Kylie

ISSN 1733-5256 

MIESIĘCZNIK DLA FARMACEUTÓW 

LUTY 2008 

PRZETRWAĆ 

ZIMĘ 

I NIE 

PRZYTYĆ 

PORADNIK 

MENEDŻERA 

• Nie panikuj, 

gdy giełda szaleje 

• Pozyskaj 

fundusze z Unii 

DIAGNOZA: 

RAK 

I CO DALEJ? 

• Czy będzie 

przełom 

w leczeniu? 

• Jak żyć 

z nowotworem 

• Niełatwe rozmowy 

z chorym 

Kylie 

Minogue 

Wygrałam z rakiem, 

dostałam drugie życie

FARMACJA I JA MIESIĘCZNIK DLA FARMACEUTÓW NR 2 (LUTY) 2008 R. 

Spis treści 

Fot. East News, BE&W, Kosmetyczny Instytut Dr Irena Eris 

Drodzy 

Czytelnicy! 

Weźmy przykład z właścicieli 

samochodów. Ci (na ogół) traktują je 

z obsesyjną wręcz pieczołowitością. 

Poddają systematycznym przeglądom, 

wsłuchują się w nietypowe odgłosy 

silnika, panikują na widok czerwonych 

lampek sygnalizujących najdrobniejszą 

usterkę. Każdy niepokojący sygnał czym 

prędzej konsultują z fachowcami 

z autoryzowanych serwisów, słono 

płacąc za każdą poradę. 

Gdyby tylko taka sama zapobiegliwość 

cechowała nas w stosunku do własnego 

ciała, 4 lutego – Światowy Dzień Walki 

z Rakiem – byłby dniem radośniejszym. 

Tymczasem polska rzeczywistość jest 

inna: wzrasta liczba zachorowań, 

wzrasta liczba chorych 

nieprzeżywających 5 lat od wykrycia 

raka, a nakłady na leczenie są za małe. 

Tym większa więc nasza rola, jako 

propagatorów zachowań 

prozdrowotnych. Powtarzajmy do 

znudzenia: obserwujmy własne ciało, 

reagujmy na pierwsze niepokojące 

sygnały, nie zapominajmy o badaniach 

okresowych. Pamiętajmy: późno 

wykryty rak jest śmiertelny, ale wczesne 

stadium choroby – leczone 

w specjalistycznych placówkach, przy 

użyciu nowoczesnych terapii – to 

realna szansa na wygranie batalii. 

Jako farmaceuci wykażmy czujność 

onkologiczną: ten sam pacjent 

nieustannie zgłaszający się po leki 

przeciwbólowe może mieć problem 

znacznie poważniejszy niż migrenowy 

ból głowy. 

FAKTY 

4 5 spraw, o których warto 

pamiętać w lutym 

5 Grypa daje się we znaki 

5 Znamy wyniki konkursu 

„Termowizja 

w twoim mieście” 

5 W lutym w tv 

MENEDŻER APTEKI 

6 Prawo i farmacja 

Oferta zgodna z przepisami 

8 Marketing 

Jakość ponad wszystko 

10 Finanse w praktyce 

Nowe rozdanie unijnych dotacji 

12 Finanse w praktyce 

Spokojnie, to tylko bessa 

15 Nowe technologie 

Prosto do celu 

16 Akademia Farmaceuty 

Mowa bez słów 

18 Apteki świata: Kazachstan 

Apteka za stepem 

MEDYCYNA 

22 Odkrycia 

Przyczyny powstawania 

nowotworów 

24 Onkologia 

Życie z bólem 

26 Onkologia 

Leczenie bólu 

28 Znane rośliny, 

nieznane możliwości 

Na raka? Tak, ale u szczurów... 

29 Laryngologia 

Zwykły katar czy „katar zatokowy” 

31 Suplementacja diety 

Witaminowa efemeryda 

32 Onkologia 

Terapia na miarę 

Zdjęcie na okładce: REX/East News 

35 Suplementacja diety 

W różnorodności siła 

36 W trosce o bezpieczeństwo 

pacjenta 

Poznaj swojego pacjenta... 

zażywającego wiele leków 

LIFESTYLE 

38 Rozmowa 

Kylie Minogue: 

Dostałam drugie życie 

40 Życie w chorobie 

Diagnoza: rak – i co dalej? 

42 Psychologia 

Mów do mnie o chorobie 

46 Dieta 

Jak nie przytyć zimą? 

48 Uroda 

Zabawa z kwasami 

PO GODZINACH 

51 Co czytają farmaceuci 

Jak powiedzieć dziecku 

prawdę? 

52 Od alchemii do farmacji 

Niewiarygodna historia 

Jane Crawford 

54 Powieść 

Apteka z ogrodem 

56 Szkoła języka 

English in a pill 

57 Krzyżówka 

58 Humor 

Luty 2008 Farmacja i ja 

3

FAKTY 

5 

SPRAW, O KTÓRYCH WARTO PAMIĘTAĆ 

w lutym 

dobnie jak poprzednie – będzie poświęcona 

m.in. zarządzaniu i inwestycjom w sektorze 

medycznym, problemom lecznictwa stacjonarnego, 

finansowaniu świadczeń zdrowotnych 

– a wszystko to z perspektywy regionu. 

Więcej informacji: tel. 0 32 209 13 03. 

1 

2 

6-8 LUTEGO 

SZERSZA PERSPEKTYWA 

Menedżerowie aptek muszą mieć rozległą 

wiedzę nie tylko z zakresu farmacji, ale 

także zarządzania, HR, logistyki oraz prawa. 

I właśnie umiejętności z zakresu dwóch 

ostatnich dziedzin będzie można doskonalić 

podczas organizowanej w Warszawie 

konferencji „Certyfikowany manager logistyki 

w farmacji”. Szkolenie zostało podzielone 

na trzy części tematyczne (prawo, dobra 

praktyka w logistyce oraz zarządzanie dostawami). 

Kurs będzie prowadzony przez 

ekspertów znających specyfikę branży farmaceutycznej. 

Więcej informacji: 

tel. 0 22 420 55 24. 

13 LUTEGO 

MYŚL LOKALNIE 

3 

4 

14-15 LUTEGO 

ZIMA DLA URODY 

Walentynki w Czechach? Czemu nie! Zima 

to czas, kiedy kraj ten jest wyjątkowo 

atrakcyjny turystycznie. 

Ci, którzy będą mieli chęć 

na chwilę zejść ze stoków, 

mogą się wybrać do Brna, 

gdzie w połowie miesiąca 

odbędą się Międzynarodowe 

Targi Kosmetyczne 

COSMETICS. 

Sprzedaż kosmetyków 

ma obecnie dla 

aptek coraz większe 

znaczenie, dlatego 

warto zobaczyć, 

co nowego oferuje 

rynek, i nawiązać nowe 

kontakty handlowe. Więcej informacji: 

tel. 0 34 366 59 54. 

21-22 LUTEGO 

W OBLICZU KRYZYSU 

Zarządzanie apteką jest wyzwaniem nawet 

wtedy, kiedy wszystko idzie ustalonym 

rytmem. Cóż dopiero, gdy sprawy przybierają 

zły obrót… W zależności od bran- 

Kolejne spotkanie w ramach cyklu „System 

opieki zdrowotnej. Ogólnopolskie problemy 

– regionalna perspektywa” tym razem odbędzie 

się w Krakowie. Konferencja – poży 

zmieniają się miejsca szczególnego ryzyka, 

kryzysowych „punktów zapalnych”, 

jednakże istnieją także wspólne dla większości 

przedsiębiorstw, jak np. wizerunek, 

komunikacja, IT, zarządzanie bezpieczeństwem 

działania, kwestie prawne. Warto 

wiedzieć, jak zapobiegać problemom 

i co robić, gdy wystąpią. Tematowi 

temu będzie poświęcona konferencja 

odbywająca się w Warszawie 

zatytułowana „Zarządzanie 

kryzysem”. 

Więcej informacji: 

tel. 0 12 350 54 00. 

5 

28-29 LUTEGO 

UBI PERICULUM, IBI LEX 

Zmianom w prawie farmaceutycznym 

w 2008 r., rozbieżnościom interpretacyjnym 

związanym z już funkcjonującym 

prawem oraz innym problemom, z którymi 

mogą borykać się w swojej pracy 

menedżerowie związani z rynkiem farmaceutycznym, 

będzie poświęcona organizowana 

w Warszawie konferencja „Prawo 

farmaceutyczne”. Więcej informacji: 

tel. 0 22 256 72 00. 

Fot. Digitouch

FAKTY 

Wciągu czterech pierwszych 

miesięcy wzmożonej zachorowalności, 

tj. od września do 

grudnia 2007 r., zanotowano 69 235 przypadków 

zachorowań lub podejrzeń zachorowań 

na grypę. W analogicznym 

okresie 2006 r. zachorowało 50 783 osób. 

Wynika z tego, że w okresie wrzesień-grudzień 

2007 r. chorujących było aż o 18 452 

więcej. 

NAJZDROWSI 

W ŚWIĘTOKRZYSKIEM 

W rozbiciu na poszczególne województwa 

dane pokazują, że największą liczbę przypadków 

zachorowań lub podejrzeń zachorowań 

na grypę od września do końca grudnia 

2007 r. odnotowało województwo 

mazowieckie – 27 624 przypadków. Stanowi 

to blisko 40% zachorowań w Polsce. 

Grypa 

daje się we znaki 

W 2007 r. od września do grudnia 

na grypę chorowało aż o 36,6% osób 

więcej niż w tym samym okresie 2006 r. 

Łódzkie odnotowało 10 362 przypadków 

(15% wszystkich zachorowań w kraju). Kolejnym 

województwem, w którym zarejestrowano 

największą liczbę przypadków jest 

małopolskie – w sumie zachorowało tam 

7382 osób (ponad 10% wszystkich zacho- 

liczba zachorowań lub podejrzeń 

zachorowań na grypę 

Zestawienie danych epidemiologicznych w sezonach 2007/2008 i 2006/2007 

9000 

8000 

7000 

6000 

5000 

4000 

3000 

2000 

1000 

0 

4488 

3431 

5898 

5255 4784 

4933 

7079 

4606 

8-15.10 

16-22.10 

23-31.10 

1-7.11 

5921 

3716 

8-15.11 

rowań). Grypa najmniej dotknęła mieszkańców 

woj. świętokrzyskiego – odnotowano 

tam zaledwie 92 zachorowania. 

NAJNOWSZE PROGNOZY 

Niestety 2008 rok nie nastraja optymistycznie 

– w pierwszym tygodniu stycznia 

2008 r. zachorowały 5592 osoby (o 38% 

więcej w porównaniu z ostatnim tygodniem 

grudnia). Natomiast drugi tydzień stycznia 

przyniósł 8722 przypadki zachorowań lub 

podejrzeń zachorowań na grypę, czyli o 56% 

więcej niż w poprzednio badanym okresie. 

Dane epidemiologiczne potwierdzają przypuszczenia 

ekspertów, że szczyt zachorowań 

jest jeszcze przed nami. 

6904 

2007/2008 

2006/2007 

16-22.11 

23-30.11 

1-7.12 

8-15.12 

16-22.12 

23-31.12 

1-7.01 

Opracowanie: Centrum Informacji o Przeziębieniu i Grypie www.centrumgrypa.pl na podstawie danych PZH: www.pzh.gov.pl. 

4461 

6442 

4933 

6091 

5118 

5274 

4013 

4044 

2747 

5592 

5143 

8722 

3808 

Kampania „Zdrowe Zatoki” prowadzona jest pod patronatem 

Znamy wyniki konkursu 

„Termowizja w twoim mieście” 

Dobiegło końca głosowanie internautów, które 

trwało od 10 października do 31 grudnia 

2007 r. Już wiadomo, które miasta odwiedzi 

gabinet badań termowizyjnych. 

Wkategorii miast dużych (powyżej 

250 tys. mieszkańców) 

zwyciężyła Bydgoszcz, z miast 

średnich (100-250 tys. mieszkańców) najwięcej 

głosów otrzymały: Zielona Góra 

oraz Gorzów Wielkopolski, wśród miast 

poniżej 100 tys. mieszkańców zwyciężył 

Zamość. Od lutego do kwietnia 2008 r. 

mieszkańcy zwycięskich aglomeracji będą 

mieli okazję przebadania się w gabinetach 

„Zdrowe Zatoki”. Dokładne terminy badań 

będą podane już wkrótce na stronie 

www.zdrowezatoki.pl. 

Głosowanie cieszyło się ogromnym zainteresowaniem 

i wzbudzało emocje internautów, 

którzy zachęcali się nawzajem 

do głosowania na lokalnych forach internetowych. 

Każdy głosujący mógł oddać 

tylko jeden głos dziennie – w ciągu niespełna 

trzech miesięcy internauci oddali 

w sumie 9254 głosy. 

W LUTYM W TV 

Farmaceuto, w związku z emisją 

reklam w telewizji, przygotuj się 

na zwiększone zainteresowanie 

tymi produktami w lutym: 

• Verdin – tabletki, 

• Xenna Extra, 

• Vigor Complete, 

• Apap, 

• Ibuprom, 

• Ibuprom 

Max, 

• Ibuprom 

Zatoki, 

• Acatar 

Zatoki 

– nowość, 

• Gripex, 

• Herbitussin. 

Luty 2008 Farmacja i ja 5


prawo i farmacja 

Oferta zgodna 

z przepisami 

Małgorzata Puchalska 

Jest radcą prawnym 

w US Pharmacia. 

W aptekach sprzedajemy nie tylko leki, 

ale również szereg preparatów i przedmiotów 

pomagających w leczeniu i pielęgnacji. 

Jak wyglądają kwestie prawne dotyczące 

obrotu tymi produktami? 

Zgodnie z ustawą z 6 września 2001 r. 

„Prawo farmaceutyczne” w aptekach 

ogólnodostępnych oprócz leków 

można sprzedawać wyroby medyczne, 

środki spożywcze specjalnego przeznaczenia 

żywieniowego, kosmetyki, środki 

higieniczne, przedmioty do pielęgnacji 

niemowląt i chorych, środki spożywcze 

zawierające farmakopealne naturalne składniki 

pochodzenia roślinnego oraz środki 

dezynfekcyjne stosowane w medycynie. 

Produkty te mogą być sprzedawane w aptece, 

o ile spełnione są pewne warunki. Przede 

wszystkim sprzedaż powinna się odbywać 

na wydzielonych stoiskach, co rozumiane 

jest jako oddzielne przechowywanie od leków. 

Produkty muszą spełniać wymagania określone 

w przepisach, w tym powinny posiadać 

wymagane prawem atesty lub zezwolenia. 

Ponadto przechowywanie i sprzedaż tych 

produktów nie może przeszkadzać w podstawowej 

działalności apteki. 

WYROBY MEDYCZNE 

Wyrobom medycznym poświęcona jest 

ustawa z 20 kwietnia 2001 r. o wyrobach 

medycznych. Ich definicja jest bardzo szeroka. 

Może to być narzędzie, przyrząd, 

aparat, sprzęt, materiał lub inny artykuł 

przeznaczony do stosowania u ludzi w celu 

diagnozowania, zapobiegania, monitorowania, 

leczenia lub łagodzenia przebiegu 

chorób, w celu badania, zastępowania lub 

modyfikowania budowy anatomicznej lub 

prowadzenia procesu fizjologicznego oraz 

w celu regulacji poczęć. Co jednak najważniejsze, 

wyrób medyczny nie osiąga swojego 

Na ogólnych zasadach 

Nie ma odrębnych przepisów, które 

definiowałyby pojęcie środków higienicznych, 

przedmiotów do pielęgnacji 

niemowląt i chorych oraz środków 

dezynfekcyjnych stosowanych w medycynie, 

które również mogą znajdować 

się w ofercie apteki ogólnodostępnej. 

W wymienionych kategoriach mogą się 

kryć zarówno kosmetyki, jak i wyroby 

medyczne (mydła, płyny dezynfekujące, 

podpaski, pieluchy). Produkty te, w zależności 

od ich prawnego zakwalifikowania, 

powinny spełniać wymogi określone 

we wspomnianych wyżej 

przepisach prawa, a niejednokrotnie 

również we właściwych normach, np. 

Polskich Normach. 

zasadniczego działania środkami farmakologicznymi, 

immunologicznymi lub metabolicznymi. 

Działanie wyrobu może być 

jedynie wspomagane przez te środki. 

Spektrum dostępnych na rynku wyrobów 

medycznych jest bardzo szerokie. Wyrobami 

medycznymi są np. materiały opatrunkowe, 

testy ciążowe, prezerwatywy, okulary 

korekcyjne, protezy, a także skomplikowane 

urządzenia, jak tomografy komputerowe. 

KOSMETYKI 

Kosmetyki zdefiniowane są w ustawie z 30 

marca 2001 r. o kosmetykach. Określa się 

tym mianem każdą substancję lub preparat 

przeznaczony do zewnętrznego kontaktu 

z ciałem człowieka: skórą, włosami, wargami, 

paznokciami, zewnętrznymi narządami 

płciowymi, zębami i błonami śluzowymi 

jamy ustnej, których wyłącznym lub podstawowym 

celem jest utrzymanie ich w czystości, 

pielęgnowanie, ochrona, perfumowanie, 

zmiana wyglądu ciała lub poprawa 

jego zapachu. Charakterystycznym czynnikiem 

odróżniającym kosmetyki od żywności, 

w tym od suplementów diety, jest to, że 

kosmetyki mogą służyć wyłącznie do stosowania 

na zewnątrz ciała człowieka. 

ŚRODKI SPOŻYWCZE 

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia 

żywieniowego oraz środki spożywcze 

zawierające farmakopealne naturalne składniki 

pochodzenia roślinnego są żywnością. 

Podlegają pod regulacje zawarte w ustawie 

z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności 

i żywienia. Ustawa dzieli środki spożywcze 

specjalnego przeznaczenia na m.in. 

preparaty do żywienia niemowląt, środki 

dla niemowląt i małych dzieci w wieku od 

roku do 3 lat, środki stosowane w dietach 

o ograniczonej zawartości energii w celu 

redukcji masy ciała, tzw. odżywki dla sportowców, 

czyli środki zaspokajające zapotrzebowanie 

organizmu przy intensywnym 

wysiłku fizycznym, środki dla osób z cukrzycą, 

środki niskosodowe, w tym sole 

dietetyczne oraz środki bezglutenowe. 

Fot. Ullstein/BE&W 

6 

Farmacja i ja Luty 2008

Spraw, by Twoi Pacjenci też tacy byli. 

Polecaj im VIGOR complete dla dorosłych, 

który dzięki wyjątkowej kompozycji 

witamin i minerałów zadba o zdrowie 

i wspomoże ich witalność. 

WIĘCEJ ZDROWIA. 

WIĘCEJ Z ŻYCIA. 

SUPLEMENT DIETY US PHARMACIA


marketing 

Tomasz Barałkiewicz 

Group Account 

Director w agencji 

reklamowej 

Tequila Polska. 

Jest ekspertem 

w dziedzinie 

marketingu 

farmaceutycznego. 

O wysoką jakość 

trzeba dbać 

niezależnie od 

obrotów apteki. Liczy 

się wszystko 

– obsługa, oferowane 

usługi, estetyka 

wnętrza, wygląd 

opakowań leków czy 

kosmetyków. 

W czasie największej 

zachorowalności 

mamy jednak 

znacznie większą 

szansę 

zaprezentować się 

z jak najlepszej 

strony. 

Jakość 

ponad 

wszystko! 

Zimowa aura – szczególnie jeśli 

nie ma śniegu i mrozu, a jest 

raczej mglisto i deszczowo 

– sprzyja przeziębieniom. Okres 

zwiększonej zachorowalności to dla 

aptekarzy czas intensywniejszej pracy. 

W tym zimowo-wiosennym okresie to 

marzec jest zawsze miesiącem charakteryzującym 

się najwyższym obrotem 

aptek. Dla pojedynczej placówki oznacza 

to, że w tym miesiącu przyjdzie do 

niej najwięcej pacjentów. Jest to więc 

najlepszy czas, aby wywrzeć pozytywne 

wrażenie i w ten sposób zostać zapamiętanym. 

W efekcie spowoduje to 

ponowne wizyty nabywców, również 

w „gorszych” dla branży aptekarskiej 

miesiącach. 

INNY SEZON? 

Pisząc ten tekst, zastanawiałem się, czy 

aktualny sezon jest inny od poprzednich 

lub czy wyróżnia go coś szczególnego. 

Zdecydowanym wyróżnikiem może być 

znaczący spadek aktywności promocyjnych 

aptek i sieci oraz równie silne osłabienie 

siły komunikatów reklamowych 

wysyłanych do pacjentów przez apteki. 

Wynika to oczywiście ze zmiany prawa, 

które wprowadziło wiele ograniczeń 

w promocji leków, jak również zmiany 

samych placówek detalicznego handlu 

lekami. Dla mnie zmiana ta jest o tyle 

ciekawa, że przez wiele lat aktywnie doradzałem 

różnorodnym podmiotom 

w zakresie promocji i reklamy. W swojej 

pracy zmuszony byłem do ciągłej kreatywności 

i poszukiwania nowych metod 

wspierania aptek. W ten sposób miałem 

Fot. East News 

8 Farmacja i ja Luty 2008


marketing 

przyjemność obserwować setki ulotek, 

gazetek promocyjnych czy też plakatów 

lub tablic z reklamami. 

Dwa poprzednie sezony były czasem 

promocji – i o ile w roku 2005 leki za 

grosz były jeszcze skutecznym motorem 

napędowym, to już w 2006 r. stały się 

standardem, a wzrost popytu gwarantowało 

jedynie dopłacanie pacjentom 

do recept! Wiele z tych praktyk funkcjonuje 

dziś już tylko w nielicznych 

miejscach. Jeżeli nawet natrafimy na 

reklamę zbliżoną do tej sprzed lat, zawsze 

znajdziemy na niej adnotację: „promocja 

dotyczy wyłącznie leków i wyrobów 

medycznych nieobjętych refundacją”. 

Powodem spadku intensywności przekazów 

nie był zakaz obniżania cen, 

ponieważ sprawny aptekarz i tak potrafi 

sprzedawać leki po znacznie niższej 

od rynkowej cenie, ale zakaz mówienia 

o tym. Jeżeli nie możemy o czymś powiedzieć, 

traci to efekt i nie przyciąga 

nabywców. Wiadomo przecież, że hasło: 

„leki za grosz” dotyczyło wybranej grupy 

preparatów i miało charakter marketingowy, 

przez co przyczyniało się do 

budowania wizerunku apteki atrakcyjnej 

cenowo. 

SZUKANIE PRZEWAGI 

Często ze znajomymi aptekarzami, 

którzy proszą mnie o porady, wspólnie 

analizujemy sytuację i poszukujemy 

najskuteczniejszych sposobów promocji 

i reklamy. Jeżeli jednak dziś, w zmienionej 

sytuacji prawnej, ktoś pyta mnie 

o ten jeden element, który może być 

długookresową przewagą apteki, to bezdyskusyjnie 

zawsze mówię to samo: 

jakość. W rozwijającej się gospodarce, 

przy malejącym bezrobociu, nawet dyskonty 

spożywcze zaczynają modernizować 

swoje wnętrza i oferować lepsze 

produkty i usługi. Wynika to z faktu 

bogacenia się społeczeństwa, zwiększania 

wydatków konsumpcyjnych oraz 

idącego za tym wszystkim wzrostu oczekiwań 

konsumentów. 

Właśnie taka sytuacja ma miejsce dziś 

w Polsce. Pacjenci poszukują jakości 

i wybierają miejsce zakupu, które gwarantuje 

im ją na najwyższym poziomie. 

W ostateczności przechodzą do segmentu 

tych, którzy szukają najatrakcyjniejszego 

stosunku jakości do ceny. Właśnie 

Ci ostatni, choćby ze względu na brak 

czasu, nie odbędą już podróży na drugi 

koniec miasta do apteki tańszej o 5%, 

ale znacznie chętniej wybiorą spośród 

dwóch sąsiadujących tę, w której jest 

mniejsza kolejka. Zastanówmy się więc, 

na jakich płaszczyznach można rozważać 

jakość. 

JAKOŚĆ OFERTY 

W aptece trudno mówić o lepszym lub 

gorszym towarze, ponieważ leki i warunki 

ich przechowywania są zbliżone 

i zwykły pacjent nie jest w stanie tego 

zweryfikować. Jakością jest tutaj szerokość 

oferty, czyli dostępność na miejscu jak 

największej ilości różnorodnych leków, 

co umożliwia kupienie w jednym miejscu 

wszystkich niezbędnych preparatów. 

Warto również zastanowić się nad często 

spotykanym w aptekach wyprzedawaniem 

leków na kilka tygodni przed 

ko rotujących lekach. W niektórych 

przypadkach, tak mało istotny dla wielu 

detal decyduje o opinii na temat 

placówki. 

JAKOŚĆ OBSŁUGI 

Pisaliśmy i będziemy pisali o tym wiele 

na łamach „Farmacji i ja”. Warto jednak 

ponownie wrócić do wielu ciekawych 

artykułów zawierających porady na temat 

kultury obsługi, technik i metod sprzedaży 

czy też wizerunku personelu. Pamiętajmy, 

że w większości przypadków 

wizerunek jest budowany poprzez wygląd 

i zachowanie farmaceutów. 

Dbajmy o jakość w zakresie obsługi, 

ponieważ od zawsze jest to najszybszy 

i najprostszy sposób na osiągnięcie 

sukcesu oraz zjednanie sobie licznych 

nabywców. Jeżeli mamy jakiekolwiek 

wątpliwości, to zastanówmy się, w jakich 

Nie czekajmy na podjęcie działań przez naszych 

konkurentów. Na każdym kroku, na zewnątrz i wewnątrz, 

starajmy się podnieść w naszej aptece jakość. 

upływem terminu ich ważności. Przemyślenia 

wymaga z jednej strony etyczny 

wymiar takich działań, z drugiej 

natomiast – ewentualne korzyści. Może 

się bowiem okazać, że uzyskany zysk 

będzie wielokrotnie mniejszy od straty 

wynikającej z kilku utraconych w ten 

sposób pacjentów. 

Pamiętajmy, że jakość to również data 

przydatności i wygląd opakowania. Przy 

okazji zwracam uwagę, na kurz zalegający 

na niektórych dermokosmetykach 

czy też – kupionych w nadmiarze – rzad- 

Zarządzanie przez jakość 

Wiele lat temu dwóch Amerykanów 

wdrożyło w Japonii ideę TQM (Total 

Quality Management), czyli zarządzanie 

przez jakość. Dzięki koncentracji 

wszelkich wysiłków na poszukiwaniu 

maksymalnej jakości, stali się współtwórcami 

sukcesu gospodarczego 

tego kraju. Wiele lat później duża część 

amerykańskich firm zabiegała o ich 

pomoc we wdrożeniu podobnych procedur 

u siebie. 

sklepach kupujemy odzież, obuwie czy 

jedzenie i dlaczego właśnie tam. 

JAKOŚĆ USŁUGI 

Zanim pacjent podejdzie do stanowiska 

obsługi i będzie miał przyjemność zobaczyć 

panią magister, która pomoże 

mu, oferując najwyższą jakość, będzie 

miał okazję doznać wielu innych wrażeń. 

Estetyczna elewacja apteki, możliwość 

zaparkowania samochodu, wygodne 

wejście oraz jasne i przyjazne wnętrze 

to elementy, który budują doskonałą 

atmosferę zakupów i świadczą o najwyższej 

jakości. Odpowiednio usytuowana 

kanapa, na której mogą usiąść 

zmęczeni ludzie, czekający na swoją 

kolej lub też kącik, w którym dzieci mogą 

się pobawić czekając na mamę, to dodatki, 

które podświadomie wpływają 

na ocenę całości. 

Wygląd zewnętrzny i wnętrze apteki 

stają się więc ważnym elementem tworzącym 

pozytywne wrażenie i na długo 

zapadającym w pamięć pacjentów. Jakość 

w tym przypadku to zbiór trwałych elementów, 

które gwarantują przyjazną 

atmosferę i komfort zakupów. 


9


finanse w praktyce 

Nowe rozdanie 

Magdalena Adamska 

Jest autorką tekstów 

ekonomicznych, 

publikowała m.in. 

w „Rzeczpospolitej”, 

„Pulsie Biznesu”, 

„Życiu Warszawy”, 

„Home&Market”, 

„Gazecie MSP”, 

„Nowym Rynku”. 

WOJEWÓDZTWO 

dolnośląskie 

kujawsko- 

-pomorskie 

unijnych dotacji 

W najbliższych miesiącach ruszy kolejna runda 

pomocy unijnej dla małych i średnich firm (MSP) oraz 

mikroprzedsiębiorstw. Tym razem pieniądze popłyną 

nie z centrum, lecz poprzez instytucje regionalne. 

lubelskie 

lubuskie 

Wramach „nowego 

rozdania” funduszy 

strukturalnych 

przyznanych Polsce na 

lata 2007-2013 wsparcie 

dla małych firm popłynie 

przez poszczególne regiony. 

W praktyce oznacza to, że każde 

z województw przygotowało swoje 

własne programy dotacji, a cały 

proces aplikacji i wyboru wnioskodawców 

ubiegających się 

o dotację przebiegać będzie 

regionalnie. 

NIE TYLKO 

INWESTYCJE 

W każdym z urzędów 

wojewódzkich (to zarządy 

województw są Instytucjami Zarządzającymi 

dla RPO) przygotowano 

dokumenty uszczegółowiające Regionalne 

Programy Operacyjne (RPO). 

W ramach RPO znajdą się pieniądze 

na infrastrukturę, ochronę środowiska, 

wsparcie projektów badawczo-rozwojowych 

oraz rozwój przedsiębiorczości. 

Wsparcie przedsiębiorców w ramach 

RPO ma polegać na: 

1. unowocześnieniu oferty produktowej 

i usługowej mikro-, małych 

i średnich przedsiębiorstw o największym 

potencjale rozwojowym, lecz 

działających na rynku regionalnym 

i lokalnym; 

2. tworzeniu i rozwoju nowo powstałych 

firm mikro; 

10 

Farmacja i ja Luty 2008 

Małe, średnie, mikro 

• Małe przedsiębiorstwa: przedsiębiorstwa 

zatrudniające mniej 

niż 50 osób, których obroty roczne 

i/lub roczna suma bilansowa 

nie przekracza 10 mln euro. 

• Średnie przedsiębiorstwa: 

przedsiębiorstwa, które zatrudniają 

mniej niż 250 osób, których 

obroty roczne nie przekraczają 

50 mln euro, i/lub których roczna 

suma bilansowa nie przekracza 

43 mln euro. 

• Mikroprzedsiębiorstwa: firmy 

zatrudniające mniej niż 10 

osób. 

3. wspieraniu innowacji i zastosowania 

nowych technologii w firmach; 

4. zwiększaniu regionalnego potencjału 

badawczo-rozwojowego 

i współpracy sektora B+R 

z przedsiębiorstwami; 

5. wzmocnieniu kapitałowym 

funduszy pożyczkowych 

i poręczeniowych; 

6.rozwoju lokalnych i regionalnych 

instytucji otoczenia 

biznesu. 

W ramach pomocy przewidziano 

m.in. programy dotacji do bezpośrednich 

inwestycji w przedsiębiorstwach 

(patrz – tabela). Warto pamiętać, 

że RPO nie jest jedynym źródłem 

współfinansowania projektów firm. 

Dotacje dla mikroprzedsiębiorstw 

działających na terenach wiejskich 

będzie można pozyskać również 

w programie rozwoju obszarów 

wiejskich (PROW). 

ZALICZKA NA DOBRY 

POCZĄTEK 

Mechanizm unijnych dotacji dopuszczał 

dotąd jedynie częściową refundację 

kosztów poniesionych na inwestycję. 

Pewnym novum będzie więc możliwość 

uzyskania zaliczki na poczet inwestycji 

współfinansowanej w programie. 

Z zaliczki będą mogły skorzystać tylko 

te firmy, które finansują inwestycje 

początkowe, polegające na wykorzystaniu 

nowych technologii i wdrożeniu 

rozwiązań charakteryzujących się 

wysoką innowacyjnością. 

