YILLIK EKONOMİK RAPOR 2008

T.C. 

MALİYE BAKANLIĞI 

YILLIK EKONOMİK RAPOR 

2008

Yıllık Ekonomik Rapor, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı internet sitesinde 

(http://www.sgb.gov.tr) yer almaktadır.

İÇİNDEKİLER 

I- 2009 YILI GENEL EKONOMİK HEDEFLERİ ........................................................ 1 

II. MİLLİ GELİR ...................................................................................................... 5 

A. GENEL GÖRÜNÜM ............................................................................................... 7 

B. GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA ............................................................................... 7 

1. Üretim Yönünden GSYH.................................................................................. 11 

2. Harcamalar Yönünden GSYH .......................................................................... 15 

C. SEKTÖREL GELİŞMELER .................................................................................. 19 

1. Tarım .............................................................................................................. 20 

2. Sanayi ............................................................................................................ 24 

i. İmalat Sanayi .............................................................................................. 25 

ii. Madencilik ve Taşocakcılığı.......................................................................... 28 

iii. Enerji ......................................................................................................... 30 

3. Hizmetler ........................................................................................................ 32 

III. İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM .................................................................................. 39 

A. GİRİŞ .................................................................................................................. 41 

B. DÜNYADA İŞSİZLİK .......................................................................................... 41 

C. YURT İÇİ İSTİHDAM ........................................................................................... 45 

D. TÜRKİYE İŞ KURUMU ÇALIŞMALARI .................................................................. 51 

IV. KAMU MALİYESİ ............................................................................................. 53 

A. GENEL GÖRÜNÜM ............................................................................................. 55 

B. 2007 YILI MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE PERFORMANSI ..................................... 56 

1. Bütçe Açığı ve Faiz Dışı Fazla .......................................................................... 56 

2. 2007 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri ....................................................... 60 

3. 2007 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri......................................................... 66 

C. 2008 YILI OCAK EYLÜL DÖNEMİ MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE 

GERÇEKLEŞMELERİ .......................................................................................... 71 

1. Bütçe Açığı ve Faiz Dışı Fazla .......................................................................... 71 

2. 2008 Ocak Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri.............................. 72 

3. 2008 Ocak Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri ............................... 73 

D. ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ .............................................................................. 76

E. VERGİ YÜKÜ ....................................................................................................... 78 

1. Türkiye’de ve OECD Ülkelerinde Vergi Yükü ................................................... 78 

2. İstihdam Üzerindeki Vergi Yükü ...................................................................... 81 

F. VERGİ ESNEKLİĞİ............................................................................................... 82 

V. DEVLET BORÇLARI ......................................................................................... 85 

A. GENEL GÖRÜNÜM ............................................................................................ 87 

1. Makroekonomik Çerçeve ve Borç Yönetimi...................................................... 87 

2. Kamu Finansmanı ve Merkezi Yönetim Borç Stoku.......................................... 88 

B. BORÇ DİNAMİKLERİ VE RİSK ANALİZİ .............................................................. 89 

1. Borç Yükünün Analizi ...................................................................................... 89 

2. Borçlanma Performansı ve Risk Primi ............................................................. 93 

C. BORÇ STOKU .................................................................................................... 95 

1. İç Borç Stoku ................................................................................................. 95 

2. Dış Borç Stoku................................................................................................ 98 

D. BORÇ STOKUNUN YAPISI .............................................................................. 102 

1. Merkezi Yönetim Borç Stokunun Yapısı ......................................................... 102 

2. İç Borç Stokunun Yapısı ................................................................................ 103 

3. Toplam Dış Borç Stokunun Yapısı................................................................. 105 

VI. PARA, BANKA VE SERMAYE PİYASALARI .................................................... 107 

A. PARA VE KUR POLİTİKALARI ........................................................................... 109 

1. Genel Çerçeve ............................................................................................... 109 

2. TCMB Analitik Bilançosu ve Para Arzları ........................................................ 116 

B. BANKACILIK SEKTÖRÜ .................................................................................. 118 

1. Sektörün Genel Görünümü .......................................................................... 118 

2. Bankacılık Sektörü Bilanço Büyüklükleri ....................................................... 123 

C. SERMAYE PİYASALARI ..................................................................................... 127 

1. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) ..................................................... 127 

i. İMKB İşlem Hacmi ..................................................................................... 127 

ii. İMKB-100 Endeksi .................................................................................... 128 

iii. İMKB’de Sektör Payları ............................................................................. 130 

iv. İMKB’de Yabancı Yatırımcıların Payı .......................................................... 131 

2. Döviz Kurlarındaki Gelişmeler ........................................................................ 133 

i. Döviz Kurları............................................................................................... 133 

ii. Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi ................................................................. 134

3. İstanbul Altın Borsası (İAB) ............................................................................ 136 

4. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) ...................................................... 137 

5. Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri...................................................... 139 

VII. FİYATLAR .................................................................................................... 141 

A. GENEL GÖRÜNÜM .......................................................................................... 143 

B. TÜKETİCİ FİYATLARINDAKİ GELİŞMELER ...................................................... 145 

C. ÜRETİCİ FİYATLARINDAKİ GELİŞMELER ........................................................ 153 

VIII. ÖDEMELER DENGESİ ................................................................................ 157 

A. GENEL GÖRÜNÜM ........................................................................................... 159 

B. DIŞ TİCARET ................................................................................................... 159 

1. İhracat ......................................................................................................... 160 

2. İthalat............................................................................................................ 164 

3. Dış Ticaret Dengesi ...................................................................................... 168 

4. Dış Ticaret Hacmi ......................................................................................... 168 

5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı .................................................................. 168 

6. Ülkeler İtibariyle Dış Ticaret .......................................................................... 169 

i. Ülkelere Göre İhracat.................................................................................. 169 

ii. Ülkelere Göre İthalat ................................................................................. 172 

C. ÖDEMELER DENGESİ ..................................................................................... 176 

1. Cari İşlemler Hesabı ..................................................................................... 176 

2. Sermaye ve Finans Hesabı ........................................................................... 180 

IX. DÜNYA EKONOMİSİ .................................................................................... 187 

A. DÜNYA EKONOMİSİNDE GENEL DURUM ....................................................... 189 

1. Finans Piyasaları............................................................................................ 189 

i. 2007 ve 2008 Dalgalanmaları..................................................................... 189 

ii. Mortgage Krizinin Finans Piyasalarına Etkisi............................................... 194 

2. Büyüme ........................................................................................................ 198 

3. Enflasyon ...................................................................................................... 200 

4. Emtia Fiyatları ............................................................................................... 201 

i. Petrol Fiyatları ............................................................................................ 202 

ii. Petrol Dışı Emtia Fiyatları........................................................................... 203 

B. BÖLGELER İTİBARİYLE EKONOMİK DURUM .................................................. 204 

1. Gelişmiş Ülkeler............................................................................................. 204 

i. ABD ........................................................................................................... 206 

ii. Euro Bölgesi.............................................................................................. 207

iii. İngiltere .................................................................................................... 208 

iv. Japonya.................................................................................................... 209 

2. Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler .............................................. 210 

i. BRIC Ülkeleri.............................................................................................. 212 

ii. Diğer Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler ................................ 215

SUNUŞ 

Bu rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkında bilgi vermek 

amacıyla, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 

18’inci maddesi gereğince 2009 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu 

Tasarısı ekinde sunulmuştur.

TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Yılsonu 

Ger.Tah. 

Nüfus (Milyon Kişi, Yıl ortası tahmini)* 69,3 70,2 71,2 72,1 69,7 70,6 71,4 72,2 

GSYH (Cari Fiyatlarla, Milyon TL) 350.476 454.781 559.033 648.932 758.391 853.636 463.612 994.315 1.111.438 

GSYH (Milyar Dolar) 230,5 304,9 390,4 481,5 526,4 656,7 801,9 788,4 

Büyüme Hızı (Yüzde) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,6 4,2 4,0 4,0 

-Tarım 8,8 -2,0 2,8 7,2 1,4 -6,9 -1,1 4,9 3,6 

-Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 5,8 4,9 3,9 3,9 

-Hizmetler 10,1 5,7 9,8 8,5 7,2 6,0 4,4 4,0 4,2 

Kişi Başına GSYH (Dolar) 7.609 9.305 11.228 10.913 

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE GİDERLERİ (Milyon TL)** 119.604 141.248 152.093 159.687 178.126 204.068 165.478 229.535 262.110 

Faiz Hariç Bütçe Giderleri 67.876 82.721 95.601 114.007 132.163 155.315 124.140 175.035 204.610 

I-II. Personel ve Sos. Güv. Primleri 21.950 28.833 33.663 37.389 42.887 49.373 41.681 56.805 64.454 

III. Mal ve Hizmet Alımları 10.681 11.874 13.604 15.186 19.001 22.258 15.068 24.750 26.133 

IV. Cari Transferler 25.412 31.429 36.306 45.871 49.851 63.292 52.507 68.694 88.504 

V. Sermaye Giderleri 7.831 7.888 8.265 10.340 12.098 13.003 9.825 17.675 16.622 

VI. Sermaye Transferleri 49 92 465 1.384 2.637 3.542 2.053 2.803 2.819 

VII. Borç Verme 1.953 2.604 3.298 3.838 5.689 3.846 3.006 4.308 4.661 

VIII. Yedek Ödenekler - - - - - - - - 1.418 

Faiz Giderleri 51.728 58.527 56.491 45.680 45.963 48.753 41.338 54.500 57.500 

MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE GELİRLERİ (Milyon TL)** 79.420 101.037 122.919 152.784 173.483 190.360 160.662 215.396 248.759 

I. Vergi Gelirleri 60.205 82.484 100.342 119.627 137.480 152.835 127.277 174.745 202.090 

II. Vergi Dışı Diğer Gelirler 19.215 18.553 22.577 33.157 31.066 31.968 29.084 34.494 40.869 

III.Özel Bütçeli İdarelerin Öz Gelirleri - - - - 3.530 3.972 2.863 4.309 3.878 

IV. Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Gelirleri - - - - 1.407 1.585 1.438 1.847 1.924 

BÜTÇE DENGESİ -40.184 -40.211 -29.173 -6.903 -4.643 -13.708 -4.816 -14.140 -13.351 

Faiz Dışı Denge 11.543 18.317 27.318 38.777 41.320 35.045 36.522 40.360 44.149 

Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (Milyon TL) 35.008 33.355 20.396 -1.992 -14.977 870 8.295 -238 

Kamu Kesimi Borçlanma Gereği/GSYH (Yüzde) 9,99 7,33 3,65 -0,31 -1,97 0,10 0,83 -0,02 

Toplam Dış Borç Stoku (Milyon Dolar) 129.604 144.158 160.635 168.431 205.156 247.120 Haz. 284.403 

Merkezi Yönetim İç Borç Stoku (Milyon TL) 149.870 194.387 224.483 244.782 251.470 255.310 Ağu. 264.176 

Emisyon (Milyon TL) 7.636 10.676 13.465 19.612 26.815 27.429 35.809,5 

Rezerv Para (Milyon TL) 10.668 15.010 20.328 32.696 41.398 46.548 51.713,4 

Para Arzı ( M1) (Milyon TL)*** 15.828 23.014 28.793 61.937 72.163 77.675 87.702,2 

Para Arzı (M2) (Milyon TL)*** 61.880 82.713 108.539 237.949 297.481 345.028 400.023,7 

GSYH Deflatörü (Yüzde Artış) (1998 Bazlı) 37,4 23,3 12,4 7,1 9,3 7,6 12,0 7,5 

TÜFE Değişim Yüzdesi (Yıllık ortalama)**** 45,0 25,3 10,6 8,2 9,6 8,8 9,8 10,3 8,0 

TÜFE Değişim Yüzdesi (Yıl sonu) 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 11,1 10,0 7,5 

ÜFE Değişim Yüzdesi (Yıllık ortalama)**** 50,1 25,6 11,1 5,9 9,3 6,3 11,3 13,4 6,9 

ÜFE Değişim Yüzdesi (Yıl sonu) 30,8 13,9 13,8 2,7 11,6 5,9 12,5 13,8 6,4 

İhracat (Milyar Dolar) 36,1 47,3 63,2 73,5 85,5 107,3 92,5 137,5 149,0 

İthalat (Milyar Dolar) 51,6 69,3 97,5 116,8 139,6 170,1 145,6 218,0 232,5 

İhracat / İthalat (Yüzde) 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 63,5 63,1 64,1 

Dış Ticaret Dengesi (Milyar Dolar) -15,5 -22,1 -34,4 -43,3 -54,0 -62,8 -53,1 -80,5 -83,5 

Cari İşlemler Dengesi (Milyar Dolar) -0,6 -7,5 -14,4 -22,1 -31,9 -37,7 -34,8 -51,5 -50,4 

Cari İşlemler Dengesi / GSYH -0,3 -2,5 -3,7 -4,6 -6,1 -5,7 -6,4 -6,4 

TCMB Döviz Rezervler (Milyar Dolar) 26,8 33,6 36,0 50,5 60,9 73,3 Eylül 76,6 

Ham Petrol Fiyatı (Brent, Dolar / Varil) 29,0 30,0 40,0 59,0 61,0 68,1 102,7 96,2 

Ortalama Dolar Kuru 1,5058 1,4931 1,4223 1,3408 1,4311 1,3015 1,2296 1,2400 1,4098 

Dönem Sonu Dolar Kuru 1,6345 1,3958 1,3421 1,3430 1,4131 1,1647 1,2316 1,3600 1,4390 

(*) 2006 ve 2007 yılı rakamları Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre yılsonu rakamlarıdır. 

(**) Bütçe verileri Merkezi Yönetim Bütçe gerçekleşmelerini içermektedir. Bütçe Gelirleri red ve iadeler hariç net rakamlardır. 

(***) Para arzları 2005 yılından itibaren yeni sunuma göre hazırlanmıştır. 

(****) 2008 yılına ait veriler Eylül 2007- Eylül 2008 dönemine ait 12 aylık ortalamalardır. 

Eylül Ocak-Ağustos Eylül Eylül Ocak-Eylül 

Ocak-Haziran 

2008 

Gerçekleşme 

2009 

Program

2 0 

I 

0 8 

2009 YILI GENEL EKONOMİK HEDEFLERİ

4 

Yıllık Ekonomik Rapor 2008

2009 Yılı Genel Ekonomik Hedefleri 

MLL GELR VE BÜYÜME HIZLARI 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla 

Büyüme Hzlar 

( Milyon TL ) 

(Yüzde) 

Cari 

Fiyatlarla 

1998 

Fiyatlaryla 

GSYH 

Tarm 

Sanayi 

Hizmetler 

2002 350.476 72.520 6,2 8,8 2,7 10,1 

2003 454.781 76.338 5,3 -2,0 7,8 5,7 

2004 559.033 83.486 9,4 2,8 11,3 9,8 

2005 648.932 90.500 8,4 7,2 8,6 8,5 

2006 758.391 96.738 6,9 1,4 8,3 7,2 

2007 853.636 101.208 4,6 -6,9 5,8 6,0 

2008 (1) 994.315 105.257 4,0 4,9 3,9 4,0 

2009 (2) 1.111.438 109.467 4,0 3,6 3,9 4,2 

Kaynak : DPT 

(1) Gerçekleme tahmini 

(2) Program 

KAYNAKLAR-HARCAMALAR DENGES 

2007 

Deer 

(Milyon TL) 


(2) 

Cari Fiyatlarla 

2009 

(3) 

2007 

GSYH çindeki Pay 

(Yüzde) 


(2) 

2009 

(3) 

2007 

Deer 

(Milyon TL) 


(2) 

1998 Fiyatlaryla 

2009 

(3) 

2007 

Deiim 

(Yüzde) 


(2) 

2009 

(3) 

GSYH 853.636 994.315 1.111.438 100,0 100,0 100,0 101.208 105.257 109.467 4,6 4,0 4,0 

NET MAL VE HZMET HRACATI (1) 43.513 57.270 63.973 5,1 5,8 5,8 4.658 5.098 5.341 -1,2 -0,4 -0,2 

TOPLAM YURTÇ TALEP 897.150 1.051.585 1.175.411 105,1 105,8 105,8 105.866 110.355 114.807 5,6 4,2 4,0 

SABT SERMAYE YATIRIMI 186.915 214.758 242.365 21,9 21,6 21,8 26.852 27.995 29.382 6,4 4,3 5,0 

KAMU 32.534 37.125 40.796 3,8 3,7 3,7 4.260 4.378 4.447 13,0 2,8 1,6 

ÖZEL 154.381 177.633 201.568 18,1 17,9 18,1 22.592 23.617 24.935 5,2 4,5 5,6 

STOK DEMES (1) 536 7.764 7.911 0,1 0,8 0,7 182 688 1.004 1,0 0,5 0,3 

KAMU 70 611 -920 0,0 0,1 -0,1 7 54 -76 0,1 0,0 -0,1 

ÖZEL 466 7.154 8.832 0,1 0,7 0,8 175 634 1.080 0,9 0,5 0,4 

TOPLAM YATIRIMLAR 187.452 222.523 250.276 22,0 22,4 22,5 27.034 28.684 30.386 10,5 6,1 5,9 

KAMU 32.604 37.736 39.876 3,8 3,8 3,6 4.267 4.432 4.370 15,5 3,9 -1,4 

ÖZEL 154.847 184.787 210.400 18,1 18,6 18,9 22.767 24.251 26.015 9,6 6,5 7,3 

TOPLAM TÜKETM 709.698 829.063 925.135 83,1 83,4 83,2 78.832 81.672 84.422 4,1 3,6 3,4 

KAMU 83.231 95.358 106.522 9,8 9,6 9,6 7.597 7.918 8.085 5,4 4,2 2,1 

ÖZEL 626.467 733.704 818.613 73,4 73,8 73,7 71.236 73.753 76.336 4,0 3,5 3,5 

Kaynak: DPT 

(1) Yüzde deiimleri, GSYH büyümesine katklarn göstermektedir. 

(2) Gerçekleme Tahmini. 

(3) Program 

3

4 


2 0 

II 

0 8 

MİLLİ GELİR

Milli Gelir 

MLL GELR 

A. GENEL GÖRÜNÜM 

2002 ylndan itibaren kararllkla uygulanan makroekonomik politikalar ve yapsal 

reformlarla ekonomik istikrarn kalc hale gelmesi sonucu çarpc bir makroekonomik 

performans elde edilmitir. Uluslararas piyasalardaki olumlu havayla birlikte özel sektör 

yatrmlar ile verimlilik artnn da etkisiyle 2002-2007 yllar arasnda yüksek oranl 

büyüme hzlarna ulalm, Türkiye ekonomisi son alt ylda ortalama yüzde 6,8 orannda 

büyümütür. 

2007 ylna gelindiinde ise ekonomide ksmi olarak yavalama görülmü ve 

büyüme hz son yllardaki yüksek oranlarn altnda kalarak yüzde 4,6 olarak 

gerçeklemitir. Ekonomik büyüme hznda yaanan yavalamada genel olarak küresel 

piyasalardaki dalgalanmalar, seçimlere ilikin belirsizlikler, mevsim normalleri üzerinde 

seyreden hava scaklklarna bal olarak yaanan kurakln yan sra deerli YTL ve 

önceki yllara oranla verimlilik art hzndaki yavalamann rekabet gücü üzerinde 

oluturduu bask etkili olmutur. 

2008 ylnda da salanan güven ve istikrarn korunmas, ekonomik büyümenin 

sürekli klnmas, tasarruf ve yatrmlarn düzey ve orannn yükseltilmesi ve yapsal 

reformlara kararllkla devam edilmesi neticesinde ekonomideki güçlü performansn 

devam etmesi beklenmektedir. 

B. GAYR SAF YURTÇ HASILA 

Ülkemizin Avrupa Birlii adayl sürecinde Avrupa statistik Sistemine uyumun 

gerçekletirilebilmesi ve 1987 ylndan bugüne kadar ekonomide ortaya çkan yeniliklerin 

hesaplara yanstlabilmesi için gayri safi yurtiçi haslann güncellenmesi ihtiyac ortaya 

çkmtr. Bu ihtiyaçlardan hareketle 2004 ylnda Türkiye statistik Kurumu (TÜK) 

tarafndan balatlan güncelleme çalmalar Mart 2008 tarihi itibariyle tamamlanmtr. 

1 

7

Yıllık Ekonomik Rapor 2008 

TÜK tarafndan yaplan güncelleme çalmalar sonucunda, Birlemi Milletler Ulusal 

Hesaplar Sistemine (SNA 68) göre hesaplanmakta olan 1987 bazl GSYH serisi yerine, 

Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA-95) uygun olarak 1998 baz yll yeni seri hazrlanmtr. 

Bu kapsamda, 1998-2007 yllar için milli gelir büyüklükleri 1998 yl baz alnarak yeniden 

hesaplanmtr. 


(Milyon YTL) 

Milyon Dolar 

Sabit Fiyatlarla 

(Milyon YTL) 

Büyüme Oran 

1998 70.203 270.947 70.203 - 

1999 104.596 247.544 67.841 -3,4 

2000 166.658 265.384 72.436 6,8 

2001 240.224 196.736 68.309 -5,7 

2002 350.476 230.494 72.520 6,2 

2003 454.781 304.901 76.338 5,3 

2004 559.033 390.387 83.486 9,4 

2005 648.932 481.497 90.500 8,4 

2006 758.391 526.429 96.738 6,9 

2007 853.636 656.670 101.208 4,6 

Kaynak: TÜK 


Güncellenen yeni seri büyüme verilerine göre, 2001 ylnda gerçekleen yüzde 

5,7’lik küçülmenin ardndan 2002 ylnda yüzde 6,2, 2003 ylnda yüzde 5,3 ve 2004 

ylnda yüzde 9,4’e yükselen büyüme hz, 2005 ylnda yüzde 8,4 ve 2006 ylnda yüzde 

6,9 olarak gerçeklemitir. 2007 ylnda ise büyüme hz yüzde 4,6 olmutur. Böylece 

Türkiye ekonomisi, 2002-2007 döneminde ortalama yüzde 6,8 orannda büyümütür. 

2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 8,1 düzeyinde gerçekleen GSYH 

büyüme hz, ikinci üç aylk dönemde uluslararas piyasalarda yaanan dalgalanma, iç 

belirsizlikler ve güçlü baz yl etkisiyle yüzde 4,1 olarak gerçeklemitir. 

Üçüncü üç aylk dönemde seçimlere ilikin belirsizliin ortadan kalkmasna ramen, 

küresel piyasalardaki dalgalanma ve tarm sektöründeki daralmann etkisiyle ekonomi 

istenilen performans gösterememi ve GSYH büyüme hz yüzde 3,3 olmutur. 

Dördüncü üç aylk dönemde ise büyüme hz yüzde 3,6 olarak gerçeklemitir. 

8 

2

Milli Gelir 

Böylece Türkiye ekonomisinde 2002 ylnn birinci çeyreinde balayan büyüme 

süreci 26 çeyrektir kesintisiz olarak devam etmitir. Büyümenin aralksz olmas, 

sürdürülebilir bir büyümeye geçiin sinyallerini vermektedir. 

2007 



(Milyon YTL) 


Gelime Hz 

(%) 

Sabit Fiyatlarla 

(Milyon YTL) 

Gelime Hz 

(%) 

I 188.464 17,7 22.847 8,1 

II 210.061 14,4 24.658 4,1 

6 Aylk 398.525 15,9 47.505 6,0 

III 234.272 9,8 27.795 3,3 

IV 220.839 9,7 25.909 3,6 

Yllk 853.636 12,6 101.208 4,6 

I 222.745 18,2 24.379 6,7 

II 240.867 14,7 25.130 1,9 

6 Aylk 463.612 16,3 49.509 4,2 

Kaynak: TÜK 

2007 yl genelinde GSYH sabit fiyatlarla yüzde 4,6 büyüyerek 101.208 milyon 

YTL’ye yükselmitir. Cari fiyatlarla GSYH ise yüzde 12,6 büyüyerek 853.636 milyon YTL 

olmutur. 

Kii bana gayri safi yurtiçi hasla cari fiyatlarla 12.094 YTL, ABD dolar cinsinden 

9.305 dolar olarak hesaplanmtr. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde GSYH büyüme hz yüzde 4,2 olarak 

gerçeklemitir. Böylece GSYH sabit fiyatlarla 49.509 milyon YTL, cari fiyatlarla ise 

463.612 milyon YTL olmutur. 

3 

9


MLL GELR GÜNCELLEMES 

Ülkemizin makroekonomik istatistiklerinin yöntem, kapsam, tutarllk ve uluslararas 

karlatrlabilirliinde iyiletirmeler salanmas amacyla Ulusal Hesaplar Sistemi 

güncelleme çalmalar TÜK tarafndan 2004 ylnda balatlm ve Mart 2008 tarihi itibaryla 

tamamlanmtr. 

Ülkemizde 1923 ylndan günümüze kadar devam eden milli gelir serisinde, 1948, 1968 ve 

1987 yllarnda da güncelleme çalmalar yaplmtr. 

Mevcut serinin güncellenmesi çalmalar srasnda yaplan temel deiiklikler unlardr; 

* 1987 baz ylndan, 1998 baz ylna geçilmitir. 

* Birlemi Milletler Ulusal Hesaplar Sistemi’nden (SNA 68), Avrupa Hesaplar Sistemine 

(ESA-95) geçilmitir. 

* Eski seride sabit fiyatlarla yaplan tahminlerde baz yl fiyatlar kullanlrken, yeni seride bir 

önceki yln ortalama fiyatlar kullanlmtr. 

* Eski seride konut says 13,9 milyon iken, yeni seride bu say 19,2 milyon olmutur. Ayrca, 

kendi konutunda ikamet eden hanehalk için eski seride kullanlan tek tip izafi kira yerine, 

yeni seride gerçek kira bedeli, konut tipi ve snma sistemi ayrnts kullanlmtr. 

* 2002 Genel Sanayi ve Yerleri Saym ve buna dayal olarak yaplan Yapsal statistikleri 

Aratrmas sonuçlarna göre kapsam genilemesi tespit edilmi ve hesaplara yanstlmtr. 

* Eski seride özel ticaret sistemine göre hesaplanan ithalat ve ihracat kalemleri, yeni seride 

genel ticaret sistemine göre hesaplanmtr. 

* Eski seride yer almayan internet hizmet salayclar, katlm bankalar, özel emeklilik fonlar 

gibi iktisadi faaliyetler de kapsam içerisine alnmtr. 

* Yeni seri, eski seriye göre ekonomik gelimeleri hem toplamda hem de sektör ayrntsnda 

daha duyarl yanstmaktadr. 

* Yeni seri AB normlarna daha uygun hale getirilmitir. 

* ESA-95’e uyum sürecinin 2011 ylnda tamamlanmas planlanmaktadr. 

10 4

Milli Gelir 

1. Üretim Yönünden GSYH 

Üretim yönünden GSYH; tarm, sanayi ve hizmetler sektörlerinden olumaktadr. 

Tarm sektörü 2007 ylnda mevsim normalleri üzerinde seyreden hava scaklklar 

ve buna bal olarak yaanan kuraklktan olumsuz ekilde etkilenmitir. Elverisiz iklim 

koullarna bal olarak üretimde yaanan kayplardan dolay tarm sektörü katma 

deerinde yüzde 6,9 küçülme meydana gelmitir. Tarm sektörünün alt sektörlerinden 

balkçlk sektörü yüzde 0,7 büyürken, tarm, avclk ve ormanclk sektörü yüzde 7,2 

küçülmütür. 

Ayn dönemde sanayi sektörü katma deer art hz, imalat sanayi ve enerji 

sektörleri katma deer art hzlarndaki gerilemeye bal olarak 2,5 puanlk düüle 

yüzde 5,8 düzeyinde gerçeklemitir. Sanayi sektörü alt sektörlerinden madencilik ve 

taocakçl sektörünün büyüme hz bir önceki yla göre artarken, imalat sanayi ve enerji 

sektörünün büyüme hznda bir miktar düü görülmütür. Madencilik ve taocakçl 

sektörü katma deeri yüzde 8,1, imalat sanayi sektörü katma deeri yüzde 5,6 ve enerji 

sektörü katma deeri yüzde 6,8 artmtr. 

Hizmetler sektörü katma deer art hz ayn dönemde 1,2 puanlk azalla yüzde 6 

olarak gerçeklemitir. Bu deiimde özellikle inaat, ticaret ve mali arac kurulularn 

katma deer art hzndaki düüler belirleyici olmutur. naat sektörü katma deer art 

hz yüzde 18,5’ten yüzde 5,7’ye, toptan ve perakende ticaret sektörü katma deer art 

hz yüzde 6,3’ten yüzde 5,7’ye, mali kurulular sektörü katma deer art hz yüzde 

14’ten yüzde 9,8’e gerileyerek, büyüme hzlarnda 2006 ylna göre belirgin olarak azalma 

yaanan sektörler olarak dikkat çekmilerdir. 

5 

11


Gayri Safi Yurtiçi Hasla Büyüme Hzlar 

2002 

2003 

( ktisadi Faaliyet Kollarna Göre, 1998 Fiyatlaryla, Yüzde Deiim ) 

2004 

2005 

I II III IV Yllk I II 

Tarm 8,8 -2,0 2,8 7,2 1,4 -4,4 -1,0 -8,2 -10,2 -6,9 2,7 -3,1 -2,2 -1,1 

Tarm, avclk ve ormanclk 9,3 -2,2 2,7 6,6 1,3 -5,1 -1,2 -8,2 -10,9 -7,2 2,6 -3,5 -2,5 -1,5 

Balkçlk -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 5,9 5,9 -6,9 -1,0 0,7 4,7 12,4 5,9 8,1 

Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 10,1 4,6 5,0 4,1 5,8 7,2 2,8 7,1 4,9 

Madencilik ve Taocakçl -2,4 -2,2 3,4 9,0 5,2 9,3 9,4 10,9 2,7 8,1 8,4 7,7 9,4 8,0 

malat Sanayi 2,9 8,4 11,9 8,2 8,4 10,4 4,1 4,6 4,0 5,6 7,0 2,5 7,1 4,7 

Elektrik, gaz, buhar ve scak su üretimi ve datm 3,3 4,9 7,1 14,1 8,6 6,6 8,3 6,6 5,8 6,8 9,9 5,1 7,5 7,3 

Hizmetler 10,1 5,7 9,8 8,5 7,2 8,2 4,6 5,8 5,5 6,0 6,7 2,1 6,3 4,4 

naat 13,9 7,8 14,1 9,3 18,5 12,7 7,3 3,9 0,3 5,7 3,1 0,9 9,9 2,0 

Ticaret 5,9 8,3 12,7 8,2 5,8 7,0 2,4 5,6 6,2 5,3 8,3 3,1 4,6 5,6 

Toptan ve perakende ticaret 6,9 11,4 13,8 9,5 6,3 6,8 2,6 6,9 6,7 5,7 9,1 3,3 4,6 6,1 

Oteller ve Lokantalar 1,5 -6,2 6,8 0,4 2,5 8,8 0,6 0,5 1,8 2,1 1,3 0,6 4,5 1,0 

Ulatrma, depolama ve haberleme 12,1 8,9 10,7 11,7 6,8 8,4 5,3 6,7 7,2 6,9 7,8 3,2 6,8 5,4 

Mali arac kurulularn faaliyetleri -6,0 -5,1 14,0 13,6 14,0 12,7 7,8 10,6 8,3 9,8 8,8 9,4 10,2 9,1 

Konut Sahiplii 3,5 3,2 3,8 3,6 2,7 2,6 2,4 2,6 1,0 2,1 1,5 1,6 2,5 1,6 

Gayrimenkul, kiralama ve i faaliyetleri 11,8 4,9 13,2 10,2 12,6 15,1 11,9 13,6 14,5 13,9 7,5 15,1 13,7 10,9 

Kamu yönetimi ve savunma, zorunl sosyal güvenlik 0,5 -0,7 3,1 -5,0 0,1 0,3 1,0 3,9 -0,4 1,2 3,7 5,0 0,6 4,3 

Eitim 4,6 0,2 1,1 4,3 5,2 8,9 5,1 1,8 3,0 4,8 1,3 -6,1 7,0 -2,3 

Salk leri ve Sosyal Hizmetler 8,0 0,8 -1,1 17,8 3,9 0,7 1,3 2,6 2,3 1,7 11,6 5,0 1,0 8,5 

Dier sosyal, toplumsal ve kiisel hizmet faaliyetleri 7,0 -0,3 4,7 5,3 9,1 6,5 3,7 5,5 5,6 5,4 1,9 1,4 5,2 1,7 

Eviçi personel çaltran hanehalklar 12,2 3,1 12,7 10,8 13,5 13,2 9,8 12,5 12,7 12,2 6,4 11,9 11,8 8,6 

Sektörler Toplam 5,2 4,5 9,6 8,5 7,5 8,2 4,3 3,5 3,7 4,8 6,6 3,2 6,2 4,8 

Dolayl ölçülen mali araclk hizmetleri -8,1 -7,1 14,7 14,3 17,4 13,2 6,2 10,1 7,1 9,0 8,0 9,9 9,7 8,9 

Vergi-Sübvansiyon 6,8 6,4 9,9 10,9 6,6 10,2 3,5 5,3 5,2 5,9 9,1 -6,9 6,6 0,8 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla (Alc fiyatlaryla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 8,1 4,1 3,3 3,6 4,6 6,7 1,9 6,0 4,2 

2006 

2007 2008 

2007 

Ocak- 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

Kaynak:TÜK 

6 

12

Milli Gelir 

2002 2003 2004 2005 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla Sektör Katklar 

( ktisadi Faaliyet Kollarna Göre, 1998 Fiyatlaryla, Puan ) 

2006 



Tarm 1,0 -0,2 0,3 0,8 0,1 -0,2 -0,1 -1,4 -1,0 -0,7 0,1 -0,2 -0,1 -0,1 

Tarm, avclk ve ormanclk 1,1 -0,3 0,3 0,7 0,1 -0,2 -0,1 -1,3 -1,0 -0,7 0,1 -0,3 -0,2 -0,1 

Balkçlk 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 

Sanayi 0,7 1,9 2,9 2,2 2,2 2,8 1,3 1,2 1,1 1,5 2,0 0,8 2,0 1,4 

Madencilik ve Taocakçl 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 

malat Sanayi 0,7 1,9 2,7 1,9 2,0 2,6 1,0 1,0 0,9 1,3 1,8 0,6 1,8 1,2 


Hizmetler 6,1 3,6 6,1 5,4 4,6 5,5 2,9 3,4 3,5 3,8 4,6 1,3 4,2 2,9 

naat 0,7 0,4 0,8 0,5 1,1 0,8 0,5 0,2 0,0 0,4 0,2 0,1 0,6 0,1 

Ticaret 0,9 1,2 1,9 1,3 0,9 1,1 0,4 0,8 0,9 0,8 1,3 0,5 0,7 0,8 

Toptan ve perakende ticaret 0,8 1,4 1,7 1,2 0,8 0,9 0,4 0,8 0,9 0,8 1,2 0,5 0,6 0,8 

Oteller ve Lokantalar 0,0 -0,2 0,2 0,0 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 

Ulatrma, depolama ve haberleme 1,5 1,2 1,5 1,6 1,0 1,3 0,8 0,9 1,0 1,0 1,2 0,5 1,0 0,8 

Mali arac kurulularn faaliyetleri -0,6 -0,4 1,1 1,1 1,2 1,2 0,7 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 

Konut Sahiplii 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 

Gayrimenkul, kiralama ve i faaliyetleri 0,3 0,1 0,4 0,3 0,4 0,6 0,3 0,3 0,5 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 

Kamu yönetimi ve savunma, zorunl sosyal güvenlik 0,0 0,0 0,1 -0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 0,1 

Eitim 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1 0,1 0,0 -0,1 0,2 0,0 

Salk leri ve Sosyal Hizmetler 0,1 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,1 0,0 0,1 

Dier sosyal, toplumsal ve kiisel hizmet faaliyetleri 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 

Eviçi personel çaltran hanehalklar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 

Sektörler Toplam 5,1 4,3 9,3 8,2 7,3 8,0 4,2 3,4 3,6 4,7 6,4 3,1 6,0 4,7 

Dolayl ölçülen mali araclk hizmetleri -0,5 -0,4 0,7 0,7 0,9 0,8 0,3 0,6 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5 

Vergi-Sübvansiyon 0,6 0,5 0,8 0,9 0,6 0,9 0,3 0,4 0,4 0,5 0,8 -0,6 0,6 0,1 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla (Alc fiyatlaryla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 8,1 4,1 3,3 3,6 4,6 6,7 1,9 6,0 4,2 

2007 

Ocak- 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

Kaynak:TÜK 

7 

13


Ana Sektörler tibaryla Büyüme 

(Yüzde) 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

-5 

10,1 

2,7 

8,8 

5,7 

7,8 

-2,0 

9,8 

11,3 

2,8 

8,5 

8,6 

7,2 

7,2 

8,3 

1,4 

6,0 

5,8 

-6,9 

6,3 

7,1 

-2,2 

4,4 

4,9 

-1,1 

-10 

Kaynak:TÜK 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Tarm Sanayi Hizmetler 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

Ulatrma, gayrimenkul kiralama ve i faaliyetleri ile kamu yönetimi ve savunma, 

zorunlu sosyal güvenlik sektörlerinin katma deer art hznda ise yükseli kaydedilmitir. 

