Sociale innovaties bekeken vanuit armoedebestrijding Sociale restaurants

Sociale innovaties bekeken vanuit armoedebestrijding:
Sociale restaurants
Tuur Ghys en Stijn Oosterlynck
19 oktober 2015
VLAS-Studies 22
1

Het Vlaams Armoedesteunpunt is een samenwerkingsverband van UA, KU Leuven, KdG-Hogeschool en
UGent.
Gelieve naar deze publicatie te verwijzen als volgt:
Ghys, T., Oosterlynck, S. (2015), Sociale innovaties bekeken vanuit armoedebestrijding: Sociale
restaurants, VLAS-Studies 22, Antwerpen: Vlaams Armoedesteunpunt.
Voor meer informatie over deze publicatie: tuur.ghys@uantwerpen.be of
stijn.oosterlynck@uantwerpen.be
Deze studie werd uitgevoerd in het kader van het Vlaamse armoedesteunpunt en werd gefinancierd
door de Vlaams Minister bevoegd voor Armoedebestrijding, Liesbeth Homans.
De conclusies van deze publicatie vertolken niet noodzakelijk de visie van de opdrachtgever.
Het VLAS bestaat uit onderzoekers die vanuit verschillende disciplines en perspectieven samen
werken. De inhoud en de conclusies van deze publicatie vertolken enkel de visie van de auteurs.
© 2015 Vlaams Armoedesteunpunt
p.a. Vlaams Armoedesteunpunt
Centrum OASeS
Sint Jacobstraat 2 (M232)
2000 Antwerpen
Deze publicatie is ook beschikbaar via www.vlaamsarmoedesteunpunt.be

Inhoud
Inhoud .................................................................................................................................... 3
Inleiding ................................................................................................................................. 4
1. Omschrijving van het onderzoek ................................................................................... 5
1.1. Methodologie ............................................................................................................................................. 5
1.2. Afbakening van de case Sociale Restaurants ............................................................................... 7
1.3. Analysekader armoedebestrijding. .................................................................................................. 9
2. Sociale restaurants ontleed, perspectieven voor armoedebestrijding ....................... 11
2.1. Waar komen sociale restaurants vandaan? ............................................................................... 11
2.2. De relatie tot de subjectieve condities van armoedebestrijding. ..................................... 12
2.3. De relatie tot de maatschappelijke mechanismen die armoede produceren ............. 15
2.3.1. Het sociaal restaurants als plaats voor sociale tewerkstelling ......................................... 17
2.3.2. Sociale Restaurants als duurzame werkplek? .......................................................................... 19
Conclusie ................................................................................................................................................................................. 22
2.4. Relatie tot de positie van mensen in armoede ......................................................................... 22
2.4.1. Het sociaal restaurant als goedkope maar kwalitatieve eetgelegenheid en
ontmoetingsplek. ................................................................................................................................................................. 23
2.4.2. Het sociaal restaurant als werkplaats .......................................................................................... 26
2.4.3. Samenstelling en positie van het doelpubliek .......................................................................... 28
Conclusie ................................................................................................................................................................................. 32
2.5. Verspreiding en opschaling van de sociale restaurants ...................................................... 33
2.6. De relatie tot de overheid .................................................................................................................. 38
3. Discussie en conclusies ................................................................................................ 43
Literatuur ............................................................................................................................. 46
Appendix A: Lijst interviews ................................................................................................ 49
Appendix B: Focusgroep ...................................................................................................... 50
Appendix C: Schema analysekader ...................................................................................... 51
Appendix D: Voorbeeldformulier schriftelijke bevraging .................................................... 52
Appendix E: Itemlijsten interviews. ..................................................................................... 55
Appendix F: Samenvatting armoedetheorie ....................................................................... 57
3

Inleiding
Sinds hun ontstaan in de jaren 1970 hebben sociale restaurants vooral na de eeuwwisseling
aan belang gewonnen binnen het veld van armoedebestrijding en voedsel. Deze initiatieven
hebben zowel wortels in liefdadigheidsinstellingen als in sociale economie organisaties,
maar hebben zich onlangs groeiende bekendheid nooit echt als sector georganiseerd. Er is
veel variatie binnen dit concept, maar recente evoluties richting sociale restaurants die
zowel inzetten op dienstverlening naar doelgroepen zoals mensen in armoede of ouderen,
als sociale tewerkstelling maakt sociale restaurants interessant als sociale innovatie.
Onder sociale innovatie (vanaf hier ook SI) verstaan we initiatieven die vanuit de
burgersamenleving reageren op sociale noden die door centrale overheden of de markt niet
(voldoende) gelenigd wordt, en die vorm krijgen door de transformatie van sociale relaties
(Ghys, Oosterlynck, 2013a). Sociale restaurants ontstaan vaak uit lokale vzw’s of
gemeentelijke welzijnsvoorzieningen en hebben meestal een dubbele werking. Naar
mensen in armoede toe bieden ze de mogelijkheid om relatief goedkoop buitenhuis te eten,
waarbij de prijssetting niet die van de markt volgt. Tegelijkertijd zijn sociale restaurants er
niet enkel voor mensen in armoede, maar staan ze open voor het brede publiek. Sociale
restaurants pogen ook een ontmoetingsplek te zijn voor buurtbewoners. Tegelijk geven
sociale restaurants kansen op tewerkstelling en opleiding binnen de sociale economie aan
mensen die ver van de arbeidsmarkt staan, of is er een mix van tewerkstelling en
vrijwilligerswerk. Het is net de combinatie tussen dienstverlening naar doelgroepen (maar
niet uitsluitend doelgroepen!) en tegelijk tewerkstelling van doelgroepen die sociale
restaurants sociaal innovatief en uniek maken.
Dit rapport is geen meting van de impact van sociale restaurants op mensen in armoede.
Het beoogt wel een analyse van het potentieel van deze SI om bij te dragen aan structurele
armoedebestrijding. Niet iedere innovatie in armoedebestrijding draagt immers bij tot een
structurele aanpak van armoede. Wij bekijken armoede hier niet alleen als een
problematiek van een gebrek aan inkomen, maar plaatsen die inkomensproblematiek
binnen de context van de bredere maatschappelijke structuren en verhoudingen die
armoede produceren en reproduceren (Dierckx, Ghys, 2013). Armoede is dus een
inkomensproblematiek die ge(re)produceerd wordt via bepaalde maatschappelijke
verhoudingen, waaruit volgt dat een inkomensherverdeling een transformatie van die
maatschappelijke verhoudingen veronderstelt. Gezien de focus van sociale innovatie op de
verandering van sociale relaties is onze benadering van structurele armoedebestrijding hier
niet kwantitatief van aard, maar zoomt ze in op de bijdrage van initiatieven tot de
transformatie van de maatschappelijke verhoudingen waarbinnen armoede kan gedijen
(Ghys, 2014) (zie 1.3 en annex C voor de verdere uitwerking van dit analysekader). De
vraag is dus hoe sociale restaurants het armoede probleem benaderen, en of ze de
maatschappelijke verhoudingen op zo’n manier vernieuwen dat er van structurele
armoedebestrijding sprake kan zijn.
In dit rapport zullen we onderzoeken hoe sociale restaurants het armoede probleem
benaderen, en in welke mate deze SI kan bijdragen tot structurele armoedebestrijding. Dit
doen we door deze SI te analyseren vanuit verschillende factoren die relevant zijn voor
structurele armoedebestrijding. Na deze korte introductie volgt in het eerste onderdeel een
uiteenzetting van het onderzoek, waarin we de casestudie situeren en afbakenen, alsook de

gebruikte methodologie en een beknopte samenvatting van het analysekader 1 voor
structurele armoedebestrijding. In het tweede onderdeel komen we tot de eigenlijke analyse
voor armoedebestrijding aan de hand van het analysekader, waarbij in dit rapport onder
meer gefocust zal worden op de relatie tot maatschappelijke structuren zoals de
arbeidsmarkt. In het derde deel brengen we ten slotte de inzichten uit het analysekader
terug samen om conclusies te trekken over de benadering en de bijdrage van sociale
restaurants als sociale innovatie aan structurele armoedebestrijding.
1. Omschrijving van het onderzoek
1.1. Methodologie
Dit onderzoek combineert desktop research van beschikbare cijfers en beleids- en andere
documenten en een scan van krantenberichten over sociale restaurants met semigestructureerde
interviews en een focusgroep met een diversiteit aan betrokken actoren.
Daarnaast werd ook een schriftelijke bevraging rondgestuurd. Bovenstaandelevert een
combinatie van objectieve en interpretatieve data op. Er zijn drie redenen voor het werken
met interpretatieve data. De eerste reden om interpretatieve data te gebruiken is dat het in
deze fase van SI onderzoek interessant is om te kijken naar de assumpties over de
problemen die men wil aanpakken en hoe de interventie hierop inwerkt (Sinclair, Baglioni,
2014 ). De tweede reden is dat dit verkennend onderzoek is, en de restaurants ondanks hun
relatieve bekendheid nog niet uitgebreid gedocumenteerd zijn. Daarom vallen we terug op
interviews met betrokkenen. Een derde reden heeft te maken met een transdisciplinaire
methodologische oriëntatie. Daarbij vertrekken we van de gedachte dat zowel academische
als niet-academische kennis en expertise relevant is voor onderzoek naar sociale innovatie.
De betrokken bouwen door te innoveren zelf relevante kennis op over de processen die
zich afspelen in en rond het initiatief. Door die kennis te bevragen vanuit een analysekader
rond structurele armoedebestrijding en met de objectieve data in het achterhoofd gebeurt er
enerzijds een proces van wetenschappelijke toetsing, maar is er anderzijds ruimte voor
kennisopbouw tussen wetenschappers en de directe betrokkenen (Konstantatos, Siatitsa,
Vaiou, 2013). De focusgroep stimuleert dit leerproces, zowel onderling onder de
verschillende aanwezige betrokkenen, als tussen betrokkenen en wetenschappers.
Voor het verwerken van de verzamelde data werd geen apart codeerprogramma gebruikt.
In plaats daarvan werd de data gegroepeerd en georganiseerd in het volledig vertakte
analysekader (zie 2.3), dat hier de vorm aanneemt van een tekstdocument met categorieën,
waarin kleurcodes het type bron aangeven. Dit heeft eenzelfde effect als coderen (ordenen
van data per aandachtspunt) maar heeft bij een beperkt en dus beheersbaar aantal
interviews en bronnen als voordeel dat het de tekst reeds structureert, aangezien de
rapporten ruwweg de structuur van het analysekader volgen.
De meest gebruikte methode was: kwalitatieve semi-gestructureerde interviews (Rubin &
Rubin, 2005). De interviews werden afgenomen aan de hand van een item-lijst (Appendix
E) die opgesteld is in functie van het analysekader (zie volgend onderdeel), wat toeliet om
de gestelde vragen aan te passen aan de positie en vorm van betrokkenheid van de
1
Het analysekader is hetzelfde voor elke case study. Dit deel wordt dus (net zoals een deel van
de inleiding) herhaald in ieder rapport. De lezer kan dit deel – indien eerder gelezen – dus
overslaan.

espondent in sociale restaurants. Gezien het om verkennend onderzoek naar innovatieve
praktijken gaat bieden semi-gestructureerde interviews bovendien het voordeel dat het
mogelijk is om door te vragen op bepaalde aspecten of spanningsvelden die tijdens het
interview opduiken. De inzichten die daarui voortvloeien kunnen dan eventueel worden
meegenomen in volgende interviews. Bij dit soort onderzoek is het belangrijk het
perspectief en de kennis van verschillende actoren mee te nemen. Er werden in totaal
zestien individuele interview afgenomen, waarvan vier met mensen in een coördinerende
functie, vier met chefkoks/begeleiders, twee met beleidsactoren en zes met (al dan niet
voormalige) werknemers van sociale restaurants 2 . Ter aanvulling vonden er nog drie
informele gesprekken met werknemers plaats 3 . Zie Appendix A voor de lijst van
geïnterviewde personen.
Voor dit onderzoek werd een schriftelijke bevraging rondgestuurd. Dit werd nodig geacht
omdat er bij gebrek aan koepel geen algemene informatie over deze sector beschikbaar is
en om te kunnen inschatten in welke mate de onderzochte sociale restaurants representatief
zijn voor de ganse sector. Met betrekking tot dit laatste kunnen we melden dat er een bias
in de caseselectie zit in zoverre de onderzochte cases zowel meer (sociaal tewerkgesteld)
personeel als klanten hadden dan gemiddeld. Het gaat dus om sterker uitgebouwde sociale
restaurants. De geschreven bevraging bestaat uit zeventien vragen (Zie Appendix D), waar
zeven vrij in te vullen vragen bij zaten die bijkomend interpretatief materiaal op leverde,
de rest werd verwerkt met SPSS. Het exacte aantal sociale restaurants in Vlaanderen is
onbekend. Vandevoort (2013) schat het aantal op 150, maar dit cijfer is niet op een telling
maar op een schatting gebaseerd 4 . Voor deze bevraging zochten we in de database van De
Sociale Kaart 5 op ‘sociaal restaurant’, wat 183 resultaten opleverde. Dit aantal werd na het
doorzoeken van de websites/navraag bij betrokken instanties teruggebracht tot 90 door het
weghalen van:
- dubbele registraties (bv. zowel door initiatief als lokale overheid).
- Initiatieven die niet meer of nog niet bestonden.
- Initiatieven die in de eerste plaats daklozenopvang waren (valt buiten afbakening, dit sluit
sommige maar zeker niet alle filialen van Poverello uit).
- Initiatieven die minder als twee maal per week open waren, en dus geen constante dienst
aanboden (inclusief alle ‘dorpsrestaurants’, wat als aparte SI buiten onze afbakening valt).
Deze 90 initiatieven werden afhankelijk van de beschikbare contact gegevens per email
of/en per post aangeschreven; en één maal herinnerd. De uiteindelijke populatie bedraagt
echter 80 omdat er nog 10 initiatieven waren die ofwel melden zichzelf niet als sociaal
restaurant te beschouwen (bv. enkel aan huis leveren maaltijden door OCMW), ofwel bij
verdere (telefonische) navraag niet meer/nog niet bestonden. Van deze 80 ontvingen we 39
volledig ingevulde formulieren. Deze kwamen uit alle Vlaamse provincies en Brussel, ook
2 Er werden tijdens dit onderzoek geen interviews afgenomen met klanten van de sociale
restaurants omdat: (a) gezien de focus van deze case we vooral geïnteresseerd waren in mensen
in armoede in hun rol als werknemers, (b) het moeilijk was om hier van de restaurants
toestemming rond te bekomen, of om op het zicht in de schatten welke klanten arm waren. Er werd
wel gebruik gemaakt van een bestaande bevraging van klanten door Deloitte voor Sense.
3 Deze interviews werden afgenomen tijdens de werkuren bij het bezoek van het sociaal
restaurant. Er was geen mogelijkheid om apart een interview af te nemen.
4
Dit blijkt uit navraag bij L. Vandervoort zelf, die als consultant een publicatie over
voedseloverschotten schreef voor de Vlaamse overheid.
5 Dit is een database waar alle sociale initiatieven en overheidsinstanties bekend bij de regionale
en provinciale overheden in de Vlaamse provincies en Brussel in staan: www.desocialekaart.be

al was de verdeling niet gelijk gespreid 6 . De reële populatie schatten we tussen onze 90 en
de 150 van Vandevoort (2013).
De scan van geschreven media vond plaats op 25 September 2014, en betrof het zoeken op
de letterlijke termen ‘Sociaal Restaurant’ en ‘Sociale Restaurants’ in de acht belangrijkste
Vlaamse kranten 7 . De 367 Artikels die de laatste zoekterm opleverde werden geanalyseerd,
waarbij de 2007 hits voor ‘sociaal restaurant’ enkel werden doorgenomen vanuit de
specifieke vraag naar het ontstaan van de eerste sociale restaurants. Deze scan diende ter
oriëntatie alsook op de SI te kunnen plaatsen binnen het maatschappelijke debat rond
armoede (zie eerste factor analysekader).
Ten slotte vond er een focusgroep plaats op 4 november 2014, waarop vier aanwezigen
waren van vier verschillende organisaties (zie appendix B). De bedoeling van de
focusgroep was om enkele bevindingen en uitdagingen die uit de andere methodes naar
voren kwamen af te toetsen bij verschillende actoren in het veld, die in tegenstelling tot bij
interviews de kans hadden met elkaar in discussie te gaan. Hierdoor konden enkele
vaststellingen en inzichten uit de interviews besproken worden. Als opstap werden enkele
resultaten uit de schriftelijke bevraging gepresenteerd en werd er gewerkt met stellingen.
1.2. Afbakening van de case Sociale Restaurants
In de reeks rapporten over sociale innovatie (vanaf hier ook ‘SI’) en armoedebestrijding
van het Vlaams Armoedesteunpunt (VLAS) is dit de tweede van meerdere casestudies
binnen het domein van voedsel. Dit heeft als doel tot diepere inzichten in de rol van SI
binnen een bepaald domein van de armoedeproblematiek te komen. Voedsel en
voedselverspilling is een veld waarin de laatste jaren veel sociale innovaties zijn
opgekomen die linken met armoedebestrijding hebben, en als cluster van SI vanuit de
Vlaamse overheid aandacht kreeg (Vandevoort, 2013). Sociale restaurants zijn samen met
voedselbanken één van de meer archetypische (voedsel bedelen en voedsel bereiden)
sociale innovaties in dit veld en ontwikkelden zich in vergelijking met andere innovaties
relatief vroeg. In tegenstelling tot voedselbanken is de sector van restaurants echter niet
gecentraliseerd.
Onder sociale restaurants verstaan we permanente eetgelegenheden waar mensen tegen
betaling een warme maaltijd kunnen krijgen, waarbij er in de prijssetting rekening wordt
gehouden met de beperkte koopkracht van klanten. De focus ligt hier op het restaurant
gebeuren. Er bestaan verschillende varianten op het model van sociale restaurants (soms
ook ‘buurtrestaurants’ genoemd), aangezien er geen standaard of centrale organisatie
bestaat moeten we deze SI zelf afbakenen door het onderscheid te maken met andere
gelijkaardige SI. Een eerste onderscheid is dat het in een sociaal restaurant om een
betalende, volwaardige (vaste, warme) maaltijden gaat, waardoor dit zich onderscheid van
gratis bedelingen of soepkeukens. Initiatieven die in de eerste plaats daklozen opvangen
(inclusief slaapplaatsen) en daar een kantine aan koppelen beschouwen we als een apart
concept gericht op een specifieke groep. Een andere SI die buiten onze afbakening valt zijn
de Limburgse ‘dorpsrestaurants’, een recente variant op de sociale restaurants die zich in
de laatste jaren snel verspreid hebben. Het belangrijkste verschil is dat deze
6 Bijvoorbeeld meer uit West-Vlaanderen dan uit Limburg; maar aangezien de reële spreiding van
de volledige populatie niet gekend is kunnen we niet zeggen of dit al dan niet proportioneel is.
7 De Morgen, De Standaard, de Tijd, Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg, Het Laatste
nieuws, Het Nieuwsblad, en Metro.

‘dorpsrestaurants’ eigenlijk geen restaurants zijn maar periodieke evenementen (bv.
tweewekelijks op dinsdag). Onder een sociaal restaurant verstaan wij een etablissement dat
een min of meer constante dienst aanbied; de ‘dorpsrestaurants’ zijn een op zichzelf staand
fenomeen gericht op sociale cohesie in dorpskernen die aparte aandacht verdienen.
Daarmee vallen ook allerhande aan buurtfeesten of aan oogstseisoenen gekoppelde
volkskeukens buiten onze afbakening, evenals samen kookprojecten waar mensen in
armoede koken maar er geen echt restaurant is. Restaurants waar er door een ploeg
vrijwilligers word gekookt vallen wel nog binnen onze afbakening zolang er participatie
van de doelgroep mogelijk is, ook al ligt de focus op restaurants met een
tewerkstellingscomponent.
Binnen deze casestudie was het om de verschillende aspecten en betrokken actoren binnen
één project aan het werk te kunnen zien nodig om tijdens het veldwerk in te zoomen op een
enkele concrete sociale restaurants, die ‘cases binnen de case’ vormen. Er werd gekozen
om voornamelijk in te zoomen op vier 8 buurtrestaurants van sociaal economiebedrijf Sense
(vroeger CAS vzw) in Antwerpen. Deze bevinden zich aan de meer geprofessionaliseerde
kant (meer gericht op productie en tewerkstelling) van het spectrum en duwen de laatste
jaren het verhaal van sociale restaurants 9 . Dit omdat hier de link met de arbeidsmarkt
duidelijk aanwezig was en het de mogelijkheid bood om meerdere vergelijkbare
restaurants te bestuderen binnen dezelfde organisatorische context waarin ook de rol van
het lokale beleid constant was. Er werd wel een tegencase gezocht om de resultaten mee af
te toetsen aan de andere kant van het spectrum, namelijk Klavertje Vier in Hasselt die
voornamelijk met vrijwilligers werkt en maar enkele mensen in sociale economie
tewerkstelt. Ten slotte werd er ook interviewmateriaal gebruikt van het sociaal restaurant
‘De Drukkerij’ van Leren Ondernemen in Leuven, dat tussen beide in ligt qua
professionalisering. Dit brengt het totaal aantal onderzochte restaurants op zes 10 :
- Restaurant ‘De Zeven Schaken’ in Antwerpen Noord, deel van de Sense groep. Dit is één
van de eerste sociale restaurants in Antwerpen en is het meest op mensen in armoede als
klanten gericht.
- Restaurant ‘Foyer De Stroming’ in Antwerpen, deel van de Sense groep. De Foyer is als
enige technisch gezien een sociale werkplaats, en hangt vast aan gebouwen van
Beweging.net, waardoor het meer functies vervult dan sociaal restaurant (ook
bedrijfsrestaurant en café).
- Restaurant ‘Bakboord’ op linkeroever in Antwerpen, deel van de Sense groep. Is uniek
door zijn enigszins geïsoleerde ligging tussen woonblokken in deze arme buurt. Ondanks
dat het één van de kleinere restaurants is heeft het nog een groot cliënteel (160
klanten/dag).
- Restaurant ‘Kom.Eet’ in Deurne, deel van de Sense groep. Dit is het nieuwste restaurant
en werd door Sense naar voren geschoven als modelvoorbeeld voor het moderne sociale
restaurant.
- Restaurant Klavertje Vier in Hasselt, deel van vzw Vriendschap. Dit sociaal restaurant
draait voornamelijk op vrijwilligers bijgestaan door vijf artikel 60 medewerkers. De
8 Sense heeft vijf restaurants in Antwerpen, maar de vijfde (De Pollepel) is deel van een
woonzorgcentrum en hangt organisatorisch vast aan buurtrestaurant De Zeven Schaken, waardoor
deze niet apart geselecteerd werd.
9 Ze organiseerde bijvoorbeeld op 11 Juni 2013 een studiedag rond buurtrestaurants.
10 Klavertjevier en Kom.Eet vulden geen schriftelijke bevraging in. Ook al kregen we gelijkaardige
informatie uit interviews, de data uit interviews overlapt dus niet volledig met de kwantitatieve data
uit de survey.