Fot. Corbis,T. Perczyński 

łódzkie 

małopolskie 

mazowieckie 

opolskie 

podkarpackie 

podlaskie 

pomorskie 

śląskie 

świętokrzyskie 

Fot. Getty Images/FPM, T. Perczyński 

warmińsko-mazurskie 

wielkopolskie 

zachodniopomorskie



DZIAŁANIE 

BENEFICJENT 

WARTOŚĆ 

PROJEKTU 

KWOTA REFUNDACJI 

MINIMALNY 

WKŁAD WŁASNY 

RODZAJ INWESTYCJI 

1.1 

5.2.1 

5.2.2 

1.1 

1.2 

1.3 

2.1 

2.2 

3.2 

2.1 

1.5 

1.1.2 

1.3.2 

1.1 

1.4 

mikroprzedsiębiorstwa 

(do 2 lat 

działalności) 

oraz MSP 

MSP działające 

min. od 

12 miesięcy 


do 3 lat 

działalności 

MSP 

MSP 

MSP 


powyżej 3 lat, 

wdrażające projekt 

innowacyjny 

MSP wdrażające 

projekt innowacyjny 



i MSP 



i MSP 


i MSP 


i MSP 

mikroprzedsiębiorstwa: 

od 40 do 800 tys. PLN, 

MSP: od 100 tys. 

do 8 mln PLN 

maks. 500 tys. PLN 

min. 100 tys. PLN 

min. wartość projektu: 

36 tys. PLN, maks. 

kwota wydatków kwalifikowanych: 

8 mln PLN 

min. 71,5 tys. PLN 

min. 286 tys. PLN 

projekty o wartości 

kosztów kwalifikowanych 

do 8 mln PLN 

min. 5 tys. EUR 

min. 30 tys. PLN dla 

mikro-, min. 100 tys. 

PLN dla MPS. 

maks. kwota wsparcia dla 

beneficjenta łacznie w okresie 

2007-2013 r. to 8 mln PLN 

maks. kwota wsparcia 

pojedynczego projektu 

to 8 mln PLN 

od 25 do 250 tys. PLN 

min. wartość refundacji: 

50 tys. PLN 

od 200 tys. do 3 mln PLN 

typ I: do 50 tys. PLN, 

typ II: od 50 tys. PLN do 1 mln PLN 

typ I: do 50 tys. PLN, 

typ II: od 50 tys. PLN do 2 mln PLN 


od 200 tys. PLN 

min. refundacja: 10 tys. PLN, maks. 

800 tys. PLN dla firm mikro i małych 

oraz 1,2 mln PLN dla średnich 

mikro: maks. 500 tys. PLN, MSP 

maks. 4 mln PLN 

40% – dla małych 

i mikroprzedsiębiorstw 

50% 

50% 

30% 

30% 

30% – małe, 

40% – średnie 

30% 

30% – małe, 


15% 

55% – małe, 


50% – dla przedsiębiorstw 

z Warszawy, 

40% – dla firm 

spoza stolicy 

35% 

30% – mikro- i małe, 


30% mikro-, 

40% MSP 

zmiana wyrobu lub usługi, budowa, rozbudowa zakup 

i montaż środków trwałych oraz pozyskanie wartości 

niematerialnych i prawnych niezbędnych do wdrożenia 

innowacji 

nabycie, budowa, rozbudowa lub modernizacja nieruchomości, 

nabycie środków trwałych (przy jednoczesnym 

utrzymaniu lub zwiększeniu zatrudnienia) 

nabycie, budowa, rozbudowa, lub modernizacja nieruchomości, 

nabycie nowych lub używanych urządzeń lub maszyn 

(przy jednoczesnym zwiększeniu zatrudnienia) 

wyposażenie niezbędne do prowadzenia i rozwoju przedsiębiorstwa 

jw. 

jw. 

nabycie środków trwałych, nieruchomości; koszty przebudowy, 

remontu, adaptacji pomieszczeń do specyficznych 

wymogów technicznych danego rodzaju działalności, zakup 

wartości niematerialnych 

jw. 

bezpośrednie projekty inwestycyjne, uzyskiwanie certyfikacji, 

promocja przedsiębiorstwa na rynku docelowym, 

marketing 

inwestycje bezpośrednie, nabycie nieruchomości, środków 

trwałych, wartości niematerialnych (know-how, wdrożenie 

systemu zarządzania jakością) 

inwestycje bezpośrednie, nabycie nieruchomości, środków 

trwałych, wartości niematerialnych (know-how, wdożenie 

systemu zarządzania jakością) 

budowa, przebudowa, remont, zakup wyposażenia lub 

wartości niematerialnych, koszt usług doradczych (poza 

doradztwem stałym) 

rozbudowa przedsiębiorstwa (np. wprowadzenie nowych 

rozwiązań w zakresie sprzedaży), wdrażanie systemów 

zarządzania środowiskowego 

koszt nieruchomości i innych środków trwałych, specjalistycznych 

środków transportu, wartości niematerialnych 

zmiana w zakresie sposobu świadczenia usług, modernizacja, 

racjonalizacja, zakup niezbędnych środków 

trwałych, know-how 

1.1.1 

1.2.1 

1.2.2 

1.1 

1.1.7 

1.1 

1.2.1 

1.1.1 

1.1.2 

MSP 




i MSP 

MSP 


i MSP 



MSP 

od 20 tys. 

do 2 mln PLN 

od 40 tys. 

do 4 mln PLN 




mikro: od 10 tys. PLN do 500 tys. 

PLN, małe: 2,4 mln PLN, 

średnie: 4 mln PLN 

projekty inwestycyjne: od 9 

do 20 tys. PLN, usługi doradcze: 


maks. 1,2 mln PLN na inwestycje 

bezpośrednie oraz 1 mln PLN na 

specjalistyczne doradztwo 

40% 

40% 

małe – 40%, 

średnie – 50% 

30% 

60% 

60% – małe, 


zmiana sposobu świadczenia usług, unowocześnienie 

składników majątku trwałego, racjonalizacja logistyki 

sprzedaży, certyfikacja usług, udział w imprezach gospodarczych, 

np. targach 

modernizacja, zmiana sposobu świadczenia usług, certyfikacja, 

zakup lub leasing niezbędnych środków trwałych, 

w tym nieruchomości, zastosowanie technologii e-biznes, 

koszty promocji i marketingu 

jw. 

rozbudowa przedsiębiorstwa, unowocześnienie wyposażenia, 

certyfikacja, dofinansowanie kosztów utworzenia oraz wyposażenia 

nowych stanowisk pracy (włącznie z częściowym 

pokryciem kosztów płac brutto pracowników przez okres 

nie dłuższy niż 12 miesięcy) związanych z wdrożeniem 

działań innowacyjnych 

inwestycje związane z wdrożeniem innowacji i nowych 

technologii 

inwestycje bezpośrednie związane z rozbudową przedsiębiorstwa 

środki trwałe (także na drodze leasingu), 

wartości niematerialne oraz usługi doradcze 

jw. 

wprowadzenie zmiany w sposobie świadczenia usług, modernizacja 

wyposażenia: zakup/leasing środków trwałych, 

wartości niematerialnych 

jw.



Spokojnie 

Artur A. Adamski 

Redaktor 

i prowadzący działy 

inwestycyjne 

m.in. w PAP, „Życiu 

Warszawy”, „Pulsie 

Biznesu”, „Home & 

Market”, „Gazecie 

MSP”, „Twoim 

Biznesie”. 

Początek tego roku – i to prawdziwa 

rzadkość w historii warszawskiej 

giełdy – był jednym 

z najgorszych. Zamiast „efektu 

stycznia”, czyli wzrostu cen akcji 

(poprzedzonego najczęściej tzw. rajdem 

św. Mikołaja, czyli dużymi wzrostami 

przed Bożym Narodzeniem) nastąpiły 

spadki. Sytuacja to tym groźniejsza, że 

niezależna od stanu polskiej gospodarki 

– obawa przed coraz bardziej realną rece- 

to tylko 

bessa 

Nic nigdy wiecznie nie rośnie i nic nigdy 

wiecznie nie spada – to główna zasada 

na rynku kapitałowym. Po hossie nastanie 

bessa, zaś po niej znowu hossa. 

Tę najprostszą zasadę rynku najtrudniej 

przyjąć do wiadomości. 

sją w Stanach Zjednoczonych obniżała 

wartość papierów na całym świecie. 

GIEŁDA A FUNDUSZE 

Sytuacja jest nader groźna – przede 

wszystkim dla właścicieli jednostek 

uczestnictwa agresywnych funduszy 

inwestycyjnych oraz akcji. Zależność 

między rynkiem akcji a funduszami 

inwestycyjnymi jest prosta. Fundusze 

inwestują za nas powierzone im pieniądze, 

kupując na giełdzie wytypowane 

przez siebie akcje. W czasie hossy jest 

to mechanizm samonakręcający – im 

więcej osób oddaje pieniądze do funduszy, 

tym więcej te ostatnie kupują 

na giełdzie, wywołując jednocześnie 

hossę. I odwrotnie: paniczna wyprzedaż 

jednostek funduszy wymusza sprzedaż 

akcji, jeszcze bardziej potęgując dekoniunkturę. 

Fot. Getty Images/FPM, archiwum prywatne 




NIE UFAJ REKLAMIE 

Stare rosyjskie przysłowie mówi – „miał 

być szampan i owoce, a jest wódka i ogórki”. 

Przysłowie idealne, by zobrazować sytuację 

osób, które skuszone przez nachalne 

i mało rzetelne reklamy, omamione przez 

doradców finansowych bądź namówione 

przez sąsiadkę, zdecydowały się na zakup 

agresywnych funduszy lub akcji. 

Nie łudźmy się: osoby, które inwestowały 

w 2007 r. liczą nie – jak obiecywał piękny 

pan w reklamie TFI nawet kilkusetprocentowe 

zyski – lecz poważne straty. 

Przykładem nierzetelnego podejścia do 

klienta i jego otumanienia jest masowa 

zamiana lokat bankowych na jednostki 

funduszy akcyjnych w jednym z największych 

banków, obsługujących głównie 

osoby starsze. Dramatyzmu sytuacji nadaje 

fakt, iż konwersja odbyła się w połowie 

2007 r., a więc w szczycie hossy, zaś poszkodowanymi 

są głównie emeryci, którzy 

po usilnych namowach bankowych pracowników 

wycofywali swoje oszczędności 

i kupowali jednostki funduszu należącego 

do rzeczonego banku. 

Co teraz się dzieje z tymi inwestorami 

(pamiętajmy, że inwestor to nie tylko 

obracający na giełdzie, ale także posiadacz 

jednostek uczestnictwa)? W centrum 

Warszawy w oddziale tego banku, 

gdzie dokonano najwięcej konwersji, 

kilka razy dziennie odbywają się karczemne 

awantury nieszczęsnych emerytów 

z pracownikami, którzy nie mogąc 

zaradzić dotkliwym stratom, po prostu 

rozkładają ręce. 

Cóż, zgodnie z regułą Martina Pringa 

zajmującego się psychologią inwestowania, 

im większe zyski obiecuje reklama 

instytucji finansowej, tym bardziej należy 

kwestionować jej wiarygodność. 

PAPIEROWY ZYSK, 

PAPIEROWA STRATA 

„Dzieci hossy”, czyli inwestorzy, którzy 

nigdy nie zaznali spadków i nie pamiętają, 

że po hossie zawsze przychodzi bessa, 

a giełda czy fundusze inwestycyjne to nie 

maszynka do robienia pieniędzy – mogą 

wpaść w panikę: co robić, skoro zamiast 

zarabiać tracę?! Sprzedać fundusze czy 

trzymać? Co zrobić z akcjami, kiedy ich 

wartość już obniżyła się o 20-30%? 

Jedna z najważniejszych giełdowych 

zasad mówi: „papierowy zysk – papierowa 

strata” – dopóki nie zrealizujemy 

transakcji kupna lub sprzedaży, nasze 

zyski lub straty są tylko na papierze. 

O tym zawsze należy pamiętać – jeśli 

nasze straty ciągle rosną, nie widać końca 

tendencji spadkowej (w reklamach ten sam 

piękny pan zachwala już konta bankowe 

nie wspominając o funduszach) pieniędzy 

nie stracimy, póki jesteśmy posiadaczami 

akcji lub jednostek. Stracimy, gdy sprzedamy, 

czyli zamkniemy pozycję. 

NA CZTERECH LITERACH 

Warren Buffett, największy inwestor 

w historii finansów, guru trzech pokoleń 

inwestorów, drugi po Billu Gatesie najbogatszy 

człowiek świata, który przekazał 

w 2006 r. prawie 37 mld dolarów na cele 

charytatywne, zwykł był mawiać w sytuacjach 

kryzysowych: „Siedź na swoich 

czterech literach. Czekaj i nie panikuj. 

Pamiętaj, że giełda to miejsce transferu 

pieniędzy od aktywnych do cierpliwych”. 

Samo sedno: nerwowe ruchy powodują 

tylko utratę kapitału – wygrywają ci, którzy 

są w stanie zapomnieć o posiadanych 

akcjach czy jednostkach i przeczekać czas 

bessy. Jest to wyjątkowo trudne, szczególnie 

dla „dzieci hossy”. Trudne tym bardziej, 

że wokół pojawia się coraz więcej złych 

informacji: niesłabnąca groźba recesji 

w USA, rekordowe ceny złota (drożeje 

ono w czasie niepewności na giełdzie), 

wysokie ceny ropy, rosnące stopy procentowe 

w Polsce związane z presją inflacyjną. 

Znikąd dobrych wieści dających nadzieję 

na odwrócenie tendencji. Jeśli się nawet 

pojawią, są ignorowane. To naturalne 

zachowanie rynku. W hossie wszystkie 

dobre informacje są zauważane, zaś złe 

umykają uwadze i odwrotnie – w bessie 

dobre wieści przechodzą niezauważone, 

a złe potęgują spadki. 

W historii giełd nigdy się jeszcze nie 

zdarzyło, żeby w horyzoncie długoterminowym 

(3-5 lat) akcje nie zyskiwały 

na wartości – oczywiście nie licząc sytuacji 

bankructwa firmy. Po spadkach, 

trwających czasami nawet 2 lata, akcje 

wracały do poziomu sprzed bessy i biły 

kolejne rekordy cen. Podobnie się dzieje 

z jednostkami funduszy. Tak się też stanie 

i tym razem, aczkolwiek kiedy to nastąpi, 

nie wie na naszym globie nikt. 

ZAMYKAĆ CZY TRZYMAĆ? 

W tym miejscu wielu z czytających zada 

pytanie: to miłe, że kiedyś zarobię i będę 

bogaty, ale na razie kupiłem w czerwcu 

2007 r. fundusze małych i średnich 

spółek i z moich zainwestowanych 

10 tys. zł zrobiło się 7 tys. – nie licząc 

opłat i prowizji, jakie muszę uiścić zarządzającym 

za te „znakomite” wyniki! 

Bolesna to prawda i wybór niełatwy. Jeśli 

ulegniemy panice i zamkniemy pozycję, 

mamy zrealizowane ponad 30% strat. Jeśli 

będziemy trzymali jednostki uczestnictwa 

Nerwowe ruchy powodują tylko utratę kapitału. 

Wygrywają ci, którzy są w stanie zapomnieć 

o posiadanych akcjach czy jednostkach i przeczekać 

czas bessy. Jest to wyjątkowo trudne, szczególnie dla 

inwestorów, którzy nigdy nie zaznali spadków. 

dalej, może zamiast 7 tys. zostać szybko 

5 tys. Ale może być również tak, że za 

kilka miesięcy ceny wrócą do poziomu 

zakupu i znów będziemy mieli swoje 

10 tys. pracujące już dla nas. 

Ta druga opcja wydaje się pewniejsza: 

jeśli nie potrzebujemy w danym momencie 

gotówki, lepiej uzbroić się w cierpliwość 

– pewne jest, że per saldo i tak 

zysk okaże się wyższy niż wtedy, gdy 

trzymalibyśmy środki na bezpiecznych 

lokatach. Tak uczy 150-letnia historia 

rynków kapitałowych. Zamykać pozycję 

zawsze warto tylko wtedy, kiedy mamy 

inną doskonałą okazję inwestycyjną, 

np. zakup nieruchomości po bardzo 

atrakcyjnej cenie. 

ANALITYK TEŻ CZŁOWIEK 

Czas bessy to czas wsłuchiwania się w głosy 

wszelkiej maści analityków, prognostyków 

i specjalistów rynku kapitałowego. 

Co wtedy inwestor posiadający akcje czy 

jednostki chce usłyszeć? Ano że bessa 


13



zaraz się skończy, powróci koniunktura, 

pieniądze same będą się zarabiać, a piękny 

pan z reklamy znowu kusił będzie szybkimi 

wielosetprocentowymi zyskami. 

Dzieje się tak jednak nader rzadko. Dlatego 

wszelkie komentarze i opinie trzeba 

czytać bardzo ostrożnie: gdyby bowiem 

wypowiadający je znali przyszłość, nie 

musieliby ich upubliczniać – wystarczyłoby 

wdrażanie ich w życie i pozostanie 

cudownie bogatym rentierem. 

Podejmowanie decyzji na podstawie rekomendacji 

analityków ma jeszcze jedną 

skazę: analitycy też są ludźmi, często inwestującymi 

swoje oszczędności, a więc 

również ulegają silnym emocjom. Uważni 

słuchacze wypowiedzi są nawet w stanie 

powiedzieć, czy autor danego komentarza 

ma akcje czy gotówkę. Jeśli jest pesymistą 

wieszczącym totalny krach i ogólnoświatowy 

armagedon, znaczy, że ma gotówkę, 

którą będzie chciał zainwestować, kupując 

jak najtaniej. I odwrotnie: właściciel akcji 

czy jednostek będzie opowiadał, iż faktycznie 

wprawdzie są chwilowe kłopoty 

na rynku akcji, ale zaraz miną i znowu 

wszyscy będą bogaci. 

Zamiast oczekiwać na odpowiedź, co 

się stanie, najlepszym rozwiązaniem 

jest spokojna kalkulacja, na jak długo 

(miesięcy, lat) możemy pozostawić pieniądze 

w inwestycji. Jeśli jest to inwestycja 

długoterminowa, po prostu trzeba być 

cierpliwym i nauczyć się tolerować ponoszone 

straty w krótszym terminie. 

UWAŻAJ NA SIEBIE SAMEGO 

Największym wrogiem każdego początkującego 

lub mniej doświadczonego 

inwestora jest… on sam, a szczególnie 

jego emocje. Wzrost cen akcji, szybkie 

i duże zyski wprowadzają w stan euforii, 

pozbawiają zdroworozsądkowego 

myślenia, łatwo zignorować wszelkie 

sygnały załamania koniunktury. I tak 

jak sukces ma wielu ojców, tak przyznanie 

się do finansowej porażki, czyli 

własnej błędnej decyzji, jest bardzo trudne 

i traktowane jak osobista porażka. Tym 

bardziej bolesne, gdy uległo się emocjom, 

a zamiast nowego auta ledwo starczy na 

bilet komunikacji miejskiej. 

ZAŁÓŻ PRÓG STRAT 

Jak się więc ustrzec przed zbyt dużymi 

stratami? Metod jest wiele, jednak jedną 

z bardziej sprawdzonych jest założony 

próg strat. Projektując inwestycje, należy 

założyć poziom akceptowalnych 

strat. Jeśli jest to np. 20%, gdy pułap 

ten zostanie osiągnięty, należy akcje lub 

jednostki sprzedać. Jest to dramatycznie 

trudne, gdyż początkujący inwestor 

nie może się pogodzić ze stratą – wszak 

akcje/jednostki są mu coś „winne”, nie 

mogą przecież przynieść straty, po prostu 

„muszą” dać zarobić. Należy jednak 

pamiętać, iż żadna inwestycja nic nikomu 

nie jest winna. To czysta gra popytu 

i podaży. Mądry inwestor sprzedaje akcje 

na wcześniej ustalonym poziomie ich 

ceny, traci tylko niewielki procent swego 

kapitału i w ten sposób może go użyć 

do kolejnej transakcji. 

KUPUJ, KIEDY NA ULICACH 

PŁYNIE KREW 

Kiedy kupować, a kiedy sprzedawać – to 

jest pytanie najtrudniejsze. Dla obeznanych 

w rynku kapitałowym niechybnym 

sygnałem końca hossy jest pojawianie 

się inwestorów, którzy nie mają bladego 

pojęcia o mechanizmach rynkowych 

– słyszeli i oglądali, że na giełdę lub do 

funduszu niesie się pieniądze i parę miesięcy 

później można już iść do salonu 

samochodowego i przymierzać się do 

nowego auta. 

„Bój się, gdy inni są chciwi i bądź chciwy, gdy inni się 

boją” – to jedna z najważniejszych reguł, dzięki której 

Amerykanin Warren Buffett stał się najbogatszym 

inwestorem świata. Zasadę tę stosuje do dzisiaj, a jego 

majątek systematycznie rośnie. 

Zapomnij o temacie 

Choć jest to wyjątkowo trudne, to 

nie należy ulegać stadnym zachowaniom, 

nie wpadać w panikę i nie dać 

ponieść się emocjom. Jeśli na rynku 

akcji zaczyna się masowa wyprzedaż, 

a wartości funduszy spadają codziennie 

– najlepiej przez kilka, a nawet 

kilkanaście dni omijać temat. Sytuacja 

w tym czasie nieco się uspokoi, ci 

co mieli sprzedać w pierwszej fazie 

wyprzedaży, już sprzedali, część inwestorów 

kupuje, uznając poziom 

cen za atrakcyjny, więc wtedy można 

bardziej rzeczowo zaprojektować 

dalsze postępowanie. „Fakt, że ludźmi 

kieruje pazerność, strach czy 

szaleństwo jest w pełni przewidywalne. 

Tylko kolejności tych emocji jest 

nieprzewidywalna” – ta reguła Benjamina 

Grahama, wybitnego inwestora 

z lat 30. ubiegłego wieku, 

obowiązuje do dzisiaj. 

Wiadomo, że ich pieniądze wywindują 

ceny akcji do wysokich poziomów, bez 

względu na rzeczywistą wartość przedsiębiorstwa. 

Na parkiecie rozpoczyna się 

wtedy tzw. redystrybucja: akcje sprzedawane 

są przez wytrawnych inwestorów, 

którzy kupili je znacznie wcześniej po 

niskich cenach, niesionym falą euforii 

mniej zorientowanym inwestorom 

po wysokich cenach w ostatniej fazie 

hossy. 

Oczywiście sytuacja jest zupełnie odwrotna 

w bessie: wówczas tylko branżowe 

media traktują o rynku kapitałowym, 

dyskutowanie o inwestowaniu jest de 

mode, zaś akcje i jednostki są tanie. Wtedy 

papiery skupują po niskich cenach 

zahartowani w bojach giełdowi gracze, 

by potem w euforii hossy sprzedać je 

z kilkunasto- czy kilkudziesięciokrotnym 

przebiciem mało zorientowanym. 

Nazywa się to dyskontowaniem przyszłości 

– kupuje lub sprzedaje się to, 

co stanie się w przyszłości, a nie to, 

co dzieje się teraz. Na spadki należy 

patrzeć nie jak na boży dopust, lecz 

na okazję do kupna wedle zasady, iż 

nabywać akcje, nieruchomości, fundusze 

inwestycyjne, dzieła sztuki najlepiej 

w czasach niepewności, czyli gdy na 

ulicach płynie krew. 

Tak też dzieje się od półtora wieku. 

Mechanizm pozostaje niezmienny. 

Przywoływany ponad 78-letni Warren 

Buffett wygłosiłby w tym miejscu jedną 

ze swoich złotych maksym: „Bój się, 

gdy inni są chciwi, i bądź chciwy, gdy 

inni się boją”. 



nowe technologie 

Od czasu pierwszego masowego 

zastosowania GPS-u – podczas 

wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r. 

– rozpoczął się dynamiczny rozwój 

nawigacji satelitarnej. W ciągu 

ostatnich 2 lat liczba odbiorników 

prawie się potroiła. 

Prosto 

do celu 

Fot. materiały prasowe 

Nawigacja satelitarna, zwana 

potocznie GPS (Global 

Positioning System), to 

ogólnoświatowy system do 

określania pozycji z dokładnością nawet 

do 1 m. Umożliwiają to 24 satelity krążące 

dookoła Ziemi na wysokości ok. 20 tys. 

km. Dzięki systemowi na ekranie urządzenia 

odbiorczego możemy odczytać trzy 

elementy: miejsce, w którym się znajdujemy 

(długość i szerokość geograficzna), 

wysokość nad poziomem morza oraz 

prędkość, z jaką się poruszamy. 

ZNALEŹĆ SKLEP I APTEKĘ 

Zastosowań GPS-u jest nieskończenie 

wiele: dzięki niemu można znaleźć ulicę 

w mieście, określić pozycję łodzi w trakcie 

wodnej wycieczki, wybrać się na grzyby 

i mieć pewność bezpiecznego powrotu. Najczęściej 

jednak wykorzystujemy nawigację 

podczas jazdy samochodem – dla osób, 

które słabo orientują się w gąszczu ulic, 

urządzenie jest wręcz nieodzowne. 

Ceny sprzętu są już raczej przystępne, 

oscylują między 800 a 1,5 tys. zł (oferowane 

w hipermarketach nawigatory za 500 zł 

to raczej zabawki). Realny koszt systemu 

zawsze kreuje oprogramowanie. Wybierając 

konkretny model, przede wszystkim 

należy wyartykułować swoje potrzeby – czy 

maszyna ma pomagać tylko w aucie, czy 

również w trakcie marszu, czy chcemy, 

żeby poza nawigacją serwowała rozrywkę, 

a może potrzebujemy GPS-u i telefonu 

komórkowego w jednym? 

WIĘCEJ NIŻ KOMPAS 

W nawigacji samochodowej występują 

na rynku dwa rodzaje urządzeń: przenośne, 

przeznaczone specjalnie do aut, oraz 

montowane na stałe w miejscu radia. Te 

pierwsze to minikomputerki z dużymi 

wyświetlaczami, montowane na przedniej 

szybie za pomocą przyssawki. Ich główną 

funkcją jest nawigacja, aczkolwiek coraz 

częściej można spotkać dodatkowe funkcje: 

możliwość odtwarzania muzyki lub 

oglądania filmów. Wadą tego rozwiązania 

jest konieczność chowania sprzętu przed 

złodziejami oraz jego przypisanie do jednego 

głównego zadania (GPS). 

Bardzo mobilne biuro 

Palmtop to minikomputer, w którym 

oprócz GPS-u, jest także m.in. pakiet 

biurowy (office), możliwość sprawdzania 

poczty mailowej, organizer, mp3. 

Często jest rozszerzony o funkcję telefonu 

(występuje wtedy pod nazwą 

palmofonu lub smartfonu) – wtedy jest 

już w pełni zintegrowanym urządzeniem, 

które oprócz mobilnego biura zapewnia 

nawigację i pakiet rozrywkowy. 

Największym powodzeniem cieszą się 

jednak telefony komórkowe z nawigacją. 

Są to aparaty z nieco większymi 

ekranami oraz wbudowanym modułem 

GPS. 

Drugim, znacznie jednak droższym rozwiązaniem, 

jest instalacja GPS w miejscu 

radia i dodatkowej kieszeni, panelu 

zawierającego najczęściej zestaw: radio, 

odtwarzacz CD/mp3, GPS (w droższych 

wersjach odtwarzacz filmów DVD), a po 

podłączeniu anteny – także telewizji. 

MAPA TO PODSTAWA 

Nawigator satelitarny jest na tyle dobry, 

na ile dobre są zainstalowane w nim mapy. 

Kupując GPS, powinniśmy sprawdzić, 

czy mapa jest rozwojowa – czyli czy jest 

aktualizowana i można wgrywać jej kolejne 

wersje. Najlepsze mapy Polski tworzą nasze 

rodzime firmy, np. GPMapa, AutoMapa 

i MapaMap. Osobiście miałem szansę 

testowania „możliwości” GPS z zaimplementowaną 

mapą rodem z USA. Polska 

składała się na niej z poglądowego planu 

kilku głównych miast – resztę stanowiła 

biała (sic!) plama. 

Dla przeciwwagi warszawska firma Mapa- 

Map, jako jedna z pierwszych na świecie 

zaproponowała mapy prezentujące budynki 

w perspektywie trójwymiarowej. Na razie 

w ten sposób zaprezentowane są tylko 

Łódź, Poznań i centrum Warszawy, ale 

baza będzie szybko poszerzana. Warto 

więc wydać nawet kilkaset złotych więcej 

i nabyć sprzęt, którego mapa będzie 

systematycznie aktualizowana – wszak 

zakup GPS ma służyć wiele lat. 

Andrzej Osypowicz 



akademia farmaceuty 

Mowa bez słów 

Izabela Zdolińska 

Negocjator 

i mediator, 

współzałożycielka 

Stowarzyszenia 

Instytut 

Rozwiązywania 

Konfliktów. 

Zdaniem Alberta 

Mehrabiana, 

amerykańskiego 

eksperta 

w dziedzinie technik 

komunikacji, 

tylko 7% komunikatu 

przekazujemy 

za pomocą słów. 

Na pozostałe 93% 

miałyby składać się: 

ton głosu, gesty, 

spojrzenie 

i wyraz twarzy. 

Mimo kontrowersyjności 

powyższych danych – gdyby 

bowiem były bezdyskusyjnie 

prawdziwe, 

osoby głuchonieme i obcokrajowcy nie 

mieliby problemów z porozumiewaniem 

się w tym samym kręgu kulturowym 

– niewątpliwie wskazują, jak ważną rolę 

w przekazywaniu informacji odgrywa 

mowa ciała. Jeśli poprzez wyraz twarzy, 

spojrzenie, gesty lub postawę rozmówca 

przekaże sygnały sprzeczne z wypowiadanymi 

słowami, odczujemy niepokój 

lub niechęć, które nazwiemy 

„podszeptem intuicji”. 

NAD MIMIKĄ 

NIE ZAPANUJESZ 

Niektóre komunikaty w mowie ciała są 

zaprogramowane ewolucyjnie, np. w złości 

źrenice oczu zwężają się, gdy odczuwamy 

przyjemność – rozszerzają. Są 

one wspólne dla ludzi i zwierząt – małpy, 

psy i ludzie w ten sam sposób przekrzywiają 

głowę patrząc na coś, co 

wzbudziło ich zainteresowanie. Wrodzony 

jest też sposób okazywania strachu, 

radości, gniewu, smutku, zaskoczenia, 

wstrętu, pogardy, wstydu 

i rozpaczy, a także gest wzruszenia ramion, 

rozłożenia rąk przy niezrozumieniu, 

kiwania głową przy aprobacie oraz 

potrząsania nią przy przeczeniu. Znaczenia 

innych gestów uczymy się, podpatrując 

zwyczaje i miejscowe tradycje, 

a także nabywając własne, niepowtarzalne 

doświadczenia. 

Specjaliści są zdania, że całkowite panowanie 

nad mimiką i gestami jest 

niemożliwe. Jeśli jednak poznamy techniki 

komunikacji niewerbalnej, będziemy 

mogli w pewnym stopniu odczytać 

zakamuflowane sygnały wysyłane przez 

klienta i lepiej panować nad negatywnymi 

sygnałami, które sami wysyłamy 

Rys. Anna Wielbut; fot. Photopass 



akademia farmaceuty 

(np. zniecierpliwienia, zniechęcenia, 

złości, strachu). 

Odczytując mowę ciała, należy pamiętać 

o trzech ważnych zasadach: 

1) bierzemy pod uwagę przynajmniej 

trzy gesty naraz; pojedynczy, wyrwany 

z kontekstu nie znaczy zbyt wiele i może 

zostać źle zinterpretowany; 

2) zwracamy uwagę na okoliczności 

towarzyszące (np. temperaturę otoczenia, 

oświetlenie, możliwe choroby, 

krój ubrania), które mogą wymuszać 

określone gesty lub pozycje 

ciała; 

3) nie pomijamy różnic międzykulturowych 

– znaczenie pewnych gestów 

jest inne w miastach i małych wsiach, 

a także u osób z innego kręgu kulturowego. 

POZYCJA GŁOWY I GESTY 

WOKÓŁ TWARZY 

Głowa uniesiona, zadarta – pewność 

siebie, arogancja, poczucie wyższości. 

Głowa przechylona w bok – zainteresowanie, 

zaintrygowanie rozmową lub 

rozmówcą. 