Sonuç olarak 2007 ylnda yüzde 4,6 oranndaki GSYH büyümesine tarm 

sektörünün katks -0,7 puan olurken, sanayi sektörünün katks 1,5 puan, hizmetler 

sektörünün katks 3,8 puan olmutur. 

2007 ylnda ekonomik büyümenin hz kesmesinde üretim yönünden, tarm 

sektöründeki yüksek oranl daralma, imalat sanayi, enerji, inaat, ticaret, mali arac 

kurulu faaliyetleri, konut sahiplii ve eitim sektörlerinin katma deer art hznda 

meydana gelen düüler etkili olmutur. Madencilik, ulatrma, gayrimenkul, kiralama ve 

i faaliyetleri sektörlerindeki katma deer artlar ise GSYH artn olumlu ekilde 

etkilemitir. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise tarm sektörü yüzde 1,1 küçülürken sanayi 

sektörü yüzde 4,9 ve hizmetler sektörü yüzde 4,4 orannda büyümütür. 

Tarm sektörünün alt sektörlerinden balkçlk sektörü yüzde 8,1 büyürken, tarm, 

avclk ve ormanclk sektörü yüzde 1,5 küçülmütür. 

14 

8

Milli Gelir 

Sanayi sektörü alt sektörlerinden madencilik ve taocakçl sektörü katma deeri 

yüzde 8, imalat sanayi sektörü katma deeri yüzde 4,7 ve enerji sektörü katma deeri 

yüzde 7,3 artmtr. 

Hizmetler sektörü alt sektörlerinden inaat sektörü katma deeri yüzde 2, ticaret 

sektörü katma deeri yüzde 5,6, ulatrma sektörü katma deeri yüzde 5,4, mali arac 

kurulular sektörü katma deeri yüzde 9,1, gayrimenkul, kiralama ve iyeri faaliyetleri 

sektörü katma deeri yüzde 10,9 orannda art göstermitir. 

Böylece 2008 ylnn ilk alt aylk döneminde yüzde 4,2 oranndaki GSYH 

büyümesine tarm sektörünün katks -0,1 puan olurken, sanayi sektörünün katks 1,4 

puan, hizmetler sektörünün katks ise 2,9 puan olmutur. 

2. Harcamalar Yönünden GSYH 

Türkiye’de büyümenin en önemli itici güçlerinin banda yurtd sermaye akmlar 

ve d talep geldiinden, büyüme açsndan d konjonktür önemlidir. 

2006 yl ortasndan itibaren uygulanan sk para politikasnn gecikmeli etkileri ve 

Austos aynda uluslararas mali piyasalarda ortaya çkan dalgalanmalar sonrasnda 

tüketici ve yatrmc güvenindeki bozulma, 2007 ylnda toplam yurt içi talepteki artn 

düük düzeylerde gerçeklemesine yol açmtr. Söz konusu dönemde, 2002 ylndan 

itibaren büyümenin en önemli sürükleyicilerinden biri olan özel kesim harcamalarnn 

büyümeye katks azalmtr. Ancak, bu dönem boyunca, ihracatta görülen art ve 

ithalatn belirgin ekilde hz kesmesi, net ihracat art yoluyla büyümeye önemli bir 

destek vermitir. 

2007 ylnda tüketim harcamalarnn GSYH’ye oran yüzde 83,5, sabit sermaye 

yatrmlarnn GSYH’ye oran ise yüzde 21,6 olmutur. 

2007 ylnda kamu tüketim harcamalar yüzde 6,5 artarken GSYH’nin harcamalar 

yönünden en büyük bileeni olan özel tüketim harcamalar yüzde 4,1 artarak gücünü 

korumutur. Böylece toplam tüketim harcamalar yüzde 4,4 orannda artm ve 

büyümeye 3,5 puan katkda bulunmutur. 

9 

15


17 

GSYH Büyümesine Katklar 

GSYH Büyümesine (Puan) Katkılar 

(Puan) 

17 

0,4 

12 

12 

7 

7 

2 

2 

-3 

2,1 

2,1 

1,0 

2,0 

3,2 

3,2 

-2,2 

-2,2 

0,4 

5,6 

3,1 

5,6 

3,1 

6,8 

6,8 

7,7 

-0,9 

-0,4 -1,9 

-3,3 -0,9 

-0,4 

-2,4 -1,9 

0,1 

1,0 

0,1 

1,0 

3,1 

0,9 

3,1 0,9 

0,8 

1,0 

3,1 

0,8 

1,3 

1,6 

5,6 

1,2 

1,2 

1,2 

1,2 

5,6 

0,9 

3,3 2,8 3,6 

1,9 0,9 

-0,1 3,3 3,6 

2,8 

-1,4 -1,2 

1,9 -0,5 -0,4 

-0,3 

-0,1 

-0,2 -0,4 

-1,4 -1,2 

-0,5 

-0,3 -0,2 

-3 

-8 

-8 

-3,3 -2,4 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 Ocak- 

Haziran 

2008 Ocak- 

Haziran 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 Ocak-Haziran 2008 Ocak-Haziran 

Özel Tüketim Özel Yatrmlar Kamu Stok Deimeleri Net hracat 

Kaynak:TÜK 

Kaynak:TÜK 

Özel Tüketim Özel Yatrmlar Kamu Stok Deimeleri Net hracat 

Kamu sektörü sabit sermaye yatrmlar makine-teçhizat yatrmlarndaki yüzde 

14,8’lik ve inaat yatrmlarndaki yüzde 5,2’lik artn etkisiyle yüzde 7,3 büyürken, özel 

sektör sabit sermaye yatrmlar makine-teçhizat yatrmlarndaki yüzde 4,7’lik ve bina 

inaatndaki yüzde 6,3’lük artn etkisiyle yüzde 5,2 artm, böylece toplam sabit 

sermaye yatrmlarnda yüzde 5,5 orannda art meydana gelmitir. 

2007 ylnda ekonomik büyümenin hz kesmesinde harcamalar yönünden, devletin 

nihai tüketim harcamalar ile özel kesim sabit sermaye yatrmlar art hzlarndaki düü 

etkili olurken, kamu kesimi sabit sermaye yatrmlar ve stok deiimi GSYH artnda 

olumlu etki yapmtr. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise tüketim harcamalarnn GSYH’ye oran 

yüzde 85,2, sabit sermaye yatrmlarnn GSYH’ye oran ise yüzde 21,4 olmutur. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde kamu tüketim harcamalar yüzde 0,5 artarken 

özel tüketim harcamalar yüzde 5,1 art göstermitir. Net ihracat ise küresel ekonomik 

durgunluktan dolay büyümeyi 0,2 puan aa çekmitir. 

16 

10

Milli Gelir 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla Büyüme Hzlar 

2002 

2003 

2004 

(Harcamalar Yöntemine Göre, Sabit Fiyatlarla) 

2005 

2006 



2007 

Ocak- 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

Yerleik Hanehalklarnn Tüketimi 4,7 10,2 11,0 7,9 4,6 3,4 1,8 6,5 4,6 4,1 7,6 2,8 2,6 5,1 

Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 4,9 9,2 10,2 7,5 4,6 3,5 1,4 4,8 3,6 3,4 7,4 2,2 2,4 4,7 

Yerleik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (Eksi) 7,8 -2,8 -0,5 3,0 0,9 6,2 -4,0 -11,2 -10,1 -7,1 0,8 -11,0 -0,1 -6,2 

Yerleik Hanehalklarnn Yurtd Tüketimi 13,9 0,1 3,7 6,6 -13,9 6,5 9,5 -8,7 24,7 6,9 -1,3 -15,2 8,2 -9,1 

Devletin Nihai Tüketim Harcamalar 5,8 -2,6 6,0 2,5 8,4 7,0 13,5 4,2 2,7 6,5 5,6 -3,7 10,5 0,5 

Maa, Ücret 1,6 1,1 0,2 -0,8 0,4 0,8 1,3 1,1 1,1 1,1 0,4 -0,3 1,1 0,1 

Mal ve Hizmet Almlar 12,8 -8,1 15,5 7,1 19,0 17,8 28,3 7,7 3,9 12,6 13,4 -7,0 24,0 1,0 

Gayri Safi Sabit Sermaye Oluumu 14,7 14,2 28,4 17,4 13,3 4,5 3,9 4,7 8,7 5,5 11,9 -1,5 4,2 4,7 

Kamu Sektörü 8,3 -15,1 -6,6 25,0 2,6 3,7 8,2 16,1 1,5 7,3 -9,1 -16,8 6,3 -13,7 

Makine- Teçhizat 27,5 -23,3 -6,8 34,8 -18,5 -9,7 8,8 25,4 15,7 14,8 45,6 33,9 2,8 37,2 

naat 2,4 -12,0 -6,5 21,7 10,4 5,1 8,1 14,1 -6,2 5,2 -14,0 -25,1 6,8 -20,5 

Özel Sektör 16,9 23,7 36,1 16,2 15,0 4,6 3,4 3,0 10,1 5,2 14,1 0,6 3,9 7,0 

Makine- Teçhizat 16,2 30,9 48,2 21,4 12,2 -0,1 0,9 3,2 15,1 4,7 18,1 -2,7 0,4 6,8 

naat 17,9 15,0 19,8 7,6 20,3 12,9 8,2 2,8 2,2 6,3 7,7 7,0 10,5 7,4 

Stok Deimeleri 

Toplam Yurtiçi Talep 8,8 8,8 11,7 9,5 7,0 7,0 3,1 5,6 6,9 5,6 7,1 1,5 5,0 4,2 

Mal ve Hizmet hracat 6,9 6,9 11,2 7,9 6,6 13,3 9,8 4,6 3,3 7,3 12,2 2,3 11,4 7,0 

Mal ve Hizmet thalat (-) 20,9 23,5 20,8 12,2 6,9 8,2 5,1 14,0 15,5 10,7 12,8 0,7 6,5 6,4 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 8,1 4,1 3,3 3,6 4,6 6,7 1,9 6,0 4,2 

Kaynak:TÜK 

11 

17


2002 

2003 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla Sektör Katklar 

( Harcamalar Yöntemine Göre, 1998 Fiyatlaryla, Puan ) 

2004 

2005 

2006 


Yerleik Hanehalklarnn Tüketimi 3,2 6,8 7,7 5,6 3,3 2,6 1,3 4,1 3,1 2,8 5,4 1,9 1,9 3,6 

Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 3,6 6,6 7,6 5,7 3,4 2,7 1,0 3,4 2,6 2,5 5,5 1,6 1,8 3,5 

Yerleik Olmayan Hanehalklarnn Yurtiçi Tüketimi (-) 0,5 -0,2 0,0 0,2 0,0 0,2 -0,2 -0,8 -0,4 -0,3 0,0 -0,4 0,0 -0,2 

Yerleik Hanehalklarnn Yurtd Tüketimi 0,1 0,0 0,0 0,0 -0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 -0,1 0,0 -0,1 

Devletin Nihai Tüketim Harcamalar 0,7 -0,3 0,6 0,3 0,8 0,7 1,3 0,4 0,3 0,6 0,5 -0,4 1,0 0,0 

Maa, Ücret 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 

Mal ve Hizmet Almlar 0,6 -0,4 0,6 0,3 0,8 0,6 1,2 0,3 0,3 0,6 0,5 -0,4 0,9 0,0 

Gayri Safi Sabit Sermaye Oluumu 2,4 2,5 5,4 3,9 3,2 1,2 1,1 1,1 2,2 1,4 3,0 -0,4 1,1 1,2 

Kamu Sektörü 0,3 -0,6 -0,2 0,7 0,1 0,1 0,3 0,5 0,1 0,2 -0,2 -0,6 0,2 -0,4 

Makine- Teçhizat 0,3 -0,3 -0,1 0,3 -0,2 0,0 0,0 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,0 0,1 

naat 0,1 -0,4 -0,2 0,5 0,3 0,1 0,2 0,4 -0,2 0,1 -0,3 -0,7 0,2 -0,5 

Özel Sektör 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 1,1 0,8 0,6 2,2 1,2 3,2 0,1 0,9 1,6 

Makine- Teçhizat 1,1 2,2 4,3 2,6 1,6 0,0 0,1 0,4 2,0 0,7 2,5 -0,4 0,1 1,0 

naat 1,0 0,9 1,3 0,5 1,5 1,1 0,6 0,2 0,2 0,5 0,7 0,6 0,9 0,6 

Stok Deimeleri 2,1 -0,4 -1,9 0,1 -0,1 3,0 -0,3 0,1 1,4 1,0 -1,5 0,4 1,3 -0,5 

Net hracat -2,2 -3,3 -2,4 -1,4 -0,3 0,7 0,8 -2,4 -3,5 -1,2 -0,8 0,4 0,8 -0,2 

Mal ve Hizmet hracat 1,6 1,6 2,7 1,9 1,6 3,1 2,3 1,1 0,9 1,8 3,0 0,6 2,7 1,7 

Mal ve Hizmet thalat(-) 3,8 4,9 5,1 3,3 1,9 2,4 1,5 3,6 4,3 3,0 3,7 0,2 1,9 1,9 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 8,1 4,1 3,3 3,6 4,6 6,7 1,9 6,0 4,2 

2007 


2007 

Ocak- 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

Kaynak:TÜK 

12 

18

Milli Gelir 

C. SEKTÖREL GELMELER 

Sektörler itibaryla bakldnda 2007 ylnda tarm sektöründe düü yaanrken 

sanayi ve hizmetler sektörlerinde ise büyüme yaand görülmektedir. Tarm sektörü 

yüzde 6,9 küçülürken sanayi ve hizmetler sektörleri srasyla yüzde 5,8 ve yüzde 6 

orannda büyümütür. 

2007 Yl Gayri Safi Yurtiçi Hasla Sektör Paylar 

(1998 Fiyatlaryla) 

%8,9 

%26,8 

%64,3 

Kaynak:TÜK 


2007 ylnda tarm sektörünün GSYH içindeki pay oransal olarak gerilemi ve yüzde 

8,9’a dümütür. Sanayi sektörünün pay yüzde 26,8, hizmetler sektörünün pay ise 

yüzde 64,3 olarak gerçeklemitir. Bunda tarm sektörünün küçülmesi, sanayi 

sektörünün beklenen oranda büyüyememesi, buna karlk hizmetler sektörünün itici güç 

olarak ortaya çkmas etkili olmutur. 

I II III IV Yllk I II Haziran Haziran 

Tarm 12,2 11,4 10,7 10,5 10,0 4,3 7,4 14,7 8,3 8,9 4,1 7,1 5,9 5,6 

Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 28,1 28,0 24,6 26,8 26,8 28,2 28,3 28,1 28,3 

Hizmetler 62,7 63,0 63,2 63,3 63,5 67,6 64,5 60,7 64,9 64,3 67,7 64,6 66,0 66,1 

Kaynak:TÜK 

2002 2003 

2004 2005 2006 

Gayri Safi Yurtiçi Hasla Sektör Paylar 

( 1998 Fiyatlaryla, Yüzde) 


2007 

Ocak- 


Ocak- 

13 

19


1. Tarm 

2007 ylnda tarm sektörü olumlu gelimelerin umut verdii ancak yapsal 

sorunlarn yaand sancl bir alan olmaya devam etmitir. 

Kendine has özellikleri nedeniyle dier sektörlerden kesin çizgiler ile ayrlan tarm 

sektörü dsal deikenlerin belirleyici olduu bir yap arz etmektedir. Tabiat koullar, 

ya, kuraklk ve zararl haereler gibi faktörler üretim düzeyinde ciddi dalgalanmalara 

yol açmaktadr. 

letmelerin küçük ve dank oluu, pazarlama sorunlar ve üretici örgütlenmesinin 

düüklüü gibi yapsal sorunlar, sektördeki verimlilik ve üretim düzeyinin yükselmesini 

engellemektedir. 

Kaynak:TÜK 

Balıkçılık 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,3 

Kaynak:TÜK 

2005 ylnda yüzde 10,5 olan tarm sektörünün GSYH içindeki pay, 2006 ylnda 

yüzde 10’a, 2007 ylnda ise yüzde 8,9’a gerilemitir. 2007 ylnn ilk alt aylk döneminde 

ise tarm sektörünün GSYH içindeki pay yüzde 5,9 iken 2008 ylnn ayn döneminde 

yüzde 5,6 olarak gerçeklemitir. 

Tarm Sektörünün m Gayri Safi Yurtiçi Hasla çindeki Pay Pay 

(1998 Fiyatlaryla, Fiyatlarıyla, Yüzde) 

2007 2007 2008 2008 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak- Ocak- 

2005 2006 2007 Ocak- Ocak- 

Haziran Haziran 

Haziran Haziran 

Tarm 12,2 12,2 11,4 11,4 10,7 10,7 10,5 10,5 10,0 8,9 8,9 5,9 5,6 

Tarm, avclk ve ormanclk 11,9 11,1 10,4 10,2 9,7 8,6 5,7 5,3 

Tarım, avcılık ve ormancılık 11,9 11,1 10,4 10,2 9,7 8,6 5,7 5,3 

Balkçlk 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,3 

1998 Fiyatlaryla, Yüzde Deiim ) 

( 1998 Fiyatlaryla, Yüzde Deiim ) 

2007 2008 2007 


2002 2003 2004 2005 2006 

Ocak- Ocak- 

2002 2003 2004 2005 2006 I II III IV Yllk I II Haziran 

Ocak- 

Haziran 

Ocak- 


Tarm 8,8 -2,0 2,8 7,2 1,4 -4,4 -1,0 -8,2 -10,2 -6,9 2,7 -3,1 -2,2 -1,1 

7,2 1,4 -8,2 -6,9 2,7 -3,1 -2,2 -1,1 

Tarm, avclk ve ve ormanclk 9,3 -2,2 2,7 6,6 1,3 -5,1 -1,2 -8,2 -10,9 -7,2 2,6 -3,5 -2,5 -1,5 

Balkçlk -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 5,9 5,9 -6,9 -1,0 0,7 4,7 12,4 5,9 8,1 

Kaynak:TÜK 

Kaynak:TÜK 

Tarm Sektörü Katma Deerindeki Deiim Oranlar 

Tarm Sektörü Katma Deerindeki Deiim Oranlar 

Balkçlk -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 5,9 5,9 -6,9 -1,0 0,7 4,7 12,4 5,9 8,1 

20 

14

Milli Gelir 

Elverisiz iklim koullarna bal olarak üretimde yaanan kayplardan dolay tarm 

sektörü katma deeri, 2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 4,4, ikinci üç aylk 

döneminde yüzde 1, üçüncü üç aylk döneminde yüzde 8,2 ve dördüncü üç aylk 

döneminde yüzde 10,2 düü göstermitir. Böylece 2007 ylnda tarm sektörü katma 

deerinde yüzde 6,9 küçülme meydana gelmitir. 

Tarm sektörünün alt sektörlerinden tarm, avclk ve ormanclk sektörü katma 

deeri, 2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 5,1, yln ikinci üç aylk döneminde 

yüzde 1,2, üçüncü üç aylk döneminde yüzde 8,2 ve dördüncü üç aylk döneminde ise 

yüzde 10,9 azalmtr. Böylece, 2007 ylnda sektör bir önceki yla göre sabit fiyatlarla 

yüzde 7,2 küçülmütür. 

2007 ylnn birinci ve ikinci üç aylk döneminde yüzde 5,9 orannda büyüyen 

balkçlk sektörü katma deeri, üçüncü ve dördüncü üç aylk dönemdeki yüzde 6,9 ve 

yüzde 1 oranndaki azala ramen ylsonunda yüzde 0,7 art göstermitir. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise tarm sektörü yüzde 1,1 orannda 

küçülmütür. Alt sektörler itibaryla incelendiinde ayn dönemde, tarm, avclk ve 

ormanclk sektörü katma deeri yüzde 1,5 küçülürken balkçlk sektörü katma deeri 

yüzde 8,1 orannda art göstermitir. 

TARIMSAL SORUNLAR VE ÖNERLER 

• Miras yolu ile iletme büyüklüü bölünerek parçalanmakta, sulamaya açlmam arazilerin 

varl, toprak bana düen tarm iletmesi saysnn fazlal da sorun tekil etmektedir. 

• Verimli topraklar parçalandkça, makineli tarm imkan zorlamakta ve fiyat rekabetinde 

ayakta kalmak da sorun olmaktadr. 

• Çok ortakl topraklarda ölçek ekonomisi salayacak özel tevik ve düzenlemelerin 

getirilmesi, hem devlet desteklerinden yararlanmada hem de ölçek ekonomisinden 

faydalanmada anlaml olacaktr. 

• Altyapnn etkin kullanlabilmesi için sulama ebekelerinin kurulduu alanlarda 

younlatrma yaplmaldr. 

15 

21


• Teknolojik verimlilik dier bir önemli balk olarak kendini göstermektedir. Teknolojinin 

gelitirilmesi, kullanclarnn eitimi, teknolojinin alm ve satm hepsi ayr ayr çallmas 

gereken hususlardr. 

• Bitki sal anlamnda bitki ve hayvan hastalklar ve zararllarnn yaygnl nedeni ile ürün 

ve gelir kayb olmakta, ayrca bilinçsiz fazla kullanm ile yine ayn sorunlar yaanmaktadr. 

• Bata kamu bankalar olmak üzere tarm kesiminin mali piyasalardan daha fazla kredi 

imkan elde ettii görülmektedir. Bu uygulamalarn gelitirilmesi faydal olacaktr. 

2007 ylnda ülke genelinde yaanan kurakln etkisiyle bir önceki yla göre tahl, 

meyve ve sebze üretiminde düü görülmütür. En yüksek üretim düüleri, bahar 

yalarnn yetersiz ve zamanszl nedeniyle yüzde 23,5 ile arpa üretiminde, yüzde 24 ile 

tütün üretiminde, kurakln verimi düürmesi ve ekimin azalmasyla yüzde 23,6 ile 

ayçiçei ve yüzde 39,1 ile zeytin üretiminde yaanmtr. 

2003 2004 2005 2006 2007 2008(*) 2004 2005 2006 2007 2008 

2003 2004 2005 2006 2007 2008(*) 2004 2005 2006 2007 2008 

Hububat 

Hububat 

Buday Buday 19.000 19.00021.000 21.500 21.500 20.010 17.234 17.821 10,5 10,5 2,4 2,4 -6,9 -6,9 -13,9 -13,9 3,4 3,4 

Arpa 8.100 8.100 9.000 9.500 9.551 7.307 5.959 11,1 5,6 5,6 0,5 0,5 -23,5 -23,5 -18,4 -18,4 

Msr 2.800 3.000 4.200 3.811 3.535 4.185 7,1 40,0 -9,3 -9,3 -7,2 -7,2 18,4 18,4 

Baklagiller 

Mercimek (Krmz) 485 485 480 480 520 580 508 110 -1,0 8,3 8,3 11,6 11,6 -12,4 -12,4 -78,3 -78,3 

Nohut 

600 

600 

620 

620 

600 

600 

552 

552 505 536 3,3 

3,3 

-3,2 

-3,2 

-8,0 

-8,0 

-8,4 

-8,4 

6,1 

6,1 

Kuru Fasulye 250 250 210 196 154 155 0,0 -16,0 -6,7 -21,3 0,3 

Kuru Fasulye 250 250 210 196 154 155 0,0 -16,0 -6,7 -21,3 0,3 

Sanayi Bitkileri 

Sanayi eker Bitkileri Pancar 12.623 13.517 15.181 14.452 12.415 15.235 7,1 12,3 -4,8 -14,1 22,7 

eker PamukPancar 12.623 90313.517 94515.181 862 14.452 982 12.415 876 15.235 538 4,7 7,1 -8,8 12,3 13,8 -4,8 -10,8 -14,1 -38,5 22,7 

Pamuk Tütün 903 112 945 134 862 135 982 876 75 100 538 19,4 4,7 1,0 -8,8 -27,4 13,8 -24,0 -10,8 34,1 -38,5 

Yal Tütün Tohumlar 

112 134 135 98 75 100 19,4 1,0 -27,4 -24,0 34,1 

Yal Pamuk Tohumlar Tohumu 1.443 1.510 1.378 1.568 1.399 1.535 4,7 -8,8 13,8 -10,8 9,7 

Pamuk AyçiçeiTohumu 1.443 800 1.510 900 1.378 975 1.568 1.118 1.399 854 1.025 1.535 12,5 4,7 8,3 -8,8 14,7 13,8 -23,6 -10,8 20,09,7 

Yerfst 85 80 85 77 86 77 -5,9 6,3 -8,9 11,6 -10,8 

Ayçiçei 800 900 975 1.118 854 1.025 12,5 8,3 14,7 -23,6 20,0 

Yumru Bitkiler 

Yerfst 

Patates 5.300 

85 

4.800 

80 

4.090 

85 

4.397 

77 

4.228 

86 

4.199 

77 

-9,4 

-5,9 

-14,8 

6,3 

7,5 

-8,9 

-3,9 

11,6 

-0,7 

-10,8 

Yumru Soan Bitkiler (Kuru) 1.750 2.040 2.070 1.765 1.859 2.076 16,6 1,5 -14,7 5,3 11,6 

Meyvesi Patates Yenen Sebzeler 5.300 4.800 4.090 4.397 4.228 4.199 -9,4 -14,8 7,5 -3,9 -0,7 

Soan Karpuz-Kavun (Kuru) 1.750 5.950 2.040 5.575 2.070 5.795 1.765 5.571 1.859 5.458 5.727 2.076 -6,3 16,6 3,9 1,5 -3,9 -14,7 -2,05,3 4,9 11,6 

Meyvesi Domates Yenen Sebzeler 9.820 9.440 10.050 9.855 9.945 10.924 -3,9 6,5 -1,9 0,9 9,8 

Meyveler Karpuz-Kavun 5.950 5.575 5.795 5.571 5.458 5.727 -6,3 3,9 -3,9 -2,0 4,9 

Üzüm ve ncir 3.880 3.775 4.135 4.290 3.823 4.131 -2,7 9,5 3,8 -10,9 8,1 

Domates 9.820 9.440 10.050 9.855 9.945 10.924 -3,9 6,5 -1,9 0,9 9,8 

Turunçgiller 2.488 2.708 2.913 3.220 2.989 3.019 8,8 7,6 10,6 -7,2 1,0 

Meyveler 

Fndk 480 350 530 661 530 765 -27,1 51,4 24,7 -19,8 44,3 

Üzüm Elma ve ncir 3.880 2.600 3.775 2.100 4.135 2.570 4.290 2.002 3.823 2.458 2.557 4.131 -19,2 -2,7 22,4 9,5 -22,1 3,8 22,8 -10,9 4,08,1 

Turunçgiller Zeytin 2.488 850 2.708 1.600 2.913 1.200 3.220 1.767 2.989 1.076 1.592 3.019 88,2 8,8 -25,0 7,6 47,2 10,6 -39,1 -7,2 48,01,0 

Fndk Çay 480 869 1.105 350 1.192 530 1.121 661 1.145 530 1.100 765 -27,1 27,2 51,4 7,9 -5,9 24,7 2,2 -19,8 -4,0 44,3 

Kaynak: Elma Hazine Müstearl 2.600 2.100 2.570 2.002 2.458 2.557 -19,2 22,4 -22,1 22,8 4,0 

Zeytin * 2008 yl birinci tahmin sonuçlar 850 1.600 1.200 1.767 1.076 1.592 88,2 -25,0 47,2 -39,1 48,0 

Çay 869 1.105 1.192 1.121 1.145 1.100 27,2 7,9 -5,9 2,2 -4,0 

Kaynak: Hazine Müstearl 

* 2008 yl birinci tahmin sonuçlar 

Tarmsal Üretim 

Tarmsal (Bin Ton) Üretim 

(Bin Ton) 

(Yüzde Deiim) 

22 

16

Milli Gelir 

Tarm sektörüne yaplan kamusal tarmsal destekleme ödemeleri 2007 ylnda bir 

önceki yla göre yüzde 16,8 artarak 5.544 milyon YTL’ye yükselmitir. 

Yllara Göre Tarmsal Desteklemeler 

(Milyon YTL) 

Deiim(Yüzde) 

Dalm(Yüzde) 

Destek Konusu 2004 2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2005 2006 2007 

Bitkisel Üretim 314 650 930 1.257 860 106,8 43,0 35,2 17,7 19,6 22,7 

Hayvanclk 250 352 679 723 975 41,0 92,8 6,4 9,6 14,3 13,0 

Dorudan Gelir Destei 2.120 1.675 2.653 1.641 1.138 -21,0 58,4 -38,2 45,5 55,9 29,6 

Mazot Destei 324 407 0 479 473 25,6 - - 11,0 0,0 8,6 

Kimyevi Gübre Destei 0 271 0 342 342 - - - 7,4 0,0 6,2 

Hububat Primi 0 209 278 437 668 - 33,3 57,1 5,7 5,9 7,9 

Çay Destei 40 105 142 150 158 161,3 35,3 5,6 2,8 3,0 2,7 

Sigorta 0 0 2 32 53 - - 1483,5 0,0 0,0 0,6 

Krsal Kalknma 0 0 0 80 0 - - - 0,0 0,0 1,4 

Kuraklk 0 0 0 264 0 - - - 0,0 0,0 4,8 

Tarm Reformu Projesi 0 1 2 2 1 - 175,8 54,3 0,0 0,0 0,0 

Dier 1 13 59 138 92 784,5 349,3 131,7 0,4 1,3 2,5 

GENEL TOPLAM 3.049 3.683 4.745 5.544 4.760 20,8 28,9 16,8 100,0 100,0 100,0 

Kaynak: Tarm ve Köy leri Bakanl 

NOT: 2008 yl destekleme ödemeleri 31 Austosa kadar yaplan ödemeleri kapsamaktadr. 

2007 ylnda, yaanan kuraklktan dolay 264 milyon YTL kuraklk destei ödemesi 

yaplmtr. Dorudan gelir destei ödemelerinde ise yüzde 38,2 düü olmutur. 

Tarmsal destekleme ödemeleri içinde en yüksek paylar yüzde 29,6 ile dorudan 

gelir destei ödemeleri, yüzde 22,7 ile bitkisel üretim destekleme hizmetleri ödemeleri, 

yüzde 13 ile hayvanclk destek ödemeleri ve yüzde 8,6 ile mazot destei ödemelerinin 

olmutur. 

17 

23


2. Sanayi 

Sanayi sektörü, GSYH’nin dörtte birinden biraz fazlasn oluturmaktadr. 

Sanayi Üretim Endeksi 

(1997=100) 

160 

140 

120 

103,3 

112,4 

123,5 

130,0 

137,6 

145,0 143,0 

148,1 

100 

80 

60 

40 

20 

Kaynak:TÜK 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

Sanayi sektörünün GSYH içindeki pay 2007 ylnda yüzde 26,8 olarak 

gerçeklemitir. Alt sektörler itibaryla madencilik ve taocakçl sektörünün pay yüzde 

0,8, imalat sanayi sektörünün pay yüzde 24 ve enerji sektörünün pay ise yüzde 2 

olmutur. 


Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 28,1 28,0 24,6 26,8 26,8 28,2 28,3 28,1 28,3 

Madencilik ve Taocakçl 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 0,8 0,9 0,7 0,8 0,7 0,8 0,7 0,8 

malat Sanayi 22,3 23,0 23,5 23,5 23,8 25,6 25,3 21,9 23,7 24,0 25,7 25,4 25,5 25,6 


Kaynak:TÜK 

Sanayi Sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Hasla çindeki Pay 

( 1998 Fiyatlaryla, Yüzde ) 

2002 2003 2004 2005 2006 


2007 

Ocak- 

Haziran 


Ocak- 

Haziran 

24 

18

Milli Gelir 

Sanayi sektörü üretimi 2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 10,1, ikinci üç 

aylk döneminde yüzde 4,6, üçüncü üç aylk döneminde yüzde 5, dördüncü üç aylk 

döneminde yüzde 4,1 art göstermitir. 2007 ylnn üçüncü çeyreine kadar geçen 

dönemde yurtiçi talepteki zayflamay ksmi olarak telafi eden yurtd talep sayesinde 

sanayi üretimi çok olumsuz etkilenmemitir. Böylece 2007 ylnda bir önceki yla göre 

sanayi sektörü katma deerinde yüzde 5,8 art gerçeklemitir. 

2002 2003 2004 2005 2006 



Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 10,1 4,6 5,0 4,1 5,8 7,2 2,8 7,1 4,9 

Madencilik ve Taocakçl -2,4 -2,2 3,4 9,0 5,2 9,3 9,4 10,9 2,7 8,1 8,4 7,7 9,4 8,0 

malat Sanayi 2,9 8,4 11,9 8,2 8,4 10,4 4,1 4,6 4,0 5,6 7,0 2,5 7,1 4,7 


Kaynak:TÜK 

Sanayi Sektörü Katma Deerindeki Deiim Oranlar 

( 1998 Fiyatlaryla, Yüzde Deiim ) 

2007 

Ocak- 


Ocak- 

Alt sektörler itibaryla madencilik ve taocakçl sektörü katma deerinde yüzde 

8,1, imalat sanayi sektörü katma deerinde yüzde 5,6 ve enerji sektörü katma deerinde 

yüzde 6,8 art meydana gelmitir. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise sanayi sektörü üretimi yüzde 4,9 artmtr. 

