vo ovaa sostojba moàt da bidat mnogu opasni sprema 

sebe ili sprema svojata okolina. 458 

3. POVRZANOST NA ALKOHOLIZMOT SO DRUGITE OBLICI 

NA DEVIJNTNO I PRESTAPNI^KO POVEDENIE 

1. Ocenkata na kriminogenoto zna~ewe na alkoholizmot, kako 

vpro~em, i onaa na ostanatite kriminogeni faktori za koi ve}e zboruvavme, 

vo kriminolo{kata literatura e dosta sporna. Ottamu dodeka 

edni alkoholkizmot go veli~at kako eden od najzna~ajnite neposredni 

kriminogeni faktori, drugi avtori potpirajki se vrz sopstveniet 

istraùvawa tvrdat deka e izvonredno te{ko da se dokaè bilo kakva 

povrzanost me|u alkoholizmot i kriminalitetot. Taka na primer Pinatel 

(J. Pinatel) vrz osnova na svojata studija za alkoholizmot vo Francija 

utvrdil deka porastot na upotrebata na alkoholot ne bil sleden 

so porast na kriminalitetot. 459 Do sli~ni rezultati dojdovme i nie vo 

istraùvaweto na ubistvata. 460 

Me|utoa bez ogled na takvite konstatacii najgolemiot broj 

avtori denes se soglasni deka alkoholizmot e eden od zna~ajnite kriminogeni 

faktori, {to e i razbirlivo ako se ima predvid deka se raboti 

za edna op{testveno patolo{ka pojava koja vo osnova gi ima istite 

op{etstveni koreni kako i kriminalitetot. 461 Nekoi od niv go 

istaknuvaat duri i primarnoto dejstvo na alkoholizmot vrz kriminalitetot 

so {to vsu{nost, se otvora problemot okolu koj se javuvaat i 

najgolemite nesoglasuva. Toa e pra{aweto dali alkoholizmot pretsatvuva 

neposredna ili posredena pri~ina na kriminalitetot. Za razre- 

{uvawe na ova pra{awe najprevin se poa|a od potrebata na definirawe 

na alkoholizmot i toa naj~esto na akuten (za koj se tvrdi deka di- 

458 


459 

Kup~evi}, R. op. cit. str. 173. 

460 

Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 143-146. 

461 

Spored Sobotin~i}, "Sariola, ekspert na UNESKO za pra{awa na 

alkoholizmot dozvoluva deka 60% prestapi se izvr{eni pod vlijanie na alkohol. 

Sally Leaderman tvrdi deka vo Francija ima 55-60% prestapnici koi se 

alkoholi~ari. Toj isto taka utvrdil deka so porast od 1% na koli~estvoto na 

vino i alkohol, konzumirani po eden vozrasen, e zabeleàn porast od 0,6% na 

bojot na prestapnicite i obratno. Zubar i Bettagaly, koi gi pou~uvaa hroni- 

~niet alkoholi~ari vo Bazel, do{le do rezultat deka vo redovite na alkoholi~arite 

ima 40-44% prestapnici." Sobotin~i}, A. Neki kriminolo{ki, penolo{ki i 

socijalnomedicinski aspekti obaveznog le~enja alkholi~ara, Penologija, Beograd, 

1973/1, str. 24. 

323

ekno vlijae vrz javuvaweto na nekoi vidovi krivi~ni dela) i hroni- 

~en alkoholizam (koj stoi vo posredna vrska so kriminalitetot). 

Zna~eweto na akutniot alkoholizam (pijanstvo) 462 ne e sporno 

me|u kriminolozite, za{to nesomneno ima stimulativno dejstvo za pojavata 

na opredeleni krivi~ni dela. Fakt e deka upotrebata na alkoholot 

sozdava golemi promeni osobeno vo emotivnoto povedenie na poedinecot 

ottamu {to preku krvta prodira vo mozokot i vlijae vrz slabeeweto 

na moralnite i duhovnite ko~nici i do namaluvawe na mo- 

`nostite na kontrola na sopstvenite postapki. Nasproti toa, jaknat 

nagonot na agresivnost, seksualniot nagon i drugi porivi od instinktivnata 

sfera. Poradi opienost moàt da se javat i tn. patolo{ki 

oblici na pijanstvo koi ~esto se prosledeni so amnezii i sli~ni sostojbi. 

463 So ogled na vakvoto dejstvo, alkoholot ima direktno vlijanie 

vrz pojavata na krivi~nite dela kakvi {to se: ubistvo, lesni i te{ki 

telesni povredi, u~estvuvawe vo tepa~ka, seksualni prestapi, piromanstvo, 

nebre`ni delikti i soobrakajnite delikti. 464 Kaj poslednive 

dela e utvrden osobeno golem pricent na izvr{iteli vo opiena sostojba 

koj se dviì duri i nad 70%. Toa e i razbirlivo so ogled deka 

kako posledica na upotrebata na alkoholot kaj voza~ite slabeat refleksite, 

vnimanieto i drugite sposobnosti {to se neophodni za sigurno 

vozewe, a istovreemno se sozdava la`no ~uvstvo na samodoverba. 

Vo sloèniot splet na pri~insko posledi~ni odnosi za hroni- 

~niot alkoholizam 465 moème da se osmelime da kaème deka e posre- 

462 

Pod akuten alkoholizam go podrazbirame povremenoto uùvawe 

alkoholni pijaloci so povremeno ili ekcesivno opivawe koe ne ostanalo 

nezabeleàni od strana na sredinata {to go opkruùva konkretnoto lice. 

463 

Treba da se ima predvid deka alkoholot ne vlijae ednakvo vrz site 

poedinci kako i toa deka negovoto deluvawe zavisi i od vidot na alkoholniot 

pijalok, konzumiranata koli~ina, vremeto, mestoto i okolnostite na negovata 

upotreba. 

464 

"Alkoholizmot ~esto vodi kon pojava na ubistva, telesni povredi, 

razbojni{tva, navredi kleveti, malteretirawe na ~lenovite na semejstvoto, 

siluvawe, imotni krivi~ni dela i soobra}ajni delikti. Alkoholizmot i kriminalitetot 

vr{at zaemno vlijanie taka {to alkoholizmot pretstavuva pri- 

~ina na opredeleni vidovi na kriminalitetot i pojavata na recidivizmot, 

me|utoa i kriminalitetot povratno deluva na {ireweto na alkoholizmot." 

A~imovi}, M. op. cit. str. 49. Vo taa smisla i Milutinovi}, M. op. cit. str. 384-385. 

465 

Pod hroni~en alkoholizam go podrazbirame uìvaweto alkoholni 

pijaloci {to kaj opredeleno lice se manifestira vo vid na fizi~ka i psihi- 

~ka zavisnost od alkohol i so potrajni rastrojstva vo negovoto povedenie. 

Spored definicijata na svetskaat zdravstvena organizacija pod hroni~en 

alkoholi~ar se podrazbira lice koe prekumerno zema alkoholni pijaloci, a 

~ija zavisnost od alkohol e takva {to pokaùva du{evni rastrojstva ili ta- 

324

den, odnosno indireten faktor na kriminalitetot. Negovoto posredno 

vlijanie se gleda vo toa {to vo uslovuvaweto na kriminalitetot deluva 

vo sodejstvo so raznite faktori od ekonomska, op{testvena, psiholo{ka, 

medicinska i moralna priroda. Postojanoto i neprekinato 

upotrebuvawe na alkoholot predivikuva psihi~ki promeni i moralno 

propa|awe na li~nosta na alkoholi~arot, go naru{uva negoviot op{- 

testven ugled i sevkupnosta na negovite odnosi so semejstvoto i po{irokata 

okolina. Toa natamu vodi kon naru{uvawe na negoviot op{testven 

status (alkoholi~arot naj~esto ostanuva bez vrabotuvawe i materijalni 

sredstva za li~na i semejna egzistencija) {to e prviot preduslov 

za oddavawe kon vr{ewe na imotni krivi~ni dela. Negovoto 

odnesuvawe ostvaruva i drugi relacii so kriminalitetot. Negoviot 

{teten primer i nepovolnata ekonomska i psiholo{ka situacija, se 

odrazuva vrz decata koi vo nemawe drug izbor ~esto se obiduvaat da go 

sledat negovoto odnesuvawe. 

Od gornite razgleduvawa e nesporno deka alkoholizmot ima 

mnogustrani negativni dejstva koi se izrazuvaat na razli~ni na~ini. 

Alkoholizmot doveduva do demoralizirawe na li~nosta na poedinecot, 

do negovo mentalno i op{testveno propa|awe, atrofija na sposobnostite 

i rabotnite naviki, do materijalno osiroma{uvawe, pojava 

na patolo{ka qubomora, razni sudiri (nesoglasuvawa, kavgi i fizi- 

~ki presmetki), do nemo`nost pravilno da se ostvaruva vospituvawe 

na decata i dugite socijalni funkcii na semejstvoto, pa duri i do negovo 

celosno raspa|awe kako i do brojni drugi nesakani posledici kakvi 

{to se povlekuvawe so sebe i na pojavata na drugi sociopatolo{ki 

odnesuvawa (vagabondaà, pita~ewe, prostitucija i sl.). 466 Krajniot 

rezultat na seto toa ~esta e i pojavata na kriminalitetot bilo od 

strana na nositelot na takvoto devijantno povedenie (vo prv red, imotni, 

agresivni i krivi~ni dela i soobra}ajni delikti), ili od strana 

na negovite `rtvi (od tormozenite ~lenovi na negovoto semejstvoto 

ili drugite poedinci od negovata neposredna okolina). 

Vo soglasnost vo vakvata povrzanost na alkoholizmot i kriminalitetot 

vo literaturata se zboruva za posebna kriminolo{kata kategorija 

na prestapnici - alkoholi~ari. Op{tata karakteristika na 

ovaa kategorija (na koja ~esto i se pridruùva i kategorijata na narkomanite), 

e deka nivnoto kriminalno povedenie se nao|a vo kauzalen 

odnos so sklonosta za prekumerna upotreba na alkohol, i deka poradi 

ovaa sklonost tie pretstavuvaat opasnost po op{testvoto, za{to se nao|aat 

vo permanentna situacija da go povtorat svoeto kriminalno povedenie. 

Vlijanieto na upotrebata na alkoholot moè da bide direkvi 

manifestacii koi go o{testuvaat negovoto psihi~ko ili psihi~ko zdravje, 

negoviot odnos kon drugite i negovata socijalna i ekonomaka polo`ba. 

466 

Vidi: Krivokapi}, V. Alkoholizam kao kriminogeni faktor u porodici, 


325

ktno, koga krivi~oto delo se vr{i pod neposredno dejstvo na sostojbata 

na alkoholisanost (napadi na telesniot integritet, ~esta i ugledot, 

slobodata na polovite kontakti itn.), ili indirekten, koga krivi~noto 

delo se vr{i vo vrska so sklonosta kon preterana upotreba na 

alkohol (falsifikati, izmami, kra`bi i sl). 467 


Vo pogled na {tetnite posledici na alkoholizmot, stavovite 

na skoro site avtori se ednakvi, dodeka vo pogled na motivite i na~inite 

na negovoto suzbivawe postojat zna~ajni razliki, {to e i razbirlivo 

so ogled na razli~niot tretman na upotrebata na alkoholot vo 

oddeleni zemji. Za sovremeniot svet me|utoa sepak, moè slobodno da 

se kaè deka ovoj problem glavno se posmatra od od aspekt na nacionalnite 

i materijalni gubitoci povrzani so porastot na alkoholizmot 

kaj naselenieto, a mnogu pomalku od aspekt na potrebite na poedinecot 

i sozdavaweto prikladni op{testveni i ekonomski uslovi za bezbeden 

i pristoen ìvot i seop{ta sre}a koi vo osnova go sopiraat 

{ireweto na ovaa sociopatolo{ka pojava. 

So adekvatnoto suzbivawe na alkoholizmot nu`no se povrzani 

i krivi~nopravnite problemi na alkoholi~arite, 468 kako i negovite 

penolo{ki i kurativni implikacii 469 vrz koi ovde nema da se zadrùvame. 

467 

Lazarevi}, Lj. Poloàj nekih kriminolo{kih kategorija delinkvenata u 

savremenom krivi~nom pravu, Pravni ìvot, Beograd, 1966/2, str. 26. 

468 

Za ovie problemi vidi: Jovanovi}, Lj. Krivi~nopravni tretman delinkvenata 

alkoholi~ara u savremenom zakonodavstvu, 13 Maj, Beograd, 1965/12, str. 

1033-1952; Hajdukovi}, ^, op. cit. str. 173-185. 

469 

Vidi: Bulatovi}, F. Primena grupnog savetovanja i grupne psihoterapije u 

procesu resocijalizacije osu|enih s posebnim osvertom na le~enje alkohili~ara u KPD. 

Priru~nik, Zagreb, 1966/4, str. 349-354; Vukovi}, V. Neka pitanja obaveznog (zakonskog) 

le~enja toksikomana, Penologija, Beograd, 1974/2, str. 41-48. Sobotin~i}, A. 

op. str. 21-38. 

326

G l a v a V 

NARKOMANIJA 

1. POIM I PRIÎNI NA NARKOMANIJATA 

1. Narkomanijata ili zloupotreba na opojni drogi pretstavuva 

prekumerno redovno zemawe na drogi {to vodi kon fizi~ka ili psihi~ka 

zavisnost poradi koja poedinecot {to ja koristi ima potreba za 

postojano zgolemuvawe na dozata, a samoto deluvawe na drogata predizvikuva 

o{tetuvawe na negovoto zdravje i {teta za op{etstvoto. 470 

Pod droga se podrazbiraat psihotropnite supstancii (psihoderivatni 

sredstva ili depresori na rabotata na mozokot, trankilizeri, 

psihostimulansi i halucinogeni sredstva) koi go menuvaat raspoloènieto, 

soznajnata sfera na li~nosta ili negovoto povedenie. 471 

470 

Spored definicijata na svetskata zdravstvena organizacija (World 

Health Organization - WHO) od 1961, "Narkomanijata pretstavuva sostojba na 

periodi~no ili hroni~no truewe, {tetno za poedincite i op{testvoto, predizvikano 

so povtoruvano zemawe na prirodni ili sinteti~ki drogi. Taa sostojba 

spored ovaa definicija ja karakteriziraat: a) neodoliva èlba i potreba 

da se prodolì so zemawe na drogi i istata da se nazanimava po sekoja 

cena, b) streme` poedine~nata ili vkupnata dnevna doza postojano da se 

zgolemuva, v) psihi~ka i fizi~ka zavisnost na narkomanot od dejstvoto na 

drogite i g) {tetnost za zdravjeto na poedincite i op{testvoto vo celina, i 

d) se javuva karakteristi~en apstinencijalen sindrom (kriza) po nagloto 

odzemawe na drogata". 

471 

"Vo psihodepresivni sredstva ili depresori na rabotata na mozokot 

spa|aat: barbiturati, eter hloroform i fluotan. Tranklizerite se 

sredstva koi smiruvaat, go smaluvaat ~uvstvoto na strav, vnatre{nata napnatost 

i razdraznetost. Ottamu po vnesuvaweto na ovie preparati bolnite se 

~uvstvuvaat opu{teni i smireni. Pritoa svesta e so~uvana. Glavni prestavnici 

na tranklizeri se: aterax, meprobamat, fenotiazinski derivati, rezerpindibenzezepin 

(librium). Psiohostimulansite se lekovi koi gi zgoelmuvaat fiziolo- 

{kite i psiholo{kite funkcii, ja zgolemuvaat motornata i tvore~kata aktivnost, 

a deluvaat i vrz raspoloènieto, go otstranuvaat ~uvstvoto na zamor, 

pospanost i malaksanost. Tie minlivo ja povi{uvaat bistrinata na svesta i ja 

zgolemuvaat sposobnosta za du{evna rabota, a predizvikuvaat i potreba za 

zgolemena aktivnost. Najva`ni pretstavnici na ovaa grupa se anfetamin, 

pervitin, preludin i lucidril. Posebni psihostimulansi pretstavuvaat kofeinot, 

327

2. Od najstari vremiwa zemaweto sredstva {to deluvaat na psihi~kite 

funcii bilo prifateno kako oblik na normalno povedenie. 

Isu{enite delovi od razni rastenija, koi denes se narekuvaat drogi, 

bea koristeni za lekuvawe (opium, kanabis), za suzbivawe na ~uvstvoto 

na glad (koka), ili vo religioznite obredi (halucinogeni pe~urki i 

kaktusi). Vo ovaa faza zemaweto na drogite be{e pod kontrola na zednicata, 

za{to drogata moè{e da se uporebuva samo vo odredeno vreme 

i so odredena namena. So drugi zborovi uslovite i granicite na 

upotrebata na takvite sredstva gi odreduva{e op{testvoto so posredstvo 

na obi~aite i tradicijata i toa glavno vo onie geografski podra~ja 

kade moèle da se najdat, na primer, opiumot vo Azija, kokata 

vo Ju`na Amerika, a kaktusite vo severna Amerika. 

So razvojot na op{testvata, soobra}ajnite vrski i komunikaciite 

me|u lu|eto se {iri krugot na uìvatelite na drogata i nivnata 

zloupotreba stanuva masnovna pojava najprvin me|u narodite na Bliskiot 

i Dale~niot Istok i vo Centralna Amerika, a potoa i vo SAD 

kade {to ja donesuvaat kineskite imigranti kako i vo kolonijalnite 

metropoli vo Evropa, i toa vo prv red vo Francija, kade {to droagata 

doa|a{e preku tn. "francuska vrska" od Turcija. Iako postojat izvesni 

pokazateli za nejzinata pomasovna zloupotreba od krajot na XIX 

vek, sepak vistinskiot bum na zloupotrebata drogata zaradi uìvawe 

se vrzuva za {eesettite godini od XX vek. Brzoto {irewe i toa ne 

samo na prirodnite tuku i na sinteti~kite vidovi droga zna~e{e 

alarm poradi koi bea doneseni i tri konvencii za nejzino spre~uvawe. 

472 Uspehot me|utoa izostana, za{to denes e evidentno deka trgovijata 

so droga stana najkurenten biznis vo koj se vme{ani ne samo golem 

broj kriminalni organizacii tuku i vladi. Ottamu denes {irum svetot 

se sre}avame so milioni, vo prv red mladi lica koi im se oddavaat na 

katastrofalnite posledici od zloupotrebata na droga. 

2. VIDOVI NARKOMANIJA I KLASIFIKACIJA NA 

NARKOMANITE 

1. Spored na~inot na deluvaweto drogite voop{teno moàt da 

se podelat na: opijati, depersanti, stimulanti i halucinogeni drogi. 

a) Pod opijati se podrazbiraat alkaloidite na opiumot i negovite 

soli. Tie ne se dobivaat direktno od opiumskata droga tuku so 

izolirawe i kombinirawe po pat na razni hemiski reakcii. Vo opijatite 

se vklu~eni opijumskite derivati kakvi {to se heroinot, morfikatot, 

nikotinot, strihninot i kokainot. Markovi}. T, Suvremena tehnika istra- 

ìvanja krivi~nih dela (kriminalistika), Narodne novine, Zagreb, 1977, str. 268. 

472 

Edinstvena konvencija za opojni drogi od 1961, Konvencija za psihotropni 

supstancii od 1971 i Konvencija na ON protiv nezakonskiot promet 

so opojni drogi i psihotropni supstancii od 1988. 

328

umot i kodeinot. Tuka spa|aat i sinteti~kite proizvodi sli~ni na morfiumot 

kakvi {to se heptanonot i metadonot. Mali dozi na ovie supstancii 

predizvikuvaat efekt sli~en na depresantite, no so pomalo 

vlijanie vrz motorikata i na intelektualniot proces. Za niv e karakteristi~no 

toa {to predizvikuvaat silna fizi~ka i psihi~ka zavisnost 

i sozdavaat navika za zgolemuvawe na po~etnite dozi. Glavnite 

posledici od nivnata zloupotreba se smrt poradi zgolemeni dozi, truewa 

na krvta, hepatitis, srcevi udari, paraplegija, slepilo i sl. 

b) Me|u depresantite se najpoznati derivatite na kanabisot 

(Canabis sativa ) - ha{i{ i marihuana, barbituratite i razni drugi sedativi. 

Mali dozi od ovie drogi doveduvaat do opu{tawe prosledeno 

so slabeewe na intelektualnite funkcii i koncenracijata. Tie ne doveduvaat 

do fizi~ka i psihi~ka zavisnost i ne vlijajat vrz potrebata 

od zgolemuvawe na dozite. Pri upotreba na pogolemi dozi predizvikuvaat 

mentalni konfuzii i problemi so pomneweto, a doveduvaat i do 

bolesti na crniot drob. 

v) Stimulanti ili psihostimulativni drogi se anfitaminot, 

kokainot, kofeinot, benzerdin, meterdin i sl. supstancii koi vo mali 

dozi predizvikuvaat ~uvstvo na ìvost i energija. Tie, od edna strana 

go smaluvaat apetitot, a od druga strana go zgolemuvaat raspoloènieto 

i go pottiknuvaat seksualniot nagon, me|utoa na taka {to 

seksualnite odnosi se odvivaat na mo{ne perverzen na~in. ovie drogi 

sozdavaat zna~itelna fizi~ka i sredna psihi~ka zavisnost. Navikata 

da se zgolemuvaat dozite za da se postigne ist efekt od nivnota zloupotreba 

kako i opasnosta po zdravjeto na zavisnikot se isto taka zna- 

~itelni. 

g) Halucinogenite drogi kako na primer LSD i maskalinot 

predizvikuvaat halucinacii ili iluzii koi se povrzani so promena na 

raspoloènieto i na mislite kako i so zgolemuvawe na seksualnosta. 

Nivnata osnovna karakteristika e zadolìtelno predizvikuvawe promeni 

vo zabeleùvaweto, mislite i ~uvstvata. Kaj nestabilnite i nezreli 

lica koi ve}e vo sebe nosat nekoi predispozicii sprema du{evni 

zaboluvawa, tie predizvikuvaat seriozni du{evni rastrojstva: 

trajni du{evni blesti, naj~esto {izofrenija kako i bolesti od paranoidniot 

krug na psihozi. Za ovie drogi se veli deka ne doveduvaat do 

fizi~ka i psihi~ka zavisnost, nitu e nu`no da se zgolemuva nivnata 

doza zaradi postignuvawe na istiot efekt. Me|utoa, posledicite od 

nivnoto zemawe se porazitelni osobeno ottamu {to predizvikuvaat 

minlivo ili definitivno ludilo, a imaat opredeleno zna~ewe kaj samoubistvata. 

2. Me|u najzna~ajnite i najpro{irenite poedine~ni drogi vo 

svetot koi se koristat za narkomanska upotreba se pomestuvaat: 

Opiumot se dobiva od afionot (Papaver somniferum). Afionot e 

rastenie po poteklo od Azija. Negoviot plod se sostoi od ~u{ka so 

sitno seme (mak) so bela, sinkasta, òlta ili crna boja. Opiumot se 

329

dobiva so zasekuvawe na ~u{kata od koja protekuva mle~en sok koj vo 

dopir so vozduhot brzo oksidira taka {to vedna{ se su{i i potemnuva. 

Opiumot sodrì brojni alkaloidi od koi se najva`ni morfiumot i kodeinot. 

Narkomanite glavno go pu{at ili go zemaat oralno ili so potko`no 

vbrizgnuvawe. 473 Opiumot se upotrebuval u{te od najstarite 

civilicacii kako sredstvo za truewe, pri vr{ewe na samoubistvo no, 

i kako lek protiv razni bolki. Edna afionska ~u{ka sodrì okolu 

0,02 do 0,05 grama opium. Negovata upotreba doveduva do blaèni ~uvstva 

i smiruvawe. 

Morfiumot e glaven alkaloid na opiumot. Izoliran e vo 1804 

godina. Vo edna opiumska poga~a ima maksimalno 12-14% morfium. Se 

upotrebuva glavno vo forma na pra{ok, ~ep~iwa, a od pronao|aweto na 

{pricot vo 1864, i so injektirawe. Negovata upotreba doveduva do bla- 

èni ~uvstva i opienost. Hroni~nata upotreba na morfiumot postepeno 

ja menuva celata li~nost: oslabuva pomneweto, se javuva nedostig 

na interesi i inicijativi, namaluvawe na sposobnostite i odgovornosta, 

moralni i karakterni deprivacii i postojan strav od pojava na 

apstinencija. 

Heroinot e derivat na morfiumot i pretstavuva edna od najra- 

{itenite i najopasni drogi vo svetot. Se zema so {mrkawe ili injektirawe. 

Poradi negovoto dejstvo se zapa|a vo sostojba na trans i se 

doa|a do celosna dezorientacija vo vremeto i prostorot. Dovolno e da 

se zemaat po dve-tri dozi vo tekot na nekolku dena od celosno zdrav ~ovek 

heroinot da napravi ve~en zavisnik. Heroinot nikoga{ ne se prodava 

~ist. Stanuva zbor za droga koja inaku se me{a so drugi supstancii 

za{to vo ~ista forma e smrtnonosna. Poradi pogolema zarabotuva~ka 

dilerite go me{aat so saharin, {eker vo prav, mleko vo prav, 

sol, soda, pa duri i so gips, bel cement, strahinin i drugi supstancii 

(adulteracija) so {to mu ja zgolemuvaat smrtonosnata opasnost na zavisnikot. 

So rablaùvaweto na heroinot preprodava~ite go pravat 

poslab so {to sozdavaat u{te edna smrtna opasnost za narkomanot. 

Ako narkomanot, na primer, go navikne svojot organizam na heroin od 

5%, a podocna nazanimava heroin od 30%, voobi~aenata doza {to ja 

prima vedna{ }e go usmrti. 

473 

"Za pu{ewe na opiumot se podgotvuvaat mali piluli koi so pomo{ 

na igli ili nekoe drugo sredstvo se dràt vo edna mala dupka na luleto. Ovie 

top~iwa na opium ne gorat sami, pa ottamu vrz niv se stavaat par~enca od àr 

ili se pribliùvaat do otvoren plamen i vo momentot koga opiumot }e se ragori 

dlaboko se vdi{uva razvieniot ~ad. Oralno, opiumot i negovite derivati 

se zemaat, vo kafe alkohol (laudanum) ili kako ~aj koj se podgotvuva so 

varewe na talogot od opiumskite luliwa. Potko`no opiumot i negovite derivati 

se zemaat vo oblik na inekcii ili so posebni spravi". Markovi}. T, Suvremena 

tehnika istraìvanja krivi~nih dela (kriminalistika), Narodne novine, Zagreb, 

1977, str. 267. 

330

Morfiumot i heroinot kako {to ve}e spomnavme, spa|aat vo 

grupata na tn. opijati. Tie gi smaluvaat apetitot i seksualnosta. Mladite 

koi gi zloupotrebuvaat opijatite se impotentni, a devojkite frigidni 

i ja gubaat menstruacijata. Voop{teno zemeno, i ednite i drugite 

se o{teteni na psihosocijalno ramni{te. Toa se slabi, izgladneti 

lica koi nemaat potreba nitu za hrana, ni za seks, za{to seto toa, 

kako i potrebata od qubov, im go zamenuva drogata. Narkomanite naviknati 

na opijati retko koristat alkohol za razlika od onie koi se naviknati 

na psihostimulativni sredstva ~esto gi kombiniraat alkoholot 

i drogata, za{to zaemo si go zasiluvaat dejstvoto. 

Kodeinot isto taka e eden od alkaloidite na opiumot. Se javuva 

vo vid na krupni kristali koi se rastvoraat vo 60 delovi voda. Obi~no 

se zema vo tableti. Kodeinot e pomalku toksi~en od morfiumot. 

Spored dejstvoto nemu mu se sli~ni: Codeon, Dicodal, Novocodin, Paracodin 

i sl. 

Kokakinot e alkaloid od lisjata na rastenieto koka (Erythoxylon 

coca) koe raste vo forma na `bun visok od 1-3 m. na Andite, a se 

odgleduva vo mnogu tropski predeli (vo Peru, Bolivija, Kolumbija, na 

Java). Listot ima prijaten gor~liv vkus, za{to sodrì brojni alkaloidi 

od koi e najvaèn kokainot. Se zema vo forma na pra{ok koj se 

{mrka, peroralno (so xvakawe na listot) i so injektirawe. Upotrebata 

na kokainot moè da dovede do akutno truewe (tropawe na srceto, 

{irewe na zenicite, rezigniranost, euforija, ~uvstvo na zasilena telesna 

i duhovna mo}, zasilena govorlivost i seksualnost, samoprecenuvawe 

i sl), do kokainomanija (naglo slabeewe, stare~ki izgled, nesonica, 

treperewe na prstite, te{ko goltawe, op{irnost vo govorot, 

zgolemena potencija koja brzo se pretvora vo impotencija) i do kokainomanska 

psihoza (delirium, paranoidna psihoza, korsakovleva psihoza 

i parzaliza). Interesna e okolnosta deka pri zemaweto na kokainot 

ne nastanuva naviknuvawe na ve}e zemenoto koli~estvo. Od morfiumot 

e poopasen za{to pobrgu i po~esto predizvikuva psihi~ki rastrojstva 

i pottiknuva na nasilni~ki dejstvija. Kokainomanijata ~esto 

se zdruùva so alkoholizmot. 

So prerabotka na kokainot vo kristalna forma se dobiva droga 

koja e od ponov datum i se narekuva krek. Negovite glavni karakteristiki 

se: ednostavna primena, niska cena (poevtin e od kokainot), brzo 

deluvawe (predizvikuva efekt samo nekolku sekundi po zemaweto), 

sozdava brza zavisnost, ubiva i toga{ koga se zema vo normalni dozi. 

Maskalinot e alkaloid od meksikanskiot kaktus. êsto bil 

upotrebuvan od Astekite pri vr{eweto na verski rituali. Negovata 

upotreba najprvin sozdava mamurna sostojba, a potoa nastapuva sostojba 

na zamaenost i veselo blaènstvo prosledeno so opti~ki halucinacii. 

Poedinecot ima ~uvstvo deka e vo drug svest, odnosno vo drugo 

vreme i prostor. 

331

Ha{i{ e vid na indiski konop na ~ij vrv se formira grut~e od 

smola. Se pu{i so pomo{ na nergile ili pome{an so tutun i dr. Najpozant 

vid na ha{i{ e bakainot koj se odgleduva vo Liban. Ha{i{ot 

predizvikuva opti~ki halucinacii, euforija i ~uvstvo deka ~ovekot 

se nao|a vo nekoj ima|inaren svet. Toj sozdava pogolema op{testvena i 

moralna degradacija od ostanatite drogi. Vrskata koja ovaa droga ja 

ima so kriminalnoto povedenie spored Eliot, neposredno se dokaùva 

so angliskiot zbor assassin (ubiec), koj nastanal od terminot "hashshashin"(uìvatel 

na ha{i{) koj ja ozna~uva li~nosta koja ubiva pod dejstvo 

na ha{i{. 474 

Upotrebata na marihuana e moèbi poseriozen problem od upotrebata 

na drugite drogi so ogled na nejzinoto dejstvo na povedenieto. 

Se ~ini deka marihuanata predizvikuva pogolema duhovna i moralna 

degradacija od ostanatite sredstva. So nejzinata upotreba is~eznuvaat 

site vidovi na inhibicii, a razumot o~igledno e naru{en. Od druga 

strana se ~ini deka odva`nosta e silno zgolemena, i ako edno lice e 

duhovno iskol~eno, moè da bide navedeno na agresivno kriminalno 

povedenie. Marihuanata prose~niot poedinec go pravi kako da e pijan, 

za{to gi slabee negovite pretstavi za prostot. 475 Spored nekoi procenki 

denes vo SAD ima okolu 40 milioni pu{a~i na marihuana. 

Ha{i{ot i marihuanata se pomalku otrovni od alkoholot no 

zatoa se mnogu poopasni. Tie kaj narkomanot sozdavaat takvi raspolo- 

ènija pri koi is~eznuva èlbata za konstruktivna rabota. Vo toj pogled 

se psihotoksi~ni, za{to sozdavaat op{testveni paraziti od mladite 

lu|e koi gi odbegnuvaat obvrskite, ne im e grià za vrabotuvaweto 

i go napu{taat {koluvaweto i semejstvoto. 

LSD-25 (ili samo LSD) e polusinteti~ka droga koja se dobiva 

so zasekuvawe na glavicata na eden parazit koj raste vrz 'r`ta. Ovaa 

droga se zema vo oblik na kapsuli i tableti, a poretko natopena na 

kocka {e}er. Nejziniot efekt obi~no trae od 5 do 12 ~asa, no moè da 

predizvika nesakani i zastra{uva~ki reakcii koi traat i po nekolku 

dena. Za ovaa droga e karakteristi~no deka nejziniot efekt (tn. flesh 

backs) moè da se pojavi duri i po nekolku meseci od nejzinata upotreba. 

Pod vlijanie na LSD narkomanite doìvuvaat rastrojstva vo 

percepcijata na prostorot i vremeto. Prostorot se doìvuva multidimenzionalno 

vo eden moment, t.e. predmetite odedna{ se gledaat na 

pove}e na~ini. Vremeto stanuva bezvredno i dominira ~uvstvo na be- 

474 

Eliot, M. op. cit. str. 151. Vo taa smisla i Vilson (Colin Wilson), 

"Asasinite bile pripadnici na muslimanska verska sekta. Ubivale od ubeduvawe, 

po nalog na voda~ite i prorocite. Nivniot naziv e izveden od zborot 

"ha{a{in", uìvatel na ha{i{, za{to se veruvalo deka ubistvata gi vr{at 

pod dejstvo na taa droga." (str. 7). Istiot avtor dava podroben opis i na istorijatot 

na asesinite (str. 9-32). Vilson, K. Psihologija ubistva, Gradina, Ni{, 1990. 

475 

Ibid, str. 151. Vidi i [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 177-178. 

332

zvrednost. Narkomanite soop{tuvaat i za postoewe na fenomenot sinestizija 

- simultana percepcija na stistimulacija na razli~ni setila: 

tie "slu{aat" boi, "gledaat" zvuci i sl. Uìvatelite na LSD 

doìvuvaat zgolemuvawe na delovi od sopstvenoto telo i zgolemuvawe 

na na nadvore{niot svet, koj pokraj toa im izgleda deka pliva vo te- 

~nost. Posledicite od zloupotrebata na ovaa droga se manifestiraat 

kako te{ki psihi~ki rastrojstva: akutni psihoti~ni reakcii na panika, 

akutni psihoti~ni epizodi, prodolèni psihoti~ni reakcii od 

tipot na {izofrenija, povratni psihoti~ni reakcii i hroni~ni izmeni 

na li~nosta. 476 

Eterot e bezbojna te~nost so karakteristi~en miris ~ija parea 

pri vdi{uvawe doveduva do anestezija. Za narkomanska upotreba naj~esto 

se koristi divinilniot eter koj se vdi{uva ili pie. Uìvaweto 

na eterot e mnogu ra{ireno vo Irska. 

Katu e opojna droga koja se dobiva od lisjata na istoimenoto rastenie 

{to raste vo etiopskite visoramnini. Listovite na katu moàt 

da se pu{at, xvakaat ili da se vnesuvaat vo organizmot po pat na pasti 

ili infuzija. Naj~esto se koristi na bregovite na Crvenoto more i vo 

pristani{tata na Xibuti i Aden. 