Głowa opuszczona, wzrok skierowany 

na rozmówcę (spoglądanie „znad 

okularów”) – osądzanie, nastawienie 

krytyczne; wzrok wbity w ziemię – rozczarowanie, 

rezygnacja, niepewność lub 

chęć ukrycia czegoś. 

Głaskanie brody – zastanawianie się. 

Zamknięta dłoń na policzku z palcem 

wskazującym uniesionym do góry 

– krytyczne nastawienie. 

Dotykanie całą dłonią policzka – troska, 

zmartwienie (albo ból zęba...). 

Podpieranie głowy dłonią z wsunięciem 

koniuszka palca do ust – bezradność, 

niepewność. 

Zasłanianie ust dłonią – jeśli gest wykonuje 

osoba słuchająca, oznacza niedowierzanie, 

u mówiącej – kłamstwo 

(podobnie jak dotykanie nosa lub okolic 

ust albo pocieranie oka). 

Dotykanie ucha – niechęć względem 

słyszanego komunikatu. 

Po czym poznać... 

Radość – uniesione kąciki ust (możliwe 

pokazanie zębów), zmarszczki od 

skrzydełek nosa do kącików ust, „kurze 

łapki” w okolicach oczu. Udawana 

radość jest wyrażana tylko dolną 

połową twarzy – usta są uśmiechnięte, 

ale oczy nie są przymrużone. 

Smutek – uniesione wewnętrzne końce 

brwi, trójkątne zmarszczki wokół 

powiek, obniżone kąciki ust, możliwe 

drżenie warg. 

Strach – podniesione brwi, zmarszczki 

w centrum czoła, uniesione górne 

powieki, usta uchylone, kąciki ust 

ściągnięte w dół. 

Rozluźnianie kołnierzyka – poirytowanie, 

zdenerwowanie, frustracja, niekiedy 

kłamstwo. 

Drapanie się po szyi – wątpliwość, 

niepewność. 

Spoglądanie po trójkącie oko-oko-czoło 

– spojrzenie służbowe, nakłonienie do 

podjęcia decyzji. 

Kontakt wzrokowy powinien 

zajmować 30-60% czasu 

rozmowy. Krótszy oznacza 

nieszczerość lub niepewność, 

dłuższy jest odbierany jako 

dążenie do konfrontacji, 

agresja lub zainteresowanie 

seksualne. 

Spoglądanie po trójkącie oko-oko-usta 

– przyjazne zamiary, sympatia. 

POSTAWA CIAŁA 

W komunikacji niewerbalnej w aptece 

największą rolę odgrywa twarz i dłonie, 

ponieważ dostrzeżenie innych części 

ciała może być trudne albo nawet 

niemożliwe. Niemniej jednak warto 

zwrócić uwagę na kilka dość ważnych 

sygnałów. 

Zaciśnięta dłoń obejmująca palec drugiej 

ręki – niepewność, zagubienie. 

Zaskoczenie – uniesione brwi, długie 

poziome zmarszczki przez całą 

szerokość czoła, szeroko otwarte oczy, 

opuszczona żuchwa. Łatwe do 

pomylenia ze strachem. 

Złość – brwi opuszczone i ściągnięte 

z pionowymi zmarszczkami pośrodku, 

powieki napięte, oczy przymrużone, 

zaciśnięte wargi, rozchylone 

nozdrza. 

Zdegustowanie – lekko uniesiona 

górna warga, a dolna wysunięta; 

zmarszczony nos, uniesione policzki, 

zmarszczki poniżej dolnych powiek, 

brwi uniesione lub ściągnięte. 

Strzepywanie z ubrania niewidocznych 

pyłków – dezaprobata, powstrzymywanie 

się od wypowiedzenia negatywnej 

opinii. 

Zabawa lub czyszczenie okularów 

– odwlekanie decyzji lub szczerej odpowiedzi. 

Ręce splecione z tyłu, dłoń trzyma 

nadgarstek lub łokieć – samokontrola 

(tym większa, im wyżej jest uchwyt), 

dłoń luźno spoczywa w drugiej dłoni 

– pewność siebie, opanowanie. 

Palce splecione – spięcie lub negatywne 

nastawienie. 

Dłonie otwarte, odwrócone do góry 

– uczciwość, otwartość, przyjazne zamiary. 

Skrzyżowanie ramion – postawa obronna 

lub negatywne nastawienie. 

Zacieranie rąk – ma trojakie znaczenie. 

Jeśli dłonie zaciera klient, jest skłonny 

dokonać zakupu. Jeśli dłonie zaciera 

sprzedawca, o znaczeniu gestu przesądza 

szybkość pocierania dłoni. Jeśli pocieranie 

jest szybkie, oznacza korzyści dla 

kupującego. Jeśli wolne – korzyści głównie 

dla sprzedawcy. Z tego względu, jeśli 

farmaceuta ma nawyk zacierania dłoni 

lub próbuje się w ten sposób rozgrzać, 

gest powinien być wykonany szybko, 

aby nie budzić negatywnych skojarzeń 

u pacjenta. 


17


apteki świata 

KAZACHSTAN 

Alya za ladą apteki, którą prowadzi wraz z mężem Timurem w Pietropawłowsku. 

Apteka 

za stepem 

O pacjentów 

kazachskie apteki 

walczą zajadle, bo 

jest ich zwyczajnie za 

dużo. W kraju będącym 

siedemnaście lat temu 

republiką radziecką 

aptekarze starają się 

przyciągać pacjentów 

miłą obsługą 

i gwarancją jakości 

sprzedawanych leków. 

Leżący nieopodal linii słynnej kolei 

transsyberyjskiej Pietropawłowsk 

lepiej odwiedzać osobiście niż za 

pośrednictwem internetu. Polska 

oficjalna strona miasta może 

zniechęcić już od pierwszego rzutu oka. 

Siermiężna grafika, kłosy zbóż, zdjęcie 

traktora, gładkie przemówienie przewodniczącego 

regionu – sprawiają wrażenie, 

jakby miasto zatrzymało się w czasie 

kilka dekad temu. Tymczasem prawdziwy 

Pietropawłowsk, tak jak i cały północny 

region Kazachstanu, zapiera dech w piersiach 

niesamowitymi widokami. 

Kazachstan ze skrajnie kontynentalnym 

klimatem to miejsce wielu kontrastów. 

Śmiertelnie surowe zimy i bardzo gorące 

lata, obiecujące wskaźniki rozwoju 

gospodarczego i skopiowane z sowieckiej 

Rosji schematy działań polityków, 

zachodnie ceny usług medycznych 

i „wschodnie” płace. Kontrasty widać 

nawet w zachowaniu aptekarzy. Na widok 

dziennikarza z aparatem fotograficznym 

robią się bardzo nerwowi. Dopiero po 

kilku chwilach uśmiechają się szeroko 

i chętnie opowiadają o tajnikach zawodu. 

Gdy są już absolutnie przekonani, 

że to nie odwiedziny miejscowej prasy 

ani wysłanników konkurencyjnej apteki, 

tylko polskiego czasopisma, zaczynają 

swobodnie żartować. Mówią, że są potomkami 

koczowników, którzy bezwzględnie 

przestrzegali zasad gościnności. Ich 

przodków obowiązywał zwyczaj serdecznego 

przyjmowania każdego przybysza. 

Nawet największego wroga trzeba było 

Fot. Roman Cyfra 

18 




Większość kazachskich aptek 

wyglądem znacznie odbiega 

od europejskich standardów. 

nakarmić, a zabić dopiero 50 kroków od 

rodzinnej jurty. Wizyta przyjaciela była 

jak święto, odwiedziny nieznajomego 

jak cudowne zrządzenie losu. 

PACJENT NA WAGĘ ZŁOTA 

Trzydziestotrzyletnia Alya w pietropawłowskiej 

aptece pracuje od siedmiu miesięcy. 

Do leżącego przy granicy z Rosją 

miasta przeniosła się ze stolicy, gdyż tu 

mieszka i pracuje jej mąż Timur. Poznali 

się w Astanie na kursie dla farmaceutów. 

Alya pamięta tylko, że pierwsze wykłady 

dotyczyły gospodarowania finansami. 

Potem nie interesowało jej już nic poza 

Timurem. Dziś pracują razem w aptece założonej 

12 lat temu przez jego mamę. 

Alya martwi się o przyszłość, choć próbuje 

zachować optymizm. – Każdy pacjent jest 

na wagę złota. Bywają dni, że w aptece 

zjawiają się raptem dwie osoby przed 

południem i może sześć przed wieczorem. 

Zupełnie inaczej było w Astanie. Tam 

pracowałyśmy z dwiema koleżankami 

i czasem ledwo dawałyśmy radę na dziennej 

zmianie. Tutaj klientów możemy 

zachęcić jedynie niską ceną, choć marże 

są już i tak na granicy opłacalności. 

W Pietropawłowsku 

pacjenci są bardzo 

przywiązani do swoich 

aptek i rzadko je zmieniają. 

Można ich przyciągnąć 

jedynie niską ceną. 

Kazachstan zadziwia dużą liczbą aptek. 

Na 15 milionów mieszkańców przypada 

około 7,1 tys. aptek (dane z 2004 r.), co 

statystycznie daje lepszy wskaźnik niż 

w Polsce. Brak przepisów regulujących 

dopuszczalne zagęszczenie powoduje, 

że w niektórych miastach jest ich za 

dużo, zaś na terenach wiejskich nie 

ma ich prawie wcale. Według Timura, 

w Pietropawłowsku w ciągu roku 2007 

upadło kilkanaście aptek, z czego dwie 

z wieloletnimi tradycjami. W tym samym 

czasie otwierano nowe. 

Wiele osób sądzi, że biznes farmaceutyczny 

to złoty interes, a dla chętnych 

do jego otworzenia przepisy są liberalne. 

Jednak to pacjenci decydują, które z 

aptek utrzymają się na rynku. Zdaniem 

Alyi, w ciągu dekady upadnie większość 

z tych, w których traktuje się pacjentów 

tak, jak za czasów republiki radzieckiej 

– z wyższością i lekceważeniem. W Pietropawłowsku 

wciąż nietrudno znaleźć 

aptekę, w której jedyna dyżurująca farmaceutka 

zamyka pacjentowi drzwi przed 

nosem, gdy zarządza przerwę obiadową. 

Mimo wszystko pacjenci nie od razu 

decydują się na odwiedzanie nowych 

miejsc. W Kazachstanie liczy się przywiązanie 

do tradycji, zmian dokonuje 

się tylko z ważnego powodu. 

TYSIĄC SZASZŁYKÓW 

LUB PIĘĆ ANTYBIOTYKÓW 

W aptece Timura półki są pełne preparatów 

OTC, jakie znaleźć można w każdej 

europejskiej aptece. Nie sprzedają się 

jednak najlepiej. Jak na zarobki mieszkańców 

są stosunkowo drogie (ceny leków 

są tylko nieznacznie niższe niż w Polsce). 

Pietropawłowsk to nie Astana, do której 

płynie zachodni kapitał i zyski z ropy, 

i nie Karaganda, gdzie każdy kamień to 

drogocenny węgiel. Tu najlepszy lekarz 

zarabia miesięcznie równowartość 400 

dolarów, farmaceuta 250, a robotnik 

150. W okolicznych wsiach są jeszcze 

ludzie, którzy przeliczają emeryturę 


19



Pietropawłowsk wygląda jak wiele 

miast postsowieckiego imperium. Żeby 

podziwiać zapierające dech w piersiach 

widoki, trzeba wyjechać poza miasto. 

Wejście do apteki 

jak z innej epoki. Nie 

słyszano tu jeszcze 

o marketingowych 

rozwiązaniach, z których 

korzystają m.in. polscy 

farmaceuci. 

na liczbę baranich szaszłyków, czyli 

miejscowych smakołyków. Niejeden 

rezygnuje z zakupu przepisanych przez 

lekarza antybiotyków, bo musiałby na 

nie przeznaczyć pieniądze potrzebne 

na dwutygodniowe wyżywienie. Woli 

zanieść szamance koguta, żeby zapewniła 

mu cały rok zdrowia. Tylko w tajemnicy, 

bo sąsiedzi wyśmieją. 

Alya i Timur są rodowitymi Kazachami, 

ale tak jak każdy w kraju stepów, mówią 

świetnie po rosyjsku. Połowa mieszkańców 

miasta to z pochodzenia Rosjanie, 

z przedstawicielami starszego pochodzenia 

młodzi farmaceuci przechodzą 

automatycznie na rosyjski. To ułatwia 

kontakt. Wyznają zasadę, że zawsze trzeba 

mówić językiem pacjenta. – Nie jest łatwo, 

ale nie narzekamy. Jesteśmy łagodnym 

narodem, ale upartym – szczyci się Alya. 

– Będziemy z mężem ciężko pracować 

i nasza apteka na pewno da sobie radę. Ja 

nie mam żadnych oporów i gdy w sklepie 

spożywczym obok spotkam babcię lub 

dziadka kupujących lek przeciwbólowy, 

to zaraz zapraszam do naszej apteki, bo 

my lepiej doradzimy, wyjaśnimy, a i trochę 

taniej za lekarstwo wyjdzie. Przekonałam 

już kilkanaście osób, żeby przychodziły 

do nas, a nie kupowały gdzieś na targu, 

bo tam nigdy nie wiadomo, czy to nie 

jakieś świństwo z Chin. Połowa „medykamentów” 

sprzedawanych poza 

aptekami to podróbki, czasem nawet 

bardzo szkodliwe. Leki dobrej jakości 

są drogie, ale za to bezpieczne. 

95% leków z importu 

W wywiadzie opublikowanym 

w 2005 r. w „Kazachskim Przeglądzie 

Farmaceutycznym” doktor nauk farmaceutycznych 

Kenes Uzbajew zapowiedział 

systematyczny spadek cen leków. Największym 

problemem miejscowego 

rynku jest brak własnego przemysłu 

farmaceutycznego. 95% leków sprzedawanych 

przez hurtownie pochodzi 

z importu. Zdaniem Uzbajewa, w liczącym 

piętnaście milionów obywateli 

kraju nie opłaca się budować od podstaw 

przemysłu farmaceutycznego, gdyż 

takie przedsięwzięcie przynosi zyski 

tylko w krajach o przynajmniej czterdziestomilionowej 

populacji. Doktor 

Uzbajew nie wyjaśnił, na jakiej podstawie 

dokonał tych obliczeń. Zapewnił 

jedynie aptekarzy, że ceny leków w hurtowniach 

będą spadać wraz z obniżaniem 

kosztów transportu. 

PRZEŻYĆ NA WIETRZE 

Kazachowie określają siebie jako ludzi 

odpornych na zawirowania historii. Żartują, 

że kto wychował się tam, gdzie wiatr 

potrafi ogołocić drzewa z liści w ciągu 

jednej nocy, musiał wyrobić w sobie 

odporność na zawieruchy, zarówno te 

pogodowe, jak i polityczne. Nauczyli się 

nie poddawać nawet wtedy, gdy wszystko 

zdaje się działać na ich niekorzyść. 

Przez lata drobny biznes kwitł wbrew 

biurokratycznym barierom. Matka Timura, 

Gaini, mogła otworzyć własną 

aptekę tylko dzięki temu, że przez długie 

tygodnie zabiegała o przychylność 

urzędników. Na szczęście odkąd rząd 

skupił się na wyciągnięciu maksimum 

korzyści dla kraju z odkrycia ogromnych 

złóż ropy, drobni przedsiębiorcy mają 

dużą swobodę działania. 

Starsza pacjentka, która odwiedza aptekę 

Timura i Alyi, pieniądze na lekarstwa 

dostała od córki. Mówi, że ubodzy Kazachowie 

zawsze mogą liczyć na pomoc 

rodziny i nigdzie w tym kraju nie zdarza 

się, aby starszy członek rodziny nie 

miał za co się leczyć. Pacjentka długo 

rozmawia z Timurem, po czym kupuje 

dwa opakowania antybiotyku, jednak... 

nie zostawia w aptece recepty. 

Timur tłumaczy, że zaledwie około 15% 

lekarstw jest sprzedawanych na receptę. 

Pacjent może kupić antybiotyk, wybierając 

go wyłącznie na podstawie rekomendacji 

Fot. Roman Cyfra 

20 




farmaceuty. Zdaniem Timura, nie ma 

w tym procederze niczego niebezpiecznego. 

W każdej aptece na dyżurze musi 

być przynajmniej jeden farmaceuta z wykształceniem 

uniwersyteckim i to on 

odpowiada za sprzedaż antybiotyków oraz 

narkotyków. Jego zadaniem jest doradzić 

pacjentowi, jaki lek wybrać. Timur uważa, 

że farmaceuci są dobrze przygotowani do 

pełnienia tej funkcji, rzadko zdarzają się 

pomyłki czy nadużycia. Aptekarz bierze 

pod uwagę potrzeby, ale też możliwości 

pacjenta, i jeśli potrzebny jest tani lek, 

rekomenduje rosyjski lub hinduski odpowiednik 

antybiotyku. 

Kto nie ma dużej rodziny lub wystarczających 

własnych dochodów, leczy 

się za pomocą przyrządzonych w domu 

medykamentów. Za panaceum na wiele 

chorób uznaje się gorące mleko z czosnkiem 

oraz duże ilości cebuli. Wierzy się 

też w moc czarnej, gorącej herbaty. 

SAMI, ALE RAZEM 

Timur i Alya nie należą do żadnego 

zrzeszenia farmaceutów, ani miejskiego, 

ani regionalnego. Kontakt z innymi 

farmaceutami utrzymują dzięki fachowemu 

czasopismu, w którym znajdują 

informacje o zjazdach, szkoleniach, 

nowinkach. Znają też kilku aptekarzy 

z Pietropawłowska i okolic, jednak to 

prywatne, nieformalne kontakty. W Kazachstanie 

istnieje około 70 miejscowych 

organizacji związanych ze zdrowiem, ale 

tylko kilka próbuje zrzeszać farmaceutów 

i mówić o ich problemach. Dla Alyi 

i Timura przynależność do nich nie jest 

nęcąca, bowiem na spotkaniach dyskutuje 

Wiele osób nie widzi 

potrzeby chodzenia do 

lekarza. Taniej jest 

skorzystać z pomocy 

aptekarza. W związku 

z niewielkimi kolejkami 

farmaceuta zawsze ma czas, 

aby przeprowadzić długą 

rozmowę z pacjentem. 

się głównie o odgórnie narzuconych problemach, 

m.in. konieczności dystrybucji 

leków na terenach wiejskich. 

Timur i Alya nauczyli się radzić sobie 

we dwójkę. Kiedy jedno jest na dyżurze, 

drugie siedzi obok i szuka w zachodnich 

serwisach farmaceutycznych interesujących 

artykułów. Gdy mąż przygotowuje 

lekarstwo, żona rozmawia z pacjentem, 

wypytując o wszystkie dolegliwości 

i historię choroby. Wspólnie oglądają 

zdjęcia i swoją aptekę starają się urządzić 

tak, by wyglądem nie odbiegała 

od europejskich standardów. Zdarza 

się, że małżonkowie znajdują w internecie 

informację o międzynarodowym 

spotkaniu farmaceutów i marzą, żeby 

kiedyś wziąć w takim udział. 

Z Kazachstanu miejscowym nie jest jednak 

łatwo wyjechać, podobnie jak ludziom 

z zagranicy wjechać. Żeby odwiedzić „kraj 

o wielkim sercu”, należy zdobyć wizę, 

odpowiedzieć na szereg pytań urzędników, 

zameldować się po wjeździe. Do niedawna 

każdy zagraniczny gość musiał mieć przy 

sobie zaświadczenie, że nie jest zarażony 

wirusem HIV, gdyż w przeciwnym wypadku 

był narażony na doprowadzenie na 

przymusowe testy. Wyjazd z kraju, nawet 

w celu służbowym, wymaga wiele czasu 

i cierpliwości na składanie dokumentów 

w różnych urzędach. Poza tym podróże 

są drogie, zdaniem Timura chyba tylko 

światowej sławy kolarza, pochodzącego 

z Pietropawłowska Aleksandra Vinkurowa, 

stać na częste wyjazdy z Kazachstanu. Poza 

tym, jak mówi Alya, im jest tu dobrze. 

Życie toczy się spokojnie i bezpiecznie, 

bez wielu niespodzianek, a apteka choć 

nieco senna, nie daje powodów do narzekań. 

Sylwia Skorstad 


21

MEDYCYNA 

odkrycia 

Przyczyny 

powstawania 

NOWOTWORÓW 

lek. med. Agnieszka 

Szumska-Olczak 

Według szacunków Amerykańskiego Stowarzyszenia 

Chorób Nowotworowych w 2008 r. na skutek choroby 

nowotworowej na świecie umrze około 7,6 miliona osób. 

Jak postępować, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania? 

Nowotwór powstaje w wyniku 

niepohamowanej proliferacji 

komórek, nieustającej 

nawet po wyeliminowaniu 

czynnika, który ją wywołał. Jego drugą 

charakterystyczną cechą jest stałe i nieodwracalne 

zahamowanie różnicowania 

tworzących go komórek. Szybko dzieląca 

się tkanka ma ogromne zapotrzebowanie 

na energię i substancje odżywcze, 

które zdobywa kosztem innych tkanek. 

Określa się to jako autonomię nowotworową 

– rak, choć jest integralną częścią 

organizmu, nie żyje jego życiem, tylko 

własnym. 

CZYNNIKI KANCEROGENNE 

Istotną rolę w powstawaniu nowotworów 

odgrywają czynniki kancerogenne. Ich 

działanie jest szczególnie niebezpieczne 

w przypadku niedoborów odporności 

lub skłonności genetycznych. 

Czynniki te dzielą się na: 

• fizyczne – wszelkie rodzaje promieniowania 

szkodliwego, niosącego duże 

porcje energii uszkadzającej DNA: 

promieniowanie jonizujące, promieniowanie 

gamma, promieniowanie X 

(rentgenowskie), jak i ultrafioletowe; 

chemiczne – benzen, węglowodory 

aromatyczne, fenol, uretan, DDT, związki 

żelaza, niklu, arsenu, chromu, pył 

azbestowy, iperyt, tetrachlorek węgla, 

substancje smoliste, konserwanty (azotany, 

związki nitrowe, azotyny), alkohol, 

leki (cyklofosfamid, busulfan, chloramfenikol, 

estrogeny). 

biologiczne – wirusy onkogenne: wirus 

Epsteina-Baar, opryszczki, HIV, wirusy 

brodawczaków, wirus wywołujący zapalenie 

wątroby (typu B). 

ZABÓJCZY DYM 

Bezsprzeczną i potwierdzoną w badaniach 

przyczyną nowotworów jest palenie tytoniu. 

Palenie bierne jest równie szkodliwe 

jak czynne i zwiększa ryzyko zachorowania. 

Bezsprzeczny związek z paleniem 

wykazano w 90% zachorowań na raka 

płuca, 80-90% zachorowań na raka jamy 

ustnej, gardła, krtani, przełyku oraz 30% 

zachorowań na raka pęcherza moczowego 

i trzustki. Istnieje bezpośrednia zależność 

między liczbą wypalanych papierosów 

i czasem trwania nałogu, a ryzykiem 

wystąpienia choroby. 

NOWOTWORY A ŻYWIENIE 

Związkami żywienia z powstawaniem 

nowotworów zaczęto interesować się w latach 

70. XX wieku. W 1982 r. Amerykańska 

Akademia Nauk wydała publikację, 

w której przedstawiono pogląd, że 40%- 

-60% zachorowań na raka ma związek 

z żywnością i żywieniem. W nielicznych 

przypadkach udało się określić, jaka substancja 

odpowiada za powstawanie danego 

nowotworu. Taką jest aflatoksyna B1, 

wywołująca raka wątroby. Także nitrozoaminy 

są związkami o silnym działaniu 

rakotwórczym. Do czynników zwiększających 

zachorowalność należą też tłuszcze, 

zwłaszcza smażone i zjełczałe, sól kuchenna, 

alkohol, sacharyna, niektóre składniki 

kawy, herbaty, grzybów, piwa. 

Cechy komórek nowotworowych 

1. Zdolność do nadmiernych, niekontrolowanych podziałów na 

skutek: 

• autokrynnej regulacji wzrostu (produkcji własnych czynników 

wzrostowych), 

• ignorowania systemów kontrolujących namnażanie się komórek 

prawidłowych, 

• rozregulowania procesu proliferacji (m.in. „prowokowanie” 

komórki przez zmutowane białka będące produktami onkogenów 

do stałych podziałów). 

2. Brak zahamowania kontaktowego – charakterystycznego 

dla prawidłowych tkanek dystansu pomiędzy komórkami. 

3. Inwazyjność – zdolność do atakowania sąsiadujących komórek 

prawidłowych oraz zajmowania i przerastania ich 

terytoriów. 

4. Immortalizacja (nie we wszystkich przypadkach) – zdolność 

do nieograniczonego przeżywania i wzrostu (wiąże się to 

m.in. z brakiem reakcji na czynniki wywołujące apoptozę). 

5. Brak różnicowania się funkcjonalnego. 

6. Zdolność do tworzenia przerzutów (metastaz), czyli odłączania 

się od nowotworu, przenikania do naczyń krwionośnych 

lub limfatycznych, a następnie atakowania innych tkanek 

w odległych miejscach. 

Rys. Jolanta Mróz 


MEDYCYNA 

odkrycia 

OBJAWY I CZYNNIKI RYZYKA NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCYCH NOWOTWORÓW 

Wszystkie wymienione objawy chorobowe powinny wzbudzić czujność, choć nie muszą od razu oznaczać 

obecności choroby nowotworowej. W większości przypadków są to symptomy wielu innych schorzeń, 

niemających z nowotworami nic wspólnego. Jednak w sytuacji, kiedy się pojawią, należy bezwzględnie skontaktować 

się ze swoim lekarzem. 

RAK GRUCZOŁU KROKOWEGO 

Częste objawy: 

• trudności w oddawaniu moczu (kroplami), 

• częste oddawanie moczu (także w nocy), 

• zatrzymanie oddawania moczu, 

• bóle kręgosłupa (często pierwsza manifestacja 

nowotworu, niestety już z przerzutu). 

Ryzyko zachorowania zwiększa: 

• wiek powyżej 60. r.ż. 

Badania profilaktyczne: 

• raz do roku u mężczyzn po 50. r.ż. badanie gruczołu 

krokowego przez odbytnicę (per rectum), 

• oznaczanie swoistego antygenu sterczowego (PSA) 

w surowicy krwi. 

RAK SUTKA 


• guzek, 

• zmiany brodawki (wciągnięcie, uwypuklenie, 

zmiana koloru), 

• zmiany na skórze (wciągnięcie, zmiana koloru, 

niegojące się owrzodzenia), 

• wydzielina z gruczołu (czasem podbarwiona 

krwią), 

• powiększone węzły chłonne w dole pachowym. 

1 

2 

2 

1 

4 

6 

5 

RAK PŁUC 


• kaszel utrzymujący się powyżej 1 miesiąca, 

• nawracające zakażenia dolnych dróg oddechowych, 

• duszność, 

• ból w klatce piersiowej, 

• krew w plwocinie. 

Ryzyko zachorowania zwiększają: 

• palenie papierosów, 

• narażenie zawodowe (kontakt z azbestem, związkami 

arsenu, chromu, niklu, rudami uranu i kobaltu, praca 

przy asfaltowaniu dróg i w rafineriach ropy naftowej), 

• przewlekłe spastyczne zapalenie oskrzeli. 


• prześwietlenie klatki piersiowej raz na 2 lata. Palacze 

powinni wykonywać prześwietlenie klatki piersiowej 

każdorazowo przy stwierdzeniu zapalenia płuc. 

RAK JELITA GRUBEGO 


• zmiana w rytmie wypróżnień (biegunki lub zaparcia), 

• nieprawidłowe domieszki w stolcu (śluz, krew), 

• bóle w jamie brzusznej, 

• krwawienie z odbytnicy, 

• niedokrwistość, 

• utrata masy ciała. 

4 

5 


• rak sutka u matki lub siostry, 

• otyłość, 

• bezdzietność, 

• wieloletnie stosowanie hormonalnych środków 

antykoncepcyjnych. 


• comiesięczna samokontrola piersi po miesiączce, 

od 40. r.ż. coroczna mammografia; u kobiet 

obciążonych rodzinnym występowaniem choroby 

badanie to jest obowiązkowe co najmniej raz w roku 

lub nawet częściej, bez względu na wiek. 

RAK SZYJKI MACICY 


• nieregularne krwawienia miesięczne, 

• krwawienia po stosunku płciowym, 

• upławy podbarwione krwią, często 

o nieprzyjemnym zapachu. 


• duża liczba porodów, 

• wielu partnerów seksualnych, 

• wieloletnie przyjmowanie hormonalnych środków 

antykoncepcyjnych. 


• raz do roku kontrola ginekologiczna i pobranie 

wymazu z szyjki macicy. 

3 

2 

3 

4 

6 

5 


• polipy gruczolakowate, 

• rodzinna polipowatość okrężnicy, 

• wrzodziejące zapalenie jelita grubego, 

• choroba Leśniowskiego-Crohna. 


• badanie per rectum, 

• badanie kału na krew utajoną. 

RAK ŻOŁĄDKA 


• ból w nadbrzuszu, 

• brak apetytu, 

• utrata masy ciała, 

• krwiste lub fusowate wymioty, 

• smoliste stolce, 

• utrudnione połykanie. 


• zakażenie Helicobacter pylori, 

• zanikowe zapalenie żołądka, 

• palenie tytoniu, 

• owrzodzenia żołądka, 

• zabiegi chirurgiczne na żołądku. 


• gastroskopia z pobraniem wycinka do badania 

histopatologicznego, 

• test ureazowy w kierunku Helicobacter pylori. 

6 

Na osobną uwagę zasługuje alkohol. Choć 

mówi się o jego działaniu w profilaktyce 

miażdżycy, należy pamiętać, że zwiększa 

ryzyko nowotworów jamy ustnej, gardła, 

krtani, przełyku, wątroby i piersi. 

NADZIEJA W SZCZEPIONKACH 

Związek z powstawaniem nowotworów 

mają także zakażenia niektórymi wirusami. 

Najlepszym przykładem takiej 

zależności jest wirus brodawczaka ludzkiego 

(HPV). Pewne jego typy wykrywa 

się w ok. 90% przypadków płaskonabłonkowego 

raka szyjki macicy. Obecnie na 

rynku dostępne są już szczepionki przeciw 

tym wirusom. 

SKAZANI NA CHOROBĘ? 

Innymi przyczynami powstawania nowotworów 

mogą być także czynniki genetyczne. 

Ich udział można podejrzewać 

wówczas, gdy w obrębie danej rodziny 

pewien rodzaj nowotworu występuje 

u większej liczby spokrewnionych osób. 

Dotyczy to przede wszystkim raka piersi 

i przewodu pokarmowego. Takie rodziny 

powinny być kierowane do poradni genetycznych, 

gdzie sprawdzi się ich obciążenia 

dziedziczne i zaproponuje specjalistyczną 

opiekę. 


23

MEDYCYNA 

onkologia 

Życie z bólem 

Naukowcy nie ustają w poszukiwaniach 

nowych metod leczenia raka. Badania nie 

skupiają się jednak wyłącznie na szukaniu leku 

zwalczającego samą chorobę, ale również na 

wynajdywaniu sposobów poprawiania jakości 

życia pacjentów. Dzięki temu w ostatnich kilku 

latach dokonał się znaczny postęp 

w zwalczaniu bólu nowotworowego. 

Ból występujący w chorobie nowotworowej 

może mieć różne 

przyczyny. W 70% przypadków 

jest spowodowany samą chorobą 

(naciekiem, zapaleniem, destrukcją tkanek 

itp.). W 20% wywołują go powikłania po 

terapii (poparzenia po radioterapii, zaburzenia 

gojenia lub uszkodzenie nerwów 

po operacji). W pozostałych przypadkach 

dolegliwości wynikają ze zniedołężnienia 

i wyniszczenia całego organizmu. Przyczyną 

dolegliwości są wówczas owrzodzenia 

odleżynowe, grzybica jamy ustnej 

i spazmy mięśniowe. Zdarza się również, 

że przyczyna bólu pozostaje trudna do 

zdiagnozowania. 

Istnieje wiele stereotypowych opinii na 

temat bólu nowotworowego. Jedna z nich 

głosi, że „rak powinien boleć, a już na 

pewno musi boleć pod koniec choroby”. 