Alt sektörler itibaryla madencilik ve taocakçl sektörü katma deerinde yüzde 8, 

imalat sanayi sektörü katma deerinde yüzde 4,7 ve enerji sektörü katma deerinde 


i. malat Sanayi 

Türkiye’de uluslararas balantlar güçlü, ihracata dayal üretim yapan geni bir 

imalat sanayi taban bulunmaktadr. Türk imalat sanayinin küresel ekonomiyle 

entegrasyonu 1980’de ihracata dayal büyüme politikalarnn benimsenmesiyle balam; 

bu entegrasyon 1996’da Gümrük Birlii ve 2001 krizi sonras yeniden yaplanmayla daha 

da derinlemitir. malat sanayinde yaanan bu dönüüm, verimlilik art ve büyümeyi de 

beraberinde getirmitir. 

malat sanayi katma deeri 2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 10,4, 

ikinci üç aylk döneminde yüzde 4,1, üçüncü üç aylk döneminde yüzde 4,6, dördüncü 

19 

25


üç aylk döneminde yüzde 4 artmtr. Ylsonu itibaryla imalat sanayi katma deerinde 


2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise imalat sanayi katma deeri yüzde 4,7 

orannda artmtr. malat sanayinin büyüme hznn yavalamasnda ihracatç sektörlerin 

siparilerinin küresel kriz nedeniyle sekteye uramas büyük oranda etkili olmutur. 

2003 2004 2005 2006 2007 

2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

malat Sanayi 9,3 10,4 4,8 5,5 4,8 5,1 3,0 

Gda Ürünleri ve çecek malat 7,7 -0,4 6,2 6,0 2,4 5,5 4,3 

Tütün Ürünleri malat -4,6 -19,7 13,2 22,3 -9,8 -10,4 7,6 

Tekstil Ürünleri malat 2,1 -1,5 -11,8 -1,0 2,2 5,9 -17,0 

Giyim Eyasi malat 1,8 3,7 -12,5 -4,8 2,2 0,5 -7,6 

Derinin lenmesi, Bavul, Çanta vb. -1,5 12,1 -19,0 14,3 -0,6 4,0 -8,8 

Aaç ve Mantar Ürünleri malat (Mob. Haric) -1,7 17,3 15,8 2,5 17,5 21,9 3,7 

Kat ve Kat Ürünleri malat 9,5 2,5 4,9 0,9 7,2 7,4 11,1 

Basn ve Yaymmalat 24,6 34,0 0,9 4,3 1,2 -0,4 2,2 

Kok Kömürü, Rafine Edilmis Petrol Ürünleri malat 3,1 -4,7 -0,1 2,4 2,1 3,6 4,0 

Kimyasal Madde Ürünleri malat 8,9 16,1 6,3 6,3 9,6 5,9 -0,2 

Plastik-Kaucuk Ürünleri malat 15,7 12,6 19,8 -11,7 11,2 11,8 1,0 

Metalik Olmayan Diger Min. Mad. malat 10,1 9,2 10,3 4,3 -0,1 0,8 4,8 

Ana Metal Sanayi 11,8 11,6 3,4 10,7 11,7 14,3 8,4 

Metal Esya Sanayi Mak. Techizat Haric 3,2 9,6 32,0 18,9 14,4 15,5 -2,6 

B.Y.S Makina ve Techizat malat 22,5 31,0 1,2 22,0 4,5 9,3 -4,7 

Büro, Muhasebe Bilgi lem Mak. malat 10,1 78,9 23,3 121,0 -35,0 -37,5 -4,7 

B.Y.S Elektrikli Makina Cihazlari malat 2,8 -4,2 17,3 20,4 24,1 25,5 15,0 

Radyo, TV, Haberlesme Cihazlari malat 19,5 34,8 4,8 -15,9 -29,8 -31,5 -20,5 

Tbbi, Hassas ve Optik Aletleri, Saat malat -4,2 12,9 38,0 1,4 -11,7 -15,9 -4,6 

Motorlu kara tat,römork ve yar römork imalat 47,7 53,0 9,6 9,7 10,3 6,1 23,7 

Diger Ulasim Araclari malat -38,9 2,8 -7,4 59,0 10,8 9,4 3,8 

Mobilya malat, B.Y.S Diger malat -6,4 -3,7 40,3 6,8 -13,8 -19,2 10,0 

Kaynak: TÜK 

malat Sanayi Üretim Endeksi 

(Bir Önceki Yln Ayn Dönemine Göre Yüzde Deiim ) 

ç talep yapsndaki deiim ve uluslararas rekabet koullar, imalat sanayi 

üretiminin alt sektörler itibaryla önemli ölçüde farkllamasna neden olmaktadr. malat 

sanayi grubunda 2007 ylndaki en yüksek büyüme metal eya, ana metal, tat araçlar 

ve kimya sanayi sektörlerinde görülmütür. En düük büyüme ise yaklak yüzde 2’lik 

oranla petrol ürünleri, giyim, tekstil ve gda sektörlerinde gerçeklemitir. 

2008 ylnn ilk sekiz aylk döneminde ise en yüksek büyüme motorlu kara tat, 

römork ve yar römork imalat, b.y.s elektrikli makina cihazlar imalat, kat ve kat 

26 

20

Milli Gelir 

ürünleri imalat sektörlerinde görülmütür. En düük büyüme ise radyo, TV, haberleme 

cihazlar imalat, tekstil ürünleri imalat sektörlerinde gerçeklemitir. 

malat sanayi ile GSYH art hzlar arasnda bant yüksektir. Ayrca imalat 

sanayindeki firmalarn kapasite kullanm oranlar ile yatrm harcamalar arasnda da iliki 

kurulabilmektedir. Kapasite kullanm oranlar arttkça gelecee yönelik beklentiler 

artmaktadr. Bu nedenle imalat sanayinde kapasite kullanm oranlar ekonominin 

gelimesi açsndan önem tamaktadr. 

malat Sanayi Kapasite Kullanm Oranlar 

(Yüzde) 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

76,2 82,8 

72,2 

78,5 83,7 

75,3 

81,5 

84,3 

79,9 

80,3 

85,9 

78,8 

81,0 89,4 

79,6 

81,8 

88,4 

80,8 

81,6 

87,6 

80,6 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Eylül 

Toplam Kamu Özel 

80,4 

91,1 

78,9 


Ocak- 

Eylül 

Kaynak:TÜK 

2006 ylnda yüzde 81 olan imalat sanayi kapasite kullanm oran, 2007 ylnda 0,8 

puanlk artla yüzde 81,8’e yükselmitir. Kapasite kullanm oran kamu kesiminde 1 

puanlk düüle yüzde 88,4, özel kesimde ise 1,2 puanlk artla yüzde 80,8 olmutur. 

malat sanayi üretimi içerisinde özel sektörün arl nedeniyle bu durum ortalama oran 

aaya çekmektedir. 

2008 ylnn ilk dokuz aylk döneminde ise kapasite kullanm oran toplamda yüzde 

80,4, kamu kesiminde yüzde 91,1, özel kesimde ise yüzde 78,9 olarak gerçeklemitir. 

21 

27


malat Sanayinde Verimlilik ve Üretim 

200 

180 

160 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

165,2 169,4 166,7 

171,6 

154,8 162,4 166,6 

146,1 

170,2 

152,9 

164,7 

136,1 

126,9 

144,8 

133,8 

124,6 

136,8 143,3 

146,4 

140,2 

123,7 129,6 

102,5 112,0 

80,7 82,3 84,6 83,7 82,8 84,6 84,1 85,3 

82,2 83,7 

85,4 

84,8 

84,2 86,0 

85,1 86,0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 Ocak- 

Çalanlar Endeksi 

Çallan Saat Endeksi 

Haziran 

Kii Bana Ksmi Verimlilik Endeksi 

malat Sanayi Üretim Endeksi 

Saat Bana Ksmi Verimlilik Endeksi 


Haziran 

Kaynak:TÜK 

Ekonomideki yapsal deiime bal olarak ortaya çkan verimlilik artlar büyümeyi 

etkileyen önemli faktörlerden biridir. 2002–2007 aras dönemde imalat sanayi üretim 

endeksinin artt görülmektedir. Endeksin artmasnda, 2007 ylndaki yavalamaya 

ramen imalat sanayinde çallan saat ve çalan kii bana düen verimlilik artlar 

etkili olmutur. Verimlilik artlar, büyüme sürecini desteklemekte, büyümenin niteliini 

iyiletirmekte ve sürdürülebilirliini salamaktadr. 

2007 ylnda imalat sanayi genelinde çallan saat bana verimlilik yüzde 2,5, 

çalan kii bana verimlilik yüzde 2,6 orannda; çalanlar endeksi yüzde 2,1, çallan 

saat endeksi ise yüzde 2,2 orannda artmtr. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise çallan saat bana verimlilik yüzde 3, 

çalan kii bana verimlilik yüzde 3,3 orannda; çalanlar endeksi yüzde 1,1, çallan 

saat endeksi ise yüzde 1,4 orannda artmtr. 

ii. Madencilik ve Taocakçl 

2006 ylnda yüzde 4,3 olan toplam madencilik sektörü üretimi art hz, 2007 

ylnda yüzde 9,6’ya yükselmitir. 

28 

22

Milli Gelir 

Metal cevheri madencilii üretimi yüzde 28,1, maden kömürü, linyit ve turba sanayi 

üretimi yüzde 13,6 artarken, ham petrol ve tabii gaz üretiminde yüzde 2,7 düü 

kaydedilmitir. Bunlarn dnda kalan madenlerin üretiminde ise yüzde 4,2 art 

gerçeklemitir. 

Madencilik Üretim Endeksi 

120 

100 

80 

82,2 

79,4 

82,6 

94,0 

98,1 

107,5 106,4 

115,9 

60 

40 

20 

0 

Kaynak:TÜK 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

2007 ylnn ilk sekiz aylk döneminde yüzde 10,4 olan madencilik sektörü üretimi 

art hz, 2008 ylnn ayn döneminde yüzde 8,9’a gerilemitir. 

2003 2004 2005 2006 2007 

2007Ocak- 

Austos 


Austos 

Toplam -3,3 4,0 13,8 4,3 9,6 10,4 8,9 

Maden kömürü, liny. ve turb. san. -10,1 -6,7 33,3 6,1 13,6 16,8 14,2 

Ham petrol ve tabii gaz üretimi -0,4 0,6 8,5 -13,0 -2,7 -0,7 1,3 

Metal cevheri madencilii 5,1 0,6 8,8 21,7 28,1 13,4 10,3 

Dier madencilik 2,6 20,1 -1,9 5,9 4,2 5,8 4,1 

Kaynak: TÜK 

Madencilik Üretim Endeksinde Yüzde Deiim 

(1997=100) 

2008 ylnn ilk sekiz aynda bir önceki yln ayn dönemine göre metal cevheri 

madencilii üretimi yüzde 10,3, maden kömürü, linyit ve turba sanayi üretimi yüzde 14,2, 

23 

29


ham petrol ve tabii gaz üretiminde yüzde 1,3, ve bunlarn dnda kalan madenlerin 

üretiminde ise yüzde 4,1 art gerçeklemitir. 

iii. Enerji 

Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme için enerji arznn da sürdürülebilir olmas 

gerekmektedir. Dolaysyla enerji üretimi ve tüketiminin ekonomi açsndan vazgeçilmez 

bir ihtiyaç olma özellii devam etmektedir. 

Enerji sektörü üretimi 2007 ylnn birinci üç aylk döneminde yüzde 8,9, ikinci üç 

aylk döneminde yüzde 9,9, üçüncü üç aylk döneminde yüzde 10,2, dördüncü üç aylk 

döneminde yüzde 5,8 artmtr. 2006 ylnda yüzde 9,1 olan enerji sektörü üretimi art 

hz 2007 ylnda yüzde 8,7 olarak gerçeklemitir. 

Enerji Üretim Endeksi 

(1997=100) 

200 

180 

160 

140 

125,4 

136,0 

145,3 

156,3 

170,5 

185,4 185,5 

198,0 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

Kaynak:TÜK 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

Toplam enerji üretimi endeksi ise 2006 ylnda 170,5 iken 2007 ylnda 185,4’e 

yükselmitir. 2007 ylnn Ocak-Austos döneminde ise 185,5 iken 2008 ylnn ayn 

döneminde 198’e yükselmitir. 

2007 ylnda toplam 191.558 GWh elektrik enerjisi üretilmitir. Elektrik enerjisi 

üretiminin yüzde 49,6’s doal gaz yaktl santrallerden, yüzde 20’si linyit yaktl 

30 

24

Milli Gelir 

santrallerden, yüzde 18,7’si hidrolik santrallerden, yüzde 7,9’u ta kömürü yaktl 

santrallerden, yüzde 3,4’ü akaryakt yaktl santrallerden, yüzde 0,3’ü jeotermal rüzgar 

enerji santrallerinden ve yüzde 0,1’i biyogaz-atk yaktl santrallerden salanmtr. 

Toplam enerji üretimi yüzde 8,7 artarak 176.300 GWh’den 191.558 GWh’ye 

yükselmitir. 

Deiim % Dalm % 

2006 2007 2007/6 2008/6 2007 2008/6 2007 2008/6 

Termik 131.835 155.196 73.106 79.901 17,7 9,3 81,0 80,3 

Ta Kömürü+thal Kömür 14.217 15.136 6.882 7.519 6,5 9,3 7,9 7,6 

Linyit 32.433 38.295 18.222 20.172 18,1 10,7 20,0 20,3 

Akaryakt 4.341 6.527 2.287 5.333 50,4 133,2 3,4 5,4 

Doalgaz 80.691 95.025 45.608 46.774 17,8 2,6 49,6 47,0 

Yenilenebilir ve Atk 154 214 107 104 38,9 -3,0 0,1 0,1 

Jeotermal+Rüzgar 221 511 220 344 131,8 56,5 0,3 0,3 

Hidrolik 44.244 35.851 18.936 19.212 -19,0 1,5 18,7 19,3 

Toplam 176.300 191.558 92.261 99.457 8,7 7,8 100,0 100,0 

Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl 

Brüt Elektrik Üretimi 

(GWh) 

Elektrik enerjisi tüketimi (net) 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 8,4 artarak 

143.070 GWh’den, 155.135 GWh’ye yükselmitir. Bunun yüzde 47,6’s sanayide, yüzde 

23,5’i konutlarda, yüzde 14,9’u ticarethanelerde, yüzde 4,5’i resmi dairelerde, yüzde 

2,6’s genel aydnlatmada ve yüzde 6,9’u dier kesimlerde tüketilmitir. Toplam 

tüketimin yüzde 14,8’ini kayplar oluturmutur. Toplam elektrik enerjisi tüketimi içinde 

sanayide kullanlan elektrik enerjisi tüketiminin pay deimezken, ticarethaneler ve resmi 

dairelerde kullanlan elektrik enerjisi tüketiminin pay artm, konutlar ve genel 

aydnlatmada kullanlan elektrik enerjisi tüketimi ile kayplarn pay azalmtr. Türkiye’de 

kii bana düen net elektrik tüketim miktar 2006 ylnda 1.961 Kwh iken 2007 ylnda 

2.198 Kwh olarak gerçeklemitir. 

25 

31


2.200 

2.100 

2.000 

1.900 

1.800 

1.700 

1.600 

1.500 

1.400 

1.300 

1.479 

1.581 

Kii Bana Net Elektrik Tüketimi 

(KWh/Kii) 

1.703 

1.808 

1.961 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

2.198 

Kaynak:TEDA 

3. Hizmetler 

Büyüklüü gelimiliin göstergesi olarak deerlendirilen hizmetler sektörü, 2007 

ylnda yüzde 64’lük payla GSYH’nin üçte ikiye yakn bir bölümünü oluturmutur. 

Hizmetler sektörünün katma deer art 2007 ylnda yüzde 6 olarak 

gerçeklemitir. Sektörün GSYH artna katks ise yüzde 3,8’dir. 

Hizmetler sektörünün büyümesi üzerindeki hissedilir etki ulatrma, ticaret, mali 

arac kurumlar ve inaattan gelmektedir. GSYH içerisinde yüzde 15’lik bir paya sahip olan 

ulatrma sektöründe 2007 ylnn bütünü için büyüme hz yüzde 6,9 düzeyinde 


GSYH içerisinde yüzde 13’lük paya sahip olan toptan ve perakende ticaret, büyüme 

rakamlarna gözle görülür katk yapan dier bir hizmet kolu olmutur. Bu sektör 2007 

ylnda yüzde 5,7 orannda büyümütür. Son çeyrekte büyüme hz yllk ortalamann 

üzerine çkm ve yüzde 6,7 olarak gerçeklemitir. Bu deer, yurtiçi talep artndan 

yüksektir. Ticaretteki artn nedeni, ithalattaki art ve bu mallarn yurtiçi datmn 

gerçekletirme faaliyetidir. 

Mali araclk faaliyetleri hem hizmet sektörü içerisindeki arl, hem de toplam milli 

gelire katks yönüyle üçüncü derece önem tamaktadr. Sektör, GSYH’nin yaklak 

32 

26

Milli Gelir 

yüzde 10’unu oluturmaktadr. Yllk büyüme hz yüzde 9,8 düzeyindedir. GSYH’ye yllk 

katks yaklak yüzde 1 civarndadr. 

2008 ylnn ilk alt aylk döneminde ise hizmetler sektörünün katma deer art 

yüzde 4,4 olarak gerçeklemitir. Alt sektörler itibaryla toptan ve perakende ticaret yüzde 

6,1, inaat yüzde 2, mali araclk faaliyetleri yüzde 9,1 ve ulatrma haberleme yüzde 5,4 

art göstermitir. Böylece hizmetler sektörü büyümeye 2,9 puan katkda bulunmutur. 

Ekonomideki giriimcilik düzeyinin ve yatrm eiliminin bir göstergesi olan, kurulan 

irket ve kooperatif says, 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 5 artarak 52.699’dan 

55.350’ye yükselmitir. 

Açlan irket Says 

(Adet) 

60.000 

50.000 

40.000 

30.000 

30.842 32.259 

40.925 

47.401 

52.699 

55.350 

42.538 40.213 

20.000 

10.000 

Kaynak:TÜK 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Eylül 


Ocak- 

Eylül 

2007 ylnda kurulan irket ve kooperatifler içinde en fazla bulunan irket türü 

limited irkettir. Kurulan 55.350 irket içinde limited irket says 50.658’dir. Bunu 3.381 

adet ile anonim irketler ve 1.301 adet ile kooperatifler izlemektedir. 

2007 ylnn ilk dokuz aynda 42.538 adet yeni irket açlmken, 2008 ylnn ayn 

döneminde bu say 40.213 olarak gerçeklemitir. 

27 

33


Beyaz Eya Satlar 

(Bin Adet) 

2.500 

2.000 

1.500 

1.000 

500 

1.088 

824 

339 

282 

1.362 

1.076 

378 

261 

2.004 

1.917 

599 

526 

2.093 

1.828 

637 

632 

2.110 

1.779 

726 

839 

1.900 

1.535 

735 

984 

844 

700 

318 

593 

Kaynak:Hazine Müstearl 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

Ocak- 

Haziran 

Buzdolab Çam. Makinas Frn Bulak Makinas 

Ekonomik gidiatn baz önemli göstergeleri vardr. ç talepteki deiimin yönünü 

gösteren beyaz eya satlar da bunlardan biridir. 2007 ylnn ilk alt aylk döneminde 

buzdolab satlar 837.395 iken 2008 ylnn ayn döneminde 843.727, çamar makinesi 

satlar 784.695 iken 700.117, bulak makinesi satlar 439.128 iken 593.047, frn 

satlar 298.339 iken 318.473 adet olmutur. 

Ham Çelik Üretimi 

(Bin Ton) 

30.000 

25.000 

20.000 

16.467 18.298 20.478 20.965 23.315 25.754 

19.290 

21.430 

15.000 

10.000 

5.000 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Kaynak:Demir Çelik Üreticileri Dernei 

Eylül 


Ocak- 

Eylül 

34 

28

Milli Gelir 

Demir çelik sektörü ülke ekonomilerinin kalknmasnda lokomotif sektörler içinde 

yer almaktadr. Sektörün bata inaat, otomotiv ve demiryolu olmak üzere tüm mamul 

eya üretimine dorudan katks vardr. 2002 ylnda 16.467 ton olan ham çelik üretimi 

2007 ylnda 25.754’e yükselmitir. 2008 Ocak-Eylül döneminde ise 21.430 olarak 


Otomobil Üretimi 

(Bin Adet) 

700 

600 

500 

447 454 

546 

635 

451 

524 

400 

300 

200 

100 

204 

294 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Kaynak:Hazine Müstearl 

Eylül 


Ocak- 

Eylül 

Ekonomik gidiatn dier bir göstergesi olan otomobil üretimi ise 2002 ylnda 204 

bin adet iken 2007 ylnda 635 bin adete yükselmitir. 2008 Ocak-Eylül döneminde ise 

524 bin adet olarak gerçeklemitir. 

29 

35


Çimento Üretimi 

(Bin Ton) 

50.000 

45.000 

40.000 

35.000 

30.000 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

0 

Kaynak:TÜK 

32.577 

35.077 38.019 41.669 

47.979 49.629 33.651 35.470 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

naat sektörünün önemli bir girdisi olan çimento üretimi 2002 ylnda 32.577 ton 

iken 2007 ylnda 49.629 tona yükselmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde ise 35.470 

ton olarak gerçeklemitir. 

(Bin m2) 

150.000 

125.000 

100.000 

75.000 

50.000 

25.000 

Yap Ruhsat ve Kullanm zinlerine Göre naat Durumu 

36.187 

31.676 

45.516 

30.937 

67.093 

32.902 

106.425 

50.325 

122.910 

57.207 

124.132 

63.150 

61.153 

27.399 

53.499 

27.400 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Haziran 

Yap Ruhsat 

Yap Kullanm zni 


Ocak- 

Haziran 

Kaynak:TCMB 

36 

30

Milli Gelir 

Hizmetler sektörünün önemli bir kalemi olan inaat sektörü, iç talepteki daralmalara 

geç tepki veren sektörlerden biridir. Bu nedenle 2006 ylnn ikinci yarsndan itibaren 

daralan iç talebin etkisiyle bu sektörün üretiminde görülen yavalama ancak 2007 ylnda 

belirginlemitir. 

naat sektörü 2006 ylnda yüzde 18,5, 2007 ylnda ise yüzde 5,7 orannda 

büyümütür. 

Son yllarda yüksek katma deer artyla milli gelir büyümesine önemli katk yapan 

sektör, 2007 ylnda küresel ekonomiden kaynaklanan dalgalanmalar ve talep 

daralmasyla durgunlua girmitir. Demir ve çimento gibi girdilerin kredi faizlerinin 

yükseklii, konut alanndaki yap stokunun elde kalmasna neden olmutur. 

2007 ylnn ilk alt aylk döneminde sektörün büyüme hz yüzde 9,9 iken 2008 

ylnn ilk alt aylk döneminde inaat sektörünün büyümesi yüzde 2 orannda 

gerçeklemitir. naat malzemeleri fiyatlarnn önemli ölçüde artmas büyümeyi olumsuz 

yönde etkileyen bir dier faktör olmutur. 

Bunlarn sonucunda, belediyeler tarafndan özellikle yap kullanma izin belgesi ve 

yap ruhsat verilen yaplarn yüzölçümlerinin art hznda düü gerçeklemitir. 

2006 ylnda yap ruhsat verilen yaplarn yüzölçümü 122 milyon 910 bin m² iken, 

2007 ylnda 124 milyon 132 bin m²’ye yükselmitir. 

2006 ylnda yap kullanma izin belgesi verilen yaplarn yüzölçümü 57 milyon 207 

bin m² iken, 2007 ylnda artarak 63 milyon 150 bin m² olmutur. 

2007 ylnn ilk alt aynda yap ruhsat verilen yaplarn yüzölçümü 61 milyon 153 

bin m² iken, 2008 ylnn ilk alt aynda 53 milyon 499 bin m² olarak gerçeklemitir. 

2007 ylnn ilk alt aynda yap kullanma izin belgesi verilen yaplarn yüzölçümü 27 

milyon 399 bin m² iken, 2008 ylnn ilk alt aynda 27 milyon 400 bin m² olmutur. 

31 

37

38 


2 0 

III 

0 8 

İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM

İşgücü ve İstihdam 

GÜCÜ VE STHDAM 

A. GR 

sizlik, bugün gelimi ülkeler de dâhil olmak üzere, hemen her ülkenin kar 

karya bulunduu önemli sorunlarn banda gelmektedir. Geçmi çeyrek yüzylda 

dünyann büyük bir ksmnda istihdam gerilerken isizlik artmtr. Bu dönemde i 

piyasasna dâhil olanlarn saysndaki hzl büyümeye karn yeterince yeni ve üretken i 

yaratlamamtr. sizlik, bir ülkede sadece üretim ve ekonomik kalknmay olumsuz 

etkilememekte, ayn zamanda sosyal problemler, sosyal dlanma ve yoksulluu da 

beraberinde getirmektedir. 

Türkiye ekonomisi küresel ekonomi ile gittikçe artan oranda bütünlemitir. Bu 

yüzden Türkiye’de istihdam ve igücü alanndaki gelimelerin daha iyi anlalabilmesi için 

öncelikli olarak dünyadaki gelimelere bakmak faydal bir yaklam olacaktr. 

B. DÜNYADA SZLK 

Ülke ekonomileri için en önemli sorunlardan birisi haline gelen isizliin özellikle 

son yllarda dünya genelinde yükseldii görülmektedir. 2007 ylnda isiz says, bir yl 

öncesine göre 2,9 milyon kii artarak 189,9 milyon kiiye ulamtr. Geçmi yllarda 

yaanan güçlü ekonomik büyümeye karn isizlikte önemli ölçüde bir düü ve istihdam 

edilenlerin gelirlerinde kayda deer bir art salanamamtr. Son on yl içinde ekonomik 

büyüme, yükselen verimlilik artlar eklinde etkisini göstermi, buna karlk istihdamn 

genilemesinde ancak snrl biçimde etkili olabilmitir. 

Dünyada sizlik 

(Milyon Kii) 

1997 2002 2003 2004 2005 2006 2007* 

Erkek 70,2 79,6 79,3 80,9 81,0 80,2 81,6 

Kadn 94,6 109,2 106,7 109,9 108,7 106,8 108,3 

Toplam 164,8 188,9 185,9 190,8 189,6 187,0 189,9 

Kaynak: ILO, Global Employment Trends Model, November 2007 

(*) Tahmin 

41


Dünya genelindeki isizlik oran 1997 ylnda yüzde 6,1 iken, 2006 ve 2007 yllarnda 

yüzde 6 olmutur. Gelimi ekonomiler ve Avrupa Birlii bölgesinde ise isizlik oran 

1997 ylnda yüzde 7,4 iken 2007 ylnda yüzde 6,4’e gerilemitir. 

gücü Piyasas Göstergeleri 

(Yüzde) 

sizlik Oran 

Deime 

sizlik Oran 

stihdamn Nüfusa 

Oran 

Yllk gücü 

Büyüme Hz 

Bölge 2002–2007* 1997 2006 2007* 1997 2007* 1997-2007* 

Dünya -0,5 6,1 6,0 6,0 62,6 61,7 1,7 

Gelimi Ekonomiler ve AB -0,9 7,4 6,3 6,4 56,2 56,4 0,7 

Orta ve Dou Avrupa (AB 

D) ve BDT 

-1,3 10,7 8,5 8,5 53,7 54,1 0,6 

Dou Asya -0,4 3,7 3,4 3,3 74,9 71,9 1,0 

Güney Dou Asya ve Pasifik 0,1 4,0 6,2 6,2 67,2 66,4 2,5 

Güney Asya 0,1 4,7 5,1 5,1 58,2 56,7 2,4 

Latin Amerika ve Karaipler -0,4 8,0 8,5 8,5 59,0 60,0 2,4 

Orta Dou -1,1 13,0 11,8 11,8 46,0 50,1 4,9 

Kuzey Afrika -2,9 11,7 11,0 10,9 43,7 45,3 3,3 

Sahra Alt Afrika -0,8 8,5 8,2 8,2 69,1 68,1 3,0 

Kaynak: ILO, Global Employment Trends Model November 2007, IMF, World Economic Outlook Ocober 2007 

(*) Tahmin 

2001 ylnda balayan küresel ekonomik durgunluk 2003 ylndan itibaren yerini 

ekonomik büyümeye brakmtr. Ancak, bu yüksek büyüme trendine ramen ayn 

dönemde isizlikte kayda deer bir azalma görülmemekte, ayn durumun 2007 ylnda da 

sürmesi beklenmektedir. 2007 ylnda isizlik orannn geçen ylla yaklak ayn düzeyde 

kalaca tahmin edilmektedir. 

Dünya genelinde 1997 ylnda tarmn toplam istihdam içindeki pay yüzde 41,4 iken 

2007 ylnda yüzde 34,9’a gerilemitir. Ayn dönemde sanayi sektörünün pay yüzde 

21,1’den yüzde 22,4’e, hizmetlerin pay da yüzde 37,5’ten yüzde 42,7’ye yükselmitir. 

Gelimi ekonomiler ve AB bölgesinde 1997 ylnda tarmn istihdam içindeki pay 

yüzde 6,1 iken 2007 ylnda yüzde 3,9’a, sanayi sektörünün pay da ayn dönemde yüzde 

28,3’ten yüzde 24,5’e gerilemitir. Hizmetler sektörünün pay ise bu dönemde yüzde 

42

65,6’dan yüzde 71,5’e yükselmitir. Gelimi ülkelerde istihdamn tarm İşgücü ve İstihdam sanayi 

sektörlerinden hizmetler sektörüne kayd görülmektedir. 

65,6’dan yüzde 71,5’e yükselmitir. Gelimi ülkelerde istihdamn tarm ve sanayi 

sektörlerinden hizmetler sektörüne kayd görülmektedir. 

stihdamn Sektörel Dalm 

Bölge 

Dünya 

1997 

41,4 

2005 

37,1 

2006 

36,0 

2007* 

34,9 

1997 

21,1 

2005 

21,4 

2006 

21,9 

2007* 

22,4 

1997 

37,5 

2005 

41,5 

2006 

42,1 

2007* 

42,7 

Bölge 1997 2005 2006 2007* 1997 2005 2006 2007* 1997 2005 2006 2007* 

Dünya 41,4 37,1 36,0 34,9 21,1 21,4 21,9 22,4 37,5 41,5 42,1 42,7 

Dünya 

Gelimi Ekonomiler ve AB 

41,4 

6,1 

37,1 

4,2 

36,0 

4,2 

34,9 

3,9 

21,1 

28,3 

21,4 

25,0 

21,9 

24,7 

22,4 

24,5 

37,5 

65,6 

41,5 

70,8 

42,1 

71,2 

42,7 

71,5 

Gelimi Ekonomiler 

6,1 4,2 4,2 3,9 28,3 25,0 24,7 24,5 65,6 70,8 71,2 71,5 

ve AB 

Orta ve Dou Avrupa (AB 

Gelimi Orta ve Ekonomiler Dou Avrupa ve AB 6,1 27,0 4,2 21,1 4,2 20,4 3,9 19,5 28,3 28,3 25,0 25,6 24,7 25,8 24,5 26,1 65,6 44,7 70,8 53,3 71,2 53,8 71,5 54,4 

D) ve BDT 

27,0 21,1 20,4 19,5 28,3 25,6 25,8 26,1 44,7 53,3 53,8 54,4 

(AB D) ve BDT 

Orta 

Dou Dou ve 

Asya 

Dou Avrupa (AB 

47,9 27,0 

47,9 42,9 21,1 

42,9 40,9 20,4 

40,9 38,4 19,5 

38,4 24,3 28,3 

24,3 24,3 25,6 

24,3 25,6 25,8 

25,6 26,9 26,1 

26,9 27,8 44,7 

27,8 32,7 53,3 

32,7 33,5 53,8 

33,5 34,7 54,4 

34,7 

D) ve BDT 

Güney Dou Asya ve 

Dou 

Güney 

Asya 

Dou Asya ve Pasifik 48,8 

47,9 

48,8 45,5 

42,9 

45,5 45,2 

40,9 

45,2 43,9 

38,4 

43,9 17,1 

24,3 

17,1 18,2 

24,3 

18,2 18,5 

25,6 

18,5 19,0 

26,9 

19,0 34,1 

27,8 

34,1 36,3 

32,7 

36,3 36,3 

33,5 

36,3 37,0 

Pasifik 

34,7 

37,0 

Güney Asya 59,4 50,9 49,4 48,0 15,3 20,2 21,0 21,7 25,2 28,9 29,6 30,3 

Güney 

Güney 

Dou 

Asya 

Asya ve Pasifik 48,8 

59,4 

45,5 

50,9 

45,2 

49,4 

43,9 

48,0 

17,1 

15,3 

18,2 

20,2 

18,5 

21,0 

19,0 

21,7 

34,1 

25,2 

36,3 

28,9 

36,3 

29,6 

37,0 

30,3 

Latin Amerika ve 

23,5 19,6 19,7 19,1 20,7 21,7 21,8 22,0 55,8 58,7 58,5 58,9 

Karaipler 

Güney 

Latin 

Asya 

Amerika ve Karaipler 

59,4 

23,5 

50,9 

19,6 

49,4 

19,7 

48,0 

19,1 

15,3 

20,7 

20,2 

21,7 

21,0 

21,8 

21,7 

22,0 

25,2 

55,8 

28,9 

58,7 

29,6 

58,5 

30,3 

58,9 

Orta Dou 21,4 18,7 18,1 17,5 25,6 25,5 25,4 25,5 52,9 55,9 56,5 57,0 

Latin 

Orta 

Amerika 

Dou 

ve Karaipler 23,5 

21,4 

19,6 

18,7 

19,7 

18,1 

19,1 

17,5 

20,7 

25,6 

21,7 

25,5 

21,8 

25,4 

22,0 

25,5 

55,8 

52,9 

58,7 

55,9 

58,5 

56,5 

58,9 

57,0 

Kuzey Afrika 35,4 33,6 33,8 32,8 19,9 20,0 20,3 20,6 44,7 46,4 45,9 46,6 

Kuzey Afrika 35,4 33,6 33,8 32,8 19,9 20,0 20,3 20,6 44,7 46,4 45,9 46,6 

Orta Sahra Dou Alt Afrika 72,1 21,4 67,1 18,7 65,2 18,1 64,7 17,5 25,6 8,5 25,5 9,0 25,4 9,4 25,5 9,6 19,4 52,9 23,9 55,9 25,4 56,5 25,7 57,0 

(*) 

Sahra 

TahminAlt Afrika 72,1 67,1 65,2 64,7 8,5 9,0 9,4 9,6 19,4 23,9 25,4 25,7 

Kuzey Afrika 35,4 33,6 33,8 32,8 19,9 20,0 20,3 20,6 44,7 46,4 45,9 46,6 


Sahra (*) Tahmin Alt Afrika 72,1 67,1 65,2 64,7 8,5 9,0 9,4 9,6 19,4 23,9 25,4 25,7 


(*) Tahmin 

(Yüzde) 

Tarm stihdamn stihdamn Sektörel Dalm Dalm Sanayi Hizmetler 

(Yüzde) 

Bölge 1997 2005 Tarm2006 2007* 1997 2005 Sanayi2006 2007* 1997 Hizmetler 2005 2006 2007* 



Uluslararas Çalma Örgütü’nün (ILO) Küresel stihdam Eilimleri 2008 raporunda, 

büyük ölçüde kredi piyasasndaki çalkalanmalara ve yükselen petrol fiyatlarna bal 

Uluslararas Çalma Örgütü’nün (ILO) Küresel stihdam Eilimleri 2008 raporunda, 

olarak yaanan ekonomik sarsntnn 2008 ylnda isizlerin saflarna tahminen 5 milyon 

büyük ölçüde kredi piyasasndaki çalkalanmalara ve yükselen petrol fiyatlarna bal 

kiinin daha katlmasna yol açabilecei belirtilmektedir. Rapora göre, ekonomideki 

olarak yaanan ekonomik sarsntnn 2008 ylnda isizlerin saflarna tahminen 5 milyon 

büyümeye ve i imkânlarndaki arta karn, dünya ölçeinde insana yakr i aç 

kiinin daha katlmasna yol açabilecei belirtilmektedir. Rapora göre, ekonomideki 

‘‘özellikle yoksullar söz konusu olduunda’’ çok büyüktür. ILO’ya göre dünyada her 10 

büyümeye ve i imkânlarndaki arta karn, dünya ölçeinde insana yakr i aç 

kiiden bei ‘‘krlgan’’ ilerdedir. Baka bir deyile bunlar ya ailelerinin iyerine yardm 

‘‘özellikle yoksullar söz konusu olduunda’’ çok büyüktür. ILO’ya göre dünyada her 10 

eden kiiler ya da herhangi bir koruma kapsamnda yer almama riski büyük, kendi 

kiiden bei ‘‘krlgan’’ ilerdedir. Baka bir deyile bunlar ya ailelerinin iyerine yardm 

hesabna çalanlardr. 

eden kiiler ya da herhangi bir koruma kapsamnda yer almama riski büyük, kendi 

hesabna çalanlardr. 