Kawa-Kawa e opoen pijalok vo Indonezija, spored svoeto dejstvo 

mnogu sli~en na ha{i{ot. Se podgotvuva od korenot na eden vid paprat 

(Piper-methystisum). Sozdava euforija i fantasti~ni vizii. 

Absint e silen opoen pijalok so zelenkasta boja. Sozdava prijatno 

raspoloènie i euforija, kako i razni vizii. Najmogu se tro{i 

vo Francija. 

Panopin e alkaloid na opiumot. Se zema vo foram na kapki, tableti 

i so injektirawe. Deluva lagodno, nema sledovatelni neprijatni 

pojavi kako kaj morfiumot. Sozdava celosno smiruvawe i blaèni ~uvstva 

i neobi~no e prikladen za kombinacija so ostanatite drogi. 

Osven navedenite drogi vo svetot denes postojat i redica drugi 

koi na ova mesto te{ko e i da se nabrojat, a kamoli da se opi{at. 

Treba da se spomne i toa deka lepakot i raznite razreduva~i ne 

se drogi i ottamu gi ima vo slobodna proda`ba. Me|utoa, so ogled deka 

sodràt toluen tie se vo sostojba da predizvikaat zastrà{uva~ki halucinacii 

vo merka koja silno ja menuva realnosta. Pod dejstvo na vdi- 

{anite isparuvawa liceto ne moàt da gi prepoznaat nitu svoite najbliski. 

Nivnite naj~esti `rtvi se deca me|u devet i dvanaeset godini. 

3. Na brojni avtori od na{eto podra~je dolgo vreme im se ~ine- 

{e deka narkomanijata e tipi~na pojava za kapitalisti~noto op{testvo 

{to so vleguvaweto vo takvite op{testveno-ekonomski i politi- 

~ki odnosi se pokaà kako nesoborliva vistina. Podatokot deka vo Republika 

Makedonija pred 1991 godina postoeja samo desetici narkomani 

i deka toj broj sega iznesuva desetici iljadi re~ito govori za 

476 

Vidi: [padijer-\ini}, J. op. cit. str. 181-182. 

333

toa. Denes na site im e poznato deka sostojbata vo ovaa oblast e pove}e 

od zagriùva~ka i deka opojnite drogi moralno, materijalno i zdravstveno 

go upropastuvaat ~ovekovoto su{testvo, deka socijalno-ekonomski 

go osiroma{uvaat i go pretvoraat vo asocijalno, a ~esto i vo 

antisocijalno su{testvo. 

4. Pri~inite na narkomanijata glavno leàt vo siroma{tijata 

od edna i bogatstvoto i izobilstvoto od druga strana, vo dinami~nosta 

na ìvotot posebno vo urbanite sredini i nemo`nosta od adekvatno 

prilagoduvawe na ìvotot vo taa sredina, vo borbata za sekojdnevna 

egzistencija, borba za afirmacija vo op{testvoto, strav od razni konflikti 

i drugo. Seto toa doveduva do sudir so samiot sebe i 

nedorazbirawa so drugite vo sredinata vo koja se ìvee. Vo ovaa sfera 

sekako deka opredelena uloga imaat i psihopatolo{ki karakretistiki 

na li~nosta kako {to se: koleblivost, labilnost, sklonost kon neraspoloènie, 

histeri~nost, glad za drazbi, streme` za avanturizam, i 

senzacii, nenormalna seksualnost (hiperseksualnost, hiposeksualnost 

i dr.). Poradi ovie i drugi op{ti i posebni, posredni i neposredni 

okolnosti golem broj lica pribegnuvaat kon zemawe na drogi zaradi 

begstvo od svetot na realnosta i barawe uteha vo svetot na emociite. 

Kaj niv ednostavno se javuva èlba da se pobegne od ovoj vo nekoj drug 

alternativen svet vo koj vladeat celosen mir, qubov i dobrina. Ottamu 

ne e slu~ajno koga se veli deka alkoholi~arite pijat so cel svetot 

da im izgleda poubav, a narkomanite se oddavaat na drogi so cel ìvotot 

da im bide poinakov. Ili poslikovito: "narkomanite se nesre}ni 

lica koi baraj}i gi klu~evite na rajot, gi otvoraat vratite na pekolot." 

Toa se lica koi ne moème da gi tretirame kako kriminalci 

tuku ednostavno kako nesre}nici na koi mora da im se ukaè razbirawe, 

doverba i pomo{. Toa se natamu mladi lu|e od razru{eni semejstva 

koi nemaat soodvetno obrazovanie, ne se vraboteni i se nao|aat 

vo egzistencionalen vakum. Niv na sekoj ~ekor gi o~ekuvaat predrasudi 

poradi koi nivnata socijalna readaptacija pretstavuva ogromen 

problem. 

3. POVRZANOST NA NARKOMANIJATA SO DRUGITE OBLICI 


1. So konstantno zemawe na drogi doa|a do narkomanija. Taa kaj 

narkomanot predizvikuva promena na karakternite osobini, t.e. na 

onie grupi na ~ovekovite psihi~ki osobini koi se povrzani so moralnata 

strana na li~nosta. Na toj na~in narkomanite stanuvaat labilni, 

egocentri~ni, kritizeri, falbaxii, la`livci, zabu{anti i lica 

koi gi zapostavuvaat bra~nite i semejnite obvrski. @iveat vo po- 

334

stojan strav od apstinencijalni krizi 477 i sudir so organite na vlasta. 

@ivotot ~esto im e povrzan so pari~ni pote{kotii. Intelektot im e 

slaba kako i sposobnosta za zabeleùvawe i sfa}awe. 

Narkomanite ~esto imaat svoja ìvotna filozofija i vo toj 

pogled se potpiraat na golemite religiozni avtoriteti kakavi {to se 

Hristos, Buda i sl. Taka na primer, del od niv smetaat deka Buda bil 

prviot hipih i deka za vreme na meditaciite dospeval vo istata sostojba 

vo koja dospevaat i tie koga "trgnuvaat na pat". Tie veruvaat vo reinkarnacijata, 

vo ciklusot na ve~ni umirawa i povtorni ra|awa, pa 

ottamu ne se pla{at od smrtta. Veruvaat vo zadgrobniot ìvot vo koj 

~ovekot go zadrùva oblikot {to go imal vo momentot na smrtta. Ako 

e toa vistina, velat narkomanite, toga{ e ubavo da se umre mlad. 

2. Zloupotrebata na narkoti~nite sredstva e povekestrano povrzana 

i so kriminalitetot. Ovaa vrska moè da se posmatra od dva 

aspekti. Prviot se odnesuva na delata koi se neposredno povrzani so 

proizvodstvoto, prometot i proda`bata na drogata: dejstvija koi poradi 

nivnata opasnost vo site zemji vo svetot se sankcionirani kako pote{ki 

krivi~ni dela. Vtoriot aspekt se odnesuva na onie kriminalni 

dejstvija koi nu`no poizleguvaat od zloupotrebata na drogata, me|utoa 

ne se povrzani so samoto krium~arewe i rasturawe na drogata. 

Za prviot aspekt poop{irno se zboruvav kaj narkokriminalitetot. 

Pra{aweto me|utoa, zasluùva da mu se posveti opedelen prostor 

zaradi potrebata da se napravi jasna distinkcija me|u dva tipa 

li~nosti koi se zanimavaat so proizvodstvo promet i proda`ba na drogata: 

1. onie koi se zanimavaat so ovie nedovoleni dejstvija, no koi nikoga{ 

ne zloupotrebuvaat droga i 2. onie koi se zanimavaat so takvi 

dejstvija ottamu {to im nedostasuvaat sredstva za li~no snabduvawe so 

droga. Prviot tip na li~nosti se vistinski narkokriminalci. 

Vtoriot aspekt na povrzanosta na narkomanijata i kriminalitetot 

se odnesuva na negatrivnite odnesuvawa koi proizleguvaat od 

osobinite i sostojbite vo koi zapa|aat narkomanite. Ovde se raboti za 

zavisnici od drogi koi so ogled na motivot na deloto moàt da se podalat 

na dve podgrupi: a) lica {to vr{at krivi~ni dela pod dejstvo na 

drogata i, b) lica {to vr{at krivi~ni dela so cel da dojdat do istata 

(krivi~ni dela poradi apstinencijalni krizi). 

Vo prvata grupa moè da se pomesti re~isi sekoe delo, vklu~itelno 

i na nejte{kite. Mora me|utoa da se priznae vistinata deka do- 

477 

Apstinencijalniot sindrom koj nastanuva poradi naglo prekinuvawe 

na uìvaweto droga go karakterizira psihoiti~na sostojba sli~no na 

alkoholni~arskiot delirium tremens. Toj delirium tremens se karakterisira so: 

konvulzii (ekstremni gr~ewa na muslulite), tremor, strav, nemir, gr~evi vo 

èludnikot, prostorna i vremenska dezorganizacija i izmena na intelektualnite 

sposobnosti i prete`no slu{ni halucinacii. Mislosavljevi}, B. Osnovi 

socijalne patologije, str. 115. 

335

deka se nao|aat pod dejstvo na drogi, narkomanite glavno ne se skloni 

kon nasilstvo, osven vo isklu~itelno retki slu~ai koga pod dejstvo na 

drogata se dovele vo sostojba na du{evno rastrojstvo. Ako vo takov 

slu~aj izvr{at nasilstvo tie pretstavuvaat sudsko psihijatriski problem. 

Nasilstvoto pod dejstvo na drogi sepak ne e isklu~eno so ogled 

deka ne moè da se pretpostavi reakcijata na li~nosta na prvata doza 

na opredelena droga. Vo tie okolnosti na~inot na koj opredelen poedinec 

}e rea|ira vo prv red zavisi od strukturata na negovata li- 

~nost i povedenieto {to voobi~aeno go manifestiral pred zapo~nuvaweto 

so zloupotreba na drogata. 478 

Vo vtorata grupa dominiraat imotnite krivi~ni dela. Problemite 

vo povedenieto na narkomanot obi~no nastanuvaat, ne dodeka narkomanot 

e pod dejstvo na drogata, tuku toga{ koga toj }e ja po~uvstvuva 

neodolivata potreba za nea i koga prezema aktivnosti na nedozvolen 

na~in da ja navzanimava. Kriminalnoto zna~ewe na osobinite na 

narkomanot, situaciite vo koi }e se najde i apstinencijalnite krizi 

natamu se zasiluvaat i so toa {to zavisnikot stanuva izguben za brak i 

semejstvo, go tro{i semejniot imot, gi odbegnuva obvrskite okolu 

vospituvaweto i obrazovanieto na decata, brzo stanuva impotentni, 

izostanuva od rabota, doìvuva nesre}i na rabota, ne gi ispolnuva 

normite i sl. Zaradi sostojbata vo koja se nao|a lesno moè da bide 

ucenuvan kako i da se re{i na oddavawe na dràvni i voeni tajni. Moralno, 

materijalno i zdravstveno propa|a. Zarazno deluva vrz okolinata 

poradi {to i drugi stanuvaat narkomani. Me|u krivi~nite dela 

{to naj~esto gi vr{i se pomesteni: zatajuvawa, kra`bi, proneveri, 

provaluvawata vo apteki, falsifikati (osobeno na recepti), la`ni 

potkaùvawa i svedo~ewa, navredi, kleveti, naveduvawe na prostitucija 

na svojata sopruga i decata i sl. Narkomanijata nu`no ja 

sledat i prostitucija, korupcija, uceni, izmami, nasilstvo i drugi 

nedozvoleni dejnosti. 

Spored svetskite statistiki, 7% od narkomanite se skloni i 

kon samoubistvo, a 11% boleduvaat od akutni du{evni rastrojstva. 

478 

"Vo na~elo mora da se trgne od poznatata vistina deka narkoticite 

deluvaat smiruva~ki, deka uìvatelite gi doveduvaat vo sostojba na letargija 

i deka liceto vo sostojba na letargija ne e sposobno da vr{i krivi~ni dela. 

Statisti~kite podatoci nedvosmisleno ukaùvaat deka narkomanite dodeka 

se nao|aat pod dejstvo na droga vo zlostorni~kite aktivnosti se zastapeni vo 

nezna~itelni procenti. Dodeka se nao|aat pod dejstvo na drogata tie se prijatno 

opieni, a seksualnite funkcii, isto taka im se smaleni i malku e verojatno 

deka narkomanot dodeka e pod dejstvo na narkotikot }e izvr{i kakvo 

i da e pa duri i seksualno nasilstvo. So ogled na vakviot smiruva~ki efekt 

na narkotikot, eventualnoto agresivno povedenie opravdano im se pripi{uva 

na osobinite na li~nosta koi postoele pred da se zapo~nalo so negovata 

upotreba". Hajdukovi}, ^. op. cit. str. 207. 

336


Koga e vo pra{awe zloupotrebata na drogata moè slobodno da 

se kaè deka vo sovremeni uslovi nitu edno op{testvo ne e blagonaklono 

raspoloèno. Toa osobeno se odnesuva koga e vo pra{awe nejzinata 

zloupotreba od strana mladite, {to e i naj~eest slu~aj, pri {to 

op{testvenata osuda se sostoi vo prezemawe niza na represivni, no i 

preventivni merki od medicinski i socijalen karakter. Pritoa vo 

literaturata se smeta deka denes glavno egzistiraat ~etiri modeli na 

o{testveno re|irawe protiv narkomanijata: 1 0 moralisti~ko-legalisti~ki, 

2 0 medicinski, 3 0 psihosocijalen i 4 0 sociokulturen. 

1 0 Moralno-legalisti~kiot model se sostoi vo moralna osuda i 

primena na represivni merki sprema licata koi zloupotrebuvaat droga. 

2 0 Spored medicinskiot model zloupotrebata na drogata pretstavuva 

bolest, a narkomanot e bolno lice koe treba da se lekuva vo 

ramkite na postojnite i specijalizirani medicinski ustanovi. 

3 0 Psihosocijalniot model poa|a od stavot deka na narkomanijata 

treba da se rea|ira soodvetno na nejinite pri~initeli koi se nao|aat 

vo li~nosta na narkomanot i neposrednata op{testvena sredina 

vo koja toj ìvee. Pritoa e naglasena primenata na socioterapeutski 

i psihoterapeutski tretmani. 

4 0 Sociokulturniot model e zasnovn vrz uveruvaweto na prete- 

`noto vlijanie na op{testvenite uslovi i pri~ini na pojavata na zloupotreba 

na drogata. Ottamu ovoj model vo prv red se zasnova na 

{iroko koristewe na merkite na op{testvenata prevencija. 

Fakt e me|utoa deka opredeleni rezultati vo uspe{noto spre- 

~uvawe na ova sovremeno op{etstveno zlo, moàt da se o~ekuvaat samo 

dokolku postoi kombinirana primena na site navedeni modeli. Ottamu, 

vo site zemji vo svetot, me|u koi e pomesetna i na{ata, se pravat 

seriozni usilbi tokmu vo taa nasoka. 

Inaku, koga e vo pra{awe zakonodavstvoto na na{ata dràva 

treba da se znae deka se kaznivi brojni dejstvija vo vrska so opojnite 

drogi i psihotropni supstancii so isklu~ok na nivnata zloupotreba. 

Spored Zakonot za proizvodstvo i promet so opojni drogi 479 se kaznuvaat 

samo licata koi neovlasteno poseduvaat droga ili go odgleduvaat 

rastenieto koka, proizveduvaat opium so zasekuvawe na ~u{kite od 

afion ili proizveduvaat drugi vidovi droga. Vo toj slu~aj se raboti za 

prekr{ok koj se kaznuva so pari~na kazna ili kazna zatvotr do dva 

meseci. Spored toa, samoto zemawe na drogata (nejzinata zloupotreba) 

ne pretstavuva krivi~no delo nitu prektr{ok. Me|utoa, opredeleni 

479 

Su`ben list SFRJ, 1991/13, prezemen vrz osnova na ~l. 5 od Ustavniot 

zakon. 

337

povedenija vo vrska so drogata vo na{iot Krivi~en zakonik se inkriminirani 

kako krivi~ni dela. Stanuva zbor za krivi~nite dela nedozvoleno 

proizvodstvo i pu{tawe vo promet narkoti~ni drogi, psihotropni 

supstancii i prekurzori (~l. 215 KZ) i ovozmoùvawe na upotreba 

narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i prekurzori (~l. 216 

KZ). 

[to se odnesuva do lekuvaweto na narkomanite toa kaj nas e 

postaveno vrz dobrovolna osnova i se ostvaruva vo boli~ki i psihijatriski 

ustanovi so primena na opredelna terapija i rehabilitacija. 

Takvata praktika e vo soglasnost so iskustveno potvrdenite soznanija 

deka najdobri rezultati vo lekuvaweto na narkomanite moàt da se postignat 

ako se primenuvaat so dobrovolna soglasnost na zavisnikot. 

Postoi me|utoa i praktika koga lekuvaweto e prisilno. Toa e slu~aj 

kaj merkata na bezbednost zadolìtelno lekuvawe na alkoholi~ari i 

narkomani predvidena vo ~l. 65 KZ. Ovaa merka moè da im se izre~e 

na alkoholi~ar i narkoman dokolku bil storitel na krivi~no delo poradi 

postojana zavisnost od upotreba na alkoholni pijaloci ili 

opojni drogi i drugi psihotropni supstancii i dokolku kaj nego postoi 

opasnost deka poradi taa zavisnost i natamu }e vr{i krivi~ni dela. 

Izrekuvaweto na merka na bezbednost zadolìtelno lekuvawe na 

alkoholi~ari i narkomani e predvidena i so Zakonot za prekr{ocite 

koja pod uslovite predvidenivo Krivi~niot zakonik moè da se izre~e 

za storen prekr{ok. 

338

G l a v a VI 

VAGABONDA@A 

1. OP[TESTVENA PRIRODA I ZNAÊWE NA 

VAGABONDA@ATA 

Poimot vagabond ima latinsko poteklo i za prvpat se upotrebuva 

vo Francija vo 14 vek. So nego se ozna~uvale pove}e kategorii 

lu|e ~ii odnesuvawa imale zaedni~ki elementi kako na primer: lica 

bez postojano ìveali{te, bez sredstva za ìvot, bez zanimawe, lica 

koi talkaat, koi begaat od op{testvoto ili od nego se otfrleni na 

izvesen na~in itn. Zna~i pod poimot vagabond se podrazbiraat skitnici, 

probisveti, avanturisti, bitangi, prosjaci, neranimajkovci, 

mrzlivci, dengubi i sli~no, lica {to manifestiraat negativno povedenie 

na toj na~in {to gi prekinale vrskite so op{testvoto i op{testvenite 

grupi i {to e zna~ajno imaat negativen stav kon rabotata, 

ìveat parazitski i svojata egzistencija ja obezbeduvaat naj~esto od 

milostina ili sitni potkradnuvawa. No zanimavaweto so kriminal ne 

pretstavuva nivna osnovna karakteristika. 

Niz celokupnata dosega{na istorija ovaa pojava bila tretirana 

kako pojava so negativen predznak zaradi neintegriranosta na 

vagabondite vo op{testvoto, negativniot odnos kon trudot i tvore- 

{tvoto voop{to i parazitskiot na~in na obezbeduvaweto na svojata 

egzistencija. Osven toa op{testvenata priroda na ovaa pojava se izrazuva 

i niz faktot {to taa e posledica na odredeni op{testveno-ekonomski 

sostojbi vo op{testvoto. Nejziniot porast e indikator deka vo 

op{testvoto vlijaat faktori na dezintegracija, pauperizacija i 

nepravilna raspredelba na materijalnite dobra {to doveduva opredelen 

broj lu|e da ìveat nadvor od op{testvoto. 

Postoeweto na pogolem broj vagabondi e pokazatel za nesredenosta 

i nehumanosta na edno op{testvo. Vo zavisnost od stepenot na 

razvoj na edna op{testvena zaednica i razvitokot na humani na~ela 

problemot so vagabondaàta se vlo{uva ili se ublaùva. Toa ukaùva 

na nejzinata povrzanost so op{testveno-ekonomskite odnosi. 

Dali ovaa pojava e ve~na i neizbe`na? Spored Veksiard, 480 koj 

pretstavuva eden od najserioznite istraùva~i na ovaa pojava i koj 

{to prostudiral ogromna literatura, brojot na deklasiranite bil 

480 

Vexliard, A. Introduction ala sociologie du Vagabundage, Librarie Marcel 

Riviere et cie, Paris, 1956. 

339

pomal vo postarite op{testva otkolku vo modernite dràvi. Toj konstatiral 

deka imalo op{testva bez vagabondi. Takvi bile takanare~enite 

primitivni op{testva, anti~kite op{testva pred pojavata 

na privatnata sopstvanost, gradovite- dràvi i urbanata civilizacija, 

a vagabondi ne poznavala ni imperijata na Inkite. 

Navistina vo primitivnite siroma{ni op{testva koga starite 

}e im stanele tovar, ili gi ubivale ili celata zaednica se grièla za 

niv. No imalo i obi~ai mladite ~lenovi od grupata da ja prezemaat 

griàta za postarite, bolnite, ranetite i iznemo{tenite. Kaj Inkite 

situacijata bila poinakva.Tamu spored pogolem broj na istraùva~i 

nikoj ne moèl da stane bogat, a nekoj siromav.Koga nekoj }e zapadnel 

vo nevolja zaednicata go zgriùvala i taka bil ramnopraven so drugite. 

Rabotata tamu bila obvrska za site vozrasni ~lenovi, a oslobodeni 

od toa bile samo bolnite i iznemo{tenite. Slepite i gluvite rabotele 

spored svoite mo`nosti. 481 

Spored site istraùvawa vagabondaàta se pojavuva so ropstvoto, 

koga ogromni masi naselenie bile pretvoreni vo robovi. Nemo- 

`nosta na site da im se obezbedi egzistencijata so rabota davala {ansa 

za begawe od svoite gospodari vo neizvesnost i nesigurnost, do slednoto 

nivno porobuvawe, koe moèl da im go stori sekoj sloboden 

gra|anin na tie op{testva. êstite vojni nosele bogat voen plen, novi 

robovi, no bile izvor i za pojava na vagabondaàta. Dodu{a dràvite 

prezemale odredeni merki za nejzino spre~uvawe so obezbeduvawe na 

ishrana i smestuvawe na vakvite lica ili pak imalo i ~esta praktika 

na nivno porobuvawe. 482 

So vospostavuvaweto na feudalizmot vagabondaàta zazema se 

pogolemi razmeri. Politi~kiot nered {to nastana so propasta na Rimskata 

imperija dava mo`nost za vistinski “rascut” na vagabondaàta. 

Vagabondi }e stanat, pred sî, onie koi bea proterani od zemjata, kako i 

proteranite i ekskomuniciranite od hristijanskata religija. Zna~i 

vo feudalizmot vo populacijata na vagabondi se nao|aat biv{i selani 

proterani od zemjata, onie koi bile upropasteni od ~estite vojni i gi 

izgubile materijalnite uslovi za egzistencija, `rtvite od ~estite 

epidemii i raznite prirodni ili elementarni nepogodi, onie koi ba- 

481 

Ibid, str.9 

482 

Vo Anti~ka Grcija imalo tri masovni talasi na vagabondaà: so 

propasta na gentilnoto op{testvo, posle peloponeskite vojni i posle smrtta 

na Aleksandar Makedonski. Tie toga{ bile tretirani kako pobegnati robovi, 

“dezerteri od rabota”. Masa robovi poradi te{kiot ìvot begala vo 

vagabondi. Za da ne begaat im se stavalo sinxir so natpis “zatvorete me, jas 

sum begalec.” Robovite ne moèle da mislat na sloboda,osven ako ne se 

pobunele i ne pobegnele. êsti bile i samoubistvata me|u niv. Vidi 

Veksliar, spomnat trud, str,50. 

340

ale podobri uslovi za ìvot, a ne retko povedeni od avanturisti~ki 

pobudi. 

Vo raniot period na feudalizmot taa zazema golemi razmeri i 

se narekuva "vesela vagabondaà." Protiv niv ne se prezemale represivni 

merki, duri crkvata prezemala merki za azil i pomo{ na 

vagabondite. Inkriminiraweto na vagabondaàta }e bide usloveno so 

vr{eweto na te{ki krivi~ni dela i pojavata na razbojni{tvo. 

Za kapitalizmot zna~aen izvor na vagabondi }e bide proletarijatot. 

Nesigurnosta na rabotata }e dominira kako izvor se do modernite 

vremiwa i zakonodavstva. Osloboduvaweto na selanite od kreposnata 

zavisnost i vrzanost za zemjata i nemo`nosta vo toga{nite 

kapitalisti~ki rabotilnici da se opfati celata slobodna rabotna 

sila, povtorno sozdava uslovi za {irewe na vagabondaàta. Potrebite 

na industriskiot razvoj baraa ukinuvawe na feudalnata vrzanost za zemjata 

i postoewe na slobodna rabotna sila za fabrikite. No zaradi 

nedovolniot industriski razvoj zapo~nuva proces na pauperizacija poradi 

nemo`nosta da se vrabotaat site biv{i selani i bezimotni bednici. 

Taka tie se prepu{taat na skitawe i pita~ewe. No na vakvata 

sostojba i pogoduvale i nerodnite godini, vojni i epidemii. Za spre~uvawe 

na vakvata sostojba kapitalisti~kite dràvi propi{uvale strogi 

kazni. No taa seriozno }e bide namalena so permanentnoto vrabotuvawe 

vo industrijata i vo javnite raboti, naseluvawe na koloniite, 

kako i so voveduvaweto na socijalnoto zakonodavstvo. No bidej}i kapitalisti~kiot 

razvoj e sleden so vojni, krizi i depresii. postojano }e 

se regrutiraat novi vagabondi, novi bespomo{ni lu|e koi }e pretstavuvaat 

golema op{testvena nesre}a. 

Na evropska po~va taa }e se {iri po Prvata svetska vojna, po 

golemata ekonomska kriza i po Vstorata svetska vojna. Edni ne moàt 

da najdat rabota, drugi se invalidizirani od vojnata i ne moàt da 

rabotaat, a treti se vra}aat od vojnata kako pobednici ili pobedeni, 

o~ekuvaj}i da bidat prifateni i obezbedeni. No toa ~esto ne se slu- 

~uva i biduvaat turnati vo skitni{tvo i prosja~ewe. Sepak, op{tiot 

op{testveno-ekonomski napredok, nastojuvaweto za humanizacija na 

me|u~ove~kite odnosi voveduvaweto na novi socijalni i rabotni~ki 

zakoni pridonesuvaat vagabondaàta da se namali.Taka taa vo poslednite 

decenii od minatiot vek se javuva vo zna~itelno pomal obem i 

intenzitet od porano, {to pridonese da se pojavat dve gledi{ta: 1. 

op{testvoto se nao|a na pragot da ja sovlada ovaa pojava, 2. vtoroto 

gledi{te e sprotivno smetaj}i deka sovremenata vagabondaà po~nuva 

da gi menuva formite kako rezultat na golemata podvi`nost na naselenieto 

i treba da se napravat napori taa da se svede na razumna merka. 

Za na{ata dràva, ako se razgleduva sostojbata po Vtorata 

vetska vojna, koga Makedonija be{e ~lenka na Jugoslovenskata federacija, 

pa se do periodot na nejzinoto osamostojuvawe vo 1991 godina, 

moè da se kaè deka vagabondaàta ne pretstavuva{e nekoj seriozen 

341

socijalen problem. Navistina postoe{e odredena brojka na prosjaci i 

skitnici, koja ne be{e to~no evidentirana i blagodarenie na socijalnoto 

zakonodavstvo se nastojuva{e vakvata pojava da se reducira i 

eliminira. Pojavata e ne{to vlo{ena vo periodot na takanare~enata 

tranzicija. Ako se imaat predvid rezultatite na nekoi ponovi istra- 

ùvawa kako i op{testveno-ekonomskata sostojba koja postojano se 

vlo{uva, moè da se zaklu~i deka sepak nejzinoto prisustvo postanuva 

zagriùva~ko i po obem i po tendencijata na razvoj i treba da i se posveti 

poseriozno vnimanie. 

2. POIM I DEFINICIJA NA VAGABONDA@ATA 

Iako bi se ~inelo, na prv pogled deka definiraweto na ovaa devijantna 

pojava e ednostavna rabota, sepak mora da se konstatira deka e 

te{ko da se dade edna precizna definicija koja bi vaèla za site dràvi 

i za site vremiwa. Kako {to isataknavme se smeta deka terminot 

vagabond prvpat se sretnuva vo francuskiot jazik vo 14 vek, a poimot 

vagabondaà vo osumnaesettiot vek koga vsu{nost e poim na krivi~noto 

pravo so zna~ewe na delikt. Vo SAD i Anglija upotrebata na toj termin 

e dosta neodredena pa moèlo kako takvi da se tretiraat i rabotnici 

koi odbivaat da prifatat namaluvawe na naemninata za odredena 

rabota, kako i siroma{ni lica koi se somnitelni i ìveat somnitelno. 

So pro{iruvaweto na represivnata politika kako vagabondi 

}e se smetaat i licata koi pobegnale od op{testvenata zaednica, 

licata koi taa gi prognala i nepoznati lica. Nim im se prika~uvale 

razni atributi kako moralni mrzi, nestabilni, asocijalni, antisocijalni 

i sli~no. Od psiholo{ki aspekt bile ocenuvani kako egocentri- 

~ni, nestabilni, emotivno i mentalno ponazadni i konstitutivno degenerirani. 

483 Kako pri~ini za vagabondaàta se naveduvale mentalnite 

bolesti kako nevrastenija, dromomanija, hipohondrija, epilepsija, {izofrenija, 

paranoja i moralen mazohizam. Me|utoa smislata i su{tinata 

na vagabondaàta vo sredniot vek e izrazena vo Kralskite Ordonansi 

so koi ovaa pojava se opredeluva kako delikt. Su{tinata na ovaa 

pojava e izrazena so francuskiot izraz “gens sans aveu,” {to bi moèlo 

da se prevede kako ni~ii lu|e, lu|e bez ku}a i ku}i{te, lu|e {to ne se 

vrzani za zemjata, ne mu pripa|aat nikomu, psa zaradi toa tie ne uìvaat 

ni~ija za{tita i zatoa dozvoleno e tie da se zatvorat, da se kaznat, 

pa duri i da se ubijat. 484 

483 

Vexliard, op. cit. str.13 

484 

Spored Ordonansite na francuskiot kral Fransoa prvi od 1523 godina 

se istaknuva deka sekoj moè da gi fati,da gi stavi na trkalo za ma~ewe 

i sl. Navedeno spored Kalember, D. Poku{aj odre|ivanja pojma vagabudaè, 

JRKKP, 1966./4. 

342

Francuskiot krivi~en zakon od 1810 godina gi ozna~uva vagabondite 

na opisen na~in kako lu|e bez domicil, bez sredstva za ìveewe 

i kako lica koi nemaat postojano zanimawe. Se raboti, spored 

ovoj zakon za eden vid delinkvencija koja e od siroma{tvo, pa ne se kolebaat 

da go upotrebat i izrazot "delikt od siroma{tvo." Taka spored 

ovoj zakon za vagabondi se smetale lica {to nemale postojano prestojuvali{te, 

sredstva za izdrùvawe i opredelen zanaet, odnosno toa 

bile lica koi ne gi koristele dozvolenite op{testveni mehanizmi, so 

op{testvoto se povrzani samo so ra|aweto, jazikot i minatoto. Tie se 

op{testven otpadok i ìveat od otpadocite na op{testvoto, ili pak 

od prosewe i sitno potkradnuvawe. 

Vo sovremenata sociolo{ka literatura posvetena na ovoj problem 

vagabondite se smetaat za neprilagodeni li~nosti, nesre}ni i 

nemo}ni, lu|e napolno degradirani, nedovolno odgovorni za svoite postapki 

i lica na koi treba da im se pomogne. Na toj na~in se ukaùva 

deka vagabondaàta e sociolo{ki i moralen problem, deka e toa problem 

na op{testvoto i deka po svojata su{tina pretstavuva delikt na 

bedata, deka tie lu|e ne treba da se kaznuvaat, tuku da se resocijaliziraat. 

Iskaàno sinteti~ki su{tinata na vagabondaàta bi moèle 

da ja opredelime: 

a) vagabondite po pravilo se skitnici, iako ima i takvi koi ne 

skitaat, tuku vremeto go minuvaat na nekoi javni mesta, kako na pr. 

pariskite "klo{ari", zna~i nemaat postojano ìveali{te i ìveat na 

toj na~in nadvor od organiziranoto op{testvo, 

b) vagabondite ne mu pripa|aat na op{testveniot ìvot, ne u~estvuvaat 

organizirano vo aktivnostite na op{testvoto, ìveat na parazitski 

na~in, ne rabotaat, nemaat zanimawe i sli~no. Moàt da 

bidat sposobni za rabota, no odbivaat da rabotaat. 485 Tie gi imaat 

raskinato vrskite so op{testvoto od socijalen, kulturen, ekonomski, 

politi~ki, obrazoven i drug karakter, na globalnoto op{testvo mu 

pripa|aat samo po ra|aweto, a ne se integrirani vo op{testvoto i ne 

gi koristat priznatite op{testveni, ekonomski, pravni i kulturni 

mehanizmi. So organiziranoto op{testvo vospostavuvaat samo povremeni 

i neredovni kontakti koga gi pomaga zaednicata ili koga gi sankcionira. 

Vagabondite se deklasirani lu|e, bez priznat op{testven status 

{to bi im obezbeduval obvrski i za{tita. Tie vr{at nedozvoleni 

dejstvija, prisileni se da prosat, da kradat i na sli~en na~in da ja 

obezbedat egzistencijata, ìveej}i od otpadocite na op{testvoto i 

poradi toa i samite pretstavuvaat op{testven otpadok. 

485 

Ova e su{tinska karakteristika {to treba da se naglasi: tie se 

li{eni od postojana rabota, li{eni od postojano ìveali{te i semejstvo. 

Vidi: Anderson, N. Le Hobo, sociologie du sans abri, Natan, Paris, 1993, p.10. 

343

3. PRIÎNI NA VAGABONDA@ATA 

Toa {to go istaknavme dosega za ovaa pojava nedvojbeno ukaùva 

deka se raboti za specifi~na devijantna op{testvena pojava, koja ima 

op{testvena priroda i se nao|a vo povrzanost so op{testvenite odnosi. 

Vo tie ramki ekonomskata sostojba igra mnogu zna~ajna uloga i taa 

vo zavisnost od takvata sostojba se namaluvala ili zgolemuvala, 486 

odnosno op{testvoto na direkten ili indirekten na~in otfrla eden 

del od naselenieto pravej}i tie da bidat pita~i, skitnici i drug vid 

otfrleni lu|e, kako posledica na nemo}ta uspe{no da gi integrira i 

da gi razre{uva nivnite problemi. 

Veksiliar 487 razlikuva elementarna i strukturalna vagabonda- 

à. Elementarnata vagabondaà e posledica na elementarni nepogodi: 

poplavi, glad, epidemii, zemjotresi i sli~no. Taa ne e povrzana so 

strukturata i organizacijata na op{testvoto, tuku e posledica na 

prirodni nastani nepredvidlivi i nezavisni od socijalnata struktura. 

No vo sekoj slu~aj toa e samo privid. Uspe{noto funkcionirawe na 

op{testvoto moè da se spravuva so posledicite od elementarnite nepogodi 

od bilo kakov oblik da se tie. 