To nieprawda. Ból może pojawić się również 

we wczesnych stadiach choroby nowotworowej. 

W czasie niepowodzenia 

leczniczego często towarzyszy fazie terminalnej. 

Na szczęście u 90% chorych na 

nowotwór ból można skutecznie uśmierzać 

za pomocą wielu leków i metod. 

CO TO JEST BÓL? 

Według Międzynarodowego Towarzystwa 

Badania Bólu (IASP), ból jest najczęstszym 

i najważniejszym odczuciem towarzyszącym 

człowiekowi przez całe życie. To nieprzyjemne 

uczucie związane jest z istniejącym 

lub zagrażającym uszkodzeniem 

tkanek. Ból jest jednocześnie zjawiskiem 

fizycznym, zmysłowym i psychicznym. 

Często wywołuje silne emocje. Działa jak 

mechanizm alarmowy, powiadamiając 

człowieka o zagrożeniu. Biologiczna, a więc 

ostrzegawcza funkcja bólu sprawia, że 

człowiek zawsze kojarzy go z zewnętrznym 

lub wewnętrznym uszkodzeniem ciała. 

Nie zawsze wrażeniu bólu musi towarzyszyć 

jasna, fizyczna przyczyna. Bardzo 

często związek ten nie jest jednoznaczny. 

Na siłę odczuwania bólu mają wpływ nie 

tylko dolegliwości występujące w danym 

momencie, ale również doświadczenia 

z przeszłości. Wiele zależy także od odporności 

danej osoby, stanu psychicznego, 

materialnego, rodzinnego itp. 

Warto zaznaczyć, że ból nowotworowy 

zdecydowanie różni się od bólu będącego 

wynikiem innych dolegliwości, np. 

grypy lub zatrucia. Choroba nowotwo- 

Język bólu 

Myśli i czyny chorego związane z doznawanym 

bólem ostrym lub przewlekłym 

nazywamy zachowaniem bólowym. 

Mogą to być słowa, płacz, grymasy 

na twarzy, charakterystyczna postawa 

podczas chodzenia lub leżenia, częste 

wizyty u lekarza, przyjmowanie środków 

przeciwbólowych lub uspokajających. 

Dzięki zachowaniom bólowym można 

rozpoznać, że dana osoba cierpi. Taką 

mimikę, gesty i czyny można więc 

nazwać językiem bólu. 

rowa bardzo często zaburza nie jedną, ale 

wszystkie sfery naszego życia. Ból jest więc 

tylko jednym z kilku czynników, które 

powodują lub nasilają cierpienie chorego. 

Wśród innych najczęściej wymienianych 

czynników znajdują się m.in. rozterki 

duchowe i psychologiczne (lęk przed 

bólem, śmiercią, obawa o rodzinę, złość, 

depresja), czynniki społeczne (utrata pracy, 

samotność) czy skutki uboczne leczenia 

(wymioty, osłabienie). Cecily Saunders, 

założycielka ruchu hospicyjnego w Wielkiej 

Brytanii, w swej teorii założyła, że 

połączenie bólu i wymienionych powyżej 

czynników tworzy pojęcie tzw. cierpienia 

wszechogarniającego, inaczej nazywanego 

cierpieniem totalnym. Takie cierpienie 

dotyczy całego człowieka, jego duszy, 

ciała, a także psychiki. 

RODZAJE BÓLU 

Bóle nowotworowe można podzielić według 

dwóch schematów. Jednym z nich 

jest rozróżnienie według mechanizmów 

powstawania. W tym przypadku wyróżnia 

się tzw. ból nocyceptywny (receptorowy) 

oraz ból neuropatyczny. 

Fot. Age/East News 


MEDYCYNA 

onkologia 

Ból nocyceptywny powstaje w wyniku 

aktywacji i drażnienia receptorów bólowych, 

tzw. nocyceptorów. W przypadku 

tego bólu podrażnione zostają receptory 

czuciowe, ale drogi przewodzenia pozostają 

nieuszkodzone. Bóle receptorowe to 

bóle somatyczne, gdzie podrażnieniu 

ulegają receptory w skórze, mięśniach 

i kościach lub bóle trzewne związane 

z pobudzeniem receptorów w narządach 

wewnętrznych, np. jamie brzusznej czy 

klatce piersiowej. 

Bóle neuropatyczne odczuwane są w przypadku 

uszkodzenia nerwu. Może ono 

polegać na przerwaniu ciągłości nerwu, 

ucisku z zewnątrz na nerw lub nieprawidłowym 

drażnieniu zakończenia nerwu. 

W takim przypadku nerw sam przekazuje 

bodźce bólowe do mózgu. Ten rodzaj 

bólu opisywany jest przez chorych jako 

kłucie, pieczenie, palenie, rwanie, a nawet 

rozrywanie. Ból neuropatyczny wymaga 

złożonego postępowania farmakologicznego 

lub anestezjologicznego. Bóle neuropatyczne 

mogą być również następstwem 

choroby w obrębie mózgowia. 

Bóle można także podzielić ze względu 

na czas trwania. Bóle ostre mają zwykle 

jasno określony początek i zwykle jedną 

przyczynę. Bardzo często można je opanować 

prostymi metodami leczniczymi. 

Drugi rodzaj bólu – według czasu trwania 

– to ból przewlekły. Zaczyna się jako 

ból ostry, po czym nie ustępuje, tylko 

przyjmuje pewien poziom, przez co traci 

swój charakter bólu ostrego. Przewlekłość 

nie oznacza jednak, że ból trwa 

cały czas. Często zdarza się, że pojawia 

się nawrotowo i utrzymuje w określonej 

porze dnia. 

Większość chorych cierpi na jeden rodzaj 

bólu, ale w miarę postępu choroby lub 

dołączania się powikłań związanych z leczeniem, 

liczba różnych rodzajów bólu 

wzrasta do kilku. 

– Źle leczony lub nieleczony ból wytwarza 

błędne koło prowadzące do utrwalenia 

się bólu, co daje mniejsze szanse na 

proste leczenie – wyjaśnia Zbigniew 

Kaczmarek, specjalista medycyny paliatywnej 

i chorób wewnętrznych, prezes 

Polskiego Towarzystwa Opieki Paliatywnej. 

– Każdy rozwinięty ból trudniej 

zwalczyć. Dlatego też podstawową zasadą 

leczenia bólu jest podawanie leków 

z wyprzedzeniem, tj. w regularnych odstępach 

czasu, jeszcze przed pojawieniem 

się bólu. Oddzielnym zagadnieniem jest 

problem bólów przebijających się mimo 

prawidłowego leczenia. 

OCENA BÓLU 

Ocena bólu – tym bardziej w przypadku 

osoby chorej na nowotwór – jest bardzo 

trudna, ale możliwa. Trzeba pamiętać, że 

ból ma charakter subiektywny; że nie jest 

zjawiskiem stricte fizycznym, ale także 

psychicznym i w dużej mierze emocjonalnym. 

W każdym przypadku należy 

jednak dążyć do tego, aby określenie nasilenia 

dolegliwości było jak najdokładniejsze. 

To pomaga w wybraniu najbardziej 

odpowiedniego sposobu leczenia. Warto 

przy tym pamiętać, że nieleczony albo 

leczony nieprawidłowo ból może doprowadzić 

do zmian w psychice lub osobowości 

chorego. W organizmie pacjenta 

pod wpływem silnego i przewlekłego bólu 

zachodzą nie tylko zmiany emocjonalne. 

Narządy wewnętrzne również mogą zacząć 

źle funkcjonować. Dlatego tak ważna jest 

ocena bólu chorego. 

Najprostszym sposobem oceny jest tzw. 

skala opisowa. Określa ona, czy ból jest 

łagodny, silny czy też tak mocny, że nie 

daje choremu normalnie funkcjonować. 

Niestety, sposób ten może być w przypadku 

chorych na nowotwory bardzo 

zawodny. Osoby, które chorują długo 

i notorycznie mają do czynienia z bólem, 

mogą odbierać go wciąż jako bardzo 

silny. Jeżeli chory odczuwa dwa lub więcej 

zespołów bólowych, może nie odczuwać 

dysproporcji między jednym 

a drugim i stwierdzić, że bardziej intensywny 

jest ten, który tak naprawdę jest 

mniejszy. 

Czy nowotwór 

naprawdę musi boleć? 

W Polsce leczenia przeciwbólowego 

wymaga od 70 do 80 tys. osób chorych 

na nowotwory. W 90% ból towarzyszący 

chorobie można w pełni 

uśmierzyć przy użyciu znanych i dostępnych 

powszechnie leków przeciwbólowych. 

Światowa Organizacja 

Zdrowia szacuje, że u 50-80% pacjentów 

ból towarzyszący chorobie 

nowotworowej jest nieleczony w ogóle 

lub leczony nieprawidłowo. 5% 

chorych wymaga dodatkowych technik 

medycznych w łagodzeniu bólu. 

Pozostałe 5% to problem dla specjalistów 

klinik leczenia bólu, które 

współpracują z neurochirurgami i neurologami. 

Medycyna do oceny stopnia natężenia 

bólu używa skali wizualno-analogowej 

VAS (Visual Analogue Scale). Skala ta 

stosowana jest powszechnie i polega na 

ocenie bólu na dziesięciopunktowym 

odcinku. 0 to brak bólu, 10 to najsilniejszy 

ból, jaki można sobie wyobrazić. 

Oceny bólu dokonuje oczywiście sam 

chory, co skłania go do bardziej precyzyjnego 

określenia niż skala bazująca 

na odczuciu – słaby, mocny, bardzo 

silny. Oczywiście podobnie jak poprzednia 

metoda, tak i ta nadal pozostawia 

wiele do życzenia. Dla chorych w ostatnim 

stadium choroby bywa niejasna 

i zbyt trudna do określenia. Pozwala ona 

jednak na skuteczne leczenie bólu w warunkach 

ambulatoryjnych u ponad 85% 

pacjentów. 

Marta Kawczyńska 



25

MEDYCYNA 

onkologia 

Leczenie 

bólu 

Mimo że bóle nowotworowe 

to najczęściej występujący objaw 

zaawansowanej choroby, stosunkowo 

niedawno, bo dopiero w 1986 r., 

opracowano proste i spójne zasady 

postępowania w przypadku 

dolegliwości bólowych. 

Wcoraz większej liczbie 

szpitali zakładane są poradnie 

zajmujące się leczeniem 

bólu. Po dokładnych 

badaniach i analizach lekarz potrafi ustalić 

przyczynę bólu i wybiera optymalny 

sposób leczenia. I chociaż każdy ból wymaga 

indywidualnego podejścia, istnieją 

ogólne zasady postępowania. 

DRABINA ANALGETYCZNA 

Powszechnie obowiązujący standard 

postępowania w przypadku bólu nowotworowego, 

zwany trójstopniową drabiną 

analgetyczną, polega na podawaniu leków 

w zależności od nasilenia bólu. Jeżeli ból 

jest średnio nasilony, podaje się leki przeciwbólowe 

z grupy NLPZ (niesterydowych 

leków przeciwzapalnych), jeżeli silny – silne 

opioidy. Leczenie zazwyczaj rozpoczyna 

się od podania prostych analgetyków. Jeżeli 

ból zaczyna narastać, dołącza się słabe 

opioidy. Gdy nie ustępuje i stale narasta, 

słabe opioidy wymienia się na silne i nadal 

równocześnie podaje się analgetyki z grupy 

NLPZ. 

Analgetyki proste to niesterydowe leki 

przeciwzapalne i paracetamol. Do tych 

pierwszych zalicza się m.in. diclofenak, 

Zaawansowane techniki inwazyjne zwalczania bólu 

Neuroliza – uszkodzenie nerwów i/lub 

zwojów nerwowych w celu przerwania 

dróg przewodzenia bodźców bólowych. 

Uszkodzenie to może być trwałe lub 

czasowe, w zależności od użytej substancji 

uszkadzającej (fenol, alkohol). 

Termolezja – rodzaj neurolizy, kiedy do 

uszkodzenia wykorzystuje się wysoką 

temperaturę mikrofal stosowaną punktowo 

lub w ograniczonym obszarze. 

Termolezja ma coraz częstsze zastosowanie 

w wybiórczym niszczeniu przerzutów 

nowotworowych. 

Kriolezja – rodzaj termolezji z zastosowaniem 

niskich temperatur. 

Sympatektomia – chirurgiczne przecięcie 

dróg nerwowych układu sympatycznego 

w celu poprawy krążenia lub 

zniesienia bólu zależnego współczulnie 

w danym obszarze anatomicznym. 

Rizo- i chordotomia – rodzaj zabiegów 

neurochirugicznych, w których przecina 

się struktury nerwowe rdzenia kręgowego 

lub korzeni nerwowych przewodzących 

ból w celu jego zniesienia. 

ketoprofen, ibuprofen, naproksen, metamizol. 

Stosuje się je w bólach średnio 

nasilonych, zwłaszcza kostnych, mięśniowych, 

stawowych i skórnych. Ich działanie 

polega na podnoszeniu progu czucia bólu 

poprzez zahamowanie syntezy prostaglandyn 

– związków odpowiedzialnych 

za nadwrażliwość zakończeń nerwowych 

na działanie neuroprzekaźników. Leki te 

działają również przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. 

Niestety, mogą wywoływać 

szereg działań niepożądanych, takich 

jak podrażnienie żołądka, skłonność do 

krwawień, alergie, bóle i zawroty głowy. 

Niektóre leki, np. celekoksib, mają mniej 

działań ubocznych, jednak ze względu 

na wysoką cenę nie są stosowane powszechnie. 

Powszechnie znany paracetamol daje dobre 

efekty w leczeniu bólów kostnych. 

Skuteczność 1 g tej substancji (2 tabletki 

po 500 mg) jest porównywalna do siły 

działania 10 mg doustnej morfiny. 

Jeśli zażywanie danego leku nie przynosi 

już ulgi, a substancje z II stopnia 

drabiny analgetycznej są źle tolerowane, 

można podawać inne leki z pierwszej 

grupy wraz z preparatami wspomagającymi 

– uspokajającymi, rozkurczowymi, 

przeciwdepresyjnymi, przeciwwymiotnymi 

itp. 

Fot. Corbis 


MEDYCYNA 

onkologia 

Opioidy to substancje pochodzenia naturalnego, 

pochodne opium (kodeina 

i morfina) lub syntetycznego (fentanyl). 

Pobudzają receptory opioidowe, uruchamiając 

mechanizm łagodzenia bólu. 

Opiaty to pochodne opium – substancji 

otrzymywanej z wysuszonego soku niedojrzałych 

makówek maku lekarskiego, 

posiadającej działanie przeciwbólowe, 

i uspokajające. Zaliczamy do nich kodeinę, 

morfinę, tebainę. 

Do słabych opioidów, podawanych na II 

stopniu drabiny analgetycznej, zaliczane 

są m.in. kodeina, dihydrokodeina oraz 

tramadol. Kodeina jest pochodną morfiny. 

W wątrobie ulega przekształceniu 

do dziesięciokrotnie mniejszej ilości wolnej 

morfiny i wykazuje podobne do niej 

działanie. Niestety, w wysokich dawkach 

działa silnie zapierająco, co ogranicza 

stosowanie jej w dużych ilościach. W celu 

uniknięcia działań niepożądanych 

i zwiększenia skuteczności leczenia stosuje 

się jednocześnie niesteroidowe leki 

przeciwbólowe . 

Tramadol to często stosowany lek, nieposiadający 

działania zapierającego. 

U większości chorych jego przyjmowanie 

pozwala zniwelować ból. Aby w razie 

potrzeby zwiększyć skuteczność, można 

podawać pomocniczo NLPZ. Jeśli jednak 

mimo podawania 600 mg tramadolu na 

dobę (lub 100 mg tramadolu uzupełnionego 

DRABINA ANALGETYCZNA 

JAKI LEK 

I KIEDY? 

I STOPIEŃ 

leki nieopioidowe 

± leki wspomagające 

NLPZ 

PARACETAMOL 

ból słaby = umiarkowany 

II STOPIEŃ 

słabe opioidy 

± leki nieopioidowe 


TRAMAL 

KODEINA 

ból umiarkowany 

= silny 

brak odpowiedzi na leki 

I stopnia 

NLPZ) chory w dalszym ciągu odczuwa 

ból, trzeba zastosować leki z III stopnia 

drabiny analgetycznej (silne opioidy) 

– buprenorfinę, morfinę, fentanyl. 

WEDŁUG ZEGARA 

Aby leki przeciwbólowe były skuteczne, 

należy podawać je w stałych odstępach 

czasowych. Jeżeli dane lekarstwo działa 

4 godziny, kolejną dawkę należy przyjąć po 

tym czasie. Nieprzyjęcie leku o odpowiedniej 

porze spowoduje, że ból powróci. 

Z drugiej strony częste podawanie leków 

przeszkadza w wykonywaniu codziennych 

czynności. Ogranicza to aktywność chorego 

i przypomina o chorobie, gdyż rytm dnia 

dostosowany jest do godzin podawania 

leków. W takiej sytuacji pacjent nie może 

normalnie żyć na miarę swoich możliwości. 

Najskuteczniejsze jest więc podawanie 

leków działających długo, np. co 12 lub 72 

godziny. Takim lekarstwem o długotrwałym 

działaniu może być morfina o przedłużonym 

uwalnianiu w tabletkach lub 

fentanyl w plastrach. 

PODAWANIE LEKÓW 

Leki przeciwbólowe powinny być podawane 

tak, aby nie przysparzać choremu 

dodatkowych cierpień. Najczęściej podaje 

się je doustnie, ponieważ jest to droga najbardziej 

naturalna. Ten sposób wymaga 

systematyczności, nie zawsze jest też dobrze 

tolerowany przez organizm. Leki mogą 

powodować wymioty lub zaparcia. 

III STOPIEŃ 

silne opioidy 

± leki nieopioidowe 


MORFINA 

FENTANYL TTS 

BUPRENORFINA 

ból silny = bardzo silny 

brak odpowiedzi na leki 

II stopnia 

Ból w liczbach 

• 75% chorych na nowotwory odczuwa 

ból. Spośród cierpiących, 25% 

wyczuwa jeden rodzaj bólu, 50% 

dwa jednocześnie, a 25% więcej 

niż dwa rodzaje bólu. 

• U 60-70% pacjentów chorych na 

raka trzustki lub płuc ból pojawia 

się bardzo wcześnie. U 40-50% 

z rakiem jajnika, szyjki macicy, gruczołu 

krokowego, jelita grubego czy 

piersi ból występuje już podczas 

rozpoznania choroby. 

• W niektórych typach nowotworów 

bóle występują częściej niż przy 

innych. Bóle odczuwa 80% osób 

z nowotworem przełyku, kości czy 

trzustki, ponad 70% chorych na 

raka płuc, gruczołu krokowego, 

sutka, jajników oraz żołądka, 60% 

chorych z nowotworami jelita grubego, 

układu moczowego, mózgu 

i krtani oraz 50% pacjentów z chłoniakiem, 

białaczką lub nowotworami 

tkanek miękkich. 

Inną formą jest metoda podskórna. Obsługa 

wkłucia podskórnego, tzw. motylka 

z konieczności tolerowana jest przez chorych. 

Coraz częściej podaje się też leki przez 

skórę. Plastry nimi nasączone przenikają 

przez skórę i nie powodują tak częstych 

działań niepożądanych. 

INNE METODY 

Jeśli leczenie farmakologiczne nie przynosi 

rezultatów, można zastosować techniki 

anestezjologiczne – zablokowanie przewodnictwa 

w nerwach obwodowych, korzeniach 

i zwojach nerwowych. Inne metody to 

planowe odnerwienie drogą chirurgiczną 

lub inwazyjnej precyzyjnej blokady (zabiegi 

neurolizy, termolezji, kriolezji, operacyjna 

lub farmakologiczna sympatektomia, 

rizotomia, chordotomia). 

Jeszcze inne techniki, choć z mniejszym 

skutkiem wykorzystywane przy nowotworach, 

z powodzeniem sprawdzają się 

w innych bólach przewlekłych i ostrych. 

Są to techniki neuromodulacji: drogą 

elektrostymulacji przezskórnej (TENS), 

wibracji (technika masażu klasycznego), 

akupresury czy akupunktury. 

Marta Kawczyńska, 



27

MEDYCYNA 

znane rośliny, nieznane możliwości 

lek. med. 

Paweł Kańka 

Na raka? 

Tak, ale u szczurów... 

Odkrycie, że składniki jemioły wykazują 

właściwości cytotoksyczne i modulują przebieg 

odpowiedzi immunologicznej, obudziło 

nadzieję na możliwość opracowania nowego 

leku na nowotwory. Niestety przedwcześnie. 

Jemioła (Viscum) to półpasożytniczy 

krzew rosnący na drzewach. W Polsce 

występuje jeden gatunek – jemioła 

pospolita (Viscum album), której gospodarzami 

najczęściej stają się topole, 

wierzby, brzozy i sosny. 

KRZEW EUROPEJSKI 

W MEDYCYNIE CHIŃSKIEJ 

Mimo że obszar występowania jemioły 

ogranicza się do Europy i Azji Zachodniej, 

wzmianki o niej można znaleźć również 

w Chinach. Tamtejsza medycyna tradycyjna 

zaleca jej przetwory w bólach stawów, 

ścięgien i mięśni, a także w rwie kulszowej. 

O pewnej skuteczności jemioły w leczeniu 

bólów stawowych może świadczyć zawartość 

przeciwzapalnych flawonoidów, 

a także odkryte niedawno właściwości 

moczopędne zmniejszające stężenie kwasu 

moczowego we krwi. 

Współczesne podręczniki ziołolecznictwa 

polecają jemiołę jako środek wspomagający 

leczenie nadciśnienia i chorób serca. 

Wspomniane już flawonoidy, wykazując 

działanie przeciwzapalne, mogą ograniczać 

powstawanie miażdżycy. Wiskotoskyna 

– jeden z czynnych związków peptydowych 

z jemioły zmniejsza częstość skurczów 

i obciążenie serca. Choć eksperymenty 

in vitro potwierdziły opisane właściwości, 

to nie udało się jak na razie uzyskać efektu 

terapeutycznego podczas badań klinicznych 

na ludziach. 

STRZAŁ STEINERA 

Podobnie ma się sprawa z innym „wskazaniem” 

dla jemioły – chorobami nowotworowymi. 

Przed stu laty Rudolf Steiner, 

zainspirowany zasadą, by podobne zwalczać 

podobnym, stwierdził, że jemioła 

jako pasożyt może pomóc zwalczyć pasożyta, 

jakim w ludzkim ciele jest nowotwór. 

I trzeba przyznać, że strzał Steinera 

nie był całkowicie poza tarczę. Okazało 

się bowiem, że substancje zawarte w jemiole 

wykazują działanie cytotoksyczne 

i hamują rozwój niektórych komórek 

nowotworowych. 

W 1986 r. opublikowano wyniki badań, 

które potwierdziły skuteczność preparatów 

z jemioły w hamowaniu rozwoju 

komórek nowotworowych. Pod uwagę 

brano komórki nowotworowe wątroby 

u szczurów i ludzkie komórki białaczkowe. 

Badanie wykazało, że rozwój zarówno 

jednych, jak i drugich jest hamowany. 

Ciekawostką jest, że świeży wyciąg działał 

lepiej na komórki białaczkowe, natomiast 

wyciąg fermentowany na komórki raka 

wątroby. Taka obserwacja pozwoliła lepiej 

scharakteryzować substancje odpowiedzialne 

za aktywność cytotoksyczną jemioły. 

Wiadomo już, że są nimi przede 

wszystkim wiskotoksyna i lektyny. 

IN VITRO, ALE NIE IN VIVO 

Do dziś przeprowadzono około tysiąca 

badań in vitro, które wykazały, że jemioła 

i substancje w niej zawarte wykazują właściwości 

cytotoksyczne i modulują przebieg 

odpowiedzi immunologicznej, 

który też może mieć wpływ na obronę 

organizmu przed nowotworem. 

Badania na ludziach nie potwierdziły 

działania przeciwnowotworowego. W 2003 r. 

Eduard Ernst opublikował metaanalizę 

10 randomizowanych badań klinicznych. 

Różnorodność analizowanych danych 

nie pozwoliła wprawdzie przeprowadzić 

analizy statystycznej, jednak systematyczny 

przegląd umożliwił wyciągnięcie 

pewnych wniosków. Okazało się, że prawidłowo 

zaplanowane i oceniane badania 

nie wykazały poprawy jakości życia ani 

długości przeżycia osób chorych. Pozytywne 

wyniki niektórych pojedynczych 

badań będą więc musiały jeszcze poczekać 

na potwierdzenie mocnymi dowodami 

naukowymi. 

Piśmiennictwo: 

1. Bruneton J. Pharmacognosy, 2nd edition; Lavoisier 1999. 

2. Ribereau-Gayon G et al. Effects of mistletoe (Viscum album L.) extracts on cultured tumor cell; 

Experimentia. 1986 Jun 15;42(6):594-9. 

3. Ernst E et al. Mistletoe for cancer? A systematic review of randomised clinical trials; Int J 

Cancer. 2003 Nov 1;107(2):262-7. 

Fot. Alamy/BE&W 


MEDYCYNA 

laryngologia 

Zwykły katar 

czy „katar zatokowy”? 

dr n. med. 

Tomasz Gotlib, 

Jest otolaryngologiem, 

adiunktem 

w Klinice Otolaryngologii 

I Wydziału 

Lekarskiego AM 

w Warszawie; pracuje 

w SP CSK AM 

w Warszawie. 

Katar nieleczony trwa tydzień, a leczony – siedem dni – to żartobliwe 

porzekadło nie odzwierciedla niestety prawdy: katar bezpośrednio 

poprzedza wystąpienie większości przypadków ostrego zapalenia zatok. 

REKLAMA 

Statystyki wskazują, że zdrowy 

dorosły człowiek rocznie przebywa 

do 5 epizodów przeziębienia. 

Z kolei około 1 na 10 do 20 zwykłych 

przeziębień kończy się ostrym zapaleniem 

zatok przynosowych (OZZP). 

Zgodnie z definicją, katar cechuje się nagłym 

wystąpieniem przynajmniej dwóch objawów: 

blokady nosa (uczucie zatkania nosa) 

oraz wycieku wydzieliny (wodnistej, ropnej 

lub śluzowej), którym może towarzyszyć 

uczucie ucisku w obrębie głowy lub twarzy 

oraz upośledzenie powonienia. 

Jeżeli po 5 dniach objawy nasilają się, albo 

gdy nie ustępują po 10 dniach, należy rozpoznać 

ostre zapalenie zatok przynosowych. 

Wydzielina nosowa jest wówczas zwykle 

ropna lub śluzowo-ropna, a więc jest koloru 

zielonego lub żółtozielona. Chorzy często 

określają ten stan jako „katar zatokowy”. 

O kolejnym etapie – przewlekłym zapaleniu 

zatok – mówimy, gdy dolegliwości 

nie ustępują przez trzy miesiące. 

GDY KATAR TRWA DŁUŻEJ 

Zatoki przynosowe są niemal zamkniętymi 

przestrzeniami wypełnionymi w prawidłowych 

warunkach powietrzem. Łączą 

się one z jamą nosa za pomocą szczelinowatych 

ujść. Błona śluzowa wyściełająca 

ściany zatok w warunkach fizjologicznych 

produkuje śluz, który jest przesuwany za 

pomocą mikroskopijnej wielkości rzęsek 

w stronę ujść. 

Przeziębienie (katar) jest spowodowany 

infekcją wirusową. Uważa się, że zakażenie 

wirusowe obejmuje od razu jednocześnie 

błonę śluzową jamy nosa oraz zatok przynosowych. 

Prawidłowa nazwa kataru powinna 

więc właściwie brzmieć po polsku „ostre 

wirusowe zapalenie błony śluzowej jam 

nosa i zatok przynosowych”. 

„SPISEK” DROBNOUSTROJÓW 

Uważa się, że w znacznej części przypadków 

nieustępowanie objawów kataru i/ 

lub nasilanie się spowodowanych nim 

dolegliwości (a więc początek OZZP) jest 


29

MEDYCYNA 

laryngologia 

Leczenie OZZP powinno 

być wielokierunkowe: 

wskazane jest 

jednoczesne podanie 

leków zmniejszających 

obrzęk błony śluzowej, 

rozrzedzających wydzielinę, 

NLPZ, antybiotyków oraz 

miejscowo działających 

leków sterydowych. 

związane z tak zwanym „nadkażeniem” 

bakteryjnym. Coraz większą rolę w tym 

procesie przypisuje się obecnie nadmiernej 

odpowiedzi zapalnej. Stwierdzono mianowicie 

możliwość „współpracy” niektórych 

typów wirusów i bakterii (np. wirusa grypy 

typu A i paciorkowców). Klasyczna koncepcja 

wyjaśniająca powstawanie OZZP 

zakłada, że obrzęk błony śluzowej nosa 

i okolicy ujść zatok w przebiegu kataru 

prowadzi do zalegania wydzieliny w obrębie 

zatok. Wydzielina ta, jak wiadomo, 

stanowi bardzo dobrą pożywkę dla bakterii. 

Dodatkowym czynnikiem, który 

sprzyja ich rozwojowi jest zmniejszenie 

stężenia tlenu wewnątrz zatok. Następnie 

dochodzi do zakażenia błony śluzowej 

zatok, jej wtórnego obrzęku, porażenia 

rzęsek odpowiedzialnych za transport 

wydzieliny w stronę ujść naturalnych. W ten 

sposób powstają warunki tzw. „błędnego 

koła chorobowego”. 

OGÓLNIE LUB MIEJSCOWO 

Prawidłowe leczenie OZZP powinno być 

wielokierunkowe: wskazane jest jednoczesne 

podanie leków zmniejszających obrzęk 

błony śluzowej, rozrzedzających wydzielinę, 

niesterydowych leków przeciwzapalnych 

(np. ibuprofenu), przeciwbakteryjnych 

(antybiotyki) oraz miejscowo działających 

leków sterydowych. 

Leki zmniejszające obrzęk błony śluzowej 

nosa są dostępne w aptece bez recepty. Podawane 

są ogólnie (doustnie – w tabletkach) 

lub miejscowo (w formie aerozolu lub 

kropli). Efekt ich działania to odblokowanie 

ujść zatok, co umożliwia prawidłowy 

drenaż wydzieliny. Jednocześnie udrożniają 

nos, poprawiając komfort oddychania. 

Wydaje się celowe podawanie tych leków 

już w fazie zwykłego kataru, szczególnie 

u pacjentów z nawracającym ostrym zapaleniem 

zatok przynosowych. 

Leki obkurczające błonę śluzową nosa 

podawane miejscowo powinny być aplikowane 

za pomocą aerozoli, dzięki czemu 

docierają do okolic ujść zatok. Mogą one 

być stosowane od 3 do 5 dni. 

Najczęściej stosowanym preparatem 

„obkurczającym” podawanym doustnie 

jest psudoefedryna. Dociera ona również 

w miejsca „niedostępne” dla aerozoli i może 

być podawana dłużej niż 5 dni. 

Szczególnie przydatne są preparaty zawierające 

niesterydowe leki przeciwazapalnie 

i pseudoefedrynę. Połączenie obu leków 

ułatwia dawkowanie. Należy jednak pamiętać, 

aby nie stosować jednocześnie 

kilku preparatów złożonych zawierających 

pseudoefedrynę. Mogą wówczas pojawić 

się objawy (zwykle rzadko występujące przy 

prawidłowym dawkowaniu) jak pobudzenie 

psychoruchowe, uczucie przyspieszonej 

czynności serca. Szczególną ostrożność 

należy zachować przy stosowaniu leku 

u pacjentów z chorobą wieńcową, nadciśnieniem, 

arytmią. W takim przypadku 

niezbędna jest wcześniejsza konsultacja 

lekarza internisty. 

Dzięki odpowiednio wczesnemu podaniu 

leków zmniejszających obrzęk błony śluzowej 

i niesterydowych leków przeciwzapalnych 

możliwe jest nie tylko odblokowanie 

nosa, ale również powstrzymanie postępu 

choroby i uniknięcie groźnych powikłań, 

konieczności wykonania nieprzyjemnego 

zabiegu punkcji zatok. 



MEDYCYNA 

suplementacja diety 

Witaminowa 

efemeryda 

Fot. Masterfile/East News 

Zapotrzebowanie na 

witaminę C wynosi 

około 60 mg na dobę. 