43


Gelimekte olan ülkeler söz konusu olduunda bunlar büyük olaslkla kaytd 

sektörde çalanlardr. Dolaysyla, yaplan ilerde yoksulluk, düük kazanç, tehlikeli 

çalma koullar ve salk sigortas yokluu gibi riskler gündemdedir. ILO’nun 

tahminlerine göre 487 milyon çalan (bütün çalanlarn yüzde 16,4’ü) halen kendilerini 

ve ailelerini günde 1 dolarlk yoksulluk snrnn üzerine tayacak durumda deildir ve 1,3 

milyar çalan da (yüzde 43,5) günde 2 dolarla belirlenen snrn altnda kalmaktadr. 

sizliin önlenmesi amacyla çok çeitli politika ve stratejiler ülkeler veya bölgesel 

birlikler düzeyinde belirlenmekte ve uygulamaya konulmaktadr. 1990’l yllarda para 

piyasalarnda yaanan krizler, küreselleme ve giderek ivme kazanan teknolojik deiimin 

etkileri, Avrupa Birlii üyesi ülkelerin ekonomilerinde gerekli olan istihdamn yaratlmasn 

engellemitir. Göreli olarak rekabet gücü azalan, isizlik oranlar artan, nüfusu yalanan 

ve bunun sonucunda da sosyal güvenlik sistemleri zayflayan Avrupa Birlii’nde istihdam 

politikalar öncelikli bir konu haline gelmitir. 

1997 ylnda Lüksemburg stihdam Zirvesi’nde “istihdam edilebilirlik”, “giriimcilik”, 

“uyarlanabilirlik” ve “frsat eitlii” olmak üzere dört temel bileeni bulunan “Avrupa 

stihdam Stratejisi” tesis edilirken Avrupa Birlii’nin bu konudaki temel hedefinin, 

istihdamn sürekli olarak artrlmas ve isizlikle mücadele olduu karara balanmtr. 

2000 ylnn Mart aynda Lizbon Zirvesi’nde Avrupa Birlii, gelecek on yl için yeni stratejik 

amaçlar belirlemitir. 

2005 ylnda Lizbon Stratejisi, Avrupa Komisyonu’nun hazrlad “Lizbon Stratejisi 

Ara Dönem Raporu” ile gözden geçirilmi ve Avrupa Birlii’nin 2010 ylna kadar 

dünyann en rekabetçi ve en dinamik bilgiye dayal ekonomisi olma yönündeki hedefinin 

oldukça gerisinde olduu ortaya çknca Lizbon Stratejisi’nin revize edilmesi gündeme 

gelmitir. 2005 yl Mart aynda Brüksel’de gerçekletirilen Avrupa Birlii Zirvesi’nde güçlü 

ekonomik büyüme ve istihdam, Avrupa Birlii’nin en önemli siyasi öncelikleri olarak 

kabul edilmitir. 

Avrupa istihdam politikasnn hedefi veya amac, yüksek seviyeli kalc bir istihdam 

düzeyine ulamak ve ekonomik deiikliklere duyarl olan vasfl, eitilmi ve uyarlanabilir 

igücü ve bir igücü piyasas gelitirmek olarak belirlenmitir. Birlik üyesi ülkelerde 

isizlikle mücadelenin temel arac ise aktif istihdam politikalar olmutur. Çünkü isizlik, 

44


isizlik sigortas, sosyal yardmlar gibi isizliin etkilerini azaltmay amaçlayan pasif 

istihdam politikalaryla çözüme kavuturulmas mümkün olmayan bir konu haline 

gelmitir. Bu nedenle ülkeden ülkeye deimekle birlikte istihdam artrmay amaçlayan 

çok çeitli aktif istihdam politikalar tedbirleri uygulanmaktadr. 

C. YURT Ç STHDAM 

Türkiye'de 2001 krizi sonrasnda istihdamda daralma ve artan isizlik olarak ortaya 

çkan olumsuz tablo, 2004 ylndan itibaren düzelmeye balamtr. 2004 ylnda balayan 

istihdam artyla birlikte 2000 ylndan sonra ilk kez isizlik orannda düü 

kaydedilmitir. 2006 ylnda çkarlan 5490 sayl Nüfus Hizmetleri Kanunu kapsamnda 

oluturulmu olan Adrese Dayal Nüfus Kayt Sistemi (ADNKS)’ne göre 31 Aralk 2007 

tarihi itibariyle Nüfus Saym sonuçlar 21 Ocak 2008 tarihinde açklanmtr. Hanehalk 

igücü anketi sonuçlar, 1990 ve 2000 Genel Nüfus Saym sonuçlar esas alnarak 

hesaplanan nüfus projeksiyonlarna göre arlklandrlmaktadr. Yeni nüfus 

projeksiyonlar hazr oluncaya kadar, hanehalk igücü anketi sonuçlar Kasm 2007 

döneminden itibaren ADNKS’den elde edilen toplam nüfusa dayal olarak 

yaymlanmaktadr. 

Bu düzenleme, daha önce açklanan igücü göstergelerindeki oransal dalmda bir 

deiiklik yaratmamakta, sadece mutlak deerlerde bir deiiklie neden olmaktadr. 

Buna göre, 2006 ylnda 23 milyon 250 bin kii olan igücü 2007 ylnda 23 milyon 523 

bin kiiye; istihdam edilenlerin says ise 20 milyon 954 bin kiiden 21 milyon 189 bin 

kiiye yükselmitir. 

45


16 

sizlik Oranlar 

(Yüzde) 

14 

12 

10 

8 

6 

14,5 

14,2 

10,3 

5,7 

13,8 

13,8 

10,5 

6,5 

14,3 

13,6 

10,3 

5,9 

13,6 

12,7 

10,3 

6,8 

12,6 

12,1 

9,9 

6,5 

12,6 

11,9 

9,9 

6,9 

12,3 

11,6 

11,9 

11,2 

9,4 

8,8 

5,4 5,6 

4 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Temmuz 

Türkiye Kent Kr Tarm D sizlik Oran 


Temmuz 

Kaynak: TÜK 

sizlik oran, 2006 ve 2007 yllarnda yüzde 9,9 olarak gerçekleirken, isiz says 

2006 ylnda 2 milyon 295 bin kii iken 2007 ylnda 2 milyon 333 bin kiiye yükselmitir. 

Tarm d isizlik oran ise 2006 ve 2007 yllarnda yüzde 12,6 olarak gerçeklemitir. 

Öte yandan yapt iten ötürü herhangi bir sosyal güvenlik kuruluuna kaytl 

olmadan çalanlarn oran, 2007 ylnda, bir önceki yla göre 1,6 puanlk azalla yüzde 

46,9 olarak gerçeklemitir. Bu dönemde tarm d sektörlerde sosyal güvenlikten 

yoksun çalanlarn oran yüzde 33,9’dan yüzde 32,2’ye dümütür. Bu, istihdam 

alannda kaytdln azalmakta olduunu göstermektedir. 

46


Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun gücü Durumu 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

2007 

Temmuz 


Temmuz 

gücü (000) 23.818 23.640 24.289 24.565 23.250 23.523 24.400 24.975 

stihdam (000) 21.354 21.147 21.791 22.046 20.954 21.189 22.249 22.622 

T 

Ü 

R 

K 

 

Y 

E 

siz (000) 2.464 2.493 2.498 2.520 2.295 2.333 2.151 2.353 

gücüne katlma oran (%) 49,6 48,3 48,7 48,3 48,0 47,8 49,5 49,9 

stihdam oran (%) 44,4 43,2 43,7 43,4 43,2 43,1 45,2 45,2 

sizlik oran (%) 10,3 10,5 10,3 10,3 9,9 9,9 8,8 9,4 

Tarm d isizlik oran (%) 14,5 13,8 14,3 13,6 12,6 12,6 11,6 12,3 

Eksik istihdam oran (%) 5,4 4,8 4,1 3,3 3,6 3,2 3,1 3,4 

gücüne dahil olmayanlar (000) 24.223 25.272 25.616 26.260 25.235 25.692 24.863 25.040 

gücü (000) 12.955 13.091 13.714 14.398 13.965 14.292 14.532 15.161 

stihdam (000) 11.111 11.287 11.843 12.566 12.275 12.593 12.909 13.354 

siz (000) 1.844 1.804 1.870 1.832 1.691 1.699 1.623 1.807 

K 

E 

N 

T 


stihdam oran (%) 38,1 37,7 38,4 39,7 40,0 40,0 41,0 41,3 

sizlik oran (%) 14,2 13,8 13,6 12,7 12,1 11,9 11,2 11,9 




gücü (000) 10.863 10.549 10.576 10.167 9.285 9.230 9.867 9.814 

stihdam (000) 10.243 9.860 9.948 9.480 8.679 8.596 9.339 9.268 

siz (000) 620 689 628 687 605 634 528 546 

K 

I 

R 


stihdam oran (%) 54,3 51,9 52,1 49,5 48,8 48,5 52,5 52,3 

sizlik oran (%) 5,7 6,5 5,9 6,8 6,5 6,9 5,4 5,6 

Kaynak: TÜK 




Not: Yeni nüfus projeksiyonlar hazr oluncaya kadar, hanehalk igücü anketi sonuçlar Kasm 2007 döneminden itibaren ADNKS'den elde edilen 

toplam nüfusa göre yaymlanmaktadr. Karlatrlabilirlii salayabilmek amacyla 2006 yl sonuçlar da toplam nüfus dikkate alnarak yeniden 

hesaplanm olarak verilmitir. 

47


2008 ylna gelindiinde Temmuz dönemi itibaryla toplam istihdam, geçen yln 

ayn dönemine oranla, kentlerde 445 bin kii artarken, krsal kesimde ise 71 bin kii 

azalarak, Türkiye genelinde 373 bin kii art göstermitir. Bu dönemde igücüne katlm 

575 bin kii artarken; igücüne katlma oran, Türkiye genelinde yüzde 49,5’ten yüzde 

49,9’a yükselmitir. 

gücündeki artn istihdamdaki art geçmesi nedeniyle, 2008 yl Temmuz 

dönemi itibaryla Türkiye genelinde isiz says, geçen yln ayn dönemine göre 202 bin 

kii artarak 2 milyon 353 bin kii olmutur. sizlik oran bu dönemde yüzde 8,8’den 

yüzde 9,4’e çkmtr. Tarm-d isizlik oran ise ayn dönemde yüzde 11,6’dan yüzde 

12,3’e yükselmitir. 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

2007 

Temmuz 


Temmuz 

Toplam 21.354 21.147 21.791 22.046 20.954 21.189 22.249 22.622 

Tarm 7.458 7.165 7.400 6.493 5.713 5.601 6.375 6.297 

Sanayi 3.954 3.846 3.987 4.283 4.135 4.185 4.163 4.374 

naat 958 965 1.030 1.173 1.189 1.224 1.427 1.402 

Hizmetler 8.984 9.171 9.374 10.097 9.918 10.180 10.283 10.548 

Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 

Tarm 34,9 33,9 34,0 29,5 27,3 26,4 28,7 27,8 

Sanayi 18,5 18,2 18,3 19,4 19,7 19,8 18,7 19,3 

naat 4,5 4,6 4,7 5,3 5,7 5,8 6,4 6,2 

Hizmetler 42,1 43,4 43,0 45,8 47,3 48,0 46,2 46,6 

Kaynak: TÜK 

Sivil stihdamn Ekonomik Faliyetlere Göre Dalm 

(Bin Kii, 15 + Ya, Yüzde) 

Toplam istihdam içindeki pay açsndan bakldnda 2007 ylnda, tarm 

sektörünün paynn yüzde 26,4’e geriledii görülmektedir. Ayn dönemde sanayi 

sektörünün pay yüzde 19,8 olurken, hizmetler sektörünün pay ise yüzde 48’e 

yükselmitir. 

2007 ylnda tarm sektöründe istihdam edilenlerin says 5 milyon 601 bin kiiye 

gerilerken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin says 4 milyon 185 bin kiiye, 

hizmetler sektöründe istihdam edilenlerin says ise 10 milyon 180 bin kiiye yükselmitir. 

Türkiye’de tarm sektöründen dier sektörlere istihdam kaymas yaanmaktadr. 

48


12000 

10000 

8984 

Sivil stihdamn Ekonomik Faaliyetlere Göre Dalm 

(Bin Kii, 15 + Ya) 

9171 

9374 

10097 

9918 

10180 

10283 

10548 

8000 

6000 

4000 

7458 7165 7400 

6493 

6375 

5713 5601 

3954 4283 

3846 3987 

4135 4185 

4163 

6297 

4374 

2000 

958 

965 

1030 

1173 

1189 1224 

1427 1402 

0 

Kaynak: TÜK 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Temmuz 

Tarm Sanayi naat Hizmetler 


Temmuz 

Türkiye’de isizlik arlkl olarak 1980’li yllardan sonra ortaya çkm bir sorundur. 

Daha önceki dönemlerde, igücüne yeni katlan nüfus miktar krsal kesimde ve tarm 

sektöründe istihdam imkân bulabilmi ve isizlik olgusu ülkenin sorun alanlar arasnda 

daha ikincil öneme sahip konular arasnda yer almtr. 

1980’li yllarda uygulamaya geçirilen ekonomik istikrar tedbirleri ile isizlik oran bu 

yllarda birkaç puan gerilese de çou ylda yüzde 8’ler civarnda gerçeklemitir. Ancak, 

Türkiye’de isizlik oranndaki asl yükseli 2001 krizinden sonra ortaya çkmtr. sizlik 

oran bu krizi takip eden ylda yüzde 10,3 olmutur. Sonraki yllarda da yüzde 10’un 

üzerinde seyreden isizlik orannda 2006 ve 2007 ylnda ise snrl bir gerileme yaanm 

ve bu yllarda yüzde 9,9 olmutur. 

Türkiye'de istihdam üzerindeki yüklerin yükseklii ve igücü piyasasndaki katlklar, 

rekabet gücünü olumsuz etkileyen faktörlerin banda gelmektedir. Rekabetin önünde 

engel tekil eden bu sorunlarn çözümüne yönelik olarak, kamuoyunda stihdam Paketi 

olarak bilinen Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun 

çkarlmtr. 

Bu Kanun ile bir taraftan iveren üzerindeki yüklerin azaltlmas suretiyle sanayinin 

rekabet gücüne katk salanmas, dier taraftan da istihdam piyasasnn etkinletirilmesi 

suretiyle, tüm toplumu etkileyen isizlik sorununun ve kaytdln azaltlmas 

49


amaçlanmaktadr. stihdam paketinde öne çkan unsurlar olarak; istihdam tevik etmek, 

maliyetleri düürmek, isizlere destek olmak, istihdama katk salamas beklenilen GAP 

projesine kaynak aktarmak ve meslek ve beceri edindirme sistemine yönelik 

düzenlemeler saylabilir. 

STHDAM PAKET 

2003 ylndan beri çeitli platformlarda ve dönemlerde kamuoyunda tartlan igücü 

piyasasna yönelik düzenlemeler, 15 Mays 2008’de Kanunu ve Baz Kanunlarda 

Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (Kanun No: 5763) adyla kabul edildi ve 26 Mays 

2008 tarihli Resmi Gazete’de yaymlanarak yürürlüe girdi. Bu Kanun ile zorunlu 

istihdam yüklerinin hafifletilmesi, nitelikli igücü ihtiyacnn karlanmas, istihdamn 

tevik edilmesi, igücü maliyetlerinin düürülmesi ve kaytd istihdamn azaltlmas 

hedeflenmektedir. Kamuoyunda stihdam Paketi olarak bilinen Kanun temel olarak u 

düzenlemeleri içermektedir. 

veren Sigorta Priminde ndirim 

Özel sektörde istihdam edilen sigortallar için ödenen malullük, yallk ve ölüm 

sigortalar primlerinden iveren hissesine isabet eden tutarn yüzde 5’lik ksm Hazine 

tarafndan karlanacak. 

Genç çiye ve Kadna Tevik 

18 yandan büyük 29 yandan küçük olanlar ile ya art aranmakszn kadnlarn, 

istihdam halinde iveren sigorta primi hissesinin birinci yl tamam, ikinci yl yüzde 80’i, 

üçüncü yl yüzde 60’, dördüncü yl yüzde 40’, beinci yl yüzde 20’si sizlik Sigortas 

Fonu’ndan karlanacak. 

Eski Hükümlü ve Özürlü Çaltrma Zorunluluu 

50 veya daha fazla içi çaltrlan iyerlerinde eski hükümlü çaltrma zorunluluu 

kaldrlacak. Terör maduru çaltrma zorunluluu sadece kamu kurumlarnda olacak. 

50 veya daha fazla içi çaltrlan özel sektör iyerlerinde yüzde 3, kamu iyerlerinde 

yüzde 4 orannda özürlü çaltrlacak. Özel sektör iverenlerince çaltrlan özürlü 

içilere ait sigorta primi iveren hissesinin tamam Hazine tarafndan karlanacak. 

sizlere Destek 

sizlere i bulma, danmanlk hizmeti, mesleki eitim, i gücü uyum ve toplum 

yararna çalma hizmetleri verilecek ve i gücü piyasas aratrma ve planlama 

çalmalar yaplacak. Bu kapsamdaki giderler sizlik Sigortas Fonu’ndan karlanacak. 

Giderlerin yllk miktar, isizlik sigortas primi olarak bir önceki yl fona aktarlan devlet 

paynn yüzde 30’unu geçmeyecek. Bakanlar Kurulu, oran yüzde 50’ye kadar 

çkarabilecek. Ancak, isizlik ödeneinden yararlanmakta olanlara yönelik hizmetler için 

bu snrlama dikkate alnmayacak. 

50


sizlik Ödeneine Zam 

sizlik 

sizlik 

Sigortas 

Ödeneine 

Fonu’ndan 

Zam 

ödenen günlük isizlik ödenei, sigortalnn son 4 aylk 

prime sizlik esas Sigortas kazançlar Fonu’ndan dikkate ödenen alnarak günlük hesaplanan isizlik ödenei, günlük sigortalnn ortalama brüt son kazancnn 4 aylk prime 

yüzde esas kazançlar 40’ olacak. dikkate alnarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancnn yüzde 40’ 

olacak. 

Kısa Çalışma Ödeneği 

İş yerinde geçici olarak en az 4 hafta işin durması veya kısa çalışma hallerinde işçilere, 

çalıştırılmadıkları süre için İşsizlik Sigortası Fonu’ndan kısa çalışma ödeneği verilecek. 

Kısa çalışma süresi, zorlayıcı sebebin devamı süresini ve 3 ayı aşamayacak. 

Ücret Garanti Fonu 

İşverenin konkordato ilan etmesi, aciz vesikası alması, iflası gibi nedenlerle ödeme 

güçlüğüne düşmesi halinde işçinin 3 aylık ödenmeyen ücret alacakları İşsizlik Sigortası 

Fonu kapsamında ayrıca kurulacak Ücret Garanti Fonu’ndan karşılanacak. 

İş Yeri Kurma İzni 

İş yerinin açılmasına izin vermeye yetkili belediyeler ile diğer ilgili makamlar bu izni 

vermeden önce, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca verilmesi gerekli işletme 

belgesinin varlığını araştıracak. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca işletme 

belgesi verilmemiş iş yerlerine belediyeler veya diğer ilgili makamlarca iş yeri açılma izni 

verilemeyecek. 

İdari Kolaylık 

İşveren, kreş ve emzirme odası açma yükümlülüğü ile ortak sağlık ve güvenlik birimleri 

kurulmasını hizmet alımı yoluyla yerine getirebilecek. 500 veya daha fazla işçi çalıştırılan 

işyerinde spor tesisi açılması zorunlu olmayacak. 

İş Güvenliği Önlemleri 

İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi amacıyla işyerlerinde risk değerlendirilmesi 

kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırma yapılacak. 

GAP Bölgesine Özel Kaynak 

2008 yılına münhasır olmak üzere, İşsizlik Sigortası Fonu’nun mevcut nema gelirlerinden 

1 milyar 300 milyon YTL’lik miktar ile 2009–2012 yıllarında Fon tarafından tahsil edilecek 

nema gelirlerinin dörtte biri Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamındaki yatırımlara 

öncelik vermek kaydıyla münhasıran ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmeye yönelik 

yatırımlarda kullanılacak. 

D. TÜRKYE KURUMU ÇALIMALARI 

Türkiye genelinde i isteyenlerin says 2007 ylnda 2006 ylna göre yüzde 16,4 

orannda artarak 656 bin 969 kiiye yükselmitir. Bu dönemde açk iler yüzde 23,14, ie 

yerletirmeler de yüzde 29,68 orannda artmtr. 

51


2007 ylnda kamudaki 16 bin 936 adet açk iten 17 bin 267’sinde (fazlalk 2006 

ylndan 2007 ylna devreden açk ilerden kaynaklanmaktadr), özel sektördeki 169 bin 

986 adet açk iten 94 bin 108’inde ie yerletirme gerçeklemitir. 

2005 2006 2007 2007 2008 2006 2007 

Austos 


steyenler 516.703 564.388 656.969 479.871 709.886 9,23 16,40 47,93 

Açk ler 113.827 151.794 186.922 130.115 121.560 33,36 23,14 -6,57 

Kamu 34.655 32.747 16.936 13.610 8.985 -5,51 -48,28 -33,98 

Özel 79.172 119.047 169.986 116.505 112.575 50,37 42,79 -3,37 

e Yerletirmeler 81.685 85.882 111.375 76.217 65.988 5,14 29,68 -13,42 

Kamu 32.753 24.179 17.267 14.554 6.892 -26,18 -28,59 -52,65 

Özel 48.932 61.703 94.108 61.663 59.096 26,10 52,52 -4,16 

e Yerletirme Oran (%) 15,81 15,22 16,95 15,88 9,30 - - - 

Kaynak: Türkiye Kurumu 

Türkiye Kurumuna Bavurular 

(Adet) 

Yllk Ocak-Austos Deime (Yüzde) 

sizlik ödenei alan isiz says, 2007 yl Aralk aynda 101 bin 890 kiiyken 2008 

yl Austos ay itibaryla 138 bin 742 kiiye yükselmitir. Bu kapsamda yaplan toplam 

ödeme tutar 2007 yl için 351 milyon 907 bin YTL iken 2008 yl Austos ay itibaryla 

toplam 303 milyon 56 bin YTL olmutur. 

sizlik Sigortas Ödemeleri 


sizlik Ödene i 

Alan Says 

Ödeme Miktar 

(Bin YTL) 

sizlik Ödene i 

Alan Says 

Ödeme Miktar 

(Bin YTL) 

OCAK 98.032 27.859 106.945 32.776 

UBAT 104.596 31.327 116.583 36.965 

MART 104.402 29.783 121.170 36.989 

NSAN 103.251 28.995 120.572 37.141 

MAYIS 100.514 29.345 119.256 36.449 

HAZRAN 99.038 28.469 119.730 36.339 

TEMMUZ 100.443 29.041 121.701 37.793 

AUSTOS 102.107 30.382 138.742 48.604 

EYLÜL 98.975 28.359 - - 

EKM 96.171 28.612 - - 

KASIM 96.705 28.584 - - 

ARALIK 101.890 31.152 - - 

Toplam 351.907 303.056 

Kaynak: Türkiye Kurumu 

52

2 0 

IV 

0 8 

KAMU MALİYESİ

Kamu Maliyesi 

KAMU MALYES 


2003 ylndan itibaren uygulanan doru ve kararl bütçe politikalar ile bütçe 

performansnda önemli iyilemeler kaydedilmitir. Merkezi yönetim bütçe giderlerinin 

gayri safi yurtiçi haslaya (GSYH) oran ile faiz giderlerinin hem bütçe içindeki hem de 

GSYH içindeki oran azaltlm; bütçe aç belirgin bir ekilde düürülmü ve her yl 

istikrarl bir ekilde elde edilen faiz d fazla neticesinde kamu kesimi borçlanma gerei 

ve kamu borç stokunun GSYH’ye orannda önemli düüler salanmtr. 

Kamu maliyesinde kaydedilen bu baarda kararllkla yürütülen mali disiplinin yan 

sra yapsal reformlarn da önemli rolü vardr. Bu reformlarn en önemlilerinden biri de 

kukusuz 2003 yl sonunda çkarlan ve 2006 ylndan itibaren uygulanan 5018 sayl 

Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunudur. 

5018 sayl Kanun ile uluslararas standartlara ve Avrupa Birlii uygulamalarna 

uygun, modern bir kamu mali yönetim ve kontrol sistemi kurulmu, kamu kaynaklarnn 

etkili, ekonomik ve verimli bir ekilde elde edilmesi ve kullanlmas, hesap verebilirlik ve 

mali saydamlk ilkelerinin güçlendirilmesi mümkün hale gelmitir. 

Kanunla ayrca bütçe hakknn en iyi ekilde kullanlmasn salamak amacyla, 

bütçenin kapsam geniletilerek merkezi yönetim bütçesi uygulamasna geçilmitir. 

Böylece, kamu harcamalarnn parlamentonun bilgi ve denetimine tabi olmas 

salanmtr. Kanunla birlikte, merkezi yönetim kapsamndaki kamu idareleri, sosyal 

güvenlik kurumlar ve mahalli idarelerden oluan genel yönetim kapsamndaki kamu 

idarelerinin mali yönetim ve kontrolü kapsam içine alnmtr. 

5018 sayl Kanun ile kalknma planlar ile bütçeler arasnda sk bir ba 

kurulmutur. Orta Vadeli Program ve buna uyumlu Orta Vadeli Mali Plan hazrlanmas ve 

bunlara dayal olarak hazrlanacak bütçelerde izleyen iki yln bütçe tahminlerine de yer 

verilmek suretiyle çok yll bütçeleme sistemine geçilmitir. 

55


Kamu maliyesi alannda izlenen politikalar açsndan saydaml ve öngörülebilirlii 

artrmak amacyla ilk defa getirilen ve harcamac kurululara bütçelerini hazrlarken bir 

çeit rehber olma nitelii tayan Orta Vadeli Program ve Orta Vadeli Mali Plan ile 

ekonomide sürdürülebilir büyüme ortamnn devam ettirilmesi ve ekonomik istikrarn 

güçlendirilmesi ile kamu harcamalarnn kalitesinin artrlmas hedeflenmitir 

B. 2007 YILI MERKEZ YÖNETM BÜTÇE PERFORMANSI 

2007 yl merkezi yönetim bütçesi, 5018 sayl Kanun uyarnca, üç yllk bir 

perspektifle ve kamu borç stokunun milli gelire orann sürdürülebilir seviyelere düürme 

hedefi kapsamnda, yüksek oranda faiz d fazla verecek ekilde hazrlanm ve 

uygulanmtr. 

1. Bütçe Aç ve Faiz D Fazla 

2003 ylndan itibaren uygulanan istikrarl maliye politikalar ve alnan tedbirler 

neticesinde merkezi yönetim bütçe aç hzla düürülmütür. 2007 yl merkezi yönetim 

bütçesinde, 16,8 milyar YTL olarak öngörülen bütçe aç hedefi ylsonunda 13,7 milyar 

YTL olarak gerçeklemitir. 2002 ylnda yüzde 11,5 olarak gerçekleen bütçe açnn 

GSYH’ye oran, 2007 ylnda yüzde 1,6’ya düürülmütür. 

Bütçe Aç 

Milyon YTL 

45.000 

40.000 

35.000 

30.000 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

0 

40.184 40.210 

11,5 

29.173 

8,8 

5,2 

13.708 

6.903 

4.643 

0,6 

1,6 

1,1 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

Yüzde 

Bütçe Aç 

Bütçe Aç / GSYH 

Kaynak: Maliye Bakanl 

*2006 yl öncesi rakamlar Merkezi Yönetim Bütçe bazna dönütürülmütür. 

56

Kamu Maliyesi 

Böylece, son üç ylda yüzde 3’ün altnda gerçekleen bütçe açnn GSYH’ye oran 

Avrupa Birlii’nde ekonomik istikrar ve mali performansn deerlendirilmesinde temel 

alnan Maastricht Kriterleri’nin ilgili koulunu fazlasyla karlamtr. 

Merkezi Yönetim Bütçe Aç / GSYH 

( 2007, Yüzde ) 

Kaynak: Eurostat 

7 

6 

5 

4 

3 

2 

1 

0 

Macaristan 

5,6 

Yunanistan 

4,6 

Portekiz 

3,4 3,2 

2,7 2,4 

2,2 

1,6 

1,3 1,1 0,8 0,8 

Polonya 

ngiltere 

talya 

Fransa 

Türkiye 

AB-27 

Belçika 

Almanya 

Avusturya 

2007 ylnda AB–27 ülkelerinin bütçe açnn GSYH’ye oran ortalama yüzde 1,3 

iken en yüksek oranlar yüzde 5,6 ve 4,6 ile srasyla Macaristan ve Yunanistan’da 

gerçeklemitir. Türkiye’de bütçe açnn GSYH’ye orannn, ngiltere (yüzde 2,7), talya 

(yüzde 2,4) ve Fransa (yüzde 2,2) gibi ülkelerdeki orann altnda kalmas, Türkiye’nin 

bütçe aç konusunda oldukça olumlu gelimeler elde ettiini ve birçok AB ülkesinden 

çok daha iyi durumda olduunu ortaya koymaktadr. 

57


2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe Gerçeklemeleri 

(Bin YTL) 

2006 

2007 

Gerçekleme Hedef Gerçekleme 

HARCAMALAR 178.126.033 204.988.546 204.067.683 

Faiz Hariç Harcama 132.163.324 152.042.522 155.314.792 

Personel Giderleri 37.812.207 43.669.799 43.568.839 

Sosyal Güv.Kur. Devlet Primi 5.075.096 10.101.779 5.804.535 

Mal ve Hizmet Almlar 19.001.460 15.587.406 22.257.921 

Cari Transferler 

Sermaye Giderleri 

2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe 49.851.206 Gerçeklemeleri 60.862.989 

(Bin YTL) 

12.097.713 12.103.930 

2006 

2007 

63.291.858 

13.003.480 

Sermaye Transferleri Gerçekle 2.637.015 me Hedef 3.647.400 Gerçekle 3.542.364 me 

HARCAMALAR 178.126.033 204.988.546 204.067.683 

Borç Verme 5.688.627 3.694.600 3.845.795 

Faiz Hariç Harcama 132.163.324 152.042.522 155.314.792 

Personel Yedek Ödenekler Giderleri 37.812.207- 43.669.799 2.374.619 43.568.839 - 

Sosyal Güv.Kur. Devlet Primi 5.075.096 10.101.779 5.804.535 

Faiz Harcamalar 45.962.709 52.946.024 48.752.891 

Mal ve Hizmet Almlar 19.001.460 15.587.406 22.257.921 

GELRLER Cari Transferler 173.483.430 49.851.206 188.158.954 60.862.989 190.359.773 63.291.858 

Sermaye Giderleri 12.097.713 12.103.930 13.003.480 

Genel Bütçe Gelirleri 168.546.745 183.460.083 184.802.653 

Sermaye Transferleri 2.637.015 3.647.400 3.542.364 

Borç Vergi Verme Gelirleri 137.480.292 5.688.627 158.152.898 3.694.600 152.835.111 3.845.795 

Yedek Ödenekler - 2.374.619 - 

Teebbüs ve Mülkiyet Geliri 7.530.999 7.817.781 8.239.102 

Faiz Harcamalar 45.962.709 52.946.024 48.752.891 

GELRLER Alnan Balar ve Yardmlar ile Özel Gelirler 173.483.430 2.254.982 188.158.954 480.118 190.359.773 

1.844.605 


Faizler, Paylar ve Cezalar 19.439.351 14.443.470 15.706.237 

Vergi Gelirleri 137.480.292 158.152.898 152.835.111 

Teebbüs Sermaye ve Gelirleri Mülkiyet Geliri 7.530.999 1.841.121 7.817.781 2.565.816 6.079.990 8.239.102 

Alnan Ba lar ve Yardmlar ile Özel Gelirler 2.254.982 480.118 1.844.605 

Alacaklardan Tahsilatlar - - 97.608 

Faizler, Paylar ve Cezalar 19.439.351 14.443.470 15.706.237 

Özel Sermaye Bütçeli Gelirleri darelerin Gelirleri 1.841.121 3.529.663 2.565.816 3.263.692 3.971.935 6.079.990 

Alacaklardan Tahsilatlar - - 97.608 

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlarn Gelirleri 1.407.022 1.435.179 1.585.185 

Özel Bütçeli darelerin Gelirleri 3.529.663 3.263.692 3.971.935 

Düzenleyici BÜTÇE DENGES ve Denetleyici Kurumlarn Gelirleri 1.407.022 -4.642.603 -16.829.592 1.435.179 -13.707.910 1.585.185 

BÜTÇE DENGES -4.642.603 -16.829.592 -13.707.910 

FAZ DII DENGE 41.320.106 36.116.432 35.044.981 

FAZ DI I DENGE 41.320.106 36.116.432 35.044.981 

Kaynak: Kaynak: Maliye Maliye Bakanl Bakanl 

2006 ylnda olduu gibi 2007 ylnda da kamu borç stokunun GSYH’ye orann ve kamu 

açklarn azaltmak için yüksek faiz d fazla vermek, maliye politikasnn en önemli 

hedeflerinden biri olmutur. Yüksek oranl faiz d fazla, ekonomik politikalara olan 

güvenin artrlmas ve borç dinamiinin iyiletirilmesi bakmndan önemli bir unsurdur. 

Ancak, bu performansn devam ettirilebilmesi için, sürekli ve salkl gelir kaynaklar 

yaratlmas ve kamu hizmetlerinin kalitesini azaltmadan harcamalarda tasarruf 

salanmas büyük önem tamaktadr. 

2007 yl için 36,1 milyar YTL olarak hedeflenen faiz d fazla ylsonu itibariyle 35 milyar 

YTL olarak gerçeklemitir. 

58

Kamu Maliyesi 

Merkezi Yönetim Faiz D Fazla/GSYH 

(Yüzde) 

7 

6 

5 

4 

3 

2 

1 

0 

6,0 

4,9 

5,4 

4,0 

3,3 

4,1 

3,8 

4,1 4,1 

4,3 

2,5 

1,9 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Program Tanml 

Maliye Tanml 


2007 ylnda maliye tanml merkezi yönetim faiz d fazlasnn GSYH’ye oran yüzde 

4,1, program tanml faiz d fazla ise yüzde 2,5 olarak gerçeklemitir. Program tanml 

faiz d fazla, sadece borç dinamikleri açsndan deil, maliye politikas uygulanrken 

etkiledii gelir ve harcama kalemlerinin içeriklerini izleme, yani mali performans 

gözlemleme imkan da vermektedir. 