coördinator van dit project werd geïnterviewd om de bevindingen uit Antwerpen af te
toetsen.
- Sociaal restaurant ‘De Drukkerij’ van Leren Ondernemen in Leuven bevind zich in het
midden van het spectrum en dient als verdere aftoetsing. De data voor dit project werd
verzameld tijdens eerder veldwerk voor het rapport rond Sociale Kruideniers.
Er bestaat geen koepel van sociale restaurants die we kunnen bevragen over het perspectief
van de ganse sector.
1.3. Analysekader armoedebestrijding.
Dit onderzoek vertrekt vanuit de nood aan structurele armoedebestrijding (Dierckx, Ghys,
2013). Wat volgt is een beknopte uitleg van het analysekader , of de ‘bril’ waardoor de
onderzoeker kijkt, ter ondersteuning van het begrip van de case. Voor de uitvoerige
onderbouwing van de gebruikte theorie in het werkpakket rond sociale innovatie,
verwijzen we de lezer naar de verdere referenties in de voetnoot 11 . In appendix F wordt een
beknopte schets gemaakt van de theoretische achtergrond van waaruit het analysekader
ontstond.
Het doel van dit analysekader is om op basis van kwalitatieve gegevens een inschatting te
kunnen maken van hoe een sociale innovatie zich verhoudt tot verschillende aspecten
van)structurele armoedebestrijding. Binnen deze case wordt het gebruikt als handvat voor
de dataverzameling. Het analysekader bestaat uit vijf factoren, waarbij telkens een reeks
aandachtpunten wordt aangegeven die tijdens het veldwerk in gedachte gehouden worden
en richting geven aan de dataverzameling. Bij deze factoren worden telkens ook reeds
deelfactoren over de relatie met armoedebestrijding gegeven ter oriëntatie (hier niet in
detail besproken, voor een schematisch overzicht zie appendix C). Niet alle onderdelen van
het analysekader krijgen bij elke case evenveel aandacht, bij dit onderzoek lag de
aanvankelijke focus iets meer bij de tweede factor over de relatie tot maatschappelijke
structuren die bepalend zijn voor de (re)productie van armoede. Dit omdat het de enige
case binnen de reeks rapporten is waar sociale economie en de link met de arbeidsmarkt
(een extern mechanisme) een belangrijke component is. In tegenstelling tot veel andere
initiatieven in dit veld (kookprojecten, sociale kruideniers, samen tuinen) zijn er
aanzienlijke tewerkstellingsmogelijkheden. Ter vergelijking, wanneer ze niet volledig op
vrijwilligers draaien hebben sociale restaurants gemiddeld zes en een half personen in
sociale economie dienst 12 , waar dat er bij sociale kruideniers één is 13 . Sommige sociale
restaurants, zoals de Zeven Schaken in Antwerpen, stellen momenteel meer mensen (34)
sociaal te werk dan de sociale kruideniers als sector.
Aangezien het dubbele concept van sociale restaurants zich zowel richt op armen als
personeel en als doelpubliek, blijkt ook de derde factor van de relatie tot de positie van
mensen in armoede van belangrijk te zijn.
De eerste factor bestaat uit de subjectieve condities voor structurele armoedebestrijding.
Draagt de case bij tot de creatie van solidariteit en van draagvlak voor systemische
11 Voor een introductie tot sociale innovatie, zie Ghys, Oosterlynck, 2013a; voor een verdere
introductie tot dit analysekader, zie Ghys, Oosterlynck, 2014a; voor een introductie tot de
onderliggende armoedetheorie, zie Ghys, 2014.
12 Schriftelijke bevraging voor dit onderzoek, n34.
13 Presentatie op 6 Oktober 2014 op het Lerend Netwerk Sociale Kruideniers van interne bevraging
door Sociale Kruideniers Vlaanderen van 18 sociale kruideniers.

verandering? Het gaat daarbij niet over de ‘objectieve’ materiële condities (is
armoedebestrijding technisch mogelijk?), maar wel over de ‘subjectieve’ condities (het
draagvlak, de wil en het politieke klimaat om het te doen). Dit kan van doorslaggevend
belang zijn omdat het lot van de armen grotendeels afhangt van de politieke wil tot
verandering in de structuren die armoede produceren. Andersom kan SI die bijdraagt tot de
‘undeservingness’ (Gans, 1995) en stigmatisering van de armen hun positie onderaan de
samenleving consolideren. De activiteiten die kunnen bijdragen aan een draagvlak voor
structurele veranderingen doelen onder meer op de politisering van noden (signaalfunctie,
actievoering, netwerken), sensibilisering (bewustmakingsacties, media, kennis van
armoede), het verhinderen van stigmatisering (vooroordelen, stigma), en het mobiliseren
van mensen in armoede rond hun sociale noden (reflectie op noden, collectieve aanpak).
De tweede factor gaat over de mate waarin de case gericht is op het veranderen van
structuren van uitsluiting, die bepalend zijn voor de (re)productie van armoede (Ghys,
2014). Dan gaat het om zaken zoals structurele werkloosheid en ondertewerkstelling,
commodificatie, individualisering van noden, sociale uitsluiting op basis van etniciteit,
gender of klasse, etc. Bepleit de case hier andere principes van de organisatie van de
verdeling van materiële middelen of oppert het nieuwe instituties of collectieve diensten
die de productie van armoede op maatschappelijk niveau kunnen voorkomen?
De derde factor bestaat uit de relatie tot de positie van individuele mensen in armoede. Kan
of wil het project de positie van mensen in armoede duurzaam verbeteren? Neemt het
project bepaalde uitsluitingen en/of ongelijke machtsverhoudingen weg, die als obstakels
optreden in het traject dat mensen in armoede afleggen, of consolideert ze die? Idealiter
kan een SI sociale noden op zo’n manier lenigen dat de structurele positie van een arm
individu binnen de verdeling van hulpmiddelen en denkkaders verbetert, en dus een
bepaalde uitsluiting verdwijnt. Hierbij is er o.a. aandacht voor machtsverhoudingen, de
relatie van mensen in armoede tot sociale uitsluiting (aanpak van noden, begeleiding rond
obstakels, kansen op sociale mobiliteit) en de mate waarin een SI mensen controle geeft
over hun eigen noden (doelstellingen, overdracht hefbomen). Aangezien het ook
belangrijk is te kijken op welke posities de SI ingrijpt, is er aandacht voor de
samenstelling van het doelpubliek en het bestaan van drempels tot deelname (financiële
drempels, toegang voor etnische groepen, etc.)
De vierde factor is de schaal en de verspreiding (mogelijkheden) van de SI. Om
systemische verandering te bekomen, is het voor SI doorgaans een conditie om een bepaald
gewicht te hebben dat op de structuren kan wegen zodat het geen losstaand experiment
blijft (Ghys, Oosterlynck, 2013b). De grootte van een SI is echter evenzeer bepalend voor
zowel de positieve als de negatieve gevolgen voor armoedebestrijding, aangezien het
mogelijke problemen ook uitvergroot. Hierbij is er o.a. aandacht voor de verspreiding die
relevant is voor territoriale gelijke toegang, en de schaal waarop de SI georganiseerd is.
Daarnaast moet er ook oog zijn voor de continuïteit en groeimogelijkheden om iets
structureel te verankeren, rekening houdend met het politieke draagvlak en met het
samengaan met andere tendensen.
Ten vijfde is er de complexe relatie met de overheid en de brede institutionele context
waarbinnen het project zich afspeelt. We bekijken de mate waarin het project in contact
staat met bestaande diensten en actoren binnen de welvaartstaat, en of institutionele
leerprocessen in gang worden gezet die bestaande diensten doelmatiger maken in het
bestrijden van armoede. Daarnaast is er ook aandacht voor processen zoals het afschuiven

1975
1982
1984
1985
1988
1989
1994
1995
1997
1998
1999
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2008
2009
2010
2011
2012
van verantwoordelijkheid vanuit de overheid, en voor wat deze laatste van het project
verwacht.
2. Sociale restaurants ontleed, perspectieven voor
armoedebestrijding
Dit onderdeel omvat de eigenlijke analyse van de benadering van sociale restaurants en de
potentiële bijdrage tot structurele armoedebestrijding, waarin we dezelfde case telkens
opnieuw zullen bekijken door de vijf perspectieven uit het analysekader. Daarbij krijgt de
derde factor over de relatie tot de sociaaleconomische mechanismes die armoede
produceren prioritaire aandacht. Alvorens met de eerste factor te beginnen, zullen we
beknopt het ontstaan van sociale restaurants bespreken.
2.1. Waar komen sociale restaurants vandaan?
Van de 37 restaurants die hun jaar van ontstaan in de bevraging invulden was de vroegste
(De Harmonie in Brussel) ontstaan in 1975. Het doorzoeken van krantenartikels geeft
eenzelfde resultaat, waarin het vroegst ontstane sociale restaurant waarover bericht wordt
restaurant Solarium is dat in 1976
ontstond 14 . Wanneer we kijken naar
de frequentie (zie figuur 1) van
opstartjaren in de bevraging zien we
dat de meeste restaurants zijn
opgestart tussen de jaren rond de
eeuwwisseling en 2010. Hoewel het
concept al ouder is gaat het dus om
een SI die in het laatste decennium
aanzienlijk gegroeid is.
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Uit het doornemen van de
krantenartikelen doorheen de jaren Figuur 1. Ontstaan sociale restaurants per jaar
1990 blijkt dat sociale restaurants
dubbele wortels hebben, die wel beide verband houden met armoede. Een eerste context
waarin ze vaak ter sprake komen is die van caritatieve hulp, in de zin van zeer goedkope
maaltijden voor daklozen en de allerarmsten, waarin de restaurants van Poverello het meest
typische voorbeeld zijn. Sociale restaurants worden in die context vaak in één adem
genoemd met voedselbedeling, waarbij ze ook soms afnemer van de voedselbanken zijn
(Steunpunt mensen zonder papieren, 2003). Een tweede context waarin sociale restaurants
reeds vroeg genoemd worden is die van sociale tewerkstelling. Doorheen de tijd zijn
sociale restaurants vaak aangehaald als standaardvoorbeeld voor sociale economie, en
werden ze regelmatig vernoemd als potentiële werkplek door schepenen en ministers van
werkgelegenheid of sociale economie 15 . Hoewel deze SI langzaam lijkt weg te evolueren
van een context van noodhulp naar meer volwaardige buurtrestaurants, zullen we in de
14 Gazet van Antwerpen, 29 Augustus 1996.
15 Bv. door staatsecretaris voor maatschappelijke integratie Peeters in 1999 (Nieuwsblad, 27
Februari 1999); door Vlaams minister van werk Landuyt in 2001 (De Morgen, 22 September 2011);
door federaal minister voor sociale economie Anciaux in 2003 (De Morgen, 11 Oktober 2003); en
door Vlaams Minister voor sociale economie van den Bossche in 2010 (De Morgen, 3 Maart 2010).

komende delen zien dat de associatie met liefdadigheid en daklozen de restaurants blijft
achtervolgen.
Wanneer we kijken naar de individuele ontstaansgeschiedenis van de bezochte projecten,
dan zien we dat de restaurants van Sense 16 in Antwerpen voortkomen uit o.a. de Buurt
Ontwikkelings Maatschappij (voor geschiedenis BOM zie Christiaens, Moulaert, Bosmans,
2007), met de Zeven Schaken als eerste project. Zo vertelt de afgevaardigde bestuurder van
Sense: “15 jaar geleden hebben drie partijen de armen in mekaar geslagen, dat waren de
Broeders van Liefde, die hadden een vestiging in Sint Job, het OCMW van Antwerpen met
toen als voorzitter Bob Cools, en de Buurt Ontwikkelings Maatschappij” (Interview
bestuurder Sense). Vaak is er ergens in het ontstaan een link met de kerk of de christelijke
zuil. Soms zijn het rechtstreeks christelijke organisaties zoals Poverello en verscheidene
gelijkaardig geïnspireerde initiatieven in het Brusselse 17 , maar ook bij onafhankelijke
tewerkstellingsprojecten zoals Sense zit Beweging.net nog altijd de raad van bestuur. Ook
Klavertje Vier in Hasselt krijgt steun van de kerk, ook al is men daar onafhankelijk van:
“In principe zijn we onpartijdig, maar we krijgen wel geregeld steun vanuit die hoek. (…).
De kerk steunt ons, maar wij zijn er niet afhankelijk van” (Interview coördinator).
In de schriftelijke bevraging werd ook gepeild naar het samengaan met andere initiatieven.
De voorgegeven aan te vinken opties waren (n39): voedselbedeling (4) , sociale
kruideniers (4), daklozenopvang (0) 18 en Verenigingen waar armen het woord namen (2).
Zoals we zien is er geen sterk verband in het samengaan met één bepaalde andere SI
activiteit. Er was ook een vrij in te vullen optie, waaruit bleek dat tegenwoordig (dit is niet
af te leiden uit de ontstaansgeschiedenis) veel sociale restaurants (33%) wel samenhangen
met Lokale Diensten Centra. We komen later terug op deze vaststelling.
2.2. De relatie tot de subjectieve condities van armoedebestrijding.
De eerste belangrijke factor voor armoedebestrijding waarmee we rekening zullen houden
is de relatie tot de subjectieve condities, of de potentiele invloed op- of samenhang met het
draagvlak voor structurele armoedebestrijding.
Een eerste vraag is of de benadering van sociale restaurants erop gericht is de noden van
mensen in armoede waarin ze werken politiseren, of via actievoering (structurele)
oplossingen voor het armoedeprobleem te eisen. Uit de interviews met betrokkenen blijkt
dit niet zo te zijn:
“Dat [politiek maken van noden] doen we niet. Wij zijn ondernemers, wij zijn geen
opbouwwerk. Wij willen ons daar heel duidelijk van onderscheiden, niet distantiëren
hé, onderscheiden. Wij hebben een drive, een economische drive” (Interview
afgevaardigd bestuurder Sense).
16 Sense is een groepsnaam en merk. Juridisch valt het uiteen in vzw CAS (sociale werkplaatsen)
en vzw ZU (lokale diensteneconomie) die samen alle restaurants beheren maar dezelfde
organisatie vormen. Voorheen viel die enkel onder CAS vzw. Om verwarring te vermijden verwijzen
we naar deze entiteit als ‘Sense’.
17 Zie bijvoorbeeld de sociale restaurants in de rondvraag over voedselhulp in Brussel door het
Steunpunt Mensen Zonder Papieren, 2003.
18 Initiatieven die zich volledig op daklozen richten vielen echter reeds buiten de afbakening van de
sample.

“actievoeren zelf doen wij niet. Wij proberen ons te profileren als groep van, wij zijn
dat, wij bieden dat aan, u bent welkom, maar wij zullen ons niet vermengen met het
een of andere vlag of partij, wij zijn volledig partij ongebonden, volledig
onafhankelijk (…) Wij moeten zo neutraal mogelijk blijven want wij mogen nooit
aan een bepaalde kleur gekoppeld worden he, dat kan niet (…) want dan verbrand je
u, dan zet je u eigen vast” (Interview chef-begeleider Kom.Eet).
“Zo direct doen wij dat niet, maar wij maken ons bekend. Wij zijn er, wij zitten bij
welzijnszorg, daar zitten wij mee in. Tja. (…) Niet direct dat wij aan politiek gaan
doen” (Interview coördinator Klavertje Vier).
Tijdens de interviews kwam er geen specifiek standpunt rond armoede of
armoedebestrijding naar boven waarmee de sociale restaurants naar buiten zouden kunnen
komen. Soms zijn sociale restaurants verbonden aan een netwerk dat een politiserende
functie kan hebben (zoals Beweging.net), maar deze worden daar doorgaans niet voor
gebruikt gezien er geen interesse is in politisering. Er lijkt een gevoel te overheersen dat
men zich bij hun leest moet houden.
Hoewel restaurants een plek zijn waar mensen samen gebracht kunnen worden, zetten de
bevraagde sociale restaurants ook niet in op het mobiliseren van mensen in draagvlak rond
het opeisen van sociale rechten of de creatie van draagvlak voor structurele
armoedebestrijding. Zoals we zagen hangen sociale restaurants in zeldzame gevallen (één
van de twee gevallen binnen de sample van 39 was restaurant de Drukkerij van Leren
Ondernemen, die we in dit rapport ook nader onderzoeken) samen met verenigingen waar
armen het woord nemen. Sociale restaurants mengen zich in de geschreven media
doorgaans ook niet in het debat rond armoede, een zeldzaam geval waarin een sociaal
restaurant zich uitspreekt tegen liefdadigheid (Het Nieuwsblad, 22 Dec. 2000, p. 15) daar
gelaten. Wel waren ze onderwerp van een korte rel in de aanloop naar de Antwerpse
gemeente raadsverkiezingen van 2012: tussen 12 Oktober en 31 December 2012 zou deze
40 krantenartikels overspannen. Deze begon voor de verkiezingen met dat de Antwerpse
NVA-fractie zich liet ontvallen dat sociale restaurants marktverstorend konden werken en
daardoor weg moesten. Dit werd door toenmalig uittredend burgemeester Patrick Jansens
opgepikt als discussiepunt in het verkiezingsdebat. Nadien werd de toekomst van de
sociale restaurants verder onderwerp van discussie in de formatie, waar het op een bepaald
moment zelfs als breekpunt voor CD&V genoemd werd (Gazet van Antwerpen, 3 Dec.
2012, p. 15). Zoals later bij politiek draagvlak en de relatie tot de overheid zullen
bespreken koos het nieuwe gemeentebestuur er uiteindelijk toch voor om de restaurants te
blijven ondersteunen. Opvallend is dat de sociale restaurants zelf totaal afwezig waren in
dit debat, en dat de discussie eerder over begroting ging dan over de invulling van de
sociale noden waarop deze SI reageert.
De bezochte sociale restaurants hebben geen specifieke boodschap over armoede waarrond
ze willen sensibiliseren en er zijn in de media geen expliciete sensibilisatiecampagnes te
vinden. Wat wel in verband met draagvlak opgemerkt moet worden is dat de actoren van
de sociale restaurants zelf soms last blijken te hebben van een negatieve reputatie van hun
initiatief. Volgens sommigen doet het woord sociaal restaurant denken aan soepkeukens en
daklozen opvang:
“ik hou niet van het woordje sociaal restaurant, als je spreekt over sociaal restaurant
dan heeft iedereen het idee van een grote hangar met TL lampen en iedereen op een

ij en dan uit de pot. Wij proberen hier de mensen zo veel mogelijk een restaurant
gevoel te geven. Omdat het hier ook zo ingedeeld is, dat het gezellig is, open keuken
dat ze kunnen zien. Hier hebben we het over een buurtrestaurant” (Interview chefbegeleider
Kom.Eet).
“Wij merken dat er bij sommige mensen een drempel is, en daar proberen wij aan te
werken ook door heel regelmatig groepen (…) uit te nodigen voor een rondleiding
(…). Dat als ze het restaurant hebben gezien, van ‘ah het is toch niet zo’. (…) Als je
de reclame in de winter ziet van Douwe Egberts (…) dan zie je daar twee daklozen,
met erboven sociaal restaurant. Voor heel veel mensen is dat het beeld” (Interview
coördinator Klavertje Vier).
Dit beeld kan stigmatiserend werken voor mensen in armoede zelf en eventueel andere
groepen afschrikken of het restaurant beschouwen als een exclusieve dienst ‘voor’ mensen
in armoede (schaamte als drempel vanuit de positie van mensen in armoede bespreken we
in de derde factor). Hoewel dit zeker deel van de ontstaansgeschiedenis is, loopt dit beeld
achter op de evolutie van sociale restaurants van caritatieve noodhulp (die nog steeds
bestaan) naar voor het bredere publiek openstaande eetgelegenheden 19 . Bijna 90% van de
sociale restaurants staan open voor het algemene publiek (schriftelijke bevraging, n38) en
verschillenden onder hen streven er naar een sociale mix van mensen in armoede en
middenklasse te bereiken. Naast de bijkomende inkomsten kan de strategie om niet enkel
voor mensen in armoede open te staan helpen om de (lokale) steun voor deze SI te
vergroten. In een krantenartikel legt een coördinator van een sociaal restaurant in Gent uit
hoe ze afstand hebben proberen te doen van het caritatieve karakter: “Het is een echt
restaurant. Iedereen betaalt, dus wordt niemand
gestigmatiseerd. De mensen worden bediend. Het marginale is eraf omdat
allerlei soorten mensen komen eten” (Het Nieuwsblad, 22 Dec. 2000, p. 15). In de
focusgroep was er twijfel over of het slim is om in dit licht de term ‘sociaal restaurant’ te
blijven gebruiken, of meer nadruk te leggen op de ‘buurt’ in de naam.
We kunnen voor deze eerste factor concluderen dat de benadering van sociale restaurants
er niet op gericht is draagvlak voor structurele armoedebestrijding te creëren. Sociale
restaurants komen niet met een bepaald standpunt of expertise rond armoede naar buiten,
en mengen zich doorgaans niet in het publieke debat, en proberen hun cliënteel/personeel
niet te organiseren rond het eisen van sociale rechten. Tijdens interviews was wel een groot
begrip voor de armoedesituatie van hun klanten/werknemers te merken, maar hier word
niets mee gedaan. Sociale restaurants zijn soms zijdelings betrokken (als onderwerp) bij
enkele publieke discussies of draagvlakkwesties, maar zover ze aan sensibilisering willen
doen is dat vooral rond hun project zelf.
19 Wij gebruiken hier het openstaan naar het algemene publiek om een indicatie op basis van de
schriftelijke bevraging te geven, maar dit geeft geen volledig beeld. Zo staan verschillende
restaurants van Poverello (die de liefdadigheid variant duidelijk belichamen) in theorie open voor
het bredere publiek, ook al rekent men maar één euro aan en is er geen alcohol te verkrijgen. Een
andere maatstaf zou kunnen zijn te kijken naar het aantal restaurant dat enkel met vrijwilligers
werkt; wat er 12,8% zijn.