Problem w tym, że 

ludzki organizm jako 

jeden z nielicznych 

w przyrodzie musi 

pobierać ją z zewnątrz. 

Witamina C jest typową 

żywieniową „efemerydą”. 

Występuje w wielu produktach, 

głównie w owocach 

i warzywach, ale jest bardzo nietrwała. 

Jeśli więc jedząc sałatkę wyobrażamy 

sobie, że właśnie dostarczamy sobie potężną 

jej dawkę, to jesteśmy w błędzie. 

„UCIEKAJĄCA” WITAMINA 

Witamina C jest niezwykle nietrwałym, 

a bardzo potrzebnym związkiem. Kwas 

askorbinowy jest bowiem niezbędny do 

prawidłowego funkcjonowania tkanki 

łącznej, w tym do syntezy kolagenu. Uczestniczy 

w wytwarzaniu kwasów żółciowych, 

wchłanianiu żelaza, syntezie hormonów 

kory nadnerczy i prawidłowym przebiegu 

reakcji immunologicznych. Jego niedobór, 

niegdyś powszechny w czasie stosowania 

jednostronnej diety podczas wypraw dalekomorskich, 

dawał objawy szkorbutu, 

co należy wiązać z uszkodzeniem funkcji 

tkanki łącznej poprzez upośledzenie syntezy 

jej podstawowego białka – kolagenu. 

Witamina C jest też termolabilna. Oznacza 

to, że gotowanie, smażenie czy duszenie 

półproduktów roślinnych zmniejsza 

jej zawartość nawet o 75%! Warzywa „z 

wody” zawierają jej znacznie mniej nie 

tylko z powodu wysokiej temperatury, ale 

i jej „rozcieńczenia” w roztworze z całego 

garnka. Teoretycznie ważnym źródłem 

witaminy C mogłyby być ziemniaki, ale 

właśnie z powodu ich gotowania w wodzie, 

którą następnie się wylewa, nie mogą być 

jedynym jej źródłem. Dlatego gotowanie 

warzyw na parze jest bardziej korzystne. 

ASKORBINAZA KONTRA 

KWAS ASKORBINOWY 

Żeby nie dopuścić do utraty witaminy C 

z produktów żywnościowych, trzeba 

umiejętnie się z nimi obchodzić, ponieważ 

nawet tlen zawarty w powietrzu niszczy 

skutecznie jej zasoby w roślinach. Jej 

utratę powoduje np. suszenie, głównie 

dlatego, że trwa długo i polega na ekspozycji 

na tlen zawarty w powietrzu. Ten 

zaś zmniejsza zawartość witaminy C 

w owocach i warzywach nawet o 90%. 

Czy wiesz że... 

Ludzie i niektóre zwierzęta (małpy, 

świnki morskie, nietoperze i ptaki) 

muszą otrzymywać kwas askorbinowy 

w gotowej postaci. Co ciekawe, organizmy 

wielu gatunków zwierząt nie mają 

takich wymagań, ponieważ mogą syntetyzować 

go z powszechnie dostępnych 

w przyrodzie węglowodanów (z glukozy!). 

Człowiek zaś powinien spożywać zazwyczaj 

około 75-100 mg witaminy C 

na dobę. 

dr n. med. Krzysztof 

Wojciechowski 

Większość przygotowywanych przez nas 

sałatek, które uważamy za „bomby witaminowe” 

zawiera w rzeczywistości niewiele 

witaminy C, choć produkty, z których 

są przyrządzane charakteryzują się 

jej wysoką zawartością. Dzieje się tak dlatego, 

że w ciągu kilkunastu minut – krojenia, 

miksowania, mieszania – niszczy 

się jej zasoby, pozostawiając śladowe ilości. 

Po prostu tak znacznie rozdrobniona 

struktura produktu roślinnego niebywale 

zwiększa swoją powierzchnię – obszar, 

na którym może zachodzić reakcja chemiczna, 

a mieszanie dodatkowo bardzo 

ją „napowietrza”. Przez to dostarcza agresywnego 

tlenu i degradacja witaminy C 

przebiega dalej już niemal lawinowo. 

Mało kto zdaje sobie sprawę, że niektóre 

warzywa, np. ogórek, są naturalnym, bogatym 

źródłem aktywnej askorbinazy, 

czyli enzymu rozkładającego kwas askorbinowy. 

O ile zatem sałatka z samych 

pomidorów ma wiele witaminy C, to już 

miks pomidorowo-ogórkowy po krótkim 

czasie może zawierać jej już niewiele! 

ELIKSIR NOBLISTY 

Niektórzy uważają, że w sytuacjach stresu, 

infekcji zapotrzebowanie na witaminę C 

jest większe. Do medycznych legend przeszło 

lansowane przez noblistę Linusa 

Paulinga stosowanie kwasu askorbinowego 

w megadawkach. Wierzył, że to jemu 

zawdzięczał długowieczność, a żył bez 

mała 100 lat. Czy rzeczywiście była to 

zasługa witaminy C, tego nie wiemy, ale 

z pewnością każdy, kto chciałby powtórzyć 

ten wyczyn stosując jedynie naturalne jej 

źródła, miałby nie lada kłopot. 


31

MEDYCYNA 

onkologia 

Terapia 

na miarę 

Komórki nowotworowe posługują 

się sygnałami chemicznymi 

(na ilustracji – różowe kuleczki 

w prawym dolnym rogu), które 

stymulują angiogenezę, czyli 

proces tworzenia się naczyń 

krwionośnych, dzięki którym mogą 

się odżywiać. Terapie celowane 

składają się z białka (przeciwciała 

monoklonalnego), specjalnie 

zaprojektowanego do blokowania 

tych sygnałów. Zahamowanie 

rozwoju naczyń krwionośnych 

i odcięcie dopływu krwi do 

nowotworu sprawia, że guz nie 

rośnie i nie daje przerzutów. 

Obudowie komórek rakowych 

i ich zachłanności wiadomo 

coraz więcej. Dzięki 

temu łatwiej jest zbudować 

dla nich tamę z farmaceutyków. Już 

pojawiają się leki, które wyłączają pojedyncze 

elementy skomplikowanych 

molekularnych mechanizmów powstawania 

różnego rodzaju nowotworów. 

ONKOLOG JAK KRAWIEC? 

Współczesna onkologia koncentruje się 

nie na leczeniu nowotworu, tylko na 

uniemożliwieniu jego wzrostu. W przyszłości 

lekarze chcą analizować nowotwór 

w celu określenia mechanizmów komórkowych 

warunkujących jego przerzuty. 

Wtedy będą mogli wybrać lek, który je 

zahamuje. 

Lekarze doszli także do wniosku, że 

odmiennej terapii wymaga każda choroba 

nowotworowa, a nawet różne przypadki 

tego samego nowotworu. Skłonność 

do przerzutów guza nie ujawnia 

się wraz z rozwojem raka, jak do niedawna 

sądzono, lecz od początku jest 

w nim zakodowana. Decyduje o tym 

aktywność określonych genów komórek 

nowotworowych. I dlatego dzisiejsza 

terapia onkologiczna przypomina szycie 

ubrania u krawca – powinna być 

skrojona na miarę pacjenta. 

KONTROWERSYJNE 

TENDENCJE 

Przyszłości nie ma profilaktyka farmakologiczna. 

To wprawdzie kontrowersyjna, 

ale obecnie silna tendencja w onkologii. 

Już bez entuzjazmu przyjmuje 

się opinię, że wśród kobiet, które zażywały 

statyny obniżające poziom cholesterolu, 

mniej było zachorowań na raka 

piersi. Dlaczego? Gdyż nie jest to równoznaczne 

z tym, że powinno się je 

powszechnie stosować w celach profilaktycznych. 

Zażywałoby je zbyt wiele 

osób, którym w ogóle nie są potrzebne. 

A żaden lek nie jest przecież obojętny 

dla organizmu. 

Wraz z postępem biologii molekularnej 

będzie się rozwijała chirurgia profilaktyczna. 

Jednak rozwój tej metody 

będzie w dużym stopniu uzależniony 

od możliwości rekonstrukcji usuniętych 

narządów. Oprócz leczenia ważny jest 

przecież także komfort życia. Dziś 

chirurgię profilaktyczną najczęściej 

stosuje się u kobiet, u których stwierdzono 

genetyczną skłonność do raka, 

a wywiad rodzinny wykazał przypadki 

tej choroby. Dotyczy to raka szyjki 

macicy lub raka piersi. W Polsce znane 

są przypadki kobiet, które zdecydowały 

się na profilaktyczne usunięcie tych 

części ciała. 

CHEMIOTERAPIA 

WIELOLEKOWA 

Zestawy leków pozwolą za kilka lat wydłużyć 

życie ludzi cierpiących na najczęściej 

występujące nowotwory, takie jak 

rak płuca, prostaty czy jelita grubego. 

Znaczną poprawę wyników u połowy 

chorych uzyskuje się dzięki leczeniu 

Fot. Phototake/BE&W 


MEDYCYNA 

onkologia 

skojarzonemu. W Polsce, z przyczyn 

finansowych, otrzymuje je tylko co drugi 

pacjent ze wskazaniami do takiej 

terapii. 

TERAPIA CELOWANA 

Obecnie jest najczęściej stosowana przy 

leczeniu raka płuca, nerki, piersi i jelita 

grubego. 

Dużo już wiadomo o sposobie namnażania 

się komórek nowotworowych. 

Znane są miejsca występowania białek 

sterujących tym procesem, charakterystycznych 

dla komórki nowotworowej. 

Współcześnie potrafimy je zablokować. 

Umiemy też przerwać niektóre 

mechanizmy regulujące wzrost nowotworu 

i odciąć dopływ substancji odżywczych 

do guza, by go „zagłodzić”. 

Znamy sposoby, by popchnąć komórki 

do samobójczej śmierci (apoptozy), 

która powinna charakteryzować każdą 

normalną komórkę. Także nowe leki 

potrafią przerwać drogi, którymi komórki 

wysyłają sobie sygnały do niepohamowanego 

podziału. 

Wielką nadzieją leczenia wszelkich nowotworów 

jest bezpośrednie uderzenie 

w zjadliwe komórki. Oto przykład. Od 

kilku lat znane są inhibitory naskórkowego 

czynnika wzrostu, preparaty zwalczające 

częstszą z dwóch odmian raka 

płuc – niedrobnokomórkowego. Stosuje 

się je u osób, u których chemioterapia 

okazała się nieskuteczna. Działanie 

polega na wnikaniu do wnętrza komórki 

nowotworowej i blokowaniu pewnego 

enzymu. W ten sposób zostaje przerwany 

podział komórek, guz nie rośnie. 

Dodatkowa zaleta to postać leku – tabletki, 

których nie trzeba zażywać w warunkach 

szpitalnych, a także niewielkie 

skutki uboczne, pozwalające choremu 

w miarę sprawnie funkcjonować. 

Dwa lata temu na wiosennych obradach 

Amerykańskiego Towarzystwa Onkologii 

Klinicznej (ASCO) wielkim hitem 

był pierwszy lek powodujący zagłodzenie 

raka. Najpierw stosowany w raku 

jelita grubego, potem nerki. Obecnie 

można go także użyć w terapii raka płuca. 

To kolejna, ciekawa tendencja w onkologii. 

Jeśli zostanie wynaleziony 

skuteczny środek na nowotwór X, natychmiast 

rozpoczyna się badania, czy 

nie pomoże w leczeniu nowotworu Y. 

ULEPSZANIE CHEMIOTERAPII 

Chemioterapia musi być coraz bardziej 

precyzyjna. Specjaliści używają następującej 

metafory: kiedyś „chemią” 

strzelano do raka jak z armaty – nowotwór 

ginął, ale i człowiek wychodził 

z tego mocno pokiereszowany. Anemia, 

wypadanie włosów, dolegliwości żołądkowe 

– to najczęstsze działania uboczne. 

Teraz celuje się z precyzyjnego pistoletu, 

stąd nazwa „terapia celowana”, 

choć lepiej pasowałoby – „terapia adresowana 

lub ukierunkowana”. Jednak 

nie wszyscy tak samo reagują na najnowsze 

leki. Właściwym przykładem 

jest inhibitor kinazy tyrozyny – jednym 

ratuje życie, innym nie pomaga. Odpowiedzialne 

za to są geny – czy chory 

zareaguje na leczenie, czy też nie. Przecież 

chemioterapia, nawet najbardziej 

wycelowana w raka, jest toksyczna. 

Nowe leki są bardzo drogie i trzeba je 

podawać tylko tym osobom, którym 

pomogą naprawdę. Tak więc kwalifikowanie 

chorych staje się najważniejszą 

procedurą. 

Tylko jeden na 5 tysięcy 

opracowywanych preparatów 

antynowotworowych jest 

dopuszczany do sprzedaży 

– wynika z danych 

amerykańskiej Agencji 

Leków i Żywności (FDA). 

Trwają badania kliniczne nad specjalnym 

czipem zawierającym 80 genów. 

Ta niewielka płytka z naniesionymi na 

powierzchnię fragmentami DNA, wszczepiona 

choremu, pozwoli prognozować 

przebieg choroby i optymalne 

leczenie. 

Korzystając z badań molekularnych, 

możemy przyjrzeć się genom w komórce 

nowotworowej i porównać je z genami 

w komórce zdrowej. Można wykryć 

zmiany i odpowiedzieć na bardzo ważne 

pytanie: czy choremu grożą przerzuty. 

Z największym prawdopodobieństwem 

można to już przewidzieć w raku piersi. 

W tym przypadku potrafimy też 

precyzyjnie zaplanować leczenie. 

FINEZYJNA RADIOTERAPIA 

Nowoczesna radioterapia poszukuje 

takich metod, które w maksymalnym 

stopniu zniszczyłyby tkankę chorą, ale 

również maksymalnie oszczędziłyby 

zdrową. Najnowsze osiągnięcia w tej 

dziedzinie to finezyjne techniki 


33

MEDYCYNA 

onkologia 

trójwymiarowego planowania miejsca, 

które trzeba objąć napromieniowaniem. 

Umożliwia to trójwymiarowa wizualizacja 

komputerowa. W rezultacie guz 

otrzymuje wysoką dawkę napromieniowania, 

a zdrowe, sąsiednie tkanki pozostają 

nieuszkodzone. 

Oprócz „geograficznego” zróżnicowania 

wiązka jest „rzeźbiona”, intensywność 

dawki – modulowana. Guz ma nieregularny 

kształt i trzeba to uwzględnić. 

Kolejną nowością w radioterapii są 

zmiany ilości dawek. Choć jest to tylko 

jeden „lek”, badanie zdrowych komórek 

chorego pomaga określić, na ile można 

mu bez szkody zwiększyć dawkę promieniowania. 

Poza tym badając reakcję 

nowotworu na radioterapię, można 

lepiej podzielić tygodniową dawkę. Na 

przykład stosuje się nie jedną, ale odpowiednio 

obliczone dwie lub nawet 

trzy dawki dziennie. Zamiast tradycyjnych 

siedmiu tygodni, cały program 

napromieniania realizuje się w znacznie 

krótszym czasie. 

WYPRZEDZIĆ PRZERZUTY 

Coraz częściej stosuje się terapię skojarzoną, 

tzn. z wykorzystaniem chirurgii 

oraz chemioterapii. Badania wykazały, 

że osoby, u których po operacji zastosowano 

chemioterapię, żyły dłużej niż 

chorzy mający za sobą tylko interwencję 

chirurga. Zatem leczenie: operacja + 

chemioterapia przynosi efekty, ale wymaga 

odpowiednich warunków i najlepszych 

specjalistów. A to mają tylko 

renomowane ośrodki. Tymczasem dziś 

raka leczy się właściwie wszędzie. Chorym 

to na pewno nie służy. 

Wielkim problemem jest wyprzedzenie 

przerzutów. Drobnokomórkowy rak 

płuc szybko atakuje inne narządy. I dlatego 

tak często w jego leczeniu stosuje 

się chemioterapię, ale połączoną z radioterapią. 

Promienie kierowane są na 

klatkę piersiową, a niekiedy również na 

mózg, co ma zapobiec przerzutom. 

Czy lek jest skuteczny? 

Pierwsze i podstawowe kryterium 

skuteczności danego leku to jego 

wpływ na czas przeżycia. Najważniejsze 

znaczenie ma tu procent chorych, 

u których czas przeżycia kilkakrotnie 

zwiększył się w stosunku do metod 

stosowanych dotychczas. Drugim 

kryterium oceniającym wartość leku 

jest komfort życia chorego. Trzecim 

kryterium jest toksyczność preparatu. 

Cena leku nie powinna być brana 

pod uwagę. 

Rak płuca często bardzo dobrze poddaje 

się leczeniu, by później odnowić 

się w postaci znacznie odporniejszej 

na leki. Niedrobnokomórkowy rak 

częściej jest operowany, ale by chory 

był bezpieczny, stosuje się też inne 

metody. 

W czasie terapii tradycyjnymi cytostatykami zmiany 

cofają się o 25%, gdy została ona dobrana na podstawie 

profilu molekularnego – o 80%. 

SZCZEPIONKA NAUCZY 

ORGANIZM WALKI 

Ideałem byłoby opracowanie szczepionki, 

która w przypadku każdego raka 

pobudzi układ odpornościowy, nauczy 

go, jak rozpoznawać i niszczyć komórki 

nowotworowe. Jednak już dziś naukowcy 

uważają, że to niemożliwe. 

Prawdopodobnie powstaną preparaty 

wymierzone w grupy zbliżonych do 

siebie nowotworów. 

Są dwa pomysły na szczepionki. Pierwszy 

sposób ma zapobiegać nawrotom 

choroby – tak jest w przypadku raka 

trzustki, jednego z najbardziej niebezpiecznych 

nowotworów. Drugi sposób 

to zapobieganie rozwojowi choroby 

– tak jest w przypadku raka szyjki macicy, 

za którego występowanie odpowiedzialne 

są wirusy brodawczaka 

ludzkiego (HPV). 

Szczepionka ma pobudzić układ odpornościowy 

do walki z rakiem i skłonić 

go do zaatakowania komórek nowotworowych. 

Organizm potrafi 

z nimi walczyć, ale w pewnym momencie 

się wycofuje. Tej sytuacji trzeba 

zapobiec i dlatego należy znaleźć elementy 

różniące komórkę rakową od 

zdrowej, następnie wyizolować je i umieścić 

w szczepionce, wskazując układowi 

odpornościowemu, co powinien 

atakować. 

Już dziś wiemy, że szczepionka będzie 

najskuteczniejsza w leczeniu raka nerki, 

czerniaka, raka pęcherza i sutka. 

TABLETKI ZAMIAST 

KROPLÓWKI? 

Nie każdy preparat dożylny może być 

zastąpiony doustnym. Nie każda substancja 

chemiczna może być wchłaniana 

z przewodu pokarmowego, bo wcześniej 

się tam rozkłada i traci swoje 

właściwości. 

Przykładem pozytywnym jest lek znany 

od lat 60. XX wieku, stosowany jako 

środek uspokajający dla kobiet w ciąży. 

Szybko został jednak wycofany z rynku, 

kiedy okazało się, że prowadzi do niedorozwoju 

rąk i nóg u płodu, ponieważ 

blokuje powstawanie naczyń krwionośnych. 

Po wielu latach właśnie ta jego 

cecha została wykorzystana w onkologii. 

Dziś stosuje się go w leczeniu chorych 

cierpiących na jeden z nowotworów 

układu krwionośnego, zwany szpiczakiem 

mnogim. 

HORMONOTERAPIA 

W RAKU PIERSI 

Znakomitym przykładem tej terapii 

jest znany bloker receptorów estrogenowych, 

w latach 70. XX wieku przepisywany 

kobietom jako doustny środek 

antykoncepcyjny. W 1977 r. 

zaczęto go stosować w leczeniu zaawansowanego 

raka piersi. Wreszcie został 

zaakceptowany jako lek zapobiegający 

rakowi piersi u kobiet, u których ryzyko 

wystąpienia tej choroby jest duże. 

Potem wycofano się z tego, gdyż stwierdzono, 

że czterokrotnie zwiększa ryzyko 

raka macicy. Średnio podaje się ten 

lek przez 5 lat. 

Warto podkreślić, że leczenia hormonalnego 

z reguły nie prowadzi się jednocześnie 

z chemioterapią. 

Iwona Konarska 


MEDYCYNA 

suplementacja diety 

W różnorodności 

dr n. farm. 

Katarzyna Żurowska 

Substancje czynne 

pochodzenia 

roślinnego różnią się 

między sobą budową 

chemiczną, wielkością 

i właściwościami 

biologicznymi. 

Ich wykorzystanie 

w suplementach 

diety jest więc bardzo 

wszechstronne. 

Wiele suplementów diety 

zawiera składniki pochodzenia 

roślinnego. Są one 

źródłem wielu substancji 

czynnych, które biorą udział w przemianach 

metabolicznych ustroju i mają wpływ 

na działanie organizmu, utrzymanie jego 

funkcji w normie i na zmniejszenie ryzyka 

wystąpienia poważnych chorób. 

W GRUPACH PODOBNE 

Substancje czynne pochodzenia roślinnego 

zaklasyfikowano do szeregu grup 

chemicznych. Spełniają one różnorodne 

funkcje, od ochronnej począwszy, po 

odżywczą i wspomagającą utrzymanie 

fizjologicznych funkcji tkanek i narządów. 

Związki przyporządkowane do poszczególnych 

grup są ze sobą spokrewnione 

Substancje pochodzenia roślinnego 

strukturą chemiczną i mają zwykle zbliżony 

wpływ na ludzki organizm. 

RÓŻNORODNOŚĆ ZWIĄZKÓW 

Jedną z najbardziej różnorodnych grup 

o wysokiej istotności prozdrowotnej są 

polifenole (bioflawonoidy). Cechą charakterystyczną 

ich budowy chemicznej 

jest obecność grup wodorotlenowych. 

Różnią się one między sobą niektórymi 

właściwościami biologicznymi, ponieważ 

należą do różnych klas związków naturalnych. 

Są to m.in.: polifenolokwasy, 

flawonoidy, izoflawonoidy, antocyjany, 

katechiny, kumaryny i lignany. 

Rozpowszechnienie bioflawonoidów 

w surowcach roślinnych jest imponujące. 

Tylko jedna z grup – flawonoidy – liczy 

około 5 tysięcy reprezentantów. Polifenole 

mają zróżnicowany wpływ na organizm 

człowieka i są tym bardziej cenne, że ani 

człowiek, ani zwierzęta nie potrafią same 

ich syntezować. Stąd tak atrakcyjne są 

rośliny dostarczające polifenole, np. w diecie 

lub w postaci suplementów diety. 

ZDROWOTNE WŁAŚCIWOŚCI 

BIOFLAWONOIDÓW 

Najczęściej wspomina się o ich działaniu 

przeciwutleniającym. Ogólnie rzecz biorąc, 

bioflawonoidy utrzymują równowagę 

pomiędzy działającymi w organizmie 

substancjami utleniającymi i przeciwutleniaczami, 

której zachwianie leży u podłoża 

ryzyka chorób degeneracyjnych. 

Nauka już dawno zauważyła zależność 

pomiędzy ilością spożywanych na co 

dzień bogatych w polifenole świeżych 

owoców i warzyw, a ryzykiem wystąpienia 

nowotworów. 

Oprócz właściwości przeciwutleniających 

polifenole znane są ze zdolności: 

• „uszczelniania” naczyń krwionośnych 

(rutyna, diosmina, hesperydyna, mirycetyna 

z czarnych jagód i winogron), 

• poprawiania przepływu krwi w naczyniach 

(flawonoidy miłorzębu, głogu), 

• kardioprotekcyjnych (flawonoidy winogronowe), 

• kanceroprotekcyjnych (kemferol brokułów 

i kapusty), 

• neuroprotekcyjnych (antocyjaniny 

owoców barwy czerwonej do granatowej), 

• wpływu na gospodarkę estrogenową, 

tzw. fitoestrogeny (izoflawony soi). 


SUBSTANCJE PIERWOTNE (podstawowe) 

Spotykane we wszystkich roślinach, spełniają 

podstawowe funkcje fizjologiczne jako typowe 

substancje energetyczne, budulcowe lub zapasowe. 

Cukry proste • Polisacharydy • Śluzy • Tłuszcze 

• Nienasycone kwasy tłuszczowe • Fosfolipidy 

• Aminokwasy • Białka • Kwasy organiczne • 

Enzymy 

SUBSTANCJE WTÓRNE 

Są wytworem wyspecjalizowanej przemiany materii 

roślin, nie służą utrzymaniu ich podstawowych 

funkcji życiowych. Działanie tych substancji na 

organizmy żywe bywa znaczące. 

Flawonoidy • Izoflawony • Antocyjany • Kumaryny 

• Garbniki • Alkaloidy • Glukozynolaty • Antybiotyki 

• Witaminy • Olejki eteryczne 

Zbliżona struktura budowy chemicznej 

bioflawonoidów zadecydowała o zakwalifikowaniu 

ich do jednej grupy, ale już 

niewielkie zmiany w budowie cząsteczek 

różnych bioflawonoidów wpływają znacząco 

na zróżnicowanie ich właściwości 

chemicznych i biologicznych, co widać 

w różnorodności ich wpływu na funkcjonowanie 

organizmu człowieka. 


35

MEDYCYNA 

w trosce o bezpieczeństwo pacjenta 

Dr n. med. Patryk 

Krzyżak 

Pracuje w Katedrze 

i Klinice Kardiologii, 

Nadciśnienia 

Tętniczego i Chorób 

Wewnętrznych 

II Wydziału Lekarskiego 

Akademii Medycznej 

w Warszawie. 

Poznaj swojego pacjenta... 

zażywającego 

wiele leków 

Gdy zapytamy pacjenta, czego oczekuje 

od leku przeciwbólowego, usłyszymy, 

że najważniejsze są jest dla niego: 

skuteczność oraz bezpieczeństwo. 

Bezpieczeństwo leku przeciwbólowego 

jest ważne dla wszystkich, 

ale szczególnie dla osób przyjmujących 

wiele różnych farmaceutyków. 

Ten aspekt w dużej mierze 

dotyczy pacjentów w wieku podeszłym. 

NIEBEZPIECZNE INTERAKCJE 

Zażycie leku przeciwbólowego przez pacjenta, 

który stosuje terapię na nadciśnienie 

tętnicze może mieć negatywne skutki. 

Substancje przeciwbólowe z grupy NLPZ 

mogą np. zmniejszać skuteczność terapii 

hipotensyjnej. Kwas acetylosalicylowy 

i jego pochodne nasilają natomiast działanie 

glikozydów nasercowych i barbituranów, 

a osłabiają działanie leków moczopędnych, 

takich jak: spironolakton, 

furosemid. Pochodne kwasu acetylosalicylowego 

nie tylko zmniejszają siłę terapeutyczną 

leków przeciwastmatycznych, 

ale mogą również wywoływać ataki duszności 

u osób cierpiących na astmę. 

Bezpieczny wybór 

Diabetycy powinni zwrócić uwagę na to, 

czy stosowany przez nich środek przeciwbólowy 

nie wpływa na wartość glikemii. 

Substancją przeciwbólową niewpływającą 

na wartość glikemii jest paracetamol. 

Zmiany w układzie kostnym, powodujące 

dotkliwe dolegliwości niejednokrotnie 

skłaniają pacjenta do zażycia leku przeciwbólowego. 

I tu istnieje poważne ryzyko 

kolejnej interakcji pomiędzy lekami. 

SZEROKIE SPEKTRUM 

Paracetamol, choć nie należy do najsilniejszych 

substancji przeciwbólowych, 

cechuje się najwyższym stopniem bezpieczeństwa 

w tej grupie lekowej, dzięki czemu 

zawierające go preparaty dostępne są 

bez recepty (OTC). Lek praktycznie nie 

powoduje reakcji alergicznych (w tym 

skurczu oskrzeli) i wykazuje niewielką 

ilość istotnych klinicznie interakcji międzylekowych 

– może być bezpiecznie 

stosowany wraz z innymi preparatami. 

Paracetamol to lek o szerokim spektrum 

zastosowań – może być stosowany w bólach 

różnego pochodzenia i o różnym 

natężeniu. Skutecznie zwalcza gorączkę 

w przeziębieniach i stanach grypopodobnych. 

Ze względu na profil bezpieczeństwa 

jest przydatny w przypadku zwalczania 

bólu u osób z aktywną chorobą wrzodową 

i/lub nadwrażliwością na salicylany. 

Paracetamol nie wpływa na proces krwawienia 

i krzepnięcia krwi -- można go 

Bezpieczeństwo paracetamolu wynika z jego mechanizmu działania. Hamuje on aktywność 

cyklooksygenazy kwasu arachidonowego w ośrodkowym układzie nerwowym. Działając 

ośrodkowo, nie wpływa na syntezę prostaglandyn, mogą go więc bezpiecznie stosować 

nawet osoby z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy oraz alergią (w tym astmą). 

stosować u chorych z zaburzeniami krzepnięcia 

(np. chorych na hemofilię) oraz po 

zabiegach operacyjnych (w tym stomatologicznych). 

Należy jednak pamiętać, że 

nasila on działanie doustnych leków przeciwzakrzepowych 

z grupy pochodnych 

kumaryny, a taki rodzaj terapii często 

spotkać możemy np. u osób starszych. 

Pamiętajmy, że metoklopramid przyspiesza 

wchłanianie paracetamolu z przewodu 

pokarmowego, a kofeina nasila 

jego działanie przeciwbólowe (efekt wykorzystywany 

np. w preparatach APAP 

Extra). 

PRZECIWWSKAZANIA 

Paracetamol jest rozkładany w wątrobie, 

gdzie wywołuje zwiększenie aktywności 

enzymów mikrosomalnych, dlatego nie 

może być podawany osobom z niewydolnością 

tego narządu (marskość i wirusowe 

zapalenie wątroby). Z kolei eliminacja 

leku odbywa się przez nerki, z moczem. 

Dlatego też nie wolno również podawać 

paracetamolu osobom z zaawansowaną 

niewydolnością nerek. 


Partnerem cyklu artykułów „W trosce o bezpieczeństwo pacjenta” jest 


LIFESTYLE 

rozmowa 

Dostałam 

drugie życie 

W maju 2005 roku, 

podczas tournée 

„Showgirl”, u Kylie 

Minogue wykryto raka 

piersi. Minęły prawie 

trzy lata. W tym 

czasie artystka 

pokonała chorobę, 

wróciła na scenę, 

osiągnęła szczyt 

popularności. 

„Z rakiem piersi 

można wygrać” 

– przekonuje teraz 

i namawia kobiety 

do badań. 

Pamiętasz, jak zareagowałaś, 

kiedy lekarze postawili diagnozę 

i dowiedziałaś się, że masz złośliwą 

odmianę nowotworu piersi? 

Kylie Minogue: Na szczęście byłam 

wtedy z rodziną. Usłyszałam, że mam 

raka i poczułam się tak, jakbym miała 

się rozpaść na kawałki. Nie mogłam wydusić 

słowa, moi rodzice zresztą również. 

Potem ze stresu chciałam uciec ze szpitala. 

Powiedziałam lekarzom, że nie mogę 

poddać się teraz leczeniu, bo za dwie 

godziny mam lot do Sydney, a tam następny 

koncert. „Nie – usłyszałam – nie 

idziesz na żaden samolot. Zostajesz tutaj”. 

Moi rodzice kategorycznie kazali mi 

zająć się sobą. 

Jak zatrzymałaś całą koncertową 

maszynę? 

Po prostu musiałam sobie powiedzieć, że 

teraz wszystko inne poza moim zdrowiem 

przestaje mieć znaczenie. Kariera, praca, 

fani – to może poczekać. Moje życie przewartościowało 

się w jednej chwili. 

Bardzo szybko zrobiono ci operację 

wycięcia guza, potem była chemioterapia. 

Jak się do tego przygotowałaś 

psychicznie? 

W ogóle nie pamiętam dat z tego okresu. 

Nie wiem, co działo się danego dnia. Poprosiłam 

tylko moich agentów, by dali mi 

jeden dzień dla siebie, zanim dowiedzą 

się media. Poszłam wtedy na plażę z bratem 

i moim chłopakiem. Następnego dnia 

wydano oświadczenie, a ja stałam się więźniem 

we własnym domu. Nie zamierzałam 

oczywiście gdziekolwiek wychodzić, ale 

wtedy dotkliwie poczułam, że od tej chwili 

wszystko się zmieni. Musiałam jednak 

szybko oswoić się z sytuacją i zaufać ludziom, 

którzy chcieli mi pomóc. 