MAL KURALLAR 

Mali kurallar, makro ekonomik anlamda bütçe dengesi, kamu borçlar, kamu harcamalar ve 

vergi oranlar gibi mali performans göstergelerine snrlar getiren kstlama veya düzenlemeler 

olarak tanmlanmaktadr. Mali kurallar, ayn zamanda kamu maliyesi büyüklüklerine ilikin 

rakamsal hedefler olarak belirlenebilecei gibi bu büyüklüklerin milli gelire oran üzerindeki 

snrlamalar olarak da ortaya çkabilmektedir. 

Mali reformlarn uygulamaya konulmasnn altnda yatan temel neden, büyük boyutlara 

ulaan kamu açklar ve bununla balantl olarak artan kamu borçlarnn GSYH içindeki 

paydr. Ayn zamanda bu reformlar zorunlu hale getiren itici güçlerden biri de, devletin 

üstlendii rollerin yeniden tanmlanmas ile birlikte devletin kapsam ve boyutlarna açklk 

getirilmesi zorunluluudur. 

59


Mali kurallarn amaçlar; maliye politikalarna olan güveni artrmak, ekonomik 

dalgalanmalarn etkisini en aza indirmek, bütçe sürecinin ve maliye politikalarnn 

sürdürülebilirliini kolaylatrmaktr. 

Bu kapsamda, mali kurallarn en önemli ilevi, mali disiplini salayp sürdürülebilir hale 

getirerek, makroekonomik istikrar ve ekonomik büyümeyi salamak olmaktadr. 

Belirlenen bu kurallarn, ulusal düzeyde ve daha alt kamusal karar alma süreçlerinde basitlik, 

esneklik, güvenilirlik, saydamlk ve büyüme yönelimli özelliklerle iyi tasarlanmas 

gerekmektedir. Özellikle güvenilir olabilmesi için bu kurallara uyulacann ve bu kurallarn 

kalc olacann taahhüt edilmesi gerekir. Mali kurallarn saydam olmas ise, belirli mali 

göstergelerle ölçülebilecei, her kesim tarafndan izlenebilecei ve ihlal edilemeyecei 

anlamna gelmektedir. 

Uygulamada birçok ülke, stok deiken olan borç göstergelerine deil, borçlarn artmasna 

ya da azalmasna neden olan gelir, gider veya bütçe aç gibi akm deikenlere ilikin mali 

kurallar koymay tercih etmektedir. 

2. 2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri 

2007 yl merkezi yönetim bütçe giderleri balangç ödenei 205 milyar YTL olarak 

öngörülmü, ylsonunda ise 204,1 milyar YTL olarak gerçeklemitir. Böylece, 2007 

ylnda bütçe giderleri, balangç ödeneine göre 921 milyon YTL daha az 

gerçeklemitir. Bu durum, 2007 yl bütçe harcama performansnn bütçe hedefiyle 

uyumlu olduunun önemli bir göstergesidir. 

Ana kalemler itibariyle bütçe giderlerine bakldnda, balangç ödeneine göre en 

önemli art, mal ve hizmet alm giderlerinde gerçeklemitir. Bunun yan sra, cari 

transferler ve sermaye giderlerinin ylsonu gerçeklemelerinde de balangç ödeneklerine 

göre art görülmütür. 

60

Kamu Maliyesi 

Balangç 

Ödenei 

Gerçekleme 

Bütçe 

çindeki 

Pay 

(Yüzde) 

Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri (A+B) 204.988.546 204.067.683 100,0 

A) Faiz Hariç Bütçe Giderleri 152.042.522 155.314.792 76,1 

1. Personel Giderleri 43.669.799 43.568.839 21,4 

2. Sosyal Güvenlik Kurumlarna Devlet Primi Giderleri 10.101.779 5.804.535 2,8 

3. Mal ve Hizmet Alm Giderleri 15.587.406 22.257.921 10,9 

a) Savunma-Güvenlik 8.165.600 7.599.215 3,7 

b) Salk Giderleri 165.000 6.624.846 3,2 

Genel Tedavi ve Salk Malzemesi Giderleri 65.848 1.735.922 0,9 

Genel laç Giderleri 99.152 975.308 0,5 

Yeil Kart Salk Hizmetleri 0 3.913.616 1,9 

-laç Giderleri 0 1.306.510 0,6 

-Tedavi ve Salk Malzemesi Giderleri 0 2.607.106 1,3 

c) Borçlanma Genel Giderleri 115.000 59.407 0,0 

d) Dier Mal ve Hizmet Alm Giderleri 7.141.806 7.974.453 3,9 

4. Cari Transferler 60.862.989 63.291.858 31,0 

a)Görev Zararlar 1.187.853 1.401.325 0,7 

-Kamu Teebbüsleri 660.000 699.891 0,3 

-Halk Bankas 172.000 172.000 0,1 

-Ziraat Bankas 173.000 204.432 0,1 

-Dier Görev Zararlar 182.853 325.002 0,2 

b)Hazine Yardmlar 34.538.020 36.273.271 17,8 

c) Kar Amac Gütmeyen Kurululara Yaplan Transferler 662.338 681.627 0,3 

d)Hane Halkna Yaplan Transferler 929.541 996.119 0,5 

e) Tarmsal Destekleme Ödemeleri 5.250.000 5.555.092 2,7 

f)Hane Halkna Yaplan Dier Transferler 482.081 618.270 0,3 

g) Sosyal Amaçl Transferler 219.059 67.398 0,0 

h)Yurtdna Yaplan Transferler 636.524 506.703 0,2 

i) Gelirden Ayrlan Paylar 16.957.573 17.192.053 8,4 

5. Sermaye Giderleri 12.103.930 13.003.480 6,4 

6. Sermaye Transferleri 3.647.400 3.542.364 1,7 

a) Yurtiçi Sermaye Transferleri 3.421.134 3.354.492 1,6 

KÖY-DES Projesi 2.000.000 2.000.000 1,0 

BELDES Projesi 300.000 299.228 0,1 

TÜBTAK AR-GE Ödenei 425.000 516.237 0,3 

Dier 696.134 539.027 0,3 

b) Yurtd Sermaye Transferleri 226.266 187.872 0,1 

7. Borç Verme 3.694.600 3.845.795 1,9 

a) Yurtiçi Borç Verme 3.429.600 3.560.795 1,7 

b) Yurtd Borç Verme 265.000 285.000 0,1 

8. Yedek Ödenekler 2.374.619 0 0,0 

B) Faiz Giderleri 52.946.024 48.752.891 23,9 


2007 Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri 

(Bin YTL) 

Personel giderleri için 2007 ylnda toplam 43,7 milyar YTL ödenek öngörülmü 

iken ylsonunda toplam 43,6 milyar YTL harcama yaplmtr. 

5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununun 2007 yl içinde 

yürürlüe girecei düüncesiyle kamu personelinin prime esas kazancnn genilemesinin 

sonucunda sosyal güvenlik prim ödemelerinin artaca öngörülerek sosyal güvenlik 

kurumlarna devlet primi giderleri için 10,1 milyar YTL ödenek öngörülmütür. Ancak, 

söz konusu Kanunun yürürlüe girmemesi sonucunda ylsonunda söz konusu amaç için 

5,8 milyar YTL harcanmtr. 

2007 ylnda mal ve hizmet alm giderleri için 15,6 milyar YTL ödenek öngörülmü 

iken ylsonunda gerçekleme tutar 22,3 milyar YTL olmutur. Mal ve hizmet alm 

61


giderlerinin balangç ödeneinin üzerinde gerçeklemesinin en önemli nedeni, salk 

giderlerinde meydana gelen arttr. 

5510 sayl Kanunun 2007 yl içinde yürürlüe girecei düüncesiyle kamu 

personelinin tedavi ve ilaç giderleri ile yeil kartllarn tedavi ve ilaç giderleri için bütçede 

balangç ödenei öngörülmemitir. Ancak, söz konusu Kanunun yürürlüe girmemesi 

nedeniyle kamu personelinin tedavi ve ilaç giderleri kamu idareleri tarafndan karlanm, 

bu kapsamda 2,7 milyar YTL gider gerçeklemitir. 

Ayn ekilde, 2007 ylnda yeil kartllarn tedavi ve ilaç giderleri için 3,9 milyar YTL 

gider gerçeklemitir. Söz konusu giderlerin gerçekletirilebilmesi için gerekli ödenek 

esas olarak sosyal güvenlik kurumlarna devlet primi giderleri için ayrlan ödeneklerden 

aktarma yapmak suretiyle karlanmtr. 

Mal ve Hizmet Almlarnn Bütçe çindeki Pay 

(Yüzde) 

12 

10 

8,9 

8,4 

8,9 

9,5 

10,7 

10,9 

8 

6 

4 

2 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 


Uygulanmakta olan politikalar sonucunda salkta eriimin kolaylatrlmas ve 

sunulan salk hizmetlerinin nitelik ve nicelik olarak artrlmas bata olmak üzere yeni 

harcama programlarnn uygulamaya konulmas, mal ve hizmet alm giderlerinin bütçe 

içindeki paynn yllar itibariyle artmasna sebep olmutur. 

62

Kamu Maliyesi 

2007 ylnda cari transferler için 60,9 milyar YTL ödenek öngörülmü iken yl içinde 

yaplan eklemelerle birlikte ylsonunda 63,3 milyar YTL harcama yaplmtr. 

Cari transferler içinde yer alan tarmsal desteklemeler kalemi için 2007 ylnda 

toplam 5,6 milyar YTL harcama yaplmtr. Ülkemizde 2007 ylnda yaanan kuraklk 

nedeniyle çiftçilerimize tarmsal desteklemeler kapsamnda 266 milyon YTL kuraklk 

destei ödemesi yaplmtr. Bu nedenle, tarmsal desteklemeler balangç ödeneine 

göre 305 milyon YTL daha fazla gerçeklemitir. 

2007 ylnda merkezi yönetim bütçesinden, sermaye giderleri için 13 milyar YTL, 

sermaye transferleri için ise 3,5 milyar YTL harcama yaplmtr. 

Köylerin Altyapsn Destekleme Projesi (KÖYDES) için 2006 ylnda 1,4 milyar YTL 

harcama yaplmken 2007 ylnda 2 milyar YTL harcanmtr. 

2007 ylnda ayrca nüfusu 10.000’in altnda olan, teknik ve mali kapasiteleri yetersiz 

küçük belediyelerin temel altyap ihtiyaçlarnn giderilmesini amaçlayan Belediyelerin 

Altyapsn Destekleme Projesi (BELDES) uygulamaya geçirilmitir. Bu kapsamda, 2007 

yl bütçesinde bu proje için 300 milyon YTL ödenek öngörülmüken ylsonunda 299 

milyon YTL harcama yaplmtr. 

2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Bütçe çindeki Pay 

%23,9 

%21,4 

%1,9 

%2,8 

%1,7 

%6,4 

%10,9 

%31,0 

Personel Giderleri 

Mal ve Hizmet Almlar 

Sermaye Giderleri 

Borç Verme 


Sosyal Güv.Kur. Devlet Primi 

Cari Transferler 

Sermaye Transferleri 

Faiz Giderleri 

63


Bütçe giderleri alt kalemlerinin bütçe içindeki paylarna bakldnda 2007 ylnda 

faiz d harcamalarn bütçe giderleri içindeki paynn yüzde 76,1 ve faiz harcamalarnn 

paynn yüzde 23,9 olduu görülmektedir. Faiz d harcamalarn yüzde 21,4’ü “personel 

giderleri”, yüzde 31’i “cari transferler”, yüzde 10,9’u “mal ve hizmet almlar”, yüzde 6,4’ü 

“sermaye giderleri”, yüzde 2,8’i “sosyal güvenlik kurumlarna devlet primi giderleri”, 

yüzde 1,9’u “borç verme” ve yüzde 1,7’si ise “sermaye transferleri”dir. 

Faiz Giderleri/Bütçe Giderleri 

(Yüzde) 

50 

40 

30 

43,2 

41,4 

37,1 

28,6 

25,8 23,9 

20 

10 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 


*2006 yl öncesi rakamlar Merkezi Yönetim Bütçe bazna dönütürülmü rakamlardr. 

Faiz giderlerinin bütçe içindeki pay da 2002–2007 döneminde ekonomide 

salanan istikrar ve maliye politikalarndaki olumlu gelimeler sayesinde sürekli olarak 

düü eilimi göstermitir. Buna göre; faiz giderlerinin bütçe içindeki pay, 2002 ylnda 

yüzde 43,2 iken 2007 yl sonunda yüzde 23,9 olmutur. 

64

Kamu Maliyesi 

Faiz Giderleri/GSYH 

(Yüzde) 

15 

14,8 

12,9 

10,1 

10 

7,0 

6,1 5,7 

5 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 



Ayn ekilde, faiz giderlerinin GSYH’ye oran da yllar itibaryla düü eilimi 

göstermitir. 2002 ylnda yüzde 14,8 olan faiz giderlerinin GSYH’ye oran 2007 yl 

sonunda yüzde 5,7 olarak gerçeklemitir. Gerçekleen bu düüte; mali disiplinin yan 

sra oluan güven ortamnn sonucu olarak faiz oranlarndaki düü ve borçlanma vade 

yapsnn iyilemesi etkili olmutur. 

Faiz Giderleri/Toplam Vergi Gelirleri 

(Yüzde) 

100 

80 

60 

40 

85,9 

71,0 

56,3 

38,2 

33,4 31,9 

20 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 



2002 ylnda vergi gelirlerinin yüzde 85,9’u faiz giderleri için ayrlrken izleyen yllarda 

vergi performansndaki art ve faiz oranlarndaki düüe bal olarak bu oran istikrarl bir 

65


biçimde azalm ve 2007 ylnda vergi gelirlerinin yüzde 31,9’u faiz giderlerine ayrlmtr. 

Böylelikle, salanan mali disiplin sayesinde vergi gelirlerinin faiz giderlerini neredeyse 

karlayamad günlerden, toplanan verginin üçte birinin faiz giderlerine ayrld bir 

döneme gelinmitir. 

Balangç 

Ödenei 

Gerçekleme 

Gerç./GSYH 

Bütçe çindeki 

Pay 

(Yüzde) 

I. Genel Kamu Hizmetleri 83.256.308 75.974.775 8,9 37,2 

II. Savunma Hizmetleri 13.131.428 11.833.996 1,4 5,8 

III. Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri 12.761.642 12.433.514 1,5 6,1 

IV. Ekonomik ler ve Hizmetler 20.510.100 23.702.910 2,8 11,6 

V. Çevre Koruma Hizmetleri 244.624 184.076 0,0 0,1 

VI. skan ve Toplum Refah Hizmetleri 4.224.198 4.714.647 0,6 2,3 

VII. Salk Hizmetleri 7.392.932 11.276.377 1,3 5,5 

VIII. Dinlenme, Kültür ve Din Hizmetleri 3.126.279 3.278.530 0,4 1,6 

IX. Eitim Hizmetleri 26.722.970 25.720.314 3,0 12,6 

X. Sosyal Güv. Ve Sosyal Yard. Hizm. 33.618.065 34.948.544 4,1 17,1 

BÜTÇE GDERLER TOPLAMI 204.988.546 204.067.683 23,8 100,0 


Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dalm (2007) 

(Bin YTL) 

Bütçenin fonksiyonel dalmna bakldnda toplam harcamalar içinde en büyük 

pay 76 milyar YTL (yüzde 37,2) ile genel kamu hizmetleri almtr. Genel kamu 

hizmetlerini, 34,9 milyar YTL (yüzde 17,1) ile sosyal güvenlik ve sosyal yardm hizmetleri 

izlemektedir. Genel kamu hizmetleri, savunma hizmetleri ve eitim hizmetlerinde ylsonu 

gerçeklemeleri balangç ödeneklerinin altnda kalmtr. Salk hizmetleri ile sosyal 

güvenlik ve sosyal yardm hizmetleri harcamalar ise balangç ödeneinin üzerinde 

gerçeklemitir. Bu durum, bütçe içinde harcama yapsnn deitiinin; ekonomik ve 

sosyal kalknmada önem tayan dier harcamalarn arttnn göstergesidir. 

3. 2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 

2007 ylnda merkezi yönetim bütçe gelirlerinde iyi bir performans gösterilmitir. 

Bütçe gelirleri, 2007 ylnda 188,2 milyar YTL olarak hedeflenmi iken ylsonunda yüzde 

1,2 orannda artarak 190,4 milyar YTL olarak gerçeklemitir. Buna göre, bütçe gelirleri 

öngörülen bütçe hedefinden 2,2 milyar YTL fazla gerçeklemitir. 

66

Kamu Maliyesi 

2007 Yl Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 

(Bin YTL) 

2007 

Bütçe Hedefi 

2007 

Gerçekle me 

Merkezi Yönetim Gelirleri 188.158.954 190.359.773 

Genel Bütçe Gelirleri 183.460.083 184.802.653 

I-Vergi Gelirleri 158.152.898 152.835.111 

1. Gelir ve Kazanç Üzerinden Alnan Vergiler 45.342.460 48.198.187 

a) Gelir Vergisi 33.417.674 34.447.311 

b) Kurumlar Vergisi 11.924.786 13.750.876 

2. Mülkiyet Üzerinden Alnan Vergiler 3.639.729 3.645.438 

3. Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 68.828.147 63.589.733 

4. Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden Alnan Vergiler 32.053.232 28.970.328 

5. Damga Vergisi 3.638.443 3.642.047 

6. Harçlar 4.594.000 4.743.577 

7. Baka Yerde Snflandrlmayan Dier Vergiler 56.887 45.801 

II-Te ebbüs ve Mülkiyet Gelirleri 7.817.781 8.239.102 

III-Alnan Ba lar ve Yardmlar ile Özel Gelirler 480.118 1.844.605 

IV-Faizler, Paylar ve Cezalar 14.443.470 15.706.237 

V-Sermaye Gelirleri 2.565.816 6.079.990 

VI-Alacaklardan Tahsilat 0 97.608 

Özel Bütçeli darelerin Gelirleri 3.263.692 3.971.935 

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlarn Gelirleri 1.435.179 1.585.185 


Merkezi yönetim bütçe gelirlerinin 184,8 milyar YTL’si genel bütçe gelirlerinden, 4 

milyar YTL’si özel bütçeli idarelerin öz gelirlerinden, 1,6 milyar YTL’lik ksm ise 

düzenleyici ve denetleyici kurum gelirlerinden olumutur. 

2007 ylnda merkezi yönetim bütçe gelirlerinin yüzde 80,3’ünü oluturan vergi 

gelirleri, 158,2 milyar YTL olarak hedeflenmi ancak ylsonunda 152,8 milyar YTL olarak 

gerçeklemitir. Vergi gelirlerindeki bu azaln nedeni, mal ve hizmetlerden alnan 

vergilerdeki düü; özellikle de dahilde alnan katma deer vergisinin bütçe hedefinin 

altnda kalm olmasdr. Bütçe Kanununda 68,8 milyar YTL olarak hedeflenen dahilde 

alnan mal ve hizmet vergileri ylsonunda 5,2 milyar YTL azalla 63,6 milyar YTL olarak 

gerçeklemitir. Bu azaltaki en önemli sebep yukarda da belirtildii gibi dahilde alnan 

KDV’deki azaltr. 2007 ylnda 20,2 milyar YTL olarak hedeflenen dahilde alnan KDV, 

ylsonunda 16,8 milyar YTL olarak gerçeklemitir. Ayrca, 41,1 milyar YTL olarak 

hedeflenen özel tüketim vergisi de 2 milyar YTL azalarak 39,1 milyar YTL olmutur. 

67


Vergi gelirleri açsndan bakldnda, 2007 ylnda toplamda yüzde 96,6 orannda 

hedefle uyumlu vergi geliri elde edilmitir. Dahilde alnan KDV, özel tüketim vergisi ve 

ithalatta alnan KDV hariç, dier vergiler hedefin üzerinde gerçeklemitir. 

2006-2007 Vergi Gelirleri 

(Bin YTL) 

2006 

2007 

Hedef 

Gerçekle me 

Vergi Gelirleri 137.480.292 158.152.898 152.835.111 

1. Gelir ve Kazanç Üzerinden Alnan Vergiler 40.140.687 45.342.460 48.198.187 

Gelir Vergisi 28.982.977 33.417.674 34.447.311 

Kurumlar Vergisi 11.157.710 11.924.786 13.750.876 

2. Mülkiyet Üzerinden Alnan Vergiler 3.117.182 3.639.729 3.645.438 

Veraset ve ntikal Vergisi 119.079 135.468 124.603 

Motorlu Tatlar Vergisi 2.998.103 3.504.261 3.520.835 

3. Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 59.408.212 68.828.147 63.589.733 

Dahilde Alnan Katma Deer Vergisi 15.911.290 20.200.498 16.793.065 

Özel Tüketim Vergisi 36.926.175 41.070.466 39.110.505 

Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 2.624.254 3.110.456 3.149.146 

ans Oyunlar Vergisi 368.769 420.269 326.500 

Özel letiim Vergisi 3.577.724 4.026.458 4.210.517 

4. Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden Alnan Vergiler 27.562.843 32.053.232 28.970.328 

Gümrük Vergileri 2.080.930 2.375.876 2.440.594 

thalde Alnan Katma Deer Vergisi 25.425.510 29.583.000 26.492.642 

Di er D Ticaret Gelirleri 56.403 94.356 37.092 

5. Damga Vergisi 3.148.694 3.638.443 3.642.047 

6. Harçlar 3.958.239 4.594.000 4.743.577 

7. Ba ka Yerde Snflandrlmayan Dier Vergiler 144.435 56.887 45.801 


2007 yl merkezi yönetim bütçesinde gelir vergisi tahsilat 33,4 milyar YTL olarak 

hedeflenmi ancak ylsonunda yüzde 3,1 orannda artarak 34,4 milyar YTL olmu ve 

2006 ylna göre yüzde 18,9 orannda artmtr. 

2007 ylnda, kurumlar vergisi tahsilat hedefi 11,9 milyar YTL iken ylsonu 

gerçekleme tutar 13,8 milyar YTL olmutur. Bu tutar, hedefin yüzde 15,3 üzerindedir. 

Oran indiriminin ilk uyguland yl olan 2006 ylnda, kurumlar vergisi tahsilat bütçe 

hedefinin altnda gerçeklemitir. 2007 ylnda oran indiriminin etkisi ile kaytllk düzeyi 

de artm, bunun sonucu olarak da kurumlar vergisi tahsilat bütçe hedefinin üstünde 

gerçeklemitir. Bu artta, yatrm indirimi uygulamasnn kaldrlmas da çok önemli bir 

rol oynamtr. 2007 ylnda kurumlar vergisi tahsilat 2006 ylna göre yüzde 23,2 

orannda art göstermitir. 

2007 ylsonu katma deer vergisi tahsilat ise bütçe kanununda yer alan 49,8 milyar 

YTL tutarndaki hedeften yüzde 13,1 orannda daha az bir gerçekleme göstererek 43,3 

68

Kamu Maliyesi 

milyar YTL olmutur. Katma deer vergisinin hedefin altnda kalmasnn sebebi, hem 

dahilde alnan KDV’nin hem de ithalde alnan KDV’nin hedefin altnda gerçeklemesidir. 

Genel olarak bakldnda, 2007 yl merkezi yönetim bütçe gelirlerini, katma deer 

vergisi ve özel tüketim vergisi tahsilatnn hedeflerin altnda gerçeklemi olmas olumsuz 

yönde etkilerken, gelir ve kurumlar vergisi tahsilatndaki olumlu performans, kamu 

bankalarndan elde edilen temettü gelirleri, Türk Telekom A..’nin özelletirme 

taksitlerinden kalan 5,8 milyar YTL’nin Mart aynda pein olarak tahsil edilmesi, faiz 

gelirleri ile gayrimenkul sat ve kira gelirleri olumlu yönde etkilemitir. 

Vergi Gelirleri 

(Milyon YTL) 

160.000 

140.000 

120.000 

100.000 

80.000 

60.000 

40.000 

20.000 

0 

152.835 

137.480 

119.627 

100.342 

82.484 

60.205 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 


*2006 yl öncesi rakamlar Merkezi Yönetim Bütçe bazna dönütürülmütür. 

2002 ylndan beri uygulanan vergi politikalar ile vergi gelirlerinde önemli artlar 

salanmtr. 2002 ylnda 60,2 milyar YTL olan vergi gelirleri 2007 ylnda 152,8 milyar 

YTL olarak gerçeklemitir. 

2007 ylnda da vergi politikasnn temel amaçlar, büyüme ve istihdam politikalarn 

destekleyici, kaytd ekonomiyi azaltc ve ayn zamanda makroekonomik politikalarla 

uyumlu, anlalabilir ve saydam bir vergi mevzuat, öngörülebilir bir vergi yükü ve etkin bir 

vergi idaresinin oluturulmas olmutur. 

2007 ylnda vergi sisteminin sadeletirilmesi ve vergi adaletinin salanmas 

kapsamnda ücretlilerde vergi indirimi uygulamas kaldrlarak asgari geçim indirimi 

getirilmi ve 2008 yl bandan itibaren uygulamaya konulmutur. 

69


Yine 2007 ylnda, turizm sektörünü tevik etmek ve rekabet edebilirliini artrmak 

amacyla, sektörle ilikili baz mal ve hizmetler üzerindeki KDV oran, 2008 ylndan 

itibaren geçerli olmak üzere yüzde 8’e düürülmütür. 

2007 ylnda gelir idaresinin, vergi sistemini daha etkin yönetmesini salamak 

amacyla, Büyük Mükellefler Vergi Dairesi faaliyete geçmitir. 2007 ylnda yatrmlar ve 

istihdamn artrlmas politikas kapsamnda, yatrmlarn ve istihdamn tevikine yönelik 

olarak 5084 sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik 

Yaplmas Hakknda Kanun’dan yararlanma artlar kolaylatrlm, teviklerden 

yararlanmak için gerekli olan içi çaltrma snr 30’dan 10’a düürülmütür. 

ans oyunlarndan alnan vergilerle elde edilen kaynaklarn tek bir çat altnda 

toplanmas ve uygulamada basitliin salanmas amacyla, bu kapsamda alnan vergi, 

fon ve paylarn düzenlenmesi ve datmna ilikin 5602 sayl ans Oyunlar Haslatndan 

Alnan Vergi, Fon ve Paylarn Düzenlenmesi Hakknda Kanun yürürlüe girmitir. 

ASGAR GEÇM NDRM 

Gelir Vergisi Kanunu’nun 32. maddesinde yaplan düzenleme ile gerçek usulde ücret geliri 

elde eden ücretlilere uygulanmak üzere “Asgari Geçim ndirimi” sistemi 01.01.2008 

tarihinden itibaren yürürlüe girmitir. 

Sistem, çalann kendisi, çalmayan ve herhangi bir geliri olmayan ei ile bakmakla 

yükümlü olduu her bir çocuu için yürürlükteki brüt asgari ücretin belli bir orannn vergi 

d braklmasn öngörmektedir. Asgari geçim indirimi tutar, ücretlinin sahip olduu çocuk 

saysna bal olarak asgari ücretin tamamna kadar ulaabilecektir. 

Asgari geçim indirimi; ücretin elde edildii takvim yl banda geçerli olan ve sanayi 

kesiminde çalan 16 yandan büyük içiler için uygulanan asgari ücretin yllk brüt tutarnn; 

mükellefin kendisi için yüzde 50’si, çalmayan ve herhangi bir geliri olmayan ei için yüzde 

10’u, çocuklarn her biri için ayr ayr olmak üzere; ilk iki çocuk için yüzde 7,5 dier çocuklar 

için yüzde 5’idir. 

ndirimin uygulamasnda “çocuk” tabiri, mükellefle birlikte oturan veya mükellef tarafndan 

baklan (nafaka verilenler, evlat edinilenler ile ana veya babasn kaybetmi torunlardan 

70

Kamu Maliyesi 

mükellefle birlikte oturanlar dahil) 18 yan veya tahsilde olup 25 yan doldurmam 

çocuklar, “e” tabiri ise, aralarnda yasal evlilik ba bulunan kiileri ifade etmektedir. 

Avrupa müktesebat ile uyumlu, çada vergi kanunlarnn çounda yer alan ve mükellefin 

medeni halini de dikkate alan asgari geçim indirimi uygulamas ile asgari ücret üzerinden 

hesaplanan vergi tutarnn yüzde 58’inden balayan ve çalmayan e ile çocuklar için ilave 

oranlarla yüzde 100’e çkabilen oranlarda indirim salanmaktadr. Böylece, özellikle düük 

gelirler üzerindeki vergi yükü azaltlm ve gelir dalmnn daha adil olmasna katkda 

bulunulmutur. 

C. 2008 YILI OCAK-EYLÜL DÖNEM MERKEZ YÖNETM BÜTÇE 

GERÇEKLEMELER 

2008 yl Ocak-Eylül dönemi bütçe gerçeklemelerine bakldnda, bu dönemde de 

önceki yllarda olduu gibi mali disipline kararllkla devam edildii açk bir ekilde 

görülmektedir. 

1. Bütçe Aç ve Faiz D Fazla 

Merkezi Yönetim Bütçe Gerçeklemeleri 

(Bin YTL) 

2007 

(Ocak-Eylül) 

2008 Bütçe 

Hedefi 


(Ocak-Eylül) 

Harcamalar 153.959.562 222.553.217 165.477.698 

1-Faiz Hariç Harcama 111.187.942 166.553.167 124.139.897 

2-Faiz Harcamalar 42.771.620 56.000.050 41.337.801 

Gelirler 141.786.578 204.556.459 160.661.674 

1-Genel Bütçe Gelirleri 138.254.523 199.410.938 156.361.064 

2-Özel Bütçeli darelerin Gelirleri 2.236.812 3.417.133 2.862.996 

3-Düzen. ve Denet. Kurumlarn Gelirleri 1.295.243 1.728.388 1.437.614 

Bütçe Dengesi -12.172.984 -17.996.758 -4.816.024 

Faiz D Denge 30.598.636 38.003.292 36.521.777 


2008 ylnn Ocak-Eylül döneminde merkezi yönetim bütçe gerçeklemelerine 

bakldnda harcamalarn 165,5 milyar YTL, gelirlerin ise 160,7 milyar YTL olarak 

gerçekletii görülmektedir. Böylelikle, bütçe aç bu yln ilk dokuz aynda geçen yln 

ayn dönemine göre yüzde 60,4 orannda azalarak 4,8 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 

71


Gerçekleen bütçe aç, yllk bütçe aç hedefi olan 18 milyar YTL’nin yüzde 

26,8’ini oluturmaktadr. Bu oran, ylsonu bütçe aç gerçeklemesinin bütçe hedefinin 

altnda kalacan göstermektedir. 

Dier taraftan, faiz d fazla da yln ilk dokuz aynda geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 19,4 orannda artarak 36,5 milyar YTL olarak gerçeklemitir. Böylelikle, 2008 yl 

faiz d fazla hedefinin yüzde 96,1’ine yln ilk dokuz aynda ulalmtr. 

2. 2008 Ocak-Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri 

Merkezi yönetim bütçe giderleri, 2008 yl Ocak-Eylül döneminde 222,6 milyar YTL 

olarak öngörülen bütçe ödeneinin yüzde 74,4’ü orannda gerçekleerek 165,5 milyar 

YTL olmutur. Bu dönemdeki bütçe giderleri, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 7,5 

orannda artmtr. 

Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar (Kümülatif) 

(Bin YTL) 

2008 Ba langç 

Ödenei 

Ocak-Eylül 


Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri (A+B) 222.553.217 153.959.562 165.477.698 

A) Faiz Hariç Bütçe Giderleri 166.553.167 111.187.942 124.139.897 

1. Personel Giderleri 48.672.049 33.037.687 37.147.154 

2. Sosyal Güvenlik Kurumlarna Devlet Primi 6.405.463 4.092.679 4.534.414 

3. Mal ve Hizmet Alm Giderleri 22.905.423 13.631.877 15.067.922 

Savunma-Güvenlik 8.410.568 4.092.167 4.723.074 

Salk Giderleri 6.741.000 4.674.510 4.832.499 

Genel Tedavi ve Sa lk Malzemesi Giderleri 1.801.586 1.117.107 1.293.313 

Genel laç Giderleri 1.089.414 634.672 621.701 

Yeil Kart Salk Hizmetleri 3.850.000 2.922.731 2.917.485 

laç 1.240.000 989.955 975.312 

Tedavi ve Sa lk Malzemeleri 2.610.000 1.932.776 1.942.173 

Devlet Borçlanma Genel Giderleri 130.000 47.623 65.705 

Di er Mal ve Hizmet Giderleri 7.623.855 4.817.577 5.446.644 

4. Cari Transferler 69.206.600 47.691.738 52.507.176 

5. Sermaye Giderleri 11.775.030 7.551.032 9.825.053 

6. Sermaye Transferleri 2.084.420 2.626.056 2.052.616 

Yurtiçi Sermaye Transferleri 1.862.447 2.568.580 2.025.553 

Yurtd Sermaye Transferleri 221.973 57.476 27.063 

7. Borç Verme 3.933.510 2.556.873 3.005.562 

Yurtiçi Borç Verme 3.708.510 2.411.873 2.774.158 

Yurtd Borç Verme 225.000 145.000 231.404 

8. Yedek Ödenekler 1.570.672 0 0 

B) Faiz Giderleri 56.000.050 42.771.620 41.337.801 


2008 ylnn ilk dokuz aynda faiz hariç bütçe giderleri geçen yln ayn dönemine 

göre yüzde 11,6 orannda artla 124,1 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 

72

Kamu Maliyesi 

2008 Ocak-Eylül döneminde bütçe giderleri içinde yer alan, “personel giderleri” 

37,1 milyar YTL, “sosyal güvenlik kurumlarna devlet primi ödemeleri” 4,5 milyar YTL, 

“mal ve hizmet alm giderleri” 15,1 milyar YTL, “sermaye giderleri” 9,8 milyar YTL, 

“sermaye transferleri” 2,1 milyar YTL ve “borç verme” 3 milyar YTL olarak 


3. 2008 Ocak-Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 

2008 ylnn Ocak-Eylül döneminde merkezi yönetim bütçe gelirleri 2007 ylnn ayn 

dönemine göre yüzde 13,3 orannda art göstererek 160,7 milyar YTL olarak 

gerçeklemitir. Böylece, 2008 ylsonu hedefi olan 204,6 milyar YTL olan bütçe 

gelirlerinin yüzde 78,5’i bu dönemde gerçeklemitir. 

Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 

(Bin YTL) 

2008 Bütçe 

Ocak-Eylül 

Hedefi 


Merkezi Yönetim Gelirleri 204.556.459 141.786.578 160.661.674 


I-Vergi Gelirleri 171.206.312 111.656.696 127.277.063 

1. Gelir ve Kazanç Üzerinden Alnan Vergiler 52.600.000 34.219.793 40.373.566 

Gelir Vergisi 38.100.000 24.561.887 27.990.635 

Kurumlar Vergisi 14.500.000 9.657.906 12.382.931 

2. Mülkiyet Üzerinden Alnan Vergiler 4.029.000 3.189.933 3.686.809 

3. Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 71.382.312 46.960.922 50.858.024 

Dahilde Alnan Katma Deer Vergisi 17.652.000 12.530.400 12.723.132 

Özel Tüketim Vergisi 44.719.366 28.750.516 31.746.013 

Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 3.975.946 2.319.571 2.682.569 

ans Oyunlar Vergisi 400.000 244.967 279.888 

Özel letiim Vergisi 4.635.000 3.115.468 3.426.422 

4. Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden Alnan Vergiler 33.502.000 21.064.192 25.513.891 

thalde Alnan Katma Deer Vergisi 30.500.000 19.185.757 23.316.809 

5. Damga Vergisi 4.200.000 2.690.499 2.946.319 

6. Harçlar 5.400.000 3.495.681 3.861.936 

7. Baka Yerde Snflandrlmayan Dier Vergiler 93.000 35.676 36.518 

II-Teebbüs ve Mülkiyet Geliri 8.978.314 6.881.509 6.363.394 

III-Alnan Balar ve Yardmlar ile Özel Gelirler 801.520 1.599.986 645.705 

IV-Faizler, Paylar ve Cezalar 14.118.022 12.108.795 13.531.884 

1.Faiz Gelirleri 2.225.152 3.863.843 3.539.405 

2.Kii ve Kurumlardan Alnan Paylar 6.393.236 4.066.585 5.298.862 

3.Para Cezalar 3.399.900 2.732.420 2.238.991 

4.Dier Çeitli Gelirler 2.099.734 1.445.947 2.454.626 

V- Sermaye Gelirleri 4.306.770 6.007.537 8.257.063 

1.Tanmaz Sat Gelirleri 401.300 162.460 167.738 

2.Tanr Sat Gelirleri 5.470 3.106 663 

3.Dier Sermaye Sat Gelirleri 3.900.000 5.841.971 8.088.662 

Özel Bütçeli darelerin Gelirleri 3.417.133 2.236.812 2.862.996 

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlarn Gelirleri 1.728.388 1.295.243 1.437.614 


73


2008 yl Ocak-Eylül döneminde oluan bütçe gelirlerinin, 156,4 milyar YTL’si genel 

bütçe gelirleri, 2,9 milyar YTL’si özel bütçeli idarelerin öz gelirleri ve 1,4 milyar YTL’si de 

düzenleyici ve denetleyici kurumlarn gelirlerinden olumutur. 

2007 yl Ocak-Eylül döneminde 111,7 milyar YTL vergi tahsilat yaplmken, 2008 

ylnn ayn döneminde vergi gelirleri yüzde 14 orannda bir artla 127,3 milyar YTL vergi 

tahsil edilmitir. Böylece, ylsonu bütçe vergi gelirleri hedefinin yüzde 74,3’ü bu dönemde 


2008 yl Ocak-Eylül döneminde geçen yln ayn dönemine göre hemen hemen 

tüm vergi türlerinde kayda deer bir art gerçeklemitir. Buna göre, en yüksek art 

yüzde 28,2 oranla kurumlar vergisinde yaanmtr. Ayrca, gelir vergisinde yüzde 14, 

banka ve sigorta muameleleri vergisinde yüzde 15,6, dâhilde alnan KDV’de yüzde 1,5, 

ithalde alnan KDV’de yüzde 21,5, özel tüketim vergisinde yüzde 10,4, damga vergisinde 

yüzde 9,5 ve harçlarda yüzde 10,5 orannda art meydana gelmitir. 

AR-GE KANUNU 

5746 Sayl Aratrma ve Gelitirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakknda Kanun, 1 Nisan 

2008 tarihinden itibaren yürürlüe girmitir. Söz konusu Kanun ile Ar-Ge ve yenilik 

faaliyetlerine yönelik önemli tevik ve destek unsurlar getirilmitir. Ar-Ge teviklerinden 

31.12.2023 tarihine kadar yararlanlabilecektir. 

Kanunun en genel amac, orta vadede yurtiçi üretimin ithalat bamllnn azaltlmas 

amacyla sanayide kullanlan ithal ara girdilerin yurtiçinde üretilmesini salayacak 

mekanizmalarn gelitirilmesidir. Böylece, Kanunun getirdii uygulamalar ile sanayide Ar-Ge 

faaliyetlerinin yaygnlatrlmas salanarak özellikle ileri teknolojili ara girdilerin yurtiçinde 

üretilmesi mümkün olacaktr. 

Ülkemizde Ar-Ge faaliyetlerini tevik amacyla, 2004 ylndan itibaren Kurumlar Vergisi ve 

Gelir Vergisi Kanunlar uyarnca mükelleflere Ar-Ge harcamalarnn yüzde 40’n ilave olarak 

matrahlarndan indirme imkan tannmken, 5746 sayl Kanun ile bu oran yüzde 100’e 

çkarlmtr. Kanundan; 

74

Kamu Maliyesi 

* KOSGEB tarafndan oluturulan teknoloji merkezi iletmeleri, 

* Münhasran yurtiçinde Ar-Ge faaliyetinde bulunan ve en az elli tam zamanl edeer Ar-Ge 

personeli istihdam eden Ar-Ge merkezleri, 

* Kamu kurum ve kurulular ile Kanunla kurulan vakflar tarafndan veya uluslararas 

fonlarca desteklenen Ar-Ge ve yenilik projeleri, 

* Lisans, yüksek lisans, doktora örencileri ya da en çok be yl önce mezun olmu kiiler 

yararlanabileceklerdir. 

500 ve üzerinde tam zamanl edeer Ar-Ge personeli istihdam eden Ar-Ge merkezlerinde 

ayrca o yl yaplan Ar-Ge ve yenilik harcamasnn bir önceki yla göre artnn yars, kurum 

kazancnn tespitinde indirim konusu yaplacaktr. Ar-Ge Kanunu; 

* Yaplan Ar-Ge harcamalarnn tamamnn kurumlar vergisi matrahndan indirilmesini, 

* Ar-Ge ve destek personelinin ücretlerinin yüzde 80’inin (doktoral olanlar için yüzde 90) 

gelir vergisinden istisna edilmesini, 

* Ar-Ge ve destek personeli (kamu personeli hariç) ile Teknoloji Gelitirme Bölgeleri 

Kanunu’nun geçici 2 nci maddesi gereince ücreti gelir vergisinden istisna olan personelin; 

bu çalmalar karlnda elde ettikleri ücretleri üzerinde hesaplanan SSK iveren paynn 

yarsnn 5 yl süre ile Maliye Bakanl bütçesine konacak ödenekten karlanmasn, 

* Bu Kanun kapsamndaki her türlü Ar-Ge ve yenilik faaliyeti ile ilgili olarak düzenlenen 

katlara tannan damga vergisi istisnasn, 

* Teknoloji ve yenilik odakl i fikirlerini desteklemek amacyla kamu idareleri tarafndan 

salanacak teknogiriim sermayesi desteini salamaktadr. 

75


D. ÖZELLETRME GELRLER 

1980’li yllarla birlikte tüm dünyada serbest piyasa ekonomisi yönündeki gelimeler, 

kamu sektörünün yeniden yaplanmasn zorunlu hale getirmitir. 

Ülkemizde de bu kapsamda, ekonominin rekabetçi bir ortamda büyüyebilmesi ve 

kamu finansmannda istikrarl bir dengeye ulamas için devletin, özellikle tekelci 

konumundaki ekonomik faaliyetlerinin hzl bir biçimde özelletirilmesi gündeme gelmi 

ve bu konuda çok önemli admlar atlmtr. 

Yaplan özelletirme uygulamalarnda temel yaklam, elde edilen özelletirme 

bedelinin yükseklii veya özelletirilen kurulularn says ile snrl olmayan bir anlayla, 

üretim maliyetlerini düürerek, verimlilii yükseltmek ve bu sayede rekabet gücünü ve 

istihdam artrmak olmutur. 

Yllar tibaryla Özelletirme Gelirleri 

(Milyon $) 

9.000 

8.000 

7.000 

6.000 

5.000 

4.000 

3.000 

2.000 

1.000 

0 

8.222 8.096 

6.255 

4.259 

536 

1.283 

187 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-Eylül 

Kaynak: Özelletirme daresi Bakanl 

1986–2002 yllar arasnda Özelletirme daresi tarafndan yaplan 

özelletirmelerden yaklak 8 milyar dolar gelir elde edilmiken, 2003 ylndan itibaren 

günümüze kadar yaklak 28,5 milyar dolar özelletirme geliri elde edilmitir. Bunun yan 

sra, ihalesi tamamlanm onay ve sözlemesi imza aamasnda olan özelletirme 

uygulamalarndan da 4 milyar YTL’den fazla gelir elde edilmesi beklenmektedir. 

Özelletirme daresi, TMSF ve Ulatrma Bakanl tarafndan gerçekletirilen 

özelletirmelerle birlikte toplam özelletirme tutar ise 50 milyar dolar amtr. 

76

Kamu Maliyesi 

TÜRKYE’DEK EN BÜYÜK ÖZELLETRMELER (2003–2008) 

Özelletirilen Kurum Yl Bedel ( Milyon $) Sektör 

Türk Telekom Özelletirilen Kurum Yl 2005 Bedel ( Milyon $) 6.550 Sektör Telekomünikasyon 

Tüpra 2006 4.140 Petrol 

Türk Telekom 2005 6.550 Telekomünikasyon 

Erdemir 

Tüpra 

2006 

2006 4.140 

2.770 malat 

Petrol 

Sanayi 

Petkim Erdemir 2008 2006 2.770 2.040 malat malat Sanayi Sanayi 

Türk Petkim Telekom 2008 2008 2.040 1.873 Telekomünikasyon 

malat Sanayi 

Türk Telekom 2008 1.873 Telekomünikasyon 

T. Halk Bankas 2007 1.839 Bankaclk 

T. Halk Bankas 2007 1.839 Bankaclk 

Tekel 

Tekel 

Sigara 

Sigara 


2008 1.720 

1.720 

malat malat Sanayi Sanayi 

Karayollar Gen. Müd. Levent Arsas 2007 2007 800 800 Gayrimenkul 

Mersin Liman 2005 2005 755 755 Ulatrma Ulatrma 

Tüpra 2005 454 Petrol 

Tüpra 2005 454 Petrol 

Baak Sigorta 2006 268 Sigorta 

Baak 

Hilton 

Sigorta 

Hoteli 

2006 

2005 256 

268 

Hizmetler 

Sigorta 

Hilton THY Hoteli 2005 2006 208 256 Hizmetler Hizmetler 

THY 2006 208 Hizmetler 



Özelletirme ilemlerinin yöntemlerine göre dalmna bakldnda 2008 Eylül ay 

itibariyle özelletirmelerin yüzde 64’ü blok sat, yüzde 22’si halka arz, yüzde 6’s varlk 

sat, yüzde 4’ü MKB’de sat, yüzde 2’si iletme tesis sat ve yüzde 2’si ise bedelli 

devirlerdir. 

Yöntemler tibariyle Özelle tirme lemleri 

%4 

%6 %2 %2 

%22 

%64 

Blok Sat Halka Arz MKB'de Sat Varlk Sat Bedelli Devir letme Tesis Sat 


Özelletirmede gelinen nokta itibariyle 1986 ylndan itibaren balanan ve tamam 

kamuya ait veya kamu itiraki olan kurululardaki kamu paylarnn özelletirme 

kapsamna alnmas yoluyla yürütülen program çerçevesinde, bugüne kadar 196 

kuruluta hisse senedi veya varlk sat/devir ilemi yaplm ve bu kurululardan 

187’sinde hiç kamu pay kalmamtr. 

77


Halen özelletirme kapsamnda 2, kapsam ve programda 15 olmak üzere toplam 

17 kurulu bulunmaktadr. Bu kurulularn 13’ündeki kamu paylar ise yüzde 50’nin 

üzerindedir. Kapsamda bulunan 2 kuruluun programa alnmas yönündeki çalmalar 

sürmektedir. Ayrca, özelletirme kapsam ve programnda 62 tanmaz, 77 tesis, 5 liman, 

8 otoyol ve 2 boaz köprüsü ile ans oyunlar lisans hakk da yer almaktadr. 

Bundan sonraki dönemde de rekabet gücünü artran, yeni pazarlara açlm 

salayan ve en önemlisi istihdam artran özelletirme uygulamalarna kararllkla devam 

edilecektir. 

E. VERG YÜKÜ 

1. Türkiye’de ve OECD Ülkelerinde Vergi Yükü 

Vergi yükü, bir ülkede ödenen toplam vergi miktarnn GSYH’ye orann ifade 

etmektedir. 

Kamu ekonomisinin fonksiyonlar ile vergi yükü ve kamu harcamalarnn büyüklüü 

arasndaki ilikileri konu alan aratrmalara göre, bir ülkenin sosyal ve ekonomik 

gelimilik düzeyi ile toplam vergi yükü arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. 

Gelimekte olan ülkelerde gerek kii bana gelir gerekse marjinal tasarruf eiliminin 

düük olmas vergi ödeme gücünü snrlamaktadr. Dolaysyla refah düzeyi düük olan 

ülkelerde vergi yükü düüktür. Ancak refah düzeyi yükseldikçe vergi yükü de artmaktadr. 

Vergi yükünü etkileyen faktörlerden biri de devletin ekonomi içindeki faaliyetlerinin 

geniliidir. Vergi yükü bir anlamda kamunun ekonomiden çektii kaynaklar da ifade 

ettii için devletin sosyal ve ekonomik anlamda görevleri geniledikçe vergi yükü de 

artacaktr. 

Vergi toplama ve devletin üstlenecei faaliyetlerdeki kst, ülkelerin vergi yüküyle ilgili 

hedeflerinin de farkl olmasna yol açacaktr. Ancak ülkenin salkl kalknmas için vergi 

yükünün arttrlmas gereklidir. 

OECD hesaplamalarna göre, OECD üyesi 30 ülkedeki vergi yükü oranlar aadaki 

tabloda gösterilmitir. 

78

Kamu Maliyesi 

OECD Ülkelerinde Vergi Yükü 

1975 1985 1990 1995 

2000 2004 

Kanada 32,0 32,5 35,9 35,6 35,6 33,6 33,4 33,4 

Meksika - 17,0 17,3 16,7 18,5 19,0 19,9 20,6 

ABD 25,6 25,6 27,3 27,9 29,9 26,0 27,3 28,2 

Avustralya 25,8 28,3 28,5 28,8 31,1 31,1 30,9 - 

Japonya 20,9 27,4 29,1 26,8 27,0 26,3 27,4 - 

Kore 15,1 16,4 18,9 19,4 23,6 24,6 25,5 26,8 

Yeni Zelanda 28,5 31,1 37,4 36,6 33,6 35,5 37,8 36,5 

Avusturya 36,7 40,9 39,6 41,1 42,6 42,8 42,1 41,9 

Belçika 39,5 44,4 42,0 43,6 44,9 44,8 45,4 44,8 

Çek Cumhuriyeti - - - 37,5 35,3 38,3 37,8 36,7 

Danimarka 38,4 46,1 46,5 48,8 49,4 49,3 50,3 49,0 

Finlandiya 36,5 39,7 43,5 45,7 47,2 43,4 44,0 43,5 

Fransa 35,4 42,8 42,0 42,9 44,4 43,5 44,1 44,5 

Almanya 34,3 36,1 34,8 37,2 37,2 34,8 34,8 35,7 

Yunanistan 16,9 22,2 22,8 25,2 29,7 27,1 27,3 27,4 

Macaristan - - - 41,3 38,0 37,6 37,2 37,1 

zlanda 30,0 28,2 30,9 31,2 38,1 38,3 41,4 - 

Irlanda 28,7 34,6 33,1 32,0 31,7 30,2 30,6 31,7 

Italya 25,4 33,6 37,8 40,1 42,3 41,1 41,0 42,7 

Lüksemburg 32,8 39,5 35,7 37,1 39,1 37,9 38,6 36,3 

Hollanda 41,2 42,6 42,9 41,5 39,7 37,4 39,1 39,5 

Norveç 39,2 42,6 41,0 40,9 42,6 43,3 43,7 43,6 

Polonya - - - 36,2 31,6 33,4 34,3 - 

Portekiz 19,7 25,2 27,7 31,7 34,1 33,8 34,8 35,4 

Slovakya - - - - 32,9 31,6 31,6 29,6 

spanya 18,4 27,2 32,5 32,1 34,2 34,7 35,8 36,7 

sveç 41,6 47,8 52,7 48,1 52,6 49,9 50,7 50,1 

sviçre 24,5 26,1 26,0 27,8 30,5 29,1 29,7 30,1 

Türkiye 16,0 15,4 20,0 22,6 32,3 31,3 32,3 32,5 

ngiltere 35,3 37,6 36,3 34,7 37,3 35,6 36,5 37,4 

Ortalama: 

OECD Toplam 29,5 32,7 33,9 34,9 36,2 35,5 36,2 - 

OECD Amerika 28,8 25,0 26,8 26,7 28,0 26,2 26,9 27,4 

OECD Pasifik 22,6 25,8 28,5 27,9 28,8 29,4 30,4 - 

OECD Avrupa 31,1 35,4 36,2 37,2 38,6 37,8 38,4 - 

AB 19 32,1 37,4 38,0 38,7 39,2 38,3 38,7 - 

AB 15 32,1 37,4 38,0 38,8 40,4 39,1 39,7 39,8 

Kaynak: Revenue Statistics 1965-2006 - 2007 Edition 

AB 15 ülkeleri: Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Lüksemburg, Hollanda, 

Portekiz, spanya, sveç ve ngiltere 

AB 19 ülkeleri: AB 15 ve Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya ve Slovakya 

2005 

2006 

Geçici 

OECD ülkelerinde vergi yükünün istikrarl bir art eiliminde olduu görülmektedir. 

OECD toplamnda 2004 ylnda yüzde 35,5 olan vergi yükü 2005 ylnda yüzde 36,2’ye 

yükselmitir. Vergi yükündeki en belirgin art Euro Bölgesinde (AB15) gerçeklemitir. 

Avrupa Bölgesinde, 2004 ylnda yüzde 39,1 olan vergi yükü 2005 ylnda yüzde 39,7’ye, 

2006 ylnda ise yüzde 39,8’e yükselmitir. 

Gelimi ülkelerde vergi yükü artnn temel nedeni, refah devletinin finansman 

ihtiyac olurken, gelimekte olan ülkelerde kronik kamu açklarnn finansman olmutur. 

AB ülkelerindeki vergi yükü, kamu kesiminin ekonomideki paynn artmasna paralel 

olarak yükselmektedir. Özellikle, sosyal güvenlik açn finanse etmek amacyla vergi 

79

yükü hzla artm ve (sosyal güvenlik ödemeleri dahil) ortalama yüzde 40’lar düzeyine 

yükselmitir. 


yükü OECD’nin hzla artm 2006 ve (sosyal yl geçici güvenlik verilerine ödemeleri göre dahil) vergi yükü, ortalama Danimarka’da yüzde 40’lar yüzde düzeyine 49, 

yükselmitir. 

Belçika’da yüzde 44,8, Fransa’da yüzde 44,5, Almanya’da yüzde 35,7, ngiltere’de yüzde 

37,4, Portekiz’de yüzde 35,4, talya’da yüzde 42,7 ve Türkiye’de ise yüzde 32,5 olmutur. 

OECD’nin 2006 yl geçici verilerine göre vergi yükü, Danimarka’da yüzde 49, 

Belçika’da yüzde 44,8, Fransa’da yüzde 44,5, Almanya’da yüzde 35,7, ngiltere’de yüzde 

Türkiye'de Toplam Vergi Yükü 

37,4, Portekiz’de yüzde 35,4, talya’da yüzde 42,7 ve Türkiye’de ise yüzde 32,5 olmutur. 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

(1) MERKEZ YÖNETM BÜTÇES 54.258.328 76.329.870 89.472.288 105.976.250 137.559.561 152.983.705 


(2) MAHALL DARELER 5.811.343 7.268.951 9.826.917 12.773.640 3.464.155 3.909.854 

Belediyeler 5.166.387 6.449.667 8.731.462 11.449.154 3.434.264 3.870.991 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

l Özel dareleri 2002 539.094 2003 691.011 2004 910.550 2005 1.090.228 200629.891 200738.863 

(1) MERKEZ YÖNETM BÜTÇES 54.258.328 76.329.870 89.472.288 105.976.250 137.559.561 152.983.705 

(1) ller MERKEZ Bankas YÖNETM BÜTÇES 54.258.3280 76.329.8700 89.472.2880 105.976.2500 137.559.5610 152.983.7050 

(2) MAHALL DARELER 5.811.343 7.268.951 9.826.917 12.773.640 3.464.155 3.909.854 

(2) Belediyeler MAHALL Su ve Kanalizasyon DARELER dareleri 5.166.387 5.811.343 105.862 6.449.667 7.268.951 128.273 8.731.462 9.826.917 184.905 11.449.154 12.773.640 234.258 3.434.264 3.464.1550 3.870.991 3.909.8540 

(3) l FONLAR Belediyeler Özel dareleri 1.552.403 539.094 5.166.387 1.302.785 691.011 6.449.667 910.550 2.161.026 8.731.462 1.090.228 2.318.553 11.449.154 29.891 3.434.264 0 38.863 3.870.991 0 

ller Fonlarn Bankas 

l Özel dareleri Vergi Benzeri Gelirleri 1.552.403 0 

539.094 1.302.785 0 

691.011 2.161.026 0 

910.550 2.318.553 0 

1.090.228 

0 

29.891 0 0 

38.863 0 

Su ve Kanalizasyon dareleri 105.862 128.273 184.905 234.258 0 0 

(4) TOPLAM ller Bankas (1+2+3) 61.622.0740 84.901.6060 101.460.2310 121.068.4430 141.023.7160 156.893.5590 

(3) FONLAR 1.552.403 1.302.785 2.161.026 2.318.553 0 0 

(5) SOSYAL Su ve Kanalizasyon GÜVENLK dareleri KURUMLARI 16.559.520 105.862 23.527.957 128.273 29.679.267 184.905 33.104.098 234.258 43.742.0900 47.504.8460 

Fonlarn Vergi Benzeri Gelirleri 1.552.403 1.302.785 2.161.026 2.318.553 0 0 

(3) FONLAR Emekli Sand 1.552.403 4.318.699 1.302.785 6.148.116 2.161.026 7.157.642 2.318.553 8.185.847 8.894.0000 9.786.0000 

(4) TOPLAM (1+2+3) 61.622.074 84.901.606 101.460.231 121.068.443 141.023.716 156.893.559 

Ba-Kur Fonlarn Vergi Benzeri Gelirleri 1.552.403 1.884.811 1.302.785 2.731.624 2.161.026 3.776.455 2.318.553 3.547.781 7.156.7580 5.742.8290 

(5) SOSYAL GÜVENLK KURUMLARI 16.559.520 23.527.957 29.679.267 33.104.098 43.742.090 47.504.846 

(4) Emekli TOPLAM SSK Sand (1+2+3) 61.622.074 4.318.699 9.597.501 84.901.606 6.148.116 13.613.000 101.460.231 7.157.642 17.397.000 121.068.443 8.185.847 19.865.378 141.023.716 8.894.000 25.703.675 9.786.000 156.893.559 29.562.848 

Ba-Kur 

(5) SOSYAL sizlik Sigortas GÜVENLK KURUMLARI 

1.884.811 

16.559.520 758.509 2.731.624 

23.527.957 1.035.217 3.776.455 

29.679.267 1.348.170 3.547.781 

33.104.098 1.505.092 7.156.758 

43.742.090 1.987.657 5.742.829 

47.504.846 2.413.169 

SSK 

(6) TOPLAM Emekli Sand (4+5) 

9.597.501 

78.181.594 4.318.699 

13.613.000 

108.429.563 6.148.116 

17.397.000 

131.139.499 7.157.642 

19.865.378 

154.172.541 8.185.847 

25.703.675 

184.765.806 8.894.000 

29.562.848 

204.398.405 9.786.000 

sizlik Sigortas 758.509 1.035.217 1.348.170 1.505.092 1.987.657 2.413.169 

(7) ÇALIANLARI Ba-Kur TASARRUFA TEVK 1.884.8110 2.731.624 0 3.776.455 0 3.547.781 0 7.156.758 0 5.742.829 0 

(8) KONUT SSK EDNDRME YARDIMI 9.597.501 0 13.613.0000 17.397.0000 19.865.378 0 25.703.675 0 29.562.848 0 

(9) sizlik GENEL Sigortas TOPLAM (6+7+8) 78.181.594 758.509 108.429.563 1.035.217 131.139.499 1.348.170 154.172.541 1.505.092 184.765.806 1.987.657 204.398.405 2.413.169 

(6) GSYH(Piyasa TOPLAM (4+5) fiyatlaryla) 78.181.594 350.476.089 108.429.563 454.780.659 131.139.499 559.033.026 154.172.541 648.931.712 184.765.806 758.390.785 204.398.405 

853.636.236 

Vergi (7) ÇALIANLARI Yükü (Parafiskal TASARRUFA Gelirler Hariç) TEVK 17,60 18,70 18,10 18,70 18,60 18,40 

Vergi (8) KONUT Yükü (Parafiskal EDNDRME Gelirler YARDIMI Dahil) 22,30 23,80 23,50 23,80 24,40 23,90 

(9) Kaynak: GENEL DPT TOPLAM (6+7+8) 78.181.594 108.429.563 131.139.499 154.172.541 184.765.806 204.398.405 

1) Merkezi yönetim vergi gelirleri, 2006 ylndan itibaren mahalli idare ve fon paylarn da kapsamaktadr. 

GSYH(Piyasa fiyatlaryla) 350.476.089 454.780.659 559.033.026 648.931.712 758.390.785 853.636.236 

2) Vergi iadeleri hariçtir. 

Vergi Yükü (Parafiskal Gelirler Hariç) 17,6 18,7 18,1 18,7 18,6 18,4 

(6) TOPLAM (4+5) 78.181.594 108.429.563 131.139.499 154.172.541 184.765.806 204.398.405 

(7) ÇALIANLARI TASARRUFA TEVK 0 0 0 0 0 0 

(8) KONUT EDNDRME YARDIMI 0 0 0 0 0 0 

(9) GENEL TOPLAM (6+7+8) 78.181.594 108.429.563 131.139.499 154.172.541 184.765.806 204.398.405 

GSYH (Piyasa fiyatlaryla) 350.476.089 454.780.659 559.033.026 648.931.712 758.390.785 853.636.236 

Vergi Yükü (Parafiskal Gelirler Hariç) 17,6 18,7 18,1 18,7 18,6 18,4 

Vergi Yükü (Parafiskal Gelirler Dahil) 22,3 23,8 23,5 23,8 24,4 23,9 

Kaynak: DPT 

1) 2006 yılı öncesi konsolide bütçe verileridir. 

2) Merkezi yönetim vergi gelirleri, 2006 yılından itibaren mahalli idare ve fon paylarını da kapsamaktadır. 


Vergi Yükü (Parafiskal Gelirler Dahil) 22,3 23,8 23,5 23,8 24,4 23,9 

Kaynak: DPT 

DPT tarafndan yeni seri milli gelir verilerine göre yaplan hesaplamalarda ise 

1) Merkezi yönetim vergi gelirleri, 2006 ylndan itibaren mahalli idare ve fon paylarn da kapsamaktadr. 



Türkiye'de, 2002 ylnda yüzde 17,6 olan parafiskal gelirler hariç toplam vergi yükü, 2007 

ylnda 18,4 seviyesine yükselmitir. Ayn ekilde, 2002 ylnda yüzde 22,3 olan parafiskal 

DPT tarafndan yeni seri milli gelir verilerine göre yaplan hesaplamalarda ise 

gelirler dahil vergi yükü de 2007 ylnda 23,9’a yükselmitir. 

Türkiye'de, 2002 ylnda yüzde 17,6 olan parafiskal gelirler hariç toplam vergi yükü, 2007 

ylnda 18,4 seviyesine yükselmitir. Ayn ekilde, 2002 ylnda yüzde 22,3 olan parafiskal 

gelirler dahil vergi yükü de 2007 ylnda 23,9’a yükselmitir. 

80

Kamu Maliyesi 

2. stihdam Üzerindeki Vergi Yükü 

Ülkemizde 2008 yl bandan itibaren yürürlüe giren asgari geçim indirimi 

uygulamasyla ücretler üzerindeki vergi yükünde, dier bir ifadeyle istihdam üzerindeki 

vergi yükünde önemli derecede azalma salanmtr. Çalann medeni ve ailevi 

durumunu da dikkate alan bu uygulama neticesinde bekar ücretliler için asgari ücretin 

yllk brüt tutarnn yüzde 50’si, evli ve ei çalmayan ücretliler için asgari ücretin yllk 

brüt tutarnn yüzde 60’, evli ve iki çocuklu ücretliler için asgari ücretin yllk brüt tutarnn 

yüzde 75’i, evli ve 4 çocuklu ücretliler için ise asgari ücretin yllk brüt tutarnn yüzde 85’i 

vergi dnda braklmaktadr. Daha açk bir ekilde ifade etmek gerekirse, bu sistemle 

asgari ücretli çalanlar için ücretin genel olarak en az yars, dört çocuklu bir asgari 

ücretli için ise neredeyse tamam vergi dnda braklmaktadr. 

2007 Ylnda 

2007 

OECD 

Ylnda OECD 

Ülkelerinde 

Ülkelerinde 

Ortalama 

Ortalama Ücret 

Ücret 

Üzerindeki 

Üzerindeki 

Vergi 

Vergi Yükü 

Yükü 

( Evli, Ei Çalmyor ve 2 Çocuklu) 

( Evli, Ei Çalmyor ve 2 Çocuklu) 

2007 

1 Macaristan 2007 43,8 

2 Yunanistan 1 Macaristan 43,8 42,6 

3 Fransa 2 Yunanistan 42,6 41,9 

4 Belçika 3 Fransa 41,9 40,5 

5 sveç 4 Belçika 40,5 39,4 

6 Avusturya 5 sveç 39,4 37,9 

7 Finlandiya 6 Avusturya 37,9 37,8 

8 Polonya 7 Finlandiya 37,8 37,4 

9 Hollanda 36,6 

8 Polonya 37,4 

10 Türkiye* 36,5 

9 Hollanda 36,6 

11 Almanya 36,4 

10 Türkiye* 36,5 

12 Italya 33,8 

11 Almanya 36,4 

13 spanya 32,7 

14 Norveç 12 talya 33,8 30,4 

15 Danimarka 13 spanya 32,7 29,7 

16 ngiltere 14 Norveç 30,4 28,3 

17 Portekiz 15 Danimarka 29,7 27,5 

18 Slovakya 16 ngiltere 28,3 24,2 

19 Japonya 17 Portekiz 27,5 23,8 

20 Çek 18 Cumhuriyeti Slovakya 24,2 21,3 

21 Kanada 19 Japonya 23,8 19,9 

22 sviçre 

20 Çek Cumhuriyeti 21,3 

18,3 

23 ABD 18,1 

21 Kanada 19,9 

24 Kore 17,3 

22 sviçre 18,3 

25 Meksika 15,3 

23 ABD 18,1 

26 Avustralya 15,1 

27 Lüksemburg 

24 Kore 17,3 

14,3 

28 zlanda 25 Meksika 15,3 11,4 

29 Yeni 26Zelanda Avustralya 15,1 2,8 

30 rlanda 27 Lüksemburg 14,3 -1,1 

OECD 28 Toplam zlanda 11,4 27,3 

Kaynak: OECD, Taxing 29 Wages Yeni Zelanda 2006-2007, 2007 Edition 

2,8 

* Türkiye için 200930 yl rakamdr rlanda (5763 sayl Kanun'un etkisi dahil edilmitir). 

-1,1 

OECD Toplam 27,3 

Kaynak: OECD, Taxing Wages 2006-2007, 2007 Edition 

* Türkiye için 2009 yl rakamdr (5763 sayl Kanun'un etkisi dahil edilmitir). 

81


Asgari geçim indirimi uygulamas, sosyal güvenlik primi içi ve iveren paylar ile isizlik 

sigortas primi içi ve iveren paylarn da kapsayan ortalama ücret üzerindeki vergi 

yükünde düüe neden olmutur. 2007 ylnda ortalama ücret üzerindeki vergi yükü 

bakmndan 30 OECD ülkesi arasnda yüzde 42,7’lik oran ile 2 nci srada yer alan 

Türkiye’de, 1 Ocak 2008’de yürürlüe giren asgari geçim indirimi müessesesi 

sonucunda çalanlar üzerindeki vergi ve sosyal güvenlik primi yükünde 3,6 puanlk bir 

indirim olmu ve vergi yükü yüzde 39,1’ e dümütür. 

Dier taraftan, 5763 Sayl Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda 

Kanun ile 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu’nun 81 nci 

maddesinde 01/10/2008 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere yaplan deiiklikle, özel 

sektörde istihdam edilen sigortallar için ödenen malullük, yallk ve ölüm sigortalar 

primlerinden iveren hissesine isabet eden tutarn yüzde 5’lik ksmnn Hazinece 

karlanmas uygulamas yürürlüe girmitir. Bu uygulamann yürürlüe girdii tarihten 

itibaren ylsonuna kadar olan 3 aylk sürenin de olumlu etkisinin hesaba katlmas ile 

istihdam üzerindeki vergi ve sosyal güvenlik primleri yükünde ilave yüzde 0,6 puan 

iyileme olmakta ve yük 2008 ylnn tamam için yüzde 38,5’e dümektedir. 

Bütün bu uygulamalar neticesinde ülkemizde istihdam üzerindeki vergi yükü önemli 

ölçüde azaltlmtr. Prim indiriminin olumlu etkisi 2008 ylnda 3 ay etkisini 

gösterecekken, 2009 yl için tüm yl uygulanacak bu indirim sonucunda vergi yükü yüzde 

36,5 oranna düecektir. Buna göre, Türkiye sralamada Hollanda, Polonya, Finlandiya, 

Avusturya, sveç, Belçika, Fransa, Yunanistan ve Macaristan’n ardnda yer almtr. 

F. VERG ESNEKL 

Vergi esneklii, vergi gelirlerinde önemli bir kyaslama unsurudur ve vergi gelirlerinin 

milli gelirdeki deiimlere kar duyarlln gösterir. Baka bir ifadeyle, vergi esneklii, 

vergi gelirlerinde meydana gelen mutlak deiikliklerin ayn dönemde milli gelirde 

meydana gelen mutlak deiiklie orandr. Bir vergi sisteminin esnek olduunu 

söyleyebilmek için bu orann 1’den büyük olmas gerekmektedir. Bu orann 1’den büyük 

olmas verginin ayn zamanda otomatik istikrarlandrc özellii olduunu da gösterir. 

Genel kabul görmü kurallara göre, vergi esneklii katsaysnn 1’in altnda olmas, vergi 

gelirlerinde azalma olduunun somut bir göstergesidir. 

82

Kamu Maliyesi 

Vergi esnekliinin salanmas, vergilerin mali amacyla ilikili olmakla birlikte vergi 

sisteminden maliye politikasnn bir arac olarak yararlanlmas hususunda çok önemli bir 

role sahiptir. Vergi esneklii, otomatik istikrarlandrc özelliinden dolay, enflasyonist 

durumlarda bütçe fazlas meydana geldiinde daraltc etki yaparak, durgunluun olduu 

dönemlerde ise bütçe aç olutuunda geniletici etki yaparak ekonomik istikrarn 

salanmasna yardmc olur. 

Bir verginin gelir esneklii, verginin matrahnn dönemsel gelimelere ne ölçüde 

tepki verdiine, vergi tarifesine ve vergi tekniine baldr. Ancak bir verginin gelir 

esneklii yüksek olsa bile konjonktürel istikrar salayc etkisinin olmas, vergi içindeki 

haslatna baldr. Eer vergi haslat içindeki pay küçükse konjonktürel etkisi de 

önemsenmeyecek kadar snrl olabilir. 

deal bir vergi sisteminin oluturulabilmesi için vergi sisteminin bünyesindeki her bir 

verginin konjonktürel esnekliinin bilinmesi gerekmektedir. Özellikle vergilerin mali 

amacnn, yani yeterli ölçüde vergi geliri temin edebilme amacnn gerçekletirilmesi için 

vergi sisteminin milli gelirde meydana gelen artlara paralel olarak vergi gelirlerinde art 

salayacak pozitif bir gelir esnekliine sahip olmas gerekmektedir. 