2.3. De relatie tot de maatschappelijke mechanismen die armoede
produceren
Hoe verhoudt de SI zich tot de materiële of sociaaleconomische structurele oorzaken van
armoede zoals werkloosheid, te lage lonen of vervangingsinkomens, individualisering van
noden en de middelen om deze te bevredigen, de ongelijke verdeling van middelen. Het
verschil met de volgende factor is dat het hier gaat om structurele maatschappelijke
mechanismes die extern zijn aan het leven van individuen in armoede maar wel de kans om
in armoede te belanden bepalen. Binnen het gelaagde model van armoedebestrijding van
Dierckx & Ghys (2013) gaat het hier om de derde ‘systemische’ laag van
armoedebestrijding, waarbij de lat hoger ligt dan het versterken van individuen die reeds in
armoede zijn vis-à-vis deze structuren (derde factor).
In wat volgt zullen we eerst kijken naar de benadering van sociale restaurants en hoe ze
zelf invulling geven aan het begrip ‘structureel’ en aankijken tegen hun plaats tegenover de
‘structurele’ productie van armoede. Daarna nemen we de relatie met de arbeidsmarkt en
inkomenszekerheid onder de loep. Tenslotte stellen we de vraag naar het potentieel om tot
alternatieve collectieve diensten te komen.
Om de benadering van een SI binnen deze factor te begrijpen is het van belang te kijken
naar of en hoe ze zich oriënteren tegenover materiële structurele mechanismes die armoede
reproduceren. Sociale restaurants zijn niet als sector verenigd en hebben geen officieel
standpunt of analyse van het armoedeprobleem en hun rol daarin (in tegenstelling tot
bijvoorbeeld sociale kruideniers, zie Ghys, Oosterlynck, 2015). In de schriftelijke
bevraging werd wel de vraag ‘Dragen sociale restaurants volgens u bij aan het structureel
oplossen voor armoede, en zo ja, op welke manier?’ opgenomen, die we als vertrekpunt
voor de analyse zullen gebruiken. Gezien dit een open vraag is zijn de antwoorden
uiteenlopend. Een aanzienlijk aantal respondenten heeft de uitgesproken mening dat
sociale restaurants niet structureel ingrijpen op de oorzaken van armoede, enkele
voorbeelden:
“Ze dragen niet bij aan een structurele oplossing gezien er altijd mensen zullen zijn
die behoefte hebben, maar eten en kledij geven is niet voldoende. De grote zorg is
huisvesting!”
“Geen structurele oplossing voor armoede, wel versterking van het sociaal weefsel
en invloed op volksgezondheid (een gezonde maaltijd versus fast food ed. )”
“Neen, een sociaal restaurant gaat zeker de armoede niet oplossen. Het geeft de
mogelijkheid om een gezonde maaltijd te nuttigen en sociaal contact te hebben met
leeftijdsgenoten. Deze twee zaken kunnen een bijdrage leveren om een menswaardig
leven te leiden”
“Niet echt structureel, mensen gaan er geen beter inkomen of positie in de
maatschappij door verwerven. Ze gaan wel goed eten, etenskosten besparen in hun
beperkt budget, andere mensen ontmoeten en vriendschappen sluiten en doordat de
informatie uit hun levens aan bod komt tijdens beleidsoverleg is er onrechtstreeks (en
waarschijnlijk in beperkte mate) invloed op beleid mbt armoedebestrijding. Het gaat
vooral om het menselijke aspect: voelen dat ze ergens toch nog meetellen en niet
enkel een ‘onderwerp’ zijn”

Een aantal respondenten antwoord rechtstreeks positief:
“Ja door middel van de maaltijden zelf (goedkoop en gezond) en vooral het sociaal
contact”
“Zeker. Isolementsproblematiek wordt aangepakt. Gezonde, goedkope maaltijd is
een noodzaak voor mensen in armoede”
“Ja: als in een van de eerste levensbehoeften (eten) wordt voldaan, kan je ook
gemakkelijker met andere zaken aan de slag. Je leert in het restaurant “lotgenoten”
kennen; elkaar helpen, tips geven, plannen maken, niet geïsoleerd raken,
hulpverlenende instanties leren kennen etc.”
Uit deze antwoorden is echter niet af te leiden hoe sociale restaurants op de productie van
armoede ingrijpen door de structuur van de samenleving te veranderen, enkel hoe ze
mensen die reeds arm zijn ondersteunen (gezonde voeding, ontmoeting, budgetbeheer). Dit
is een invulling van het begrip structureel die het onderwerp van de volgende factor vormt.
Opvallend is dat slechts een minderheid (4) van de bevraagden verwijzen naar sociale
tewerkstelling als bijdrage tot armoedebestrijding:
“Tewerkgestelden bouwen succeservaringen op en geven die door aan volgende
generaties. Klantenmix vergroot het onderling respect en begrip en verlaagt
uitsluiting
Gezonde voeding zorgt voor betere gezondheid, geeft positieve energie en verlaagt
generatie-ongezondheid”
“Sociale restaurants dragen bij aan structureel oplossen van armoede bij de
medewerkers: verschillende personeelsleden komen uit een situatie van armoede en
krijgen tijdens de tewerkstelling binnen ons project niet alleen de kans om gedurende
enkele jaren een hoger inkomen en een stabiele job te verkrijgen, maar ook om zich
bij te scholen en nadien meer kans te maken op een degelijke job in het regulier
circuit. Het effect op armoede bij onze klanten is in onze werking minder zichtbaar,
aangezien we ons niet nadrukkelijk profileren als een organisatie die rond armoede
werkt. Persoonlijk ben ik er van overtuigd dat we mensen met een laag inkomen
helpen om betaalbaar en gezond te eten en een sociaal netwerk te onderhouden en uit
te bouwen, maar anderzijds blijft het idee van een sociaal restaurant natuurlijk altijd
een niet-structurele oplossing: in principe zou iedereen een voldoende hoog inkomen
moeten kunnen verwerven om niet aangewezen te zijn op een sociaal tarief.”
Het feit dat de meeste sociale restaurants (ook wie veel mensen tewerkstelt) enkel aan het
helpen van hun klanten denken bij armoedebestrijding is interessant. Ook tijdens de
interviews bij medewerkers van Sense viel dit op, des te meer omdat ze zichzelf sterk als
tewerkstellingsinitiatief profileren maar de link met armoede voornamelijk zoeken bij de
klanten. Uit onze data komt echter voldoende materiaal naar voren om de relatie tot de
arbeidsmarkt en crisissen in inkomen als structurele oorzaak van armoede op
maatschappelijk niveau 20 verder te analyseren, ook al situeren sociale restaurants hun
potentieel voor armoedebestrijding vooral in hun relatie tot de klanten.
20 Op de bredere mogelijkheden tot participatie (zowel via vrijwillig- als betaald werk) en de
positie/ervaring van de werknemers binnen deze SI als individuen komen we terug in het volgende
onderdeel.

2.3.1. Het sociaal restaurants als plaats voor sociale
tewerkstelling
Er zijn geen cijfers beschikbaar over de totale tewerkstelling in de sector van sociale
restaurants (die trouwens als populatie niet exact gekend is), maar de schriftelijke
bevraging geeft enig inzicht in de situatie. Niet alle sociale restaurants werken met betaald
personeel, een kleine minderheid (12,8%, of 5 op 39) werkt uitsluitend met vrijwilligers.
Hieruit kunnen we concluderen dat deze SI tegenwoordig meer in een context van sociale
economie in plaats van traditionele liefdadigheid zit, ook vinden we daar haar wortels. De
overige 87,2 % (n34) werkt met een mix van statuten. Onze bevraging peilde naar het
aantal vrijwilligers, mensen in arbeidszorg 21 , mensen in alle sociale economie statuten
(LDE, Gesco, Sine, …) met als expliciete subcategorie Artikel 60 tewerkstelling, en ten
slotte reguliere arbeidsplaatsen in het restaurant.
Gemiddeld zijn er in een sociaal restaurant dat niet zuiver op vrijwilligers werkt (maar niet
noodzakelijk in die combinatie): 4,7 vrijwilligers, 1,1 personen in arbeidszorg, 6,7
personen in sociale tewerkstelling, waarvan 3,3 met een tijdelijk artikel 60 contract.
Daarnaast zijn er ook 2,2 reguliere personeelsleden. In absolute aantallen 22 gaat dit in de 34
‘moderne’ sociale restaurants (de 5 zonder tewerkstelling niet meegeteld) om 160
vrijwilligers; 40 mensen in arbeidszorg; 229 in sociale tewerkstelling waarvan 113 art. 60
en 78 reguliere tewerkstelling. Hieruit kunnen we afleiden dat een sociaal restaurant
(doorgaans een kleinschalige onderneming) binnen zijn werking in een aanzienlijk aantal
sociale werkplekken kan voorzien, waarvan nu de helft door mensen met een artikel 60
contract ingevuld worden. Ook tijdens de focusgroep kwam naar voren dat er zeker
potentieel is voor sociale tewerkstelling in deze sector.
Het veldwerk bij de sociale restaurants van Sense staat ons toe deze relatie tot de
arbeidsmarkt verder te bestuderen, aangezien deze restaurants sterk op tewerkstelling
inzetten. Zo vormen de restaurants van Sense die aan de schriftelijke bevraging deelnamen
allemaal uitschieters (ver boven gemiddelde) qua aantal sociaal tewerkgestelden. De
sociale arbeidsplaatsen in deze restaurants vallen ruwweg uiteen in drie types: “we hebben
erkenning als sociale werkplaats, wij hebben erkenning als lokale diensten economie, en
wij hebben een partnerschap met het OCMW waar ik net naar verwees, inschakelen artikel
60” (Interview gedelegeerd bestuurder). Het restaurant Foyer de Stroming is als enige
buurtrestaurant van Sense een sociale werkplaats, waardoor er mensen die laag opgeleid en
langdurige (vijf jaar) werkloos een contract kunnen krijgen. De overige restaurants zijn
erkend als lokale diensteneconomie, waardoor mensen die lager opgeleid zijn en één jaar
werkloos zijn aangeworven kunnen worden. Beide gaan in theorie om contracten van
onbepaalde duur, ook al is doorstroming het expliciete doel. De derde mogelijkheid is
tewerkstelling via het activeringstraject artikel 60.7 van de OCMW wet 23 . Binnen dit
traject kunnen OCMW klanten (zoals mensen die een leefloon krijgen) die ver van de
arbeidsmarkt staan tijdelijk tewerkgesteld worden binnen sociale economie. De duur van
het contract varieert naar gelang de leeftijd van 1 tot 2 jaar. Tijdens deze periode is het
OCMW de officiële werkgever die de werkplek subsidieert, waarbij het de bedoeling is dat
21 De combinatie enkel vrijwilligers en arbeidszorg kwam niet voor, arbeidszorg is dus steeds in
combinatie met andere vormen van volledig betaalde tewerkstelling
22 Naar onder afgerond indien enkel voltijds equivalenten ingevuld werden zonder vermelding om
hoeveel personen dit ging indien.
23 http://www.mi-is.be/be-nl/ocmw/artikel-60-7

de werknemer op de werkvloer een opleidingstraject doorloopt met oog op een betere
positie op de arbeidsmarkt nadien. Naast mensen die door de jaren uit de werkloosheid (of
andere statuten) in het leefloon zijn gevallen, word artikel 60 vaak gebruikt als eerste
opstap naar de Belgische arbeidsmarkt voor buitenlandse nieuwkomers die via het leefloon
in het systeem binnenkomen. Een andere functie van artikel 60 is dat de tewerkstelling zo
is uitgemeten dat er genoeg sociale bijdragen worden betaald om terug in het
werkloosheidsnet te komen, zodat de persoon niet meer ten laste is van het lokale OCMW
maar van de nationale sociale zekerheid. In alle drie tewerkstellingsvormen is er een luik
opleiding voorzien, waarbij men horeca vaardigheden maar ook bijvoorbeeld Nederlands
kan leren: “Onze filosofie daarrond is, dat de verlaagde loonkost voor de werkgever ons in
de mogelijkheid stellen, verplichten, om te investeren in de opleiding van ons personeel”
(Interview gedelegeerd bestuurder Sense).
In de Antwerpse buurtrestaurants loopt relatief veel personeel rond waardoor ze de indruk
geven over bemand te zijn:
“Dit is wel horeca, maar er is geen restaurant waar er zoveel personeel is. We
hebben er 21. [Interviewer: Jullie zijn bedoeld over bemand?] Ja, omdat ik zo de
kans kan geven aan mensen die geen stevig profiel hebben, dat die toch de kans
krijgen om te komen werken. Ik heb er hier een staan die de keuken helemaal kan
doen, geen probleem” (Interview Chef-begeleider Kom.Eet).
“Ons uitgangspunt is je moet uw inzet van uw personeel verdubbelen om dezelfde
output te kunnen krijgen als het werk in de privé. Vanwege profielen, het tempo, taal,
en alles van opleidingskansen die moeten worden voorzien om aan die hiaten te
werken” (Interview HR medewerker Sense).
Dit is elementair voor de relatie tot de reproductie van armoede. Wat sociale restaurants
zoals die van Sense interessant maakt is dat ze bewust naar maximale tewerkstelling
streven en dus zoveel mogelijk mensen binnen wat financieel mogelijk is aannemen. Dit is
het tegengestelde van de normale marktlogica (zo weinig mogelijk mensen binnen
winstmarge) en het is hier dat de principes van deze SI alternatief zijn aan de mechanismes
die via de arbeidsmarkt armoede produceren. Omdat het doel tewerkstelling en opleiding
(binnen een commerciële omgeving) is in plaats van winstmaximalisatie, neemt op dit punt
het volume aan kansen op voltijds formeel inkomen voor laaggeschoolden meer toe dan
binnen het reguliere circuit. Daarnaast gaat deze benadering uit van de nood aan werk in
plaats van de productiecapaciteit van de werknemer, waardoor het niet alleen meer maar
ook andere kansen schept.
Het feit dat dit aspect van structurele armoedebestrijding tegen de reguliere marktwerking
ingaat is ook merkbaar in het verzet van de private sector. Door de overheidssteun die
sociale restaurants doorgaans ontvangen om hun doelstelling om werkgelegenheid te
creëren waar te maken, krijgen sociale restaurants soms wel met verwijten of ongerustheid
te maken vanuit de lokale privé sector (interviews HR medewerker en gedelegeerd
bestuurder Sense). Buiten het kunnen aanwerven van meer personeel (wat als oneerlijke
concurrentie gezien wordt), proberen sociale restaurants door hun doelstellingen m.b.t.
goedkope maaltijden een zo laag mogelijke prijs te hanteren. Hiertegen brengen de net
vernoemde verantwoordelijken van Sense o.a. in dat sociale restaurants een grotendeels
sociaaleconomisch zwakker publiek aanspreken dat anders niet op restaurant zou gaan en
ze dus hun eigen niche hebben. Bovendien zouden ze mensen tewerkstellen die anders van

een uitkering moeten leven, waardoor dit de overheid niet bijzonder veel meer kost. Ten
slotte werft men bewust zwakkere profielen aan (wat de eigen concurrentie positie
verzwakt), en steken sociale restaurants tijd in het opleiden van horeca personeel met als
expliciet doel de arbeidsmarkt voor de reguliere horeca te bedienen. Tijdens een discussie
over dit onderwerp in een lerend netwerk sociale restaurants 24 werd daar door een sociaal
restauranthouder aan toegevoegd dat net omdat de overheid vaak tussenkomt in
tewerkstelling, ze zich niet van informele arbeidskrachten (zwart werk) kunnen bedienen.
Bij deze discussie is het belangrijk op te merken dat de horeca als sector (bij monde van
Horeca Vlaanderen) formeel niet tegen sociale restaurants is, die hun plaats zouden hebben
binnen het horecalandschap 25 . Men geeft wel de voorkeur aan sociale restaurants die
werken met aparte tarieven voor doelgroepen, waardoor ‘normale’ klanten die wel elders
zouden consumeren geen te lage prijs zouden betalen.
2.3.2. Sociale Restaurants als duurzame werkplek?
Sociale tewerkstelling in de genoemde statuten kan voorkomen dat mensen in (financiële)
armoede belanden door de creatie van kwalitatieve en ondersteunende jobs voor
laaggeschoolden, iets waar de reguliere arbeidsmarkt niet voldoende in slaagt. Mensen in
artikel 60 komen van een leefloon dat in België onder de armoedegrens valt. Bovendien
zijn het vaak buitenlandse nieuwkomers die een hoog risico lopen in de armoede te
belanden. Voor de andere statuten worden langdurige werklozen gerekruteerd, wiens
inkomens sinds de invoering van de degressiviteit op de werkloosheidsuitkeringen ook
onder de armoedegrens komt te liggen. Afhankelijk van de gezinssamenstelling en
bijkomende maatregelen kunnen deze arbeidsplaatsen een inkomen opleveren dat armoede
voorkomt:
“Het loon is precies genoeg voor dertig dagen, niet zo veel, maar we doen het ermee.
1400, soms 1500. Dan nog 420 voor kinderbijslag. Maar wat is het probleem, de
kinderbijslag is niet genoeg” (Interview werknemer).
“Het betaalde goed genoeg voor mij. 1400, met maaltijdchecks 1500 is genoeg voor
mij en voor het gezin. Nu met RVA is niet meer genoeg, dat is spijtig” (Interview exwerknemer).
“Tja echt genoeg is het niet altijd voor mijn gezin, maar het is wel beter dan OCMW.
Maar ik wil ook geen OCMW steun, ik wil werk” (Interview ex-werknemer).
Specifiek aan de restaurants is eigen dat het om werk gaat met een relatief lage
instapdrempel maar wel een voltijdse werkomgeving kan aanbieden waar mensen
vaardigheden bijleren. Een minimum kennis van Nederlandse is vereist (omgang klanten,
communicatie in keuken), maar tegelijk ligt de drempel laag en geeft het een relatief
veilige omgeving om dit Nederlands te oefenen. Hoewel de tewerkstelling voltijds is heeft
een keuken een bepaald ritme waardoor er ‘dode’ momenten zijn die voor bijscholing
kunnen dienen. Op de werktevredenheid en opleiding van de doelgroep komen we in het
volgende onderdeel terug.
24 Opgezet door Komosie op 2 April 2015. De discussie stond in het thema van prijssetting, na
toelichting van enkele resultaten van dit onderzoek door één van de auteurs.
25 Toelichting standpunt over sociale restaurants Horeca Vlaanderen door Eve Diels op lerend
netwerk sociale restaurants, 2 April 2015.

De vraag is echter of dit zich ook vertaald in duurzame tewerkstelling en een stabiel
inkomen. Er is jobcreatie voor laaggeschoolden maar het gaat vaak om korttijdige statuten,
wat het structurele effect kan ondergraven. Dit is verschillend per statuut. Mensen met een
artikel 60 contract zijn per definitie tijdelijk (max 2 jaar) tewerkgesteld en hebben geen
zekerheid over een stabiel inkomen, wat de regel soms ook de bijnaam ‘vakantie uit de
armoede’ oplevert. Technisch gezien komt men na artikel 60 bij de RVA terecht, waar de
uitkering voor beperkte tijd nog boven de armoedegrens ligt, maar daarna is het mogelijk
dat mensen terug bij het OCMW belanden. Men moet verplicht vertrekken, en aangezien
veel andere posities ook sociale economie statuten zijn, moet men eerst jaren werkloos zijn
om terug in dienst te kunnen komen. Bij Sense is het beleid mensen geen hoop te geven om
verder te kunnen werken in hun huidige plek, ook al neemt men soms mensen aan in
andere restaurants. Tijdens de interviews met ex-werknemers 26 viel op dat dit moeilijk te
begrijpen is voor de doelgroep die uit een veilige werkplek word geduwd los van hun
verdienste:
“Ik had er ook graag blijven werken, maar ja het is na één jaar gestopt. Ik heb nog
aan chef gevraagd maar hij zei neen, kan niet (…) Artikel 60 is geen goed systeem
omdat het te kort is. Het is goed werk, maar ik had liever vast contract. Ik snap het
ook niet, ik werk sneller dan anderen, maar sommige krijgen wel vast contract”
(Interview ex-werknemer).
“Het was hele goede job, goede baas, goede collega’s. Ik wou dat ik kon blijven,
want ze zeiden dat ik goed werkte en goed kon omgaan met mensen. Ik heb ze nog
mail gestuurd maar ze zeiden neen, je moet eerst een tijd werkloos zijn en dan heel
misschien kan je terugkomen. Tja, misschien ooit. Maar dat is raar, ik wil niet
werkloos zijn” (interview ex-werknemer).
“Ik had graag willen blijven, ik was altijd blij daar. Ik zei tegen chef, als je mij vast
contract geeft teken ik onmiddellijk. Maar chef zei neen is nu niet nodig. Spijtig”
(interview ex-werknemer).
“Ik heb ook een keer bij Sense mijn CV gegeven om te blijven werken, maar nu is
het twee maanden en heb ik nog niets gehoord. Het is moeilijk. Ik ben nu ook bij
VDAB, maar dat helpt niet echt. Ik probeer voor veel interims en restaurants, maar
het is moeilijk hé (…) Voor mij is het sociaal restaurant beter. Ik ben gewend aan het
systeem. Ik heb geprobeerd 2 dagen om te werken in een ander restaurant in het
centrum, maar dat is anders. Daar is heel veel stress, en schreeuwen op mensen”
(interview ex-werknemer).
Buiten het feit dat het OCMW zou moeten doorbetalen argumenteren de coördinatoren dat
wanneer ze mensen zouden aanhouden het aantal arbeidsplaatsen dicht stropt: “Niemand is
hier eigenlijk voor de rest van zijn leven. Behalve ik hoop ik. Dat houden we echt tegen
want je moet die plaats kunnen vrijmaken, anders stopt het hé. Als je iedereen vast
definitief aanneemt, dan moet je honderden restaurants gaan opendoen” (interview Chefbegeleider
Kom.Eet). Mensen in artikel 60 statuut zullen uiteindelijk dus terug blootgesteld
worden aan eventuele crisissen in hun inkomen tenzij ze vast werk vinden in de reguliere
arbeidsmarkt.
26 Deze mensen waren in de loop van het laatste half jaar uitgevloeid bij de sociale restaurants. Het
betreft allemaal mensen van buitenlandse origine, wat een correcte weerspiegeling is van het
personeel.