Jak sobie poradziłaś z utratą włosów? 

Najpierw obcięłam je na krótko, a potem 

po prostu ogoliłam głowę. Gdybym mogła 

to zrobić radykalnie, jednym ruchem, 

najchętniej tak bym zrobiła. Nie była to 

dla mnie sprawa wielkiej wagi. Powiedziałam 

sobie, że to przygotowanie do nowej 

roli i innego wizerunku. Przecież tyle razy 

zmieniałam się na scenie. Teraz mogłam 

pokombinować coś z chustą na głowie. 

Nie oszukiwałaś się, że nie stracisz 

włosów, że w twoim przypadku 

będzie inaczej? 

Nie, byłam na to przygotowana. Czytałam 

dużo książek na temat raka, przejrzałam 

mnóstwo stron internetowych. Korzystałam 

z rad ludzi, którzy przez to przeszli. 

Kimkolwiek są ci, którzy dzielą się w internecie 

swoimi doświadczeniami, winna 

im jestem podziękowania. Ich słowa były 

dla mnie niezwykle cenne. Za to kiedy 

włosy zaczynają odrastać… Tego uczucia 

ekscytacji nie da się z niczym porównać. 

Cieszyłam się jak dziecko z każdej nowej 

rzęsy i włoska na brwiach. 

Z każdą chorobą jest tak, że nie myślimy, 

iż może nas spotkać. I nagle 

to się staje. Kiedy uświadomiłaś sobie, 

że jesteś poważnie chora? 

Chyba wciąż nie wszystko do mnie dociera. 

Ciężko mi wyrazić i opisać, jak się 

wtedy czułam. To bardzo osobiste doświadczenie, 

mimo że dzieliłam się tym z wieloma 

ludźmi. Miałam wokół siebie bliskich, 

czułam ich wsparcie, ale sama musiałam 

zacząć walczyć. Pamiętam, że zaraz po 

diagnozie poszłam do pokoju, by posiedzieć 

trochę w ciszy. Chciałam uspokoić 

myśli. Tak naprawdę nie myślałam jednak 

o sobie. Martwiłam się o bliskich. Bałam 

się, jak przeżyją to rodzice. 

Przez długi czas w ogóle nie pokazywałaś 

się publicznie. Mieszkałaś 

z rodziną w Australii. Jak się wtedy 

czułaś? 

Momentami było mi bardzo ciężko. Czasami 

nie mogłam wyjść z domu ani niczego 

zrobić. Pójście do sklepu na rogu 

było wielkim wyzwaniem. Wchodziłam 

na schody, a czułam się tak jakbym wspinała 

się na Everest. Wracałam do łóżka 

wyczerpana. 

Jak dawałaś sobie radę? 

Podstawą jest wtedy wiara w ludzi, którzy 

są wokół. A ja miałam najbliższych i najbardziej 

kochanych. Moja siostra Dannii 

twierdziła, że śmiech jest najlepszym lekarstwem 

na raka. Razem ze mną walczyła 

o wiarę w pozytywne zakończenie. 


LIFESTYLE 

rozmowa 

Opracowanie: Anna Niewiadomska; fot. Sipa Press/East News 

Przebierałyśmy się na przykład w głupie 

ciuchy i oglądałyśmy romantyczne komedie. 

Wszystko po to, by podtrzymać pogodę 

ducha. Oczywiście śmiech sam 

w sobie nie jest lekarstwem, ale później 

przeczytałam kilka opracowań naukowych 

mówiących o tym, że inicjuje on w organizmie 

potężne procesy biologiczne, 

wytwarzające związki chemiczne, które 

wzmacniają system immunologiczny. 

Nawet jeśli wydaje się to naciągane, Dannii 

wierzyła, że ma rację. I zarażała mnie 

optymizmem. 

Podobno sięgałaś również po metody 

niekonwencjonalne. 

Humor, dieta, świeże powietrze na pewno 

mi nie zaszkodziły. Prawdą jest jednak, że 

dołączałam do tego metody wizualizacyjne, 

masaże oraz trening Reiki. By zająć 

myśli, zaczęłam też pisać książkę dla dzieci. 

W końcu znalazłam na to czas. 

Główna bohaterka książki ma na imię 

Kylie? 

Tak, ale nie jest to autobiografia. Pisząc 

ją, opierałam się na własnych doświadczeniach, 

wspominałam, jak w dzieciństwie 

marzyłam, by pięknie się ubrać i wyjść na 

scenę. Moje marzenie spełniło się dzięki 

przyjaciołom. Myślę, że książka będzie 

się podobać małym dziewczynkom o osobowości 

księżniczek. Kiedy się bardzo 

czegoś pragnie, można wiele zdziałać. 

Bardzo pragnęłaś wyzdrowieć? 

Nie dopuszczałam do siebie myśli, że może 

być inaczej. Miałam momenty załamania, 

bólu, rozpaczy, ale szybko się z nich podnosiłam. 

Jest cała lista rzeczy, których 

można się spodziewać w trakcie walki 

z chorobą. Nie znaczy to jednak, że wszystko 

musi się nam przytrafić. Jedna kobieta 

na dziewięć może mieć raka piersi. Jednak 

szybko wykryty może być wyleczony. 

Można przez to przejść i pokonać chorobę. 

Jestem tego przykładem. 

Jak się teraz czujesz? 

Jakbym dostała drugą szansę w życiu albo 

weszła na Dach Świata. Walka z rakiem 

kojarzyła mi się ze wspinaczką na wysoką 

górę. Każdego dnia mały krok do przodu. 

Czasami spadałam, obsuwałam się, ale 

potem nadrabiałam zaległości. Wiem, że 

zabrzmi to banalnie, ale choroba zmieniła 

moje życie. Doceniam teraz, jak miło 

jest pójść na spacer, zobaczyć przyjaciół. 

Nie jestem w stanie powstrzymać się od 

tego, że postrzegam wiele rzeczy zupełnie 

inaczej. 

Kiedy odzyskałaś siły, postanowiłaś 

dokończyć trasę. Dlaczego? 

Byłam to winna moim fanom i tym 

wszystkim ludziom, którzy wspierali 

mnie na duchu, pisali listy, myśleli o mnie 

ciepło. Mogli pomyśleć, że to, co zrobili, 

nie znaczyło wiele, ale przecież wszystkie 

takie rzeczy sumują się. Każda z nich 

miała wpływ na to, jak się 

czułam, była kolejnym 

etapem na drodze do 

wyzdrowienia. Musiałam 

im wszystkim podziękować 

tak, jak 

umiem najlepiej. 

Zmieniłaś nazwę 

tournée na „Showgirl 

– Powrót”. Czujesz, że 

wróciłaś do sił? 

Choroba jest w fazie 

remisji, ale wiem też, że 

nie jestem maszyną do 

pracy. Na początku czułam, 

że mam zbyt mało sił, energii 

i wytrzymałości. Nigdy 

wcześniej nie byłam w takiej 

sytuacji, żebym musiała 

zaczynać wszystko od początku. 

To, co miałam 

wypracowane, gdzieś 

zniknęło. Zawodziło 

mnie i ciało, i umysł. 

Musiałam zaczynać od 

nowa. Nie jestem jednak 

osobą, która odpuszcza. 

Jeśli podejmuje się jakiegoś 

zadania, po 

prostu to robię. Ta 

trasa koncertowa była 

też swego rodzaju 

przesłaniem. W życiu 

bywa różnie, jednak 

warto walczyć o to, by 

znowu znaleźć się na 

scenie i zaśpiewać 

swoją piosenkę. 

Kylie Ann Minogue – australijska piosenkarka 

i aktorka. Jej najsłynniejsze przeboje to m.in. 

„I Should Be So Lucky”, „Especially for You”, 

„Can’t Get You Out of My Head”. Po chorobie 

artystka wróciła na estradę, pojawia się 

w telewizji. Zdjęcie poniżej zostało wykonane 

podczas programu Sunrise TV emitowanego 

14 stycznia br. w Sydney. W maju świętować 

będzie 40. urodziny. 

20 pierwszych Czytelników, którzy na numer 7101 wyślą SMS-a o treści FIJ.NW, 

otrzyma Raport „Nowotwory – Jak pokonać raka” – poradnik dla chorych 

na nowotwór i ich rodzin. Koszt SMS-a wynosi 1 zł + VAT (1,22 zł brutto).

LIFESTYLE 

życie w chorobie 

Diagnoza 

rak 

I co dalej? 

Rozpoznanie nowotworu 

wywołuje szok. Podjęcie 

decyzji o leczeniu 

i dalszym życiu staje się 

koniecznością. 

Odpowiedzi na 

podstawowe pytania, 

które sobie zadajemy, 

udzielają: onkolog, 

psycholog i prawnik. 

Pierwsza reakcja po usłyszeniu diagnozy 

zwykle jest bardzo emocjonalna. 

Niedowierzanie, nerwy, łzy. 

Jednak, gdy emocje opadną, przychodzi 

czas na zastanowienie się nad 

dalszymi krokami, które powinno się 

podjąć. Specjaliści mogą pomóc znaleźć 

odpowiedzi na dręczące nas pytania. 

ZDANIEM LEKARZA 

Na pytania odpowiada 

dr n. med. Joanna 

Jońska-Gmyrek, onkolog; 

Centrum Onkologii, 

ul. Roentgena 5, 

02-781 Warszawa, 

tel. 0 22 546 20 00, 

www.coi.waw.pl. 

Mam raka. Czy lepiej leczyć się 

gdziekolwiek, byle szybciej, 

czy czekać w kolejce 

do renomowanej kliniki? 

Najkorzystniejszym rozwiązaniem byłoby 

rozpoczęcie leczenia jak najszybciej, 

ale nie byle gdzie, tylko w ośrodku, który 

profesjonalnie zajmuje się leczeniem tego 

typu chorób. Dlatego, moim zdaniem, 

często warto poczekać, choć nie za długo, 

i rozpocząć leczenie w odpowiedniej klinice, 

niż ryzykować niekorzystnym postępowaniem 

i zaprzepaszczeniem szansy 

na wyleczenie. 

Z jakim prawdopodobieństwem 

można określić rokowanie? 

Opierając się na analizach grupowych, 

możemy podać jedynie wartości statystyczne 

w grupie chorych na taki sam 

nowotwór, w odniesieniu do stopnia 

zaawansowania w aspekcie dwu- lub pięcioletnich 

przeżyć całkowitych i bez nawrotu 

choroby. Ale: jeden pacjent w tym 

samym stopniu zaawansowania zostanie 

wyleczony i przeżyje długie lata, u innego 

może dojść do wyleczenia, ale w krótkim 

czasie może wystąpić nawrót choroby. 

Boję się, że umrę. Czy lekarz 

powie mi całą prawdę? 

Idąc do lekarza, pacjent może się spodziewać, 

że usłyszy prawdę o swojej chorobie, 

ponieważ dotyczy to bezpośrednio jego 

zdrowia i życia. Lekarz ma obowiązek 

wyjaśnić wiele aspektów choroby, jak 

również zwrócić uwagę na fakt, że nowotwór 

wykryty w odpowiednim stopniu 

zaawansowania może być uleczalny i nie 

musi oznaczać choroby śmiertelnej. 

Na podstawie wyników badań lekarz 

onkolog jest w stanie udzielić pacjentowi 

wszelkich informacji o chorobie i odpowiedzieć 

na pytania. Kiedy pacjent zgłosi 

się do lekarza, zostaną mu też przedstawione 

możliwe formy terapii w danej 

chorobie, ze wskazaniem na tę optymalną, 

ze wszystkimi możliwymi skutkami 

ubocznymi. Wybór metody leczenia 

należy do pacjenta. 

Czy mogę się poddać terapiom 

alternatywnym? 

Pacjent może się poddać każdej metodzie 

leczenia, która wydaje mu się najlepsza. 

Jednak w moim przekonaniu, jako onkologa, 

nowotwory powinny być leczone 

metodami uznanymi za najskuteczniej- 

Fot. Corbis, archiwum prywatne 


LIFESTYLE 

życie w chorobie 

sze w danej chorobie i w odpowiednim 

ośrodku onkologicznym. Poddając się 

alternatywnym metodom leczenia pacjent 

może zaprzepaścić szansę na wyleczenie 

i powinien mieć tego świadomość. 

ZDANIEM PRAWNIKA 


Edyta Duchnowska, 

radca prawny; Kancelaria 

J. Bienias i Partnerzy, 

Rondo ONZ 1, 

00-124 Warszawa, 

tel. 0 22 380 32 00, 

www.kancelaria.net.pl 

Mam raka. Jakie świadczenia 

mi przysługują? 

Ustawodawstwo nie przewiduje zróżnicowania 

uprawnień przysługujących 

pracownikom ze względu na rodzaj choroby 

(z wyjątkiem choroby zawodowej). 

Chory pracownik zawsze może skorzystać 

ze zwolnienia lekarskiego. W okresie zwolnienia 

– zgodnie z art. 92 § 1 kodeksu 

pracy – pracownik przez pierwsze 33 dni 

zachowuje prawo do 80% należnego mu 

wynagrodzenia. Po tym okresie – zgodnie 

z art. 4 ustawy z dnia 25.05.1999 r. o świadczeniach 

pieniężnych z ubezpieczenia 

społecznego w razie choroby i macierzyństwa, 

zwanej dalej „ustawą chorobową” 

– pracownik, który podlegał nieprzerwanie 

przez 30 dni ubezpieczeniu chorobowemu, 

uzyskuje prawo do zasiłku chorobowego. 

Zasiłek – zgodnie z art. 8 

– przysługuje pracownikowi przez okres 

trwania niezdolności do pracy z powodu 

choroby, nie dłużej jednak niż przez 182 

dni. Miesięczny zasiłek chorobowy wynosi 

80% podstawy wymiaru zasiłku, za 

który to przyjmuje się przychód za okres 

12 miesięcy poprzedzających miesiąc, 

w którym powstała niezdolność do pracy. 

Jednakże jeżeli w okresie przysługiwania 

pracownikowi zasiłku znajdzie się on 

w szpitalu, wówczas należny mu zasiłek 

wyniesie 70% podstawy. W sytuacji, gdy 

z uwagi na chorobę pracownik po upływie 

okresu zasiłkowego nadal będzie chory, 

powstaną dwie możliwości: może zostać 

mu przyznane świadczenie rehabilitacyjne 

lub może uzyskać prawo do renty. 

Czy mogę pracować, jeśli stan 

zdrowia mi na to pozwoli? 

Żaden z przepisów nie nakłada na pracownika 

chorego na nowotwór obowiązku 

przejścia na rentę. Jednak w sytuacji, 

gdy z uwagi na chorobę pracownik stanie 

się niezdolny do pracy, może ubiegać się 

o jej przyznanie. Niezdolność do pracy 

może być całkowita albo częściowa. Zgodnie 

z art. 12 ustawy z dnia 17.12.1998 r. 

o emeryturach i rentach z Funduszu 

Ubezpieczeń Społecznych (zwanej dalej 

„ustawą o rentach”), za niezdolną do 

pracy uważa się osobę, która utraciła całkowicie 

lub częściowo zdolność do pracy 

zarobkowej z powodu naruszenia sprawności 

organizmu i nie rokuje odzyskania 

tejże zdolności po przekwalifikowaniu. 

Częściową niezdolność orzeka się na okres 

nie dłuższy niż 5 lat. 

Zgodnie z art. 57 ustawy o rentach, świadczenie 

to przysługuje osobie posiadającej 

wymagany okres składkowy i nieskładkowy, 

u której niezdolność powstała w okresie 

ubezpieczenia lub nie później niż po 

upływie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia. 

Wymagany okres ubezpieczenia 

powinien przypadać w okresie ostatniego 

10-lecia przed złożeniem wniosku o rentę. 

Renta może być przyznana jako stała 

– gdy niezdolność do pracy jest trwała, 

lub jako okresowa – gdy niezdolność jest 

czasowa. 

Czy muszę powiedzieć 

pracodawcy o nowotworze? 

Boję się, że mnie zwolni… 

Pracodawca nie może rozwiązać z pracownikiem 

chorym na nowotwór stosunku 

pracy tylko i wyłącznie z tego powodu. 

Jeżeli pracownik w chwili wypowiedzenia 

umowy o pracę nie ma zwolnienia lekarskiego, 

rozwiązanie z nim stosunku pracy 

odbywa się na zasadach ogólnych 

przewidzianych w kodeksie pracy. Pracownik 

przebywający na zwolnieniu lekarskim 

lub pobierający świadczenie rehabilitacyjne 

będzie podlegał ochronie. 

Zgodnie z art. 41 kodeksu pracy, pracodawca 

nie może pracownikowi wypowiedzieć 

umowy o pracę w okresie usprawiedliwionej 

nieobecności w pracy. 

Uprawnienie takie pracownik traci, jeżeli 

jego niezdolność do pracy trwa dłużej 

niż łączny okres pobierania z tego tytułu 

wynagrodzenia i zasiłku (182 dni) oraz 

pobierania świadczenia rehabilitacyjnego 

przez pierwsze 3 miesiące – gdy pracownik 

był zatrudniony u danego pracodawcy co 

najmniej 6 miesięcy. 

ZDANIEM PSYCHOLOGA 


Monika Popowicz, 

pedagog, psychoterapeuta, 

terapeuta i superwizor 

Programu Simontona; 

Fundacja Psychoonkologii 

„Ogród Nadziei”, ul. Puławska 

158/164 m. 3, 02-670 Warszawa, 

tel./faks 0 22 843 24 11, 

www.ogrodnadziei.org.pl. 

Boję się, że umrę... 

Zmierzenie się z lękiem jest w chorobie 

nowotworowej kluczowe. Jeden z elementów 

psychoonkologicznego Programu 

Simontona to właśnie rozmowa o śmierci 

i weryfikacja przekonań na jej temat. 

Zdrowe przekonania owocują spokojem 

umysłu, akceptacją procesu odchodzenia 

(co nie znaczy, że chory w ogóle przestaje 

się bać ani też, że chce umrzeć). Paradoksalnie, 

może to pomóc w powrocie 

do zdrowia. Kiedy osoba chora przestaje 

widzieć śmierć jako przeciwnika, zaczyna 

rozumieć, co jest dla niej ważne. 

Czy psychoonkologia może 

mi pomóc? 

Psychoonkologia pomaga radzić sobie 

z chorobą i z trudnymi emocjami, które 

jej towarzyszą. W Fundacji Psychoonkologii 

„Ogród Nadziei” pracujemy według 

metody dr. Carla Simontona. Głównym 

filarem programu jest praca z przekonaniami. 

To ważne, gdyż są one źródłem 

emocji. Wpływając na przekonania, możemy 

zmienić emocje. Ćwiczymy zdrowe 

przekonania, np. „Mogę wyzdrowieć. Są 

różne sposoby leczenia”. W walce z chorobą 

pomaga też skupienie się na rzeczach, 

które w życiu dają radość, na planowaniu 

przyszłości. Częścią Programu Simontona 

jest tzw. dwuletni plan zdrowienia. 

Ważne jest wsparcie bliskich. W terapii 

– jeśli to możliwe – uczestniczy osoba 

bliska dla chorego. 

Co mam powiedzieć rodzinie? 

Najlepiej powiedzieć prawdę, milczenie 

odgradza bowiem od bliskich w momencie, 

gdy ich wsparcie jest najbardziej potrzebne. 

Warto powiedzieć prawdę wszystkim, 

którzy mogą wesprzeć pacjenta 

(organizacyjnie, psychicznie). Oparcie 

psychiczne w innych ludziach również 

działa leczniczo. 

Magdalena Górecka 


41

LIFESTYLE 

psychologia 

Osobę zdrową 

od chorej zdaje się 

odgradzać cały świat. 

W rzeczywistości 

zdrowego i chorego 

dzieli tylko 

kilkanaście 

pierwszych słów. 

Każde kolejne łatwiej 

wypowiedzieć. 

Zagrożenie życia poprzez ciężką 

chorobę to temat, przy którym 

milkną mistrzowie komunikacji 

interpersonalnej. Prawidłowego 

reagowania na komunikat: „mam 

raka w zaawansowanym stadium” nie 

można się nauczyć na żadnym kursie. 

W takiej sytuacji do głowy przychodzi 

tylko formułka o tym, jak bardzo nam 

przykro i… pragnienie ucieczki od niemiłej 

sytuacji. W obecności człowieka 

ciężko chorego czujemy się często tak, 

jakbyśmy mieli zbyt wiele długich rąk 

i nóg, z którymi nie wiadomo co zrobić 

z zakłopotania, oraz o jeden język za 

mało. Nikt nas nie potrafi nauczyć, co 

mówić w obecności bardzo chorego, bo 

to lekcja bycia sobą. Trudne spotkanie 

z kimś cierpiącym na śmiertelną chorobę 

diagnozuje, na ile potrafimy ufać 

swoim uczuciom i podążać za nimi. 

TO NIE SPEKTAKL 

DO ODEGRANIA 

Mama trzydziestoczteroletniej Anity 

chorowała na raka przełyku. Choć Anita 

jest z wykształcenia psychologiem, nie 

potrafiła sobie poradzić podczas wizyt 

w szpitalu. Ojciec, rodzeństwo oraz odwiedzający 

chorą próbowali zachowywać 

się tak, jakby nie działo się nic niepokojącego. 

Żartowali, opowiadali wesołe 

historyjki zebrane w ciągu dnia. Przed 

wejściem do szpitala mobilizowali się 

do przyobleczenia uśmiechów, gdyż 

„mamy nie wolno martwić”. Anita nie 

potrafiła się odzywać w takich sytuacjach, 

wreszcie na dzień przed operacją mamy 

rozpłakała się w szpitalnej sali. Ojciec 

oskarżył ją o egoizm i poprosił, żeby 

zaprzestała wizyt na jakiś czas. Do dziś 

Mów 

do mnie 

o chorobie 

kobieta wyrzuca sobie, że nie umiała się 

odpowiednio zachować, choć jako psycholog 

wie, iż żadna sytuacja międzyludzka 

to nie przedstawienie. 

Błędnym punktem wyjściowym do bycia 

z chorym jest przekonanie, że coś 

w jego towarzystwie powinniśmy, a czegoś 

nie, że o czymś mówić nam wypada, 

a wspominanie o czymś innym jest 

zabronione. Szczególnie, jeśli choruje 

ktoś bliski, dobrze zacząć od bycia prawdziwym 

w kontakcie z nim. Niektórzy 

uznają, że chorego należy pocieszać, 

rozśmieszać, przekazywać mu wyłącznie 

podnoszące na duchu informacje. W takiej 

sytuacji chory może się jednak 

poczuć samotny i wyobcowany. Kiedy 

zostanie w pojedynkę, strach o zdrowie 

powróci ze zdwojoną siłą, bowiem nie 

będzie miał się nim z kim podzielić. 

Jak tu się potem zwierzać, skoro rodzina 

upiera się na rozmowy o miłych, 

pokrzepiających rzeczach? Poza tym, 

nawet gdy osoba chora wie, że bliscy 

tylko silą się na wesołość, może odczuwać 

to jako przykry fakt, iż traktują jej 

chorobę „lekko”. 

Inna skrajna sytuacja zachodzi wtedy, 

gdy bliscy chorego bezustannie podkreślają 

powagę choroby i obarczają go 

własnymi lękami. To powoduje, że osoba 

cierpiąca zamyka się w sobie, milczy 

na temat własnych rozterek w obawie, 

że przysporzy im więcej cierpień. 

PRZYKRE SKUTKI 

SZLACHETNYCH INTENCJI 

Choć z góry zaplanowane, „programowe” 

działania wobec chorego mają szlachetne 

intencje, skutki bywają przykre. 

Warto unikać zachowań wymuszonych. 

Nie silić się na wesołość ani powagę. 

Nie ukrywać za wszelką cenę smutku 

i strachu lub nie udawać tych uczuć, 

Rys. Getty Images/FPM 


LIFESTYLE 

psychologia 

dlatego że inni tak robią, a nam zdaje 

się, że jesteśmy w obowiązku współodczuwać. 

Nie ma nic niewłaściwego w daniu 

upustu emocjom i rozpłakaniu się 

przy łóżku chorego. W ten sposób przekazujemy 

informację, której przecież 

potrzebuje: bardzo nam na tobie zależy 

i martwimy się. Oczywiście forma komunikatu 

nie jest łatwa do przyjęcia, 

jednak z całą pewnością lepsza niż udawana 

wesołość lub milczenie. Podobnie 

nie ma nic niewłaściwego w poczuciu, 

że nie potrafimy w sobie odnaleźć żadnych 

emocji, słuchając o chorobie. 

Wrażenie emocjonalnej pustki to bardzo 

częsta reakcja, w ten sposób umysł radzi 

sobie z wieloma trudnymi zdarzeniami. 

Dokąd nie zaczniemy przy chorym grać, 

zachowujemy się właściwie. 

ODDAJ INICJATYWĘ 

W niektórych hospicjach odwiedzający 

są instruowani przez psychologa. Psychoterapeuta 

przestrzega, by nie wymawiać 

słów: „śmierć”, „umieranie”, 

„odchodzić”. Zaleca oddawanie chorym 

inicjatywy w rozmowie i przestrzeganie 

wytyczonych przez nich granic dyskusji. 

Te same zasady warto stosować w rozmowie 

z każdą ciężko chorą osobą, bez 

względu na to, czy jest to ktoś bliski, 

czy pacjent proszący o poradę. 

Choć można wyodrębnić i opisać pewne 

schematy myślenia i zachowania ludzi 

cierpiących na poważne choroby, reakcja 

na zagrożenie zdrowia lub życia pozostaje 

bardzo indywidualna. Osoby ekstrawertyczne 

odczuwają silną potrzebę 

rozmawiania o swoich odczuciach, introwertycy 

wolą otrzymywać komunikaty 

w pozawerbalnej formie, kontemplować 

swój stan w samotności lub 

próbować o nim zapomnieć. Niektórzy 

wręcz obsesyjnie unikają tematu choroby, 

inni mówią o niej bez ustanku. Aby 

nie wzbudzić reakcji nieadekwatnej do 

intencji, trzeba początkowo więcej słuchać 

oraz pytać, niż mówić. Odpowiedź na 

zwyczajne pytanie o samopoczucie może 

być niezwykle cenną wskazówką co do 

samopoczucia chorego i jego oczekiwań 

wobec rozmowy i kontaktu z nami. Słuchajmy 

więc uważnie, jakie tematy osoba 

chora chce poruszać, a których unika. 

Uczmy się jej sposobu przeżywania choroby, 

każdy następny krok będzie już 

łatwiejszy. Pozwólmy, by sterowała byciem 

we dwoje, ale tylko do pewnych granic. 

Gdy jesteśmy zmuszani do nadmiernego 

ukrywania prawdziwego stanu ducha (na 

przykład chory kategorycznie zabrania 

nam mówić o chorobie, chociaż my 

czujemy taką potrzebę), przynajmniej 

spróbujmy zaprotestować. 

Rak nie czyni nikogo nietykalnym. Do 

każdej osoby ciężko chorej należy podchodzić 

z dużą wyrozumiałością i największą 

dozą empatii, na jaką nas stać, 

jednak nie oznacza to, że powinniśmy 

przestać strzec własnych granic psychicznych. 

Kontakt z ciężko chorym to silny 

stres, nawet jeśli mówimy o kilkuminutowym 

spotkaniu z nieznajomym. Nie 

tylko dlatego, że mamy świadomość 

własnej niezręczności – przeraża też 

możliwość, że i my pewnego dnia możemy 

tak poważnie zachorować. Żeby 

nie ponieść psychicznych strat, trzeba 

umieć się wycofać. Powiedzieć na przykład: 

przykro mi, ale to dla mnie bardzo 

trudne, źle się czuję w tej sytuacji, a żeby 

poczuć się lepiej, potrzebuję... 

OD MILCZENIA ZNIKA 

TYLKO BLISKOŚĆ 

Gdy zapytamy dziesięć różnych osób, 

dlaczego lękają się rozpocząć rozmowę 

z kimś wyraźnie smutnym, przynajmniej 

połowa odpowie, że obawia się jej wybuchu 

płaczu. Jakie zagrożenie tkwi 

w tym, że ktoś zaleje się łzami? Okazuje 

się, że w rzeczywistości najbardziej 

obawiamy się naszej reakcji na czyjś 

wybuch emocji. To nie perspektywa 

zapłakanego rozmówcy odgradza nas 

od niego, a lęk przed odczuwaniem 

i okazaniem czegoś przygnębiającego. 

Mimo że w naszym kręgu kulturowym 

dopuszcza się okazywanie gwałtownych 

uczuć, wielu z nas ma kłopoty z ich 

akceptacją u siebie. Aby rozmawiać 

z cierpiącym, trzeba znaleźć w sobie 

gotowość i miejsce zarówno na smutek, 

jak i jego ekspresję. 

Drugą z największych barier w rozmawianiu 

z osobami ciężko chorymi jest 

błędne przekonanie, że mówienie na 

głos o problemach tylko je nasila. Wydaje 

się nam, że jeśli zaczniemy z chorym 

dyskutować o sprawach bardzo trudnych 

– dotkliwym bólu, strachu przed śmiercią 

i opuszczeniem rodziny, niepokojem 

o stan ducha najbliższych – staną się 

w jego umyśle bardziej żywe i dotkliwe. 

Jakbyśmy wierzyli, że gdy będziemy 

milczeć wystarczająco długo, problem 

rozpłynie się w psychicznym niebycie. 

Zniknie, ale co innego. Bliskość lub 

początkowe uczucie nawiązanego kontaktu 

emocjonalnego z chorym. 

Jeśli osoba chora jest gotowa do rozmawiania 

o uczuciach, nie traktujmy dyskusji 

jako misji do wykonania, która może 

się powieść lub nie. Rozmowy o ekstremalnych 

emocjach nie mają konkluzji, 

nie dążą do odkrycia prawdy i w niczym 

nie przypominają matematycznego równania. 

Służą tylko jednemu – byciu razem. 

Rozmowy o ekstremalnych emocjach nie mają konkluzji, 

nie dążą do odkrycia prawdy i w niczym nie przypominają 

matematycznego równania. Służą tylko jednemu – byciu razem. 

Nie musimy przestrzegać w nich zasad 

logiki, wiary, nie chodzi też o poszerzanie 

wiedzy. Żeby porozmawiać z kimś cierpiącym 

i wystraszonym, nie trzeba znać 

odpowiedzi na pytanie, czemu Bóg pozwala 

komuś chorować na raka, czy w ogóle 

istnieje, dlaczego zapisany przez lekarza 

środek nie daje spodziewanych 

efektów, ani czemu nie da się cofnąć czasu. 

Dyskusje „udają się”, gdy dzięki słowom 

i gestom uzyskujecie poczucie 

bliskości. Możecie razem płakać, rozpaczać, 

śmiać się w głos z dowcipu, planować 

przyszłość wbrew rozsądkowi. Ważne, 

że jesteście blisko. Najlepsza rzecz, 

jaką możesz mówić choremu, to – jestem 

tutaj, słyszę cię. Wcale nie trzeba tego 

komunikatu artykułować. Intencję towarzyszenia 

w danym momencie wyraża 

się choćby przez: „Boję się z tobą rozmawiać, 

bo nie jestem pewien, co powiedzieć”, 

„Jak się dziś czujesz?”, „Ależ ulewa dzisiaj!” 

oraz setki innych, które akurat przychodzą 

do głowy. 

Nie bójmy się być blisko. Oddalenie 

jest gorsze od łez. 



43

LIFESTYLE 

dieta 

Izabela Wołodkiewicz 

Jest dietetykiem, 

pracuje w Centrum 

Diagnostyki Medycznej 

i Hematologii „BIOS” 

w Warszawie. 

Jaka pora roku najbardziej 

sprzyja tyciu? Oczywiście zima. 

Pierwsze dodatkowe kilogramy 

zaczynamy zdobywać na początku 

grudnia. Później jest już tylko 

gorzej. Refleksje pojawiają się 

wraz z Nowym Rokiem, 

a w styczniu i lutym poradnie 

dietetyczne pękają w szwach. 

Jak nie przytyć zimą? 

Moment kulminacyjny to 

na ogół Boże Narodzenie. 