Strukturalnata vagabondaà e determinirana od globalnata 

struktura na op{testvoto, taa na nea dejstvuva objektivno so silata na 

op{testveno ekonomskite zakonitosti. Vrskata pome|u vagabondaàta 

i funkcionira weto na globalnoto op{testvo moè da bide direktna, 

svesno naso~uvana ili indirekna, skriena, nesvesna. Strukturalnata 

vagabondaà se javuva i kako posledica na neusoglasen ekonomski razvoj, 

masovna nevrabotenost, ekonomski krizi i drugi pojavi koi izviraat 

od op{testvenata struktura na odredeno op{testvo. Taka 

vagabondi stanuvale razboleni, iznemo{teni ili stari robovi napu{teni 

od svojot gazda, izbrkani selani od razli~ni pri~ini vo sredniot 

vek i vagabondi od bezrabotica vo edno konkurentsko i individualisti~ko 

op{testvo. Me|utoa vo civiliziranite op{testva postoi 

tesna vrska pome|u elementarnata i strukturalnata vagabondaà na toj 

na~in {to op{testvenata organizacija moè da se odnesuva za{titni~ki 

sprema svoite ~lenovi pri nepredvidlivi nevolji. Duri obe- 

486 

Spored rezultatite od empiriskoto istraùvawe na JU ZAVOD za 

socijalni dejnosti Skopje za ”Deca na ulica / uli~ni deca vo Makedonija” od 

2001 godina se pokaùva deka decata skitnici od koi moàt da se regrutiraat 

vagabondi i po pravilo se regrutiraat devijanti od razli~en vid poteknuvaat 

od semejstva koi ne se vo sostojba da se griàt za zadovoluvawe na nivnite 

primarni fiziolo{ki i socijalni potrebi ili se deca od deficientni 

semejstva, odnosno semejstva so naru{ena struktura ili krajno naru{eni 

odnosi. 

487 

Wexliard, A, op. cit. 

344

zbeduvaweto za{tita treba da bide i edna od pozna~ajnite celi na 

op{testvenite organizacii i uprava. No ako ni{to ne se prezeme elementarnata 

vagabondaà }e stane strukturalna. Toa pak ukaùva na nepobitniot 

fakt deka vagabondaàta pretstavuva pojava ~ii koreni le- 

àt vo op{testveno-ekonomskite odnosi na odredeno op{testvo,taa e 

posledica na negovata nesposobnost da gi razre{i problemite na neusoglasenosta 

i protivre~nostite pome|u individualnite potrebi i 

op{testvenite mo`nosti za nivno zadovoluvawe. 

Me|utoa ako sakame na pokonkretno podra~je da gi sogledame 

pri~inite i faktorite koi doveduvaat do pojava na vagabondaà toga{ 

site sociolo{ki orientirani faktori niv gi baraat vo bezraboticata, 

bolestite, alkoholizmot, raskinuvaweto na semejnite vrski, natprevaruva~kiot 

duh na sovremenoto op{testvo, starosta koja{to vrabotuvaweto 

go pravi skoro nemo`no, industrijalizacijata i urbanizacijata 

povrzani so migraciite i dezorganizaciite koi so toa ~esto nastanuvaat. 

Pokraj vakvite op{testveno-ekonomski pri~ini eden broj avtori 

smetaat deka vrz obemot i strukturata na vagabondaàta vlijaat i 

drugi faktori. Imeno deneska vo vreme na ogromen tehni~ki progres, 

bedata ne se pojavuva vo golemi razmeri, socijalnata dràva vo golema 

mera uspeva da gi sanira vakvite sostojbi i site `rtvi na nesre}ni 

okolnosti i siroma{tvo, a koi se rabotlivi i istrajni moè uspe{no 

da se zgriàt. No eden broj od niv imaat silno izrazeni asocijalni 

sklonosti, kako rezultat na neadekvatna socijalizacija, pa se mrzlivci 

i paraziti. Eden broj avtori vagabondite gi izedna~uvaat so pijanicite 

i psihopatite koi go zanemarile semejstvoto i rabotata i na 

toj na~in se otkaàle od korista od socijalnoto osiguruvawe. 

Koga stanuva zbor za etiologijata na vagabondaàta interesni 

se i ovdeka posebno }e gi spomneme i dve postari teorii. Toa se teorijata 

na obvinuvawe i teorijata na odbrana. Teorijata na obvinuvawe 

odgovornosta za nivnata polo`ba ja gleda vo li~nosta. Ovie 

avtori istaknuvaat deka milostinata e pri~ina za pita~eweto, skitaweto 

i siroma{tijata. Pomo{ta ne stanala neophodna zatoa {to se 

tie siroma{ni, tuku naprotiv siroma{tijata postoi zatoa {to se pomagaat 

siroma{nite so milostina. Siroma{tijata zna~i e posledica, 

a ne pri~ina. Koga }e go snema toa pomagawe na siroma{nite, }e ja snema 

i siroma{tijata i pita~eweto. Takviot stav bil osnova i za prezemawe 

merki, glavno od represiven karakter protiv vagabondite, ta se 

smetalo deka "mrzata e majka na site poroci". Teorijata na odbrana, 

odnosno onie koi {to gi branat vagabondite, poa|aat od stavot iznesen 

vo Biblijata kade stoi deka zemjata mu pripa|a na boga, odnosno ne 

moè da mu pripadne na nieden ~ovek. Vo toj slu~aj onoj {to im dava na 

siroma{nite mu dava na Boga, a siroma{tijata postoela i mora da postoi. 

345

Sinteti~ki iskaàno pri~inite bi moèle, zna~i, da gi svedeme, 

kako {to smetaat pove}eto avtori, na pri~ini od op{testvenoekonomski 

karakter, pri {to se istaknuva deka vagabondite se isklu- 

~eni od ekonomskiot ìvot na op{testvoto i se dovedeni vo polo`ba 

svoite primarni i sekundarni potrebi da gi zadovoluvaat na na~in koj 

{to op{testvoto go smeta za devijanten i pri~ini koi se proizvod na 

li~ni faktori, a koi se odnesuvaat na abnormalnost, neprilagodenost 

i devijantna i rastroena struktura na li~nosta. Se razbira nikoj ne 

tvrdi pritoa deka mrzlivosta, nedostatokot na ambicii i otporot kon 

rabotata se vrodeni, tuku deka site vakvi naviki se formiraat vo 

odredena sredina i odredeni uslovi. 

346 

4. POJAVNI OBVLICI I RASPROSTRANETOST 

Za da moè da se zboruva za oblicite na pojavuvawe i rasprostranetost 

na vagabondaàta potrebno e da postojat pove}e sociolo- 

{ki istraùvawa koi }e ja prou~at ovaa devijantna pojava. Me|utoa 

zasega takvi ne postojat, barem vo na{ata dràva. Vo drugite zemji posebno 

e prou~uvan problemot so pariskite "klo{ari" koi se identifikuvaat 

kako vagabondi. Od druga strana se pokaùva deka taa pojava 

za razlika od drugite sociopatolo{ki pojavi pretstavuva dosta 

sloèn problem. Taa ne se pojavuva vo ~ista forma, tuku izme{ana so 

drugite devijacii kako alkoholizam, narkomanija, prostitucija i sli- 

~no. Nea ne ja sledi nitu dràvnata statistika, za{to prakti~no e nemo`no 

taa da se sledi i ottamu temnata brojka kaj ovaa devijantna pojava 

e dosta golema. 

Radikalnite op{testveno-ekonomski promeni koi ja zafatija 

na{ata dràva vo poslednata decenija bea prosledeni i so porast na 

site oblici na sociopatolo{ki pojavi, pa vo tie ramki i na ovaa pojava. 

Ako pod ovaa pojava kaj nas identifikuvame skitnici i prosjaci, 

toga{ evidentno e deka nivniot obem e vo porast.Tie se prisutni na 

site javni mesta: mostovi, raskrsnici, a ne retko gi voznemirivaat 

gra|anite i po nivnite domovi. 

Makedonija zapo~nuvaj}i go procesot na socijalna tranzicija 

se soo~i so kriza vo site oblasti od ekonomskiot i socijalniot ìvot. 

Vo odnos na problemov {to go analizirame od zna~ewe e faktot {to 

naglo raste{e brojot na nevrabotenite i taa se najde vo samiot Sovet 

na Evropa na vrvot vo odnos na nevrabotenosta. Pokraj toa golem broj 

op{testveni pretprijatija propadnaa, nivnite rabotnici ostanaa bez 

rabota, a vo golem broj pretprijatija rabotnicite so meseci ne zemaat 

plati. Kako posledica na vakvite sostojbi golem del od naselenieto se 

najde vo situacija na golemo osiroma{uvawe 488 i nemo`nost da go 

488 

Spored podatocite od Dràvniot zavod za statistika skoro edna ~etvrtina 

od naselenieto ìvee vo beda i siroma{tija. Spored poslednite ist-

obezbedat egzistencijalniot minimum. Brojot na licata {to primaat 

socijalna pomo{ e se pogolem, iako taa ne moè da gi pokrie ni 

najminimalnite semejni tro{oci. 

Ako pod prosja~ewe ja podrazbirame onaa pojava koga licata 

molat pari ili drugi dobra od lica koi ne se odgovorni za nivnata nepovolna 

polo`ba i opstanok, bez da im vratat so nekakva ekvivalentna 

vrednost, toga{ vo na{ata dràva spored procenkite na centrite za 

socijalna rabota gi ima nekolku stotini. 489 

Daleku poseriozen e problemot so skitni{tvoto, osobeno kaj 

mladata populacija. Pojavata na zna~ajna brojka na uli~ni deca/deca na 

ulica, koi slobodno moàt da se vbrojat vo skitnici, mora osobeno da 

ne zagriì i da alarmira deka op{testvoto mora poseriozno da i 

zastane na patot na vakvata pojava. Imeno spored poslednoto istraùvawe 

na Republi~kiot zavod za socijalni dejnosti pove}e od iljada 

deca moàt da se vbrojat vo taa kategorija. Se raboti za mladi lu|e pod 

18 godini vo period na razvoj, koga ne se sozreani i formirani kako 

li~nosti, koga mnogu ne{ta ne moàt da gi razberat i sfatat i voedno 

imaat te{kotii da go usoglasat svoeto odnesuvawe so op{tovaè~kite 

normi, bidej}i ne se vo sostojba jasno da go diferenciraat dobroto od 

zloto, op{testveno nedozvolenoto i kaznivo odnesuvawe od permisivnoto 

op{testveno odnesuvawe.Tie deca najgolemiot del od denot go 

pominuvaat na ulica ili na drugi javni mesta, nemaat semejna ili druga 

kontrola ne go posetuvaat u~ili{teto redovno, neishraneti se i lo{o 

za{titeni od studot, poradi {to nivnata zdravstvena sostojba e lo{a. 

Sekako, vakvata sostojba go nametnuva i pra{aweto za redukcija 

i iskorenuvawe na ovaa pojava. Spored na{a ocenka potrebni se 

zna~ajni reformi vo socijalnoto zakonodavstvo i iznao|awe na~ini da 

im se pomogne na bolnite, bezrabotnite i na site koi se vo socijalna 

potreba da ne se najdat vo situacija egzistencijata da ja obezbeduvaat 

so prosewe sitno potkradnuvawe ili na nekoj drug op{testveno neprifatliv 

na~in. 

raùvawa na Ekonomskiot institut od Skopjhe 21% od populacijata na Makedonija 

se nao|a pod linijata na siroma{tija,vo sostojba na zna~itelno 

opadnat kvalitet na ìveewe zaradi namaluvawe na vkupnite prihodi.Zaradi 

prestanuvawe na nekoi subvencii, zgolemuvaweto na cenite i namaluvaweto 

na platite, standardot na naselenieto e opadnat za pove}e od 40%.Za ova vidi 

pove}e vo Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija 

(razvoj i modernizacija) MANU, 1997 god, Skopje, str 133. 

489 

Vo 1971 godina se napravi napor da se evidentiraat prosjacite i 

toga{ se procenuva{e deka gi ima pove}e od trista. Sega veruvame deka ovaa 

brojka e multiplicirana. 

347

348

G l a v a VII 

HOMOSEKSULNOST 

1. OP[TESTVENOTO ZNAÊWE NA HOMOSEKSUALNOTO 

ODNESUVAWE 

Samiot termin homoseksualnost poteknuva od gr~kiot zbor homos 

{to ozna~uva ist i latinskiot seksus {to ozna~uva pol, pa taka bi 

moèl da se prevede kako lica koi svoite seksualni potrebi gi zadovoluvaat 

so lica od istiot pol. Homoseksualnosta pretstavuva edna 

od temite koja posebno go privlekuva op{testvenoto vnimanie, a za 

koja ima relativno malku nau~ni soznanija. Dosega se iznesuvaa dosta 

konstatacii, no tie vo najgolem broj slu~ai bea neprovereni pretpostavki, 

otkolku provereni dokazi. Bi moèle duri da konstatirame 

deka poslednite decenii se napraveni prvite poseriozni istraùva- 

~ki pristapi za homoseksualnosta. Takvata sostojba e posledica od faktot 

{to kaj ovoj vid na odnesuvawe se me{aat stru~nite stavovi so 

emocionalniot odnos i vrednosnoto procenuvawe. 

Homoseksualnoto odnesuvawe se sretnuvalo u{te vo damne{ni 

vremiwa i opstanalo do deneska. Toa {to se menuvalo niz istorijata, a 

takva e sostojbata i deneska, za nego da ne postoi op{ta soglasnost vo 

odnos na stavot na op{testvoto sprema onie {to manifestitrale takvo 

odnesuvawe. No vo vreme koga pa|aat tabuite od sekakov vid i za 

ovaa pojava vo sovremenoto op{testvo i vo civiliziranite zemji po- 

~na otvoreno da se razgovara i taa da dobiva poinakov tretman. No i 

deneska pristapot vo tretiraweto na homoseksualizmot kako fenomen 

e vo golema merka optovaren so vrednosni prosuduvawa i stavovi koi 

stereotipno gi osuduvaat vakvite odnesuvawa. êsto pati pod toa 

vlijanie i avtorite koi pi{uvaat za ovaa pojava toa go pravat so ~uvstvo 

na grozewe i odvratnost. I obi~nite gra|ani i stru~wacite homoseksualnosta 

ja tretiraat so moralna osuda kako odnesuvawe koe 

pretstavuva seriozen socijalen problem. Ottamu i zaradi toa, a i zaradi 

nekoi drugi predrasudi tabuizirano be{e postoeweto i raspravata 

za ovaa pojava, smetaj}i ako ne se diskutira za nea taa ne postoi. Osven 

toa i zaradi silnata stigmatizacija na homoseksualcite, voop{to ne 

se otvora{e vakvoto pra{awe, a tie samite uspe{no ja prikrivaa (no i 

bea prinudeni) svojata seksualna orientacija. 

Prvoto pra{awe {to se postavuva vo vrska so ovaa pojava e 

dali taa pretstavuva pojava na socijalnata patologija, odnosno dali 

heteroseksualnoto odnesuvawe pretstavuva edinstveno normalno odne- 

349

suvawe i op{testven standard spored koe poinakvoto (homoseksualnoto) 

odnesuvawe }e go ocenuvame kako devijantno odnesuvawe, ili 

kako {to do skoro se tretira{e kako kriminalno odnesuvawe. 490 Dali 

homoseksualnosta e protivpriroden i protivop{testven ~in (zlostor 

protiv moralot)? Ako kako devijantno go opredelivme ona odnesuvawe 

koe vo zna~itelna merka otstapuva od op{testvenite normi i vrednosti, 

na koi reagira op{testvenata zaednica, a koe se menuva vo vremeto 

i prostorot, toga{ homoseksualnoto odnesuvawe moè da se tretira 

kako poseben vid devijantno odnesuvawe. No bidej}i ja spomnavme i 

op{testvenata reakcija, toga{ smetame deka stavot kon ovaa pojava 

deneska vo golema mera e ublaèn, odnosno zgolemena e tolerantnosta. 

No sepak vo civiliziranite sredini na sovremeniot svet voop{teno 

kaàno homoseksualnosta se ocenuva negativno, kako abnormalna, devijantna 

pojava vo ~ove~koto odnesuvawe. 

350 

2. POIM NA HOMOSEKSUALIZMOT 

Ne e lesno da se dade edna ednostavna definicija za homoseksualnosta 

kako odredeno odnesuvawe, nitu za homoseksualcite kako da 

imaat edna specifi~na crta na li~nosta. 

Naj~esto kako homoseksualno odnesuvawe se opredeluva onoj 

seksualen kontakt me|u pripadnici od ist pol, prosleden so seksualno 

vozbuduvawe, koe se povtoruva, iako ima mo`nosti za seksualni odnosi 

so lica od drugiot pol i (ili) takvi odnosi se odrùvaat. 491 

Vo ovaa definicija se vklu~eni i ma{kata i ènskata homoseksualnost 

(lezbejstvo), kako i onie lica {to stapuvaat i vo homoseksualni 

i vo heteroseksualni odnosi (biseksualci). Osven toa ovde e 

dadena mo`nost liceto da se prepoznae vo svojata specifi~nost, bilo 

ma{ko, bilo ènsko. Zna~i zna~aen e i poloviot identitet, liceto da 

se identifikuva so homoseksualni atributi. Prepoznavaweto opfa}a 

serija od etapi koi pretstavuvaat progresivni manifestacii na 

homoseksualnosta vo ìvotot na poedinecot. 

3. FENOMENOLOGIJA NA HOMOSEKSUALNOSTA 

Bea napraveni zna~ajni napori da bi se do{lo do pribli`niot 

obem na homoseksualci od dvata pola vo zapadnite op{testva, no rezultatite 

od tie istraùvawa se nesigurni. Kinsi ispituvaj}i populacija 

na maì od 16 do 55 godini utvrdil deka postojat 4% ekskluzivni 

homoseksualci. Fej i sorabotnicite ispituvaj}i edna populacija 

490 

Taka homoseksualnosta kako krivi~no delo be{e tretirana na 

primer vo Velika Britanija do 1969 godina i vo SAD do 1974 godina. 

491 

Psihijatrija, urednik D.Kecmanovic,Medicinska Knjiga,Beograd-Zagreb,1989, 

str.1126

na vozrasni vo 1989 godina utvrdile deka ima 1,4% homoseksualci so 

~esti homoseksualni odnosi i 1,9% so povremeni. Daniel i Bodri vo 

1973 godina procenuvaat deka vo Francija ima 6-7% ekskluzivni homoseksualci. 

Kinsi kaj ènite me|u 15 i 45 godini pronajde 2%, Ejner i 

Ozel 1976 smetaat deka gi ima 6% kaj maìte i 3% kaj ènite, kaj amerikanskata 

studentska populacija. Gebhart smeta deka ima 4% kaj ma- 

ìte i do 2% kaj ènite. Kolkava e brojkata so dvojna orientacija ne e 

poznato i se dviì do 46%. Masters i Xonson vo 1979 godina smetaat 

deka ima 41% lezbejki i 37 % ma{ki homoseksualci. 492 

Potrebno e vedna{ da se naglasi deka kaj lu|eto ne postoi 

ostro razgrani~uvawe pome|u homoseksualnoto i heteroseksualnoto 

odnesuvawe, odnosno stroga dihotomija. Spored nekoi avtori, kako Kinsi 

postojat sedum stepeni pome|u homoseksualnite i heteroseksualnite 

lica.Taka so eden moàt da se ozna~at isklu~itelno heteroseksualni 

lica, a so sedmiot homoseksualni. Pome|u niv se nao|aat lica 

kade u~estvoto na homoseksualnost i heteroseksualnost e vo razli~en 

obem. 

Zna~i dosega ne e to~no konstatirano kolkav procent od lu|eto 

ima homoseksualni sklonosti i odrùva homoseksualni odnosi. Dosega{nite 

istraùvawa imaa brojni metodolo{ki gre{ki i nivnite 

rezultati ne e mo`no da se voop{tuvaat. Toa e posebno te{ko zaradi 

postoeweto na biseksualni odnesuvawa, postoewe lica koi odrùvaat 

heteroseksualni odnosi poradi osudata na okolinata i za~uvuvawe na 

svojot socijalen status, zaradi op{testvenata stigma, ili pak odbivaat 

homoseksualni kontakti poradi istata pri~ina. Poradi negativniot 

odnos na op{testvoto kon homoseksualcite vistinskiot obem e 

te{ko da se utvrdi i treba sekoga{ da se zema vo obzir sredinata vo 

koja se rodeni. Voop{tuvaweto na rezultatite od edna sociokulturna 

sredina vo druga ne e mo`no. 

Zna~ajno pra{awe {to se nametnuva e kolkav e obemot na pojavata 

i dali taa kaj nas moè da se percepira kako socijalen problem. 

Zasega ne e mo`no da se utvrdi kolkav procent na lu|e ima homoerotski 

te`nenija, a kolkav procent odrùva homoseksualni odnosi, 

zo{to ne postoi nikakva statistika. 493 

Spored istraùvawata na Kinsi (Kinsey A.C), iako pogolemiot 

broj avtori predupreduvaat deka ima metodolo{ki nedostatoci, se 

konstatiralo slednoto: 

a) okolu 4 do 5% maì od belata rasa se prete`no homoseksualno 

orientirani; 

492 

Corraze, J.L’Homoseksualite’, PUF, Paris, 1996, str.10 i natamu. 

493 

Takov e stavot i na Separovic Z. Kriminologija i socijalna patologija, 

Pravni fakultet, Zagreb, 1981.str. 112. 

351

) pribli`no 12% maì od belata rasa pome|u 16 i 55 godini od 

ìvotot stapuva barem vo povremeni ili privremeni homoseksualni 

kontakti, 

v) pribli`no 20% maì od belata rasa imale nekakvo homoseksualno 

iskustvo, no koe ne mora da zna~i homoseksualnost, 

g) kaj ènite od belasta rasa soodvetnite procenti bi bile za 

polovina pomalku. 

Na za~estenosta na homoseksualnoto odnesuvawe na lu|eto vliaae 

op{testveniot stav kon homoseksualnosta dali e toj pove}e ili pomalku 

rigiden, odnosno toleranten. Ako i pokraj stru~nite nedostatoci 

se soedinat rezultatite od razli~ni istraùvawa, kako {to toa go 

pravi Lokar 494 toga{ za homoseksualnosta bi moèle da se iznesat slednite 

pretpostavki: 

1. Okolu 80% maì i 85% èni od belata rasa se isklu~itelno 

heteroseksualno naso~eni ({to zna~i nemaat homoseksualni te`nenija 

i kontakti). 

2. Od sociokulturnite okolnosti zavisi kolkav del od tie 20% 

maì ili 15% èni }e imaat homoseksualni i heteroseksualni kontakti, 

a kolku samo homoseksualni kontakti. 

3. Lica so homoseksualni naklonosti ima vo site sociokulturni 

sredini, so toa {to vo nekoi zemji takvite te`nenija se projavuvaat 

poslobodno. 

4. RAZLIKI POME\U HETEROSEKSUALNITE I HOMOSEKSU 

ALNITE LICA 

Pogolem broj na istraùva~i nastojuvale da otkrijat dali pome|u 

homoseksulcite i heteroseksualcite postoi nekoja razlika ili 

{pekulaciite se bez osnova. Taka na primer op{toto uveruvawe deka 

homoseksualnite maì se so feminiziran izgled, a homoseksualnite 

èni se ma{kudanski ne se potvrdeni. Druga zabluda koja istraùvawata 

ja negiraa e deka homoseksualnite lica imaat pomala koncentracija 

na testosteron vo krvta, odnosno ne se potvrdi hipotezata 

deka kaj homoseksualcite ima hormonski rastrojstva ili nekoi promeni. 

Hipotezata deka postoeweto na homoseksualna orientacija e 

sama po sebe dokaz za postoewe na du{evno rastrojstvo, koja glavno poteknuva 

od psihoanaliti~kata {kola, ne e potvrdena. Du{evnite rastrojstva 

i tegobi moàt da se pojavat kaj site lu|e, heteroseksualno 

ili homoseksualno nastroeni i deneska nema dokazi deka kaj homoseksualcite 

tie se po~esti i poinakvi. Poprisutnata aksioznost kaj 

homoseksualcite se objasnuva so odnosot na op{testvoto kon niv. Bi 

494 

Lokar, J. Homoseksualnost, Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd, Zagreb, 

1989, str. 1226. 

352

moèlo zna~i da se zaklu~i deka du{evnite bolesti i rastrojstva se 

pribli`no podednakvo zastapeni. 

Pogolemiot broj homoseksualci barem povremeno stapuva vo heteroseksualni 

kontakti. Pritoa edni doìvuvaat seksualno zadovolstvo, 

drugi delumno, a treti nikakvo. No odreden broj maì heteroseksualnite 

kontakti gi doìvuva kako neprijatni i zastra{uva~ki, 

pa kaj niv se pojavuvaat karakteristi~ni reakcii - izbegnuvawe na 

site situacii vo koi bi moèlo da dojde do heteroseksualni kontakti. 

Eden broj èni vo heteroseksualnite kontakti doìvuva odvratnost i 

lutina i zatoa gi izbegnuva site situacii vo koi takov kontakt bi bil 

moèn. 

Pokraj istaknatite soznanija od rezultatite na dosega{nite 

istraùvawa bi moèle da gi spomneme i slednite: 

- prose~nata inteligencija kaj homoseksualcite e ne{to povisoka 

otkolku kaj drugata populacija, kako i povisoko nivo na obrazovanie, 

- pove}eto homoseksualci poteknuvaat od gradski sredini, 

- redot na ra|awe se pokaà kako nezna~aen, bidej}i se misle{e 

deka e po~est kaj decata podocna rodeni. 

5. ETIOLOGIJA NA HOMOSEKSUALNOSTA 

Istraùvawata za utvrduvawe na faktorite za homoseksualnosta 

i {to pretstavuva taa vo svojata su{tina se ~ini deka ne se zavr- 

{eni, duri spored nekoi avtori problemot e nere{iv. Odgovorite {to 

se nao|aat vo literaturata pokaùvaat golemi razliki. Deneska so sigurnost 

ne moè da se odgovori {to e pri~ina za homoseksualnosta, no 

so golema sigurnost moè da se pretpostavi deka na nea vlijaat pove}e 

faktori i deka udelot na oddelni faktori kaj odelni homoseksualci 

ne e podednakov. Taka kako posebno zna~ajni faktori se nabrojuvaat 

genetskite determinanti, hormonskite vlijanija, nastanite od ranoto 

detstvo, specifi~nite seksualni iskustva i mo`nosta za vospostavuvawe 

na seksualni kontakti, vlijanieto na semejstvoto i op{testvenata 

sredina i sli~no. 

Istraùvawata za genetskata determiniranost bea glavno bazirani 

na istraùvawa na ednojaj~ani i dvojaj~eni bliznaci i se pokaà 

deka seksualnite orientacii kaj niv se ednakvi. No bez ogled na toj 

fakt toa ne ja potvrduva tezata za genetska determiniranost, bidej}i 

tie rastat zaedno, vo ista sredina, so ednakvo vospitanie i sli~ni do- 

ìvuvawa, pa ne moè da se odvoi genetskoto od steknatoto. 

Istraùvawata kaj cica~ite pokaàa deka poplava od hormoni 

bitno vlijae vrz razvojot i diferencijacijata na mozokot kaj u{te 

nerodenoto ìvotno, a so toa i na podocne`noto seksualno odnesuvawe. 

Toa se smeta{e deka ima sli~nost i kaj lu|eto, navodno zaradi 

intrauteralnoto vlijanie vo kriti~nata faza od sozrevawe na mo- 

353

zokot, nastanuva biolo{ka predispozicija za homoseksualno odnesuvawe. 

Navistina i samite homoseksualno naso~eni lica ja zastapuvaat 

taa teorija, za{to biolo{koto determinirawe na homoseksualnoto 

odnesuvawe pove}e im odgovara, bidej}i se spasuvaat od ~uvstvoto na 

vina i gi odvra}a od razmisluvaweto za eventualni promeni vo seksualnoto 

odnesuvawe. Ponovite istraùvawa pokaùvaat deka prednatalnite 

hormoni ne ja determiniraat seksualnata orientacija. 

Drugi avtori homoseksualnosta ja povrzuvaat so semejnata situacija. 

495 Taka od zna~ewe se prvite komunikacii vo semejstvoto, 

odnosite me|u negovite ~lenovi, psiholo{kata ramnoteà, stavovite 

na roditelite kon decata i me|u samite niv i sli~no. Naru{enite semejni 

odnosi se istaknuvaat kako faktor povrzan so homoseksualnosta. 

Se istaknuva deka zagubata na tatkoto pred petnaesettata godina se 

nao|a vo vrska so homoseksualnosta. Pokraj toa se istaknuvaat u{te 

prisustvoto na nasilstvo, alkoholizam, nekompletnosta na semejstvoto 

i sli~no. No sepak se istaknuva deka koga se razgleduva semejnoto 

vlijanie treba da se bide vnimatelen. Nikakov determinizam ne e mo- 

`no da se konstatira. Zna~ajnite napori {to se vloìja vo poslednite 

decenii za mo`nosta da se utvrdi semejnoto vlijanie kako presudno vo 

nastanuvaweto na homoseksualnosta ne vrodija so plod. Navistina ako 

kriti~ki se pogledat studiite za odnosot me|u roditelite i decata i 

za odnosite vo semejstvoto i nivnoto vlijanie na razvitokot na seksualnoto 

odnesuvawe pokaùvaat deka zna~ajni istraùva~ki podatoci 

nema iako postojat brojni teorii koi so svojata elokventnost go pokrivaat 

nedostatokot na nau~na cvrstina. Toa osobeno se odnesuva za 

objasnuvaweto, {to e toa {to vo semejnata dinamika go naso~uva deteto 

kon homoseksualno, a {to kon heterosekualno odnesuvawe. 

Nekoi avtori go istaknuvaa pobrziot seksualen razvoj kaj homoseksualcite 

otkolku kaj heteroseksualcite i ranite seksualni iskustva, 

duri i pred adolescencijata. Onie {to porano ja po~nale seksualnata 

aktivnost toa moèle vo homoseksualni kontakti, bidej}i se 

nao|aat po~esto vo kontakt so vrsnici od ist pol otkolku so devoj~iwa. 

Podocna pravat obidi i za heteroseksualni kontakti, no gi 

ocenuvaat kako pomalku privle~ni, duri ~uvstvuvaat i napnatost, 

strav i agresivnost. No ponovite istraùvawa pokaùvaat deka seksualnata 

orientacija vo adolescencijata e relativno cvrsta u{te za vreme 

koga seksualnata aktivnost u{te ne zapo~nala. 

Vrz osnova na postojnite soznanija za homoseksualnosta bi mo- 

èle da konstatirame deka taa pretstavuva devijantna pojava do kolku 

za takva ja smeta op{testvoto i do kolku se projavuva bezuspe{no prilagoduvawe 

na op{testveno prifatenite normi. Toj neuspeh ne moè 

da se svede, vrz osnova na dosega{nite soznanija, na vlijanieto vrz 

eden edinsven faktor. Najverojatno homoseksualnosta e edna mo`na 

495 

Corraze J. L ’ homosexualite ’, PUF, Paris, 1996, p. 82, 

354

eakcija na psiholo{ki razvojni pre~ki, od edna strana, no i na cela 

niza drugi pre~ki i faktori koi doveduvaat do homoseksualna reakcija. 

Ve}e istaknavme deka konstitucionalnite faktori ne igraat 

presudna deterministi~ka uloga. Zna~i moè da se smeta deka e potvrdena 

hipotezata deka homoseksualnosta e eden dosta dinamo~en proces, 

razli~en po svojot pojaven oblik, po razvitokot i po pri~inite od 

heteroseksualniot. So medicinska terminologija bi moèle da go 

ozna~ime kako homoseksualen sindrom. 

6. OP[TESTVENITE KARAKTERISTIKI I STAVOVI ZA 

HOMOSEKSUALNOSTA 

Vo dosega{nata ~ovekova istorija odnosot na lu|eto kon homoseksualnosta 

se menuval i se razlikuval od edno do drugo op{testvo.Toa 

{to vo sovremenoto op{testvo moème da go konstatirame e 

faktot deka vo poslednite decenii vo razvienite evropski zamji i vo 

Amerika odnosot kon homoseksualcite e potoleranten. No generalno 

zemeno heteroseksualnata populacija ima negativen stav kon homoseksualcite. 

Taka vo sedumdesetite godini vo Amerika pove}e od 78% 

od amerikanskata populacija smetala deka homoseksualnosta skoro sekoga{ 

e ne{to pogre{no ili sekoga{ e ne{to pogre{no. 496 

Sli~no mislewe postoi i za zanimawata so koi homoseksualcite 

bi moèle da se zanimavaat. Taka se smeta deka ne bi trebalo da 

bidat u~iteli ili sudii, lekari ili dràvni slu`benici, no bi mo- 

èle da zanimavaat glumci ili da se bavat so drugi umetni~ki zanimawa. 

497 

Iako rezultatite od vakvite istraùvawa ne moàt da se voop- 

{tuvaat na drugi zemji, sepak negativniot stav e prisuten sekade kaj 

heteroseksualcite kon homoseksualcite, bez ogled na intenzitetot. 

Taka tie naj~esto se potisnata populacija na rabot na op{testvoto, 

skoro nasekade. Duri vo nekoi kulturi se sankcionira homoseksualnosta 

vo site oblici, od tretman na prekr{ok do smrtna kazna, kako 

kaj beduinite Roala vo severna Arabija. 498 No osudata moè da ostane 

formalna, da bide izrazena vo pravoto, vo moralnite stavovi, no fakti~ki 

da ne se sproveduva. Takov slu~aj postoi vo nekoi islamski 

zemji, kade poslednite decenii negativniot odnos kon homoseksualcite 

be{e zasilen, stana duri neprijatelski, poradi stravot od novata 

virusna bolest Sida. No podocna malku stavovite se korigiraa koga 

Sidata ne se vrzuva isklu~itelno za homoseksualnosta, tuku deka za 

nea e vaèn oblikot na seksualno odnesuvawe, a ne seksualnata orientacija. 

Imeno taa mo`no e da se prenesuva i zaradi mnogu ~esto menu- 

496 

Navedeno spored Psihijatrija L.J. str. 1233 

497 


498 

Navedeno spored Corraze J. op. cit. str. 18 

355

vawe na heteroseksualni partneri i od seksualni kontakti so prostitutkite, 

no i kaj hemofili~arite, narkomanite i sli~no. Homoseksualnosta 

e zabraneta so koranot, 499 no sepak e dosta praktikuvana. 

499 

Islamskata religija e najstroga sprema homoseksualnosta. Taka 

spored nea storitelot na takvo delo treba da se ubie i da se prokolne. Ako nekoj 

se fati na takvo delo (homoseksualen akt) treba da se ubie i aktivniot i 

pasivniot u~esnik. No za nekoi storiteli dopu{teno e da se kazni kako obi- 

~na prostitucija za neènetite sto stapovi, a ènetite da se kamenuvaat. Homoseksualnosta 

se smeta za najgolem prestap bidej}i pretstavuva sramno delo, 

nepriroden akt, go rasipuva moralot, ja naru{uva verata i mu na{tetuva na 

sekojdnevniot ìvot, duri homoseksualnosta go ubiva ìvotot. 

Katoli~koto u~ewe se potpira na moralnosta na aktot. Hristijanskiot 

moral go tretira kako sklonost, {to zna~i nered i kako takov zaslu~uva 

osuda. No ~ovekot koj ima takva skolonost ne treba da se osuduva. Grevot treba 

da se osudi, a ne gre{nikot. Samata sklonost ne e grev, no objektivno pretstavuva 

zlo i nered. Sli~en e stavot i na pravoslavnata religija. Za ova 

vidi: Lokar J. Psihijatrija, op. cit. 1235. 