Vergi Esneklikleri 

2005 2006 2007 

Vergi Gelirleri Art* 19,2 14,9 11,2 

Gelir ve Kurumlar Vergisi Toplamnn Art ( Yüzde) 15,0 9,9 20,1 

GSYH Yllk Art (Yüzde) 16,1 16,9 12,6 

Toplam Vergi Gelirlerinin Esneklii 1,2 0,9 0,9 

Gelir ve Kurumlar Vergisi Toplamnn Esneklii 0,9 0,6 1,6 

Kaynak. Maliye Bakanl 

*Net vergi gelirlerindeki art ifade etmektedir. 

Ülkemizde toplam vergi gelirlerinin esneklii, 2005 ylnda 1,2 iken 2006 ve 2007 

yllarnda 1 dolaylarnda seyretmitir. Bu durum, ülkemizde vergilerin otomatik 

istikrarlandrc olma özelliine sahip olduunu göstermektedir. Böylece vergilerde bir 

deiiklik yapmadan, vergi gelirleri milli gelirdeki artlarla uyumlu bir ekilde artarak 

ekonomik istikrarn sürdürülmesine katk salamaktadr. 

83


Gelir ve kurumlar vergisi toplamnn esneklii, 2005 ylnda 1 dolaylarnda iken 2006 

ylnda 0,6 düzeyine dütükten sonra 2007 ylnda 1’in üzerine çkarak 1,6 olmutur. 

2007 ylnda gelir ve kurumlar vergisi esnekliinde meydana gelen artn nedeni, 2006 

ylnda uygulamaya konulan oran indirimlerinin sonucunda gelir ve kurumlar vergisi 

gelirlerinin yüzde 20,1 art göstermesidir. Bu art, GSYH’deki arttan nispi olarak daha 

fazla olmutur. 

84

2 0 

V 

0 8 

DEVLET BORÇLARI

Devlet Borçları 

DEVLET BORÇLARI 


1. Makroekonomik Çerçeve ve Borç Yönetimi 

Türkiye ekonomisinin 2001 yl mali krizi sonrasndaki gidiat, geçmite ortaya 

konulan uygulamalardan farkl olarak küresel ve uzun vadeli perspektifle biçimlenmitir. 

2002 yl sonras dönemde Türkiye’nin uygulad ekonomi politikasnn uzun vadeye 

dönük oluu; para otoritesinin daha bamsz bir yapya kavuturulmas, kamu 

finansmannda parasallatrmann önüne geçilmesi ile sk bir mali disiplinin ortaya 

konmas ve sosyo-ekonomik yapsal reformlarn hayata geçirilmesi ile açkça 


2001 ylna kadar kamu açklarnn yaratt finansman sorunlar ile yaayan ve 

sürekli kamu borçlarnn sürdürülebilirliini tartan Türkiye, Kasm 2000 ve ubat 2001 

krizlerinin ardndan kamu finansman ve mali tutarllk açsndan önemli admlar atmtr. 

Bu dönemden sonra daha istikrarl bir yapya kavuan Türkiye, gelimekte olan ülkeler 

lehine hareket eden küresel finans piyasasndaki gelimeleri de arkasna alarak büyüme, 

fiyat istikrar, kamu maliyesi ve borçlanma alanlarnda önemli iyilemeler kaydetmitir. Bu 

baarl gelimelerde uzun vadeli politika perspektiflerinin ve küresel parametreleri de 

dikkate alan para politikalaryla uyumlu, etkin maliye politikalarnn etkisi büyüktür. 

2002 ylndan bu yana sürdürülen disiplinli makroekonomik politikalarn 

uygulanmasna, mali disipline ve faiz d fazla politikasna 2008 ylnda da ara vermeden 

devam edilmektedir. Mali disiplin, yapsal reformlarn uygulanmas ve kararl özelletirme 

politikalar sonucunda makroekonomik temellerde salanan iyileme ilk dokuz ay 

itibaryla 2008 yl finansman programndaki dengelerin korunmasna katkda 

bulunmutur. Bu kapsamda, 2008 yl için öngörülen finansman program baaryla 

uygulanm ve d piyasalardan kaynaklanan dalgalanmalarn borç dinamikleri üzerindeki 

etkisi minimize edilmitir. 

1 

87


Bu çerçevede, toplam kamu açna ve borç yüküne ilikin Maastricht kriteri 

tutturulmu; AB tanml brüt kamu borç yükü, AB-27 ortalamalarnn çok altna çekilmi; 

net kamu borç stoku, hem milli gelire oran olarak, hem de mutlak deer olarak 

azaltlm; faiz harcamalarnn, vergi gelirlerine oran önemli ölçüde düürülmü; borcun 

vade ve döviz kompozisyonunda önemli iyiletirmeler salanmtr. 

2. Kamu Finansman ve Merkezi Yönetim Borç Stoku 

Borç stokunun sürdürülebilirliinin önemli göstergelerinden biri olan Merkezi 

Yönetim Bütçesi faiz d fazla hedefinin tutturulmas, hatta baz yllarda faiz d fazlann, 

hedefin üzerinde gerçeklemesi ile azalan bütçe açna paralel olarak Kamu Kesimi 

Borçlanma Gerei önemli ölçüde azaltlm ve yllar sonra ilk kez 2005 ylnda negatife 

dönmütür. 

Kamu Kesimi Borçlanma Gerei / GSYH 

(Yüzde) 

10 

8 

9,99 

7,33 

6 

4 

2 

0 

-2 

3,65 

0,83 

0,10 

-0,31 -1,97 

-0,02 

2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008** 2009*** 

Kaynak: DPT 

(*) Geçici 

(**) Gerçekleme Tahmini 

(***) Program 

2002 ylnda yüzde 9,99 olan kamu kesimi borçlanma gereinin GSYH’ye oran, 

2005 ylnda yüzde -0,31 ve 2006 ylnda yüzde -1,97 olarak gerçeklemitir. Bu 

göstergeler, kamu kesimi genel dengesinin yllar sonra pozitife döndüünü 

göstermektedir. 

Buna bal olarak, Merkezi Yönetim Toplam Borç Stokunun art hz yavalam, 

hatta baz dönemlerde borç stoku nominal olarak azalmtr. 2006 ylnda 345 milyar YTL 

88 

2


olan Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku, 2007 yl sonunda yaklak yaklak 11,5 milyar YTL 

olan Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku, 2007 yl sonunda yaklak 11,5 milyar YTL 

azalarak 333,5 milyar YTL seviyesine gerilemitir. gerilemitir. Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku, 

azalarak 333,5 milyar YTL seviyesine gerilemitir. Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku, 

2008 ylnn ilk sekiz aylk bölümünde yeniden art art eilimine eilimine girmi girmi ve 345,9 milyar 

2008 ylnn ilk sekiz aylk bölümünde yeniden art eilimine girmi ve 345,9 milyar 

YTL’ye ulamtr. ulamtr. 2008 ylnn Austos Austos ay itibaryla borç stokunun yüzde 76,4’ünü iç 

YTL’ye ulamtr. 2008 ylnn Austos ay itibaryla borç stokunun yüzde 76,4’ünü iç 

borçlar, yüzde 23,6’sn d d borçlar oluturmaktadr. 

oluturmaktadr. 

borçlar, yüzde 23,6’sn d borçlar oluturmaktadr. 

Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku 

Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Toplam (Milyon YTL) 242.665 282.807 316.528 331.520 345.050 333.485 345.911 

Toplam (Milyon YTL) 242.665 282.807 316.528 331.520 345.050 333.485 345.911 

ç ç Borç 149.870 194.387 224.483 244.782 251.470 255.310 264.176 

ç Borç 149.870 194.387 224.483 244.782 251.470 255.310 264.176 

D D Borç 92.795 88.420 92.046 86.738 93.580 78.175 81.734 

D Borç 92.795 88.420 92.046 86.738 93.580 78.175 81.734 

Toplam (Milyon $) 148.464 202.608 235.846 247.071 245.482 286.327 294.492 

Toplam (Milyon $) 148.464 202.608 235.846 247.071 245.482 286.327 294.492 

ç ç Borç 

ç Borç 91.691 

91.691 139.262 

139.262 167.262 

167.262 182.428 

182.428 178.906 

178.906 219.207 224.907 

219.207 224.907 

D D Borç 

D Borç 56.773 

56.773 63.346 

63.346 68.583 

68.583 64.643 

64.643 66.576 

66.576 67.120 

67.120 69.585 

69.585 

ç ç 

ç Borç 

Borç /Toplam /Toplam 

Borç Borç 

(%) (%) 61,8 

61,8 68,7 

68,7 70,9 

70,9 73,8 

73,8 72,9 

72,9 76,6 

76,6 76,4 

76,4 

D D 

D Borç / Toplam Borç Borç (%) (%) 38,2 38,2 

31,3 31,3 

29,1 29,1 

26,2 26,2 

27,1 27,1 

23,4 23,4 

23,6 

23,6 

Kaynak: Hazine Müstearl Müstearl 

Müstearl 

(*) Austos Austos Austos 

B. BORÇ DNAMKLER DNAMKLER DNAMKLER VE RSK RSK RSK ANALZ ANALZ ANALZ 

1. Borç Yükünün Analizi 

Makroekonomik istikrarn salanmas salanmas salanmas için için gerekli olan olan en en temel temel unsurlar unsurlar borcun 

borcun 

sürdürülebilirlii sürdürülebilirlii sürdürülebilirlii ve ve borç yükünün makul makul seviyelere indirilmesi ve ve bu bu düzeylerde 

düzeylerde 

tutulmasdr. Düük Düük Düük veya veya dümekte dümekte dümekte olan olan borç borç yükü, yükü, ülke ülke ekonomisinin ekonomisinin iç ve iç ve dd d oklara oklara oklara 

kar kar 

kar direncini artrmakta, artrmakta, 

makro makro 

ekonomik ekonomik 

istikrar istikrar 

desteklemekte desteklemekte 

ve ve 

uzun uzun 

vadede 

vadede 

gelecek kuaklarn 

kuaklarn 

üzerine düecek 

gelecek kuaklarn üzerine düecek 

yükü 

düecek azaltmaktadr. 

yükü azaltmaktadr. 

Dünya’da yaanan dalgalanmalara ramen, faizlerin makul düzeylerde tutulmas, 

Dünya’da yaanan yaanan dalgalanmalara ramen, ramen, faizlerin makul düzeylerde tutulmas, 

güçlü hazine rezervleri ve borçlanma ihalelerinin sorunsuz geçmesi, borcun çevrilebilirlii 

güçlü hazine rezervleri ve borçlanma ihalelerinin sorunsuz geçmesi, borcun çevrilebilirlii 

çevrilebilirlii 

endiesinin ortadan kalktn göstermektedir. 

endiesinin endiesinin ortadan kalktn kalktn göstermektedir. 

Bir ülkenin borç yükünün deerlendirilmesinde brüt borç stokunun dikkate alnmas 

Bir ülkenin borç yükünün deerlendirilmesinde deerlendirilmesinde brüt borç stokunun dikkate alnmas 

çou zaman yeterli olmamaktadr. Kamunun tad borç yükünün daha doru bir 

çou çou zaman yeterli olmamaktadr. Kamunun tad tad borç yükünün daha doru doru bir 

ekilde ölçülebilmesi için kamu sektörünün mali yükümlülüklerinin yan sra sahip olduu 

ekilde ekilde ölçülebilmesi için kamu sektörünün mali yükümlülüklerinin yan sra sahip olduu olduu 

3 

3 

89


finansal varlklarnn da hesaba katlmas gerekir. Dier ülkelerde olduu gibi Türkiye’de 

finansal de borçluluk varlklarnn düzeyinin da hesaba analizlerinde katlmas en gerekir. çok kullanlan Dier ülkelerde göstergeler olduu arasnda gibi Türkiye’de Kamu Net 

de Borç borçluluk Stoku rakamlar düzeyinin ve analizlerinde bunlarn GSYH’ye en çok kullanlan oranlar yer göstergeler almaktadr. arasnda Kamu Net 

Borç Stoku rakamlar ve bunlarn GSYH’ye oranlar yer almaktadr. 

Kamunun net borçlarnda, kamu mevduatlarnda ve isizlik sigortas net 

varlklarndaki Kamunun artn net borçlarnda, etkisiyle makroekonomik kamu mevduatlarnda istikrara ve ve isizlik mali disiplindeki sigortas net baarya 

varlklarndaki bal olarak 2004 artn ylndan etkisiyle sonra makroekonomik azal eilimi balamtr. istikrara ve 2002 mali disiplindeki ylnda 215,3 baarya milyar YTL 

bal olan olarak Toplam 2004 Kamu ylndan Net Borç sonra Stoku azal 2004 eilimi ylnda balamtr. 274,22002 milyar ylnda YTL’ye 215,3 kadar milyar çkm, YTL 2007 

olan ylna Toplam gelindiinde Kamu Net ise Borç 248,3 Stoku milyar 2004 YTL’ye ylnda 274,2 inmitir. milyar Bu YTL’ye rakam kadar 2008 çkm, ylnn 2007 ikinci 

ylna 

çeyreinde 

gelindiinde 

düü 

ise 

eilimini 

248,3 

devam 

milyar 

ettirerek 

YTL’ye inmitir. 

235 milyar 

Bu 

YTL 

rakam 

olarak 



ylnn ikinci 

Söz 

çeyreinde düü eilimini devam ettirerek 235 milyar YTL olarak gerçeklemitir. Söz 

konusu dönemde, özellikle kamu net d borç stokunda çok önemli bir azal meydana 

konusu dönemde, özellikle kamu net d borç stokunda çok önemli bir azal meydana 

gelmitir. 2002 ylnda 88,4 milyar YTL olan net d borçlar 2008 ylnn Haziran ay 

gelmitir. 2002 ylnda 88,4 milyar YTL olan net d borçlar 2008 ylnn Haziran ay 

itibaryla 14,2 milyar YTL’ye gerilemitir. 

itibaryla 14,2 milyar YTL’ye gerilemitir. 

Kamu Net Borç Stoku 

Kamu Net Borç Stoku 

(Milyon YTL) 

2002 

(Milyon YTL) 

2003 2004 2005 2006 2007* 2008** 

2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008** 

I- Toplam Kamu Borç Stoku (Brüt) 256.899 297.300 332.589 350.752 365.561 355.387 371.058 

I- Toplam Kamu Borç Stoku (Brüt) 256.899 297.300 332.589 350.752 365.561 355.387 371.058 

ç Borç 

ç Borç 

154.880 201.722 234.677 259.757 268.237 273.217 279.314 

154.880 201.722 234.677 259.757 268.237 273.217 279.314 

D Borç 

D Borç 

102.019 

102.019 

95.578 97.911 90.995 97.324 82.170 91.745 

95.578 97.911 90.995 97.324 82.170 91.745 

II- Merkez Bankas Net Varlklar 

II- Merkez Bankas Net Varlklar 

25.375 

25.375 

24.733 27.891 30.793 45.685 41.769 49.345 

24.733 27.891 30.793 45.685 41.769 49.345 

III- Kamu Mevduat 

III- Kamu Mevduat 

11.248 

11.248 

13.045 17.219 32.191 38.211 34.578 53.265 

13.045 17.219 32.191 38.211 34.578 53.265 

IV-sizlik IV-sizlik Sigortas Sigortas 

Fonu Fonu Net Net Varlklar Varlklar 

4.954 4.954 8.929 8.929 13.317 13.31718.02918.029 23.748 23.74830.705 30.705 33.433 33.433 

Toplam Toplam Kamu Kamu Net Net Borç Borç Stoku Stoku 

(I-(II+III+IV) 

215.323 215.323250.593 250.593274.161 274.161269.739 269.739 257.917 257.917 248.334 248.334 235.015 235.015 

Net Net D D Borç Borç Stoku Stoku 88.359 88.359 78.316 78.316 74.864 74.864 41.515 41.51530.188 30.18811.193 11.193 14.175 14.175 

Net ç ç Borç Stoku 126.964 126.964 172.277 172.277199.298 199.298228.224 228.224 227.729 227.729 237.141 237.141 220.840 220.840 

GSYH 350.476 350.476 454.781 454.781559.033 559.033648.932 648.932 758.391 758.391 853.636 853.636 

Kamu Net Net Borç Borç Stoku/GSYH (%) (%) 61,4 61,4 55,1 55,1 49,0 49,0 41,6 41,6 34,0 34,0 29,1 29,1 

Kamu Kamu Net Net D 

D Borç Borç Stoku/GSYH Stoku/GSYH (%) (%) 25,2 25,2 17,2 17,2 13,4 13,4 6,4 6,4 4,0 4,0 1,3 1,3 

Kamu Net ç Borç Stoku/GSYH (%) 

Kamu Net ç Borç Stoku/GSYH (%) 

36,2 

36,2 

37,9 

37,9 

35,7 

35,7 

35,2 

35,2 

30,0 

30,0 

27,8 

27,8 



(*) Geçici 

(*) Geçici 

(**) Haziran 

(**) Haziran 

4 

90 4


Borç stoku göstergelerindeki nominal iyilemelerin beraberinde yakalanan istikrarl 

büyüme ortam sayesinde asl olarak kamu borç yükü göstergelerinde önemli iyilemeler 

kaydedilmitir. Borç yükündeki azal kamu net ve brüt borç stokunun GSYH’ye 

oranlarnda izlemek mümkündür. 2002 ylnda yüzde 60’n üzerinde olan kamu net borç 

stokunun GSYH’ye oran çarpc bir ekilde 2007 ylnda yüzde 29,1’e gerilemitir. 

Özellikle kamunun net d borcunun GSYH’ye oranndaki azal dikkat çekicidir. Bu oran 

2002 ylnda yüzde 25’in üzerinde iken 2007 ylnn sonuna gelindiinde yüzde 1’lere 

dümütür. 

2009 - 2011 yllarn kapsayan Orta Vadeli Mali Plana göre, Kamu Net Borç 

Stokunun GSYH’ye orannn 2009 ylnda yüzde 25’e, 2010 ylnda yüzde 24’e, 2011 

ylnda ise yüzde 22’ye inmesi öngörülmektedir. 

Kamu Net Borç Stoku / GSYH 

(Yüzde) 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

61,4 

55,1 

49,0 

41,6 

34,0 

29,1 

2002 2003 2004 2005 2006 2007* 

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 

(*) Geçici 

Avrupa Birlii’ne tam üyelik sürecinde olan Türkiye’nin kamu borç yükünün 

deerlendirilmesinde adaylk süreci kapsamnda yaknsama kriterlerine göre hesaplanan 

AB tanml genel yönetim borç stoku verileri kullanlmaktadr. Buna göre, AB tanml 

genel yönetim toplam borç stoku, 2008 ylnn ikinci çeyrei itibaryla, 349,7 milyar 

YTL’dir. Kamu borç yükümüz AB standartlarna göre de önemli oranda azalmtr. 

Avrupa Birliinin üye ülkeler için belirledii Maastricht kriterlerinde yer alan yüzde 60’lk 

kamu borç yükü koulu 2004 ylndan itibaren salanmtr. 2002 ylnda yüzde 73,7 olan 

AB tanml borç stokunun GSYH’ye oran 2004 ylnda yüzde 60’n altna dümü, 2007 

ylnda ise yüzde 38,9 seviyesine gerilemitir. 

5 

91


Bu orann, 3 Mays 2008 tarihinde açklanan Orta Vadeli Mali Çerçevede, 2008 

ylnda yüzde 37, 2012 yl sonunda ise yüzde 30 seviyesine gerilemesi hedeflenmektedir. 

AB Tanml Borç Stoku / GSYH 

(Yüzde) 

80 

60 

40 

73,7 

67,4 

59,2 

52,3 

46,1 

38,9 

60 

20 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007* 


(*) Geçici 

AB Tanml Borç / GSYH 

Maastricht Kriteri 

Borç dinamikleri yllar itibariyle incelendiinde, kamu sektörünün borç yükünün 

yan sra borç servisi yükünün de azald görülmektedir. Borç servisi yükünün en önemli 

göstergelerinden biri olan faiz harcamalarnn GSYH’ye oran gerek nominal gerekse reel 

faizlerdeki düüün etkisiyle 2002 ylnda yüzde 14,8 iken, 2007 ylnda yüzde 5,7 

seviyesine gerilemitir. Borç servis yükünü gösteren dier bir önemli oran ise faiz 

giderlerinin vergi gelirlerine orandr. Bu orann da söz konusu dönemde yüzde 85,9’dan 

yüzde 31,9’a kadar geriledii görülmektedir. 

Borç Servisi Yükü 

(Yüzde) 

90 

85,9 

70 

71,0 

50 

30 

10 

14,8 

12,9 

56,3 

10,1 

38,2 

7,0 

33,4 

6,1 

31,9 

5,7 

-10 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Faiz Giderleri/Vergi Gelirleri 

Kaynak: Maliye Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı 

Faiz Giderleri/GSYH 

92 

6


2. Borçlanma Performans ve Risk Primi 

Borç dinamiklerinin yönetimindeki bilinçli seçimler risk primini snrlayc rol 

oynayabilmekte; risk profilindeki iyileme de borç dinamiklerinin uzun vadedeki 

görünümünü olumlu yönde beslemektedir. Son alt yllk dönemde kaynak tahsisindeki 

etkinlik art ile ekonomi politikasn üreten ve uygulayan tüm karar alc, düzenleyicidenetleyici 

unsurlarn uyum içinde ve uzun vadeli hedeflere odakl biçimde çalmalar 

borçlanma performansn ve risklilik düzeyini olumlu etkilemitir. D piyasalar kaynakl 

dalgalanmalara ve içeride yaanan belirsizliklere ramen 2008 ylnda Türkiye’nin risk 

primi göreceli olarak düük kalm, iç ve d borçlanmada önemli bir sorunla 

karlalmamtr. 

Son 6 yllk dönemde faiz d fazla politikas yoluyla taviz verilmeden uygulanan mali 

disiplinin getirileri önemli boyutlardadr. Mali disiplin ve uyumlu para politikas borç 

dinamiklerinde belirgin bir iyilemeyi beraberinde getirmitir. Böylece, Merkezi Yönetim 

Toplam ç Borç Stokunun GSYH’ye oran istikrarl bir düü eilimi içine girmitir. 

ç borç stokunun GSYH’ye oranndaki düü iki kaynaktan beslenmektedir. Bunlarn 

ilki yukarda da ifade edilen mali disipline dönük uygulamalardr. kincisi ise, yine mali 

disipline bal olarak eriilen büyüme performansdr. 

EMBI+ ve Türkiye’nin Borçlanma Performansı 

1800 

1600 

1400 

45 

35 

1200 

1000 

25 

800 

600 

15 

400 

200 

5 

0 

-200 

-400 

-5 

-15 

Oca.04 

Nis.04 

Tem.04 

Eki.04 

Oca.05 

Nis.05 

Tem.05 

Eki.05 

Oca.06 

Nis.06 

Tem.06 

Eki.06 

Oca.07 

Nis.07 

Tem.07 

Eki.07 

Oca.08 

Nis.08 

Tem.08 

MYIBS/GSYH (%, Sa eksen) faiz (b.p.) EMBI Spread (Türkiye, b.p.) 

Kaynak: JP Morgan, Hazine Müsteşarlığı 

7 

93


ç borç stoku reel faizi ve Yükselen Piyasalar Bono Endeksleri (EMBI) Türkiye 

bileeni iyiye gidi yönündeki gözlemi desteklemektedir. ç borç stoku reel faizi, genel bir 

düü eilimindedir. 2002 ylna kadar yüksek kamu açklarnn yan sra kamu kesiminin 

net d borç ödeyici durumunda olmas, yeterince derin olmayan yurtiçi mali piyasalar 

üzerinde bask oluturmu ve reel faiz oranlarnn yüksek seviyede kalmasna yol açmtr. 

Bu dönemde yüksek ve deiken enflasyon ortam risk primini artrmak suretiyle reel faiz 

oranlarnn yüksek seyretmesinde dier bir önemli etken olmutur. Ancak, 2003 ylndan 

itibaren uzun vadeli politikalarn ve istikrarn bir sonucu olarak reel faizlerde önemli 

düüler gözlenmektedir. 2002 ylnda yüzde 13,4 olan iç borç stoku reel faizi, 2007 

ylnda yüzde 7,6’ya gerilemitir. 2008 yl içinde yüzde 8-9 düzeylerinde seyreden reel 

faizler, Temmuz ayndan itibaren enflasyon beklentilerinin revize edilmesi ve nominal 

faizlerin düü eilimine girmesi ile 300 baz puan birden gerileyerek yüzde 5,9 seviyesine 

gelmi, Austos aynda ise yüzde 6,7 olarak gerçeklemitir. 

ç Borç Stoku Reel Faizi 

(Yüzde) 

16 

14 

12 

10 

8 

13,38 

11,91 

9,49 

7,96 

7,79 

7,64 

8,37 

8,91 

9,66 

9,41 

8,42 

8,78 

5,89 

6,71 

6 

4 

2 

0 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 



2008 ylnda borçlanma maliyetlerinde dalgal bir seyir görülmütür. Türk Liras 

cinsinden skontolu Devlet ç Borçlanma Senetlerinin (DBS) faiz oran, 2007 yl sonunda 

yüzde 18,4 iken, içerideki siyasi belirsizlikler ve d piyasalardaki dalgalanmalar nedeniyle 

Mart ayndan itibaren art eilimine girmi ve Haziran aynda yüzde 21,5 seviyesine 

kadar çkmtr. Borçlanma faiz oranlar siyasi belirsizliin giderilmesiyle Temmuz ayndan 

itibaren yeniden düü eilimine girmi ve Austos-Eylül aylarnda yüzde 18’ler düzeyine 

gerilemitir. 

94 

8


skontolu YTL Cinsi halelerde Borçlanma Faizinin Seyri 

skontolu YTL Cinsi halelerde Borçlanma Faizinin Seyri 

(Yüzde) 

(Yüzde) 

100 

100 90 

80 90 

70 80 

60 70 

50 60 

40 50 

30 40 

20 30 

10 20 

100 

0 

62,67 

2002 2002 

45,96 

2003 2003 

24,74 

2004 2004 

16,30 

2005 2005 

18,08 

2006 2006 

18,43 

2007 2007 


* Faiz oranları ilgili dönem içerisinde yapılan ihalelerde 

gerçekleşen faizlerin ağırlıklı ortalamasını gösterir. 

16,23 

Ocak 

16,72 

ubat ubat 

17,49 

Mart Mart 

18,28 

Nisan 

19,57 

Mays 



21,54 

Haziran 

20,53 

Temmuz 

18,94 

Austos Austos 

18,75 

Eylül Eylül 

C. BORÇ STOKU 

C. BORÇ STOKU 

1. ç Borç Stoku 

1. ç Borç Stoku 

2006 ylnda 251,5 milyar YTL olan toplam iç borç stoku 2007 ylnda 3,8 milyar 

2006 ylnda 251,5 milyar YTL olan toplam iç borç stoku 2007 ylnda 3,8 milyar 

YTL artarak 255,3 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 2008 ylnn ilk sekiz aynda 8,9 

YTL artarak 255,3 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 2008 ylnn ilk sekiz aynda 8,9 

milyar YTL net iç borçlanma gerçekletirilmi ve iç borç stoku 254,9 milyar YTL’si tahvil, 

milyar YTL net iç borçlanma gerçekletirilmi ve iç borç stoku 254,9 milyar YTL’si tahvil, 

9,3 milyar YTL’si bono olmak üzere 264,2 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 2008 ylnn 

9,3 milyar YTL’si bono olmak üzere 264,2 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 2008 ylnn 

Austos ay itibaryla iç borç stokunun yüzde 96,5’ini tahvil stoku oluturmaktadr. 

Austos ay itibaryla iç borç stokunun yüzde 96,5’ini tahvil stoku oluturmaktadr. 

ç Borç Stokunun GSYH’ye oran, 2003 ylndan bu yana hzla gerilemektedir. 2002 

ç Borç Stokunun GSYH’ye oran, 2003 ylndan bu yana hzla gerilemektedir. 2002 

ve 2003 yllarnda yüzde 42’nin üzerinde olan iç borç stokunun GSYH’ye oran 2007 yl 

ve 2003 yllarnda yüzde 42’nin üzerinde olan iç borç stokunun GSYH’ye oran 2007 yl 

sonunda yüzde 29,9 düzeyine gerilemitir. 

sonunda yüzde 29,9 düzeyine gerilemitir. 

9 

95


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Toplam Ödeme 141.059 166.357 183.553 174.491 157.552 155.733 98.110 

Anapara 97.591 113.721 133.500 135.222 118.893 114.193 66.036 

Tahvil 48.178 45.653 76.803 82.651 92.139 94.831 56.105 

Bono 49.413 68.068 56.698 52.571 26.754 19.363 9.931 

Faiz 43.469 52.636 50.053 39.270 38.659 41.540 32.074 

Tahvil 30.991 35.495 39.171 33.088 36.207 39.693 31.362 

Bono 12.477 17.141 10.882 6.181 2.451 1.846 712 

Toplam Borçlanma 125.303 158.238 163.596 155.521 125.581 118.033 74.902 

Tahvil 58.900 101.777 102.040 115.405 107.052 102.130 61.854 

Bono 66.403 56.461 61.557 40.116 18.530 15.903 13.049 

Net Borçlanma 27.712 44.517 30.096 20.299 6.688 3.840 8.866 

Tahvil 10.722 56.124 25.237 32.754 14.912 7.300 5.748 

Bono 16.991 -11.607 4.859 -12.455 -8.224 -3.460 3.118 

Borç Stoku 149.870 194.387 224.483 244.782 251.470 255.310 264.176 

Tahvil 112.850 168.974 194.211 226.964 241.876 249.176 254.924 

Bono 37.020 25.413 30.272 17.818 9.594 6.134 9.252 

Borç Stokunun Yüzde Dalm 

Tahvil 75,3 86,9 86,5 92,7 96,2 97,6 96,5 

Bono 24,7 13,1 13,5 7,3 3,8 2,4 3,5 

GSYH 350.476 454.781 559.033 648.932 758.391 853.636 

Borç Stoku/GSYH (%) 42,8 42,7 40,2 37,7 33,2 29,9 

Kaynak : Hazine Müstearl 

(*) Austos 

ç Borç Stoku 

(Milyon YTL) 

2008 ylnn ilk sekiz aylk döneminde 66 milyar YTL’si anapara, 32,1 milyar YTL’si 

de faiz ödemesi olmak üzere toplam 98,1 milyar YTL’lik borç servisi gerçeklemitir. 

Hazine finansman programna göre 2008 yl sonuna kadar toplam 130,8 milyar YTL 

borç servisi gerçekletirilmesi öngörülmektedir. Borç servisinin 52 milyar YTL tutarndaki 

bölümü yln ilk alt aynda gerçekletirilmitir. Borç servisinin Temmuz ve Austos 

aylarnda büyük art gösterdii ve büyük bir bölümünün yln ikinci yarsnda yaplaca 


96 

10


ç Borç Servisi ve Brüt Borçlanma 

(Milyon YTL) 

30.000 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

0 

8.073 

7.609 

8.168 

7.376 

5.715 

6.885 

13.328 

11.728 

11.550 

2.648 

5.295 

4.193 

26.322 

19.671 

19.660 

Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos 

14.791 



ç Borç Servisi 

Brüt Borçlanma 

ç borç stokunun alclara göre dalmnda da olumlu yönde deiim devam 

etmektedir. 2002 ylnda yüzde 47,2 olan piyasalardan yaplan iç borçlanma miktarnn 

toplam iç borç stoku içerisindeki pay 2008 yl Austos aynda yüzde 74’e yükselmitir. 

Ayn dönem itibaryla iç borç stokunun içinde kamu bankalarna ihraç edilen senetlerin 

pay yüzde 10’dan yüzde 6’ya, Merkez Bankas’na ihraç edilen senetlerin pay ise yüzde 

19’dan yüzde 5’e gerilemitir. Bu göstergeler kamunun borçlanmasn piyasa koullar 

içerisinde yaptna ve iç borç stokunun daha salkl bir yapya kavutuuna iaret 

etmektedir. 

2002 Yl 

ç Borç Stokunun Alclara Göre Dalm 

% 18,8 

% 47,2 

% 16,2 

% 10,5 

% 7,4 

Merkez Bankas Kamu Bankalar TMSF Dier Kamu Piyasa 


11 

97


Austos 2008 

ç Borç Stokunun Alclara Göre Dalm 

% 5,3 

% 6,0 

% 1,4 


% 13,7 

% 73,6 

Merkez Bankas Kamu Bankalar TMSF Dier Kamu Piyasa 


2. D Borç Stoku 

Toplam d borç stoku; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, tüm kamu sektörü 

kurum ve kurulular ile özel sektör kapsamndaki tüm irket ve ahslarn yurt d 

yerleiklerden salam olduklar kredilerden doan yükümlülükler ile yurt d 

piyasalarda ihraç ettikleri tahvillerden doan yükümlülüklerin toplamndan olumaktadr. 

Türkiye’nin toplam d borç stoku 2007 yl sonu itibaryla 2002 ylna göre dolar 

baznda yaklak 118 milyar dolar artarak 247,1 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

Ancak, ekonomideki büyüme d borçlardaki arttan fazla olduu için toplam d borç 

stokunun GSYH’ye oran ayn dönemde yüzde 56’dan yüzde 38’e gerilemitir. 

98 

12


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Toplam D Borç Stoku 129.604 144.158 160.635 168.431 205.156 247.120 284.403 

Borçlulara Göre D Borçlar 

Ksa Vadeli D Borçlar 16.424 23.013 31.880 37.103 40.354 41.782 51.943 

Kamu 915 1.341 1.840 2.133 1.750 2.163 1.829 

Genel Yönetim 0 0 0 0 0 0 0 

Finansal Kurulular 915 1.341 1.815 1.733 1.555 2.163 1.629 

Finansal Olmayan Kurulular 0 0 25 400 195 0 200 

TCMB 1.655 2.860 3.287 2.763 2.563 2.282 2.273 

Kredi Mektuplu DTH 1.640 2.849 3.286 2.762 2.562 2.281 2.272 

Dier 15 11 1 1 1 1 1 

Özel Sektör 13.854 18.812 26.753 32.207 36.041 37.337 47.841 

Finansal Kurulular 5.429 8.351 12.714 16.008 18.275 14.657 19.851 

Bankalar 5.429 8.351 12.714 16.008 18.275 14.657 19.851 

Bankaclk D 0 0 0 0 0 0 0 

Finansal Olmayan Kurulular 8.425 10.461 14.039 16.199 17.766 22.680 27.990 

Uzun Vadeli D Borçlar 113.180 121.145 128.755 131.328 164.802 205.338 232.460 

Kamu 63.619 69.503 73.828 68.281 69.838 71.294 75.821 

Genel Yönetim 58.855 65.161 70.114 65.922 67.850 68.747 73.379 

Merkezi Yönetim 56.773 63.346 68.583 64.643 66.576 67.120 71.248 

Mahalli dareler 1.460 1.281 1.113 961 1.027 1.441 1.948 

Fonlar 621 534 418 318 247 186 183 

Finansal Kurulular 984 765 656 320 493 628 704 

Bankalar 984 765 656 320 493 628 704 

Bankaclk D 0 0 0 0 0 0 0 


KT'ler 3.561 3.313 2.840 1.894 1.390 1.803 1.594 

Dier 219 264 218 145 106 117 144 

TCMB 20.348 21.513 18.123 12.662 13.115 13.519 13.931 

TCMB Kredileri 8.068 7.272 2.995 0 0 0 0 

Kredi Mektuplu DTH 12.272 14.232 15.119 12.654 13.106 13.510 13.921 

Garantisiz Ticari Borçlar 8 9 9 8 9 9 10 

Özel Sektör 29.214 30.129 36.804 50.385 81.849 120.524 142.708 

Finansal Kurulular 4.854 5.349 8.625 16.026 28.984 42.590 46.009 

Bankalar 3.023 3.133 5.758 12.145 21.878 30.479 33.248 

Bankaclk D 1.831 2.216 2.867 3.881 7.106 12.111 12.761 


Kaynak: Hazine Müstearl, TCMB 

(*) Haziran 

Borçlulara Göre Toplam D Borç Stoku 

(Milyon $) 

13 

99


2002 ylnda kamunun d borçlar özel sektörün d borçlarndan fazla iken 2008 

ylnn ikinci çeyreinde d borçlar içinde özel sektör d borçlarnn pay yüzde 67’ye 

çkmtr. Özel sektör borçlarnn 47,8 milyar dolarlk ksm ksa vadeli, 142,7 milyar 

dolar ise uzun vadeli borçlardandr. 