Nie ma siły, która oderwałaby 

nas od świątecznego 

stołu. Tyjemy, i to w szybkim tempie. 

Ile? Statystyki podają, że średnio dwa 

kilogramy. Nie ukrywajmy, to dużo. 

Wyrzuty sumienia dopadają nas dopiero 

wraz z Nowym Rokiem. Wynika to 

na ogół z postanowień noworocznych. 

Tym, którzy w nich wytrwają, nie straszna 

zima i nastroje zimowe. Ci, którzy 

nie mieli takich postanowień bądź nie 

są w stanie przestrzegać zaleceń dietetycznych, 

najczęściej dodają sobie kolejne 

kilogramy. I tak aż do wiosny. 

ZIMĄ JEMY WIĘCEJ 

Niskie temperatury, mróz, szarówka za 

oknem, wiatr i plucha nie zachęcają do 

opuszczania ciepłego zacisza domowego. 

Sam fakt, że musimy zakładać na siebie 

kilka warstw ubrań, już zniechęca do 

spacerów. Tak więc czas leniwie upływa 

nam na siedzeniu w domu, nieruszaniu 

się i spożywaniu nadwyżek żywności 

kupionych „na wszelki wypadek”. 

Dodatkowo przygnębienie i stres związany 

z zimowymi wieczorami często poprawiamy 

sobie słodyczami. Czekolada zawiera 

bowiem tryptofan, aminokwas, który jest 

przekształcany w mózgu w serotoninę, 

odpowiedzialną m.in. za uczucie spokoju 

i relaksu. Niestety, próba poprawienia 

sobie nastroju słodkościami sprawia, 

że stajemy się jeszcze bardziej ospali 

i zniechęceni do działań, a w dodatku 

pochłaniamy wiele „pustych” kalorii. 

GOSPODAROWANIE ENERGIĄ 

Większość procesów zachodzących 

nieustannie w naszym organizmie, tj. 

utrzymanie stałej ciepłoty ciała, synteza 

różnego rodzaju składników, skurcze mięśni 

wymagają dostarczania energii. Czerpiemy 

ją oczywiście z pożywienia. 

Zimą jednak potrzeba jej znacznie więcej, 

dlatego organizm dąży do wytworzenia na 

ten czas lepszej izolacji w postaci tkanki 

tłuszczowej. Dlaczego? W niskich temperaturach 

znacznie szybciej oddajemy 

ciepło, co oznacza, że organizm musi 

przyspieszyć jego produkcję. Gdy marzniemy, 

czekając długo na przystanku 

autobusowym, automatycznie pojawia się 

drżenie mięśni, które powoduje wzrost 

produkcji ciepła. Dlatego tak ważne jest, 

by zimą przed wyjściem z domu zjeść 

śniadanie, a przed wyjściem z pracy 

– ciepły, pełnowartościowy obiad. 

W sytuacji, gdy przebywamy dłużej 

o pustym żołądku na zimnym powietrzu, 

po przemarznięciu możemy mieć 

problem z zapanowaniem nad swoim 

apetytem. Organizm spalił bowiem swoje 

rezerwy cukru (glukoza i glikogen) na 

utrzymanie stałej temperatury. W konsekwencji 

pojawia się głód i ochota na 

wysokoenergetyczne przekąski. 

PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE 

Regularne spożywanie posiłków jest niezwykle 

ważne tak dla naszego zdrowia, 

jak i samopoczucia. Opuszczając jeden 

z nich, narażamy się na spadek poziomu 

cukru w organizmie, co może prowadzić 

do złego samopoczucia, u niektórych 

nasilającego się zimą. Poza tym chcąc 

poprawić sobie nastrój, sięgamy po wy- 

Fot. Corbis, archiwum Medi Press, archiwum prywatne 


LIFESTYLE 

dieta 

sokokaloryczne przekąski. Jeśli w sytuacji 

takiego niedocukrzenia (hipoglikemii) 

znajdziemy się w nieodpowiednim miejscu, 

np. w sklepie, będziemy mieli ochotę 

na produkty do bezpośredniego spożycia. 

Niestety, zwykle są one wysokoprzetworzone 

i bardzo kaloryczne. 

Odstępy między posiłkami powinny 

być w miarę możliwości krótkie, ok. 

3-4 h. Nie warto jednak przejadać się 

podczas jednego tylko po to, aby pominąć 

kolejny. Spowoduje to jedynie 

ociężałość i senność. Jeśli takie stany 

będą występować często, na pewno nie 

pomoże to w przetrwaniu zimowych dni 

w dobrej kondycji. Poza tym w takim 

stanie za żadne skarby nie zmusimy się do 

jakiejkolwiek aktywności fizycznej. 

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA 

Ruch działa na organizm podobnie jak 

czekolada. Jest jednak znacznie lepszy 

i zdrowszy. To prawdziwy zastrzyk energii 

– nie są go w stanie zastąpić kawa czy 

słodkości. Te mają jedynie krótkotrwałe 

działanie. 

Ćwiczenia zwiększają wytrzymałość organizmu 

na wysiłek fizyczny i odporność, 

zmniejszają uczucie zmęczenia. Podczas 

wysiłku następuje wydzielanie dopaminy, 

która wpływa na zwiększenie wydajności 

organizmu w czasie ćwiczeń, podnosi 

ciśnienie tętnicze, a także zwiększa siłę 

skurczu mięśnia sercowego. W czasie 

trwania ćwiczeń wydziela się znacznie 

większa ilość adrenaliny, która podnosi 

ciśnienie krwi, a tym samym powoduje 

uczucie ożywienia. Adrenalina dodatkowo 

wywołuje stan sytości, ponieważ zwiększa 

stężenie glukozy we krwi, stymulując 

zwiększenie się rezerw glikogenu. 

To jednak nie koniec. Aktywność fizyczna 

zwiększa podstawową przemianę materii. 

Z czasem, gdy tkanka mięśniowa będzie 

dominować nad tkanką tłuszczową, 

możliwe będzie pozwolenie sobie, bez 

negatywnych konsekwencji, na małą pokusę. 

Wtedy bowiem spalanie dodatkowej 

energii w organizmie będzie następowało 

znacznie szybciej. Ponadto ruch pobudza 

działanie układu trawiennego, przez co 

zapobiega zaparciom, wzdęciom i innym 

dolegliwościom związanym z trawieniem. 

Przeciwdziała również chorobom 

dietozależnym. 

Przykładowa dieta na zimowe dni 

ŚNIADANIE: 

• Płatki owsiane ugotowane na wodzie 

z odrobiną soli albo miodu (w zależności 

od preferencji). Do tego warto dodać 

suszone owoce. Płatki można przygotować 

wieczorem, a rano tylko je podgrzać 

i ewentualnie dolać wody, jeśli 

zbytnio napęcznieją. 

• Zielona lub czerwona herbata. 

lub 

• Pomidory z bazylią i oliwą z oliwek lub 

też inne surówki z dodatkiem oliw 

z pierwszego tłoczenia (lniany, rzepakowy). 

• Pieczywo z pełnego przemiału, może 

być z ziarnami, razowe lub chrupkie. 

• Masło w minimalnych ilościach. 


lub 

• Tuńczyk w sosie własnym. 





• Sezonowe warzywa na pieczywo (pomidor, 

ogórek, papryka, rzodkiewka i inne). 

DRUGIE ŚNIADANIE: 

• Jogurt naturalny. 

• Musli do jogurtu własnej kompozycji: 

orzechy, migdały, owoce suszone, nasiona 

słonecznika, pestki dyni, otręby, 

miód. Do jogurtu możemy też dodać 

mrożone truskawki albo czarne porzeczki 

– ogromne źródło witaminy C. 

• Sezonowe owoce (banany, pomarańcze, 

mandarynki, jabłka, gruszki i inne). 




• Chuda wędlina, najlepiej pieczona w domowych 

warunkach. Ze sklepowych 

– suche gatunki. 


• Sezonowe owoce. 

• Sezonowe warzywa na pieczywo 

(pomidor, ogórek, papryka, rzodkiewka, 

sałata, pietruszka, szczypiorek 

i inne). 

• Woda niegazowana bezsmakowa. 

OBIAD: 

• Barszcz ukraiński bez śmietany. 

• Porcja warzyw ugotowanych na parze 

(brokuły, marchew, ziemniaki, seler) 

polane oliwą z oliwek z pierwszego 

tłoczenia. 

• Porcja gotowanego, duszonego lub 

upieczonego mięsa (wołowina, drób). 

• Surówka typu Coleslaw (biała kapusta, 

papryka, marchew, kukurydza, pęczek 

natki, jabłka, ogórek kiszony, szczypior, 

oliwa z oliwek) lub inna. 

lub 

• Zupa krem z groszku zielonego i warzyw 

• Ryż naturalny brązowy. 

• Ryba upieczona, ugotowana na parze 

z warzywami lub uduszona w warzywach 

(włoszczyzna, pomidory). 

• Surówka z kapusty kiszonej, marchwi 

i jabłek z kminkiem. 

PRZEKĄSKI: 

• Owoce sezonowe. 

• Morele i figi suszone. 

• Orzechy. 

• Herbata zielona. 

KOLACJA: 

• Surówki (marchew z jabłkiem; seler 

z jabłkiem, marchew z rodzynkami lub 

inne). 

• Owoce sezonowe. 

• Herbata ziołowa. 


47

LIFESTYLE 

uroda 

Zdrowa skóra „zużywa się”. Naprzemiennie 

złuszcza, a następnie 

odnawia. W zdrowym organizmie 

oba te, najzupełniej 

normalne procesy, są perfekcyjnie zsynchronizowane. 

Wierzchnie warstwy 

naskórka dzielą się intensywnie, obumierają 

i – w niewidocznych dla oka skupiskach 

– po prostu złuszczają się. W tym 

czasie komórki z warstw położonych 

głębiej są wypychane na powierzchnię, 

gdzie dzielą się, obumierają i złuszczają. 

Ten cykl życia komórki naskórka trwa 

około 28 dni. 

Zabawa 

z kwasami 

PROBLEMY 

Z ODNOWĄ 

Z wiekiem naturalny proces odnowy 

skóry niebezpiecznie się wydłuża. Do 

35, a nawet 50 dni. Dlaczego jest to takie 

niekorzystne? Martwe komórki w strefie 

rogowej naskórka układają się warstwami 

jedna na drugiej, dodatkowo połączone 

tzw. spoiwem międzykomórkowym, 

tworzą warstwę komórek zrogowaciałych. 

Z jednej strony stanowi ona pierwszą 

barierę ochronną zabezpieczającą przed 

szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi 

i chroni skórę przed odwodnieniem, 

z drugiej – jest nieprzepuszczalną warstwą, 

która ją „dusi” i w rezultacie utrudnia 

proces odnowy, wymiany gazowej, 

przyczynia się do odwodnienia skóry, 

zatkania ujścia gruczołów łojowych oraz 

uniemożliwia przenikanie i działanie 

składników nawilżających i odżywczych 

dostarczanych w kremach. W efekcie 

skóra z grubą warstwą zrogowaciałego 

naskórka staje się szorstka, szara, zgrubiała. 

Spłycą powierzchniowe zmarszczki, zmniejszą 

pory, zniwelują niewielkie blizny 

i przebarwienia. Rozjaśnią cerę, nieco ją 

wygładzą. To wystarczające powody, by sięgnąć 

po kosmetyki z kwasami. Tym bardziej, 

że oprócz tych, które wykorzystuje się 

w profesjonalnych gabinetach kosmetycznych, 

mamy do dyspozycji wiele preparatów 

do samodzielnego użytku domowego. 

Jak pozbyć się warstwy rogowej? W dwojaki 

sposób. Można ją ścierać peeliniem: 

mechanicznym (bardziej inwazyjnym) 

lub enzymatycznym (delikatniejszym). 

Działanie peelingu jest jednak porównywalne 

do działania papieru ściernego. 

Wygładza on powierzchnię skóry, ale 

nie wpływa na sam proces złuszczania. 

Takie możliwości mają dopiero kosmetyki 

z kwasami. 

AHA NA ZMARSZCZKI, 

BHA NA PROBLEMY 

W dostępnych w drogeriach i aptekach 

preparatach z kwasami najczęściej umieszcza 

się kwas alfahydroksydowy (AHA) 

i betahydroksydowy (BHA). 

Fot. BSIP/East News, Kosmetyczny Instytut Dr Irena Eris 


LIFESTYLE 

uroda 

Alfahydroksykwasy pozyskuje się z surowców 

naturalnych: trzciny cukrowej 

(kwas glikolowy), owoców (kwas jabłkowy 

i cytrynowy), mleka (kwas mlekowy). 

Kwasy te złuszczają martwe, zrogowaciałe 

komórki, przez co odświeżają 

i wygładzają cerę. Liderem wśród AHA 

jest kwas glikolowy. 

Kwasy betahydroksydowe są reprezentowane 

w kosmetyce przez kwas salicylowy 

(pozyskiwany w kory wierzby). Jego 

działanie jest podobne do działania 

AHA: reguluje odnowę komórkową 

skóry, działa złuszczająco, poprzez rozluźnianie 

połączeń międzykomórkowych, 

usuwając zbędne warstwy zrogowaciałych 

Kremów z kwasami może używać każdy: i nastolatka, i kobieta 

dojrzała. Nastolatkom pomogą walczyć z niedoskonałościami cery, 

kobietom dojrzałym spłycą zmarszczki i rozjaśnią koloryt skóry. 

komórek. Poza tym, kosmetyki z BHA 

działają antybakteryjnie i przeciwzapalnie 

– są więc pomocne w pielęgnacji 

skóry trądzikowej i tłustej. 

NAJWAŻNIEJSZE RZECZY, 

KTÓRE TRZEBA WIEDZIEĆ 

O KWASACH AHA 

• przeciwieństwie do betahydroksykwasów 

kwasy AHA nie mają zdolności 

do przenikania przez warstwę sebum 

i wnikania w głąb oraz oczyszczania 

porów skóry. Z tego też względu kremy 

z kwasami AHA są polecane przede 

wszystkim do skóry suchej, zgrubiałej 

i narażonej na nadmierne promieniowanie 

UV, a nie mają zastosowania 

przy skórze trądzikowej. 

• Zdolność kwasów AHA do złuszczania 

naskórka obniża się z czasem ich 

stosowania. Oznacza to, że po kilku 

miesiącach używania kosmetyków 

z tym składnikiem widoczne na początku 

efekty przestają być tak spektakularne. 

Dlatego najlepszym rozwiązaniem 

jest stosowanie preparatów 

z kwasami przez jakiś czas, następnie 

odstawienie ich na trzy miesiące, 

a potem powrócenie do nich, by podtrzymać 

efekty kuracji. 

• Kwasy AHA mogą być stosowane 

w różnych stężeniach, począwszy od 

kilku do kilkudziesięciu procent. 

Stężenia najmniejsze, do 15%, stosowane 

są w preparatach (kremach, 

peelingach) przeznaczonych do samodzielnego 

użytkowania w domu. 

Niskie stężenie substancji aktywnej 

zapewnia bezpieczeństwo ich użytkowania, 

gwarantując efekty, mimo 

że ich działanie złuszczające nie jest 

widoczne dla oka (oznacza to, że skóra 

po ich użyciu nie będzie nam wyraźnie 

się łuszczyć). Takie preparaty 

nawilżają i rozjaśniają cerę, ale nie 

działają na skórę właściwą. Stężenia 

wyższe, 20-30%, stosuje się jedynie 

w preparatach przeznaczonych dla 

gabinetów kosmetycznych. Oprócz 

działania nawilżającego i oczyszczającego 

dają one efekt powierzchniowego 

peelingu. Złuszczanie za pomocą 

kwasów o wysokim stężeniu 50-70% 

jest przeprowadzane tylko w gabinetach 

Sześć powodów, dla których warto stosować 

preparaty z kwasami 

1. Ułatwiają złuszczanie komórek martwej 

warstwy rogowej naskórka. Odsłaniając 

nowe jego warstwy, poprawiają 

w ten sposób strukturę i koloryt cery, 

która nabiera blasku, jędrności i miękkości. 

2. Zwiększają skuteczność stosowanych 

preparatów pielęgnacyjnych, ponieważ 

skóra „zmiękczona” kwasami lepiej 

absorbuje składniki aktywne zawarte 

w kremach. 

3. Zapewniają lepsze nawilżenie skóry. 

Poprawiają wygląd skóry przesuszonej 

dermatologicznych. Taka kuracja nie 

tylko złuszcza naskórek, ale też pobudza 

procesy regeneracyjne w skórze 

właściwej. 

• Podczas stosowania preparatów z kwasami 

możemy (ale nie musimy) odczuwać 

pieczenie i zaczerwienienie 

skóry. Jeśli objawy te nie miną po 

krótkim czasie po zastosowaniu, 

oznacza to, że sięgnęliśmy po krem 

o zbyt wysokim stężeniu kwasów AHA 

lub mamy alergię na te właśnie substancje. 

I w jednej, i w drugiej sytuacji 

należy te kosmetyki odstawić. 

NAJWAŻNIEJSZE RZECZY, 

KTÓRE TRZEBA WIEDZIEĆ 

O KWASACH BHA 

• Kwas salicylowy działa łagodniej aniżeli 

kwasy AHA, ponieważ jednak jest 

on rozpuszczalny w tłuszczach – ma 

więc zdolność przenikania przez warstwę 

sebum i wnikania w głąb oraz 

oczyszczania porów skóry, co ma duże 

znaczenie w leczeniu trądziku. Dla 

osób, które mają problemy z wypryskami, 

będą bardziej efektywne niż 

AHA. 

nadmiernym opalaniem i paleniem 

papierosów. 

4. Niwelują niewielkie przebarwienia, 

ślady po małych oparzeniach i blizny 

potrądzikowe. Działają rozjaśniająco, 

gdyż kwasy zapobiegają zbijaniu się 

pigmentu w bryłki. 

5. Spłycają zmarszczki powierzchniowe. 

Wzmacniają strukturę kolagenu i elastyny 

skóry, przyspieszają ich syntezę, 

poprawiając w ten sposób elastyczność 

skóry. 

6. Zwężają pory. 


49

LIFESTYLE 

uroda 

• Stężenie kwasów BHA wynosi 1-2%. 

Ten 1% jest wystarczający, by kosmetyk 

mógł skutecznie spełniać swe 

zadanie. 

• Kwasy BHA działają przez cały czas 

ich stosowania. W przypadku cery 

suchej należy jednak robić przerwy 

w stosowaniu takich kremów, by nie 

doprowadzić do nadmiernego przesuszenia 

skóry. 

• Osobom ze zmianami trądzikowymi 

lub częstymi wypryskami zdarza się, 

że na początku stosowania kremu 

z kwasami BHA następuje pogorszenie 

stanu cery. To chwilowe. Preparat 

z kwasem ma bowiem działanie złuszczające, 

a odsłonienie nowych warstw 

naskórka może uwidocznić zmiany 

zapalne położone w jego głębszych 

warstwach, które teraz ujrzały światło 

dzienne. 

• Preparaty z kwasami BHA można 

używać nie tylko na twarz, ale również 

na wszystkie inne części ciała, na których 

pojawiają się wypryski, np. na 

plecy. 

Preparaty z kwasami AHA i BHA dostępne na rynku 

Toniki – np. Puri Sebiotonique, Pharmaceris T. 

Pianki oczyszczające, żele – np. Anti-Blemish, Clinique. 

Peelingi – np. 2-step Facial Pell Anew Clinical, Avon. 

Zestawy do samodzielnej mikrodermabrazji – np. Peel Microabrasion, Vichy. 

Kremy – Effaclar K, La Roche-Posay; Hydracid alfa+, SVR. 

Kremy przeciwzmarszczkowe – np. Anti-Rides Line Peel, Biotherm. 

Serum – Biomedic, La Roche-Posay. 

• Kosmetyki z kwasami BHA nie są 

lekami i nie mogą zastąpić preparatów 

przeciwtrądzikowych przepisywanych 

przez dermatologa. 

CHEMICZNE 

DOŚWIADCZENIA DOMOWE 

Na rynku dostępnych jest wiele preparatów 

umożliwiających przeprowadzenie 

w domu samodzielnego zabiegu 

złuszczania przy pomocy kwasów: mikrodermabrazji 

czy chemicznego peelingu. 

I mimo że nie sposób odmówić 

im skuteczności, nie mogą one rywalizować 

z preparatami używanymi w profesjonalnych 

gabinetach. Preparaty do 

domowego użytku mają niskie stężenie 

kwasów – stężenie kwasu glikolowego 

waha się od 3 do 8% (nie może przekraczać 

10%). Są więc kosmetykami 

delikatnymi – skóra po ich użyciu nie 

łuszczy się, a jest jedynie nieco zaczerwieniona. 

Zestawy do domowych peelingów chemicznych 

i mikrodermabrazji składają 

się najczęściej z zasadniczego peelingu, 

preparatu kojącego (w formie 

chusteczek nasączonych roztworem 

bądź sprayu) oraz kremu ochronnego 

do zastosowania po zabiegu. Niektóre 

firmy oferują uproszczoną procedurę, 

dając do zastosowania dwa płatki: jeden 

nasączony roztworem kwasu, drugi – wyciągiem 

z rumianku o działaniu łagodzącym. 

Instrukcja obsługi, czyli jak stosować kwasy w domu 

1. Kurację z użyciem kwasów o wyższym 

stężeniu najlepiej przeprowadzać wiosną 

i jesienią. W tych porach roku słońce 

operuje słabiej, co jest korzystne ze 

względu na to, że kosmetyki z kwasami 

odsłaniają nowe, delikatniejsze warstwy 

naskórka. Ogólnie dostępne preparaty 

zawierające kwasy o niższych stężeniach 

można stosować przez cały rok. 

2. Przed zastosowaniem preparatu z kwasem 

oczyszczamy twarz żelem, mleczkiem 

lub tonikiem. Kremy lub peelingi 

z kwasami stosujemy w następnej 

kolejności. Potem – ewentualnie – kolejne 

preparaty pielęgnacyjne, w zależności 

od rodzaju cery: kremy odżywcze 

i nawilżające. Kiedyś kosmetolodzy 

upominali, by po umyciu twarzy, a przed 

zastosowaniem preparatów z kwasami, 

odczekać 15 minut. Wynikało to z faktu, 

że preparaty myjące miały odczyn 

zasadowy, więc należało skórze dać 

trochę czasu na powrót do neutralnego 

pH, gdyż pH zasadowe źle wpływa 

na skuteczność działania kwasów. 

Dzisiaj większość preparatów myjących 

ma już pH neutralne. 

3. W czasie kuracji stosujemy jeden preparat 

z kwasami: albo peeling albo 

krem. Stosowanie żeli myjących zawierających 

kwasy nie ma większego sensu, 

bowiem ich czas styczności ze 

skórą jest na tyle krótki, że nie gwarantuje 

skuteczności. Poza tym: w jednym 

czasie skóry nie powinniśmy 

traktować zbyt wieloma preparatami 

złuszczającymi, gdyż może to doprowadzić 

do wysuszenia i podrażnienia 

cery. A więc: albo żel, albo krem. 

4. Kremy z kwasami powinno stosować 

się na noc. Używanie ich jako kremu 

dziennego wiąże się z bezwzględną 

koniecznością stosowania dodatkowych 

kremów z wysokimi filtrami SPF. 

Skóra poddana działaniu kwasów jest 

cieńsza, a więc bardziej podatna na 

przebarwienia słoneczne. Uwaga: 

istnieją kremy z kwasami zawierające 

w swoim składzie jednocześnie 

wysokie filtry. 

5. Preparaty z kwasami najczęściej aplikujemy 

raz dziennie. Częstotliwość stosowania 

należy dopasować do potrzeb, 

reakcji i odporności skóry: jedni stosują 

tego typu preparaty codziennie, inni – tylko 

dwa razy w tygodniu. Jedyną obowiązująca 

zasadą jest ta, że kurację zaczynamy 

od preparatów o małym stężeniu, 

w razie konieczności sięgając po wyższe. 

Unikniemy w ten sposób nagłego i nadmiernego 

złuszczania naskórka. 

6. Kremy z kwasami BHA nie muszą być 

stosowane na całą twarz, a tylko na 

określone jej obszary, np. policzki i nos, 

omijając okolice oczu. Preparaty te mają 

właściwości wysuszające, co nie służy 

skórze w okolicach oczu. 

7. Kuracja kwasami AHA powinna trwać 

kilka miesięcy i być powtarzana co 

jakiś czas, by utrzymać efekt. Kremy 

z kwasami BHA mogą być stosowane 

nieprzerwanie. 


Jak powiedzieć 

dziecku prawdę? 

PO GODZINACH 

co czytają farmaceuci? 

I wtedy natknęłam się na książeczkę, której 

zielony kolor okładki i rysunek różowego 

raka przyciągnął mój wzrok. To przecież 

książka dla dzieci – pomyślałam. 

Fot. Archiwum prywatne 

Czytam, gdy i gdzie tylko 

mogę. W domu, autobusie, 

na dyżurze. Staram się wykorzystywać 

każdą chwilę 

na pasję, która pochłania 

mnie bez reszty. W świat książki wchodzę 

całą sobą, przenoszę się w inną rzeczywistość, 

wczuwam się w postaci. Nie lubię, 

gdy ktoś wytrąca mnie z tego stanu. Niestety, 

często się to zdarza – czy to telefon, 

czy pacjent stojący przy okienku. 

Tym razem miało być inaczej. Moja polska 

koleżanka poprosiła mnie o zaopiekowanie 

się dziećmi. Mąż wyjechał, teściowie nie 

mogli, a ona musiała iść do pracy. Jakże 

mogłabym odmówić?! My tutaj staramy 

się trzymać ze sobą – spotykamy się, wspieramy, 

pomagamy sobie. 

Dzieciaki poszły w końcu spać, a ja mogłam 

usiąść i poczytać. Pech jednak chciał, że 

dopiero co rozpoczęty thriller zostawiłam 

w domu. Zaczęłam więc wertować leżące na 

stole gazety. Szybko jednak znudziłam się 

informacjami, kto w tym miesiącu z kim 

i jak wyglądają święta u znanych ze szklanego 

ekranu. Nuda! Skierowałam się więc 

ku regałom z książkami. Niestety, wiele 

z nich było w języku norweskim, którego nie 

znam jeszcze na tyle, by swobodnie czytać. 

Dla dzieci, ale na bardzo trudny temat. Tytuł 

mówi sam za siebie – „Moja mama ma 

raka”. Bohaterami tej książeczki są 4-letnia 

Tosia i jej starszy brat – Tomek. Oboje stoją 

przed problemem choroby swojej mamy, 

choć każde z nich inaczej, bo odpowiednio 

do swojego wieku, postrzega sytuacje, które 

mają miejsce. Książka ta, poza wartością 

psychologiczną, pozwalającą najmłodszym 

na odnalezienie się w tej, jakże trudnej dla 

nich, nowej sytuacji przedstawia również 

złożoność problemu i procedur, którym 

pacjent musi się poddać, a także wszelkich 

konsekwencji wynikających z leczenia. Co 

najważniejsze, kwestie te opisane są w prosty 

i przystępny dla dziecka sposób. 

Wbrew pozorom książka ta nie jest smutna, 

chwilami wydaje się wręcz zabawna. Choć 

jest to uśmiech z rodzaju „przez łzy”. Dorosłego 

wzrusza. Dla dziecka ten żartobliwy 

ton może mieć działanie terapeutyczne, 

pomóc lepiej zrozumieć to, co się wokół 

niego dzieje, i pozwolić nabrać dystansu 

do choroby najbliższej sercu osoby. 

Książka za SMS-a 

Jeśli w waszym otoczeniu macie bliskich 

zmagających się z chorobą 

nowotworową, którym książka „Moja 

mama ma raka” mogłaby pomóc 

w ułożeniu relacji z dziećmi w tej 

trudnej dla wszystkich sytuacji, prosimy 

o nadesłanie pod numer 7101 

SMS-a o treści FIJ.KS. 10 pierwszych 

osób otrzyma od nas recenzowaną 

pozycję. Koszt SMS-a wynosi 1 zł 

+ VAT (1,22 zł brutto). 

O autorce recenzji 

Barbara Rakoczy, farmaceutka, 

pracuje w Hillevag Apotek w Stavanger 

(Norwegia). Recenzuje dla „Farmacji 

i ja” książkę „Moja mama ma raka” 

Moniki Zięby (Wydawnictwo Ezop). 

Przyznam szczerze – rozczuliłam się. 

Zaczęłam się zastanawiać. Czy warto 

wprowadzać dzieci w problemy tego 

świata? Czy dzieciństwo nie powinno 

być beztroskie? 

Doszłam do wniosku, że tego typu książki 

są potrzebne. Nie warto ukrywać przed 

dziećmi prawdy o chorobie. One i tak 

wiedzą, że dzieje się coś złego. Rozmowa 

jest znacznie lepsza niż przemilczanie. 

Opowiedzenie o chorobie i odpowiedzenie 

na frapujące pytania zapewni dziecku 

znacznie większe poczucie bezpieczeństwa 

niż udawanie i szeptanie za plecami. 

Książka ta może okazać się bezcenna 

dla osób, które nie dość, że borykają się 

z chorobą, to stoją też przed problemem 

rozmowy o tym ze swoimi, często jeszcze 

małymi, dziećmi. To niezwykła pomoc 

dydaktyczna także dla tych dzieci, których 

rodziców nigdy to nie spotkało. 

Nie wiem tylko dlaczego ta książka znalazła 

się w domu moich znajomych, skrzętnie 

ukryta pomiędzy innymi? I znów łza zakręciła 

mi się w oku... 

Barbara Rakoczy 

Co czytają Państwo w wolnym czasie? Jaką książkę chcielibyście polecić kolegom i koleżankom po 

fachu? Jaką odradzić? Czekamy na listy i e-maile. Do recenzji (maksimum 3 tys. znaków ze spacjami) 

prosimy dołączyć swoje aktualne zdjęcie (najlepiej z książką!). Najciekawsze recenzje opublikujemy. 


PO GODZINACH 

od alchemii do farmacji 

W epoce, w której 

zamiast 

podania znieczulenia 

przywiązywano 

pacjentów do stołu, 

skalpel wycierano 

w poły sztywnego od 

krwi i ropy surduta, 

a śmiertelność po 

operacji sięgała 90%, 

lekarze dokonywali 

prekursorskich 

operacji usunięcia 

zmienionych 

nowotworowo tkanek. 

Był grudzień 1809 r. Ephraim 

McDowell, lekarz z Danville, przez 

kilka dni przedzierał się konno 

przez zasypane śniegiem 60 mil 

zupełnego pustkowia. Celem jego podróży 

była osada Greek Country w Kentucky. 

Kiedy dotarł na miejsce i wszedł do chałupy, 

jego oczom ukazał się straszny widok. 

Wewnątrz, w okropnym, wilgotnym zaduchu, 

pod olbrzymią pierzyną leżała 

Jane Crawford. Jej twarz była zapadnięta 

i pożółkła. Lekarz podszedł do łóżka i odsłonił 

przykrycie. To, co brał za olbrzymią 

pierzynę, okazało się być przerażająco 

wielkim, wydętym po jednej stronie brzuchem, 

przykrytym jedynie cienkim, starym 

kocem. Skóra była napięta jak bęben i pokryta 

zielononiebieskimi plamami. 

– Czy to ciąża? – szepnęła chora. 

– To nie jest dziecko. Sądzę, że to guz – odparł 

McDowell. 

– Niech pan to wytnie. Wytrzymam każdy 

ból. 

CZY ZNAJDZIE SIĘ ŚMIAŁEK? 

McDowell milczał. Był synem epoki, 

w której chirurgia sprowadzała się do amputacji, 

operacji przepukliny, wycięcia 

kamienia i kilku innych bolesnych interwencji 

o wątpliwej skuteczności. Pamiętał 

doskonale to, co wpajano mu podczas 

studiów medycznych: „Nigdy nie uda się 

Niewiarygodna 

historia 

Jane Crawford 

wyciąć wewnętrznych guzów, obojętne, 

na macicy, żołądku czy kiszkach. Tu Bóg 

postawił przed chirurgiem granicę. Kto 

ją przekroczy, postąpi jak morderca”. Od 

setek lat kobiety z takimi nowotworami 

jak Jane – łagodnymi guzami jajnika – umierały 

w męczarniach z wyczerpania i wygłodzenia. 