356

G l a v a VIII 

KRIMINALITET I MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA 

1. PRAVNO I SOCIOLO[KO DEFINIRAWE NA 

KRIMINALITETOT 

1. Da se zboruva za kriminalitetot kako edna od najte{kite vidovi 

na sociopatolo{ko povedenie zna~i da se prejde vo predmetot na 

edna druga nauka vo ~ii ramki celosno e pomesetn interesot za ova negativno 

op{testveno {tetno povedenie na ~ovekot. So drugi zborovi, 

so ogled deka kriminalitetot e poseben predmet na interes na edna 

avtonomna nau~na disciplina koja se narekuva kriminologija, na{iot 

interes za ovaa pojava mora da go povrzeme so kriminologijata i da go 

svedeme samo na negovite najosnovni elementi koi se nu`ni za da se 

sogleda i inteersot na socijalnata patologija i za ovoj izrazito negativen 

op{testven fenomen. Vo taa smisla najprvin }e se osvrneme na 

poimot na kriminalitetot onaka kako {to toj e vklu~en vo predmetot 

na kriminologijata 

2. Najednostavnata definicija za predmetot na kriminologijata 

e deka taa pretstavuva nauka za kriminalitetot kako povedenie 

koe otstapuva od o~ekuvawata izrazeni vo krivi~niot zakonik na 

opredelena op{testvena zaednica. Ovaa definicija proizleguva od 

poimnoto razloùvawe na kovanicata - kriminologija na nejzinite sostavni 

delovi: crimen - {to na latinski zna~i zlostorstvo (krivi~no 

delo) i latinskiot termin logos {to na gr~ki zna~i nauka. Ottuka najuprosteno 

moè da se kaè deka kriminologijata e nauka koja se zanimava 

so prou~uvawe na kriminalitetot kako posebna pojava so cel za 

negovo spre~uvawe i suzbivawe. Vakvata definicija me|uoa, sî u{te e 

necelosna za{to vo sebe ne gi sodrì site elementi za definirawe na 

edna nauka od aspekt na nejiniot predmet. Ottamu, ona {to od nea natamu 

vedna{ se nalaga e potrebata od poprecizno opredeluvawe na nejziniot 

dopolnitelen element - poimot kriminalitet. 

Vo odnos na ova pra{awe vo sovremenata literatura glavno se 

prisutni dve osnovni definicii: prvata e pravna ili zakonska, a vtorata 

e sociolo{ka. 

3. Spored pravnata definicija predmetot na kriminologijata 

se stesnuva samo na izu~uvawe na onie negativni odnesuvawa koi se sankcionirani 

so pozitivnoto pravo. Spored nea site aktivnosti i propu{tawa 

(storuvawa i nestoruvawa) koi gi zagrozuvaat i povreduvaat 

dobrata, odnosite, vrednostite i interesite na li~nosta i op{te- 

357

stvoto, a se inkriminirani so pozitivnite krivi~nopravni propisi 

na edna zemja kako krivi~ni dela, za opredelen vremenski period se 

tretiraat kako kriminalitet. Ili poednostavno, ovaa definicija 

poa|a od normite na materijalnoto krivi~no pravo i kako zlostornici 

(kriminalci, prestapnici, delinkventi) gi sfa}a samo onie lica {to 

gi prekr{ile tie normi. Od tie pri~ini ovaa definicija e formalisti~ka, 

tesna i nedovolna (kriminalitetot go sveduva samo na dejstvija 

i propu{tawa koi se inkriminirani so pozitivnoto krivi~no 

pravo). 500 Ovaa definicija e i nesigurna, za{to e vrzana za krivi- 

~nopravnite normi koi podleàt na pobrzo ili posporo menuvawe. 

Pravnata definicija na kriminalitetot kako pojava koja gi naru{uva 

normalnite op{testveni odnosi vo opredelena zaednica, vsu{nost, se 

sveduva na negovo krivi~nopravno opredeluvawe: kriminalitet pretstavuvaat 

samo onie povedenija {to se proglaseni za krivi~ni dela i 

za koi se propi{ani krivi~ni sankcii. 

Pa, sepak, pravnata definicija na kriminalitetot e osnovnata 

i nezamenliva pojdovna to~ka vo opredeluvaweto na predmetot na kriminologijata. 

Vo taa smisla }e bide dovolno da ja izloìme minucioznata 

argumentacija na Hentig. Spored nego, kriminologijata ne moè 

da poddrùva neodredena upotreba na termini. Za kriminologijata 

zlostorstvoto e ne{to sosema odredeno, imeno toa e povreda ili zapostavuvawe 

na zakonskite dol`nosti za koi obi~ajnito ili statusniot 

zakon propi{al zakonska kazna. Zlostorot ne e opredelen od gol kejf 

ili od neznaewe, tuku od dlaboki pri~ini formalno e opredelen i 

ograni~en na to~en broj na okolnosti. Na toj na~in e stesneta duhovnosta 

vo tolkuvaweto kako na nepristrasnite taka i na pristrasnite 

sudii. Poradi ova, krajnata formalisti~ka priroda na zlostorot ne 

dopu{ta ni psiholo{ki nijansirawa. Zakonot koj go sozdavaat, tolkuvaat 

i primenuvaat lu|eto mora da e krut, sekoj obid toj da se napravi 

elasti~en vo sebe bi nosel opasnost od arbitrernost na negovite propisi. 

Ne se smeta za zlostorstvo ako ja zadevate va{ata te{ta do smrt 

ili ako poradi raskinuvaweto na veridbata ja dovedete svojata verenica 

do samoubistvo. Pri opredeluvaweto na zlostorot nie go naso~uvame 

na{eto vnimanie na vr{eweto, a go zapostavuvame nevr{eweto 

(na krivi~nite dela) {to e isto taka va`no. So ogled deka zlostorot e 

tvorba na op{testvoto, ~ii poim go prifatilo mnozinstvoto, toga{ 

500 

Vo ovaa smisla spored Henting, zlostorstva se site onie ~inewa 

ili ne~inewa na poedincite koi organiziranoto op{testvo gi zabranilo vo 

edna posebno seriozna forma. Hentig. F. H, Zlo~in usovi i uzroci, Veselin Masla{a, 

Sarajevo, 1959 str. 10-11. Ova stojali{te go zastapuva i Saterlend koj veli: 

"Pravnata definicija go opfa}a kr{eweto na krivi~niot zakon i nitu edno 

delo ne e zlostorstvo ako ne e zabraneto so krivi~na norma". Sutherland, E. 

Principles of Criminology, I. B. Lippinoti Compani, Chicago - New York, 1955, str. 

8-12. 

358

koga mnozinstvoto bezglavo odi vo zlostorstvo od ovoj poim ostanuva 

malku. Dali edno dejstvie î ili ne î zlostorstvo, zavisi od numeri- 

~kiot odnos i od toa dali onie koi go po~ituvaat zakonot se pobrojni 

od prestapnicite. Site ovie nedostatoci na zakonot bi moèle da go 

opravdaat razlikuvaweto me|u zakonskiot i sociolo{kiot poim na 

zlostorstvoto. Me|utoa, opasno e da se pravi ovaa diskriminacija. 

Pred da se vpu{time vo filozofijata na reformirawe, nie morame da 

go sovladame svetot na faktite. Ovaa stvarnost ne prifa}a nikakov 

drug zlostor osven onoj koj e opredelen so formalniot zakon, pa bilo 

toj da zadovoluva ili da e krajno fali~en. 501 

Na ova mesto treba da se istakne deka postoi u{te edno, ne{to 

po{iroko pravno sfa}awe na kriminalitetot. Spored ova, pomalku 

zna~ajno sfa}awe, poimot na kriminalitetot se pro{iruva i na site 

kaznivi povedenija za koi spored vaè~kite propisi na opredelena zemja 

od strana na nadle`nite organi moè da se izre~e bilo kakva sankcija. 

Soglasno ova sfa}awe vo na{ata zemja so poimot na kriminalitetot, 

pa spored toa i predmetot na kriminologijata pokraj krivi- 

~nite dela bi trebalo da bidat opfateni i prekr{ocite. Ova sva}awe 

e osobeno karakteristi~no za nekoi avtori od biv{iot jugoslovenski 

prostor. Taka, na primer, spored Horvati}, 502 vo predmetot na kriminologijata 

pokraj kriminalitetot treba da bidat pomesteni stopanskite 

prestapi (vo toga{no vreme karakteristi~ni i za na{iot praven 

sistem), prekr{ocite i disciplinskite delikti. Vo potkrepa na 

svoeto tvrdewe toj mo{ne nespretno go konstruira, ili poto~no, go 

menuva poimot delinkvencija, obiduvaj}i se da mu dade zna~ewe {to ne 

go poseduva. Imeno, spored nego poimot delinkvencija se izedna~uva so 

poimot kaznivi povedenija. Spored toa delinkvencija e sekoe prestapni~ko 

povedenie (~inewe i propu{tawe) za koe spored vaè~kite 

propisi na opredelena dràva nadle`niot organ moè kako sankcija 

da izre~e opredelena kazna. Poimot na delinkvencija, spored nego, vo 

sebe go vklu~uva poimot na kriminalitetot, me|utoa, toj e po{irok od 

nego, za{to gi opfa}a i onie povedenija {to se opfateni ne samo vo 

krivi~niot, tuku i vo drugite zakoni. Ottamu koga ovoj avtor zboruva 

za delinkvencija, delinkventno povedenie i delinkventot misli na 

site onie odnesuvawa koi go opfa}aat kriminalitetot, no i na site 

ostanati kazanivi povedenija vo opredelen praven sistem. 503 

501 

Hentig. H. op. cit. str. 17. 

502 Horvati}, @. Elementarna kriminologija, osnove u~enja o pojavnim oblicima 

i uzrocima ka`njivih pona{anja, Liburnija - Rijeka i [kolska knjiga - Zagreb, 

1981, str. 17. 

503 

Soglasno vakviot stav, spored Horvati} "za predmet na svoeto izu- 

~uvawe kriminologijata go ima ne samo kriminalitetot vo negovoto pravno 

normativno zna~ewe, tuku i site kaznivi dejstvija vo nekoj sistem, zna~i delinkvencijata". 

Pritoa, natamu istaknuva ovoj avtor, "kriminalitetot, kako 

359

3. Spored sociolo{kata definicija kriminalitet se tretira 

kako emanacija na op{testveniot ìvot, kako specifi~na op{testvena 

i individualna pojava so zakonitostite {to vladeat vo nea. Ovaa 

definicija krivi~noto delo i drugite negativni povedenija ne gi posmatra 

kako pravni poimi, tuku, vo prv red, kako op{testvena pojava. 

Zad kriminalitetot stoi ~ovekovata i op{testvenata stvarnost koi 

kako pojava í prethodat na zakonite i go uslovuvaat nivnoto postoewe. 

Pri opredeluvaweto na toa {to }e se smeta za kriminalno povedenie, 

sociolo{kiot poim poa|a od sfa}awata koi se prekr{uvaat niz prizmata 

na oddelni op{testveni grupi, sloevi i klasi. Taka, opredeleni 

kriminalni aktivnosti gi osuduvaat samo oddelni grupi, sloevi i 

klasi so {to se pro{iruva poimot na kriminalitetot. Sociolo{kiot 

poim (sodrìna), vsu{nost, se potpira vrz krivi~nopravniot poim na 

kriminalitetot, vrz krivi~nopravnite normi (forma) i na toj na~in 

go opredeluva obemot na kriminalitetot. Na toj na~in me|u ovie dva 

poimi vo mnogu slu~ai nema raziduvawe, tie se dve strani na edna ista 

pojava - kriminalitetot. Me|utoa vo opredeleni slu~ai doa|a do ras~ekor 

me|u niv, za{to so normite na krivi~noto pravo ponekoga{ se zafa}aat 

i takvi povedenija koi od socio{ki aspekt (od stojali{te za 

oddelni grupi, sloevi i klasi) ne pretstavuvaat kriminalitet. I dotuka 

sî e vo red. Ona {to me|utoa, sozdava opredelena zbrka i na opredelen 

na~in ja zamagluva vakvata vo osnova ispravna opredelba e nastojuvaweto 

pod nejziniot pokriv da se pomestat i sfa}awata deka sociolo{kata 

opredelba dava osnova poimot na kriminalitetot da se 

pro{iri i vrz asocijalnite povedenija. Sociolo{kiot poim na kriminalitetot 

e samo obid za su{tinska, materijalna opredelba na kriminalitetot, 

a ne i prostor vo negovi ramki da se pomestuva sekakvo aberativno 

odnesuvawe bilo na poedinci ili na opredeleni op{testveni 

grupi. Ottamu vo kriminolo{kata literatura moàt da se sretnat pove}e 

nesoodvetni "sociolo{ki definicii" na kriminalitetot. Me|u 

niv ima i takvi {to se krajno ekstremni i neprecizni. Takva e na primer, 

definicijata na Xonson (Johnson) spored koja kriminalitetot se 

sfa}a kako napu{tawe na kulturnite normi, 504 a moàt da se sretnat i 

takvi razmisluvawa deka kriminalitet pretstavuva sekoe antisocijavo 

najgolem obem najopasen del na delinkvencijata, sekako deka zasluùva 

prioritet vo ovaa nauka, pa ottamu nema pri~ini da se otstrani nazivot vo 

koj samo toj se spomnuva. (Bi bilo navistina neumesno ova disciplina, zaradi 

opredelbata spored koja vo nejziniot predmet se opfateni site delinkventni 

dejstvija, da se narekuva na primer "delinkventologija")."Horvati}, @, op. cit. 

str. 20. 

504 

Xonson smeta deka krivi~no e ona delo koe gi naru{uva fundamentalnite 

interesi na edna grupa. Kriminalitetot e nepo~ituvawe na kulturnite 

normi, a krivi~nite normi pretstavuvaat del na ostanatite normi. Johnsion, 

E. H. Crime Corection and Society, Homewood, 1964. 

360

lno ili nepoèlno povedenie. Od niv proizleguva deka predmet na 

kriminologijata treba da bidat kako kriminalnite taka i nekriminalnite 

povedenija, odnosno duri i asocijalnite, (devijantnite, sociopatolo{kite) 

povedenija. 505 Vakvite ekstremni stojali{ta so pravo 

podleàt na kritika ottamu {to se neprecizni i opasni, za{to dozvoluvaat 

arbirtrernost, odnosno mo`nost kako kriminalec da se proglasi 

sekoe lice koe makar i malku se smeta za op{testveno opasno. 

Ottamu vo celost se i neprifatlivi. 

5. Soglasno izloènoto, nie pod poimot kriminalitet ja podrazbirame 

negovata klasi~na pravna opredelba (kako vkupnost na krivi- 

~ni dela izvr{eni na odreden prostor za opredelen vremenski period 

koi podleàt na formalna kontrola) i negovata sociolo{ka opredelba 

(dali edno krivi~no delo sociolo{ki e dovolno va`no i formalno 

da se predvidi kako te{ko delo ili treba da se prepu{ti na suzbiva~koto 

vlijanie na neformalnata socijalna kontrola, 506 ili kako {to 

veli Hentig, na javnoto mislewe, na moralot ili na nagonot na sopstveno 

prilagoduvawe 507 ), uvereni deka samo vo taa smisla moè da pretstavuva 

predmet na kriminologijata. Vo prilog na ova stojali{te se 

izjasnuvaat i mnogu drugi avtori. 508 Racionalnosta na vakviot stav vo 

prv red proizleguva ottamu {to so pro{iruvaweto na ovoj poim i vrz 

devijantnite povedenija ne samo {to se navleguva vo predmetot na socijalnata 

patologija kako posebna nau~na disciplina, tuku vo golem 

obem se razvodnuva mo`nosta da se dadat vistinskite odgovori na najopasniite 

vidovi na protivop{testvenoto odnesuvawe na ~ovekot. 

505 

Spored [eparovi}, "Delinkvencijata e vkupnost na povedenija koi 

pretstavuvaat otstapuvawe od op{testveno prifatlivite i postaveni normi 

na povedenie. Vo delinkvencija vleguvaat protivpravni povedenija vrz koi 

kako pravna sankcija se nadovrzuva kazna (kaznivi povedenija). Toa e formalno 

normativen poim na delinkvencijata. Spored edna po{iroka, op{testveno 

psiholo{ka opredelba, poimot na delinkvencijata bi ja opfatil vkupnosta 

na ~ovekovite povedenija so koi se naru{uvaat pravilata na povedenie, so 

koi se reguliraat odnosite me|u lu|eto. Takvite povedenija se narekuvaat 

u{te i devijantni povedenija ili otstapuvawe od op{testvenite o~ekuvawa". 

Ottamu i "Predmet na kriminologijata vo prv red e kriminalitetot, kako 

individualna i masovna pojava, no i drugi sodrìni, kako {to se devijantni, 

neprilagodeni povedenija, vo celost ili delumno, vleguvaat vo ovoj predmet". 

[eparovi}, Z. Kriminologija i socijalna patologija, Pravni fakultet u Zagrebu, Zagreb, 

1981. str. 7, 5 i 13. 

506 Neformalna socijalna kontrola (neformalna reakcija) pretstavuva 

sistem na merki (na primer, soveti, potsmevawe, kritika, uveruvawe i sl.) 

preku koi op{testvoto gi potsetuva svoite ~lenovi na prifa}awe na op{testvenite 

i prifateni normi na odnesuvawe (konformizam). Ibid, str. 6. 

507 

Hentig, H. op. cit. str. 29. 

508 

Vidi: Milutinovi}, M. op. cit. str. 31, Ignjatovi}, \, op. cit. str. 20, i dr. 

361

Toa me|utoa, kako {to vpro~em go vidovme i od analizata na odnosot 

na kriminologijata so socijalnata patologija, vo nikoj slu~aj ne zna~i 

deka kriminologijata ne treba da se interesira za sociopatolo{kite 

pojavi. Naprotiv, taa toa treba da go pravi vo onaa mera vo koja tie 

stojat vo opredelena povrzanost so kriminalitetot bilo kako negova 

prethodnica, naporedna ili sledovatelna pojava. 

362 

2. POIM I ZNAÊWE NA KRIMINALNATA 

FENOMENOLOGIJA 

1. Vo predmetot na kriminologijata vleguvaat dve osnovni podra~ja 

na ovaa nauka od kade se naloùva nivnoto poblisko objasnuvawe. 

Toa se podra~jata: kriminalna fenomenenologija koja gi pro- 

~uva pojavnite oblici na krivi~nite dela i kriminalna etiologija 

koja se zanimava so izu~uvawe na pri~inite na kriminalitetot. 

2. Prvoto va`no podra~je na kriminologijata e kriminalnata 

fenomenologija. Toa e del na kriminologijata koj se zanimava so izu- 

~uvawe na pojavnite oblici na izvr{telite na krivi~nite dela, nivniot 

obem, rasprostranetost, vremenska distribucija i tendencii na 

dvièwe. Kriminalnata fenomenologija istovremeno gi prou~uva i 

individualnite i op{testvenite svojstva na nivnite izvr{iteli, nivnite 

naviki, na~in na ìvot, a spored misleweto na nekoi avtori i 

nivnite posebni àrgoni, praznoverija, simulirawa i sl. Na toj na~in 

kriminalnata fenomenologija pridonesuva za pokompleksno poznavawe 

na kriminalniot fenomen. Nakratko, kriminalna fenomenologija 

e ramna na deskriptivnoto opi{uvawe na krivi~nite dela. 

3. Kriminalnata etiologija zazema su{testveno mesto vo kriminologijata 

ottamu {to site empiriski istraùvawa glavno se 

vr{at vo ovaa oblast. Voobi~aeno se definira kako podra~je na kriminologijata 

koja gi prou~uva op{tite pri~ini (koreni) i neposrednite 

pri~ini, povodi i uslovi (kriminogeni faktori) na kriminalitetot 

kako masovna op{testvena i poedine~na pojava. 

So ogled deka problemot na uslovite i pri~inite na kriminalitetot 

nesomneno pretstavuva centralno pra{awe na kriminologijata, 

vedna{ se postavuva pra{aweto za neposrednata nau~na i prakti~na 

korist od nivnoto prou~uvawe. Vo odgovorot na ova pra{awe 

na ova mesto treba da se ima vo vid osnovnata zada~a i cel na kriminologijata, 

a taa e nau~no organizirana borba protiv kriminalitetot. 

Kone~no ne e bez zna~ewe i toa deka, vrz osnova na sfa}awata za pri- 

~inite na kriminalitetot, se formiraat i razli~nite kriminolo{ki 

{koli i pravci. 

4. Vo kriminolo{kata literatura se smeta deka terminot fenomenologija 

poteknuva od gr~kiot zbor feinomen (koj zna~i ona {to se 

gleda, ona {to se pojavuva) i latinskiot zbor logos (koj zna~i nauka), a 

po~etokot na kriminalnata fenomenologija se povrzuvae so trudot na

francuskiot pravnik Pitavel (Francois Gajot Pitavell) - "Poznati slavni 

i zanimlivi slu~ai" vo 20 knigi izdaden vo 1734 godina. 

5. Me|utoa mnogu e te{ko, gotovo nevozmo`no, ~isto desktiptivno 

da se objasnat krivi~nite dela i izvr{itelite vo site oblici na 

pojavuvawe, a pritoa neminovno da ne se me{aat i drugi elementi, vo 

prv red etiolo{ki i kriminalisti~ki. Imeno, kriminalitetot e izvonredno 

heterogena pojava koja se manifestira vo najrazli~ni oblici. 

Oddelnite grupi na krivi~ni dela nemaat re~isi nikakvi me|usebni 

vrski i sli~nosti. Da gi spomneme samo imotnite, soobra}ajnite, krvnite, 

ekonomskite, politi~kite, seksualnite i drugi prestapi, koi 

me|usebno se razlikuvaat kako spored prirodata i oblicite na manifestirawe, 

taka i spored izvr{itelite, nivnite svojstva i motivacii. 

Pokraj toa i vo ramkite na navedenite grupi pojavnite oblici na odelni 

dela pokaùvaat zna~ajni me|usebni razliki: na primer, ubistvo 

od nebre`nost, ubistvo od koristoqubie, ubistvo na dete pri pora- 

|awe, politi~ko ubistvo itn. Tokmu poradi toa ogromno bogatstvo i 

raznovidnosta na oblicite vo koi kriminalnoto povedenie se manifestira, 

stanuva neophodno ne samo prou~uvaweto na raznovidnite oblici 

na krivi~nite dela, tuku i nivnata regionalna rasprostranetost, 

vremenskata distribucija, obem i tendencii. 

6. Obemot na krivi~nite dela pretstavuva vkupniot broj na 

izvr{eni krivi~ni dela na opredelen prostor vo opredeleno vreme. 

Da se utvrdi strukturata na kriminalitetot zna~i da se utvrdat oddelnite 

vidovi na krivi~nite dela i nivnito me|useben odnos. Da se utvrdi 

dinamikata (dvièweto, tendenciite) na kriminalitetot zna~i da 

se utvrdat promenite - opa|aweto ili porastot na kriminalitetot vo 

odnos na nekoj porane{en period. 

a) Obemot na kriminalitetot se sledi vrz osnova na statisti- 

~ki podatoci od statisti~kata evidencija, a se odnesuva na vkupniot 

broj na izvr{eni dela na opredelen prostor i opredeleno vreme i na 

brojot na izvr{eni oddelni krivi~ni dela, brojot na izvr{itelite i 

sl. Preciznoto opredeluvawe na obemot na kriminalitetot go popre~uva 

tn. temna brojka na kriminalitetot. 

b) Pojavnite oblici na kriminalitetot i na kriminalnoto povedenie 

na opredelen prostor i opredeleno vreme moàt da se posmatraat 

od razli~ni aspekti: spored teìnata na krivi~noto delo, objektot 

na napadot ili objektot na dejstvieto (nasilni~ki, ekonomski, 

politi~ki kriminalitet i sl.), polot ili vozrasta na prestapnicite, 

porane{noto kriminalno minato na prestapnikot, na~inot na izvr{uvaweto, 

sredstvata na izvr{uvaweto, mestoto na izvr{uvaweto i sl. 

v) Strukturata i strukturnite promeni na kriminalitetot gi 

pokaùvaat karakteristikite na vkupniot kriminalitet i na oddelni 

vidovi na kriminalni povedenija. Vo ova sfera, na primer, moè da se 

posmatra strukturata na vkupniot kriminalitet spored vidot na krivi~nite 

dela (krivi~ni dela protiv slobodite i pravata na ~ovekot i 

363

gra|aninot, protiv imotot, protiv ~esta i ugledot itn); strukturata na 

krivi~nite dela kaj nekoi od pojavnite oblici na kriminalitetot (na 

primer, kriminalitetot na nasilstvo gi opfa}a krivi~nite dela 

ubistvo, te{ka i lesna telesna povreda, iznuda i sl); struktura na 

kriminalitetot spored polot na storitelot. 

g) Dinamikata na kriminalitetot se odnesuva na promenite vo 

obemot na kriminalitetot vo odnos na opredelen vremenski period i 

na opredelen prostor. I ovde pokraj dinamikata na vkupniot kriminalitet, 

moàt da se sledat i promenite na oddelni negovi pojavni oblici. 

Taka, na primer moè da se sledi dinamikata na samo na oddelnite 

oblici (maloletni~kata delinkvencija, politi~ki krivi~ni dela i 

sl) ili pak dinamikata na kriminalitetot spored regionalni, vremenski 

karakterisitiki, polot, starosta i sl. Vo ramkite na kriminalnata 

fenomenologija se sledi i prou~uva i regionalnata rasprostranetost 

na kriminalitetot na opredeleno podra~je vo ramkite na 

edna dràva, negovata rasprostranetost na nacionalno nivo ili vo 

svetski razmeri. 

7. Prou~uvaweto na obemot, strukturata i dinamikata na kriminalitetot 

ima pove}ekratno zna~ewe. 

- pokaùva kako se menuva kriminalitetot vo zavisnost od mestoto 

, vremeto, op{testvenite priliki i okolnosti, i na koj na~in se 

prilagoduva na uslovite na ìvotot i dobiva novi oblici na ostvaruvawe, 

- ukaùva na negativnoto zna~ewe na pojavata na opredelen 

obem, struktura i dinamika na kriminalitetot vo opredelena potesna 

i po{iroka op{testvena sredina 

- ovozmoùva da se sfati postoe~kata, i da se uvidi potrebata 

za poefikasna op{testvena reakcija na kriminalitetot, 

364 

3. KRIMINALNA ETIOLOGIJA 

1. Vo zavisnost od svojata pojdovna koncepcija golem broj od sovremenite 

kriminolo{ki teorii za osnoven predmet na svojot interes 

go zele kriminalitetot kako poedine~na pojava (teorija na faktori) 

ili kako isklu~itelno masovna pojava (funkcionalizmot). Metodolo- 

{ki gledano toa ne e vo soobraznost so odnosot na bitnoto i nebitnoto, 

posrednoto i neposrednoto, op{toto, posebnoto i poedine~noto i 

se kosi so materijalisti~ki pristap vo negovoto etiolo{ko objasnuvawe. 

Zatoa na ova mesto e zna~ajno da se objasni edno klu~no etiolo{ko 

pra{awe koe cvrsto proizleguva od dinami~kiot teoretski i metodolo{ki 

pristap. Toa pra{awe se odnesuva na utvrduvaweto na poimot i 

podelbata na kriminogenite faktori. Preku nivnata podlaboka analiza 

vo svetlinata na dinami~niot koncept na kriminalitetot moè 

istovremeno da se sogleda zna~eweto i na drugite materijalisti~ki 

principi.

[to se odnesuva do ovoj problem vo kriminolo{kata literatura 

koja{to dominira{e na podra~jeto na biv{ite jugoslovenski prostori, 

{to zna~i i kaj nas, postoe{e edinstveno i jasno iskristalizirano 

stojali{te {to go utvrduva poimot na kriminogenite faktori. 

Spored toa stojali{te kriminogenite faktori pretstavuvaat site 

onie okolnosti i vlijanija {to preku svoeto zaemno i povrzano etiolo{ko 

deluvawe go predizvikuvaat kriminalnoto povedenie. Te{kotii 

nastanuvaa toga{ koga treba{e da se napravi podelba na ovoj {irok 

kompleks od kriminogeni vlijanija. Vo taa smisla se pravea i natamu 

se pravat brojni podelbi koi vo osnova trgnuvaat od sosema ispravni 

pojdovni kriteriumi. Me|utoa, vo nastojuvaweto da se osvetlat 

opredeleni vrski i odnosi vo tie podelbi ~esto se zaborava{e na celinata 

na kauzalnata i deterministi~kata uslovenost. Vo nastrojuvawe 

da ne se ispu{ti ovoj vaèn aspekt na prifatenata koncepcija za 

{iro~inata na deterministi~kata uslovenost na kriminalnite povedenija, 

vo {to, se razbira, dominantno mesto í pripa|a na kauzalnata 

uslovenost, nam ni se ~ini deka e najadekvatna onaa podelba {to site 

kriminogeni faktori gi deli na egzogeni (objektivni) i endogeni (subjektivni). 

So ogled na nejzinoto zna~ewe za sestrano izu~uvawe na 

kriminalitetot i nie na ova mesto ja prifa}ame kako glavna pojdovna 

osnova. Ova, me|utoa, ne zna~i deka na koj i da e na~in ja osporuvame 

teoretskata i prakti~nata vrednost na drugite podelbi na kriminogenite 

faktori, podelbi {to sodràt zna~ajni elementi za razbirawe 

na odelni aspekti na kriminalitetot voop{to i negovite oblici posebno. 

Vo ovaa glavna podelba na opredelen na~in samo se sumpsumiraat 

drugite vidovi na podelbi. Vo nejzini ramki drugite podelbi, vsu- 

{nost, samo pokonkretno ukaùvaat na oddelni "mehanizmi" na kauzalno 

deluvawe i na toj na~in pocelosno go osvetluvaat dinami~kiot 

pristap kon kriminalitetot. 

2. Podelbata na objektivni i subjektivni kriminogeni faktori, 

vsu{nost, ukaùva na kriminogenite okolnosti kako: 

- na pri~ini, uslovi i povodi na kriminalnoto odnesuvawe, 

- na nivnata sukcesivna (vremenska) i genetska povrzanost i 

- na nivnata kvantitativna i kvalitativna opredelenost. 

Za nejzino polesno i uspe{no razbirawe bitno e najprvin da se 

opredeli ulogata na kriminogenite faktori vo odnos na merata vo 

koja tie pridonesuvaat za pojavata na kriminalitetot t.e. stepenot na 

intenzitetot na nivnoto vlijanie. Posmatrano od tie pozicii pod poimot 

pri~ini na kriminalnoto odnesuvawe se podrazbiraat onie re- 

{ava~ki kriminogeni faktori bez ~ie dejstvo ne moè da nastane posledicata 

(krivi~noto delo). Tie se zbir na dovolni uslovi vo koi nu- 

`no se javuva kriminalitetot i kako takvi ukaùvaat na negovata kauzalna 

povrzanost so opredeleni nadvore{ni vlijanija. 

No, iako tie kauzalni odnosi i vrski se tretiraat kako osnovni 

i najbitni za pojavata na kriminalitetot, vrz tie povedenija svoe vli- 

365

janie ostvaruvaat i drugi faktori koi nemaat neposreden pri~insko 

posledi~en karakter. Toa se vlijanijata {to na opredelen na~in mu 

prethodat na uslovuvaweto na kriminalnoto odnesuvawe i se narekuvaat 

uslovi na kriminalitetot. Tie uslovi sami po sebe ne se dovolni 

da go predizvikaat kriminalitetot, tuku samo go ovozmoùvaat: go 

olesnuvaat i zabrzuvaat deluvaweto na pri~inskite faktori. Me|utoa, 

i pokraj toa {to tie ne moàt da bidat dovolni za predizvikuvawe na 

nova op{testvena pojava, na uslovite ne moè da im se odre~e nivnata 

dominira~ka i aktivna uloga. So ogled na nivniot karakter na dopolnitelna, 

pridonesuva~ka sila tie ukaùvaat deka bez nivnoto vlijanie 

pri~inskite faktori ne moàt sami da ja predizvikaat posledicata. 

Ottamu }e re~eme deka edna pojava (A) e uslov na nekoja druga pojava 

(B) ako taa zavisi od nejzinoto postoewe bilo vo celost ili vo koj 

i da e svoj del, odnsosno so koja i da e svoja kvalitativna karakteristika. 

Ili poprecizno: A e uslov na B ako vo otsustvo na A pojavata B 

ne bi se slu~ila na ist na~in ili voop{to ne bi se slu~ila . 

Povodi na kriminalnoto povedenie se onie "nadvore{ni vlijanija 

{to gi pottiknuvaat ve}e sozdadenite vnatre{ni (psihi~ki) uslovi 

da dobijat nadvore{na manifestacija." 509 Toa se, vsu{nost specifi- 

~ni uslovi ~ie vlijanie se javuva posledno vo ovozmoùvaweto na dejstvoto 

na pri~inite. "Povodot samo olesnuva nekoj od skrieno postojnite 

pri~inski faktori da stapi vo otvoren oblik na deluvawe." 510 

Tie go olesnuvat i zabrzuvaat razvojot i razre{uvaweto na motivite 

na subjektite na kriminalnoto odnesuvawe. 

So ogled na izloènoto, kako pri~ini ili kako re{ava~ki kriminogeni 

faktori na kriminalitetot treba da se tretiraat site onie 

nadvore{ni vlijanija {to pretstavuvaat takva op{testvena pojava od 

~ii protivre~nosti storitelot gi crpi svoite vnatre{ni sprotivnosti. 

Kauzalnite vlijanija proizleguvaat od negativnoto dejstvo na 

op{testvenite pojavi kako {to se: siroma{tijata, bezraboticata, industrijalizacijata 

i urbanizacijata, kulturnite sudiri, rastroenite 

semejstva itn. 

Kako uslovi ili kako dopolnitelni kriminogeni faktori na 

kriminalitetot treba da se tretiraat: 

raznovidnite situacioni pogodnosti kako {to se raspolagaweto 

so nekakvo sredstvo i znaewe za izvr{uvawe na odnosno 

krivi~no delo, no}, magla i drugi raznovidni vremenski 

priliki i sl. 

nedovolnata razvienost na stopanskiot i pravniot sistem, 

509 

Ja{ovi}, @. Kompleksan i dinami~ki marksisti~ki pristup etiologii prestupni}kog 

pona{anja mladih, JRKKP, Beiograd, 1977/3. 

510 

Mili}, V. Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978, str. 643. 

366

neadekvanoto odbirawe i rasporeduvawe na kadrite vo 

dràvnata administracija, 

nepridrùvaweto vrz principite na zakonitost vo rabotata 

na oddelni organi i institucii, 

slabata organizacija i efikasnost na op{testvenata 

prevencija, 

slabata organizacija na koristeweto na slobodnoto vreme 

osobeno na mladite lica, 

nedovolnata budnost i opreativnost na organite na krivi~niot 

progon, 

neadekvatnosta i neefikasnosta na penitencijarniot 

tretman i sl. 