Dit ligt anders voor mensen die in andere sociale economie statuten tewerkgesteld zijn, en
door een vast contract hebben: “met artikel 60 ben je niet zeker, maar met vast contract ben
je zeker” (Interview werknemer in LDE statuut). Maar ook hier ligt er druk op mensen om
door te stromen, aangezien deze jobs ook technisch gezien gericht zijn op opleiding en
toeleiding naar de arbeidsmarkt:
“De druk op de mensen zelf, is de laatste jaren enorm verzwaard. Er word op
gepushed, niet zozeer door ons persoonlijk, maar door mensen die bij ons daarmee
bezig zijn (…) Dat is een druk die op de mensen meer ligt dan vroeger. Zo het gevoel
van ik werk hier eigenlijk niet in een vast systeem, dat is nu bij iedereen aanwezig.
Dat werkt niet altijd even rustig dan vroeger bijvoorbeeld. Vroeger was dat een meer
veilige situatie voor de mensen, dat is niet meer zo” (Interview chef-begeleider
Foyer).
Er bestaat ook een zekere spanning tussen de doorstroom als officiële doelstelling en de
vaste contracten in de sociale economie. De doorstroom bij vaste contracten zou relatief
laag liggen (rond de 3% per volgens HR medewerker), in vergelijking met artikel 60: “We
hebben een doorstroompercentrage gehad van vijftig procent, dan heb ik het over 4-5 jaar
geleden. Nu hoor ik cijfers van rond de 15 a 20%” (Interview gedelegeerd bestuurder). Op
spanning tussen de beleidsdoeleinden en de realiteit van doorstroom in sociale economie
komen we terug bij de vijfde factor over de relatie tot de overheid. Tijdens de focusgroep
wordt ten slotte ook geopperd dat doorstroom niet enkel als een verantwoordelijkheid mag
gezien worden van de sociale initiatieven maar ook van de reguliere markt die er
ontvankelijk voor moet zijn.
Binnen deze factor is het wel relevant aan te stippen dat hoewel deze trajecten niet direct
leiden naar duurzame reguliere tewerkstelling, de soort jobs en opleidingen weldegelijk
relevant zijn voor de bestaande arbeidsmarkt. Volgens de respondenten (voor art.60) meer
zo dan bij andere initiatieven:
“Ik denk dat we met het project waar wij mee werken veel meer succes kunnen
boeken, omdat wij een afgetekend patroon hebben. De collega’s hiernaast dat is
parkzorg en monumentenzorg, als dat traject uit is, er zijn geen bedrijven waar dat
je… zie je? In de horeca kan je veel makkelijker met u mensen weg als je die
opleiding en begeleiding geeft” (interview chef begeleider Kom.Eet).
“Er is zeker vraag naar [op de arbeidsmarkt]. Bij Manus Werkhaven, de bekende
sociale economie partner voor groenzorg, dat is een belangrijke job maar er zijn
weinig privé bedrijven die hetzelfde doen als hen” (interview HR medewerker
Sense).
Sociale restaurants hebben qua doorstroom als voordeel dat ze qua doelpubliek een eigen
niche hebben (kwetsbare doelgroepen) maar dat het werk zelf binnen de bestaande horeca
sector valt. Dit bijvoorbeeld in tegenstelling tot bijvoorbeeld een SI zoals de kringwinkels,
die binnen de sociale economie veel groter zijn maar eigenlijk een sector op zich vormen
(Cools, Oosterlynck, 2014).
Een subfactor die we nog niet eerder besproken is of deze SI zijn alternatieve benadering
ook kan verankeren in collectieve diensten. Volgens Vranken (2014) kan men armoede
enkel structureel en dus preventief duurzaam oplossen, waardoor collectieve diensten

(Vranken, 1977) belangrijk zijn die 1) de individualisering van noden tegengaan, 2)
mensen dienen die nog niet arm zijn. Bovendien zorgt het openstaan voor iedereen ervoor
dat de tewerkstelling van mensen in armoede niet zuiver conditioneel is op het bestaan van
andere arme klanten. Hoewel deze SI zich meestal richt op bepaalde doelgroepen, zien we
in de bevraging dat 90% van de sociale restaurants claimt open te staan voor het algemene
publiek. We bespreken in het volgende onderdeel de samenstelling van het doelpubliek in
meer detail, hier onthouden we enkel dat ook niet armen meestal van het restaurant gebruik
kunnen maken en zo potentieel de tewerkstelling ondersteunen. Bovendien zijn
verschillende sociale restaurants erkend als lokale diensteneconomie, waar het realiseren
van een collectieve meerwaarde een voorwaarde voor is. De benadering van sociale
restaurants kan dus als alternatieve institutie verankerd worden in een dienst die in principe
openstaat voor iedereen; een buurtrestaurant met sociale tewerkstelling. Deze is potentieel
collectief op vlak van toegang, maar werkt (tenzij er een lage prijs is voor iedereen) op
financieel vlak niet preventief beschermend voor mensen die niet in armoede leven. Voor
hen is het gewoon een eetgelegenheid tussen anderen in het goedkopere marktsegment. Dit
versterkt dus eerder het eerder besproken structurele potentieel op vlak van tewerkstelling,
dan collectief een bepaalde (materiele) nood te decommodificeren 27 .
Conclusie
We zagen dat sociale restaurants zichzelf over het algemeen niet zien als een praktijk die
gericht is op het veranderen van maatschappelijke structuren die samenhangen met de
productie van armoede. Diegene die wel denken een structureel verschil te maken zien hun
bijdragen vooral in het versterken van de positie van individuen in armoede, wat we in de
derde factor zullen bespreken. Sociale restaurants staan meestal open voor het algemene
publiek en vervullen zo een collectieve dienst, maar deze is doorgaans niet gericht op het
voorkomen van de productie van armoede op het niveau van de gehele samenleving via de
decommodificatie van voedsel.
Sociale restaurants maken echter potentieel wel een structureel verschil met betrekking tot
de arbeidsmarkt door te streven naar maximale tewerkstelling van kwetsbare groepen
binnen wat economisch mogelijk is. Deze benadering verschilt hierin beslissend van de
normale marktlogica. Het voorkomen van de productie van armoede via werkcreatie voor
groepen die anders statistisch gezien met vrij grote zekerheid in armoede zouden verkeren
is een wezenlijk onderdeel van veel sociale restaurants. De sector leent zich goed tot
sociale tewerkstelling in verschillende statuten. Afhankelijk van het statuut en de kansen
op doorstroming naar de reguliere markt resulteert dit in een stabiel inkomen of slechts het
tijdelijk voorkomen van armoede.
2.4. Relatie tot de positie van mensen in armoede
We zagen dat de meeste sociale restaurants hun relevantie voor armoedebestrijding vooral
in individuele termen zien, namelijk het helpen en versterken van individuen in armoede.
In de interviews komt naar voren dat de betrokken actoren hun relevantie voor mensen in
27 Dit zou dan eerder neigen naar de staatsrestaurants uit het voormalige Oostblok waar iedereen
tegen een zeer lage prijs een vast menu kan eten, wat een andere benadering is voor ruwweg
dezelfde infrastructuur.

armoede zien in het aanbieden van goedkope voeding, het koken voor mensen die dit niet
zelf kunnen en het stimuleren van sociaal contact. Bij de bespreking van deze factor gaan
we dieper in op hoe de SI de individuele positie van mensen in armoede benaderd. Eerst
kijken we op welke noden of processen van uitsluiting de werking van de restaurants zich
richt en in welke volgorde van belangrijkheid. Daarna kijken we naar vanuit welke posities
de SI toegankelijk is en hoe de machtsverhoudingen binnen het initiatief zijn.
2.4.1. Het sociaal restaurant als goedkope maar kwalitatieve
eetgelegenheid en ontmoetingsplek.
In de presentatie ‘Meervoudige maatschappelijke meerwaarde’ op een studiedag (11 Juni
2013) claimt Sense dat sociale restaurants ingrijpen op armoede door 1) het aanbieden van
maaltijden aan gereduceerd tarief en 2) de activering van doelgroep medewerkers. Sociale
cohesie en ontmoeting word als apart punt aangehaald. We zullen eerst de werking van het
restaurant naar de klanten toe behandelen alvorens naar het personeel te kijken.
Betreffende die klanten werd in de bevraging een vraag opgenomen naar de motivatie van
klanten om het restaurant te bezoeken. Er was de keuze tussen geldgebrek, sociaal contact
en onvermogen om zelf te koken (weinig-veel op schaal 1-5). Hieruit bleek dat alle opties
belangrijk bleken en restauranthouders dachten dat sociaal contact de belangrijkste
motivatie was, gevolgd door onvermogen zelf te koken en geldgebrek (n39). Dit wijkt
enigszins af van de klantenbevrachting die Sense door Deloite liet uitvoeren, waarin de
klanten sociaal contact pas na betaalbare prijs zetten in wat ze belangrijk vinden. We
zullen eerst het goedkope eten bespreken en vervolgens de ontmoetingsfunctie.
Sociale restaurants hebben meestal 28 als opdracht het aanbieden van goedkope en gezonde
maaltijden voor mensen in kwetsbare posities:
“Ik denk op gebied van armoedebestrijding, dat wij de mensen de mogelijkheid
geven om hier vers eten te hebben. Je kunt hier aan drie euro eigenlijk uw volledige
maaltijd hebben met drinken bij hé, want water is hier gratis. Dus op die manier
kunnen die mensen met 18 euro, want wij zijn 6 dagen open, een hele week eten”
(Interview Chef-begeleider Kom.Eet).
Een vaak voorkomende opstelling is dat sociaal restaurants één dagelijkse hoofdschotel
hebben, aangevuld met een wekelijkse tweede optie (al dan niet vegetarisch) en soms met
voorgerechten of desserts om uit te kiezen. Ongeveer één derde van de sociale restaurants
in de bevraging werkt met een vast tarief, de overige restaurants gebruiken meerdere
tarieven afhankelijk van de positie van de klant (op basis van leeftijd, inkomen,
woonplaats, etc.). De gemiddelde laagste prijs voor een hoofdschotel 29 voor mensen is
armoede (inclusief als er maar één tarief is) bedraagt 3,1 euro. Binnen onze sample
varieert de laagste prijs tussen 1 en 7.5 euro. Bij de bezochte restaurant troffen we de
volgende tarifering aan:
“1 euro soep, 1 euro dessert, 3.75 euro voor hoofdschotel [voor iedereen]”
(Interview coördinator Klavertje Vier).
28 Er bestaan ook etablissementen die de naam sociaal restaurant gebruiken maar een gewone
menukaart hebben en enkel sociaal economie tewerkstelling bieden, maar dit valt buiten onze
afbakening.
29 Bij sommige restaurants zit hier soep inbegrepen, maar dat is geen voorwaarde voor berekening.

“Twee euro voor een maaltijd voor mensen in armoede, en gewonen mensen,
iedereen kan komen eten hé, die betalen vijf” (projectmedewerker Leren
Ondernemen).
Bij Sense hebben alle buurtrestaurants hetzelfde tarief: Een normaal tarief zonder korting
van 8 euro, Senioren betalen 6.2 euro, OCMW klanten betalen 3 euro, en kinderen van
OCMW klanten betalen 1 euro voor een kindermenu. Deze kortingen worden
voorgeschoten door het lokale OCMW. Daarnaast zijn er ook sommige klanten die een
ticket van het OCMW krijgen om gratis te eten:“En er zijn ook klanten die gratis eten hé.
Wij hebben ook kaartjes die de sociale centra aan sommige mensen uitdelen. Dat zijn
kaartjes die op dag zijn, die door het OCMW worden uitgedeeld aan bepaalde mensen die
helemaal niets meer hebben door omstandigheden” (Interview Chef-begeleider Kom.Eet).
Dit systeem bestaat ook bij de andere bezochte restaurants in Hasselt en Leuven, al moet
erbij gezegd worden dat dit eerder om uitzonderingen gaat, en de overgrote meerderheid
zelf betaald. Hierdoor kunnen we de benadering van sociale restaurants niet echt tot
noodhulp rekenen, ook al kunnen ze daar tijdelijk voor worden ingezet.
Met de gemiddelde prijs van 3.1 euro in het achterhoofd is het belangrijk stil te staan bij
het gebruik van deze SI. Zijn sociale restaurants bedoeld voor frequent gebruik waarbij het
gaat om het voorzien in de dagelijkse voeding, of dienen ze om ‘eens uit te gaan eten’? In
het eerste geval is het niet zo dat sociale restaurants de nood aan voeding
decommodificeren, aangezien de gemiddelde prijs niet per definitie per persoon lager ligt
dan de kost om zelf te koken. Als vergelijking kunnen we hier de referentiebudgetten 30
gebruiken die binnen het VLAS ontwikkeld werden (Storms, Penne, Vandelannoote, Van
Thielen, 2015). Hierin ligt het gemiddelde dagbudget voor voedsel per persoon op 5 euro,
waardoor we 2.5 euro 31 als gemiddelde kunnen nemen voor de warme maaltijd. Vele
betrokkenen beseffen dat hun prijssetting een drempel vormt voor de meest arme
doelgroep:
“Als we het echt over armoede hebben, echt arme mensen, kunnen nauwelijks bij
ons komen eten. Als je weet dat een middagmaal nog altijd drie euro kost, als je de
simpele rekening maakt van een koppel dat in relatieve armoede leeft, en samen gaan
die dus twee keer per week, wat dat is zo toch een minimum is om een beetje gezond
en goed te eten, dan geven die 48 euro uit. Terwijl dat die voor 48 euro relatief veel
zouden kunnen kopen” (Interview gedelegeerd bestuurder Sense).
“Klavertjevier zie ik niet direct als armoedebestrijding, omdat voor iemand die echt
arm is, is 3.75 iedere dag nog teveel (…) voor iemand die echt arm is. Die eet brood.
Maar we weten wel dat mensen met een klein pensioen, die daarom niet arm zijn, dit
wel kunnen doen” (Interview Coördinator Klavertje Vier).
30
Referentiebudgetten voor maatschappelijke participatie (Storms, Van den Bosch, 2009)
verwijzen naar een budgetstandaard die tot stand komt door middel van focusgroepen waarin
deelnemers inschatten en bespreken wat minimaal nodig is voor verschillende gezinstypes om
voldoende aan de maatschappij te kunnen participeren. Het gaat met andere woorden over het
budget van iemand die net niet arm is.
31 Inschatting van de VLAS onderzoekster die rond referentie-budgetten werkt (persoonlijke
communicatie).

Dit soort dagelijks gebruik is vooral interessant voor mensen die liefst een vast budgettair
ritme aanhouden of niet (meer) in staat zijn zelf gezond te koken. Dit is een groep die
andere SI in dit veld (voedselbanken en sociale kruideniers) dan weer minder goed kunnen
bedienen, aangezien vele mensen in armoede beperkte kookfaciliteiten/vaardigheden
hebben (Geerts, Ghys, Dierckx, 2013). Dit spreekt vooral ouderen aan:
“Je hebt hier heel veel mannen die hun vrouw verloren zijn, van een generatie die
niet heeft leren koken. En dan komen die hier eigenlijk (…). Doordat wij hier zijn
zorgen wij dat die wel verse producten hebben zoals groenten, fruit, dat die gezonde
voeding krijgen. Die mensen aten dan pizza’s of brood” (Interview Chef-begeleider
Kom.Eet).
“Maar het is… 90% komt hier ook ‘ik kook niet voor mijn eigen’, zelfs oudere
koppels die zeggen voor 3.75 ga ik toch niet mijn patatten schillen een vlees halen,
daar kan ik het zelf niet voor helpen als ik er mijn afval en stroom bij reken”
(Interview Coördinator Klavertje Vier).
Een totaal ander gebruik is wanneer we het sociaal restaurant als een effectief restaurant
zien in plaats van een kantine. In dat geval creëert het opties voor mensen om ‘eens te gaan
uit eten’, wat normaal gezien wel aanzienlijk duurder is en mensen in armoede dichter bij
de algemene levenspatronen brengt. Zo voorzien de nieuwste referentiebudgetten 32 7.6
euro per maand voor een alleenstaande (Storms, Penne, Vandelannoote, Van Thielen,
2015) voor een maaltijd buitenhuis, wat vaak te weinig is voor een normaal restaurant
maar wel binnen het bereik van een sociaal restaurant. De vraag is dan of het sociaal
restaurant deze algemene patronen kan evenaren, wat zal afhangen van de kwaliteit en de
inrichting. Bij de bezochte projecten lag er veel nadruk op kwaliteit en service, mede
omdat dit bij de opleiding van het personeel hoort. Wel beperkt het ontbreken van een
echte menukaart in de meeste sociale restaurants de keuze die men in een echte restaurant
heeft. Volgende de bevraagde respondenten worden hun restaurants vooral voor het eerste
gebruikt en hebben ze een vaste groep dagelijkse klanten.
De uitbaters van sociale restaurants duiden er graag op dat hun benadering breder is dan
enkel het vervullen van materiële noden, maar dat er ook een ‘sociaal’ aspect aan zit:
“Een sociaal restaurant, dat is niet alleen eten geven hé. Dat is mensen in een
bepaalde maatschappelijke context houden, krijgen, terugbrengen, zondanig dat ze
terug mensen ontmoeten” (Interview gedelegeerd bestuurder Sense).
“Het bij elkaar brengen van mensen. We hebben mensen die elkaar vroeger niet
kenden, die zijn hier komen eten, hebben elkaar in gesprek gevonden, en ene zit met
zijn voet thuis, en die andere man is voor hem een maaltijd komen halen en brengt
die nu thuis. Ze kenden elkaar vijf jaar geleden niet, dat is voor ons weten dat we
goed bezig zijn, dat is onze doelstelling” (Interview coördinator Klavertje Vier).
Op vlak van sociaal contact organiseren sociale restaurants geen speciale activiteiten of
zaken die mensen met elkaar in contact brengen. De verwachting is dat dit spontaan
gebeurd tijdens het eten. Dit kan eventueel gefaciliteerd worden door het creëren van de
32 In 2008 (Storms, Van den Bosch, 2009) was dit 3.3 euro (om dan tweemaandelijks 7.6 uit te
geven), wat nog steeds overeenkomt met de gemiddelde prijs van een sociaal restaurant. In de
nieuwste versie werd dit echter als onvoldoende gezien.

juiste sfeer: “We streven naar het huiskamermodel: gezelligheid, aangenaam, bediend aan
tafel, open keuken, kort bij wat voor hen bereid word, verwennen” (Interview gedelegeerd
bestuurder Sense). Alle bevraagde chefs denken dat de SI het onderlinge sociale contact
bevordert en zien dat mensen veel samen eten in hun restaurant, maar er werden geen
klanten bevraagd. Uit de klantenbevraging van Sense (n477) komt wel naar voor dat 40%
van de officieel alleenstaande klanten met 2 of meer naar het buurtrestaurant komt, waaruit
af te leiden valt dat samen eten zeker voorkomt. We komen later terug op de samenstelling
van het doelpubliek.
2.4.2. Het sociaal restaurant als werkplaats
In de vorige factor bespraken we reeds de interactie van deze SI met de arbeidsmarkt op
maatschappelijk niveau. Dit onderdeel zal het werken in sociale restaurants belichten
vanuit de positie van individuen in armoede als kans op sociale mobiliteit. Uit de
bevraging kwam naar voren dat sociale restaurants zowel plaatsen zijn voor
vrijwilligerswerk of arbeidszorg, als sociale of reguliere tewerkstelling, of een combinatie
van beiden.
In geval van sociale tewerkstelling is de sociale mobiliteit ofwel van werkloosheid naar
een vast contract, ofwel via artikel zestig naar tewerkstelling en daarna potentiële
doorstroom naar regulier werk of naar re-integratie in de sociale zekerheid. In alle gevallen
word er een opleidingstraject aan gekoppeld. Bij Sense ligt de nadruk sterk op opleiding en
begeleiding:
“Het omkaderingsverhaal waarbij wij de filosofie hanteren van op de werkvloer is
de directe begeleider onze chef, die zijn in hun functieprofiel benoemd als chefbegeleider.
Dus (…) de kritische factor is dat de werker weet op een goede manier
met het personeel om te gaan. En niet op een klassieke horeca manier, maar vanuit
een begeleiding en opleidingsperspectief, en die mensen worden ondersteund vanuit
de HR afdeling. (…) En daarnaast vanuit artikel zestig OCMW moeten we ook
zeggen dat de begeleiding van het OCMW daar ook wekelijks is, of zou moeten zijn”
(Interview gedelegeerd bestuurder Sense).
Deze opleiding draait in de eerste plaats rond keukenvaardigheden en arbeidsattituden,
maar bij Sense is dit vrij breed: “Ze organiseren bij ons binnen het bedrijf opleidingen aller
hande, dat gaat van opleidingen rugsparend werken tot EHBO en fietscursus” (Interview
Chef-begeleider Foyer). De werkmogelijkheden zijn niet beperkt tot koken. Er zijn
meerdere profielen: zaalmedewerker, keukenmedewerkers, was en strijk, chauffeur en een
technische ploeg. De nadruk op Nederlands is sterk aanwezig, dit zowel met het oog op
doorstroming als uit noodzaak in de zaal en voor de communicatie in de keuken. Een
getuigenis van een ex-medewerker: “We waren met zeven Afghanen, we spreken enkel
buiten tijdens de pauze onze taal, maar tijdens het werk is Nederlands verplicht. En dat is
ook heel goed. Want we krijgen Nederlandse les, maar door het op het werk te spreken leer
je beter dan in je eigen taal” (interview).
Ook bij andere sociale restaurants waar de focus anders ligt is opleiding steeds een deel
van het artikel 60 traject: “Bij mensen gaat het ook voornamelijk om arbeidsattitude, ik
moet op tijd komen, etc. (…). Dan is dat eigenlijk een jaar om dat te leren, en ook
keukenvaardigheden. Maar niemand zou dat willen doen als ze die daarvoor fulltime
moesten betalen” (Interview coördinator Klavertje Vier). Dit is meestal opleiding op de

werkvloer zelf, omdat personeel ook meteen productief moet zijn. Niet voor alle
medewerkers is het leren van keukenvaardigheden op zich belangrijk, maar telt vooral de
kans om deze vaardigheden te valideren in Belgische werkervaring of een attest: “Ik heb
tien jaar ervaring in horeca in mijn land, daarna kom ik naar hier, nu bijna twee jaar en een
half. (…) hier in België heb je niet alleen ervaring nodig, je moet ook een opleidingsattest
hebben” (interview medewerker buurtrestaurant).
Bij de bevraagde (ex)werknemers viel op dat ze de context van een sociaal restaurant een
aangename werkplek vonden, wat belangrijk is bij activeringstrajecten:
“het was goed. Ook met collega’s daar, ook de chef was goed. Ik was altijd blij om
daar te gaan werken” (Interview ex-medewerker).
“ik vond het leuk. Iedereen was ook altijd blij met mijn werk, collega’s zeggen is
goed, chef zegt is goed” (Interview ex-medewerker).
“Ik had er een goede naam. Veel goede ervaring van allemaal, van klanten van chef
en van collega’s, altijd lachen en altijd vriendelijk” (interview ex-medewerker).
De gedelegeerde bestuurder van Sense wijst op het lage ziekteverzuim bij zijn personeel:
“dat was voor de eerste vijf maand van dit jaar op alle profielen drie procent. Dat is
nog beter dan de jaren die voorbij zijn, waar we rond 5% zaten. (…) Als je die cijfers
vergelijkt met het normaal economisch circuit, is dat beter, en als ik het vergelijk met
de sociale economie, is dat heel heel veel beter. Ik denk dat dat in de buurt van de
9% in sociale economie is, en rond de 4-5% in het gewone werk” (interview).
Volgens hem ligt dit deels aan de aard van het werk zelf, waar veel feedback is om mensen
te motiveren:
“De klant die directe feedback geeft op het product, en omgekeerd, als ik vandaag
niet naar het werk ga, dan is een operationeel een probleem. Dat is helemaal anders
in een productiehal waar je iets moet produceren, maar waar dat je niet weet dat dat
product, waar en bij wie dat dat terecht komt en dat het geapprecieerd word”
(interview).
Sociale restaurants bieden dus weinig vervreemdend werk aan, zeker wanneer er geroteerd
kan worden tussen verschillende functies, wat in het laaggeschoolde segment van de
arbeidsmarkt een belangrijke meerwaarde is.
Daarnaast werken nog steeds heel wat sociale restaurants met vrijwilligers, of een mix van
vrijwilligers, arbeidszorg, sociale tewerkstelling en reguliere krachten. Bijvoorbeeld
Klavertje Vier in Hasselt:
“Wij zijn een vrijwilligersorganisatie, dus 80% word gedragen door vrijwilligers. De
persoon aan de kassa (…), de persoon die de deur opendoet is een vrijwilligers.
Bediening is door vrijwilligers. 80% is met vrijwilligers, en de overige 20% zijn
betaald, en dan krijgen we in samenwerking met het OCMW artikel 60’ers. (…) zo
hebben we er 5 die ons hier helpen” (Interview coördinator Klavertje Vier).