I choć pojawiały się odosobnione 

głosy o konieczności przeprowadzenia 

w takich przypadkach operacji, 

nie znalazł się śmiałek, który podjąłby się 

tego czynu. Wiedziano doskonale, że 

otwarcie ciała nierozerwalnie wiąże się 

ze śmiertelnym szokiem bólowym i zakażeniem 

całego organizmu. 

– Nie mogę pani zoperować – powiedział 

wprost McDowell. Był bowiem znany 

z tego, że niczego nie owijał w bawełnę. 

– Pani tego nie przeżyje. 

– Doktorze – kontynuowała kobieta – mam 

pięcioro dzieci. Za wcześnie mi jeszcze 

na tamten świat... Jeśli umrę przy operacji, 

to tak mi widać sądzone, a zresztą lepiej 

prędzej umrzeć, niż tak cierpieć. 

Lekarz bił się z myślami. Pragnienie uratowania 

kobiety i próby przeprowadzenia 

tego zabiegu przeplatała się ze strachem, 

że w przypadku jej śmierci każdy sąd skaże 

go jako mordercę, gdyż wszystkie au- 

Fot. Ullstein Bild/BE&W 

52 


PO GODZINACH 

od alchemii do farmacji 

XIX-wieczna litografia 

przedstawiająca doktora 

Ephraima McDowella 

operującego Jane Crawford. 

torytety medyczne przewidują zgon pacjenta 

w takich sytuacjach. 

Nie dawało mu spokoju pytanie: dlaczego 

kobiety nie mogą przeżyć usunięcia jajnika, 

skoro wytrzymują to zwierzęta? 

PSALM ZAMIAST 

ZNIECZULENIA 

Następnego dnia McDowell podjął decyzję. 

Zawinął chorą w koc, przywiązał do 

grzbietu konia i wyruszył w trzydniową 

wyprawę do swojego domu w Denville. 

Przygotowania do operacji trwały kilka 

dni, w czasie których lekarz studiował 

atlasy anatomiczne i wszelkie doniesienia 

naukowe. Wnioski nie były zachęcające. 

Wszyscy autorzy twierdzili, że guza jajnika 

nie da się skutecznie zoperować. 

Rankiem 25 grudnia położył na wielkim, 

dębowym stole białe płótno. Przygotował 

też miskę z zimną i gorącą wodą oraz 

bandaże i nici. Wprowadził panią Crawford, 

położył na stole i przywiązał do niego 

grubymi linami. Gdy pacjentka ujrzała 

skalpel, zaintonowała psalm. W chwili gdy 

chirurg przecinał skórę, jej głos się zachwiał, 

a ręce zacisnęły na krawędzi stołu. Mimo 

to nie przerwała śpiewu. 

McDowell przeciął otrzewną. Jelita wypchnięte 

przez olbrzymi guz wypłynęły 

na zewnątrz. Lekarz i jego asystent z przerażeniem 

usiłowali wepchnąć je z powrotem. 

Bezskutecznie. Całą szerokość rany 

zajmowała olbrzymia cysta. Próby wyciągnięcia 

jej przez otwór nie dały rezultatu. 

Guz był zbyt duży. Po operacji okazało 

się, że ważył ponad 10 kg. 

Kątem oka zauważyli za oknem tłum. 

– Wyciągnąć go z domu! Ratujcie Jane 

Crawford! Wyprowadzić go, zanim ją 

zamorduje! Wyjdź, doktorze, byśmy mogli 

cię powiesić! – krzyczeli ludzie. W okrzykach 

dał się wyróżnić głęboki bas szeryfa, 

usiłującego sforsować drzwi wejściowe. 

Z gardła pacjentki wydobywało się coś, co 

można było nazwać już tylko karykaturą 

śpiewu. Z zewnątrz mogło to brzmieć jak 

skarga i protest umierającej. Ale dla lekarza 

był to znak, że Jane wciąż żyła. 

ONA ŻYJE! 

McDowell nie tracił czasu. Wiedział, że 

prowadzi wyścig z czasem nie tylko o życie 

Jane, lecz również o własną skórę. 

Przeciął cystę i zaczął opróżniać jej zawartość. 

Na końcu jednym cięciem oddzielił 

otoczkę cysty od macicy. Gdy wyjmował 

torbiel, pacjentka krzyknęła, po czym 

zemdlała. Kiedy chirurg kończył zaszywać 

ranę, do mieszkania wtargnął szeryf. Na 

widok nieprzytomnej kobiety i kałuży 

krwi na podłodze osłupiał. 

– A więc zamordował ją pan – powiedział, 

ledwo nad sobą panując. 

– Zoperowałem ją – odrzekł lekarz. – Usunąłem 

guz z jej ciała i ona żyje... 

Szeryf rozejrzał się niezdecydowanie. Potem 

nachylił się nad kobietą i zaczął wsłuchiwać 

się w jej cichy oddech. Żyła. 

Zaproszenie do muzeum 

Dom, w którym Ephraim McDowell 

mieszkał i przeprowadzał operacje 

kobiet, istnieje po dziś dzień. Mieści 

się w nim muzeum niedocenionego 

za życia lekarza. 

Szeryf wyszedł. Na zewnątrz panowała 

całkowita cisza. 

– Zabierajcie się! Jane Crawford żyje! A teraz 

zmiatajcie do domów – krzyczał. 

Przez 5 dni po operacji McDowell nie mógł 

zmrużyć oka. Siedział przy chorej, sprawdzając 

co chwilę, czy nie pojawia się, tak 

dobrze mu znana, śmiertelna gorączka. 

Czekał na zaczerwienienie rany, obrzydliwy 

szary nalot i woń gnijącego ciała. Nic 

takiego się jednak nie pojawiało. Podsycał 

w sobie nieufność, aby się srodze nie rozczarować. 

Nie mógł zupełnie uwierzyć 

w to, co w owych czasach było po prostu 

niewytłumaczalne. 

Piątego dnia zastał Jane chodzącą po pokoju 

i poprawiającą pościel. Z trudem 

udało mu się nakłonić ją, aby znów się 

położyła. Dwanaście dni później szwy dały 

się lekko wyjąć i stało się jasne, że rana 

ostatecznie się zagoiła. Kobieta samodzielnie 

wróciła do swojej osady. Zmarła 33 

lata później, w wieku 78 lat. 

ZLEKCEWAŻONY I WYŚMIANY 

W ciągu kolejnych kilku lat McDowell 

zoperował 13 innych kobiet chorych na 

guza jajnika. 8 z nich przeżyło. Nie rozumiał 

zupełnie, dlaczego 60% jego pacjentek 

zostaje przy życiu, podczas gdy takich 

samych operacji w szpitalach nie przeżywa 

nikt, a po wykonaniu o wiele łagodniejszych 

zabiegów śmiertelność sięga 

90%. Nie domyślał się, że dziewicze pustkowie, 

naturalna odporność zahartowanych 

pacjentów, a przede wszystkim obsesyjna 

czystość, jaką w domu utrzymywała żona, 

były jego wielkimi sprzymierzeńcami. 

McDowell miał szczęście, że operował 

z dala od wypełnionych trupim fetorem 

miejskich szpitali, w których lekarze za 

pomocą brudnych rąk i skalpeli nieświadomie 

przenosili śmiertelną infekcję 

z jednych pacjentów na drugich. 

W końcu, za namową żony, zdecydował 

się ująć pióro i opisać swoje sukcesy. Niestety, 

jego doniesienia zostały całkowicie 

zlekceważone i wyśmiane przez największe 

ówczesne autorytety. Zmęczony ciągłą 

walką porzucił medycynę i zaczął prowadzić 

życie posiadacza ziemskiego. Zmarł 

w czerwcu 1830 r. 

Magdalena Górecka 

Na podstawie „Stulecia chirurgów” 

Jürgena Thorwalda. 


PO GODZINACH 

powieść 

Apteka z ogrodem 


Rozdział 6 

Już na pierwszy rzut oka mężczyzna stojący kilka 

metrów ode mnie nie wyglądał na zwykłego pacjenta. 

Było jasne, że nie przyszedł po Novorutin czy 

Vigor Complete. Pojawił się tu tylko w jednym celu 

– narobić kłopotów Michałowi, a przy okazji nam. 

Na szczęście zanim zdumiona Ewa zdążyła coś powiedzieć, 

stanąłem na jej miejscu. 

– O jakiego Michała panu chodzi? – zapytałem. 

– Pracuje tutaj. Mam sprawę do niego, umówiliśmy 

się – skłamał. 

– To musieliście się chyba dawno umówić, bo już tu nie 

pracuje – skłamałem ja. 

– Niby od kiedy? 

– Niby od tego poniedziałku. 

Stropił się. Tego nie przewidział. 

Widziałem, jak stojący przy drugim stole Michał poczerwieniał 

lekko, ale na szczęście nie uciekł na zaplecze. Pewnie 

gdyby mógł, schowałby się za swoją plakietką z napisem 

„Oktawiusz”. Uznaliśmy wcześniej, że należy mu się to 

imię. Po pierwsze za to, że wpakował się nieproszony w życie 

żony tego mężczyzny, a po drugie, bo nikt nie uwierzy, 

że mógłby świadomie zgodzić się na przybranie akurat 

takiego imienia. 

– Eeeee, jak to nie pracuje, jak mnie w sobotę mówił, 

żebym wpadł, to pogadamy... 

– Tak to nie pracuje, że sam go zwolniłem za podrywanie 

mojej żony. 

Popatrzył na mnie. Pomyślał. 

– Chodź no pan na fajkę. 

Poszedłem, chociaż nie palę. Udając „równego gościa” 

tłumaczyłem, że i mnie ten cały Michał zaszedł za skórę, 

bo popracował ledwie kilka tygodni, a już koleżanki zaczęły 

się skarżyć na nieprzyzwoite zaczepki. Kiedy również 

moja żona przyznała się, że wciągał ją w długie, intymne 

rozmowy na temat kondycji naszego małżeństwa, poprosiłem, 

by odszedł na własną prośbę, zanim porachuję mu 

kości. Nie bardzo wiedziałem, czy zwrot „porachuję kości” 

mieści się w słowniku facetów, którzy bronią honoru żon 

pałkami, ale i tak zadziwiała mnie łatwość, z jaką wszedłem 

w rolę. Odkąd niedawno opowiadałem pewnemu 

dentyście o rzekomym przodku samobójcy, wszystko, 

co łgałem w dobrej wierze, bezboleśnie przechodziło mi 

przez gardło. 

– Jak go kiedyś złapiesz, to ze trzy kopy sprzedaj i ode mnie 

– zarechotał przybysz i w tym momencie już zupełnie 

przestałem się dziwić, że jego żona szuka szczęścia w internecie, 

za każdym razem, gdy on znika za drzwiami. 

Chciał mi opowiadać własną historię, ale przekonałem go, 

że powinienem wracać już do pracy, bo „czas to pieniądz”, 

a „jak kota nie ma, to myszy harcują”. 

Przyjaciele powitali mnie w środku jak bohatera. Sam 

czułem się jak Superman. Nie dość, że zażegnałem konflikt 

pokojowo, to jeszcze przez kilka minut byłem panem na 

włościach. Uzurpator, ale zawsze. 

*** 

W sobotę poszedłem do apteki, żeby pomóc Piotrowi 

przymocować do ściany metalowe uchwyty oraz tabliczkę 

z napisem „Tu poczekaj na swojego właściciela”. Spodobała 

mi się, bo ozdabiały ją wizerunki dwóch grzecznych 

szczeniaków. 

W tym momencie zobaczyłem minę Basi, 

która akurat rozrywała brązowy papier, 

by wypakować kolejną z nadesłanych 

prac. Zamarła i wpatrywała się w coś 

jak urzeczona. Michał zajrzał jej przez 

ramię i minęła kolejna długa chwila, 

zanim szepnął „o rany”. Zdawało mi się, 

że powiedział to z zachwytem, ale mogłem 

się mylić. Co oni tam mają? 

– Zastanawiałeś się, czemu ten cały Wojtek opowiedział 

Basi o planach apteki? – zapytał Piotr. – Jakby na to nie 

patrzeć, historia zdaje się bez sensu. 

– Zastanawiałem. Wiesz, że nie lubię zakładać istnienia 

złych intencji. Nikt nie siedzi w domu rozmyślając, jakby 

tu innym zrobić gorzej. Jednak tutaj nic do siebie nie 

pasuje. Automatycznie przychodzą mi do głowy tylko 

spiskowe wyjaśnienia. 

– Mów. 

– Dobrze. Być może ktoś go poprosił, by podzielił się 

z Basią strategią apteki, wiedząc, że ona podzieli się z nami. 

Pytanie – po co? Może po to, by nas przestraszyć. Chcieli 


PO GODZINACH 

powieść 

pokazać, że możemy mieć swoje pomysły, ale zdadzą się 

nam na tyle, co skorpionowi parasol. Inna możliwość 

– chcieli, byśmy myśleli, że mamy „tajne” informacje 

i tym samym wyprzedzamy ich o krok. Wojtek nagadał 

Basi bzdur, które uzgodnili wspólnie z szefem. Ich prawdziwa 

strategia może być zupełnie inna lub celowo nie 

zyskaliśmy kilku ważnych elementów planu. Tylko w jaki 

sposób miałoby to nam zaszkodzić? 

– Widzę, że myślimy podobnie. Dla mnie punktem wyjścia 

jest fakt, że właściwie niewiele możemy z wiedzą 

przekazaną przez Wojtka zrobić. Nie przygotujemy listy 

57 leków za 57 groszy, bo równie dobrze moglibyśmy 

od razu ogłosić upadłość. Nie zaczniemy sponsorować 

drużyny siatkówki, bo nas na to nie stać. Moglibyśmy na 

przykład kupić nowe piłki dla szkół podstawowych, gdyby 

nie fakt, że zrobiliśmy to w zeszłym roku. Uważam, że 

nie powinniśmy się skupiać na tym, jak tę „tajną” wiedzę 

wykorzystać. To nie poker, nie musimy nikogo przebijać. 

Ewa podziela moje zdanie, powinniśmy planowo realizować 

nasze pomysły. Podsumowując – istnieją przesłanki, 

że przemowa Wojtka była prowokacją, jednak nie sądzę, 

by w czymkolwiek nam to zagrażało. 

– Nie jestem pewien. Jeśli ktoś zadał sobie trud, by opracować 

wymyślny plan rodem z taniego filmu, to możemy 

się po nim spodziewać znacznie więcej. 

– Mnie też to niepokoi, dlatego chciałem usłyszeć twoje 

zdanie. 

– Nie mam dowodów, Wojtek może być równie dobrze 

oazą uczciwości i prostoduszności. Nie chcę wierzyć, że 

ktokolwiek opowiada kobiecie przy kolacji strategicznie 

ustalone dyrdymały. Gdyby tak było, to świat zasługuje 

na klapsa. 

Piotr patrzył na mnie z uśmiechem. 

– Dziesiątki razy słyszałem, jak ludzie określają cię mianem 

naiwniaka. Zasłużyłeś. A oni zasłużyli, by tak o tobie 

myśleć. 

Zamilkłem. Takich wypowiedzi się nie komentuje. 

*** 

W poniedziałek my z Ewą zajęliśmy się pacjentami, a Basia 

z Michałem aranżowaniem galerii dziecięcych obrazków. 

Chcieliśmy, żeby wyglądała zarazem profesjonalnie i lekko. 

Na zachętę dla małych pacjentów powiesiliśmy kilka malunków 

naszych aptecznych dzieciaków, zaś na wysokości 

oczu maluchów zawisły zdjęcia nagród. Obiecywaliśmy 

przejażdżki wielbłądem i gokartem, gigantycznego nadmuchiwanego 

Zygzaka McQueena dla chłopców oraz 

wizytę w prawdziwym salonie piękności dla dziewczynek. 

Kilkoro dzieci, w odpowiedzi na apele w gazetach oraz 

stronie internetowej, już przysłało rysunki pocztą. Obrazki 

miały tylko jeden temat: JA. Uznaliśmy, że warto, 

by dzieci mówiły o tym, co je naprawdę zajmuje. 

– Ty, Oktawiusz, krzywo przyklejasz łowcę zwierząt! – rzuciłem 

w stronę Michała. 

– Już poprawiam. Oktawiusz, Boże, jak to się odmienia? 

Nie zdążyłem odpowiedzieć, bo w tym momencie zobaczyłem 

minę Basi, która akurat rozrywała brązowy papier, 

by wypakować kolejną z nadesłanych prac. Zamarła 

i wpatrywała się w coś jak urzeczona. Michał zajrzał jej 

przez ramię i minęła kolejna długa chwila, zanim szepnął 

„o rany”. Zdawało mi się, że powiedział to z zachwytem, 

ale mogłem się mylić. Co oni tam mają? 

– Jureczku, powinieneś to zobaczyć – powiedziała Basia. 

Trzymała w ręku niesamowity obraz namalowany kredkami. 

Tak pełen kolorów, że zdawał się pochodzić z innego 

świata. Patrzyłem, patrzyłem i nie potrafiłem pojąć, co 

naprawdę widzę. 

– Co to? – wykrztusiłem. 

– Zdaje się, że ktoś postanowił przemówić – odparł 

Michał. 

Centralne miejsce na obrazku zajmowałem ja. Choć pochylałem 

głowę, można mnie było natychmiast rozpoznać. 

W objęciach trzymałem jeża i wyglądało na to, że czule 

do niego przemawiam. Jeż patrzył mi prosto w twarz, 

chyba był zadowolony, choć stroszył kolce. Otaczała nas 

głęboka, wirująca zieleń. Jej trzy pierścienie odgradzały 

nas od reszty obrazka. Nie wiem, jak człowiek mógł narysować 

coś takiego, ale wydawało mi się, że kręgi wirują 

łagodnie. Na tyle wolno, by można było je przeniknąć 

i na tyle szybko, by nasza odrębność była wyraźna. Poza 

granicami pierścieni znajdowało się wiele przedmiotów. 

Nuty, rudy kocur, kilka liczb, książki, karta do gry, mały 

domek, buteleczka z lekami, dziewczynka trzymająca coś 

w dłoniach. Przez chwilę wydawało mi się, że w błękicie 

na górnym skraju obrazka pojawiają się widmowe twarze, 

ale gdy próbowałem skupić na nich wzrok, nie potrafiłem 

już dostrzec niczego poza tłem. 

Czułem się zupełnie oszołomiony. Moja twarz, postać, 

ubranie, moje dłonie obejmujące zwierzątko. Spojrzałem 

bezradnie na przyjaciół. Michał się uśmiechał. Oczy 

Basi lśniły, jakby miała się rozpłakać, ale i ona posłała mi 

uśmiech, a potem ścisnęła za ręce. 

– To jak ze snu – powiedziała. – Wszystkie te symbole są 

jak fragmenty marzeń sennych. 

– Potrafisz je odczytać? – zapytałem. 

– Nie. Po pierwsze, to jest list do ciebie, po drugie, tylko 

autor rozumie w pełni ich znaczenie, a może nawet on 

nie do końca. Autor... Autorka. 

Autorka... Musiałem być pewien! Popędziłem na zaplecze 

po komórkę, znalazłem numer dentysty. 

– Cześć Jacek, tu Jurek, poznaliśmy się niedawno na rybach. 

– Hej stary, fajnie cię słyszeć, ale akurat teraz... 

– Mam tylko jedno pytanie, błagam, odpowiedz, to dla 

mnie cholernie ważne. Na jaką akademię chodziła Ola, 

twoja kuzynka? 

– Akademię Sztuk Pięknych, Wydział Malarstwa. Potrafiła namalować 

bułkę z masłem tak, że chciałeś położyć szynkę. 

– Dzięki, odezwę się jeszcze. 

(cdn.) 


55

PO GODZINACH 

szkoła języka 

English in a pill 

Angielski w pigułce 

LESSON 5 

Laughter is the “Best Medicine” for Your Heart 

Can a laugh every day keep the heart attack away? Maybe so. Laughter, along 

with an active sense of humour, may help protect you against a heart attack, 

according to a recent study by cardiologists at the University of Maryland Medical 

Centre in Baltimore. The study, which is the first to indicate that laughter 

may help prevent heart disease, found that people with heart disease were 

40 percent less likely to laugh in a variety of situations compared to people 

of the same age without heart disease. 

– The old saying that “laughter is the best medicine”, definitely appears to 

be true when it comes to protecting your heart – says Michael Miller, M.D., 

director of the Centre for Preventive Cardiology at the University of Maryland. 

– We don’t know yet why laughing protects the heart, but we know that mental 

stress is associated with impairment of the endothelium, the protective barrier 

lining our blood vessels. This can cause a series of inflammatory reactions 

that lead to fat and cholesterol build-up in the coronary arteries and ultimately 

to a heart attack. 

In the study, researchers compared the humour responses of 300 people. Half 

of the participants had either suffered a heart attack or undergone coronary 

artery bypass surgery. The other 150 did not have heart disease. One questionnaire 

had a series of multiple-choice answers to find out how much or how little 

people laughed in certain situations, and the second one used true or false 

answers to measure anger and hostility. 

Miller said that the most significant study finding was that “people with heart 

disease responded less humorously to everyday life situations”. They generally 

laughed less, even in positive situations, and they displayed more anger 

and hostility. – We know that exercising, not smoking and eating foods low in 

saturated fat will reduce the risk of heart disease. Perhaps regular, hearty 

laughter should be added to the list. 

Exercise 1 

Match the words from column A with the words 

in column B: 

A 

B 

1. sense a. vessels 

2. protective b. build-up 

3. blood c. fat 

4. cholesterol d. surgery 

5. to undergo e. of humour 

6. saturated f. barrier 

Exercise 2 

Complete the crossword below: 

Across: 

1. A layer of e.g. material used to cover the inside surface 

of sth. 

3. The act or sound of laughing. 

4. Arteries that take blood to the heart. 

6. It is a soft, waxy substance found in the bloodstream 

and in body’s cells. 

Down: 

2. The state of having a physical or mental condition which 

means that part of your body does not work correctly. 

5. Tubes that carry blood through the body of a person. 

First-aid kit Apteczka 

laughter – śmiech 

to be less likely – być mniej prawdopodobnym 

impairment – pogorszenie 

endothelium – śródbłonek 

to line – wyściełać 

vessels – naczynia krwionośne 

coronary – wieńcowy 

to undergo – poddać się np. zabiegowi 

hostility – wrogość 

saturated fat – tłuszcz nasycony 

hearty – serdeczny, szczery 

A joke 

A middle-aged woman has a heart attack and is taken to the hospital. While 

on the operating table she has a near death experience. During that experience 

she sees God and asks if this is it. God says “no” and explains that 

she has another 30 years to live. 

Upon her recovery she decides to just stay in the hospital and have a face 

lift, liposuction, breast augmentation, tummy tuck, etc. She even has 

someone come in and change her hair colour. She figures since she’s got 

another 30 years she might as well make the most of it. 

She walks out of the hospital after the last operation and is killed by an 

ambulance speeding by. She arrives in front of God and complains: 

“I thought you said I had another 30 years.” God replies: “Ups, sorry, 

I didn’t recognize you”. 

First-aid kit Apteczka 

1. breast augmentation – powiększenie piersi 

2. tummy tuck – zmniejszenie brzucha 

3. to make the most of sth. – wykorzystać coś w pełni 

4. to recognize – rozpoznać 

The answer key: 

Exercise 1 1. sense of humour; 2. protective barrier; 3. blood vessels; 

4. cholesterol build up; 5. to undergo surgery; 6. saturated fat 

Exercise 2 Across: 1. lining; 3. laughter; 4. coronary; 6. cholesterol 

Down: 2. impairment, 5. vessels 

Opracowała Agnieszka Rożyńska-Sałgut 


KRZYŻÓWKA 

NAGRODY 

Na pierwszych 5 autorów 

poprawnych odpowiedzi 

czekają zestawy naturalnych 

kosmetyków (krem do 

rąk i krem do stóp „Oliwa 

z oliwek” oraz ręcznie 

gniecione mydło jaśminowe). 

Fundatorem nagród jest 

firma TABERNA SAPONARIA 

www.saponaria.pl 

Litery z ponumerowanych 

kratek utworzą hasło. 

Rozwiązania prosimy przysyłać 

do 29 lutego br.: 

• SMS-em pod numer 7238; 

należy wpisać 14-literowe 

hasło krzyżówki według 

wzoru: FIJ.NR2.08.HASŁO. 

Koszt SMS-a wynosi 2 zł 

+ VAT (2,44 zł brutto); 

• lub pocztą na adres 

„Farmacja i ja”, 

ul. Niedźwiedzia 12a, 

02-737 Warszawa. 

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych 

osobowych przez US Pharmacia sp. z o.o., 

ul. Ziębicka 40, 50-507 Wrocław, do celów marketingowych. 

Jednocześnie oświadczam, że swoje dane 

osobowe podałam/em dobrowolnie, zostałam/em 

zapoznana/y z prawem dostępu do treści moich 

danych, prawem do ich poprawiania oraz wyrażania 

sprzeciwu co do ich przetwarzania. 

Data 

Czytelny 

podpis 

Nagrody za poprawne 

rozwiązanie krzyżówki 

z numeru grudniowego 

otrzymują: 

Anna Pazur, Busko Zdrój; 

Mirosława Romanowska, 

Lublin; Ewa Szablak, 

Warszawa. 

Sprawdź, co pamiętasz z numeru lutowego „Farmacji i ja” 

Odpowiedzi wpisz w wykropkowane miejsca. Na kupony czekamy do 29 lutego br. 

1 Co się kryje pod łacińską nazwą viscum album? 

................................................................................................................................ 

2 Jaki czynnik decyduje o skuteczności terapii przy użyciu inhibitora kinazy tyrozyny? 

................................................................................................................................ 

3 Kiedy zmarł Ephraim McDowell, lekarz, który zoperował chorą na nowotwór 

Jane Crawford. 

................................................................................................................................ 

4 Jakie przybrane imię pojawiło się na służbowej plakietce Michała, pracownika 

„Apteki z ogrodem”? 

................................................................................................................................ 

5 Ile przeziębień rocznie, według statystyk OZZP, kończy się ostrym zapaleniem zatok 

przynosowych? 

................................................................................................................................ 

Nagrody za poprawne odpowiedzi z numeru grudniowego otrzymują: Ewa Dworak, Zarszyn; 

Arkadiusz Dybowski, Warszawa; Marta Gierat, Mrągowo; Tomasz Janowski, Kołobrzeg; 

Maria Kumor, Lublin; Hannna Opilska, Żory; Urszula Paryś, Przemyśl; Gertruda Rothur, 

Ruda Śląska; Wiesława Wilczyńska, Kraków; Teodora Zalewa, Krasnystaw. 

Imię i nazwisko ...................................................................................... 

Nazwa i adres apteki .............................................................................. 

............................................................................................................. 

Tel. kontaktowy ...................................................................................... 

Kupon numer 2 z odpowiedziami prosimy przesyłać na adres: 

„Farmacja i ja” ul. Niedźwiedzia 12a, 02-737 Warszawa. Wyrażam zgodę 

na przetwarzanie moich danych osobowych przez US Pharmacia sp. z o.o., 

ul. Ziębicka 40, 50-507 Wrocław, do celów marketingowych. Jednocześnie 

oświadczam, że swoje dane osobowe podałam/em dobrowolnie, zostałam/em 

zapoznana/y z prawem dostępu do treści moich danych, prawem 

do ich poprawiania oraz wyrażania sprzeciwu co do ich przetwarzania. 

Data ............................................................................................. 

Czytelny podpis ............................................................................. 

Na pierwszych 10 autorów poprawnych odpowiedzi czekają 

egzemplarze „Domowej Encyklopedii Zdrowia”. 

Fundatorem nagród jest Wydawnictwo Reader’s Digest, 

www.digest.com.pl; Biuro Obsługi Klienta - tel. 0 22 519 77 77

PO GODZINACH 

humor 

Dwóch znanych psychoanalityków pracuje 

w tym samym budynku. Pewnego dnia 

spotykają się w windzie. Czterdziestolatek 

wygląda na wyczerpanego, a sędziwy, 

liczący ponad 70 lat doktor czuje się 

świetnie i podśpiewuje pod nosem. 

– Nie rozumiem, jak pan może wysłuchiwać 

tych wszystkich okropnych 

historii i po ośmiu godzinach pracy 

wyglądać tak dobrze? – pyta go 

młodszy kolega po fachu. 

– To pan ich słucha? 

Kilku lekarzy – internista, pediatra, 

psychiatra, chirurg i patolog wybrało się 

na polowanie na kaczki. Do pierwszego 

ptaka miał strzelać internista. 

– A może to jednak nie kaczka? 

Powinienem spytać kogoś innego 

o opinię – zawahał się i kaczka 

odleciała. 

W drugą mierzył pediatra. 

– Nie jestem pewien, czy to kaczka. 

A poza tym, może mieć młode... 

– i ptak nietknięty zniknął za 

horyzontem. 

Kolejny był psychiatra. 

– Wiem, że to kaczka, ale czy kaczka 

wie, że jest kaczką? – zamyślił się 

i przegapił okazję do strzału. 

Potem nadszedł czas na chirurga. 

Ten przyłożył fuzję do ramienia, strzelił 

bez wahania i ptak bez życia runął 

na ziemię. 

– Idź, sprawdź, czy to była kaczka 

– powiedział chirurg do patologa. 

OGŁOSZENIA DROBNE 

Psychiatra bada trzech pacjentów: 

– Ile to jest 2 razy 2? – pyta pierwszego 

chorego. 

– 5432. 

– Ile to jest 2 razy 2? – pyta drugiego. 

– Środa. 

– Ile to jest 2 razy 2? – pyta trzeciego. 

– Cztery. 

– Świetnie! – wykrzykuje uradowany 

lekarz. – W jaki sposób pan to 

wywnioskował? 

– Zwyczajnie. Podzieliłem 5432 przez 

środę. 

Poniedziałek, siódma rano. W tramwaju 

ścisk. Nagle wśród stłoczonych ludzi ktoś 

woła: 

– Czy jest tu lekarz?! 

– Jestem! – krzyczy pasażer z daleka 

i przeciska się przez tłum. Gdy lekarz 

dochodzi do wołającego, ten pyta: 

– Choroba gardła na 6 liter? 

Przygotowała Tamara Klupińska 

Ogłoszenia przyjmuje Anna Harazińska, tel. 0 22 853 73 72, 853 76 77, 853 07 68 

w. 203 lub 0 694 986 909; e-mail: anh@medi-press.pl 

REDAKCJA 

ul. Niedźwiedzia 12a 

02-737 Warszawa 

tel./faks: 0 22 853 73 72; 853 76 77; 

853 07 68; 853 79 71; 853 79 72 

e-mail: farmacjaija@medi-press.pl 

REDAKTOR NACZELNA 

lek. med. Agnieszka Szumska-Olczak 

PRODUCT MANAGER 

Iwona Rubin 

REDAKTOR PROWADZĄCA 

Inga Kazana 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY 

dr n. med. Krzysztof Wojciechowski 

dr n. farm. Katarzyna Żurowska 

lek. med. Anna Kamińska 

Artur Adamski 

Magdalena Adamska 

Tomasz Barałkiewicz 

Wojciech Mikoliński 

Anna Niewiadomska 

Małgorzata Puchalska 



REDAKTORZY WYDANIA 

Maja Denisiuk 

Kazimierz Kozub 

STUDIO DTP I GRAFIKA 

Katarzyna Żuczek, Mariusz Sibilski; 

Agata Ostrowska, Jolanta Olszowa 

(fotoedycja) 

WYDAWNICTWO 

Medi Press sp. z o.o. 

Zarząd: 

Andrzej Horoszczak (prezes) 

Arkadiusz Wyszyński 

(dyrektor wydawniczy) 

DRUK 

Elanders Polska Sp. z o.o. 

Płońsk, ul. Mazowiecka 2 

NA ZLECENIE 

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, 

zastrzega sobie prawo redagowania 

zamówionych tekstów, nie odpowiada za 

treść zamieszczonych reklam i ogłoszeń. 

Magazyn „Farmacja i ja” nie zastępuje 

porady lekarskiej, może jedynie stanowić 

źródło informacji. Bezumowna dystrybucja 

lub sprzedaż magazynu jest nielegalna. 

Przedruk materiałów bez zgody wydawcy 

jest zabroniony. 

Rys. Maciej Trzepałka

Kylie

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?