I na krajot kako povodi ili kako kriminogeni faktori vrzani 

za neposrednata odluka za izvr{uvawe na krivi~noto delo naj~esto se 

pojavuvaat i obi~no se smetaat raznovidnite navredi, uceni, zakani, 

predizvikuvawa i drugi odnesuvawa na `rtvata na krivi~noto delo, 

kako i naveduvawata, pottiknuvawata i sli~ni postapki na lica od neposrednata 

okolina na storitelot. 511 

3. Na ova mesto treba da se naglasi deka razlikuvaweto na kategoriite 

pri~ini, uslovi i povodi kako kriminogeni faktori ima 

svoe analiti~ko zna~ewe poradi nivniot relativen karakter. So ogled 

na toa {to kriminalitetot e sloèna op{testvena pojava ne moè 

strogo da se razgrani~i intenzitetot na nivniot realen pridones za 

negativnoto op{testveno povedenie. Imeno, vlijanieto {to vo edna 

prilika imalo dejstvo na uslov ili povod vo opredelena situacija 

moè da pretstavuva pri~ina na kriminalitetot. Taka, na primer, nagovaraweto 

da se izvr{i ubistvo kaj krvnata odmazada moè da ima 

sila na pri~ina. Toa zna~i deka eden, ili edna ista grupa na okolnosti 

vo razli~ni uslovi moè da se javi vo sosema razli~na uloga. Na toj 

na~in vo nekoi slu~ai edna deterministi~ka uslovenost na pojavite 

moè da stane kauzalna i obratno, vo drug splet na okolnosti kriminogenite 

faktori moè da imaat uloga samo na deterministi~ko 

vlijanie {to ne e pri~inski-posledi~no usloveno taka {to pretstavuvaat 

samo uslovi i povodi za pojavata. Ottuka, sekoe apriorno opre- 

511 

"Dejstvoto na povodite vo donesuvaweto na odlukata za izvr{uvawe 

na krivi~noto delo zavisi od svojstvata na li~nosta i nadvore{nite okolnosti 

koi naveduvaat kon taa odluka. Poznato e deka licata kaj koi pove}e se 

izrazeni kriminalni sklonosti i naviki polesno se re{avaat za izvr{uvawe 

na krivi~ni dela. Kon takva odluka niv moàt da gi navedat i nezna~itelni 

povodi, dodeka vo slu~aj na drugi lica se bara predizvikuvawe so pogolem 

intenzitet na dejstvo. Vo oddelni situacii, isto taka, moè da se slu~i da deluvaat 

pove}e povodi. Takvite situacii moàt da navedat kon kriminalno povedenie 

i lica kaj koi vo pogolema mera ne se izrazeni antiop{etstveni 

naviki i sklonosti". Milutinovi}, M. op. cit. str. 315. 

367

deluvawe na op{tata uloga na pri~inite, uslovite i povodite na kriminalitetot 

e proma{ena i zaludna rabota. Ova, me|utoa, ne zna~i 

deka nivnata uloga ne moè da se opredeli, tuku samo toa deka takvoto 

opredeluvawe e mo`no edinstveno preku konkretni empiriski istra- 

ùvawa, i toa samo na oddelni oblici na kriminalitetot. 

4. Dosega utvrdivme deka vrz javuvaweto na kriminalitetot 

dejstvuvaat mnogubrojni op{tetveni faktori koi moàt da ostvarat 

opredeleno pri~insko ili deterministi~ko dejstvo. 512 Me|utoa, za da 

gi opfatime site kriminogeni faktori ni nedostasuva u{te edno bitno 

vlijanie. Bez toa vlijanie ne moè da se kompletira podelbata na 

objektivni i subjektivni kriminogeni faktori, a toa proizleguva, od 

edna strana, od osobinite na li~nosta na storitelot na kriminalnoto 

povedenie i toa vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. 

Prvite kriminogeni vlijanija zaedno so dosega navedenite kriminogeni 

faktori spa|aat vo sferata na kauzalnoto i deterministi~ko objasnuvawe 

na pojavata na kriminalitetot, a vtorite vo sferata na negovoto 

deterministi~ko objasnuvawe. Preku analizata na nivnoto deluvawe 

moème da konstruirame {ema na objektivni i subjektivni faktori 

koja istovremeno ni ja pokaùva i op{tata kauzalna i deterministi~ka 

sfera na uslovenosta na kriminalnite povedenija, koja ja 

pokaùivame na slednata strana. 

[emata jasno ukaùva deka vrz pojavata na kriminalitetot svoe 

vlijanie ostvaruvaat mnogubrojni kriminogeni faktori {to proizleguvaat 

kako od op{testvoto taka i od osobinite na li~nosta na storitelot 

vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. Me|utoa, za 

nau~noto poznavawe ne e dovolna samo konstatacijata za postoeweto 

na kriminogenite faktori. Bez edna celosna analiza na nivniot kvalitet 

i kvantitet, nivnata zaemna povrzanost i sukcesivno i genetsko 

dejstvo, nivnoto golo nabrojuvawe bi izgubilo sekakva smisla i zna- 

~ewe. No, pred da se vpu{time vo podrobna analiza na celinata na 

ovaa podelba, najprvin ni se ~ini neophodno da gi objasnime nejzinite 

novovneseni komponenti. 

So ogled na toa deka za niv, barem vo literaturata od porane- 

{na Jugoslavija, 513 postoeja brojni i edinstveni tolkuvawa, na ova mesto 

nema posebno da se zadrùvame vrz objasnuvaweto na korenite ili 

512 

Kategorijata na determinizmot e poop{ta i po{iroka od poimot na 

pri~inosta. Osnovnite deterministi~ki aksiomi se 1. deka ni eden predmet 

ne nastanuva od ni{to, nitu se pretvora vo ni{to, {to zna~i deka ovoj aksiom 

e osobena formulacija na zakonot na so~uvuvawe na materijata i energijata i, 

2. aksiomot deka ni{to ne se slu~uva bez opredeleni uslovi i pri~ini, 

proizvolno i nezakonito. Vidi: Mili}, V. op. cit. str. 642. 

513 

V. Ja{ovi}, op. cit. str. 12-17, Pe{i}, V. Kriminoplogija, Univerzitet Veljko 

Vlahovi}, Titograd, 1981, str. 219-254 i Pe{i}, V. Osnovni etiolo{ki problemi u kriminologiji, 

Narodna milicija, Beograd, 1963/9. 

368

op{tite pri~ini na kriminalitetot. Smetame deka }e bide dovolno 

ako kaème deka korenite na kriminalitetot se onie faktori {to vo 

krajna linija go uslovuvaat sekoe, pa i kriminalnoto odnesuvawe na 

~ovekot. Toa se vlijanijata {to proizleguvaat od sprotivnostite na 

osnovnite op{testveno ekonomski odnosi. Tie gi ra|aat i modeliraat 

pri~inite na kriminalitetot i na opredelen na~in gi reperkutiraat 

ulovite, povodite i osobinite na li~nosta na nositelite na negativnite 

op{testveni povedenija. 

objektivni 

koreni 

op{testveni 

KAUZALNA 

egzogeni (nadvore{ni) pri~ini I DETERMINISTI^KA 

kriminogeni 

faktori 

uslovi 

SFERA 

povodi 

osobini na 

subjektivni 

li~nosta vo individualni (li~ni) 

PRETE@NO momentot na endogeni (vnatre{ni) 

DETERMINISTI^KA izvr{uvaweto kriminogeni 

SFERA na krivi~noto faktori 

delo 

[to se odnesuva do vtorata novovnesena komponenta - osobinite 

na li~nosta na nositelot na kriminalnoto povedenie - tuka se raboti 

za niza svojstva {to ja so~inuvaat individualnosta na sekoj poedinec. 

514 Tie osobini i svojstva vo zavisnost od svojata vnatre{na kombinacija 

vo strukturata na edna li~nost, nivnata nedovolna socijalna 

oformenost i afirmiranost i podlo`nost na negativni vlijanija na 

objektivnite kriminogeni faktori, moàt da pretstavuvaat takvi 

kriminogeni okolnosti {to na odreden na~in moàt da go determini- 

514 

Osobinite na li~nosta gi pokaùvaat specifi~nostite, posebnite 

osobenosti na nejziniot karakter, temperament, inteligencija i sposobnostite 

na fizi~kata konstitucija. 

369

aat kriminalitetot kako poedine~na pojava. Ovde, vsu{nost, stanuva 

zbor za site onie individualni (vrodeni i steknati) osobini koi, od 

edna strana rezultiraat od biopsihosocijalnite vlijanija, dodeka od 

druga strana ve}e formirani se zdobivaat so samostojna sila {to e vo 

sostojba da ostvari natamo{no dejstvo vo sozdavaweto na op{testvenite 

pojavi. Vo genezata na kriminalnoto odnesuvawe ovie osobini na 

li~nosta moè da imaat dvojna uloga koja, spored na{e mislewe, vo 

kriminolo{kata literatura ne e dovolno sogledana i istaknata. 

Imeno, dokolku se raboti za zdrava, normalna li~nost, nadarena so 

svest i volja, osobinite na opredelen poedinec moàt da imaat determinira~ko 

vlijanie vrz pojavata na kriminalitetot ili vrz bilo koe 

~ovekovo povedenie. 515 Pri~inite na kriminalitetot ne se nasledenite 

ili steknatite osobini na li~nosta, tuku stekot od negativnite 

op{testveni vlijanija. Osobinite na edna normalna li~nost se pojavuvaat 

kako takvi dviè~ki sili {to moàt da go naso~at povedenieto 

na ~ovekot. Toa povedenie sekoga{ e celesoobrazno, no ne mora da bide 

vo soglasnost so op{testvenite barawa i o~ekuvawa. Koe povedenie }e 

go odbere ~ovekot vo ostvaruvaweto na svoite celi ne zavisi samo od 

konstelacijata na osobinite na li~nosta, tuku i od pri~inite i uslovite 

{to niv gi sozdale kako takvi. [to }e stori poedinecot zna~i ne 

zavisi od silata na negovite osobini, koi vo osnova se zdravi i sposobni 

da go oblikuvaat negovoto svesno i volevo povedenie, tuku pred 

sî, od silata na nadvore{nite op{testveni vlijanija {to se pojavile 

kako pri~ini za nivnoto formirawe. Dopolnitelnoto dejstvo na op{- 

testvenite vlijanija i vnatre{nite biopsiholo{ki rastrojstva {to 

proizleguvaat od organskite potrebi na ~ovekot gi sozdavaat motivaciskite 

procesi koi zavr{uvaat so takvo povedenie {to za poedinecot 

e naso~eno kon postignuvawe poèlna cel. Protivop{testvenoto postignuvawe 

na taa cel, osobinite na li~nosta moàt samo da go zabrzaat 

i na toj na~in se javuvaat samo vo uloga na vnatre{ni uslovi i povodi, 

a ne kako pri~ini na kriminalnoto odnesuvawe. 

Me|utoa, vo odredeni slu~ai osobinite na li~nosta moàt da se 

javat i vo druga - kauzalna uloga. Imeno, negativnite op{testveni i 

organski vlijanija ne taka retko oblikuvaat li~nosti {to se patolo- 

{ki vo odnos na svoite osobini. Vo slu~aj na pote{ki anomalii na 

individualnite osobini stanuva zbor za tn. psihoti~ni li~nosti ili 

li~nosti {to stradaat od te{ki du{evni zaboluvawa. Kaj niv psiholo- 

515 

Treba da se ima predvid deka i osobinite na normalnite li~nosti 

moàt da se javat kako kauzalen kriminogen faktor me|utoa, toa e slu~aj samo 

toga{ koga tie }e stanat mnogu silni. No, toa mnogu retko se slu~uva za{to 

kaj niv vnatre{nite vlijanija naj~esto se opredeleni od op{tetstvenite faktori 

koi ostvaruvaat dominantno pri~insko dejstvo. Povodite i uslovite 

{to moàt da se pretvorat vo pri~ini se raznite neurozi, psihopatii i sli- 

~ni du{evni rastrojstva {to imaat karakter na psihoza. 

370

{kite svojstva na li~nosta se do toj stepen degradirani {to ne se vo 

sostojba da ja ostvaruvaat svojata celesoobrazna funkcija. Tuka, vsu- 

{nost, se raboti za takva struktura na li~nosta {to se karakterizira 

so patolo{ka svest i volja. Ako slobodata na voljata zna~i sposobnost 

za donesuvawe na celesoobrazna odluka vrz osnova na poznavawe na 

prirodata i op{testvenata stvarnost, zad povedenieto na sekoe lice 

mora da stojat zdravi du{evni sposobnosti so ~ie posredstvo e mo`no 

ostvaruvawe na soznajnite procesi. Toa zna~i deka soznajnite procesi 

ja determiniraat voljata na li~nosta i dokolku kaj niv ima te{ko naru{uvawe 

kako {to e toa slu~aj kaj psihozite toa rastrojstvo mora nu- 

`no da se odrazi vrz negovata volja. Toga{ li~nosta ne e sposobna da 

se odnesuva vo soobraznost so op{testvenite barawa i o~ekuvawa od 

prosta pri~ina {to ne gi poznava tie barawa, ili poinaku re~eno, ne 

poseduva mo} za normalno rasuduvawe i odlu~uvawe. Motivaciite na 

li~nosta se razdviùvani od nepravilno sogledani op{testveni i li- 

~ni potrebi, celi i akcii. Zatoa ovde slobodno moème da kaème 

deka te{kite du{evni zaboluvawa (psihozite) se javuvaat kako pri~ini 

na nivnoto sevkupno (pa i kriminalno) odnesuvawe. 516 Nivnite naludni~avi 

idei, prisilni stremeì, halucinacii i drugi sli~ni du- 

{evni procesi se osnovniot faktor koj kauzalno go odreduva kriminalniot 

akt. Na toj na~in psihoti~nite osobini i nivnite procesi se 

samo edna od neposrednite kauzalni alki vo kauzalniot sinxir na kriminalitetot. 

Tie ne se ni uslovi ni povodi, t.e. ona {to go olesnuva i 

zabrzuva negativnoto povedenie na li~nosta, tuku pri~inski faktori 

bez ~ie postoewe povedenieto vo konkretniot oblik ne moè da nastane. 

517 Ona {to kako uslov ili povod go zasiluva nivnoto dejstvo vo 

ovoj slu~aj e dopolnitelnoto vlijanie na op{testvenite i organski 

okolnosti. 

Od ovoj primer moè jasno da se vidi razli~niot karakter i na 

dejstvoto na osobinite na li~nosta koi od uslovi i povodi moàt da se 

516 

V. Eliot, M. op. cit. str. 275. Taa smeta deka pote{kite mentalni zaboluvawa 

kako {to se: mani~no depresivnite psihozi, paranojata, {izofrenijata 

i involutivnata melanholija moàt da se javat kako neposredni pri~ini 

na kriminalitetot. 

517 

"Marksisti~ki zasnovanata kriminologija ne osporuva deka vo odelni 

slu~ai du{evnata bolest (na primer, {izofrenijata ili paranojata) mo- 

è da bide pri~ina za nekoe krivi~no delo. So ogled na toa {to se raboti za 

nenormalnosti taka }e bide samo vo isklu~itelni slu~ai na kriminalitetot 

kako op{testvena pojava ili kako zbir od slu~ai. Du{evnata bolest ili rastrojstvo 

ne se smetaat za pri~ini na kriminalitetot na nivo na op{toto. No, 

od ramkite na op{tiot kriminalitet moè da se izdvoi posebna grupa prestapi 

poradi psihopatolo{ki pri~ini. Toga{ e logi~no vo nekoi poedine~ni 

slu~ai du{evnata nenormalnost da ima presuden pri~inski karakter. A~imovi}, 

M. Pravci kriminalne psihiologije, str. 143. 

371

preobrazat vo kauzalni faktori na kriminalitetot. Poradi taa nivna 

osobenost vo {ematskiot prikaz na kriminogenite faktori, osobinite 

na li~nosta na nositelot na kriminalnoto povedenie gi opredelivme 

kako prete`no deterministi~ki faktori. 

Od vaka kompletiranata {ema {to ja pokaùva podelbata i 

osnovnite determinira~ki i kauzalni svojstva na kriminogenite faktori 

proizleguva deka vo procesot na nau~noto soznavawe mora da se 

opfati dejstvoto na site faktori {to go uslovuvaat kriminalitetot. 

Toa zna~i deka tie uslovi treba da se razlikuvaat so ogled na sukcesivnoto 

i genetskoto (razvojnoto) vlijanie na kauzalnite faktori (korenite 

i pri~inite) no, i so ogled na ulogata {to vo toj proces ja 

ostvaruvaat uslovite i povodite od subjektiven i objektiven karakter 

i osobinite na li~nosta vo op{tiot deterministi~ki splet. Kauzalni 

vlijanija ostvaruvaat, pred sî, sprotivnostite {to proizleguvaat od 

naru{enite op{testveni odnosi vo socijalnata struktura na edno konkretno 

op{testvo, a deterministi~ki vlijanija vnatre{nite i nadvore{nite 

situacioni uslovi i osobenostite na li~nosta na prestapnikot 

vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. Za razlika od 

vakviot, spored nas edinstveno ispraven pristap, koj e vo duhot na 

dijalekti~kiot teoretski i metodolo{ki koncept, nekoi avtori kako 

kriminogeni faktori so kauzalno dejstvo gi tretiraat i osobinite na 

li~nosta odnosno nivnite motivacioni procesi. 518 Na{e mislewe e 

deka takvoto sfa}awe e neprecizno bidejki samo pri~inite moàt da 

imaat kauzalno zna~ewe osven, se razbira, vo onoj sosema mal broj slu- 

~ai vo koi poradi izmeneti okolnosti i intenzitetot na svojata ja~ina 

so takvo zna~ewe moàt da se javat i drugi uslovi i povodi od subjektivnata 

ili objektivnata sfera na kriminalnite vlijanija. Pri- 

~inskoto dejstvo ne se nao|a vo sferata na osobenostite na ~ovekot 

tuku vo nadvore{nite vlijanija {to se prekr{uvaat niz li~nosta i vo 

kombinacija so tie osobini ja sozdavaat negovata svest i volja za premin 

kon kriminalniot akt. Preminot kon aktot e usloven od menuvaweto 

na nadvore{nite pri~ini i vnatre{nite i nadvore{nite uslovi 

niz motivacionata sfera na li~nosta. Ona {to kauzalno go uslovuva 

motivacioniot proces se nao|a nadvor od li~nosta vo op{testvenite 

determinanti. A ona {to go determinira, se nao|a vo li~nosta, vo nejzinite 

osobini i karakteristiki, vo strukturata na li~nosta i nejzinata 

podlo`nost na nadvore{ni vlijanija. 

5. Otkako na ovoj na~in analiti~ki gi razdvoivme strukturnite 

elementi na podelbata na subjektivni i objektivni faktori nu`no e 

da napravime i opredelena sinteza na nejzinata celina. Dosega vidovme 

deka poimot kriminogeni faktori se odnesuva na site elementi 

{to vlijaat vrz pojavata na kriminalitetot. Isto taka vidovme deka 

poimot kriminogeni faktori ne smee da se izedna~uva so pri~ini, za- 

518 

Pe{i}, V. Kriminologija, str. 168 i A~imovi}, op. cit, str. 15-16. 

372

{to koj od niv }e ima takva sila zavisi od konkretnata situacija (razli~nite 

uslovi ~esto vlijanieto na edni go smenuvaat so vlijanieto 

na drugi faktori). Seto toa zna~i deka vrz kriminalitetot deluvaat 

golem broj najrazli~ni faktori koi variraat, odnosno koi se podlo- 

`ni na razni promeni. Krivi~nite dela se javuvaat kako proizvod, rezultat 

od povrzanoto dejstvo na objektivnite i subjektivnite vlijanija 

{to me|u sebe se tesno i sestrano povrzani. Tie ne deluvaat kako izolirani 

elementi tuku kako zaemno edinstvo, taka {to ednite ne moàt 

da go ostvarat svoeto dejstvo vo otsustvo na drugite. Me|utoa, konstelacijata 

na nivnata zaemna uslovenost i isprepletenost ne smee da nî 

dovede do sfa}aweto za nivnata mehani~ka povrzanost. Kriminogenite 

faktori ne se mehani~ki zbir od okolnosti tuku dijalekti~ka sinteza 

na vlijanija vo koja na nekoi od niv sepak im pripa|a dominantna sila 

i zna~ewe. A od nivnoto sogleduvawe zavisi odbiraweto na vistinskiot 

pat vo otkrivaweto na pojavata i prakti~nata akcija za nejzinoto 

menuvawe. Taa akcija treba da bide naso~ena, pred sî, kon otstranuvawe 

ili oslabuvawe na dejstvoto na dominantnite faktori koi{to 

vo odnos na drugite se pojavuvaat kako primarni i re{ava~ki za nastanuvawe 

na pojavata. Deluvaweto isklu~itelno ili prete`no vrz 

otstranuvawe samo na sporednite faktori zna~i, vsu{nost, odlagawe a 

ne i spre~uvawe na kriminalnoto povedenie. 

6. Zada~ata na dinami~kiot pristap vo objasnuvaweto na kriminalitetot 

kako op{testvena pojava ne se sostoi samo vo toa da se konstatira 

deka kriminalitetot e proizvod od kompleksnoto vlijanie na 

raznovidni objektivni faktori i li~ni svojstva. Dinami~koto etiolo{ko 

objasnuvawe ne e samo deterministi~ka, tuku i kauzalna analiza 

so koja se saka da se utvrdi i karakterot na me|usebnite vlijanija i 

da se sogleda pravilnosta na kompleksot od razli~ni vlijanija. Nego 

go interesira potekloto, karakterot i intenzitetot, odnosno podlabokite 

vrski {to zakonito predizvikuvaat kriminalno povedenie. Zatoa, 

zaradi podlaboko prodirawe vo su{tinata na objektivno-subjektivnata 

sinteza na kriminogenite faktori vo istaknata glavna podelba 

se pravat dopolnitelni podelbi {to go odreduvaat vremenskiot redosled 

i stepenot na deluvaweto na raznovidnite faktori. Za taa cel najprvin 

se pravi podelba {to poa|a od kriteriumot na razvojnosta, 

odnosno oddale~enosta na nivnoto dejstvo. So ogled na ovoj kriterium 

kriminogenite faktori se delat na posredni (podale~ni) i neposredni 

(bliski). Dokolku me|u nivnoto deluvawe i nastanuvawe na 

kriminalnoto povedenie deluvaat drugi faktori se raboti za posredni 

kriminogeni okolnosti i obratno, dokolku me|u deluvaweto na 

kriminogenite faktori i nastanuvaweto na posledicata ne ostvarile 

dejstvo drugi vlijanija zboruvame za neposredni kriminogeni faktori. 

Vo taa smisla se veli deka op{tite kriminogeni faktori (korenite) 

vrz kriminalitetot ostvaruvaat vlijanie samo vo krajna linija i so 

ogled na toa se javuvaat kako posredni okolnosti, dodeka od druga 

373

strana, poradi nivniot poblizok odnos so pojavata na kriminalitetot, 

pri~inite se smetaat za neposredni kriminogeni faktori. 519 

7. So ogled na neposrednosta-posrednosta i silinata na nivnoto 

pri~insko vlijanie, kriminogenite faktori voobi~aeno se sistematiziraat 

na op{ti, poebni i poedine~ni. Pritoa sosema ispravno se veli 

deka op{tite, koi se nao|aat vo site vidovi kriminalitet, poteknuvaat 

od osnovnite produkcioni odnosi, odnosno od materijalnite uslovi 

na op{testvoto. Posebnite kriminogeni faktori se karakteristi- 

~ni za uslovuvaweto na odelni oblici na kriminalno povedenie. Nivnoto 

dejstvo e specifi~no za predizvikuvawe na primer, na ubistvata, 

a ne i za krivi~nite dela od ekonomskiot kriminalitet, soobra}ajnata 

delinkvencija i sl. Tie se sodrìnski i vremenski usloveni i od 

op{tite kriminogeni faktori i se raznovidni po svojata pojavnost. 

Takvi faktori se na primer, naru{enite bra~ni i semejni odnosi, 

alkoholizmot i drugite sociopatolo{ki pojavi i sl. I na krajot, poedine~nite 

ili individualnite faktori se usloveni i od op{tite i poedine~nite 

kriminogeni vlijanija i se karakteristi~ni za konkretniot 

storitel i za krimiminalniot akt. Tie doa|aat do izraz preku individualnite 

osobini na konkretniot storitel na krivi~noto delo i 

uslovite na situacijata. Prakti~nata smisla na razlikuvaweto na obemot 

i vremenskiot redosled i sukcesivnoto deluvawe na op{tite, posebnite 

i poedine~nite kriminogeni faktori se sostoi vo toa {to "se 

dodeka ne se otstrani deluvaweto na op{tite faktori na kriminalitetot 

ne moè radikalno da se otstranat posebnite i konkretnite kriminogeni 

faktori". 520 

So posredstvo na ovie dopolnitelni podelbi navedenata glavna 

podelba e vo realna mo`nost da gi pruì site indikatori za sogleduvawe 

i objasnuvawe na kriminalizacijata na li~nosta i sogleduvaweto 

na preminot kon deloto preku deluvaweto na osobinite na li~nosta na 

storitelot. 

4. ORGANIZIRAN KRIMINALITET 

1. Vo opredeluvaweto na poimot na organiziraniot kriminalitet 

vo literaturata egzistiraat dva pristapi. Spored prviot, po{irok 

pristap, ovde stanuva zbor za dejnost na kriminalnite organizacii. 

Spored vtoriot, potesen pristap za postoeweto na ovoj krimina- 

519 

Krivi~nite dela vo krajna instanca se usloveni od op{testvenoekonomskite 

odnosi i pretstavuvaat izraz na otu|enosta na ~ovekot vo op{testvoto. 

Spored toa pri~inite na kriminalitetot, pred sî, treba da se baraat 

vo op{tite op{testveno ekonomski uslovi na sekoe konkretno op{testvo 

kako objektivna ramka, potoa vo posebnata sredina vo koja se formira li~nosta 

i na krajot vo smata li~nost. 

520 

Pe{i}, V. op. cit. str. 172. 

374

litet ne e dovolno samo postoeweto na kriminalna organizacija (organizaciona 

dimenzija) 521 , tuku i niza drugi uslovi kako {to se: 

da se raboti za organizirana dejnost od stopanski vid ("kriminalna 

korporacija), 

da postoi upotreba na nasilstvo za za~uvuvawe na pozicijata na 

prioritet ili monopol, poradi {irewe na profitot, no i za finansirawe 

na ubistva so cel za spre~uvawe na primena na pravoto ili donesuvawe 

na politi~ki odluki koi gi zagrozuvaat, i 

korupcija na policiskata, sudskata i politi~ko-izvr{nata vlast. 

522 

Spored Kajzer, ovie uslovi mora da se ne{to po{iroki, odnosno 

mora da postoi i: 

trajno zdruùvawe na pove}e lica kako solidarna, profitno 

organizirana interesna zaednica, 

organizaciona struktura {to od edna strana ja karakterizira 

krut stil na rakovodewe, disciplina na ~lenovite, no i grià za nivnata 

bezbednost, ili, od druga strana, mreà od storiteli na kaznivi 

dela so labav stil na rakovodewe, 

postapuvawe spored plan i podelba na trudot, 

povrzuvawe na legalnite so ilegalni raboti, vo soobraznost so 

soodvetni potrebi na naselenieto, kriminalno iskoristuvawe na li- 

~nite i delovnite vrski ("connections"), 

fleksibilna zlostorni~ka tehnologija i bogat izbor na zlostorni~ki 

metodi (od eksploatacija, zakani, uceni, nasilstvo, prisilna 

za{tita, teror sî do aktivno potkupuvawe), pri {to nasilstvoto 

sprema lica otstapuva vo polza na pritisok od sekakov vid, 

svesno iskoristuvawe na infrastrukturata (radio-telefonskite 

vrski, telefonot i me|unarodnite transportni sredstva, kako i 

internacionalnost i podvi`nost. 

Zaklu~okot {to se izvlekuva e sekoga{ deka organiziraniot 

krimiminal se razlikuva od tradicionalnite formi na grupniot kriminalitet, 

kako {to se bandite ili kriminalnite zdruènija spored 

postoeweto na pove}e od tri od nabroenite obele`ja. 523 

2. Organiziraniot kriminalitet ne poznava nikakvi granici. 

Kriminalnite organizacii od ovoj vid nastojuvaat da se vgradat vo postojniot 

sistem i instituciite {to ve}e ostvaruvaat nekakva po pravilo 

stopanska dejnost. Ovie organizacii ostvaruvaat razni formi na 

521 

Za osnovnite elementi na organizirani grupi: 1. specifi~na namena 

ili funkcija, 2. vlast (avtoritet), 3. uslovi na priem vo grupata i 4. ime 

i drugi znaci na raspoznavawe, vidi: Gori~ar, J. op. cit, str. 305-308. 

522 

Ignjatovi}, \. op. cit. str. 161. 

523 

Kajzer, G. op. cit. str. 194. Sporedi: Fr~kovski, Q, Me|unarodna pravna 

reakcija protiv organiziraniot kriminal, Bezbednost, Skopje, 1995/1, 

str. 5-6. 

375

vlijanie za da gi imaat vo svoi race lu|eto od dràvnite organi i institucii 

nadle`ni za davawe na opredeleni dozvoli, koi ja vodat stopanskata 

politika i re{avaat za pokrupni stopanski zdelki. Toa go 

pravat na toj na~in {to vgraduvaat svoi lu|e vo najvisokite organi na 

vlasta, so korumpirawe na va`ni funkcioneri. 

Vo sovremeni uslovi zagrozenosta od ovoj izrazito opasen kriminalitet 

e na mo{ne visoko nivo vo site sferi na op{testveniot 

ìvot i re~isi nema zemja koja ne e inficirana od negovite raznovidni 

pojavni oblici. Negovite u~esnici sluèj}i se so site sredstva: od 

onie {to dobivaat privid na legalnost pa se do otvoreni uceni, zakani, 

podkup, politi~ki i drugi vrski so osobena svirepost, bezobyirnost 

i violentnost vr{at najrazli~ni zlostorstva koi im nanesuvaat 

ogromni i nepopravlivi {teti na konkrtetnite op{testva i me|unarodnata 

zaednica vo celost. 524 Poradi internacionalniot karakter 

izrazenata podvi`nost i fleksibilnost vo pronao|aweto na novi metodi 

na deluvawe ~esto ostanuvaat nepoznati za organite na progonot, 

a onie {to se poznati, te{ko e i da se nabrojat a kamoli da se dolovat. 

Ona {to e poznato e deka vo razli~ni regionalni podra~ja caruva {vercot 

i trgovijata so opojni drogi i oru`je; kra`ba i trgovija so umetni~ki 

predmeti; iznuduvawe pari zaradi za{tita koja ne e barana (raketirawe); 

posreduvawe pri vrabotuvawe so obvrska za izdvojuvawe na 

del od zarabotuva~kata za organizacijata; ilegalni igri na sre}a i 

izmami pri komar, podveduvawe, prostitucija i trgovija so lu|e; korupcija; 

iskoristuvawe na dano~ni razliki odnosno carinski diferencii; 

trgovija so hartii od vrednost, osiguritelni izmami, ilegalno 

vseluvawe na stranci; trgovija so radioaktivni materii i iznesuvawe 

na radioaktiven otpad; {verc so zlato, nakit, cigari i alkohol; falsifikuvawe 

na pari i ispravi; investicioni izmami; subvencioni 

izmami i nepla}awe na dava~ki; perewe na pari; ilegalen transfer na 

tehnologija; kra`ba, prenesuvawe preku granica i prodavawe na skapi 

avtomobili; profesionalno provaluvawe vo stanovi; provaluvawe vo 

banki na podatoci i kompjuterski kriminalitet; manipulacija so stoka 

na pristani{ta; kontrola na sindikatite; promet so nedvi`nosti; 

distribucija na razni stoki; {verc so alkohol i cigari; drèwe na 

524 "Podzemnite gangsterski oragnizacii vo svoite aktivnosti se slu- 

àt so site sredstva - so potkupuvawe, zakana, zastra{uvawe, so politi~ki 

vrski, samo da gi postignat svoite celi i da go popre~at funkcioniraweto na 

zakonskite mehanizmi. Tie ~esto se dogovaraat i vodat koordinirani akcii 

protiv silite na organiziranoto op{testvo. Me|utoa, zdruèrnijata na organiziraniot 

zlostor, isto taka me|u sebe ~esto vodat soperni~ka borba koja 

ponekoga{ zavr{uva so ubistva i drugi najte{ki krivi~ni dela. Vo literaturata 

se zboruva za povremeni vistinski voeni epizodi me|u niv, za upotreba 

na bombi, ma{inski pu{ki i drugi sredstva za nasilstvo. Milutinovi}, M. op. 

cit. str. 237 i Pravni leksikon, drugo izdanje, Savremena administracija, 1970. str. 732. 

376

arovi, picerii, taverni i restorani; ubivawe po pora~ka za pari; 

organizirawe bankroti; organizirawe na teroristi~ki akcii, finansirawe 

na vojni i voeni pu~evi; trgovija so novoroden~iwa, trgovija 

so delovi od ~ovekovoto telo zaradi transplatacija; najrazli~ni izmami 

vo stopanstvoto, zloupotreba na penziski fondovi, lihvarstvo, pornografija 

i prostitucija, itn. 

Takvata fenomenologija i zagriùva~kiot porast na organiziraniot 

kriminalitet go svrtuva vnimanieto kon utvrduvawe na negovata 

etiologija. Vo tie ramki bez somnenie se potvrduva tezata deka korenite 

na kriminalitetot leàt vo karakterot na op{testveno ekonomskata 

struktura, vo otu|enosta na ~ovekot, vo materijalnite i duhovnite 

uslovi na ìvot i individualnata potreba i orientacija potrebite 

i problemite da se zadovoluvaat i razre{uvaat so nedozvoleni 

sredstva. Neposrednite etiolo{ki faktori sepak treba da se baraat 

vo sferata na brzite socijalni promeni i promenite vo ekonomskite 

i politi~kite odnosi, kako i vo interakciskite odnosi i vrski 

na globalno nivo: migraciite, komunikaciite, transportot, finansiskite 

tekovi itn. 525 Na porastot na organiziraniot kriminal osobeno 

mu pogoduvaat i faktorite {to se vo neposredna vrska so pazarot i 

funkcioniraweto na dràvata. Slabosta vo funkcioniraweto na 

dràvata, pak vo osnova proizleguva od prevlasta na politikata nad 

pravoto, od nefunkcioniraweto na pravnata dràva i nepo~ituvaweto 

na na~eloto na zakonitosta. 526 Ona {to me|utoa e karakteristi~no za 

Republika Makedonija, kako i za site drugi zemji vo tranzicija, se nao|a 

vo komplementarnoto dejstvo i na dopolnitelnite kriminogeni 

faktori povrzani so toj preoces. Transformacijata na op{testvenoekonomskite 

odnosi dovede do socijalno raslojuvawe, so zgolemena nevrabotenost, 

vlo{eni i nesigurni uslovi na ìvot i intencija na 

opredeleni socijalni i politi~ki grupi i sloevi za zafa}awe na dominantna 

ekonomska i politi~ka pozicija vo novonastanatite op{testveni 

okolnosti. Seto toa nu`no se po~uvstvuva vo zabaveno funkcionirawe 

na dràvnite organi i institucii, vo nepo~ituvawe na zakonitosta, 

vo gubewe na me|usebna tolerancija i manifestirawe na takvi 

aktivnosti vo koi silen zamav ostvaruvaat potkupot, zakanite i 

onie modeli {to vo profitot i zbogatuvaweto gledaat dominantna 

aktuelizacija na modernite vrednosti. 527 

2. Organiziraniot kriminalitet e mnogustrano opasen i {teten 

op{testven fenomen ~ija pojava i permanenten podem na na{ive 

525 

Kambovski, V. Pravnata dràva i organiziraniot kriminal, Nau~en 

proekt: Konstituirawe na Republika Makedonija kako moderna pravna 

dràva. Tema: Pravnata dràva i organiziraniot kriminal, Praven fakultet, 

Skopje, 1996, str. 16. 