De vraag voor nieuwe restaurants is hier of er gestreefd moet worden naar zoveel mogelijk
sociale tewerkstelling, of dat vrijwilligerswerk als vorm van activering en participatie ook
haar bestaansrecht heeft. We zagen in de schriftelijke bevraging de 12,8% van de
initiatieven enkel met vrijwilligers werkt, van de overige restaurants heeft nog eens bijna
53% (n34) ook vrijwilligers naast betaalde werkkrachten. De coördinator van Klavertje
Vier verdedigt de inzet van vrijwilligers:
“bij ons is die verhouding als organisatie ook gegroeid omdat er veel vrijwilligers
zijn om hun sociaal leven uit te bouwen. Ik heb heel vaak de vraag van mensen die
net gepensioneerd zijn, van het dak komt op me af, ik word zot want ik heb niets te
doen (…) Niet elke vrijwilliger is hier elke dag actief. (…) Die komt maandag
afwassen, die komt op vrijdag voor ons naar het containerpark, (…). Ik geloof niet
dat je dat met volledige tewerkstelling van artikel 60, dat we aan deze prijzen konden
blijven werken. Want hoe meer mensen dat je uit sociale werkplaats hebt, hoe meer
begeleiding dat je ook moet voorzien” (interview).
Sociale restaurants op de ‘oude’ manier runnen met vrijwilligers heeft zijn eigen
voordelen:1) het bieden van (meer) kansen tot participatie, 2) het drukt de kosten (ook voor
overheid), 3) het is haalbaarder voor minder professionele organisaties. Hier is dus een
afweging tussen tewerkstelling en verschillende vormen van participatie, al kunnen deze
zoals we zagen ook samen voorkomen (bv. keuken is sociale economie, zaal met
vrijwilligers). Daarbij moeten we wel in gedachte houden dat het niet altijd om participatie
van mensen in armoede gaat, bij meer caritatief ingestelde restaurants is het mogelijk dat
de vrijwilligers enkel voor maar niet met mensen in armoede koken 33 . Zo schrijf een
verantwoordelijke van een restaurant dat volledig op vrijwilligers draait bij de toelichting
in de schriftelijke bevraging: “Bij de vrijwilligers zijn er ook personen die een bepaalde
problematiek dragen. Toch proberen we de doelgroep en de vrijwilligersgroep gescheiden
te houden”. De gedelegeerd bestuurder van Sense werpt in het interview dan weer op dat
professionalisering specialisatie (in voedselveiligheid, transport) en een zekere efficiëntie
toelaat die ook kostenbesparend kan zijn.
2.4.3. Samenstelling en positie van het doelpubliek
Bij deze subfactor is de vraag welke groepen bereikt worden en of er vanuit bepaalde
posities minder toegang is tot de SI waardoor er minder structureel gewerkt kan worden.
Wanneer we kijken naar formele toegangscriteria varieert dit per project. Over het
algemeen blijkt uit onze bevraging dat 89.5% van de restaurants open staat voor het
algemene publiek. Sommige restaurants zijn vrij toegankelijk en werken al dan niet met
doorverwijzing vanuit het OCMW of andere sociale diensten zoals bij de restaurants van
Sense, andere richten zich specifiek op ene doelgroep of werken met een systeem van
lidmaatschap, zoals Klavertje Vier: “Je komt hier eten, en je zegt ik ben er voor de eerste
keer, en dan maakt de persoon aan de kassa een kaartje dat je moet invullen, en dat is
geldig voor drie jaar. En wij vragen een vrijwillige bijdrage” (Interview coördinator). Bij
Sense hecht men veel belang aan de doorverwijzing via het OCMW, omdat ze zelf niet
willen instaan voor de inschaling van klanten: “Wij zullen ons ook nooit op het terrein
33 Hierbij moeten we in gedachten houden dat initiatieven waar men periodiek met een groep
mensen in armoede ‘samen kookt’ buiten onze afbakening vallen (2+ dagen/week open). Men
heeft dus een relatief grote ploeg vrijwilligers nodig om zonder vaste krachten een sociaal
restaurant permanent open te houden, waarbij het niet evident is om dit enkel via de klanten te
laten verlopen.

willen begeven om te beoordelen of iemand in aanmerking komt voor een pasje. Dat
maken we overduidelijk aan het OCMW, dat willen wij nooit doen” (Interview
gedelegeerd bestuurder).
Voor we verder gaan naar de samenstelling van het doelpubliek enkele observaties over de
positie van de klant. Er bestaat veel variatie in de werking, maar klanten hebben meestal
geen rechtstreekse inspraak in de organisatie van deze SI, al kunnen ze als consument
onrechtstreeks wel wegen op de kwaliteit van het eten: “Klanten zijn ook veeleisendere
geworden. Ze vragen meer. Je kunt niet meer zomaar gelijk wat voorschotelen, ze zijn best
kieskeurig” (Interview chef-begeleider Bakboord). Een voorwaarde hiervoor is dat de
organisatie een economisch belang heeft bij de klant. Er bestaan ook nog steeds sociale
restaurants zoals die van Poverello die christelijk geïnspireerd zijn en typisch met
vrijwilligers werken en goedkope maaltijden aanbieden. Deze zijn voor overheden
moeilijker te ondersteunen: “Poverello die is heel Christelijk geïnspireerd. Ja mensen
moeten daar bij wijze van spreken een kruisteken maken voor ze aan tafel kunnen gaan
zitten. Dat zijn dingen waar je als overheid toch wel echt heel behoedzaam voor moet zijn”
(Interview directeur sociale dienst OCMW Leuven).
In de eerste factor bespraken we hoe sommige leidinggevenden van sociale restaurants
ervoeren dat er een stigma vasthing aan de caritatieve wortels. In de schriftelijke bevraging
vroegen we restauranthouders (in de vorm van een open vraag) of men dacht dat schaamte
een drempel vormde voor mensen in armoede. De meningen lopen uiteen, maar een kleine
meerderheid denkt dat dit wel nog zo is. We hebben in dit onderzoek zelf geen bevraging
gedaan hierover bij klanten van sociale restaurants en in bestaande bevragingen werd deze
vraag niet meegenomen. Wel kunnen we vaststellen dat de benadering van (moderne)
sociale restaurants er op aantal punten op gericht is het restaurantbezoek aangenaam en zo
‘normaal’ mogelijk te maken. Ten eerste staat de overgrote meerderheid van de restaurants
open voor het algemene publiek. In een restaurant zoals de Drukkerij in Leuven zorgt dit
voor een mix van klanten, waardoor het geen plek is waar enkel mensen in armoede
komen. Dit in tegenstelling tot bv. sociale kruideniers of voedselbanken. Ten tweede is het
betalend en krijgen (alle) de klanten (dezelfde) service. Zo is er bij de restaurants van
Sense bediening aan tafel. Hoewel sociale restaurants doorgaans werken met een
voorbepaald menu, is er vaak enige keuze mogelijk (tussen de hoofdschotel en een
weekschotel bijvoorbeeld, of soep, salade, etc.). In de schriftelijke bevraging gaven enkele
restaurants aan i.v.m. stigma speciale aandacht te besteden aan een mooi en modern
interieur, alsook het aanbieden van bv. verschillende desserts om geen armzalige indruk te
geven.
Wat we hieruit kunnen afleiden is dat sociale restaurants verschillende inspanningen
kunnen doen om potentieel minder of niet stigmatiserend te zijn, maar we kunnen op basis
hiervan niet aannemen dat over het algemeen schaamte geen rol speelt als drempel. Ten
slotte moeten we ook bemerken dat schaamte niet altijd te maken moet hebben met stigma
gerelateerd aan de SI zelf, maar ook kan gaan over alleen gaan eten: “Maar ik zie wel
groepen in het restaurant. Een grote groep 60 plussers uit de buurt, die zitten samen, die
maken samen plezier, die komen babbelen. En iemand die alleen komt eten, zit dan wat
verloren. Dat kan een drempel zijn” (Interview chef-begeleider Foyer).
Door het bestaan van veel verschillende en moeilijk vergelijkbare tariefsystemen was het
niet mogelijk om uit de geschreven bevraging een betrouwbaar antwoord te bekomen op
hoe groot het aandeel arme en niet-arme klanten gemiddeld is. In grote lijnen kunnen we

zeggen dat de meeste sociale restaurants telkens wel de arme doelgroep bereiken (ook al is
het niet per definitie de meerderheid), en meestal ook een weliswaar kleine groep van
mensen die het volledige tarief betalen. De bezochte projecten geven hier meer inzicht.
In een interview legt de gedelegeerd bestuurder van Sense uit dat er drie tarieven zijn (en
recent een kindertarief): het normale tarief aan 8 euro (5%), de sinjoren korting aan 6.2
euro (45%), en de OCMW korting aan 3 euro, waar ook veel senioren bijzitten (50%). Het
OCMW is hier volgens hem wel sterk sturend in aangezien ze mensen doorsturen. De
samenstelling kan verschillen per restaurant afhankelijk van de buurt. Zo zijn er in Deurne
veel senioren, en heeft De Zeven Schaken in Antwerpen-Noord tot 65% arme klanten.
Uit de schriftelijke bevraging komt naar voren dat ouderen in alle sociale restaurants een
grote groep van het cliënteel zijn: 60% zijn 65+ (met uitschieters tot 100% in lokale
dienstencentra), 36% tussen 18 en 65 en maar 4% is jonger dan achttien. De interviews
bevestigen dit:
“Maar vooral 75, 80 plus, dus echt wel oudere mensen. Jeugd komt hier niet, of bitter
weinig, af en toe met de pasjes van het OCMW” (chef-begeleider Bakboord).
“80% is gepensioneerd, en van die 80% zal er nog eens 95% dagelijks komen”
(coördinator Klavertje Vier).
De ouderen die naar het restaurant komen zijn volgens de respondenten zeker niet allemaal
arm, waardoor ze bijdragen aan de sociale mix op vlak van inkomen.
Er zijn enkele factoren die bijdragen aan deze samenstelling. Ten eerste zijn de
openingsuren bepalend voor het doelpubliek: “wij hebben onze openingsuren op de
middag, en dan zijn hopelijk de meeste kinderen op school. Wat er wel gebeurt is dat
sommige ouders eten komen uithalen” (Interview Chef-begeleider Bakboord). Uit de
bevraging blijkt dat 86% van de restaurants enkel s ’middags open is (n36), en slechts 18%
in het weekend (n39). Deze gemiddelde openingsmomenten sluiten zowel kinderen (en dus
gezinnen) als werkenden uit, de werkenden die toch komen werken meestal in de buurt. In
Antwerpen heeft het OCMW wel een gunsttarief van 1 euro ingevoerd voor de
(klein)kinderen van haar klanten om zo de financiële drempel te verlagen. We bespreken
dit verder in de volgende twee factoren.
Een andere groep die deze SI slecht bereikt zijn mensen van buitenlandse afkomst. Uit
onze bevraging blijkt dat een sociaal restaurant gemiddeld 10% mensen van allochtone
afkomst 34 heeft, en 90% autochtoon, waarbij het gemiddeld door één outlier van 40% naar
boven getrokken wordt. In de restaurants van Sense is dit ook duidelijk merkbaar:
“We moeten vaststellen dat wij vooral een autochtoon publiek hebben. Omdat elke
poging die tot nu toe gedaan is om klanten te bereiken van autochtone origine, altijd
een beetje een sisser geweest is” (Interview gedelegeerd bestuurder Sense)
“Er zijn groepen die wij niet zien ja, dat zijn allochtonen” (Interview chef-begeleider
Foyer).
“[het zijn] Autochtone, echte Belgen. Wij hebben de mensen die gratis komen eten,
(…) die zijn wel eens Marokkaans getint, wij hebben hier twee kinderen en die zijn
34 In de bevraging gedefinieerd als tot de tweede generatie nieuwkomers van buitenlandse origine.

van Indische afkomst, maar we hebben bitter weinig andere culturen” (interview
chef-begeleider Bakboord).
Interessant is dat aan de kant van tewerkstelling de verhouding omgekeerd lijkt te zijn, zo
is volgens de HR medewerker van Sense 85% van het personeel van allochtone afkomst,
waar dit bij het cliënteel andersom is. Ook bij de vijf artikel 60 medewerkers van Klavertje
vier is dit zo: “Er zit geen Belg tussen. Ik heb een Rus, een Tsjetsjeen, mensen van
Algerije, een Marokkaan” (Interview coördinator). Binnen de werking van de restaurants
komt soms een spanning naar voren tussen het overwegend oude, blanke cliënteel die
dikwijls vooroordelen hebben tegenover het overwegend allochtone personeel. Sociale
restaurants zien zich gedwongen om daarmee om te gaan:
“De klanten moeten daar ook in opgevoed worden. (…) Ik zeg altijd dat het Vlaams
Blok is uitgevonden tussen onze klanten. Ze zijn onbeleefd soms. (…) Maar ze
hebben ook al veel bijgeleerd. want ik laat dat gewoon, ik zeg van ‘ja jongens, ze
werken wel, ze zitten niet stil’, dan bereid ik dat uit ‘ze profiteren niet van ons
systeem’. En dan is het stil, want ze zijn zelf allemaal wel afhankelijk van de
mutualiteit of het OCMW” (Chef-Begeleider Bakboord).
“We hebben mensen die er soms commentaar over hebben. Maar als ze dan iets
tegen mij zeggen, dan.. ten eerste, als er geen duidelijk punt is (…) dan babbel ik
daar heel duidelijk en eerlijk over, van doet die hier iets, doet die iets mis? Neen die
doet goed zijn werk. Het wat overtrekken, het bespreekbaar maken” (Coordinator
Klavertje Vier).
Sommige denken dat het samenzijn mensen rond racisme kan sensibiliseren of op zijn
minst doen wennen aan elkaar: “Het rare is, dat is heel raar, ze kunnen over allochtonen of
vreemdelingen spreken, maar die van hun zijn goed omdat ze deze kennen” (Chef-
Begeleider Kom.Eet).
Het wegblijven van het allochtone publiek lijkt eigen te zijn aan deze SI. Bij Leren
Ondernemen in Leuven liggen het restaurant de Drukkerij en de sociale kruidenier Leo-M
vlak naast elkaar, en is er een groot verschil met de kruidenier waar vooral mensen van
buitenlandse afkomst komen: “Dat verschilt met het sociale restaurant in die zin dat: in het
sociale restaurant komen vooral mensen van hier. Dat heeft ook te maken met de voeding
die geserveerd word hé. Dat is nogal volkse kost. Het is ook niet halal” (Interview
projectmedewerker Leren Ondernemen).
Voorgaande citaat duidt er al op dat het menu deels uitsluitend werkt, aangezien het vaak is
afgestemd op een autochtoon publiek: “Traditionele keuken. (…). Koteletten, konijn met
pruimen, tong in Madeira saus, de dagelijkse keuken die ieder gezin kookt” (Interview
coördinator Klavertje Vier). Dit probleem word ook erkend door het afdelingshoofd
maatschappelijke ontplooiing van het OCMW van Antwerpen, die de sociale restaurants
opvolgt: “Dat is heel veel nog Belgische keuken, dat probeer ik te zeggen rond die
maaltijden, kunnen we de menu op zich niet diverser maken” (interview). Ook in de
focusgroep werd dit probleem bevestigd. Volgens de gedelegeerde bestuurder van Sense is
dit niet zo makkelijk omdat het menu afgestemd is op het oudere autochtone
klantenbestand:

“U klant een chaotisch product aanleveren is een heel slechte zaak. Hij moet zich
herkennen en weten dat het bij hem past. Wij hebben dikwijls al moeite, dat een
spaghetti ook een volwaardige maaltijd kan zijn, bij onze klanten krijgen we dat
soms niet verkocht, dat zijn slechte dagen. Want ze kiezen ook op onze menu. Dan
spreek ik nog niet van een couscous of varianten” (interview).
Sommige restaurants (waaronder die van Sense) hebben een vegetarisch alternatief of een
saladebar voor het hoofdmenu, dat dan ook meteen dienst moet doen als alternatief voor
Moslims: “Ze kunnen ook kiezen voor spaghetti, vegetarische spaghetti of spaghetti tonijn,
die met tonijn is er voor de moslims, als die komen eten en er staat braadworst op, dan kan
die dat nog altijd nemen” (Interview coördinator Klavertje Vier).
Het kunnen omgaan met de heterogeniteit van mensen in armoede (jong, oud, blank,
gekleurd) in combinatie met het openhouden van een dienst naar het bredere publiek lijkt
een belangrijke uitdaging te zijn voor deze SI. We zagen dat bepaalde groepen de
restaurants lijken te claimen en ook de menu bepalen. Door het vaste cliënteel kan het
moeilijk zijn voor nieuwe mensen om binnen te komen: “Maar ik zie wel groepen in het
restaurant. Een grote groep 60 plussers uit de buurt, die zitten samen, die maken samen
plezier, die komen babbelen. En iemand die alleen komt eten, zit dan wat verloren. Dat kan
een drempel zijn” (Interview Chef-begeleider Foyer).
De samenstelling van het doelpubliek van sociale restaurants werd in 2013 met de
aankondiging van het plan voor één euromaaltijden in Antwerpen geproblematiseerd door
toenmalig Antwerps OCMW voorzitter Liesbeth Homans. Volgens Homans waren sociale
restaurants te zeer een ontmoetingsplek voor ouderen geworden, wat de doelgroep van
allerarmste gezinnen uitsluit waarvoor ze bedoeld waren 35 . In deze discussie is het
belangrijk voor ogen te houden dat het een (universeel) toegankelijke institutie is met een
zo laag mogelijke drempel, waarin klanten uit de middenklasse de kosten helpen drukken.
De gedelegeerde bestuurder van Sense gelooft niet dat deze uitdaging makkelijk op te
lossen is: “Een horeca zaak zal nooit voor iedereen zijn, dus ook een sociaal
buurtrestaurant niet. (…) Je moet u profiel kiezen, je moet u klanten kiezen. (…) zeker als
het vanuit een maatschappelijke drive is en de financiering zo is, moet je zorgen dat je de
juiste mensen in u horeca zaak hebt. (…) dus je gaat nooit een te heterogene [buurt] in één
restaurant bij elkaar krijgen” (interview). In de focusgroep werd door de medewerker van
Komosie vooropgesteld dat een meer gemixte samenstelling wenselijk is, ook al bleek uit
de verdere discussie dat er twijfels zijn in hoeverre dit realistisch is, in het bijzonder naar
nieuwkomers met sterk andere eetgewoonten. Hierbij vertrekken we wel steeds van
bestaande restaurants, zoals de bestuurder van Sense in de focusgroep aangaf is er minder
risico met nieuwe concepten. Wel zou het schadelijk zijn voor het imago van deze SI als
sociale restaurants (verder) komen bekend te staan als enkel voor oudere blanke mensen.
Conclusie
De benadering van sociale restaurants richt zich op een aantal manieren op het verbeteren
van de situatie van mensen in armoede. Bij klanten is deze benadering vooral gericht op
het beantwoorden van noden. Materieel is het systeem van (moderne) sociale restaurants
35 De Morgen, 14 Mei 2013, p. 10

een respectvolle en voor haar deelnemers relatief zekere 36 manier om in de nood aan
gezond voeding te voorzien. Hier proberen sociale restaurants ook een ontmoetingsfunctie
aan te koppelen, voornamelijk passief door in de ontmoetingsplek zelf te voorzien. Bij
dagelijks gebruik is het niet per definitie de goedkoopste manier om in deze nood te
voorzien, maar als gelegenheid om uit te gaan eten is het een manier om algemene
levenspatronen dichterbij te brengen. Een voorwaarde hiervoor is dat men ook de kwaliteit
en werking (bediening, een zekere keuze, aangename sfeer, etc.) van een echt restaurant
kan realiseren en stigmatisering kan vermijden. Zoals voor andere SI binnen het veld van
voedsel is dit een specifiek antwoord op de nood aan voeding die een specifiek publiek kan
bedienen (koken is geen vereiste, enige koopkracht wel), al blijkt uit onze analyse dat dat
publiek beperkter is dan het potentieel kan zijn. Zo kunnen openingstijden, de menukeuze
en soms ook de prijs drempels vormen voor bepaalde groepen, in het bijzonder allochtone
gezinnen, wat een uitdaging vormt voor de sector om over na te denken. Deze SI richt zich
er vaak wel toe kansen op sociale mobiliteit aan haar (wel grotendeel allochtone)
medewerkers te geven via opleiding en sociale tewerkstelling. Breder biedt het sociale
restaurant ook een omgeving waar aan vrijwilligerswerk of arbeidszorg kan gedaan
worden.
Door de combinatie van het voorzien in betaalbare, gezonde maaltijden en – voor bepaalde
groepen – een toegankelijke ontmoetingsplek, en kansen op participatie en activering voor
werknemers kan deze SI een zekere bijdrage leveren tot dit facet van armoedebestrijding.
2.5. Verspreiding en opschaling van de sociale restaurants
De volgende factor kijkt naar de schaal en de (potentieel tot) verspreiding van de SI. Dit
onderzoek gaat naast de huidige verspreiding van de SI na hoe de betrokkenen zelf denken
over de meest geschikte schaal van het sociaal innovatie initiatief en welke strategieën ze
(eventueel) zien voor het opschalen van sociale innovaties.
Zoals eerder aangegeven is de totale verspreiding van sociale restaurants onbekend. Lief
Vandevoort (2013) schat dit op 150, maar een telling bestaat er niet. Het aantal hangt ook
af van de definitie, bijvoorbeeld of de ‘dorpsrestaurants’ meegeteld worden of niet. Wij
gaan uit van een aantal tussen de 90 (aangeschreven in bevraging) en 150. Uit onze
beperkte sample kunnen we zien dat er meerdere sociale restaurants aanwezig zijn in de
grotere steden (Brussel, Gent, Antwerpen, Brugge), maar dat ook verschillende kleinere
steden een sociaal restaurant hebben, ook al is deze SI niet overal verspreid.
Sociale restaurants zijn niet verenigd als sector, en er bestaat momenteel geen
koepelorganisatie van sociale restaurants. De hoogste organisatorische schaal vinden we
bij sociale restaurants die deel zijn een groter sociaal tewerkstellingsbedrijf met meerdere
projecten zoals Ateljee in Gent en Sense in Antwerpen. Hiernaast vallen ook de restaurants
van Poverello onder één organisatie. Sociale restaurants zijn soms ingebed in- of opgestart
door takken van sociale middenveldorganisaties zoals beweging.net of de CAW’s, maar
deze hebben geen eigen netwerk of merk van sociale restaurants.
Vervolgens is er de schaalgrote van het individuele restaurants. Uit onze schriftelijke
bevraging (n39) leren we dat er gemiddeld 14.419 (hoofd)maaltijden per jaar worden
gepresteerd, en dagelijks gemiddeld 65 worden opgediend. De mediaancijfers liggen echter
36 Bij het uitdelen of verbouwen van gezonde voeding is het nog altijd niet zeker dat kwetsbare
groepen de middelen hebben om deze (tijdig) te verwerken.