526 


527 


377

prostori se vrzuva za osamostojuvaweto na na{ata dràva i promenata 

na nejzinoto op{testvenopoliti~ko ureduvawe. Intencijata da se 

istraùvaat negoviot poim, negovite po~etni pojavni formi, negovata 

etiologija i nekoi osnovni nasoki za negovoto suzbivawe, e opredelena 

od èlbata za krajno seriozno soo~uvawe so stvarnosta. Toa e 

potrebno zaradi vistinsko iznao|awe na najefikasnite kriminalno 

politi~ki merki za negovoto prevenirawe i suzbivawe. Toa vpro~em 

denes go priznavaat i najvisokite vladini pretstavnici i tela i vo taa 

smisla otvoreno ja prifa}aat me|unarodnata sorabotka i pomo{ vo 

ovaa oblast. Ottamu, dosega{nite aktivnosti i predlozite i sugestiite 

za natamo{no deluvawe se glavnato teì{te na narednite razgleduvawa. 

Zgora na toa, krajno vreme e naukata da prestane da se zanimava 

so teoretski raspravii za toa {to na sekoj dobar kriminolog odnapred 

mu be{e jasno, deka vo novite uslovi organiziraniot kriminalitet ne 

moè{e da nî odmine, i pokompleksno da se zafati so pragmatski 

osmisleno re{avawe na problemot koj, sakale ili ne, mora da priznaeme, 

mo{ne visoko e ispraven pred nas. 

[to se odnesuva na dosega{nite aktivnosti vo preventivnoto i 

represivnoto suzbivawe na organiziraniot kriminalitet vo na{ata 

zemja, treba da se istakne deka najprvin bea organizirani dve me|unarodni 

sovetuvawa: prvoto vo sorabotka so Sovetot na Evropa na 

tema "Usoglasenosta na pravilata {to se odnesuvaat na organiziraniot 

kriminalitet i pravnite propisi so koi se regulira krivi~noto 

gonewe", vo Ohrid na 9 i 10 maj 1996 godina i, vtoroto, na tema "Pravnata 

dràva i organiziraniot kriminalitet" odràno vo Skopje na 

14. 06. 1996 godina. Na ovie sovetuvawa, a podocna mnogu po~esto i vo 

stru~nata literatura, bea zagatnati brojni aspekti na organiziraniot 

kriminalitet i predlozi i soodvetni re{enija za bespo{tedna borba 

vo negovoto suzbivawe. 

Vladata na Republika Makedonija pokaà opredelen interes za 

borba protiv organiziraniot kriminal i korupcijata. Vo taa smisla 

zboruva faktot deka vo juli 1996 godina od nejzina strana be{e donesena 

Programa za borba protiv zloupotrebata i trgovijata so droga. 

Vedna{ potoa e formirana i Me|unarodna dràvna komisija za borba 

protiv nedozvoleno proizvodstvo, trgovija i zloupotreba na droga. Od 

rabotata na ova komisija proizleze i inicijativata za donesuvawe Zakon 

za kontrola na proizvodstvoto i prometot so narkoti~ni drogi, 

psihotropni supstancii i prekurzori i za preventiva na zloupotrebata 

na drogi i psihotropni supstancii. Toj zakon do denes me|utoa ne 

e donesen. Od zna~ewe e me|utoa {to od noemvri 1996 godina stapi vo 

sila nov moderen krivi~en zakonik, a ovaa godina e donesen i Zakonot 

za spre~uvawe na perewe pari, koj vleguva vo sila od 1 mart 2002 

godina, vo koi se pomesteni brojni odredbi {to se odnesuvaat na spre- 

~uvaweto na organiziraniot kriminal. 

378

Od mnogubrojnite drugi aktivnosti {to vo posledno vreme se 

iniciraani vo ovaa sfera, zasluèno vnimanie ima i bezrezervnoto 

vklu~uvawe na na{ata zemja vo dolgoro~nata zaedni~ka programa na 

Sovetot na Evropa, Komisijata na Evropskata zaedncia i PHARE protiv 

korupcijata i organiziraniot kriminal vo zemjite vo tranzicija 

nare~ena "Oktopod". Podednakvo vredno e da se spomne i odrànata 

obuka na tema "Prevencija na organiziraniot kriminal i korupcijata" 

pod zaedni~ko pokrovitelstvo na Oddelot na OON za prevencija 

na kriminalot i krivi~na pravda od Viena i UNPREDEP, {to be{e 

odràna vo Skopje od 24 - 30 septemvri i od 13 - 17 oktomvri 1997 godina. 

I na dvata sobiri bea istakni pozitivni ocenki za usilbite na na- 

{ata zemja vo suzbivaweto na kriminalitetot. Op{t zaklu~ok na 

Evropskata komisija, Sovetot na Evropa i Oddelot za prevencija na 

kriminalot i krivi~nata pravda e "deka i pokraj site problemi so koi 

se sudri na{ata zemja vo procesot na tranzicija, Republika Makedonija 

postignala zna~itelen napredok vo svoite usilbi da im se 

sprotivstavi na organiziraniot kriminal i korupcijata. 

Me|utoa, mora da priznaeme deka edno se usilbite, a sosema drugo 

postignatite prakti~ni rezultati vrz ovoj plan koj ni oddaleku ne 

zadovoluvaat. Vo interes na obezbeduvaweto vistinski rezultati vo 

ovaa oblast nesomneno e deka treba da se podvle~at prioritetnite 

urgentni oblasti od zna~ewe za natamo{no efikasno deluvawe so 

precizno i jasno postavuvawe na celite i potrebnite sredstva za nivno 

ostvaruvawe. Ottamu poso~uvame: 

- So cel da se podobri procenkata na organiziraniot kriminal 

i korupcijata treba da se napravat konkretni ~ekori za revidirawe na 

ve}e postojnite postapki za sobirawe i analizirawe na podatoci, kako 

i na politikata na poddr{ka na istraùvawata za otstranuvawe na 

voo~enite nedostatoci vo pogled na dostapnosta na relevantni 

statisti~ki podatoci i na (ne)informiranosta vo vistinskata 

priroda na problemite vo zemjata. 

- So cel da se zgolemi svesta kaj javnosta za opasnost od organiziraniot 

kriminal i korupcijata treba da se pravat dopolnitelni 

usilbi preku koordinirano deluvawe na mediumite da se podigne svesta 

na javnosta za gorenavedenite problemi. Vo taa smisla se nastojuva 

da se deluva osobeno vo sferata na: javnoto obrazovanie zaradi voveduvawe 

obrazovni programi koi }e go zasilat sozdavaweto kultura za 

po~ituvawe na moralnosta i legalitetot; sozdavawe na informativni 

kanali za dobrovolno prijavuvawe na slu~ai na korupcija i organiziran 

kriminal od strana na javnosta i soodvetna za{tita na policiskite 

informatori. 

- So cel da se zasili prevencijata na organiziraniot kriminal 

i korupcijata kako va`no nadopolnuvawe na represivnata politika vo 

ovaa oblast, se poprisutno treba da bide nastojuvaweto da mu se dade 

visok prioritet na usvojuvaweto na Zakonot za spre~uvawe na koru- 

379

pcijata so koj }e se vospostavat standardi na odnesuvawe na upravata i 

vrabotenite vo javnite slu`bi. 

Vo funkcija na preventivnoto deluvawe treba da se gledat i 

usilbite: 

za izrabotka na programa za pravna, administrativna i kulturna 

inicijativa za borba protiv korupcijata; 

formirawe na vnatre{no i me|unarodno telo za suzbivawe na 

korupcijata, 

poostruvawe na kaznenata politika za opredeleni formi na korumptivno 

odnesuvawe, 

kadrovsko, materijalno-tehni~ko zajaknuvawe na slu`bata za 

borba protiv organiziraniot kriminalitet vo Ministerstvoto za vnatre{ni 

raboti, kako i sozdavawe mo`nosti za nivna specijalizacija i 

usovr{uvawe vo zemjata i vo stranstvo, 

vospostavuvawe procedura za zaplena na imot steknat preku 

organiziran kriminal, korupcija i "perewe" pari, 

normativno ureduvawe na mo`nosta za premestuvawe na tovarot 

na dokaùvawe vo pogled na odzemaweto na imot kako rezultat od krivi~no 

gonewe na onie lica koi bile osudeni za reket i sli~ni krivi- 

~ni dela, 

formirawe na finansiska policija so site neophodni, kadrovski 

i materijalni resursi, 

vospostavuvawe standardi za dobro upravuvawe i legitimno 

trgovsko i finansisko rabotewe i razvivawe mehanizmi za sorabotka 

vo spre~uvaweto na korupcijata. 

- So cel da se zgolemi efikasnosta na politikata na kontrola 

na kriminalot treba da se razmisluva i za voveduvawe na konceptot na 

krivi~na odgovornosot za dela povrzani so organiziraniot kriminal. 

So toa bi se revidiral postojniot stav spored koj vo na{ata zemja 

pretprijatijata, kako pravni lica, ne se krivi~no odgovorni, 

- So cel da se moderniziraat istra`nite sredstva na na~in {to 

}e bide konzistenten so Evropskata konvencija za ~ovekovite prava i 

osnovnite slobodi, Republika Makedonija mora da nastojuva vo nacionalnoto 

zakonodavstvo da se vnesat odredbi za koristewe na dopolnitelni 

specijalni istra`ni merki kako {to se: prislu{kuvawe, 

elektronsko nabquduvawe, koristewe na anonimni informatori, tajni 

agenti i tehniki na informirawe, sorabotka so svedoci vklu~uvaj}i i 

porane{ni u~esnici vo kriminalni asocijacii. 

Vo vrska so ovaa cel kako i zaradi sozdavawe poprikladni uslovi 

za prijavuvawe na slu~ai za organizirawe na kriminal od po{irokata 

javnost se naloùva i potrebata od za{tita na svedoci koi raspolagaat 

so relevantni informacii. Vo taa smisla treba da se vloàt 

usilbi za usoglasuvawe na nacionalnoto zakonodavstvo so Programata 

za akcija protiv korupcija uslovena od Komitet na ministrite na Sovetot 

na Evropa vo noemvri 1996 godina i so Rezolucijata na Evro- 

380

pskiot sovet od noemvri 1995 godina za za{tita na svedocite vo borbata 

protiv me|unarodno organiziraniot kriminal. 

Zaradi uspe{no ostvaruvawe na navedenite prioritetni celi, 

site usilbi {to gi pravi Republika Makedonija treba da se doveduvaat 

vo funkcija na zgolemenata potreba od me|unarodna sorabotka i toa ne 

samo so zemjite od Jugoisto~na Evropa tuku i so zemjite na Evropskata 

unija, kako i preku sozdavaweto vrski so me|unarodnite organizacii i 

agencii kako {to se ON, INTERPOL, EVROPOL i drugi. 

3. Predlozi i sugestii za natamo{no deluvawe. Osven za interesite 

na poedinecot ili na institucijata kon koi se naso~eni, organiziraniot 

kriminal sî pove}e pretstavuvaat seriozna zakana i 

zagrozuvawe i za op{testvenata zaednica vo celina. Tokmu zatoa, vospostavuvaweto 

i organizacionoto jaknewe na {irokiot spektar na 

me|unarodnopravnite modaliteti na sorabotkata i zaedni~koto nastapuvawe 

vo nivnoto spre~uvawe, pred me|unarodnata zaednica, se nalo- 

ùva kako edna od nespornite sovremeni potrebi. 

Ottamu, vo vrska so unapreduvaweto na sorabotkata vo oblasta 

na pravdata, borbata so organiziraniot kriminal, a toa vo prv red 

zna~i spre~uvawet na nedozvolenata trgovija so belo robje, droga i 

oru`je, perewe pari i vo vrska so tie pojavi site vidovi korupcija, 

treba da se stava akcentot vrz slednive konkretni predlozi i sugestii. 

- Od prioritetno zna~ewe e utvrduvaweto i usvojuvaweto na me- 

|unarodno prifatliva definicija na organiziraniot kriminalitet. 

Takvata definicija e neophodna potrebna zaradi jasno vostanovuvawe 

i prepoznavawe na pojavite oblici na organiziraniot kriminalitet, i 

vo taa smisla odbegnuvawe na site eventualni nedorazbirawa koi vo 

startot moàt da sozdadat pote{kotii vo ostvaruvaweto na uspe{na 

sorabotka vrz toj plan. 

- Trgnuvaj}i od potrebata za iznao|awe posigurni sredstva vo 

borbata protiv organiziraniot i drugite vidovi na osobeno opasen 

kriminal, isto taka treba da se promovira pogolema me|unarodna sorabotka 

{to bi moèla da se izvede na dve ramni{ta. Na prvoto ramni- 

{te, bi moèlo da egzistira me|unarodno koordinativno telo {to redovno 

}e se sostanuva, a na vtoroto ramni{te, ad hoc rabotni tela {to 

}e bidat mobilizirani za istraùvawe na posebni slu~ai. 

Me|unarodnoto koordinativno telo bi gi imalo slednive zada- 

~i navedeni vo memorandum za razbirawe potpi{an me|u vladite na 

vklu~nite dràvi: 

Vospostavuvawe celosna i efikasna razmena na informacii vo 

vrska so prezemenite i dogovorenite aktivnosti na site vladi vo borbata 

protiv organiziraniot kriminal. 

Obezbeduvawe dobienite informacii da bidat distribuirani 

na na~in {to }e gi zgolemi operativnite aktivnosti i }e obezbedi podr{ka 

za me|unarodnite istragi i krivi~niot progon na ~lenovite na 

kriminalnite mreì i kriminalnite ekonomski asocijacii. 

381

Razvivawe na strate{ki pristap za borba protiv organiziraniot 

kriminal i korupcijata. 

Harmonizirawe na pristapite i aktivnostite prezemeni od 

strana na sekoja vlada, so izbegnuvawe na udvojuvawe, obezbeduvawe poefikasna 

upotreba na silite i uveruvawe deka istra`nite aktivnosti 

se celosno koordinirani. 

Inicirawe na monitoring na me|udràvni specijalni tela formirani 

za istraùvawe specifi~ni slu~ai na organiziran kriminal 

i korupcija. 

Me|udràvnite specijalni tela treba vo prv red da bidat organizirani 

na ad hoc osnova za da se obezbedi deka site relevantni organi 

i upravi se vklu~eni vo kompleksni istragi. Ovde bi trebalo da 

bide vklu~en personal koj }e poseduva komplementarni soznanija potrebni 

za sofisticirana analiza i istraga vo slu~ai na organiziran 

kriminal i korupcija. 

Me|udràvnite specijalni tela treba da poseduvaat: javni zadolènija 

i referencijalni poimi; priod kon relevantni informacii i 

ekspertizi od vklu~enite vladi i dovolen vremenski period za vodewe 

kompleksni istragi. 

- Vo vrska so prethodnoto, od osobeno zna~ewe e da se vospostavi 

i posebni me|udràvna sorabotka na operativno ramni{te. Takvata 

sorabotka e va`na so ogled na toa deka mnogu kriminalni organizacii 

se od transnacionalen karakter. Ottamu, kako prvo barawe se 

naloùva mreàta na organite na progonot da ima ist takov karakter. 

Vo taa smisla e nu`no sozdavawe baza na podatoci {to }e opfa- 

}aat: 

Informacii za kriminalcite vo sekoja dràva posebno, 

mreìte i organizaciite {to tie gi formiraat i aktivnostite 

so koi se zanimavaat; 

Informacii za transnacionalni kriminalni aktivnosti vo 

sosednite zemji {to moàt da navlezat vo Republika Makedonija; 

Informacii za vrskite me|u kriminalnite organizacii nadvor 

od Republika Makedonija i onie {to operiraat vo zemjata; 

Relevantni informacii {to se dostavuvaat redovno ili povremeno 

od razli~ni ministerstva i institucii vo ramkite 

na vladata, kako i od strana na finansiski institucii. 

- Naglasuvaj}i ja serioznosta na posledicite od prisustvoto na 

organizirani oblici na kriminalitetot vo odnos na vladeeweto na 

pravoto i funkcioniraweto na pravnata dràva, posebno ja istaknuvame 

potrebata od brzo pristapuvawe kon site multilateralnite i 

sklu~uvawe novi bilaterani dogovori za me|usebna pravna pomo{. So 

niv se ovozmoùva razmena na informacii {to se koristat vo goneweto 

na krivi~ni dela i pomagaat za pouspe{no krivi~no gonewe na 

382

~lenovite na kriminalnite organizacii. Pritoa, se ima predvid deka 

pokraj ekstradicijata, me|unarodnata sorabotka vo spre~uvaweto na 

organiziraniot kriminalitet, ja dopolnuvaat i niza drugi instrumenti 

koi se nao|aat nadvor na krivi~no-sudskata postapka. Toa se: me|unarodnata 

policiska sorabotka, proteruvaweto, razmenata na informacii 

za osudenite lica, nadzorot vrz uslovno osudenite i uslovno 

oslobodenite lica, li{uvaweto od sloboda i predavaweto na licata 

koi na nedozvolen na~in ja preminale dràvnata granica, pravnata pomo{ 

od strana na konzulatite itn. Vo naukata, praktikata i zakonodavstvoto 

sî pove}e stanuvaat aktuelni i nekoi drugi instituti na materijalnoto 

i krivi~noto procesno pravo - razmena na zatvorenici, razmena 

na postapkite, neposredna sorabotka na organite na progonot 

preku INTERPOL, izvr{uvaweto na krivi~nite presudi na sudovite 

na drugi zemji, razmena i otstapuvawe na postapkite i drugi. 

- Dosega so neskrieno zadovolstvo se prifa}a{e u~estvoto me- 

|unarodni konferencii, seminari i drugi formi na rabotni sredbi na 

koi se sre}avaat eksperti zaradi razmena na sovremenite iskustva za 

borba protiv najnovite oblici na kriminalitetot. Takvata sorabotka 

treba i vo idnina da se poddrùva, a osobeno inicijativite za obuka na 

personalot {to najneposredno e vklu~en vo ostvaruvaweto na zada~ite 

vo sprotivstavuvaweto na organiziraniot kriminalitet. Vo nasoka na 

pocelosno informirawe za me|unarodniot razvoj na soznanijata vo 

ovaa oblast, a osobeno onie {to se odnesuvaat na sovremenite tehniki 

i instrumenti {to moàt da se koristat vo borbata protiv ovie fenomeni, 

treba da se vospostavat i drugi formi na sorabotka. Koristeweto 

na analiti~ki softver na me|unarodno ramni{te e sigurno 

edna od tie mo`nosti. 

I upotrebata na tipi~ni analiti~ki i istra`ni instrumenti 

na organite za sproveduvawe na zakonot, zaradi identifikuvawe i sledewe 

na najrazli~ni kriminalni aktivnosti {to moàt da se povrzat 

vo golemi mreì, ne bi trebalo da bide nikakva pre~ka dokolku za toa 

postoi razbirawe i soglasnost me|u dve ili pove}e dràvi. 

- Zemaj}i predvid deka preventivnata i represivnata borba 

protiv ovie fenomeni pretstavuva kompleksna, dolgotrajna i makotpna 

rabota, se ~uvstvuva potreba da se ukaè i na potrebata za poddrùvawe 

na usilbite za inicirawe na razmena na personal od organite 

na progonot vo Republika Makedonija, so onie od drugite zemji. 

Ovaa razmena generalno bi trebalo da opfa}a kratkoro~ni anga`mani 

za zaemna pomo{ i moè da se pokaè kako mo{ne zna~ajni vo razvivaweto 

na mreàta na doverba me|u organite na progonot od razli~ni 

zemji. 

- Svesni za faktot deka borbata protiv organiziraniot kriminalitet 

e od imperativno zna~ewe za normalnoto funkcionirawe na 

ekonomijata i po~ituvawe na demokratijata vo sekoja zemja vo celost 

383

prifatlivi i prioritetite za dejstvuvawe na internacionalno nivo, a 

toa se: 

vklu~uvawe vo poblisko me|unarodno usoglasuvawe na zakonskite 

tekstovi, 

zajaknuvawe na oficielnata, a koga nacionalnite zakoni go 

dozvoluvaat toa, i na neformalnata me|unarodna sorabotka, 

vo istra`nite, obvinitelnite i operativnite raboti, 

razmena na prira~nici so koi se objasnuvaat nacionalnite 

postapki, 

nazna~uvawe na centralni vlasti za zaemna pravna pomo{ 

ili edinici za komunikacija za prosleduvawe na barawata, 

formirawe na zaedni~ka me|unarodna rabotna grupa, 

identifikauvawe na najdobar prakti~en primer na istra- 

`ni tehniki, 

razmena na sovremeni istra`ni tehnologii, i 

razvivawe na soodvetna za{tita pri me|unarodnata razmena 

na ~uvsvitelni informacii. 

Se rabira deka so ovie predlozi i sugestii ni oddaleku ne se 

iscrpeni site sredstva {to moàt da pruàt celosen efikasen pridones 

kon rasvetluvaweto, a potem i kon ras~istuvaweto na najgolemiot 

broj negativni pojavi vo oblasta na organiziraniot kriminalitet. Naprotiv, 

ovde se raboti samo za del od mo`nite sredstva koi na opredelen 

na~in bea naj~esto poso~uvani na poslednite doma{ni i me|unarodni 

sostanoci vo vrska so prevencijata i suzbivaweto na fenomenot 

organiziran kriminalitet. Toj fakt me|utoa treba posebno da se ima 

predvid, za{to ednoglasnosta i voedna~enite mislewa na na{ite i 

stranskite teoreti~ari - eksperti vrz ovoj plan, e tokmu ona {to na 

tie sredstva im go istaknuva i zgolemuva zna~eweto zaradi koe, vsu- 

{nost, i bea predmet na poseben interes na ovie izlagawa. Vo onoj moment 

koga nivnata vrednost }e ja po~uvstvuvaat i onie {to se najpovikani 

da ja osloboduvaat praktikata od ovaa bolest, moè da se o~ekuvat 

i po~etnite rezultati vo nejzinoto suzbivawe. No, pred toa, sigurno 

deka e mnogu pova`no, istite tie faktori da priznaat deka bolesta 

e bolest, ne samo koga e tu|a, tuku i nivna sopstvena. Za{to na 

onie okolu bolniot, koj ne ja priznava svojata zarazna bolest, ne moè 

da im pomogne ni sevi{niot. 

384 

5. MALOLETNI^KA DELINKVENCIJA 

Maloletni~kata delinkvencija, kako posebna op{etstveno negativna 

pojava, pretstavuva seriozen op{testven problem so koj denes 

se sudiraat site zemji vo svetot. Teìnata na problemot proizleguva 

od obemot, strukturata i dinamikata na krivi~nite dela {to gi vr{at 

maloletnicite kako i od toa deka se raboti za mladi lica koi so svoeto 

delinkventno odnesuvawe vo golem broj prodolùvaat i kako po-

lnoletni, vozrasni lu|e. Ova se samo osnovnite sumarni akcenti {to 

gi nametnuvaat re~isi site teoretskii prakti~ni raspravi i usilbi 

kon spre~uvawe i suzbivawe na pri~inite i uslovite {to doveduvaat 

do vakvi odnesuvawa. Vo taa smisla preku brojni nau~no verificirani 

empiriski pokazateli vo osnova to~no i skoro ednoglasno se ukaùva 

na slednoto. 

- Maloletni~kata delinkvencija se izdvojuva vo poseben vid 

kriminalno povedenie na koe mu se pridava posebno vnimanie poradi 

negovie brojni specifi~nosti. Vo taa smisla na prvo mesto se istaknuva 

deka maloletnicite se nao|aat vo period na sozrevawe, koga nivnata 

psihofizi~ka sostojba sî u{te ne e celosno oformena. Na maloletni~kata 

delinkvencija i maloletnite delinkventi, vsu{nost, i 

zapo~na da im se pridva posebno zna~ewe otkako se probi uveruvaweto 

deka maloletnikot ne e vozrasen ~ovek, tuku ~ovek koj se razviva vo 

li~nost vo psiholo{ki i fiziolo{ki zamrseniot proces na sozrevawe, 

odnosno deka poseduva takvi osobini koi vo mnogu se razlikuvaat 

od onie kaj vozrasnite. 

- Natamo{na kriminolo{ka karakteristika na maloletni~kata 

delinkvencija e deka vo zadnive godini nasekade vo svetot e vo postojan 

porast izrazen so takvo tempo koe e pobrzo od kriminalitetot 

na vozrasnite. 528 

- Maloletnite delinkventi se po~esto vr{at te{ki krivi~ni 

dela kakvi {to se ubistva, razbojni{tva, siluvawa, te{ki kra`bi i 

pri nivnoto izvr{uvawe projavuvaat visok stepen na surovost i bezobzirnost. 

529 

- Vo strukturata na maloletni~kata delinkvencija dominiraat 

imotnite krivi~ni dela (preku 80% od site krivi~ni dela {to gi 

vr{at maloletnicite). Na vtoro mesto se krivi~niet dela protiv ìvotot 

i teloto, a me|u ostanatite dela moàt da se sretnat nekoi seksualni 

delikti, a potoa doa|aat ostanatite vidovi na delinkventno 

odnesuvawe, kako {to se: delikti vo javniot soobra}aj, nebre`ni krivi~ni 

dela, nepristojni napadi na èni i sl. 530 

528 

Za opredeleni trendovi na toj porast vidi: Milutinovi}, M. op. cit. 

str. 244-245. Vo taa smisla i Kajzer, G. op. cit. str. 275-277. 

529 Vo sporedba so kriminalitetot na vozrasnite, maloletni~kata delinkvencija, 

spored na~inite na izvr{uvawe i {tetnite posledici e od pomala 

teìna. Prestapite po~esto ostanuvaat vo obid: poretki se upotrebata 

na ognenostrelno oru`je i ostvaruvaweto na zakanite, a kaznivite dela naj~esto 

nastanuvaat spontano, neplanirano i impulsivno. 529 

530 

Vidi: [eparovi}, Z op. cit. str. 217 i Milutinovi}, M. op. cit. str. 245-246. 

Spored Kajzer, "Imotnite i soobra}ajnite kaznivi dela ja so~inuvaat glavninata 

od slu`beno otkrieniot maloletni~ki kriminalitet. Sepak grabeìte, 

iako prete`no sitni, telesnite povredi, navredite, naru{uvawata na ku}niot 

mir, siluvawata, o{tetuvawata predmeti, a pred sî narkodeliktite, vo po- 

385

- Za maloletni~kata delinkvencija e karakteristi~no i ~estoto 

zdruùvawe vo maloletni~ki bandi pri vr{eweto na krivi~nite 

dela. Dodeka tie porano se pojavuvale vo pomal obem i isklu~itelno, 

denes kaj mladite se javuvaat sî po~esto i, osobeno vo metropolite i 

golemite gradovi, pa ottamu vo svojaat su{tina se smetaat kako problem 

na urbanite sredini 531 

- Brojot na recidivistite me|u maloletnite delinkventi e dosta 

izrazen, 532 i, {to e od osobeno zna~ewe prili~no golem e brojot na 

polnoletnite storiteli koi {to svojaat "kriminalna kariera" ja zapo~nale 

kako maloletnici. Vo taa smisla Milutinovi} naglasuva, 

deka maloletni~kata delinkvencija pretstavuva naj~est rezervoar od 

koj se regrutiraat kriminalcite me|u vozrasnite lica, 533 a Kajzer, 

deka "maloletni~kiot kriminalitet od denes" e zna~aen kako moèn 

"kriminalitet na vozrasnite od utre". 534 

- Na maloletni~kata delinkvencija í se posvetuva posebno i sî 

pogolemo zna~ewe i ottamu {to pretstavuva posebna op{etstvena pojava 

so ogled deka vo site zemji prose~nata starost na mladite koi se 

oddavaat na vakvo povedenie se spu{ta se ponisko. 

- Poslednata zna~ajna karakteristika na maloletni~kata delinkvencija 

treba da se bara vo merkite koi op{etstvoto gi prezema za 

nejzinoto spre~uvawe. Vo vrska so spravuvawe so maloletni~kata delinkvencija, 

vo svetot kako i vo na{i priliki se postavuva pra{aweto 

od postoeweto na posebno maloletni~ko krivi~no pravo, adekvatno 

na nekoi stranski iskustva. 

5.1. POIM NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA 

voeniot period pokaùvaat najgolemi stapki na porast. Osven toa, prestapni{tvoto 

na mladite lu|e - vo sporedba so vozrasnite - pove}e se projavuva 

kako nasilni~ki kriminalitet. Ova, inaku, ne vaì za ènskite maloletni 

lica. Op{to zemeno, tie pomalku zapa|aat vo kriminal, i toa glavno, kako sitni 

kradci". Kajzer, G. op. cit. str. 273. 

531 

Milutinovi}, M. op. cit. str. 247. Vidi i: Todorovi}, A. Urbanizacija i 

maloletni~ke bande, Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, 

str. 46-61; Todorovi}, A. Posebni oblici aktivnosti za maloletni~ke bande, Zbornik 

Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, 1973/2, str. 303-322; 

Todorovi}, A, Sociologija maloletni~ke bande, Novi Sad, 1973. 

532 

Vidi: Coti}, D. Kriminalitet maloletnika sa posebnim osvrtom na recidivizam, 

JRKKP, Beogard, 1956/4 i 1967/2; Skaberne, B. Recidivizam maloletnika i 

mjere za njegovo sprer~avanje u suzbijanju u socijalisti~kim zemjama, JRKKP, Beograd, 

1968/2, str. 304-316; 

533 


534 


386

Vo opredeluvaweto na poimot na maloletni~kata delinkvencija 

vladee golemo {arenilo koe denes moè da se vidi od brojnite termini 

{to za ozna~uvawe na istata su{tina se sre}avaat kako vo kriminolo{kata 

taka i krivi~nopravnata teorijata voop{to. Taka, pokraj 

za nas najprifatliviot izraz maloletni~ka delinkvencija, ova 

kriminalno odnesuvawe se ozna~uva i kako maloletni~ki kriminalitet, 

maloletni~ko prestapni{tvo, vospitna zapu{tenost i sl. Ni nositelite 

na ovie povedenija ne se po{tedeni od najrazli~ni nazivi 

kako {to se: kriminalci, delinkveti, vispitno zapu{teni maloletnici, 

huligani, moralno propadnati maloletnici i sl. Pritoa, i ovde, 

kako vpro~em i kaj opredeluvaweto na poimot na kriminalitetot, se 

odi vo premnogu ekstenzivno tolkuvawe na ovoj poim, taka {to postojat 

obidi pokraj protivpravnite povedenija na maloletnicite opredeleni 

so KZ, da se pomestatat i asocijalnite i drugi povedenija na maloletnicite. 

535 Vo taa smisla e sro~ena definicijata na Ja{ovi} koj 

veli deka "Prestapni~koto povedenie na mladite e sekoe povedenie na 

poedinec ili na grupa na mladi koe e protivop{testveno, odnosno 

op{testveno neprifatlivo, t.e. so koe se kr{at pravnite i moralnite 

normi na opredeleno op{testvo i koi, koga toa e op{testveno vidlivo 

predizvikuvaat spontano ili organizirano op{testveno rea|irawe so 

namera da se za{titat op{testvenite dobra i vrednosti kako i samite 

akteri na takvoto povedenie. 536 Nasproti vakvata {iroka opredelba, 

na{ stav e deka maloletni~kata delinkvencija, ednakvo kako i kriminalitetot 

na vozrasnite, treba da se opredeli vo nejzinata potesna 

smisla, {to zna~i deka so nea se opfa}aat krivi~nite dela opredeleni 

so krivi~noto zakonodavstvo i toa samo onie koi i za vozrasnite pretstavuvaat 

krivi~ni dela. Opravduvaweto na ovoj stav, kako {to ispravno 

istaknuva Milutinovi}, se nao|a vo ograni~uvaweto na malo- 

535 

"Vakvoto {iroko sfa}awe se zasnova na pro{iruvaweto na poimot 

na maloletni~kata delinkvencija na site devijacii vo povedenieto na mladite 

lu|e kako {to se: socijalna neprilagodenost vo naj{iroka smisla na zborot, 

skitawe, pu{ewe na u~ili{te, begawe od semejstvoto i od u~ili{teto i 

sli~ni povedenija, koi ~esto izleguvaat od ramkite na zakonskite limitacii 

kako i onie aktivnosti koi se inkriminirani so normite na materijalnoto 

krivi~no zakonodavstvo"... "Vo ramkite na ovoj koncept se sre}ava i podelbata 

na socijalno neprilagodenite mladinci na preddelinkventi i delinkventi 

koja vo osnova se bazira na zakonskata limitacija. Milutinovi}, M. op. cit. str. 

239. 

536 

Ja{ovi}, op. cit. str. 61. I [eparovi} dosledno na svojata opredelba 

na kriminalitetot, zboruva za maloletni~ki kriminalitet {to go opredeluva 

kako ver{ewe krivi~ni dela od strana na maloletni lica so ogled na 

krivi~nopravnite normi, a poimot maloletni~ka delinkvencija go opredeluva 

kako zbir na site onie povedenija so koi mladite vo razvoj otstapuvaat 

od normite na povedenieto vo op{testvoto. [eparovi}, Z. op. cit. str. 220. 

387

letni~kata delinkvencija na dejnosti koi se inkriminirani so pozitiven 

krivi~en zakonik i ottamu {to kaznenata politika bara jasni i 

precizno opredeleni poimi, li{eni od difuznost i relativnost. 537 

Pritoa ne se protivime na stojali{teto na navedeniot avtor 

deka poimot vospitna zapu{tenost mora da zna~i samo li{uvawe na 

mladite od vospitna grià i deluvawe, t. e. otsustvo na svesno, plansko 

i celishodno vlijanie vrz nivniot razvoj i formirawe. 538 Za sosema 

ispraven go smetame negoviot stav deka poimot op{testvena neprilagodenost 

vo svoeto osnovno zna~ewe pretstavuva nesupeh na opredelena 

li~nost ili grupa da se prilagodat (adaptiraat) na dadenite op{- 

testveni priliki i uslovi. 539 

Vo literaturata se smeta deka prviot zakon za maloletni~ka 

delinkvencija e donesen od dràvata Ilinois vo SAD (1899), 540 po {to 

sleduva{e donesuvaweto na posebni zakoni i vo drugi zemji. 541 Poseben 

537 


538 

Ja{ovi}, op. cit. str. 35. Sporedi: A~imovi}, Lj. Vaspitna zapu{tenost i 

pojave kriminala kod maloletnika, Narodna milicija, Beograd, 1954/3, str. 43-48 i 

Jovanovi}, V. O nekim dru{tvenim korenima vaspitne zapu{tenosti i kriminaliteta 

maloletnika, 13 Maj, Beograd, 1966/7-8, str. 680-685. 

539 

Ja{ovi}, op. cit. str. 39. 