anders. Dan gaat het om 9.379 maaltijden per jaar, en 57 per dag. Het gemiddelde wordt
dus naar boven gestuwd door een aantal merkelijk grotere sociale restaurants, onder meer
de restaurants van Sense. Er is veel verschil tussen het volume van individuele restaurants,
varieert van 4 tot 160 maaltijden per dag. Hieruit leren we dat er voor sociale restaurants
zowel nog ruimte is om verder geografisch te verspreiden, als op de schaal van het
individuele restaurant te groeien naar meer volume.
Bovendien zagen we in het vorige hoofdstuk dat er nog ruimte is om nieuwe doelgroepen
aan te spreken die tot nu toe slecht bereikt worden. Specifiek naar kinderen/gezinnen toe
heeft OCMW van Antwerpen een gunsttarief van 1 euro ingevoerd voor (klein)kinderen
van haar klanten en probeert het samen met Sense de restaurants qua inrichting (speelhoek)
kindvriendelijk te maken. We komen bij de vijfde factor over de relatie met de overheid
terug op de druk vanuit dit OCMW om de doelgroep te verbreden. Volgens de gedelegeerd
bestuurder van Sense was dit een gerichte maatregel aangezien de prijs een obstakel
vormde:
“Wij hebben ooit het idee gehad, twee drie jaar geleden, wij gaan kinderen bewust
ook aanspreken om bij ons te komen eten. Hoeveel zijn er komen eten? Geen. Omdat
er geen speciale prijssetting was voor kinderen, ja hoe dom kun je zijn van te denken
dat kinderen uit relatief zwakke gezinnen aan vijf euro, de speciale kinderprijs, gaan
komen eten. Nu dat dat één euro is, is de drempel net voldoende laag. Want gezinnen
met kinderen, waarvan de ouders drie euro betaald en twee kleine mannen, die
betalen nu vijf euro om te komen eten, dat is net voldoende laag” (Interview).
In de focusgroep werd bevestigd dat naast prijs ook de aangepastheid van de infrastructuur
een rol speelt. Volgens sommige chefs is het wel niet evident om kinderen in het restaurant
te brengen: “Maar je ziet nu al als je kinderen binnenbrengt in een restaurant waar
hoofdzakelijk 60 plussers zitten dat dat allerlei problemen geeft, dat wringt al op sommige
punten” (Interview chef-begeleider Foyer). De chefs van de Zeven Schaken en Bakboord
betwijfelen dan weer of dit voor de overheid de meest structurele aanpak van specifieke
noden is:
“Dat is een goede aanzet, maar ik denk dat je nog op andere manieren kunt werken
voor warme maaltijden. Ik denk dat je ook efficiënt bent als je het op de school geeft,
kinderen zijn de hele dag op school, en als je hun een warmen maaltijd aanbied aan
een schone prijs, lijkt dat volgens mij veel efficiënter” (interview chef-begeleider
Bakboord).
We komen later in de vijfde factor hierop terug. Op het moment van schrijven zijn er
plannen van minister Homans om deze regeling uit te bereiden naar andere Vlaamse steden
(De Standaard, 08 Mei 2015, p.1).
In de schriftelijke bevraging vroegen we de restauranthouders of ze groeimogelijkheden of
gevaren in de toekomst zagen. De grote meerderheid denkt groeipotentieel te zien voor hun
eigen initiatief. Deels omdat ze denken dat de nood verder zal toenemen, deels omdat ze
denken nog potentieel een bredere groep te kunnen bereiken:
“We denken gezien de vele maatregelen die door de toekomstige regering [de
regering Michel I] moeten genomen worden dat ons cliënteel zal aangroeien”.

“Veel groeimogelijkheden, omdat het gaat om initiatief die tegemoetkomt aan sociaal
isolement in de grootstad (ernstig probleem in onze samenleving), aan vooral
bejaarden (eveneens ernstig probleem) en aanbod van heel laagdrempelige sociale
hulpverlening in het restaurant”.
“Er zijn zeker nog groeimogelijkheden zowel naar doelgroep de diversificatie van de
doelgroepen toe alsook binnen de huidige groep van gebruikers”.
Uit de vraag naar evoluties in het cliënteel kon echter geen grote lijn getrokken worden die
duidde op een algemene aangroei van klanten, het gaat vooral om potentieel.
Uit de interviews kwam naar voren dat er bij de restaurants van Sense ook de ambitie is om
het verhaal van sociale restaurants te laten groeien. Dit zien ze voor zichzelf vooral in
termen van meer restaurants, aangezien de huidige reeds een groot aantal klanten bedienen:
“We hebben 120 stoelen, dat is gespreid van kwart na 11 tot 2 uur, in die tijdspanne komen
die 160 mensen. Soms gebeurt het dat we op zaterdag 220 mensen hebben, op een andere
dag 120” (Interview Chef-begeleider Bakboord). Ze hopen hun op tewerkstelling gefocust
model verder te verspreiden:
“Er zijn twee sporen. Wij willen een aantal dingen buiten Antwerpen opstarten, wij
hebben dat plan nog maar twee jaar geleden opgevat. Wij zullen nog een sociaal
buurtrestaurant opendoen in Mortsel binnenkort. En wij zullen een horeca zaak
opendoen, sociale economie, in Leuven. (…) Het tweede spoor is dat wij met tal van
organisaties buiten Antwerpen in contact zijn rond de opstart van een horeca
omgeving met sociale economie.” (Interview gedelegeerd bestuurder).
Het groeien zou ook volgens de HR medewerker verdere schaalvoordelen opleveren,
waardoor er kosten efficiënter gewerkt kan worden, en het mogelijk maakt om mensen vrij
te stellen op specifieke taken (hygiëne, human resources, etc.). De bestuurder van Sense zit
ook te wachten op de groei van de sector als geheel: “wij stellen vast dat in Vlaanderen
hierrond nog gigantisch veel werk kan gedaan worden” (Interview).
Er zijn een aantal problemen de verdere verspreiding en opschaling van deze SI. De eerste
daarvan is intern aan de sector en heeft te maken met het feit dat deze sector weinig
verenigd of gecoördineerd is. Sociale restaurants ontstaan vaak uit specifieke initiatieven
of diensten, gaande van noodhulp tot lokale dienstencentra tot tewerkstellingsinitiatieven,
en vertrekken daardoor vaak vanuit een eigen insteek in een specifieke niche. Veel
initiatieven zijn vooral gefocust op de eigen werking, en eens die goed draait hebben ze
zoals bij Klavertje Vier geen nood om te groeien (interview coördinator). Dit maakt
volgens de gedelegeerd bestuurder dat ze soms sterk op zichzelf gericht zijn en niet willen
veranderen om te groeien, zelfs wanneer er veel restaurants binnen dezelfde stad zijn:
“Als je dat op Brusselse schaal bekijkt, dan kun je heel veel werk doen. Ik ken daar
verschillende restaurants, de meeste van die restaurants zijn eigenlijk relatief weinig
naar buiten georganiseerd. Dikwijls binnen de eigen organisatie en met wat externe
klanten. (…) daar zie ik het grote volume in Brussel niet. Daar is nog gigantisch veel
te doen en dan spreek ik nog niet over de middelgrote en kleine steden” (Interview).

Tijdens de focusgroep word duidelijk dat er maar beperkt enthousiasme is om de sector op
een hogere schaal te organiseren, bijvoorbeeld in een koepel. Een mogelijk probleem
hierbij is dat er geen volledige eensgezindheid is over de invulling van het concept sociale
restaurants, en men geen zin heeft in een definitiestrijd. Er bestaan inderdaad grote
verschillen tussen de caritatieve aanpak van bijvoorbeeld Poverello en een
tewerkstellingsinitiatief als Alteljee in Gent. Sociale restaurants zijn soms ook een
onderdeel van grotere organisaties met een eigen netwerk zoals een vereniging waar armen
het woord nemen, een OCMW, een lokaal dienstencentrum, waarbij de vraag is of het
restaurant dan bij een aparte koepel moet zijn. Verder zijn er nog andere mogelijke
concepten die buiten onze afbakening vallen zoals de Limburgse dorpsrestaurants, of de
coöperatieve variant daarop voorgesteld door CERA (Mathijssen, 2014). Volgens de
gedelegeerde bestuurder van Sense die aanwezig was in de focusgroep mag dit echter niet
per definitie een rem vormen om met de restaurants die wel een grotere schaal aan kunnen
of willen verdere stappen te zetten: “Ik denk dat we niet altijd moeten vertrekken van de
verschillen die er nu al zijn. Ik zou enthousiast worden als er ambitie zou zijn om, als daar
maatschappelijke meerwaarde aan is, om te zeggen ‘kom we gaan voor volume. Wie doet
er mee?’” (Citaat focusgroep).
Op vlak van opschaling is er momenteel wel een poging van Komosie, de koepel van
milieu ondernemers in de sociale economie die o.a. ook de kringwinkels
vertegenwoordigen, om een netwerk rond sociale restaurants te coördineren. Dit komt
voort uit een opdracht van de vorige minister voor armoedebestrijding Lieten om binnen
het kader van voedseloverschotten een (lerend) netwerk op te starten met geïnteresseerde
restaurants. Dit kan gezien worden als een eerste stap tot meer coördinatie.
Een tweede probleem is dat tegenover het potentieel tot uitbereiding ook een aantal
bedreigingen van financiële aard zijn die ervoor kunnen zorgen dat de verderzetting van
deze SI in gevaar komt, zo blijkt uit de bevraging. Om te beginnen vrezen vele
restauranthouders uit de schriftelijke bevraging voor het wegvallen of uitblijven van
subsidies vanuit de gemeente of vanuit Vlaanderen voor sociale economie:
“Vraag is hoe het financieel zal verder gaan: zullen er nog middelen worden vrij
gemaakt voor dit soort initiatieven of zullen ze ook vooral onder de noemer van
‘verantwoordelijkheid van de civiele maatschappij’ (de zogenaamde ‘warme’
maatschappij) geschoven worden”.
“Dreigingen: als initiatief lokale diensteneconomie is het onduidelijk welke
beslissingen de nieuwe regeringen zullen nemen omtrent sociale economie, SINEmaatregel,
nieuw decreet lokale diensteneconomie”.
“Op termijn financieel onhaalbaar. Geen structurele subsidies voor werkingskosten.
Middelen komen uit andere afdelingen van de VZW die winst maken”.
“Voornamelijk een dreiging van economische aard: financieel niet in balans te
houden zonder middelen van derden”.
In de focusgroep kwam naar boven dat de groeimogelijkheden van deze sector ook
samenhangen met meer algemene beleidskeuzes rond het al dan niet investeren van
middelen in sociale tewerkstelling. We komen in het volgende onderdeel terug op de
verantwoordelijkheid van de overheid. We zien uit de sample van de bevraging dat sociale

estaurants voorkomen en opgestart worden in gemeenten met besturen van alle politieke
kleuren, en is er geen grote politieke gevoeligheid voor deze SI. Enkel Unizo is soms
tegen, zoals in Antwerpen 37 . Uiteraard verschilt de interesse van het politieke bestuur per
gemeente. Bij de onderzochte projecten was men enkel in Leuven minder enthousiast over
het concept, omdat het OCMW daar werkt aan een eigen sociale innovatie 38 rond koken
(interview directeur sociale dienst OCMW). Desalniettemin is er ook hier ondersteuning.
Naast schaarste aan fondsen menen de restauranthouders ook dat stijgende voedselprijzen
de groei in gevaar brengen, aangezien hierdoor de goedkope prijs voor de doelgroep onder
druk komt te staan:
“Een bedreiging is zeker en vast de stijgende voedselprijzen. Hierdoor staat onze
prijs al een tijdje onder druk”.
“Onze prijs is hoog in vergelijking met andere sociale restaurants , (…), hierdoor
zien wij vaste klanten minder regelmatig en kunnen we onze preventieve rol als
dienstencentrum minder spelen. De foodkost steeg vorig jaar met 13%”.
Volgens de afgevaardigd bestuurder (interview) van Sense kan opschaling net helpen om
deze kost te drukken, doordat men op vlak van aankopen meer gedaan krijgt. In deze
discussie over kosten en schaal is de economische werking van het concrete restaurant een
belangrijke factor. De restaurants van Sense zijn winstgevend per bord, onder meer omdat
het OCMW in de kortingen voor de klanten bijspringt, waardoor meer klanten meer
inkomsten betekenen. Voor restaurants zoals Klavertje Vier ligt dit anders, en stijgen de
kosten per klant: “we zijn niet winstgevend per bord, voor 3.75, zeker met personeelskost,
water, elektriciteit (…). Wij zijn winstgevend door de giften die we krijgen, het peter en
meterschap” (Interview coördinator). Daarnaast geven sommige restaurants in de
bevraging ook aan dat wanneer het klantenaantal toeneemt ook de infrastructuur moet
kunnen volgen, soms met een verhuis als gevolg. Volledig subsidieonafhankelijk werken is
moeilijk omdat sociale restaurants onder de marktprijs koken en qua personeel inefficiënt
moeten werken om ruimte te laten voor opleiding, tenzij men terugvalt op giften van
particulieren.
Bij deze factor rond verspreiding en opschaling is het ook altijd interessant te kijken of
sociale innovaties samenvallen met bepaalde trends of andere bewegingen. In survey
kwam bij de vraag naar toekomstperspectieven vaak de hoop terug dat de financiële
uitdagingen konden worden opgevangen door aansluiting te zoeken bij trends rond het
beperken van voedselverlies:
“werken rond duurzaamheid en voedselverlies begint meer en meer ingeburgerd te
geraken. Dit is een uitdaging en een kans voor sociale restaurants”.
“wij zijn de mogelijkheid van een zero foodwaste-project aan het bestuderen, om de
prijs laag te kunnen houden”
37 Omdat het oneerlijke concurrentie zou zijn. Gazet van Antwerpen, 06 November 2012, p. 5.
38 Het betreft hier het project ‘tien voor koken’, dat opleiding loskoppelt van tewerkstelling en
migranten binnen het leefloon tracht op te leiden tot keukenhulp zonder taalvaardigheid centraal te
stellen. Zie ook Cools & Oosterlynck, 2015.

“Maatschappelijke tendensen rond het verminderen van voedselverspilling of het zelf
aanbouwen creëren zeker opportuniteiten maar maken vormen geen structurele
oplossing”
Men kijkt uit naar samenwerking met bv. winkelketens of tuinprojecten om zo aan de
ingrediënten voor de maaltijden te komen. Het thema van voedselverlies en SI in dat veld
hebben de laatste jaren aan belang gewonnen, en het thema werd ook door de Vlaamse
overheid opgepikt die o.a. een werkgroep en studiedag rond ‘sociaal aan de slag met
voedseloverschotten’ (14 April 2013) organiseerde. Volgens de medewerker van Komosie
(focusgroep) zou inzetten op (de verwerking van) voedseloverschotten ook potentieel extra
tewerkstellingsmogelijkheden kunnen creëren. Net zoals bij Sociale Kruideniers (Ghys,
Oosterlynck, 2015) is er veel mogelijkheid tot samenwerking, maar ontbreekt de
verbindende logistiek soms:
“Wij werken ook nog samen met een sociaal economie project die zelf bio groenten
verbouwen, soms hebben die groenten niet de juiste maat om op de veilig te
verkopen, wij krijgen die dan gratis (…) Eigenlijk zou dat een heel grote hulp voor
sociale restaurants zijn moest dat meer kunnen, maar ja dan moeten we er ook
iemand met een wagen op uit sturen (…) moest zo iemand vanuit de stad of
provincie vrijgemaakt kunnen worden, zou dat een enorme hulp zijn” (Interview
coördinator Klavertje Vier).
Zoals tijdens de focusgroep werd besproken, helpt hierop inzetten niet als de logistieke
kost hoger of gelijk is aan de winst. Volgens de gedelegeerde bestuurder van Sense zou dit
het geval zijn in een samenwerking met Delhaize waar men zelf het eten uit de rekken
moet gaan halen naar model 39 van de voedselbanken. Komosie presenteerde in opdracht
van In-C op 28 November 2014 twee mogelijke modellen om via sociale economie aan de
slag te gaan met voedseloverschotten, waarin dit laatste model onder ideale
omstandigheden wel haalbaar zou zijn.
We kunnen concluderen dat de benadering van deze SI ten opzichte van verspreiding en
schaalvergroting niet eenduidig is. Er zijn verschilleen in zowel de grootte van het
individuele restaurant als de organisatorische schaal, alsook in de ambitie om uit te
bereiden en te verspreiden. Dit ligt deels aan het feit dat sociale restaurants tot nu toe een
versnipperd veld vormen zonder coördinatie of duidelijke afbakening. Er blijkt echter wel
potentieel tot verdere verspreiding te zijn, zowel in de zin van meer restaurants en dus
meer sociale tewerkstelling en territoriale spreiding, als in het beantwoorden van de noden
van een groter en meer divers publiek per restaurant. Sociale restaurants hebben doorgaans
vertrouwen dat er nood is aan hun project, maar zien vooral op financieel vlak
belemmeringen voor de groei en soms zelfs continuering van deze SI. Gepaste financiering
en coördinatie lijkt nodig, wat ons bij de volgende factor brengt, namelijk de rol van de
overheid.
2.6. De relatie tot de overheid
39 In dit model dat ontstond uit de samenwerking tussen Sint-Vincentius en Delhaize in Limburg
(Zie Ghys, 2012), haalt de sociale organisatie elke dag s’avonds de bijna vervallen producten uit de
rekken. Dit bespaart de supermarkt de moeite (en het loon) om dit zelf te doen, maar het is zeer
arbeidsintensief voor de sociale organisatie en brengt extra logistieke kosten met zich mee, alsook
problemen in de verdeling van het voedsel.

Zo komen we bij de discussie over de rol van de overheid in het ondersteunen van een
initiatief als het sociaal restaurant. We zullen hierbij eerst kijken naar op welke manieren
de SI in contact staat met de overheid en breder de instituties van de welvaartstaat, en
welke mogelijkheden de overheid heeft om een rol te spelen binnen de benadering van
deze SI. Daarna zullen we enkele spanningsvelden rond mogelijke druk en inmenging
vanuit de overheid bespreken, om ten slotte in te gaan op de vraag naar de
verantwoordelijkheid van de overheid in de inspanning rond armoedebestrijding van de
sociale restaurants.
Een eerste verbinding met de overheid is wanneer sociale restaurants worden uitgebaat
binnen het kader van een overheidsaanbod, zoals het geval is bij uitbating rechtstreeks door
het OCMW of in de context van een lokaal dienstencentrum. Dit laatste komt vrij vaak
voor, zo blijken één derde (of 13 op de 39) van de restaurants in de schriftelijke bevraging
samen te vallen met een lokaal dienstencentrum. Een voorwaarde is natuurlijk dat het om
een effectief restaurant gaat (met een keuken en eetzaal), en niet om maaltijdbedeling aan
huis. Tijdens de focusgroep was er discussie over hoe zeer deze inbedding binnen de
afbakening valt, wat uiteindelijke afhangt van vraag in welke mate deze initiatieven
openstaan naar het algemene publiek. In de bevraging claimde een grote meerderheid van
de initiatieven dit wel te doen.
Een andere verbinden met de overheid kan bestaan in de toeleiding van klanten door de
sociale diensten. Zo zorgt bijvoorbeeld het OCMW van Antwerpen voor toeleiding naar de
buurtrestaurants van Sense via haar sociale werkers. Het afdelingshoofd maatschappelijke
ontplooiing vertelt: “Mijn specifieke taak buiten contracten maken, is ook rond toeleiding
werken, zorgen dat maatschappelijk werkers aan dat thema denken en effectief mensen
gaan doorverwijzen naar de restaurants” (interview). Ook bij De drukkerij in Leuven en
Klavertje Vier in Hasselt is dit het geval, al gaat het hier vooral om gevallen waar het
OCMW iemand (bijvoorbeeld thuislozen) doorstuurt die ze in nood achten en de maaltijd
volledig voorschieten. Het doorverwijzen voor een gefactureerde maaltijd geeft OCMW’s
de mogelijkheid geeft om bepaalde groepen (schuldbemiddeling, daklozen, mensen zonder
papieren) te ondersteunen die ze met ‘cash’ administratief moeilijk kunnen/mogen helpen.
Zo vertelt de directeur sociale dienst van OCMW Leuven:
“We hebben de mensen die we om welke reden dan ook, omdat we ze financieel niet
mogen steunen, bijvoorbeeld mensen die illegaal op ons grondgebied verblijven of
omdat daar problemen zijn van budgetbeheer (…). [voor hen] hebben wij ook een
systeem waar dat we maaltijdtickets uitschrijven (…) op naam van een ontvanger die
daarmee kan gaan eten in het sociaal restaurant bij Leren Ondernemen, en Leren
Ondernemen stuurt ons de factuur” (interview).
Een andere functie is dat bij systematische doorverwijzing de lokale overheid de
mogelijkheid krijgt het doelpubliek te sturen. Zo getuigt de gedelegeerd bestuurder van
Sense: “Sense is hier niet aan het stuur (…) Wij vinden die klanten niet uit hé, het OCMW
vindt die” (interview). We komen hier later op terug.
Financiering vormt ten slotte een belangrijke verbinding tussen sociale restaurants en de
overheid. Materiele ondersteuning van sociale restaurants kan op ruwweg drie elkaar niet
uitsluitende manieren gebeuren: via rechtstreekse steun aan het initiatief zelf, via
subsidiering van sociale arbeidsplaatsen en via subsidiering van maaltijden voor bepaalde
klanten. In het eerste geval kan dit gaan over (lokale) financiering van de werking zelf,

zoals bv. bij restaurant de Pepermolen in Ronse dat destijds opgestart is vanuit het Sociaal
Impulsfonds. Dit is natuurlijk ook het geval wanneer de overheid (bv. via OCMW) het
restaurant zelf beheert. In dit geval is er soms nog ruimte voor leerprocessen, aangezien het
overheidsaanbod zich vaak (nog) eenzijdig(er) richt op ouderen (focusgroep). Uit de
bevraging en interviews blijkt dat er vaak geen structurele financiering is, maar komen
overheden (gemeente, provincie, Vlaams, etc.) soms op projectmatige basis tussen voor
een specifieke kost, wat bijvoorbeeld het geval is voor Klavertje Vier in Hasselt.
Een andere, voor structurele armoedebestrijding belangrijke, vorm van financiering is de
subsidiering van arbeidsplaatsing in een sociale economie context. In de antwoorden uit de
bevraging en sommige interviews viel op dat verantwoordelijken van sociale restaurants
dit soms niet als subsidiering meetellen, ook al leert de bevraging van de personeelsinzet
ons dat dit in 33 van de 39 gevallen voorkomt. Dit stelt sociale restaurants echter in staat
zowel professioneler te werken als hun loonkosten te drukken indien ze niet volledig met
vrijwilligers werken, alsook hun bijdrage aan armoedebestrijding te vergroten. In geval van
artikel 60 tewerkstelling is dit voor de lokale overheden ook een manier om mensen in het
(federale) werkloosheidsstelsel te krijgen.
Een laatste vorm van financiering is wanneer het OCMW tussenkomt in de maaltijden van
klanten met een behoeftig profiel. Het verschil met de eerste vorm van financiering is dat
men hier selectief (het verbruik van) de klant en niet de kost van de maaltijd subsidieert.
Zo maakt het OCMW van Antwerpen een tarief van 3 euro voor OCMW klanten mogelijk
door het verschil met de normale prijs (8 euro) bij te passen in de restaurants van Sense 40 .
Dit maakt dat het restaurant per bord niet verlieslatend is, waardoor het een werkend
economisch model kan opbouwen zonder de prijs voor armste doelgroep te verhogen.
Volgens de HR medewerker van Sense is de combinatie van deze maatregel met middelen
voor sociale tewerkstelling cruciaal om het concept waar te maken, ook al maakt het hen
afhankelijk:
“Natuurlijk blijft het afhankelijk van een partner die het gegeven van een
buurtrestaurants faciliteert, en bij ons is dat heel duidelijk het OCMW van
Antwerpen. Onze mensen worden in grote getale goedkoper, en er zijn mensen die
via het OCMW het recht hebben gekregen om in een buurtrestaurant aan een
bepaalde gunsttarief te eten” (Interview).
Hoewel de antwoorden op de vraag ‘Werkt u voor deze tarieven met een tussenkomst van
het OCMW?’ niet altijd duidelijk waren, komt uit de schriftelijke bevraging naar voren dat
dergelijke subsidiering van de klant slechts in een minderheid van de gevallen voorkomt.
Dit gaat dan om systemen van subsidiëring, niet het vaker voorkomende eenmalig
doorsturen van noodlijdende klanten op factuur dat we eerder bespraken. Sociale
restaurants die geen enkele vorm van structurele subsidie ontvangen moeten rondkomen
met vrijwilligers en/of van giften of eventueel andere winstgevende activiteiten binnen de
moederorganisatie, wat zoals we eerder zagen tot onzekerheid over de toekomst leidt.
Vooraleer we tot de vraag van de verantwoordelijkheid van de overheid komen, is het goed
eerst te kijken naar de manieren waarop de overheid in onze casestudies een zekere druk
40 Maar niet in andere restaurants, hier was in 2013 een kleine controverse rond in de kanten toen
‘buurthuis Stroboertje’ ook een sociaal restaurant met vrijwilligers opende in Merksem, Antwerpen.
Ze ontvangen geen subsidies voor de maaltijden, aangezien de OCMW voorzitter voorkeur geeft
aan samenwerking met Sense. Bron: Het Nieuwsblad/Antwerpen, 14 mei 2013, p. 22.

legt op deze SI. Belangrijk is dat vanuit perspectief van armoedebestrijding deze druk niet
per definitie negatief hoeft te zijn. In een eerste geval viel het de gedelegeerd bestuurder
van Sense op dat het OCMW van Antwerpen onder het nieuwe beleid zich directer uitsprak
over de samenstelling van het doelpubliek, dat meer op armen en vooral kinderen gericht
moest zijn. We bespraken in de derde factor reeds dat Liesbeth Homans als OCMW
voorzitter de samenstelling van het doelpubliek in de media problematiseerde. Dit past
binnen de nieuwe beleidsambitie van het OCMW:
“Omdat we merkten dat de mensen die nu naar de buurtrestaurants kwamen, dat zijn
eigenlijk vooral alleenstaanden, daklozen, oudere mensen, vooral senioren eigenlijk.
Terwijl wij langs de andere kant wel rond kinderarmoede werken, en we merken dan
dat mensen zelfs geen maaltijd in school hebben (…). Van daaruit het idee van
kunnen we niet beter gezinnen toeleiden naar dat buurtrestaurant” (Interview
afdelingshoofd maatschappelijke ontplooiing).
Met middelen vanuit het stedenfonds werden hiermee de eerder besproken ‘1 euro
kindermaaltijden’ in het leven geroepen. Hoewel deze toeleiding van kinderen door Sense
gezien word als een interessante uitdaging, was er aanvankelijk ook de vrees of het
aantrekken van gezinnen combineerbaar zouden zijn met het oudere doelpubliek waarop
men rekende (interview gedelegeerd bestuurder).
Een ander punt heeft te maken met de nadruk op doorstroming in de sociale tewerkstelling.
De sociale economie wordt steeds meer gekaderd word binnen de doelstelling van
doorstroming. Zo was er volgens Frans, Seynaeve, en Vranken in 2002 reeds sprake van
“disciplinering richting reguliere arbeidsmarkt” (p. 68). Volgens de HR medewerker van
Sense zijn de restaurants op papier een doorstroomproject voor iedereen, maar is volledige
doorstroom simpelweg onrealistisch: “één op één jobs zou heel fijn zijn, maar dan zijn
laaggeschoolde jobs niet de realiteit waar de arbeidsmarkt op zit te wachten” (Interview).
De vrees bestaat bij sommigen, zoals de chef-begeleider van restaurant De Zeven Schaken,
dat het komende maatwerkdecreet (waarvan de inhoud nog niet vaststaat) middelen
rechtstreekser aan doorstroming zal koppelen, waardoor het gevaar op afroming ontstaat.
In dat geval is het interessanter voor initiatieven om enkel sterkere profielen aan te nemen
aangezien de slaagkans daar hoger is, een vrees die ook in de focusgroep werd geuit.
Volgens de geïnterviewde HR medewerker van Sense moet er naast doorstroom ook ruimte
zijn voor sociale tewerkstelling op zich:
“Wij denken dat sociale economie niet enkel op doorstroom gericht zou moeten zijn.
Momenteel is dat wel zo, dat is het beleidsprincipe en wij willen daar 100% in
meegaan, omdat wij er ook in geloven, maar niet in zo’n hoeveelheid. Ik denk dat
gewoon een stabiele sector sociale economie die tewerkstelling garandeert voor een
aantal mensen die in de samenleving anders worden uitgesloten van tewerkstelling
goed is. Zo kunnen ook zij een bijdrage leveren” (interview).
Uit interviews en de focusgroep kwam ook naar voren dat deze SI niet volledig
verantwoordelijk gehouden worden door de overheid voor de doorstroming aangezien de
slaagkans hiervan ook bepaald word door de ontvankelijkheid van de reguliere markt.
Ten slotte komen we bij de vraag naar de verantwoordelijkheid van de overheid voor de
toegang tot voedsel. Waar voedselbedeling vaak een systematische aanvulling op de
tekorten op het leefloon vormt (Geerts, Ghys, Dierckx, 2013), is er bij sociale restaurants

minder duidelijk het risico op het afschuiven van verantwoordelijkheid door de overheid.
Ten eerste omdat sociale restaurants op een aantal uitzonderingen na meestal niet als
noodhulp dienen, maar om op een specifiek gebied de algemene levenspatronen dichterbij
te brengen. Tijdens de interviews waren er wel vragen rond de verantwoordelijkheid van
de overheid in zake goedkope kindermaaltijden. Indien we dit moeten verstaan als een
reactie op honger bij kinderen, dan wordt geopperd dat het veel effectiever is dat de
overheid in (goedkope) maaltijden op school voorziet waar kinderen overdag zijn in plaats
van in een restaurant. Ten tweede omdat overheden in vele gevallen een zekere
verantwoordelijkheid nemen in het ondersteunen van sociale restaurants, via subsidies naar
de werking of door sociale tewerkstelling mogelijk te maken. Wanneer een overheid de
maaltijden van OCMW klanten zelf subsidieert word de omweg rond rechtstreekse
herverdeling kleiner, en helpt dit bij de toeleiding van de arme doelgroep. Volgens Van
den Broeck (2007, p. 39) verhogen afspraken met het OCMW rond tarifering de financiële
leefbaarheid van het initiatief. Ook in de focusgroep was er veel bijval te vinden voor dit
systeem. Hierbij stelt zich wel de vraag naar betaalbaarheid op termijn. In Antwerpen gaat
het OCMW impliciet uit van ondergebruik:
“Het is niet gebudgetteerd dat alle kinderen van het OCMW daar gaan eten. (…).
Want bijvoorbeeld, wij hadden als idee, nu moeten mensen nog altijd naar het sociaal
centrum voor een kaartje, en we hadden zoiets van kunnen we dat niet op het A-
kaart 41 laten zetten, dus dat als je het profiel van verhoogde tegemoetkoming hebt,
dat je dan automatisch dat sociaal tarief hebt. Dan hebben we naar het budget
gekeken en dat kunnen wij niet betalen” (Interview medewerker OCMW
Antwerpen).
Dit kan problematisch zijn voor een inbedding van de kindermaaltijden in een context van
rechten, aangezien niet alle rechthebbenden hun rechten mogen gebruiken zonder het
systeem te ondermijnen. De kostprijs van zulk een beleid hangt uiteraard samen met hoe
we het gebruik van het sociaal restaurant zien zowel qua context als frequentie: als
dagelijkse voeding of als periodiek verzetje. Dit kan mogelijk verschillen per doelgroep,
bv. voor ouderen die niet zelf kunnen kopen en voor een gezin in armoede dat op
woensdagmiddag met de kinderen weg moet kunnen.
Concluderend kunnen we stellen dat de benadering van sociale restaurants verschillende
mogelijke rollen voorziet voor de overheid. Sociale restaurants zonder rechtstreekse
relaties met de overheid bestaan, maar dan vaak in het oude caritatieve model waarbij het
moet rekenen op steun uit religieuze hoek. Het model word structureler wanneer de
overheid een rol opneemt, in de eerste plaats door het mogelijk maken van sociale
tewerkstelling, eventueel in combinatie met subsidies voor de opstart/werking of via
tussenkomst in de tarifering voor de zwakste groepen. Een sociale restaurant heeft het
voordeel dat het een overheid drie samenvallende maar vooral duidelijk functies
presenteert die kunnen passen in beleidsdoelen, namelijk: (a) een plek voor activering die
(b) een eetgelegenheid toegankelijk maakt voor doelgroepen. Dit alles kan eventueel (c)
gekaderd worden in een verhaal van sociale cohesie. Het betrekken van de overheid bij het
verhaal van de sociale restaurants houdt echter ook wel in dat die overheid bepaalde eisen
kan opleggen aan deze SI, gaande van bepaalde standaarden in kwaliteit en efficiëntie tot
targets die de interne werking onder druk zetten. Hier leert de casestudie ons dat het
41 Een kaart die inwoners van Antwerpen krijgen en allerhande voordelen verschaft.

elangrijk is samen met de sector te bespreken wat haalbaar en nodig is, zeker gezien er
een grote diversiteit aan initiatieven is.
3. Discussie en conclusies
In deze conclusie zullen we terugkoppelen naar de onderzoeksvragen. We hernemen eerst
de armoedebenadering van sociale restaurants om vervolgens te reflecteren over hun
potentiële bijdrage tot structurele armoedebestrijding. Dit is niet eenvoudig voor een SI die
geen uniforme gedaante aanneemt, waarbij we moeten vermelden dat dit onderzoek vooral
focust op - maar niet beperkt is tot - ‘moderne’ sociale restaurants die ook een vorm van
sociale tewerkstelling koppelen aan betaalbare maaltijden.
Binnen het analysekader hebben we deze benadering opgesplitst in vijf factoren, waarvan
de eerste de relatie tot de subjectieve condities of het draagvlak voor structurele
armoedebestrijding is. Hier zien we dat algemeen genomen de benadering van deze SI niet
focust op de creatie van draagvlak voor structurele armoedebestrijding. De SI heeft het
potentieel om een signaalfunctie te vervullen, maar op enkele uitzonderingen na gebeurt dit
weinig. Hoewel de noden waarop sociale restaurants reageren gepolitiseerd kunnen
worden, en dat soms ook door anderen gebeurd, nemen de restaurants hier geen rol in op.
Dit om verschillende redenen. Om te beginnen zien veel sociale restaurants zichzelf (in
tegenstelling tot bijvoorbeeld sociale kruideniers) niet als armoedeorganisaties en hebben
ze hier ook geen specifieke kennis of standpunt rond. Hiermee verbonden is ook de vrees
voor het stigma van een sociaal restaurant als soepkeuken voor de armen. Tenslotte willen
de bevraagde sociale restaurants zo neutraal 42 blijven naar doelpubliek en ondersteunende
overheden toe.
Wanneer we kijken naar de relatie tot mechanismes die armoede (re)produceren op
maatschappelijk niveau (tweede factor) was de benadering van deze SI op het eerste zicht
niet gericht op het veranderen van sociaaleconomische mechanismes en zo het voorkomen
van armoede. Omtrent de armoedebenadering in het algemeen viel op dat initiatiefnemers
van restaurants de relatie met armoede vooral in de dienst naar klanten toe zagen. Wanneer
sociale restaurants echter ingezet worden als tewerkstellingsinitiatief, kan deze SI een
(preventief) alternatief vormen voor de normale uitsluiting en onzekerheid op de
arbeidsmarkt voor zwakkere profielen. Deze SI is hier niet uniek in maar sluit aan bij de
veel oudere innovatie van de sociale economie: “In de strijd tegen de structurele langdurige
werkloosheid van voornamelijk laaggeschoolden vormen deze bedrijven uit de sociale
economie het middel bij uitstek” (Frans, Seynaeve, Vranken, 2002, p. 15). Maar een
sociaal restaurant is wel een context waar dit principe zeer vruchtbaar is, en er zoals ook
Van den Broeck (2007) aangeeft potentieel is dit verder te ontwikkelen. Dit komt onder
andere door het arbeidsintensieve karakter, de combinatie van laagdrempeligheid (ook naar
nieuwkomers) met het verwerven van verschillende vaardigheden en de reële
aansluitmogelijkheden bij de bestaande horeca sector. Verder is het voor dat segment van
de arbeidsmarkt weinig vervreemdende werk. We zien echter dat niet alle initiatieven hier
evenzeer op gericht zijn.
42 Uitgezonderd enkele duidelijk religieus geïnspireerde initiatieven.

Vervolgens is er de relatie tot de positie van mensen in armoede. Zoals we eerder
bespraken geeft een sociaal restaurant naar haar personeel toe kansen op sociale mobiliteit,
variërend van vrijwilligerswerk tot sociale of soms reguliere tewerkstelling. De benadering
van sociale restaurants is er niet op gericht klanten rechtstreeks uit de armoede te halen,
maar wel hun vanuit hun bestaande (arme) positie te versterken. Op materieel vlak gebeurt
dit door het aanbieden van gezonde voeding tegen een bepaalbare prijs, al is deze
gemiddeld niet speciaal voordelig of kostenbesparend als het gaat op het vervullen van
dagelijkse behoeften. Wat het wel doet is een zeer specifieke uitsluiting (die van uit te gaan
eten) wegnemen en zo de algemeen aanvaarde levenspatronen dichterbij brengen. Dit in
combinatie met een passieve sociale verbindingsfunctie, waar het restaurant een
ontmoetingsplek is zonder echter zelf interactie te organiseren. Het concept van sociale
restaurants in zijn huidige vorm staat niet evenveel open voor alle groepen uit de armere
bevolkingslaag. Het is een sterkte van het concept dat het zich niet uitsluitend richt op
mensen in armoede maar potentieel een collectieve voorziening kan zijn, maar deze studie
toont dat het doelpubliek vooral oud en blank is. Zowel het menu als de openingsuren van
sociale restaurants kunnen uitsluitend werken naar allochtone groepen en gezinnen toe.
Hoewel sociale restaurants niet het nieuwste concept zijn en in de laatste decennia nog
sterk zijn gegroeid, is de totale verspreiding onduidelijk en heeft er zich geen echte
georganiseerde sector gevormd. Met uitzondering van restaurants die onder een grotere
(tewerkstellings)organisatie zitten, zijn sociale restaurants vaak individuele projecten
ingebed in een specifieke context, en is de benadering niet op volume gericht. Er lijkt wel
potentieel te zijn tot uitbereiding, zowel binnen individuele projecten, als in de zin van
verdere territoriale verspreiding van de SI. Hoewel de projecten als buurtrestaurants lokaal
ingebed zijn, is het principe herhaalbaar buiten die context. Maar de gefragmenteerde
context waarin deze SI zich afspeelt maakt opschaling niet evident, samen met financiële
zorgen die vele coördinatoren van sociale restaurants aangeven.
De laatste factor betrof de relatie tot de overheid. De benadering van sociale restaurants
laat ruimte voor verschillende rollen voor de overheid (gaande van afwezig tot uitbater) en
vereist ondersteuning uit deze hoek om tot een meer structurele werking te komen waaraan
ook tewerkstelling gekoppeld is. De koppeling van activeringsmogelijkheden met het
aanbieden van een lokale collectieve dienst maken dat verschillende sociale restaurants in
staat zijn een zekere vorm van ondersteuning vanuit de overheid krijgen, ook al is er ook
een groep zonder structurele middelen. Zowel op vlak van het inzetten op activering als het
toeleiden van doelgroepen zit de overheid deels aan het stuur bij deze SI, wat ook een
zekere kwetsbaarheid met zich meebrengt indien de politieke steun voor deze SI zou
verminderen.
Samenvattend is de benadering van ‘moderne’ sociale restaurants het verschaffen van
gezonde en betaalbare voeding (zonder kostenbesparend te zijn) en mogelijkheden tot
ontmoeting, in combinatie met mogelijkheden tot sociale mobiliteit via werk. Deze
benadering richt zich vaak op de schaal van het individuele project als lokale aanvulling
van het aanbod rond bepaalde noden, niet op de uitbouw van een sector (zoals de
kringwinkels). Deze SI is voor verdere groei vaak afhankelijk van de bereidheid van
overheden om op deze manier aan armoedebestrijding te doen, maar neemt geen initiatief
om draagvlak voor armoedebestrijding te creëren.
Wat is nu de potentiële rol van deze SI binnen structurele armoedebestrijding? Dit varieert
uiteraard sterk afhankelijk van het individueel initiatief en ook afhankelijk van waarvoor

een sociaal restaurant moet dienen. Moet een sociaal restaurant enkel dienen als noodhulp?
Zoals we zagen zijn de caritatieve varianten (zeer lage prijzen, geen keuze, enkel
vrijwilligerswerk) een minderheid en is dit model op zijn terugweg. Maar het ‘moderne’
sociale restaurant is vrij duur om als antwoord op dagelijkse noden te dienen, en biedt
zoals de meeste noodhulp geen structureel antwoord op deze noden. Verder kan het voor
andere groepen dan ouderen en daklozen weinig praktisch zijn om hier dagelijks te gaan
eten. ‘Noodhulp’ betekend in België immers vaak het antwoord op een dagelijks
systematisch tekort aan middelen, en niet de hulp in uitzonderlijke situaties. Bovendien zou
deze invulling van het sociale restaurant het potentiële universeel toegankelijke karakter
van deze SI schaden (sociale restaurants zijn er doorgaans voor iedereen en kunnen dus
ook in verschillende contexten voorkomen), wat net een sterkte van deze SI kan zijn.
Daartegenover staat wel dat vergeleken met andere vormen van noodhulp (uitdelen of
goedkoop verkopen overschotten) naar gezonde voeding en effectief gebruik toe dit de
meest zekere 43 en potentieel minder stigmatiserende praktijken is. Het lijkt dus best om
sociale restaurants niet op noodhulp te richten, ook al zijn ze wel goed combineerbaar met
noodhulp in de letterlijke zin van een uitzonderlijke noodsituatie waarin een OCMW
mensen kan doorsturen voor een maaltijd.
Moet een sociaal restaurant dienen als buurtgerichte en betaalbare eetgelegenheid, en voor
een bepaalde groep het sociaal contact kan stimuleren? Wanneer dit het doel is zijn sociale
restaurants effectief in het verminderen van een (zeer specifieke) uitsluiting voor mensen
in armoede, mits er gepaste tarifering is voor deze doelgroep. Daarnaast moet het sociaal
restaurant dan ook inspanningen doen om werkelijk als restaurant over te komen. Opnieuw
is hier de vraag of deze SI een initiatief is voor een bepaalde doelgroep, zijnde autochtone
senioren uit de buurt 44 , of het moet en kan openstaan naar een breder publiek. Volgens
Stevens (2011, p. 8) is ervoor zorgen dat mensen van verschillende achtergronden zich
kunnen thuis voelen een uitdaging voor buurtrestaurants.
We komen dichter bij structurele armoedebestrijding wanneer we sociale restaurants zien
als tewerkstellingsinitiatief. De volgende vraag is dan hoe zowel initiatiefnemers als de
overheid deze tewerkstelling invullen: gaat het op kortstondige activering volledig gericht
op doorstroming naar de reguliere arbeidsmarkt die in deze context onrealistisch blijkt, of
is er in het sociaal restaurant plaats voor duurzame tewerkstelling? De laatste vraag die we
moeten stellen om het spectrum van potentieel voor structurele armoedebestrijding te
schetsen is of sociale restaurants vooral een gegeven van lokale projecten blijven, of zich
kunnen ontwikkelen als een sector zoals de kringwinkels dat deden. Opschalen brengt
bepaalde risico’s met zich mee, maar gegeven een SI een positieve impact op armoede zou
hebben is het zuiver vanuit de noden geredeneerd structureler wanneer deze aan volume en
gewicht wint. Zo kan er meer op de arbeidsmarkt gewogen worden, alsook maakt het meer
uniforme afspraken met de overheid rond dienstverlening (kwaliteit, efficiëntie, etc.),
logistiek en tarifering mogelijk.
43 Er is immers geen twijfel over het menu en of het eten goed terecht komt en bereid kan worden.
44 Dit kan op zichzelf zeker bepaalde maatschappelijke meerwaarde hebben op vlak van welzijn en
sociale cohesie die wij niet willen miskennen, maar dit onderzoek focust zich eenzijdig op
armoedebestrijding.