540 

Vo ovoj zakon (An Act to Regulate the Treatment and Control of Dependent, 

Neglect and Delinquent Children) se veli deka "Delinkventno e sekoe ma{ko dete 

pomlado od 17 godini, odnosno koe prekr{ilo koj i da e zakon na Ilinois ili 

e nepopravlivo, ili svesno se druì so kradci, opasni ili nemoralni lica, 

ili koe bez opravdana pri~ina ili bez odobruvawe na roditelot, staratelot 

ili nadzornikot, ja napu{ti ku}ata ili mestoto na ìveewe, ili raste vo 

indolentnost i zlostorstva, ili svesno posetuva ku}i koi se na lo{ glas, ili 

svesno posetuva mesta kade se igra komar, ili posetuva kafeani i sli~ni 

mesta kade {to se proddavaat alkoholni pijaloci, ili posetuva javni oblo- 

ùvalnici i mesta kade {to se sobiraat crnoberzijanci, ili bezdelni~ejki 

talka po ulicite, okolu èlezni~kite stanici i koloseci, ili uskoknuva 

odnosno, se obiduva da uskokne vo voz vo dvièwe, ili vleguva vo vagoni i 

lokomotivi bez odobrenie, ili izgovara vulgarni zborovi ili pcosti na javno 

mesto ili vo blizina na nekoje u~ili{te, ili e vinoven poradi ne~esno ili 

naru{eno povedenie". Podocna do 1925 god. i ostanatite dràvi postapno donesoa 

svoi posebni zakoni za maloletni~kite sudovi. Vidi: Mati}, O. Istoriski 

prikaz krivi~nopravnog poloàja maloletnih u~inilaca krivi~nih dela, Zbornik IKSI, 

Beograd, 1973/2. str. 83. 

541 

Taka na primer, vo Anglija e donesen Zakon za maloletnici (Children 

Act) vo 1908 i 1933, 1938, 1952 i 1956, vo Belgija - Zakon za za{tita na 

decata (1912 i 1965), vo Norve{ka - Zakon za detska za{tita, (1928), vo Francija 

- Zakon za maloletni~ki sudovi (1912) zamenet so Uredba za deca delinkventi, 

od 2 fevruari 1945, vo Zapadna Germanija - Zakon za maloletni~ki 

sudovi (1923) i podocna Zakon za posebni sudovi za maloletnici (1952) i Za- 

388

zakon za maloletni~ka delinkvencija vo na{aat zemja ne postoi (nema 

nikakvo posebno inkriminirawe na protivpravnoto povedenie na maloletnicite), 

taka {to tie se krivi~no odgovorni i se kaznuvaat spored 

KZ na Makedonija i toa samo za onie dela za koi se odgovorni i polnoletnite 

lica. 

5.2. STAROSNI GRANICI NA MALOLETNI^KATA 

DELINKVENCIJA 

1. Biolo{ki aspekt na mladosta. Spored misleweto na psiholozite 

vo sozrevaweto na li~nosta se razlikuvaat pove}e fazi i toa 

obi~no: period na detstvo, predpubertet, pubertet i postpubertestski 

period, sekoja so posebi karakteristiki na li~nosta. Pritoa ne moè 

da se kaè deka sekoe dete podednakvo gi pominuva navedenite hronolo{ki 

periodi, za{to razvojot na site psihi~ki i somatski osobini 

ne e sekoga{ ramnomeren. 

Pretpubertetot koj kaj devoj~iata se smeta od 11-12 godina, a kaj 

mom~iwata od 12-14 godina, se karakterizira so sudir me|u detskite 

crti na li~nosta i crtite na maloletstvoto. Decata vo toj period po- 

~nuivaat da se osamostojuvaat i ve}e da gi otfrluvaat avtoritetite. 

Pubertetskiot period kaj devoj~iwata voobi~aeno trae od 12-15 

godini, za ma{kite deca od 14-18 godini. Za toj period e karakteristi- 

~no zabrzano i nesrazmerno rastewe na teloto, po~etok na deluvaweto 

na polnite `lezdi i mutacija. Ili, kako {to veli Hentig, "Mladosta e 

bina na tri golemi fizi~ki i mentalni krizi: krizata na pubertetot, 

krizata na rastewe i funkcionalna kriza. Prva e krizatata na pubertetot. 

Dobro poznatite somatski promeni tesno se povrzani so psihi- 

~kite promeni. Sprotivstavenite sostojbi na duhot ja karakteriziraat 

mentalnata slika. Silniot nagon za lutawe e ublaèn so bolnoto ~ezneewe 

za ku}ata. Instinktot na samoodrùvawe edna{ e potisnat, 

drug pat preterano izrazen. Postoi sklonost za neposredni i celosni 

re{enija na site problemi: èstoka lojalnost sprema prijatelite i 

bezgrani~na omraza sprema neprijatelite. Postojnite avtoriteti, 

imaj}i go pritoa vo vid i op{testvoto i crkvata i semejstvoto, se otfrleni 

i izloèni na somnenie, dodeka istovremeno se pokaùva nova i 

svoevolna lojalnost sprema somnitelni voda~i. Vo ovoj period potajno 

se javuvaat mnogu mentalni rastrojstva. Brojkite za samoubistva i nesre}i 

rastat. Izgleda deka pubertetot gi mobilizira site mentalni i 

telesni slabosti na mladoto su{testvo do opasni isku{enia. Kaj mnogu 

poedinci pubertetot se prodolùva ili ostanuva vo oblik na izrakon 

za sudovite za maloletnic (1953), vo [vedska - Zakon za detska za{tita 

(1960) itn. Lazarevi}, Lj. Neke karakteristike tretmana maloletnih u~inilaca krivi~ih 

dela u savremenom krivi~nom pravu, JRKKP, Beograd, 1965/1, str. 24. i Mati}, O. 

op. cit. str. 82-90. 

389

zen infantilizam. Nie sre}avame vozrasni lu|e so detsko lice i 

detski mentalitet. êsto pubertetot ne zavr{uva pred sredinata na 

dvaesetata godina. Ponekoga{ pubertetot ostanuva da ìvee so mentalnite 

obele`ja na ve~no dete i pokraj dolgata brada i starosta koja 

predizvikuva po~it. Ona {to go odbeleùva periodot od pubertetot 

do zrelosta ne e tolku koli~nikot na inteligencijata kolku {to e toa 

emotivnoto i volevoto drèwe. Nakratko, moè da se podrì postavkata 

deka vistinskiot kriminalitet moè da bide tesno povrzan so 

organskata agresivnost na pubertetot i deka vo su{tina e simptom na 

pubertetskata kriza." 542 

Site tie skokovi vo fiziolo{kiot razvoj kaj mladite lica 

predizvikuvaat silno ~uvstvo na nesigurnost. Tie po~nuvaat pove}e da 

razmisluvaat za sebesi, da me~taat. Vo èlbata pokraj silnoto ~uvstvo 

na fizi~ka mo}, da gi razvijat i sopstvenite psihi~ki sili tie ~esto 

se popre~eni od strana na avtoritetite koi{to tokmu zatoa gi otfrluvaat 

i kritikuvaat. Maloletnikot saka da se identifikuva so vozrasniot 

~ovek vo onie dejstvija vo koi dotoga{ toa ne moèl ili ne 

smeel da go pravi, a toa vo prv red se onie povedenija {to se ocenuvaat 

negativno. Poradi toa se veli deka vo toj period mladincite prezemaat 

lo{i naviki od vozrasnite pobrgu odo{to toa bi trebalo. Toa e 

period okarakteriziran so vnatre{na voznemirenost, èlba za patuvawe 

i avanturi, so silna emocionalnost i nerealna eroti~na naso~enost 

sprema postari lica od sprotivniot pol, spored me|usebnoto 

odbivawe na polovite od ista vozrast, i po samozadovoluvaweto. 

Postubertetski period za devoj~iwata se smeta od 16-20, a kaj 

ma{kite od 18-24 godini. Toa e period vo koj postepeno doa|a do 

izvesno sinhronizirawe me|u emociponalnite i racionalnite elementi 

vo kriti~en realizam. Postepeno zapo~nuva da se priznava avtoritetot 

na vozrasnite lu|e, vo prv red vo semejstvoto. So ovoj period 

zavr{uva procesot na sozrevaweto na poedinecot. 

2. Sociolo{ki aspekt na mladosta. "Se pretpostavuva deka semejstvoto 

mu e od pomo{ na na mladoto su{testvo. Me|utoa, namesto 

toa, decata ~esto se iskoristuvaat od strana na semejstvoto i se izlo- 

ùvaat na novi opasnosti. Roditelite moàt so postavuvawe na isklu- 

~itelni ograni~uvawa da predizvikaat i isklu~itelno sprotivstavuvawe 

od strana na decata, a so pretpostavuvaweto na ednoto dete 

pred drugoto, moè da go rasto~at edinstvoto na celoto semejstvo. êsto 

semejstvoto ne e pristani{te kade {to se odmaraat du{ata i teloto 

tuku leglo na nemiri vo koe cvetaat sudiri i ekonomski napnatosti. 

Ponekoga{ odnosot me|u tatkoto i sinot e pozategnat od odnosot 

do koj bi moèlo da dojde me|u deteto i suroviot nadvore{en svet. 

Pod vakvi okolnosti edno aktivno, zdravo i mnogu ~uvstvitelno dete 

moè da skr{ne od patot i da se lizne vo kriminal, a nasproti nego - 

542 

Hentig, H. op. cit. str. 171-172. 

390

edno neagresivno, povle~eno vo sebe, pla{livo, vozdr`livo, nesamostojno 

i neenergi~no dete, moè da ostane nastrana od kriminalitetot." 

543 3. Biolo{kiot i sociolo{kiot aspekt na mladosta se od izvonredno 

zna~ewe, za{to tokmu vo niv se pomesteni najzna~ajnite okolnosti 

za opredeluvaweto na krivi~nata odgovornost na maloletnicite. 

So nivno posredstvo vo sekoja zemja se opredeluvaat gornata i 

dolnata starosna granica na krivi~nata odgovornost. Vo nekoi zapadni 

zamji i zemjite so Common Law sistem, iako razli~no, sekoga{ e 

utvrdena gornata starosna granica koja se dviì od 15 do 21 godina. 

Pritoa moè da se kaè deka vo prosek kako gorna granica na krivi- 

~nata odgovornost e prifatena vozrasta od 18 godini. 544 

[to se odnesuva do dolnata starosna granica na krivi~nata 

odgovornost, karakteristi~no e toa deka golem broj na zemji voop{to 

ne ja opredeluvaat, a vo onie vo koi taa e utvrdena naj~esto iznesuva 7 

godini. 545 Toa zna~i deka vo tie zemji za maloleten delinkvent se smeta 

sekoe lice koe izvr{ilo krivi~no delo, ako se nao|a na vozrast me|u 7 

i 18 godini, so taa razlika {to vo nekoi zamji od Azija i Afrika, gornata 

starosna granica e spu{tena na 14, pa duri i na 12 godini, {to se 

opravduva so pobrzoto mentalno sozrevawe na maloletniciet vo tie 

dràvi. 546 

543 

Henting, H. op. cit. str. 177-178. 

544 

Vo najgolemiot broj zemji na Azija i Afrika krivi~noto maloletstvo 

zavr{uva so navr{eni 15 godini, a vo evropskite zemji gornata granica 

na maloletstvo e pomestena vo starosniot interval od 15-18 godini. Taka vo 

Belgija krivi~noto maloletstvo zavr{uva so navr{uvaweto 15 godini, vo 

Grcija, Anglija i Polska so navr{eni 17 godini, vo Francvija Italija, Germanija, 

Jugoslavija, SSSR, [vajcarija i vo niza drugi zemji so navr{eni 18 

godini. Nordiskite zemji i nekoi dràvi na SAD go prifatile navr{uvaweto 

na 21 godinakako period na nastanuvawe na polnoletstvoto. Lazarevi}, Lj. 


545 

"Spored zakonodavstvata na najgolemiot broj aziski i afri~ki 

zemji krivi~no maloletstvo nastapuva so navr{eni 7-9 godini. Takov e slu~aj 

vo Irak, Jordan, Libija, Sirija, Egipet, itn. Vo najgolemiot broj evropski zemji 

(Germanija, [vajvcarija, Italija, Jugosalavija, Ungarija i niza drugi) 

prifateni se 14 godini kako vozrast koga nastapuva krivi~nata odgovornost. 

I vo skandinavskite zemji (Danska, Finska, Norve{ka) i vo nekoi federalni 

dràvi na SAD, krivi~oto maloletstvo nastapuva na vozrast od 15 ili 16 godini". 

Lazarevi}, Lj. op. cit. str. 25. 

546 

"Ima li me|utoa, opravduvawe toa {to krivi~noto maloletstvo na 

primer, vo Iran nastapuva so navr{eni 11 godini, vo Irak so 7, a vo Jordan so 

9 godini. Ili, dali vo pogled na gornata starosna granica na krivi~noto maloletstvo 

da bide prifatena ednakva vozrast vo Francija, Tajland i Meksiko". 

Lazarevi}, Lj. op. cit. str.26. 

391

Vo na{ata zemja kako maloletnici vo krivi~nopravna smisla 

se smetaat lica od ma{ki i ènski pol na vozrast od 14 do 18 godini. 

Licata pod ~etirinaesetgodi{na vozrast se smetaat za deca i se krivi~no 

neodgovorni. 547 Zna~ajno e i toa deka krivi~no odgovnornite 

maloletnicite natamu se delat na pomladi (od 14- 16 godini) i postari 

(od 16 do 18 godini) maloletnici. Na mladite maloletnici za izvr- 

{eno krivi~no delo sudot moè da im izre~e samo vospitni merki, a 

na postarite maloletnici - vospitni merki, a za krivi~ni dela za koi 

vo KZ e propi{ana kazna zatvot nad 5 godini i kaznata maloletni~ki 

zatvor. 

5.3. ETIOLOGIJA NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA 

1. Koga e vo pra{awe etiologijata na maloletni~kata delinkvencija 

ona {to zasluùva prioriteno da se podvle~e e soznanieto 

deka pokraj op{tite pri~ini koi se zaedni~ki za site vidovi na kriminalno 

povedenie, postojat i posebni pri~ini uslovi i povodi koi 

osobeno se specifi~ni za ovoj vid na negativno odnesuvawe. Ili so 

drugi zborovi, vrz pojavata na maloletni~kata delinkvencija op{tite 

pri~ini i uslovi deluvaat vo ednakva mera kako i kaj drugite vidovi 

na kriminalitet, me|utoa pokraj niv postojat i posebni okolnost koi 

go ostvaruvaat svoeto re{ava~ko vlijanie tokmu vrz obemot, strukturata 

i dimnamikata na delinkvencijata. Me|u niv nu`no e posebno da 

se istakne vlijanieto na semejstvoto, u~ili{eto i koristeweto na slobodnoto 

vreme. 

a) Na semejstvoto voobi~aeno mu se prefrlaat site poznati 

nedostatoci koga vo nego ja nema potrebnata atmosfera za pravilen 

razvoj na li~nosta na maloletnikot. 548 So ogled na nivnoto nesomneno 

547 

Za kriminalitetot na decata vidi: Bajer, M. i dr. Izvr{ioci krivi~nih 

dela mla|i od 14godina, Pravni fakultet Sveu~ili{ta u Zagrebu, Zagreb, 1975. i Pihlar, 

S. Oblici prestupni{tva dece i uspe{nost mera prema deci prestuopnicima, JRKKP, 

Beograd, 1975/3, str. 435-452. 

548 

"Za maloletni~kata delinkvencija e posebno vaèn faktorot na semejnata 

sredina. Angliskiot kriminolog i psiholog Sttot vo delot delinkvencija 

i ~ove~kiot karakter gi istaknuva slednive okolnosti koi vlijaat na 

maloletni~kata delinkvencija vo vrska so semejnite sostojbi: bolest na roditelite, 

raspravii na roditelite, ~uvstvitelno otu|uvawe na decata od roditelite, 

polo`bata na nesakani i diskriminirani deca, nezadovolitelnata semejna 

sredina, t.e. nesposobnost na roditelite za vr{ewe na roditelskite funkcii, 

semejstvo so pregolem broj na deca, edinec vo semejstvoto, necelosno 

semejstvo (poradi prekin na brakot), tn, negativni semejstva (alkoholizam, 

prostitucija, kriminal), semejstvo so celosno nepodoben stan i bez najnuèn 

prostor za igra i zabava na decata". [eparovi}, Z. op. cit. str. 222.. Vidi i: Marinkovi}-Pejovi}, 

D. Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva kod maloletnika, 

392

zna~ewe i za uslovuvaweto na devijantnoto i kriminalnoto povedenie 

kaj ostanatite ~lenovi na semejstvoto na ovoj problem poopstojno }e se 

zadrìme podocna. 

b) Na u~ili{teto denes so pravo mu se prefrla deka svoite usilbi 

i programi se pove}e gi naso~uva kon pruàwe na obrazovni sodrìni, 

a se pomalku vo nasoka na vospituvawe na mladinata i vgraduvawe 

moralni normi, stavovi i pozitivni karakterni crti vo li~nosta 

na maloletnikot i nivno podgotvuvawe da vodat op{testveno korisen 

ìvot, kako i kon izgradba na sposobnosti so koi }e moàt uspe- 

{no da im se sprotivstavat na negativnite sili i vlijanija so koi sekojdnevno 

}e se sre}avaat vo ìvotot. Metodite na rabota, brojot, sostavot 

i stru~nosta na nivniot kadar, a osobeno opremenosta so labaratorii, 

fiskulturni sali i tereni i nastavni pomagala se vo golem 

ras~ekor so vistinskite potrebi na obrazovniot i vospitniot proces. 

Kon seto toa se nadovrzuvaat i maliot broj na u~ili{ta {to vodi kon 

prenatrupani oddelenija od po 35-40 u~enici vo edno oddelenie. Seto 

toa ukaùva deka osnovnite i srednite u~ili{ta kako i celokupniot 

sistem na obrazovanie ne e ve}e vo soglasnost so potrebite i barawata 

na op{testvoto. Tie ednostavno ne moàt da gi zadovolat raste~kite 

potrebi na op{to vospituvawe, a najmalku da pretstavuvaat vistinska 

alternativa na izgubenata vospitna uloga na semejstvoto i da 

pridonesuvaat kon sozdavaweto na moralno stabilni i op{testveno 

prilagodeni li~nosti. 549 

v) I najposle, osnovnite zabele{ki {to se odnesuvaat na koristeweto 

na slobodnoto vreme od strana na mladite se odnesuva na nedovolnata 

grià na op{testvoto da sozdade soodveten broj na op{testveni 

organizacii i ustanovi koi }e nastojuvaat da go opfatat sekoj mlad 

~ovek i da mu pruàt mo`nost da go minuva svoeto slobodno vreme vo 

korisni aktivnosti. Ako takvite organizacii i ustanovi ne postojat 

ili gi nema vo dovolna mera, mladite nu`no i se prepu{taat na stihijata 

na ulicata i na isku{enijata na koi te{ko moàt da im odoleat. 

Na toj na~i se sozdavaat uslovi za pojava na maloletni~ki grupi i ba- 

Narodna milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11; Konstatinovi}-Vili}, S. Porodivca i delinkvencija 

maloletnica, JRKKP, Beograd, 1981/2, str.229-310; 

549 

Vidi: Debuyst, Chr. i L. de Bery, [kola i maloletni~ka delinkvencija na temelju 

nekoliko belgiskih istraìvanja, Izbor, Zagreb, 1963/2. 

393

ndi 550 vo koi se smisluvaat planovi glavno za destruktivni aktivnosti. 

551 

Racionalnoto koristewe na slobodnoto vreme denes pretstavuva 

bitno etiolo{ko pra{awe, osobeno za maloletnicite, so ogled 

deka ima pove}ekratno empirisko dokaàno zna~ewe vo nivniot razvoj. 

Slobodnoto vreme ima rekreativna, zabavna, razvojna (razvivawe 

na ~ovekovata li~nost), op{testvena i se razbira edukativna uloga. 552 

Dobro organiziranoto i racionalno iskoristenoto slobodno vreme 

ima nesomnena preventivna funkcija vo suzbivaweto na negativnite 

porivi kaj mladite, taka {to ne postoi op{testvo koe na ovoj problem 

ne mu posvetuva soodvetno vnimanie. Nakratko, toa pretstavuva vremenska 

ramka koja treba vistinski da se iskoristi i da se ispolni so 

bogati sodrìni koi pretstavuvaat pozitivni vospitni aktivnosti i 

vlijanija {to }e gi soprat devijantnite i delinkventnite povedenija 

na mladite. Ottamu so pravo se veli deka samo op{testvata {to ovoj 

problem go re{avaat na relativno zadovolitelen na~in moàt uspe- 

{no da se spravat so prenaso~uvaweto na agresivnosta na mladite vo 

op{testveno polezna nasoka. 553 Pritoa se rabira deka stanuva zbor za 

programirano i organizirano slobodno vreme vo koe moàt da dojdat 

do izraz pozitivnite dispozicii i interesina sekoj maloletnik. 

550 

Maloletni~kite bandi se javuvaat vo mnogu zemji: vo Anglija "teddy 

boys", vo [vedska "skunna foke", vo Polska i Ruskata Federacija "huligani", 

vo Francija "blousons noir", vo Italija"vitelloni", vo Germanija "Halsbstraken". 

vo Avstralija, "boodgies" i "vidgies", a vo Japonija "tayo zoku". Milutinovi}, M. 


551 

Za ovoj etiolo{ki problem vidi pove}e kaj: Ja{ovi}, @. Pojam i zna~aj 

slobodnog vremena s posebnim osvtrtom na osobenosti slobodnog vremena mladih, 

Zbornik Instituta za sociolo{ka i kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, 1973/2, str. 393- 

410. 

552 

"Slobodnoto vreme ja razbiva monotonijata, vnesuva vedrina i ja 

ovozmoùva li~nata afirmacija i potvrduvawe na op{testveno prifatliv 

na~in. Toa ovozmoùva zadovoluvawe na izvesni emocionalni i drugi potrebi, 

osobeno vo ramkite na grupnata dinamika i aktivnosti". Ja{ovi}, @. Uloga 

slobodnog vremena u resocijalizaciji maloletnih prtestupnika, Penologija, Beograd, 

1974/1, str. 42. 

553 

"Imaj}i go vo vid pozitivnoto i negatiovno deluvawe na sodrìnite 

na slobodnoto vreme, sekoe organizirano op{testvo vloùva usilbi vo 

nasoka na razvivawe i naso~uvawe na pozitivnite interesi, sklonosti i sposobnosti 

na mladite i istovremeno sozdava i objektivni, prostorni i drugi 

uslovi za nivno projavuvawe i zadovoluvawe vo slobodnoto vreme. Tamo kade 

{to toa ne e vo dovolna mera slu~aj, slobodnoto vreme na mladite moè da 

bide prazno vreme, vreme na dosada i mrzlivost, toa stanuva pogoden prostor 

za deluvawe na razni negativni faktori, za prezemawe na "podvizi" i prifa- 

}awe na asocijalni obrasci na povedenie". Ibid, str. 36. 

394

2. [to se odnesuva do li~nite karakteristiki na maloletnite 

delinkventi od dosega{nite istraùvawa moè da se izvle~e zaklu~ok 

so koj retko koj ne se soglasuva, a toa deka biolo{kite i psiholo{kite 

promeni koi se javuvaat vo fazata na nivniot razvoj i specifi~niot 

status i uloga koja e povrzana so nivnata vozrast poznata kako pubertet 

i adolescencija vo golema mera go opredeluvaat nivnoto povedenie. 

Poradi seto toa sumarno zemeno ovie lica pokaùvaat: 1. pogolema 

labilnost, 2. zazemaat negativisti~ki stavovi sprema sî i kon 

sekogo (se sprotivstavuvaat i bunat protiv sekakov avtoritet), 3. nivnoto 

povedenie e nekontrolirano i vo prv red diktirano od golemata 

poreba i èlba za afirmacija na sopstvenata li~nost (subjektivizam i 

egocentri~nost), 4. golema èlba da se svrti vnimanieto kon sebe (posebno 

oblekuvawe, istaknuvawe na fizi~kata sila, posebno povedenie) 

5. preovladuvawe na emocionalnoto nad racionalnoto povedenie, 6. 

izrazena sugestibilnost i sklonost kon imitacija, 7. slab otpor kon 

nadvore{nite vlijanija vo odnos na negativnoto i zabranetoto, 8 nezrelo 

rasuduvawe koe ~esto e odraz na nesredena emocionalna du{evna 

sostojba. 

Zna~ajna karakteristika za golem broj na maloletni delinkventi 

e i minlivosta, epizodnosta i kratkotrajnosta vo vr{eweto na deliktite 

vo maloletstvoto. 554 

3. Seto ona {to dosega go navedovme nesomneno ja istaknuva neophodnosta 

od prodlabo~eno istraùvawe na ovie pojavi za dobivawe 

takvi soznanija {to instrumentalno moàt da se koristat kako siguren 

patokaz vo spre~uvaweto i suzbivaweto na maloletni~kata delinkvencija. 

Koga se raboti za na{ata op{testvena stvarnost ne moè da 

se kaè deka vakvi usilbi ne postojat. Naprotiv, vrz ovoj plan postojat 

brojni i uspe{ni obidi koi se preto~eni vo poedine~ni i grupni 

nau~ni studii i monografii, parlamentarni raspravi i odluki, osvrti 

i analizi na pravosudni organi, centrite za socijalni raboti, ustanovite 

za izvr{uvawe na vospitnite merki i kaznata maloletni~ki zatvor 

i drugi op{testveni subjekti koi se angaìraat kako vo sogleduvaweto 

na ovaa pojava taka i vo predlagaweto na mo`ni re{enija i 

ostvaruvaweto na konkretni akcii za nejzinoto spre~uvawe. Me|utoa, 

barem dosega moè da se zabeleì i toa deka site ovie usilbi naj~esto 

se dvièa na poleto na otkrivaweto na fenomenolo{kite i etiolo- 

{kite problemi na nivoto na op{tata maloletni~ka delinkvencija i 

vo taa smisla glavno kon predlagawe na op{ti kriminalnopoliti~ki 

nasoki vo nejzinoto preventivno i represivno suzbivawe. Na toj na- 

~in, za razlika od istraùvaweto na kriminalitetot na polnoletnite 

lica kade {to e otideno mnogu podaleku, na ova podra~je retko se slu- 

~uva empiriskite napori da se spu{tat na nivoto na posebnoto, odno- 

554 


395

sno vrz istraùvaweto na konkretnite oblici na maloletni~kata delinkvencija. 

Re{avaweto na ovoj zna~aen i sloèn problem bara seopfaten, 

edinstven, usoglasen op{testven anga`man na site instirucii, zaednici 

i strukturi koi na bilo koj na~in, vo bilo koj period i so koi i da e 

sredstva se zanimavaat so socijalna rabota (semejstvoto, predu~ili- 

{nite ustanovi, u~ili{tata, centrite za socijalna rabota, medicinskite 

ustanovi, organite na progonot, sudovite, penitencijarnite ustanovi, 

mladinskite organizacii) za da se ostvari celosno, sistemsko i 

kontinuirano vlijanie kon socijalizacija na li~nosta. 

396

KORISTENA LITERATURA 

A 

- Abadinsky, Howard: Crime and Justice An Introduction, Nelson- 

Hall Publisher, Chicago, 1987. 

- Anderson N: Le Hobo, sociologie du sans abri, Natan, Paris, 1993. 

- Ancel, Mark: Karakteristi~na obele`ja moderne politike suzbijanja 

kriminaliteta, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1960/1. 

... Nova dru{tvena odbrana, pokret humanisti~ke kriminalne politike, 

Institut za uporedno pravo, 1963. 

- Angeleski, Metodija: Prostitucijata vo Makedonija, Studentski 

zbor, Skopje, 1987. 

... Nekoi kriminalisti~ki i kriminolo{ki aspekti na narkomanijata 

kako sociopatolo{ka pojava, Bezbednost, Skopje, 1988/3, str. 

212-215. 

... Prostitucijata vo Makedonija i Skopje, Bezbednost, Skopje, 

1983/3, str. 191-220 i 1983/4, str. 305-335. 

... Prevencija na prostitucijata, Godi{nik na fakultetot za 

bezbednost i op{testvena samoza{tita, Skopje, 1985, str. 193-210. 

... Prostitucijata i nejzinata povrzanost so drugite socijalnopatolo{ki 

pojavi, Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija, 

Skopje, 1994/2, str. 388-396. 

... Komarot i negovata povrzanost so kriminalitetot, Bezbednost, 

Skopje, 1981. 

... Osnove istoriskog razvoja prostitucije i njenih pojavnih oblika, 13 

Maj, Beograd, 1986/4, str. 67-72. 

- Antonijevi}, Miroslav: Medicinski i socijalni aspekti narkomanije, 13 


- A~imovi}, Mihajlo: Pravci kriminalne psihologije, Savremena administracija, 

Beograd, 1976. 

... Du{evno obolela lica kao `rtve krivi~nih dela, Zbornik radova Pravnog 

fakulteta u Ni{u, Ni{, 1979, str. 103-109. 

... Bihejviorizam u kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1975/2, str. 219- 

231. 

- Aleksi}, @ivoin: Jugoslovenski nau~ni simpozium o alkoholizmu, 

JRKKP, Beograd, 1965/3. 

... Metodika otkrivanja krivi~nih dela u vezi sa zloupotrebom droga, 

Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 92-116. 

- Alvarez, A: Okrutni bog, Studija o samoubistvima, Vuk Kara|i}, 


397

- Aristotel, Nikomhova etika, Kultura, Beograd, 1970. 

B 

- Babovi}, Milo{: Me|unarodna saradnja na suzbijanju zloupotrebe 

opojnih droga i psihotropnih supstanci i mogu~nosti na{e zemje u okviru te 

saradnje, JRKKP, Beograd, 1987/3, str. 83-89. 

- Backer, Howard, S.: Outsiders: Studies in the sociology of deviance, 

New York, Free Press, 1963 

- Barnes Harry Elmer and Teeters K. Negley: New Horizonts in Criminology, 

Third Edition, Prentice-Hall, Inc, 1961. 

- Bavcon, Lj. Kobal, M, Mil~inski, L. Vodopivec, K. i Uderman, B: Socijalna 

patologija, Mladinska knjiga, Ljubljana, 1969. 

... Op~i problemi socijalne patologije, JRKKP, Beograd, 1970/1, str. 

35-44. 

- Bauman, Zigmunt: Kultura i dru{tvo, Prosveta, Beograd, 1982. 

... Jedna zabele{aka o masovnoj kulturi: O infrastrukturi, Ideje, Beograd, 

1978/6, str. 180-189. 

- Bajer, Magda i dr: Izvr{ioci krivi~nih dela mla|i od 14 godina, Pravni 

fakultet Sveu~ili{ta u Zagrebu, Zagreb, 1975. 

- Bardet M: Le suicide, Les Essentiels Milan, Toulouse, France, 1966 

- Beccaria, Cesare: O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, 

- Bendou, Dag: Pra{aweto na legalizacijata, Bezbednost, Skopje, 

1993/4, str. 719-727. 

- Bo{njak, Milena: Tretiranje alkoholizma u savremenom dru{tvu, Sociologija, 

Beograd, 1963/1-2, str. 127-143. 

- Barnes, Harry Elmar and Teeters, K. Nagly: New Horizons in Criminology, 

Third Edition, Prentice-Hall, INC. Englewood Cliffs, N. J. 1961. 

- Boòvi}, Ratko: Metamorfoze igre, Kulturno-prosvetna zajednica 

Srbije, Beograd, 1972. 

- Brinc, Franc: Igre na sre}u kao dru{tveno negativna pojava i mogu- 

~nosti njihovog spre}avanja kod omladine, JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 445- 

454. 

.... Hazard kao alienacija ~oveka, JRKKP, Beograd, 1974/3. 

- Bulatovi}, F: Primena grupnog savetovanja i grupne psihoterapije u 

procesu resocijalizacije osu|enih s posebnim osvertom na le~enje alkohili~ara 

u KPD. Priru~nik, Zagreb, 1966/4, str. 349-354 

C 

- Cvitani}, A: Cesare Baccaria, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 

1984, (Predgovor) 

- Cavan, Ruth Shonle: Criminology, Second Edition, Thomas Y. Crowell 

Company, New York, 1960, str. 449-451. 

398

- Cloward, Richard: Illegitimate Means, Anomie and Deviant Behavior, 

in Coser, L. A. and Rosenberg, B. (Eds.), Sociological Theory: A Book 

of Reading, The Macmilan, 1957. 

- Coti}, Du{an: Savremena prognoza kriminaliteta, Zbornik instituta 

za kriminolo{ka i sociolo{ka istraìvanja, Beograd, 1972/1, str. 9-44. 

- Conklin, E. John: Criminology, Third edition, Macmillan Publishing 

Company, New York, 1989. 

- Corraze Jacques: L’homosexualite’, PUF, Paris,1996 

- Corn. R. and McCorkle, L: Criminology and Penology, New York - 

London, 1964. 

- Cristiansen, Karl: Industrijalizacija u odnosu na zlo~in i mladala~ku 

delinkvenciju, Izbor, Zagreb, 1962/3, str. 273-283. 

^ 

- âldarovi}, Ognjen: Urbana sociologija, Socijalna teorija i urbano 

pitanje, Globus, Zagreb. 1985. 

D 

- Dirkem, Emil: Pravila sociolo{ke metode, Savremena {kola, Beograd, 

1963. 

... Le suicide, PUF, Paris, 1960, 

... O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972. 

... Kriminologija i krivi~ni postupak, JRKKP, Beograd, 1968/4. 

... Sprovodnici terora, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 

1985/5-6. 

... Anomi~no samoubistvo, vo knigata Parsons, T i dr. 

... Vrste samoubistava, vo knigata Parsons, T i dr. 

- Debuyst, Chr. i L. de Bery: [kola i maloletni~ka delinkvencija na temelju 

nekoliko belgiskih istraìvanja, Izbor, Zagreb, 1963/2. 

- De Felice, ThÕod—re: Poloàj abolicionizma u svetu, Izbor, Zagreb, 

1961, str. 160-174. 

- Di Tullio, Benigno: Principes de criminologie, PUF, Paris, 1967. 

- Do{i}, Miodrag: Opojne droge, 13 Maj, Beograd, 1969/1, str. 19-30. 

- Dujmovi}, Zvonimir: Kocka i kriminalitet, Priru~nik, Zagreb, 1980/5, 

str. 403-413. 

\ 

- Despotovi}, Aleksandar: Zavisnost od droga kao socijalnomedicinski 

problem, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 171- 191. 

- \uri}, Mihajlo: Predgovor na deloto na Aristotel, Nikomanova 

etika, Kultura, Beograd, 1970. 

399

... Devijantno pona{anje i dru{tvena struktura, Sociologija, Beograd, 

1961/3-4, str. 100-131. 

E 

- Eliot, Mejbl: Zlo~in u suvremenom dru{tvu, Veselin Masla{a, Sarajevo, 

1962. 

- Elliott, M. and Merrill F: Social disorganization, New York, Harpes 

and Brothers, 1934. 

- Elmer Harry and Teeters K. Negley: New Horizonts in Criminology, 

Third Edition, Prentice-Hall, Inc, 1961. 

- Epiktet i Marko Aurelie: Obrasci volje i sre¢e (stoi~ki 

trebnik), Izdava~ka kwiàrnica Napredak, Beograd, 1922. 

F 

- Fettah, Ezzat Abbel: Uloga `rtve u odre|ivanju delikta, JRKKP, 

Beograd, 1970/4, str. 646-667. 

... La victimologie: Qu'est-elle e quel est son avenu, Revue internationale 

de droit penale et de police tehnique, 1967/2, 

- Fenichel, O: The psychoanalityc theory of neurosis, New York: 

Norton, 1945. 