Literatuur
De Morgen. (2001, 22 September). Bijkomende sociale arbeidsplaatsen. p. 7.
De Morgen. (2003, 11 Oktober). Anciaux: 'Twaalfduizend nieuwe sociale banen in vier
jaar'. p. 5.
De Morgen. (2010, 3 Maart). Van den Bossche wil 440 jobs in sociale economie. p 7.
De Morgen. (2013, 14 Mei). Homans wil opnieuw kansarmen in Antwerpse sociale
restaurants. p. 10
De Standaard. (2015, 8 Mei). 1-euromaaltijden in alle Vlaamse Steden. p 1.
Delloite (2013). Klantenbevraging Sociale Buurtrestaurants Cas VZW.
Dierckx, D., Ghys, T. (2013). Solidariteit en herverdeling in structurele
armoedebestrijding. In: Dierckx, D., Coene, J., Van Haarlem, A., Raeymaeckers, P. (Eds.)
Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2013. Leuven/Den Haag: Acco.
Christiaens, E., Moulaert, F., Bosmans, B. (2007). The end of social innovation in urban
development strategies? The case of Antwerp and the neighborhood development
association ‘BOM’. European Urban and Regional Studies,14(3): 238–251.
Cools, P., Oosterlynck, S. (2014). De Kringwinkel: A symbiosis between jobs for the long
term unemployed and waste reduction? ImPRovE Working Paper.
Cools, P., Oosterlynck, S. (2014). ‘Ten for Cooking: Learning trajectories to work in the
catering sector for people on minimum subsistence income’, ImPRovE Working Paper
11/2014.
Frans, M., Seynaeve, K., Vranken, J. (2002). Balanceren op een slappe koord:
Spanningsvelden in de sociale economie. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Gans, H. (1995). The war against the poor. New York: BasicBooks.
Gazet van Antwerpen (1996, 29 Augustus). Sociaal restaurant Solarium 20 jaar jong.
Gazet van Antwerpen (2012, 6 November). Meer min- dan pluspunten. p. 5.
Gazet van Antwerpen (2012, 3 December). Behoud sociale restaurants is breekpunt. p. 15
Geerts, A., Ghys, T. & Dierckx, D. (2013). Een verkennend onderzoek naar het gebruik
van voedselbedeling. VLAS-Studies 10. Antwerpen, Vlaams Armoedesteunpunt

Ghys, T. (2012). De ambigue rol van voedselbanken. In Dierckx, D., Oosterlynck, S.,
Coene, J., Van Haarlem, A. (Red.). Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2012.
Leuven/Den Haag: Acco.
Ghys, T. (2014). Naar een structurele theorie van armoede. In: Verschraegen, G; de Olde,
C; Oosterlynck, S; Vandermoere, F; Dierckx, D. (2014) Over gevestigden en
buitenstaanders: Armoede, diversiteit en stedelijkheid. Leuven: ACCO.
Ghys, T., Oosterlynck, S. (2013a). Sociale innovatie ontleed: perspectieven voor
armoedebestrijding. VLAS-Studies 3, Antwerpen: Vlaams Armoedesteunpunt.
Ghys, T., Oosterlynck, S. (2013b). Governance uitdagingen voor sociale innovatie en
armoedebestrijding. VLAS-Studies 8, Antwerpen: Vlaams Armoedesteunpunt.
Ghys, T., Oosterlynck, S. (2014). Assessing the potential of social innovation for structural
poverty reduction: a conceptual exploration. Conference Texts, 4 th CRISIS International
conference, pp. 347-359, online:
http://crises.uqam.ca/upload/files/Colloque_international_2014/Textes_de_conf%C3%A9r
ence_Colloque_international_2014_CRISES_v.1.pdf
Ghys, T., Oosterlynck, S. (2015). Sociale innovaties bekeken vanuit armoedebestrijding:
Sociale kruideniers. VLAS.
Het Nieuwsblad. (1999, 27 Februari). Minder Belgen in bijstand. p.3.
Het Nieuwsblad. (2000, 22 December). Iedere dag op restaurant. p. 15.
Holman, R. (1978). Poverty. Explanations of Social Deprivation. London: Martin
Robertson.
Konstantatos, H., Siatitsa, D., Vaiou, D. (2013). Qualitative approaches for the study of
socially innovative initiatives. In: Moulaert, F., MacCallum, D., Mehmood, A., Hamdouch,
A. (Eds.). The international Handbook on Social Innovation. Edward Elgar.
Het Nieuwsblad (2000, 22 December). Iedere dag op restaurant. p. 15.
Het Nieuwsblad/Antwerpen (2013, 14 mei). Buurthuis wil OCMW niet meer helpen. p. 22
Mathijssen, C. / CERA (2014). ‘Samen eten werkt’ Een blauwdruk voor coöperatieve
dorpsrestaurants als hefboom in de strijd tegen sociale uitsluiting op het platteland.
CERA.
Rubin, H.J. & Rubin, I.S. (2005). Qualitative interviewing. The art of hearing data (2nd
ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publications Inc.
Sense vzw. (2013). Meervoudige maatschappelijke meerwaarde. Presentatie op studiedag
11 Juni 2013.
Sinclair, S., Baglioni, S. (2014). Social Innovation and Social Policy. Promises and Risks.
Social Policy & Society,13(3), 469–476.

Sociale Kruideniers Vlaanderen (2014). Analyse bevraging Lerend Netwerk. Presentatie op
6 Oktober 2014.
Steunpunt Mensen Zonder Papieren (2003). Voedselzekerheid voor mensen zonder wettig
verblijf in het Brussels Hoofdstedelijk gewest:alles kan beter!?. Steunpunt Mensen zonder
Papieren.
Stevens, N. (2011). Wijkrestaurants: drempels en uitdagingen. In: Van de Wetering, W.
(red.). Succesvol ondernemen in wijkrestaurants. Amsterdam: Attema & Van de Wetering.
Storms, B. and K. Van den Bosch (2009). Wat heeft een gezin minimaal nodig? Een
budgetstandaard voor Vlaanderen. Antwerpen, UA/Centrum voor Sociaal Beleid Herman
Deleeck.
Storms, B., Penne, T., Vandelannoote, D., Van Thielen, L. (2015). Is de
minimuminkomensbescherming in ons land doeltreffender geworden sinds 2008? Wat
leren we uit de geüpdatete referentiebudgetten?. VLAS studie 21, Antwerpen: Vlaams
Armoedesteunpunt.
Vandevoort, L. (2013). Sociaal aan de slag met voedseloverschotten. Vlaamse Overheid.
Vranken, J. (2014). Thatcher aan de Schelde. Epo.
Vranken, J. (1977). Armoede in de welvaartsstaat: een poging tot historische en structurele
plaatsing (2 delen). Antwerpen: Universiteit Instelling Antwerpen.

Appendix A: Lijst interviews
° Interview Projectmedewerker Sociale Kruidenier bij Leren Ondernemen. 6 Maart 2014,
Leuven.
° Interview directeur sociale dienst OCMW Leuven. 23 April 2014, Leuven.
° Interview afdelingshoofd maatschappelijke ontplooiing OCMW Antwerpen. 27 Mei
2014, Antwerpen.
° Interview afgevaardigd bestuurder Sense, 16 Juni 2014, Antwerpen.
° Interview chef-begeleider buurtrestaurant Kom.Eet. 23 Juni 2014, Antwerpen, Deurne.
° Interview medewerker sociaal restaurant. 23 Juni 2014, Antwerpen, Deurne.
° Interview medewerkster sociaal restaurant. 23 Juni 2014, Antwerpen, Deurne.
° Interview chef-begeleider Foyer de Stroming. 25 Juni 2014, Antwerpen.
° Interview chef-begeleider buurtrestaurant Bakboord. 4 Juli 2014, Antwerpen.
° Interview coördinator sociaal restaurant Klavertjevier. 9 Juli 2014, Hasselt.
° Interview chef-begeleider buurtrestaurant De Zeven Schaken. 15 Juli 2014, Antwerpen.
° Interview HR medewerker Sense. 4 Augustus 2014, Antwerpen.
° Interview ex-medewerker sociaal restaurant. 13 Augustus 2014, Antwerpen.
° Interview ex-medewerker sociaal restaurant. 13 Augustus 2014, Antwerpen.
° Interview ex-medewerker sociaal restaurant. 14 Augustus 2014, Antwerpen.
° Interview ex-medewerker sociaal restaurant. 21 Augustus 2014, Antwerpen.

Appendix B: Focusgroep
De focusgroep kwam samen op 4 November 2014. Aan de focusgroep ging een presentatie
van de resultaten van de schriftelijke bevraging vooraf. Deelnemers:
° Gedelegeerd bestuurder Sense
° Medewerker Komosie
° Coordinator sociaal restaurant T’Lampeke
° Onderzoeker CERA

Appendix C: Schema analysekader

Appendix D: Voorbeeldformulier schriftelijke bevraging
Uw naam:
Uw organisatie:
………………………………..
……………………………….
Naam van het sociale restaurant: ……………………………….
1. In welk jaar is het restaurant ontstaan? ……….
2. Hangt het sociale restaurant samen met andere activiteiten of projecten (aanvinken)?
Sociale kruidenier
Voedselbedeling
Noodopvang thuislozen
Vereniging waar armen het woord nemen
Andere: ……………………………………………………………………………….
3. Wat zijn de openingsuren van het restaurant? (van – tot)
Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag Zaterdag Zondag
4. Kan u een schatting maken van het aantal verschafte maaltijden per jaar?
………………
5. Kan u een schatting maken van het aantal klanten op een gemiddelde dag?
………………
6. Staat het restaurant open voor het algemene publiek?
Ja
Neen
7. Werken jullie met verschillende tarieven voor de hoofdmaaltijd?
Type tarief
Prijs
1. ………………………………………………………. ……………….
2. ………………………………………………………. ……………….
3. ………………………………………………………. ………………..
Normaal tarief
………………..

8. Werkt u voor deze tarieven met een tussenkomst van het OCMW? (of andere
geldschieter, zoja, welke geldschieter)
………………………………………………………………………………………………
….
………………………………………………………………………………………………
….
9. Werkt u op andere manieren samen met de lokale overheid? (ook vermelden indien het
restaurant van het OCMW zelf is)
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
…………
10. Kan u een inschatting maken van het publiek dat jullie ontvangen?
a) Leeftijd: …….. % jonger dan 18 ……. % tussen 18 en 65 …… % 65+
b) Etniciteit: …… % van autochtone afkomst …….. % van buitenlandse
afkomst
(2 de generatie, ouders in buitenland geboren)
c) Tarief (a.u.b. zelfde volgorde categorieën gebruiken als op vorige pagina):
Tarief 1 …………. Tarief 2 ……….. Tarief 3 ………… Normaal tarief
…. % …. % …. % …. %
11. Zijn er verder speciale groepen die in het oog springen of waar jullie zich op richten?
………………………………………………………………………………………………
…..............................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
.................
12. Is er de laatste jaren een evolutie in het aantal of de samenstelling van u doelpubliek?
………………………………………………………………………………………………..
.………………………………………………………………………………………………
…...……………………………………………………………………………………….......
................
13. Wat zijn volgens u de motieven voor kwetsbare groepen om naar het sociaal restaurant
te komen (buiten dat jullie lekker eten maken)? Duidt aan in welke mate de verschillende
motieven volgens u voorkomen:
zeer weinig weinig soms veel zeer veel
Geldgebrek
sociaal contact/isolement
onvermogen zelf te koken
andere: …………

14. Heeft u de indruk dat schaamte een drempel is om het sociale restaurant binnen te
stappen?
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……
15. Voorziet het restaurant in een vorm van (sociale) tewerkstelling? (ook indien de keuken niet
in hetzelfde gebouw is)
a) Neen, wij werken enkel met vrijwilligers
b) Ja (liefst uitdrukken in exacte aantallen personeel):
Type: vrijwilligers arbeidszorg sociale tewerkstelling in reguliere tewerkstelling
loondienst
Aantal:
……… ………. ……….. ………
waarvan Art. 60: …….
c) Toelichting indien nog andere formule (bv. klanten koken zelf):
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………
16. Dragen sociale restaurants volgens u bij aan het structureel oplossen voor armoede, en
zo ja, op welke manier?
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
…………
17. Hoe ziet u de toekomst van u initiatief? Ziet u bv. dreigingen of groeimogelijkheden?
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………

Appendix E: Itemlijsten interviews.
Het gaat om kwalitatieve semi-gestructureerde interviews, gedaan binnen organisatorisch
zeer verschillende contexten. Dit gaat om een ideaaltype itemlijst, die aangepast wordt
naargelang:
- de nadruk van de betreffende casestudy op bepaalde factoren van structurele
armoedebestrijding;
- de positie van waaruit de persoon betrokken was bij het sociale innovatieve project;
- de tijd die de respondent beschikbaar maakt voor het interview;
- de mate van openheid en medewerking die de respondent betoont tijdens interview.
Voor meer informatie rond de exacte vraagstelling kan op aanvraag inzage worden
gegeven in de transcripties van de interviews, voor zover dit niet raakt aan de afspraken die
gemaakt worden rond de privacy van respondenten.
We organiseren de itemlijst voor de interviews hieronder per factor in het analysekader
rond structurele armoedebestrijding. Aangezien voor dit onderzoek geen klanten
geïnterviewd werden slaan we die itemlijst over.
Voor actoren die direct of indirect betrokken zijn bij de organisatie/werking van de
SI hebben vragen betrekking op de volgende items. Bij beleidsactoren of
partnerorganisaties is het een beperktere lijst, die meer ingaat op de samenwerking:
Context: Positionering geïnterviewde:
o functie en betrokkenheid geïnterviewde persoon binnen de SI
o (indien relevant) carrière van geïnterviewde persoon voor betrokkenheid bij
Factor 1: Relatie tot subjectieve condities armoedebestrijding:
o koppeling met politisering van noden.
> actievoering rond noden? waarom wel/niet?
> beleidssignalering? waarom wel/niet?
> mobilisering mensen in armoede rond noden? waarom wel/niet?
Factor 2: Relatie tot sociaaleconomische mechanismen die armoede produceren:
o Algemene werking en deelaspecten van het project
> relatie met arbeidsmarkt en inkomensverwerving (mate van
decommodificatie)
> collectieve diensten, etc.
Factor 3: Relatie tot positie mensen in armoede:
o Algemene werking en deelaspecten van het project (sterk verschillend per
case)
> Reactie op welke noden? Hoe werden deze noden geïdentificeerd?
> Wat is de positie van mensen in armoede binnen dit project?
> Stellen er zich problemen in de werking of omgang met doelgroep?
o het doelpubliek.

Wie wil men bereiken (en wie niet)
> Wie bereikt de SI effectief? Worden er toegangscriteria gehanteerd? Door
wie en welke criteria?
> Evoluties in omvang en samenstelling doelpubliek
> Drempels (incl. schaamte)
Factor 4: Schaal en verspreiding:
o verspreiding / schaal
> wenselijkheid en mogelijkheid van verspreiding
> organisatie op bovenlokale schaal
o Toekomstperspectieven
> evolutie noden
> is project vol te houden?
> verwacht men steun uit bepaalde hoek
Factor 5: Relatie tot overheid:
o Samenwerking met andere organisaties/actoren, in het bijzonder de relaties
tussen SI en de overheid:
> Is er samenwerking?
> Hoe kwam deze tot stand en rond welke aspecten van de SI?
> Hoe wordt deze samenwerking ervaren?
> Past deze samenwerking binnen een bepaald beleid? Indien ja, welk beleid
en hoe? (enkel voor beleidsactoren)

Appendix F: Samenvatting armoedetheorie
Wat volgt is een korte en noodzakelijk gestileerde samenvatting van de manier waarom wij
armoede theoretische en conceptueel benaderen.
We definiëren armoede als de situatie waarin iemand zulk een tekort heeft aan
economische middelen in verhouding tot de algemene levenstandaard dat deze sociaal
uitgesloten raakt op meerdere domeinen. Deze definitie combineert een focus op materiele
middelen met aandacht voor het relationele aspect en de meerdere domeinen waarop
armoede zich kan manifesteren. Wij benaderen armoede als een structureel probleem, dat
gerelateerd is aan relatief duurzame eigenschappen volgens dewelke een kapitalistische
samenleving ingericht is. We maken hierin een onderscheid tussen het structurele probleem
op maatschappelijk-systemisch niveau en op individueel niveau. In het eerste geval gaat
het over hoe structuren als de ideaaltypische bepalende eigenschappen van een sociaal
systeem noodzakelijk tot de (re)productie van armoede binnen de samenleving leiden. In
het tweede geval gaat structuur over hoe bepaalde hindernissen (bv. drempels) zich vanuit
positie van mensen in armoede stellen die ze niet makkelijk zelf kunnen overwinnen.
Binnen de structureel-systemische productie van armoede vertrekken we vanuit de context
van een ongelijke en private productie en verdeling van welvaart binnen het kapitalisme.
Hierin moeten personen standaard zelf in hun noden voorzien via deelname aan de
arbeidsmarkt, waardoor personen die dit op een bepaald moment in hun leven niet of niet
voldoende kunnen, kwetsbaar zijn en een risico op armoede lopen. Dit gaat samen met een
automatische generatie van crisissituaties in het inkomen binnen een economisch model
waarin werkloosheid en onregelmatige (onder)tewerkstelling structureel voorkomen voor
een deel van de bevolking. Dit o.a. als gevolg van creatieve destructie, globalisering en
verandering in de gevraagde competenties (naast de individuele risico’s die samenhangen
met leeftijd en gezondheid). Een ander element zijn de mechanismes van sociale
uitsluiting, waarbij we onderscheid tussen actieve en passieve sociale uitsluiting. Actieve
sociale uitsluiting vertrek vanuit ongelijkheid en gaat over bewuste uitsluiting van groepen
volgens bepaalde breuklijnen zoals etniciteit, klasse of gender gemotiveerd door belangen
in sociale hiërarchieën. Passieve, of automatische uitsluiting is doorgaans geen intentioneel
proces, maar vind zijn oorsprong in monetarisering/commodificatie, of het feit dat in steeds
delen van de economie en samenleving geld gebruikt word om sociale interactie (zoals
ruil) te organiseren. Dit zorgt er structureel voor dat mensen met weinig economische
middelen uitgesloten raken op andere domeinen (zoals wonen, educatie, gezondheid),
waardoor ook tijdelijke geldtekorten hun positie veranderen. Andersom kunnen ook
tekorten in andere domeinen tekorten in inkomen veroorzaken. Het samenspel van
kwetsbaarheid, crisissen in inkomen en sociale uitsluiting veroorzaakt armoede doordat er
een afstand ontstaat tussen algemeen aanvaarde leefpatronen en de middelen die iemand
heeft om deze te bereiken. Dit risico wordt deels gemedieerd door sociale
zekerheidsvoorzieningen, maar er bestaat structureel voor bepaalde groepen een kloof
tussen de compensatie die ze geven voor dit tekort en de leefpatronen, wat armoede
mogelijk maakt. Als deze zaken worden echter ook gemedieerd door kapitaal als buffer,
waardoor deze risico’s niet iedereen even sterk raken, wat op zijn beurt de aanvaarding van
armoede mogelijk maakt.
Bij de analyse van sociale innovatie gaan we eraan uit dat minstens vijf factoren relevant
zijn om in te schatten hoe sociale innovaties het armoedeprobleem benaderen, en welk
potentieel ze hebben om er structureel iets aan te doen. Daarbij kijken we naar: 1) de

elatie tot het draagvlak voor armoedebestrijding (subjectieve condities); 2) de relatie tot de
sociaaleconomische mechanismes die armoede op maatschappelijk niveau produceren; 3)
de relatie tot de uitgesloten positie van mensen in armoede; 4) het gewicht, de verspreiding
en de schaal van een sociale innovatie; en tenslotte 5) de relatie tot de overheid en
bestaande programma’s voor armoedebestrijding.