- From, Erih: Anatomija ljudske destruktivnosti, Naprijed, Zagreb, 

1975. 

- Begstvo od slobode, Nolit, Beograd, 1978. 

- Zdravo dru{tvo, Rad, Beograd, 1963. 

- Fridlander, K: La delinquence juvenile: Etude psihoanalitique, Paris, 

PUF, 1951. 

- Fridman, Vesna i dr: Organizacija zravstvene za{tite u oblsti bolesti 

zavisnosti, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 258- 

- Fr~kovski, Qubomir: Me|unarodna pravna reakcija protiv 

organiziraniot kriminal, Bezbednost, Skopje, 1995/1. 

G 

- Gassin, R: Criminologie, PrÕcis Dallos, Cedex, Paris, 1990. 

- Gazapi, Dragutin: Me|unarodna saradnja u borbi protiv nedozvoljene 

trgovine opojnim drigama, 13 Maj, Beograd, 1970/9, str. 45-52. 

- Gilmore, C. William: Dirty Money (The evolution of money laundring 

counter-measures), Concil of Europer Press, 1995. 

- Gizicky, J. i Gorny, A: ôvek i hazard, Prosveta, Zagreb, 1973. 

- Glueck, Sheldon: The Problem of Delinquency, Houghton Mifflin 

Company, Boston, 1959. 

400

- Glueck, Sheldon and Eleanor: Delinquents in the Making, Paths to 

Prevention, Harper and Brothers-Publishers, New York, 1952. 

- Grassberger, Roland: Psihologija krivi~nog postupka, Veseliun Masla{a, 

Sarajevo, 1958. 

- Gori~ar, Joè: Sociologija, Rad, Beograd, 1970. 

- Gurvitch Georges, i dr.: Sociologija, Tom I i II, Naprijed, Zagreb, 

1966. 

- Grejvs, R: Gr~ki mitovi I-II, Nolit, Beograd, 1969. 

- Goodman, Paul: Razmatranje o gra|anskoj neopokornosti., Ideje, 

Beograd, 1980/1. str. 189-195. 

- Gottfredson, M. and Hirschi, T. A: General theory of Cime, Stanford, 

1990. 

H 

- Hajdukovi}, êdomir: Prestupni~ko pona{anje mladih, Savremena 

administracija, Beograd, 1975. 

- Har{ak, B, Goran: Pornografija - kriminal, potreba ili ànr, JRKKP, 

Beograd, 1990/2, str. 103-111. 

- Hinderer, Hans: Li~nost povratnika, JRKKP, Beograd, 1974/4, str. 

659-669. 

- Henting, Hans: Zlo~in, uslovi i uzroci, Sarajevo, 1959 

- Helder, Agnes: Ludwig Feuerbach redivivus, Ideje, Beograd, 1980/5. 

str. 89-117. 

- Henry, A. F and Short, J. F: Suicider and homicide, Glencoe, III, 

Free Press, 1954. 

- Hobz, Tomas: Levijatan, Kultura, Beograd, 1961. 

- Hudolin, V: Alkohol i dru{tvena bolest, Priru~nik, Zagreb, 1958 str. 

142-152. 

- Holbah, Pol: Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1950. 

- Hooton, Ernest A: Crime and the Man, Harvard University Press, 

Cambrige, 1939. 

- Horvati}, @eljko: Elementarna kriminologija, osnove u~enja o pojavnim 

oblicima i uzrocima ka`njivih pona{anja, Liburnija - Rijeka i [kolska 

knjiga - Zagreb, 1981, str. 17. 

- Hudolin Vladimir: Alkohol i du{evna bolest, Priru~nik, Zagreb, 

1958/2, str. 142-152. 

- Hurwitz Stephan: Criminology, Copenhagen - London, 1952. 

- Huizinga, John: Homo ludens, O podrejtlu kulture u igri, Matica 

hrvatske, Zagreb, 1970. 

- Higgins, Fitzpatrick: Criminology and Crime Prevention, Milwauke, 

1958. 

- Henting, Hans: Zlo~in, uzroci i uslovi,Veselin Masla{a, Sarajevo, 

1959. 

401

402 

I 

- Ignjatovi}, \or|e: Kriminologija, Drugo izmenjeno i dopunjeno 

izdanje, Nomos, Beograd, 1992. 

- Ivanovi}, Svetislav: Primarna pedago{ka prevencija zavisnosti od 

droga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 297-316. 

J 

- James, Thomas: Prostitucija, Izbor, Zagreb, 1958, str. 466-478. 

- Janji}, D: Kocka i kriminalite, doktorska disertacija, Pravni fakultet, 


- Jankovi}, Ivan - Pe{i}, Vesna: Dru{tvene devijacije: Kritika socijalne 

patologije, Vi{a {kola za socijalne radnike, Beograd, 1981. 

- Jankovi}, Ivan: Savremene struje u kriminologiji: Socijalni interakcionizam 

i teorija etiketiranja, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 460-466. 

... Smrt u prisustvu vlasti, Izdava~ko istraìva~ki centar SSO Srbije, 


... O radikalnoj kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1978/1. 

- Jakovljevi}, Vladimir: Uvod usocijalnu patologiju, Nau~na knjiga, 


... Prilozi za socijalnu patologiju, Sloboda, Beograd, 1984. 

... Integracioni pristup u socijalnoj patologiji, Sociologija, Beograd, 

1963/3-4, str. 51-72. 

- Jaspers, Karl: Op{ta psihopatologija, Savremena administracija, 

Beograd, 1978 

- Ja{ovi}, @arko: Kriminologija maloletni~ke delinkvencije, tre}e dopunjeno 

izdanje, Nau~na knjiga, Beograd, 1991. 

... Dru{tvena patologija u Jugoslaviji, JRKKP, Beograd, 1970/1, 147- 

152. 

... Uloga slobodnog vremena u resocijalizaciji maloletnih prtestupnika, 

Penologija, Beograd, 1974/1. 

... Pojam i zna~aj slobodnog vremena s posebnim osvtrtom na 

osobenosti slobodnog vremena mladih, Zbornik Instituta za sociolo{ka i 

kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, 1973/2, str. 393-410. 

... Kompleksan i dinami~ki marksisti~ki pristup etiologii prestupni}kog 

pona{anja mladih, JRKKP, Beiograd, 1977/3. 

- Jermi}, Mato: Alkoholizam i ubojstva, Priru~nik, Zagreb, 1959/6, 

str. 641-649, 1960/1, str. 20-28, 1960/2, str. 135-141. 

- Jevti}, Du{an: Sudska psihopatologija, Medicinska Knjiga, Beograd- 

Zagreb, 1966. 

- Jeroti}, Vladeta: O potrebama i zloupotrebama ljudske psihe, Ideje, 

Beograd, mart-april, 1971, str. 79-94. 

- Jol|i}, Vladan: Mouroe M. Lafnowitz i dr. Growing up to be violent, 

JRKKP, Beograd, 1981/2, str. 322-328.

- Johnsion, E. H: Crime Corection and Society, Homewood, 1964. 

- Jovanovi}, Ljubi{a: Krivi~nopravni tretnman delinkvenata alkoholi- 

~ara u savremenom zakonodavstvu, 13 Maj, Beograd, 1965/12, str. 1033- 

1051. 

- Jovanovi}, Radul: Dru{tveni aspekt alkoholizma, JRKKP, Beograd, 

1970/1, str. 75-80. 

... Prvi jugoslovenski simpozium o prevenciji i le~enju narkomanija, 


- Jovi~evi}, Milenko: Zna~aj i uloga porodice u prevenciji narkomanije, 


- Jovanovi}, V: O nekim dru{tvenim korenima vaspitne zapu{tenosti i 

kriminaliteta maloletnika, 13 Maj, Beograd, 1966/7-8, str. 680-685. 

K 

- Kajzer, Ginter: Kriminologija, voved vo osnovite, Aleksandrija, 

Skopje, 1996. 

- Kambovski, Vlado: Pravnata dràva i organiziraniot kriminal, 

Nau~en proekt: Konstituirawe na Republika Makedonija kako moderna 

pravna dràva. Tema: Pravnata dràva i organiziraniot kriminal, 

Praven fakultet, Skopje, 1996, str. 16. 

- Kajoa, Roè: Igre i ljudi, Nolit, Beograd, 1965. 

- Kalamber, Dragica: Poku{aj odre|ivanja pojma " vagabundaè", 


- Kambovski, Vlado: Kriti~ki o radikalnoj kriminologiji i njenim implikacijama 

na kriminalnu politiku i krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/1 

- Kami, Alber: Mit o Sizifu, Vreselin Masla{a - Svjetlost, Sarajevo, 

1973. 

- Kapama|ija, Borislav: Ubistvo - psihopatologija i sudska psihijatrija, 

Matica srpska, Novi Sad, 1981, str. 61-89. 

- Kapama|ija, Borislav i [ovljanski, Miroslav: Pravo i samoubistvo, 


- Kecmanovi}, Du{an: Ni normalno ni patolo{ko, Svjetlost, Sarajevo, 

1988. 

- Keri, Eliot: Granici na legalizacijata, Bezbednost, Skopje, 

1993/4, str. 728-733. 

- Kjerkegor, Seren: Strah i drhtanje, BIGZ, Beograd, 1975. 

- Klajn, V: Socijalnopatolo{ki aspekti mentalnih poreme~aja, JRKKP, 

Beograd, 1970/1, str. 45-57. 

- Kluckhohn, C: Values and Value Orientations in the Theory of 

Action. An Exploration in Definition and Classification in: Parsons and Shills, 

Toward a General Theory of Action, Harvard, 1963. 

- Kokolj, Mitar: Osvrt na teoretska i prakti~na pitanja tabletomanie, 

JRKKP, Beograd, 1982/1-2. str. 93-110. 

403

... Krivi~nopravni tretman delinkvenata narkomana, 13 Maj, Beograd, 

1978/2, str. 30-33. 

- Konstantinovi} - Vili}, Slobodanka i Nikoli~ - Ristanovi~, Vesna: 

Osnovi kriminologije, Ni{, 1997. 

- Konstantinovi} - Vili}, Sloodanka: Biopo{ke i psiholo{ke osobine 

èna u etiologiji njihovog kriminalnog pona{anja, JRKKP, Beograd, 1985/4. 

... Porodivca i delinkvencija maloletnica, JRKKP, Beograd, 1981/2, 

str. 229-310. 

- Korn, R i McCorkle: Kriminology and Penology, New York, - 

London, 1964. 

- Kre~, Dejvid i Kra~fild, Ri~ard: Elementi psihologije, Beograd, Nau~na 

knjiga, 1969. 

- Kralev, Todor: Samoubistvata kako nasilna smrt - fenomenologija, 

Akademik, Skopje, 1999. 

... Etiolo{ki aspekti na samoubistvata, Akademik, Skopje, 1999 

- Krivokapi}, Vladimir: Alkoholizam kao kriminogeni faktor u porodici, 


- Krapac, Davor: Me|unarodna krivi~nopravna pomo} sa zbirkom 

propisa, Informator, Zagreb, 1987 

- Kudrjacev, Vladimir Nikolajevi}: Socijalno stanje i kriminalitet, 


- Kup~evi}-Mladzenovi}, Rajka: Kriminologija, Svjetlost, Sarajevo, 

1982. 

- Ku{evi}, Vladimir: Zloupotreba droga u svetu i njen odraz na Jugoslaviju, 


- Kuva~i}, Ivan: Marksizam i funkcionalizam, Beograd, Komunist, 

1970. 

L 

- Lazarevi}, Ljubi{a: Neke karakteristike tretmana maloletnih u~inilaca 

krivi~ih dela u savremenom krivi~nom pravu, JRKKP, Beograd, 1965/1. 

... Poloàj nekih kriminolo{kih kategorija delinkvenata u savremenom 

krivi~nom pravu, Pravni ìvot, Beograd, 1966/2. 

- Laignel-Lavastine M. - Stanciu V.V: Precis de Criminologie, Payot, 

Paris, 1950. 

- Lejins. Peter: Kazna li{enja slobode u svetlu savremenih teorija u 

kriminologiji, JRKKP, Beograd, 1976/2. 

- Lipset, Seymor Martin and Smelser, Heil J: Sociology the Progress 

of a Decade - A Collection of articles, Prentice-Hall, INC, Englewood Cliffs, 

N.J. 1961. 

- Lok, Dòn: Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd, 1962 

- Lokar J: Homoseksualnost, Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd, 

Zagreb, 1989. 

404

- Lopi~i}, \or|e: Krivi~no delo navo|enja na samoubistvo o pomaganje 

u samoubistvu - ~lan 139 KZ, JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 453-460 

- Lopa{i}, R, Betlheim, S. i Dogan, S.: Psihijatrija, Medicinska knjiga, 

Beograd - Zagreb, 1961 

- Lobok, Xon: Zadovoqstva u ìvotu, [tamparija "Dositije 

Obradovi¢, Beograd, 1910. 

- Lopi~i}, \or|e: Krivi~no delo navo|enja na samoubistvo i pomaganje 

u samoubistvu, JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 453-460. 

- Lopez-Rey, Manuel: Neka razmi{ljanja o savremenoj krikminologiji, 

Potreba za analiti~km kriminologijom, JRKKP, Beograd, 1966/1. 

- Luki}, Radomir: Dru{tveni uzroci kriminaliteta, Narodna milicija, 


- Luka~, S: Uticaj sredstava masovne komunikacije na devijantne pojave, 


- Lau{i}, M: Ozna~ene sre}ke, Priru~nik, Zagreb, 1978/4. 

- Lepojevi}, S: Profesionalni kockari kao sadisti u me|usobnom pona- 

{anju, Na{a praksa, 1960/3-4, str. 46-48. 

M 

- Markovi}, Tomislav: Suvremena tehnika istraìvanja krivi~nih dela 

(kriminalistika), Narodne novine, Zagreb, 1977. 

- Markovi}, B: Savremeni pogledi na fiziolo{ko delovanje alkohola, 

Priru~nik, Zagreb, 1958/1, str. 11-19, 

- Marinkovi}-Pejovi}, D: Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva 

kod maloletnika, Narodna milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11. 

- Mannheim, Hermann: Comparative Criminology. Volume One and 

Two, Routledge and Kegan Paul, London, 1965. 

- Marlo-Ponti, Moris: Humanizam i teror, NIRO "Mladost", Beograd, 

1986. 

- Marinkovi}-Pejovi}, D: Mesto i uloga porodice u suzbijanju prestupni{tva 

kod maloletnika, Narodna milicija, Beograd, 1958/5, str. 3-11, 

- Markovi}, Boìdar: Savremeni pogledi na fiziolo{ko delovanje alkohola, 

Priru~nik, Zagreb, 1958/1. 

- Mati}, Olgica: Akoholizam i prestupni{tvo, JRKKP, Beograd, 

1968/1, str. 67-78. 

... Istoriski prikaz krivi~nopravnog poloàja maloletnih u~inilaca 

krivi~nih dela, Zbornik IKSI, Beograd, 1973/2. 

- Mendelshon. Benjamin: "La victime dans la genese du crime, T. II, 

Paris, 1975. 

- Merton, Robert. K.: Social Theory and Social Structure, New York, 

Free Press, Glencoe, 1968. 

- Middendorff, Wolf: Konvencionalni i novi kriminalitet, JRKKP, 

Beograd, 1979/1, str. 3-52. 

405

- Mil~inski, Lav: Saoubistvo u Jugoslaviji, JRKKP, Beograd, 1970/1, 

str. 58-68. 

- Mili}, Vojin: Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978. 

- Milosavjlevi}, Miroslav: Sociolo{ki pristup agresijama, JRKKP, Beograd, 

1972/4, str. 580-590. 

- Milenovi}, Gradislav i dr: Dru{tvena pedago{ka funkcija {kole u prevenciji 

i rehabilitaciji zavisnika od droga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 

275-296. 

- Milosavljevi}, S. i Radosavljevi}, I: Repetitorium iz metodologije 

dru{tvenih istraìvanja, Beograd, 1975. 

- Milosavljevi}, Branko: Osnovi socijalne patologije, Institut za dokmentaciju 

za{tite na radu "Edvard Kardelj" i Centar za informativnoizdava~ku 

delatnost, Ni{, 1983. 

- Mi}unovi}, Dragoljub: Funkcionalizam i marksizam, Kriti~ke 

primedbe uz komentare dru{tvenih teorija, vo Parsons, Talkot i dr: Teorije o 

dru{tvu: Osnovi savremene sociolo{ke teorije, Tom II, Beograd, Vuk Kara|i}, 

1969. str. 1327-1332. 

- Miki}, Du{an: Dosada{nja iskustva u dispanzerskom tretmanu zavisnika 

oddroga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 211-218. 

- Modly, Du{ko: Droge i {tetne posledice njihove zloupotrebe, 13 Maj, 

Beograd, 1986/3, str. 26-34 i 1986/3, str. 65-81. 

... înjenice koje treba imati u vidu prilikom rasvetljavanja slu~aja samubojstva, 

13 Maj, Beograd, 1976/5, str. 28-37. 

- Monteskie: O duhu zakona, Tom I i II, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989. 

- Mor, Tomas: Utopija. Kultura, Beograd, 1964. 

- Moren, Edagr: ôvek i smrt, BIGZ, Beograd, 1981. 

- Marlo-Ponti, Motis: Humanizam i teror, NIRO "Mladost", Beograd, 

1986. 

- Mil. D`. Stjuart: Utilitarizam, Kultura, Beogra, 1960. 

- Miller, W. B: Lower Class Culture as a Generating Milleu of Gang 

Delinqiency, 1958, in Short, J. Gang Delinquency and Gang Subcultures, New 

York, Harper and Row, 1968 

- Mili}, Voin: Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978. 

- Milutinovi}, Milan: Kriminologija, {esto izdanje, Savremena administracija, 


... Kriminalna politika, Savremena administracija, Beograd, 1984. 

- Mitrovi}, Gordana: Krivi~na odgovornost zavisnika od droga, Pravni 

ìvot, Beograd, 1981/10, str. 117-129. 

406 

N 

- Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija 

(razvoj i modernizacija) MANU, Skopje, 1997. 

- Najman, Velizir: Savremeni prilaz socijalnoj patologiji u jugoslovenskoj 

nauci, nekonfliktno stanovi{te, Ideje, Beograd, 1976/4-6, str. 65-94.

... Sociopatologija u socijalisti~kom dru{tvu, Vuk Kara|i}, Beograd, 

1973. 

- Nikoli}-Ristanovi} Vesna: Uticaj `rtve na pojavu kriminaliteta, IRO 

Svetozar Markovi}, Beograd, 1984. 

- Novoselac, Petar: Prilog kritici nove dru{tvene odbrane, JRKKP, 


- Olport, V. G: Sklop i razvoj li~nosti, Beograd, 1969. 

O 

P 

- Pajo @il: Ve{tina biti ~ovek (kwiga murdosti), [tamparsko 

preduze¢e Zastava, Novi Sad, 1922. 

- Page, James. D: Abnormal psichology, Mc Graw Hill, New York, 

1947 

- Parsons, Talkot i dr: Teorije o dru{tvu: Osnovi savremene sociolo{ke 

teorije, Tom I i II, Beograd, Vuk Kara|i}, 1969. 

- Park, R. E. and Burgess, E.: Introduction to the Science of Sociology, 

University of Chicago, Press, Chicago, 1921. 

- Parsons, Talkot: Teorije o dru{tvu, Osnovi savremene sociolo{ke teorije, 

Vuk Kara|i}, Beograd, 1969, (Georg Zimel, Sociologija dru{tvenosti, 

str. 155 161) 

- Pavi}evi}, V: Osnovi etike, Kultura, Beograd, 1967. 

- Pihlar, Stanko: Oblici prestupni{tva dece i uspe{nost mera prema 

deci prestuopnicima, JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 435-452. 

- Pellicier Y: Le suicide, milieux et modeles, Revue de psychologie des 

peuples, n.1. 1967, Paris. 

- Peri}, Obrad: Me|unarodnopravno regulisanje pitanja opojnih droga 

i jugoslovenski propisi u toj oblasti, Jugoslovenska revija za ma|unarodno 

pravo, Beograd, 1971/3, str. 424-438. 

- Perovi}, Krsto: Samoubistva na podru~ju okru`nog suda u Titogradu, 

u periodu od 1975 do 1979 godine, JRKKP, Beograd, 1980/2, str. 215- 

232. 

- Pe~ar, Janez: Prostor i ljudsko pona{anje, JRKKP, Beorad, 1975/1, 

str. 23-36. 

- Pe~ujli}, M: Horizonti revolucije, Beograd, 1970. 

- Petrovi} Milica: Vrednosne orientacije delinkvenata, IKSI, Beograd, 

1973. 

... Vrednosti i etiologija delinkvencije, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1 

- Petrovi}, Stevan: Forenzi~ko-psihijatrsiski aspekt zavisnosti od droga 

sa posebnim osvrtom na procenu ura~unljivosti, Pravni ìvot, Beograd, 

1981/10, str. 192-202. 

407

... Vrednost metadona u terapiji opijatske zavisnosti, Pravni ìvot, Beograd, 

1981/10, str. 203-210. 

- Petrovi}, Zoran i dr: Savremeni pristup u le~enju zavisnika od droga, 


- Peri}, Obrad: Me|unarodnopravni aspekt suzbijanja zloupotreba 

opojnih droga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 71-91. 

- Pe{i}, Vuka{in: Kriminologija, Univerzitet Veljko Vlahovi}, Titograd, 

1981. 

... Osnovni etiolo{ki problemi u kriminologiji, Narodna milicija, Beograd, 

1963/9. 

- Philliphson Michael: Understanding Crime and Delinquency: A Sociological 

Introduction, Chicago, Aldine Publishing Co., 1974. 

- Platt, Tony: Mogu~nosti za radikalnu kriminologiju u Sjedinjenim 

dràvama, Marksizam u svetu, Beograd, 1977/11-12, str. 268-285. 

- Platon: Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971. 

- Pinatel, Jean: Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo, 

1964. 

... Alkoholizam i kriminalitet, Izbor, Zagreb, 1959/1, str. 38-53. 

- Pospi{il-Zavr{ki, Karla: Dosada{nje viktimolo{ke spoznaje o `rtvama 

seksualnih krivi~nih dela (navodi iz svetske literature), Priru~nik, Zagreb, 

1980/4, str. 337-348. 

- Powers, Edwin, and Witmar, Helen: An Experiment in the Prevention 

of Delinquency, The Cambridge-Somerville Youth Study, Columbia 

University Press, New York, 1951. 

- Proevski, Van~o: Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor, 

Skopje, 1986. 

- Primorac, Igor: Prestup i kazna (rasprava o moralnosti kazne), NIP 

Mladost, Beograd, 1978. 

- Psihijatrija, urednik D. Kecmanovic, Medicinska Knjiga, Beograd- 

Zagreb,1989. 

- Pravni leksikon, drugo izdanje, Savremena administracija, 1970. str. 

732. 

408 

R 

- Radovanovi}, Milo{ i \or|evi}, Miroslav: Krivi~no pravo, posebni 

deo, Savremena administracija, Beograd, 1975. 

- Radovanovi}, Milo{: O uzrocima kriminaliteta, Narodna milicija, 

Beograd, 1958/11, str. 30-42. 

... Jedan nov pokret u nauci krivi~nog prava, Anali, Beograd, 1953/3. 

- Radovanovi}, Miroslav: Sociologija i socijalna patologija, Sociologija, 

Beograd, 1974/3-4, str. 353-392. 

... Predmet i zadatci socijalne patologije, Sociologija, Beograd, 1975/2, 

str. 261-295.

- Ramljak A, Alija: Neki aspekti narkomanije, Bezbednost, Beograd, 

1970/5, str. 446-465. 

... Diferencijacija vje{anja - samoubistvo, ubistvo ili fingirani zlo~in, 13 


- Rasel, Bertrand: Osvojuvawe na sre}ata, Na{a kniga, Skopje, 

1988. 

- Radulovi}, DRAGAN: Prostitucija u Jugoslaviji, Filip Vi{nji}, 


- Reckless, C. Walter: The Crime Problem, Third Edition, Appleton - 

Century - Crofts. Inc. New York, Copyrigh, 1961. 

- Rot, Nikola: Osnovi socijalne psihologije, Zavod za izdav - 

nika i nastavna sredstva, Beograd, 1977. 

- Roterdamski, Erazmo: Pofalba na ludosta, Kultura, Skopje, 

1990. 

- Roxin, C: Prilog novijem razvoju kriminalne politike, JRKKP, 

1990/4. 

- Ruso, @an. @ak: Op{testveniot dogovor, Misla i dr. Skopje, 

1978. 

Q 

- Quinny, Richard: Klasa, dràva i kriminalitet, Marksizam u svetu, 

Beograd, 1977/11-12, str. 285-298. 

S 

- Sartr, @an Pol: Tuma~enje stranca, Predgovor na deloto Stranec od 

Alber Kami, Prosveta, Beograd, 1974 

- Sellin, Thorsten: Sellin, Th. Culture Conflict and Crime. A report of 

the Subcommittee on Delinquency of the Committee on Personality and Crime, 

Social Science Research Council, New York, 1938. 

- Seneka, Lukrie Anej: O gnevu, Rad, Beograd, 1983. 

- Simi}-Jeki}, Zagorka: Razgrani~enje viktimologije od drugih krivi- 

~nih nauka, Pravni ìvot, Beograd, 1985/12, str. 1181-1194. 

- Simi}, Ilija: Represivne mere u suzbijanju zloupotreba opojnih droga, 


- Simonovi}, Branislav: O motivacijama kriminalnog pona{anja, 

JRKKP, Beograd, 1986/3-4, str. 81-94. 

- Seneka, Lukrie Anej: O gnevu, Rad, Beograd, 1983. 

- Slomo, Shohm: Stereotipi delinkvenata i njihova stigmatizacija, 


- Schneider, Hans Joachim: Kriminologie, Verlag Walter de Gruyter, 

Berlin, New York, 1987 

- Schur, M. Edwin: Labeling deviant behavior, Harper and Row, New 

York, 1971. 

409

- Smart, Carol: Women, Crime and Criminology: A Feminist Crituque, 

Routledge and Kegan Paul, London, Henley and Boston, 1977. 

- Smiljani}, Dragoslav i Miju{kovi}, Milisav: Drama braka i porodice, 

Izdava~ko preduze}e "Rad", Beograd, 1965. 

- Skaberne, Borislav: Recidivizam maloletnika i mjere za njegovo 

spre~avanje u suzbijanju u socijalisti~kim zemjama, JRKKP, Beograd, 1968/2, 

str. 304-316. 

- Srzenti}, Stai}, Lazarevi}: Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena 

administracija, Beograd, 1978 

- Szabo. D: Criminologie et politicue criminelle, Bibliotheque Criminologique, 

Paris, Montreal, 1978, str. 147-150. 

- Sobotin~i}, Anton: Neki kriminolo{ki, penolo{ki i socijalnomedicinski 

aspekti obaveznog le~enja alkoholi~ara, Penologija, Beograd, 1973/1, 

str. 21-38. 

- Starovi}, R. Slobodan: Neki problemi alkoholizma, sa posebnim 

osvrtom na njihovo predupe|enje i le~enje, Penologija, Beograd, 1980/1-2, 

str. 46-56. 

- Stor, Entoni: Ljudska agresivnost, Nolit, Beograd, 1968. 

- Stojanovski, Nelko: Samoubistvata kako sociopatolo{ka pojava 

so osvrt na nivnite karakteristiki vo SRM, magisterski trud, 

1982. 

- Stojanovi}, Jovica, Vesel, Josiv i Strikovi}, Jovan: Anatomija ìvot (o 

samoubistvu), Partizanska knjiga, Beograd, 1985. 

- Sulejmanov, Zoran: Penologija, Vtoro dopoleto i izmeneto 

izdanie, Grafohartija, Skopje, 1999. 

... Ubistvata vo Makedonija, NIO Studentski zbor, Skopje, 

1995. 

... Penolo{ki kompendium, Grafohartija, Skopje, 1997. 

... Krivi~nopravna pomo{, Akademik, Skopje, 1999. 

... Komentar na zakonot za izvr{uvawe na sankciite, Grafohartija, 

Skopje, 1998. 

... Hazardni igri, Institut za socio{ki i politi~ko-pravni 

istraùvawa, Skopje, 2000. 

... Za{tita, edukacija i rehabilitacija na licata so pre~ki vo 

fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija, Institut za sociolo- 

{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje, 1996. 

... Maloletniot storitel na krivi~noto delo ubistvo, Godi- 

{nik na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, 

Skopje, 1987, str. 199-215. 

- Stoiljkovi}, S: Medicinaski aspekti alkoholizma, JRKKP, Beograd, 

1970/1, str. 69-74 

- Stojanovi}, Jovica: Fromova psihologija i filozofija bivstvovanja, 

Ideje, Beograd, 1980/1, str. 53-71. 

- Stojanovi}, Zoran: Krivi~nopravni aspekt pornografije, JRKKP, 

Beograd, 1977/1, str. 95-110. 

410

- Sutherland, Edvin: Principles od Criminology, I. B. Lippinoti Compani, 

Chicago - New York, 1955. 

- Sutherland, Edwin. and Cressey. D: Criminology, Philadelphia, 1978. 

- Sobotin~i}, Anton: Neki kriminolo{ki, penolo{ki i socijalnomedicinski 

aspekti obaveznog le~enja alkholi~ara, Penologija, Beograd, 1973/1. 

- Supek Rudi: Ispitivanje javnog mnenja, Naprijed, Zagreb, 1968 

- Szabo, Denis i dr: Aktuelni problemi primenjene kriminologije, 


[ 

- [elih, Alenka: Problemi krivi~nopravne za{tite privatnosti u primeni 

kompjuterske tehnike, JRKKP, Beograd, 1981/2. 

... Nekiaspekri percepcije devijantnih pojava (rezultati istraìvanja) 


- Shaw, Clifford. R: Delinquency areas: Srudy of the Geographic Distribution 

of School Truants, Jouvenile Delinquents and Adult Offenders in 

Chicago, University of Chicago, Chicago, Press, 1929. 

- Shaw, Clifford. R. and McKay. H: Juvenile Delinquency and the 

Urban Areas, University of Chicago, Chikago, Press, 1942. 

- Schultz, L. G: The victim offender realtionship, Crime and delinquency, 

1968/2. 

- [e{i}, Bogdan: Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Tre~e izdanje, 

Nau~na knjiga, Beograd, 1982. 

- [eparovi}, Zvonimir: Kriminologija i socijalna patologija, Peavni 

fakultet u Zagrebu, Zagreb, 1981. 

... Lombrozo i biologizam danas, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, 

Zagreb, 1979/3-4. 

- [padijer-\ini}, Jelena: Socijalna patologija, sociologija devijantnosti, 

Zavod za ud`beni}e i nastavna sredstva, Beograd, 1988. 

... Neka shvatanja pojma dru{tvene dezorganizacije, Gledi{ta, Beograd, 

1961/5, str. 61-69. 

... Sociologija samoubistava, Zbornik Instituta za kriminolo{ka i sociolo{ka 

istraìvanja, Beograd, 1976/5, str. 105-122. 

- Stor, E: Ljudska agresivnost, Nolit, Beograd, 1968 

- [umenkovi}, Nikola: Dru{tveni, pravni i medicinski problemi zloupotreba 

droga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 9-20. 

- [uvajac, Cvjetko: Neki problemi u vezi sa primenom propisa o izvo- 

|enju zabavnih radnji i o igrama na sre}u, 13 maj, Beograd, 1967/7-8. str. 68- 

72. 

- Tadi}, Ljubomir: Filozofija prava, Zagrab, 1983. 

T 

411

- Tahovi}, Janko: Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, 


- Taft R. Donald: Criminology, New York, 1953. 

- Tappan, W. P: Sexual Offenses and Treatment of Sexual Offenders 

in the Unitet States, in Radzinovicz, L. (ed.) Sexual Offenses, MacMillan & 

Co. London, 1957. 

- Tomi}, Mirko: Zoupotreba opojnih droga, Godi{nik Pravnog fakulteta 

u Banja Luci, Banja Luka, 1977, str. 245-251. 

- Tomi}, Bratislav i Borovi}, Petar: Zdravstveno vaspitanje u sveobuhvatnoj 

za{titi od narkomanije, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 232-234. 

- Todorovi}, Luka: Zavisnost od droge kao stanje socijalne potrebe, 


- Todorovi}, Alksandar: Uzroci maloletni~kot prestupni{tva, Institut 

za kriminolo{ka i kriminalisti~ka ispitivanja i Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 

1971. 

... Urbanizacija i maloletni~ke bande, Zbornik Instituta za sociolo{ka i 

kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, str. 46-61; 

... Posebni oblici aktivnosti za maloletni~ke bande, Zbornik Instituta 

za sociolo{ka i kriminolo{ka istraìvanja, Beograd, 1973/2, str. 303-322; 

... Sociologija maloletni~ke bande, Novi Sad, 1973. 

- Trashler, Frederick: The Gang: A Study of 1313 gangs in Chicago, 

University of Chicago Press, 1927. 

V 

- Vasilievi}, Vladan: Kocka kao dru{tveno patolo{ka pojava, JRKKP, 

Beograd, 1970/1, str. 91-100. 

- Vasiljevi}, Tihomir: Sistem krivi~nog procesnog prava SFRJ, Beograd, 

1981 

- Vilson, K: Psihologija ubistva, Gradina, Ni{, 1990. 

- Vlajki, Emil: Igre dru{tvenog komuniciranja, NIRO Mladost, Beograd, 

1984. 

- Vodopivec, K. Kobal, M Bavcon, Lj. i Skalar. V: Kriminologija, I 

dio, Narodne novine, Zagreb, 1966. 

- Vodineli}, Vladimir i Aleksi}, @ivoin: Kriminalisti~ka 

metodika (skripta), Centar za obrazovanie na kadri za bezbednost i 

op{testvena samoza{tita - "Elisie Popovski - Marko, Skopje i Fakultet 

za bezbednost i op{testvena samoza{tita, Skopje, 1988 

- Volf, Kurt: Za sociologiju zla, Gladi{ta, Beograd, 1978/4, str. 649- 

664. 

- Vukovi}, V: Sociopatolo{ke karakteristike obaveznog le~enja alkoholi~ara 

koji sara|uju u tretmanu, Penologija, Beograd, 1977/2, str. 59-67. 

... Neka pitanja obaveznog (zakonskog) le~enja toksikomana, Penologija, 


412

- Vodineli}, Vlado: Kriminalistika, tre}e izdanje, Savremena administracija, 


- Vodineli}, V. i Lepojevi}, S: Studija o prevarnoj kocki, Priru~nik, 

Zagreb, 1961/3. 

- Vu~kovi}, Vukosav: Klini~ke karakteristike ikriminalna aktivnost 

zavisnika od droga, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 219-225. 

W 

- Wilson. M. S: Gabriel Tarde (1843-1904): Gabriel Tarde, Izbor, 

Zagreb, 1957/2, str. 262-. 

Z 

- Zai}, Gradimir: Uloga socijalne za{tite i centara za socijalni rad u 

resocijalizaciji zavisnika od droge, Pravni ìvot, Beograd, 1981/10, str. 324- 

339. 

- Zvonarevi}, Mladen: Socijalna psihologija, Beograd, 1972. 

- Zakljuci o socijalnoj patologijiu Jugoslaviji, JRKKP, Beograd, 

1970/1, str. 100-112. 

413

Zoran Sulejmanov - Socijalna patologija (p.413)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?