D Borcun Borçlulara Göre Da lm 

(Milyon $) 

200.000 

150.000 

100.000 

50.000 

0 

64.534 

22.003 

43.068 

70.844 

24.373 

48.941 

75.668 

21.410 

63.557 

70.414 

15.425 

82.592 

71.588 

15.678 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

117.890 

73.457 

15.801 

157.861 

77.650 

16.204 

190.549 


(*) Haziran 

Kamu Sektörü TCMB Özel Sektör 

Toplam d borç stokunun 2008 ylnn ikinci çeyrei itibaryla 39,2 milyar dolarn 

tahviller oluturmaktadr. Uzun vadeli borçlarn büyük bir ksmn 160,8 milyar dolar ile 

özel alacakllar oluturmaktadr. 

2002 ylnda 22 milyar dolar olan Uluslararas Para Fonu’na ait borç stoku ise 2008 

ylnn Austos ay itibaryla 10 milyar dolara gerilemitir. Bunun tamamn Hazine 

kredileri oluturmaktadr. 

100 

14


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Borç 106.009 117.046 130.556 136.871 168.810 208.376 245.200 

Ksa Vadeli D Borçlar 16.424 23.013 31.880 37.103 40.354 41.782 51.943 

Özel Alacakllar 16.424 23.013 31.880 37.103 40.354 41.782 51.943 

Parasal Kurulular 5.187 8.260 12.661 16.363 18.598 15.129 20.045 

Parasal Olmayan Kurulular 11.237 14.753 19.219 20.740 21.756 26.653 31.898 

Resmi Alacakllar 0 0 0 0 0 0 0 

Uzun Vadeli D Borçlar 89.585 94.033 98.676 99.768 128.456 166.594 193.257 

Özel Alacakllar 49.626 51.354 57.480 67.680 99.169 138.262 160.842 

Parasal Kurulular 31.870 31.783 37.329 47.941 76.933 113.312 133.630 

Parasal Olmayan Kurulular 17.756 19.571 20.151 19.739 22.235 24.949 27.212 

Resmi Alacakllar 39.959 42.679 41.196 32.087 29.287 28.332 32.415 

Hükümet Kurulular 8.972 9.201 8.634 6.893 6.437 6.160 6.391 

Uluslararas Kurulular 30.987 33.478 32.562 25.195 22.850 22.172 26.024 

IMF-Uluslararas Para Fonu 22.009 24.004 21.440 14.647 10.759 7.144 10.046 

Hazine IMF Kredileri 13.941 16.732 18.445 14.647 10.759 7.144 10.046 

Merkez Bankas IMF Kredileri 8.068 7.272 2.995 0 0 0 0 

IBRD-Ulus. mar ve Kalknma Bank. 5.369 5.215 6.154 5.830 6.855 7.554 7.730 

Dier Uluslararas Kurulular 3.609 4.259 4.968 4.718 5.236 7.473 8.248 

Tahvil 23.595 27.112 30.079 31.560 36.347 38.744 39.203 

Kaynak: Hazine Müstearl, TCMB 

(*) Haziran 

Alacakllara Göre Toplam D Borç Stoku 

(Milyon $) 

2007 ylndaki 48,7 milyar dolarlk d borç servisinin 37,9 milyar dolar anapara ve 

10,8 milyar dolar faiz ödemesinden olumaktadr. 2007 yl Haziran ayndan 2008 yl 

Haziran ay sonuna kadar olan 12 aylk dönemde ise 37,5 milyar dolar anapara, 11,6 

milyar dolar da faiz olmak üzere toplam 49 milyar dolar d borç ödemesi yaplmtr. 

50.000 

40.000 

30.000 

20.000 

10.000 

28.852 

22.450 

6.402 

27.810 

20.823 

6.987 

D Borç Servisi 

(Milyon $) 

30.488 

23.340 

7.148 

36.803 

28.769 

8.034 

40.071 

30.707 

9.364 

48.733 

37.923 

10.810 

49.047 

37.462 

11.585 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Toplam Anapara Faiz 


(*) Haziran 

15 

101


D. BORÇ STOKUNUN YAPISI 

1. Merkezi Yönetim Borç Stokunun Yaps 

Türkiye’de borç portföyünün önemli bir ksm yabanc para birimleri cinsinden 

olutuundan yüksek döviz kuru riskleri ile kar karya kalnmaktayd. Bu sorunun 

giderilmesi ve riskin azaltlmas amacyla son be yllk dönemde faiz oranlarnn 

dümesinden ve olumlu piyasa koullarndan da yararlanarak stratejik d borç yönetim 

uygulamalar ortaya konulmutur. Bu sayede, döviz cinsinden ve dövize endeksli 

borçlarn toplam içindeki pay 2002 ylndan bu yana yüzde 58’den yüzde 29’a 

düürülmütür. 

Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku Yaps 

(Yüzde) 

100 

80 

58,1 

46,3 

41,5 

37,6 

37,2 

31,3 

29,2 

60 

40 

20 

41,9 

53,7 

58,5 

62,4 

62,8 

68,7 

70,8 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 


(*) Austos 

YTL Cinsi 

Dövize Bal 

Borcun krlganlk düzeyinin ve sürdürülebilirliinin önemli göstergelerinden biri olan 

dövize bal borçlar/GSYH oran 2007 yl itibaryla yüzde 13,6’ya gerilemitir. Bu oran 

2003 ylnda yüzde 30,8 seviyesindeydi. 

102 

16


Dövize Ba l Borçlar / GSYH 

(Yüzde) 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

30,8 

25,1 

19,3 

13,9 13,6 

2003 2004 2005 2006 2007 


2. ç Borç Stokunun Yaps 

2000 ylnda 15 ay civarnda olan iç borç stokunun vadesi ubat 2001 krizinin 

ardndan gerçekletirilen “iç borç takas” uygulamalar ile 2001 ylnda hzl bir yükselie 

geçmitir. Ancak, 2001 yl öncesinde, vade süreleri bakmndan çok riskli bir yapnn 

mevcut olduu görülmektedir. 2002 yl ve sonras dönemde ise vade süreleri piyasa 

koullar elverdiince uzatlmaya çallmtr. 2004 ylnda yaklak 20,6 ay olan iç borç 

stokunun ortalama vadeye kalan süresi 2008 ylnn Austos aynda 24,4 aya çkmtr. 

ç Borç Stokunun Ortalama Vadeye Kalan Süresi 

(Ay) 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

25,1 

20,6 

23,5 

24,6 

25,7 

24,4 

2003 2004 2005 2006 2007 2008* 


(*) Austos 

17 

103


ç Borçlanmann Ortalama Vadesi 

(Ay) 

45 

40 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

21,2 

27,6 

20,4 

30,7 

28,1 

40,1 

35,2 

29,7 

30,2 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

8 Aylk 

Ort. 



Borç stokunun faiz oran riski, piyasa faiz oranlarndaki olas deimelerin maliyetler 

üzerindeki etkisidir. Deiken faizli senetlerden oluan borç stoku piyasadaki faiz 

deiimlerine kar daha duyarl olacandan faiz riskini artrmaktadr. Bu nedenle son 

yllarda etkin borç yönetimi kapsamnda deiken faizli senetler yerine sabit faizli 

enstrümanlar tercih edilmektedir. 2003 ylnda deiken faizli senetlerin toplam iç borç 

stoku içindeki pay yüzde 56 iken, 2008 ylnn Austos ay sonunda yüzde 49’a 

gerilemitir. 

ç Borç Stoku Faiz Yaps 

(Yüzde) 

100 

80 

56,3 

48,5 

54,6 

51,9 

49,8 

48,6 

60 

40 

20 

43,7 

51,5 

45,4 

48,1 

50,2 

51,4 

0 

2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Sabit Getirili 

Deiken Faizli 


(*) Austos 

104 

18


Vade ve faiz yapsnn yannda borç stokunun döviz kurundaki oynaklklara kar 

duyarl olmas da borcun çevrilebilirlii açsndan büyük önem tamaktadr. ç borç 

stokunun döviz yapsnda yaanan deiimle birlikte kur riskine olan duyarllk da 

azalmtr. 2003 ylnda yüzde 9,2 olan dövize endeksli senetlerin iç borç stoku içindeki 

pay 2006 ylnda yüzde 0,7, 2008 ylnn Austos ay sonunda ise yüzde 0,5 düzeyine 

gerilemitir. 2008 ylnn ilk sekiz ay sonunda toplam iç borç stoku içerisindeki YTL cinsi 

iç borçlanma senetlerinin pay yüzde 92,8 ve döviz cinsinden borçlanma senetlerinin pay 

yüzde 7,3 olarak gerçeklemitir. 

ç Borç Stoku Döviz Yaps 

(Yüzde) 

100 

80 

9,2 

12,7 

4,2 

13,4 

2,3 

13,2 

0,7 

13,1 

0,5 

9,8 

0,5 

6,8 

60 

40 

78,1 

82,4 

84,5 

86,2 

89,8 

92,8 

20 

0 

2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

YTL Cinsinden Döviz Cinsinden Dövize Endeksli 


(*) Austos 

3. Toplam D Borç Stokunun Yaps 

2005 ylnda toplam d borç stokunun yüzde 78’i orta ve uzun vadeli iken, yüzde 

22’lik bölümü ksa vadeli borçlardan olumaktayd. 2008 ylnn ikinci çeyrei sonunda 

ise orta ve uzun vadeli borçlarn toplam içindeki pay yüzde 81,7; ksa vadeli d borçlarn 

pay da yüzde 18,3 olarak gerçeklemitir. 

19 

105


D Borç Stokunun Vadeye Göre Da lm 

(Yüzde) 

100 

80 

60 

87,3 

84,0 

80,2 

78,0 

80,3 

83,1 

81,7 

40 

20 

0 

12,7 


(*) Haziran 

16,0 

19,8 

22,0 

19,7 

16,9 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Ksa Vade 

Orta ve Uzun Vade 

18,3 

D borç stokunun döviz kompozisyonuna bakldnda; ABD dolarnn toplam stok 

içindeki pay 2008 ylnn ilk alt aynda da yüzde 54,9’luk oranla ilk sradaki yerini 

korumutur. 2008 ylnda ikinci çeyrek itibaryla Özel Çekme Haklarnn (SDR) ve 

Euro’nun pay artmtr. 

D Borçlarn Döviz Kompozisyonu 

(Yüzde) 

100 

80 

60 

7,1 

12,4 

30,1 

5,6 

17,0 

30,7 

4,5 

16,7 

33,3 

4,2 

13,4 

33,8 

4,9 

8,7 

32,0 

7,2 

5,2 

32,5 

6,7 

2,9 

34,9 

6,4 

3,5 

35,2 

40 

20 

50,5 

46,8 

45,5 

48,6 

54,4 

55,1 

55,5 

54,9 

0 

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 


(*) Haziran 

USD EURO SDR DER 

106 

20

2 0 

VI 

0 8 

PARA, BANKA VE SERMAYE PİYASALARI

Para Banka ve Sermaye Piyasaları 

PARA, BANKA VE SERMAYE PYASALARI 

A. PARA VE KUR POLTKALARI 

1. Genel Çerçeve 

Para politikas açsndan dikkate deer bir adm olan ve 2001 ylnda salanan 

Merkez Bankasnn bamszl, Merkez Bankasnn temel hedefi olan fiyat istikrarna 

odaklanmasn salamtr. Yine 2001 ylndan beri uygulanmakta olan dalgal kur rejimi 

ve 2006 ylndan itibaren uygulanmakta olan açk enflasyon hedeflemesi rejimi ise para 

politikas açsndan atlan dier önemli admlar olmutur. Söz konusu bu admlar, para 

politikasnn temellerini salamlatrp ülkemizin küresel krizlere kar daha korunakl hale 

gelmesinde önemli rol oynamtr. 

Bu çerçevede, 2006 yl bandan itibaren uygulamaya konulan açk enflasyon 

hedeflemesi rejimine, 2007 ylnda da devam edilmi, ancak iletiim ve para 

politikalarnn daha etkili olarak yürütülebilmesi amacyla, rejimin genel operasyonel 

çerçevesinde baz deiiklikler yaplmtr. 

Bu kapsamda; Enflasyon Raporlarnda daha önce bir buçuk yllk bir vade ile 

sunulmakta olan enflasyon tahminleri, 2007 ylndan itibaren, ekonomik birimlerin 

önlerini daha iyi görebilmelerine katkda bulunmak amacyla, iki yllk bir vadeyi 

kapsayacak ekilde verilmeye balanmtr. Ayrca, iletiim politikalarnn daha etkili 

olabilmesini salamak amacyla, Para Politikas Kurulu kararlarnn Türkçe metni ve 

ngilizce çevirisinin ayn gün yaymlanmas uygulamasna geçilmitir. Bunun yan sra, 

2007 ylndan itibaren Para Politikas Kurulu Toplant Özeti olarak adlandrlan ve Para 

Politikas Kurulunun deerlendirmelerini özetleyen metin, Kurul toplantlarn takip eden 

8 i günü içinde ngilizce çevirisiyle ayn anda yaymlanmaya balanmtr. 

Temel amac fiyat istikrarn salamak ve sürdürmek olan Merkez Bankas, 2007 

ylnda da bir önceki ylda olduu gibi, temel politika arac olarak ksa vadeli faiz 

oranlarn kullanmtr. 

1 

109


TCMB Politika Faiz Oranlar 

(Yüzde) 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

62,00 

57,00 

20,25 

16,75 

20.02.02 

08.04.02 

05.08.02 

25.04.03 

16.07.03 

18.09.03 

05.02.04 

08.09.04 

11.01.05 

09.03.05 

10.05.05 

11.07.05 

09.09.05 

09.11.05 

30.12.05 

23.02.06 

27.04.06 

07.06.06 

25.06.06 

20.07.06 

26.09.06 

23.11.06 

16.01.07 

15.03.07 

14.05.07 

12.07.07 

13.09.07 

14.11.07 

17.01.08 

19.03.08 

15.05.08 

17.07.08 

18.09.08 

Kaynak TCMB 

Borçlanma 

Borç Verme 

Merkez Bankas, 2007 ylnda da para politikasndaki sk duruunu devam 

ettirmitir. Yln bandan Austos ayna kadar 8 kez toplanan Kurul, enflasyonda 

gözlenen genel düü eilimine ramen, döviz kurunun gecikmeli etkilerinin devam 

ediyor olmas, hizmet enflasyonundaki katln tamamen krlamamas, para politikas 

aktarm mekanizmasna ilikin belirsizlikler, ekonomik birimlerin geçmie endeksleme 

davranlarnn önemli ölçüde devam ediyor olmas, küresel risk itah alglamalarna 

ilikin olas deiiklikler ve süregelen arz oklarnn genel fiyatlama davranlarna dair 

oluturduu riskler gibi unsurlar dikkate alarak temkinli bir duru sergilemi ve ksa 

vadeli politika faiz oranlarnda deiiklie gitmeyerek yüzde 17,50 seviyesinde sabit 

tutmutur.0 

Merkez Bankas, gerek güçlü parasal sklatrmann gecikmeli etkileriyle toplam 

talep koullarnn enflasyondaki düü sürecine verdii destein devam etmesi, gerekse 

hizmet sektöründeki enflasyonun beklenenden olumlu seyretmesi gibi gelimelerin 

etkisiyle, 2007 ylnn Eylül ayndan itibaren ölçülü faiz indirimine balamtr. Yln son 

aylarnda enflasyonun yükselmesine ramen Merkez Bankas, enflasyonda görülen artn 

kalc olmad deerlendirmesinde bulunarak politika duruunu korumu ve temkinli faiz 

indirimlerine devam etmitir. Sonuç olarak, 2007 ylnda politika faiz oran, toplamda 175 

baz puan azalarak yüzde 17,50 seviyesinden yüzde 15,75 seviyesine gerilemitir. Ancak, 

politika faiz oranlarnda gerçekletirilen indirimlere ramen, para politikasndaki sk 

duru devam etmi ve enflasyondaki düü sürecini desteklemitir. 

110 

2


2008 ylnn ilk iki aynda politika faiz oranlarndaki indirim süreci devam etmi ve 

politika faiz oran yüzde 15,25 seviyesine gerilemi, sonraki iki ay ise bu düzeyde sabit 

kalmtr. Ancak 15 Mays’ta yaplan toplantda Kurul, arz oklarnn uzun süredir devam 

ediyor olmas yüzünden dorudan etkilerinin oldukça yüksek bir düzeye ulamasnn 

enflasyon bekleyilerini olumsuz etkilemesi sebebiyle, ikincil etkilere ilikin riskleri kontrol 

etmek için ölçülü faiz artna balam ve faiz oranlarn Mays, Haziran ve Temmuz 

aylarnda toplam 150 baz puan artrarak yüzde 16,75’e yükseltmitir. Austos ve Eylül 

aylarnda ise yüzde 16,75 seviyesinde sabit tutmutur. 

2007 ylnda, IMF ile yaplan program çerçevesinde, üçer aylk gözden geçirmelerde 

kullanlan Net Uluslararas Rezervler (NUR) kalemi ile enflasyon gözden geçirme kriterleri 

birlikte performans kriterini oluturmutur. 

Net Uluslararas Rezervler 

Para Taban (Milyar YTL) Net ç Varlklar (Milyar YTL) 

(Milyar $) 

Üst snr Gerçekleme Üst snr Gerçekleme Alt snr Gerçek. 

31 Mart 04 16,1 16,9 29,6 27,3 -2,0 0,7 

30 Nisan 04 17,5 17,5 31,6 26,1 -2,0 1,8 

31 Austos 04 20,5 19,3 34,6 28,0 -2,0 1,6 

31 Aralk 04 20,9 20,2 35,0 35,5 -2,0 1,3 

31 Mays 05 23,6 23,0 37,7 31,3 2,0 5,8 

30 Haziran 05 23,6 22,6 37,7 24,0 2,0 10,5 

30 Eylül 05 24,7 27,7 37,8 23,7 2,8 13,2 

31 Aralk 05 29,2 28,8 25,5 12,6 15,9 22,4 

31 Mart 06 - - - - 19,7 32,4 

30 Haziran 06 - - - - 24,3 31,0 

30 Eylül 06 - - - - 25,7 31,0 

31 Aralk 06 - - - - 28,7 32,6 

30 Nisan 07 - - - - 28,7 40,6 

31 Austos 07 - - - - 35,0 44,0 

31 Aralk 07 - - - - 36,0 43,7 

31 Mart 08 - - - - 38,0 43,4 

Kaynak TCMB 

Performans Kriterleri, Gösterge Deerler ve Gerçeklemeler 

Enflasyon hedefleri, 2007 ylnda TÜFE’nin yllk yüzde deiimi olarak tanmlanmaya 

devam etmi ve üç yllk hedef ufku korunarak, orta vadede enflasyon hedefinin yüzde 4 

olmas uygun görülmütür. Bu çerçevede, 2007 ve 2008 yl enflasyon hedefleri yüzde 4 

olarak korunurken, 2009 yl hedefi de yine yüzde 4 olarak belirlenmitir. Bunun yannda, 

2007 yl için belirsizlik aral, hedef etrafnda ±2 puan olarak tanmlanm ve yl sonu 

hedefi ile tutarl üçer aylk enflasyon patikas ile birlikte açklanmtr. Buna göre; hedefle 

uyumlu patika, 2007 yl Mart ay için yüzde 9,2, Haziran ay için yüzde 6,7, Eylül ay için 

3 

111


yüzde 5,3 ve Aralk ay için yüzde 4 olarak belirlenmitir. Enflasyon gerçeklemeleri 2007 

yl Mart, Haziran ve Eylül aylarnda srasyla yüzde 10,86, yüzde 8,60 ve yüzde 7,12 ile 

belirsizlik aral üst snr içinde kalrken; Aralk aylarnda yüzde 8,4 ile bu üst snr 

amtr. Net Uluslararas Rezervler performans kriteri ise tutturulmutur. 

2008 yl Mart aynda da Net Uluslararas Rezervler performans kriteri tutturulmu, 

enflasyon kriteri ise üst snr amtr. 2008 yl Mays aynda IMF ile yaplan programn 

bitmesi ile her iki kriter bu tarihten sonra performans kriteri olarak izlenmemektedir. 

2008 ylnda da enflasyon hedeflemesi rejimine devam eden Merkez Bankas, hedef 

ufkunu üç yl olarak belirlemitir. 2008 ve 2009 yllar için daha önce ilan edilen yüzde 4 

enflasyon hedefi korunmu, 2010 yl hedefi de 4 olarak belirlenmitir. Bununla birlikte, 

enflasyon hedefi etrafnda oluturulan belirsizlik aralnn, 2008 ylnda da iki puan olarak 

korunmas uygun görülmütür. Bu çerçevede; hedefle uyumlu patika, 2008 yl Mart ay 

için yüzde 7,1, Haziran ay için yüzde 6,5, Eylül ay için yüzde 6,3 ve Aralk ay için yüzde 

4 olarak belirlenmitir. Enflasyon gerçeklemeleri Mart ve Haziran aylarnda srasyla 

yüzde 9,15 ve yüzde 10,61 ile belirsizlik aral üst snrn amtr. 

Bu gelimeler üzerine; Merkez Bankas, gda ve enerji fiyatlarndaki artlarn 

enflasyondaki düüü geciktirmesi ve arz yönlü olumsuz oklarn devam etme ihtimalini 

de göz önüne alarak Haziran aynda enflasyon hedeflerini 2009 yl sonu için yüzde 7,5, 

2010 yl sonu için yüzde 6,5 olarak revize etmi, 2011 yl için ise yüzde 5,5 olarak 

belirlemitir. Enflasyon hedeflerinin yukar yönlü güncellenmesi, Merkez Bankasnn daha 

gevek bir politika izleyecei anlamna gelmemektedir. Aksine para politikasnn bir 

önceki döneme kyasla daha temkinli olduu bir çerçeve içermektedir. 

Merkez Bankas, 2007 ylnda da dalgal döviz kuru rejimini uygulamaya devam 

etmitir. Buna göre, döviz kurlar döviz piyasasndaki arz ve talep koullar ile 

belirlenmekte, Merkez Bankasnn herhangi bir döviz kuru hedefi veya taahhüdü 

bulunmamaktadr. Ancak bilindii üzere, döviz kurlarnda ar oynaklk görülmesi ya da 

ar oynakla neden olabilecek gelimelerin yaanmas durumunda Merkez Bankas, 

döviz piyasalarna dorudan alm ya da satm müdahaleleri yapabilmektedir. Bunun 

yannda, rezerv biriktirme amacyla döviz alm ihaleleri düzenleyebilmektedir. 

Döviz piyasasndaki arz ve talep koullarn olabildiince düük düzeyde etkilemek 

için, Merkez Bankas 2005 ylndan itibaren döviz alm ihalelerini önceden açklanan 

112 

4


programa uygun olarak ve önceden ilan edilmi limitler dahilinde gerçekletirmektedir. 

Bu çerçevede, 13 Aralk 2006 tarihinde günlük döviz alm tutar 15 milyon ABD dolar 

ihale ve yüzde 200 orannda opsiyon (30 milyon ABD dolar) olmak üzere en fazla 45 

milyon ABD dolar olarak belirlenmitir. Ocak-Temmuz 2007 döneminde, bu dorultuda 

döviz alm ihaleleri düzenlenmitir. 

2007 yl Temmuz ayndan itibaren ise, sonraki dönemlerde, ülkemize yönelik 

sermaye girilerinin devam edecei ve döviz arznn döviz talebine oranla artaca 

öngörüsü çerçevesinde; rezerv birikimini hzlandrmak amacyla 25 Temmuz 2007 

tarihinden itibaren günlük döviz alm ihale miktar 40 milyon ABD dolarna, ihalelerde 

kullanlan opsiyon tutar ise 80 milyon ABD dolarna yükseltilmitir. Ancak izleyen 

dönemlerde, gelimi ülke konut ve kredi piyasalarndaki olumsuz gelimelerin etkisiyle, 

dier gelimekte olan ülke piyasalarnda olduu gibi ülkemiz piyasalarnda da oynakln 

artt gözlemlenmitir. Bu nedenle, 15 Austos 2007 tarihinden itibaren günlük döviz 

alm ihalelerinde alm yaplacak tutar tekrar 15 milyon ABD dolar ihale ve 30 milyon 

ABD dolar opsiyon olmak üzere en fazla 45 milyon ABD dolarna düürülmütür. 

Ancak daha sonra, merkez bankalar tarafndan konut ve kredi piyasalarnda 

yaanan sorunlarn azaltlmasna yönelik alnan önlemler, söz konusu piyasalarda 

dalgalanmann azalarak küresel risk itahnn yeniden artmasna neden olmu ve dier 

gelimekte olan ülkelerle birlikte ülkemize yönelik sermaye girilerinin güçlenmesini 

salamtr. Bu nedenle, 9 Ekim 2007 tarihinden itibaren ihalelerde alm yaplacak tutar 

günlük 30 milyon ABD dolar ihale ve 60 milyon ABD dolar opsiyon olmak üzere en fazla 

90 milyon ABD dolar olacak ekilde yükseltilmitir. 2007 ylnda döviz piyasalarna alm 

ya da satm yönünde müdahalede bulunulmam, ancak, ihaleler yoluyla alm yaplan 

toplam döviz tutar 9,9 milyar ABD dolarna ulamtr. 

5 

113


(Milyon $) 

Müdahaleler 

haleler 

Alm Satm Alm Satm 

2002 16 12 795 - 

2003 4.229 - 5.652 - 

2004 1.283 9 4.104 - 

2005 14.565 - 7.442 - 

2006 5.441 2.105 4.296 1.000 

2007 - - 9.906 - 

2008* - - 7.272 - 

Kaynak: TCMB 

(*) Ocak-Eylül 

TCMB Döviz Müdahaleleri ve haleleri 

Merkez Bankas 2008 ylnda da döviz alm ihalelerine devam etmitir. Ancak 

gelimi ülke ekonomilerinde durgunluk yaanabileceine ilikin beklentilerin artmasyla, 

dier gelien ülke piyasalarnda olduu gibi ülkemiz döviz piyasalarnda da oynaklk 

artmtr. Bu nedenle, 10 Mart 2008 tarihinden itibaren günlük döviz alm ihalelerinde 

alm yaplacak tutar 15 milyon ABD dolar ihale ve 30 milyon ABD dolar opsiyon olmak 

üzere en fazla 45 milyon ABD dolarna düürülmütür. Sonuç olarak Merkez Bankas, 

2008 ylnn ilk dokuz aynda döviz alm ihaleleri yoluyla toplam 7,3 milyar dolarlk alm 

yapmtr. 

Son dönemde uluslararas kredi piyasalarnda yaanan sorunlarn küresel finans 

sektörünün güvenilirliine ilikin kayglarla birlemesi, gelimi ülke para piyasalarnda 

skmaya neden olmaktadr. Böyle bir belirsizlik ortam da zaman zaman ülkemizde de 

döviz likiditesi akkanlnn azalmasna neden olabilmektedir. Türk bankaclk 

sisteminde bir döviz likidite sorunu olmamasna ramen, küresel para piyasalarndaki 

sorunlarn ülkemize olan yansmalarn snrlamak amacyla Merkez Bankas, 2 Aralk 

2002 tarihi itibariyle son vermi olduu kendi nezdindeki Döviz Depo Piyasasnda araclk 

faaliyetlerine 9 Ekim 2008 tarihinde yeniden balamtr. Merkez Bankas ayrca, Döviz 

Depo Piyasas araclyla döviz likiditesi akkanlnn artrlmasna ilave olarak, Türk 

bankalarnn likidite durumlarn daha da güçlendirmek amacyla 16 Ekim 2008 

tarihinden balamak üzere döviz alm ihalelerine ara verilmesini kararlatrmtr. 

Dier taraftan 2007 ylnda likidite fazlas, Merkez Bankasnn döviz alm ihalelerine 

yeniden balamasnn da etkisiyle art eilimi göstermi, yln ilk çeyreinde günlük 

ortalama 6,3 milyar YTL olarak gerçekleirken yln ikinci, üçüncü ve dördüncü 

114 

6


çeyreklerinde günlük ortalama likidite fazlas srasyla 7,2, 8,9 ve 9,2 milyar YTL olarak 


Para Politikas Kurulu, 12 Temmuz 2007 tarihindeki toplantsnda likidite 

yönetiminin etkinliinin artrlmas amacyla, gerekli görüldüünde, likidite senetlerinin de 

kullanlabilecei deerlendirmesinde bulunmu ve bu çerçevede, 19 Temmuz 2007 

tarihinde 32 gün vadeli, 23 Austos 2007, 17 Ekim 2007 ve 16 Kasm 2007 tarihlerinde 

ise srasyla 40, 30 ve 61 gün vadeli likidite senedi ihraç edilmitir. 

Ayrca, 2007 ylnda Merkez Bankasnn zorunlu karlklar ve fazla likiditeyi çekmek 

için yapt faiz ödemeleri ve Hazine’nin Merkez Bankas nezdindeki hesaplarndaki azal 

likiditede arta katkda bulunurken, para tabanndaki art, Hazine’nin Merkez Bankasna 

olan kupon ve anapara itfalar ve Hazine’nin net döviz cinsi borç ödeyicisi olmas likiditeyi 

azaltc etki yapmtr. 

Açk Piyasa lemleri Net Etki 

(Milyon YTL) 

10.000 

8.000 

6.000 

4.000 

2.000 

0 

-2.000 

-4.000 

-6.000 

-8.000 

Kaynak: TCMB 

-6.348 

2.324 

621 1.205 

2.849 

-4.238 

8.218 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak- 

Austos 


2008 ylnn ilk aylarnda arlkl olarak ters repo ilemleri yaplrken, Mays ayndan 

itibaren oluan likidite skkln gidermek için repo ilemleri yoluyla piyasaya Yeni Türk 

Liras likidite salanmas arlk kazanmtr. Ocak-Austos döneminde açk piyasa 

ilemleri sonucunda piyasalara net olarak 8,2 milyar YTL verilmitir. 

Ayrca Eylül aynda toplanan Para Politikas Kurulu, likidite skklnn 2009 ylnda 

kalc hale gelme olaslnn arttn tespit ederek, bu çerçevede likidite yönetiminin 

operasyonel çerçevesinin 2009 ylnda yeniden düzenlenmesi amacyla çalmalara 

7 

115


balanmasn ve teknik detaylarn Aralk aynda kamuoyuna duyurulmasn 

kararlatrmtr. 

2. TCMB Analitik Bilançosu ve Para Arzlar 

Merkez Bankas analitik bilanço büyüklüü, 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 

2,4 artarak 106,6 milyar YTL’ye ulam, 2008 ylnn Eylül aynda ise 111,1 milyar 

YTL’ye yükselmitir. 

Analitik bilançonun aktifinde yer alan ve bankann döviz ve altn rezervlerini gösteren 

d varlklar kalemi, 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 0,2 azalarak 90,1 milyar YTL 

olmu; aktif toplam içindeki pay ise yüzde 87,5’ten yüzde 85,2’ye gerilemitir. Kamu 

kesimi ile bankalara açlan kredileri kapsayan iç varlklar kalemi ise 2007 ylnda bir 

önceki yla göre yüzde 20,7 artarak 15,7 milyar YTL olmu, aktif toplam içindeki pay 

yüzde 12,5’ten yüzde 14,8’e yükselmitir. 2008 ylnn Eylül ay itibaryla ise d varlklar 

kalemi ile iç varlklar kaleminin aktif toplam içindeki paylar srasyla yüzde 91,4 ve yüzde 

8,6 olmutur. 

TCMB Analitik Bilançosu 

(Milyon YTL) 

Yllk 

Eylül 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 2008 

AKTFLER (Varlklar) 

1. D Varlklar 50.995 52.892 53.592 72.271 91.075 90.891 92.024 101.510 

2. ç Varlklar (A+B+C) 23.075 23.605 21.081 17.751 13.030 15.734 15.447 9.554 

A. Nakit lemler 24.222 22.882 19.048 15.721 11.786 11.023 10.623 8.501 

B. Deerleme Hesab -1.147 723 2.033 2.029 1.244 4.711 4.824 1.053 

C. IMF Acil Yard. Tak. Hes.(Hazine) 0 0 0 0 0 0 0 0 

Toplam Aktifler (Varlklar) 74.071 76.497 74.673 90.022 104.106 106.625 107.471 111.063 

PASFLER (Yükümlülükler) 

1. Toplam Döviz Yükümlülükleri 53.551 52.363 49.929 51.474 62.190 51.834 56.432 59.180 

2. Merkez Bankas Paras 20.519 24.135 24.743 38.548 41.916 54.790 51.040 51.883 

A. Rezerv Para 10.668 15.010 20.328 32.696 41.398 46.548 39.578 51.713 

B. Dier Mer.Bank.Paras 9.851 9.124 4.415 5.851 517 8.242 11.462 170 

Toplam Pasifler (Yükümlülükler) 74.071 76.497 74.673 90.022 104.106 106.625 107.471 111.063 

Kaynak : TCMB 

116 

8


ç döviz yükümlülükleri ve d döviz yükümlülüklerinden oluan toplam döviz 

yükümlülükleri kalemi, 2007 ylnda 2006 ylna göre iç ve d döviz yükümlülüklerindeki 

azaln etkisiyle, yüzde 16,7 orannda azalarak 51,8 milyar YTL’ye gerilemitir. Dier 

taraftan emisyon, bankalarn TCMB’de tutmak zorunda olduklar mevduat, fon hesaplar 

ve banka d kesimin mevduatndan oluan rezerv para, 2007 ylnda, bankalarn 

TCMB’de tutmak zorunda olduklar mevduat ve emisyon hacmindeki artn etkisiyle, bir 

önceki yla göre yüzde 12,4 orannda artarak 46,5 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 

Rezerv paraya açk piyasa ilemleri sonucunda doan yükümlülüklerin ve kamu 

mevduatnn eklenmesiyle oluan ve toplam YTL cinsinden iç yükümlülükleri gösteren 

Merkez Bankas paras ise 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 30,7 artarak 54,8 

milyar YTL’ye çkmtr. 

2008 yl Eylül ay itibaryla ise toplam döviz yükümlülükleri, rezerv para ve Merkez 

Bankas paras kalemleri srasyla 59,2 milyar YTL, 51,7 milyar YTL ve 51,9 milyar YTL 

olmutur. 

Dier taraftan 2007 ylnda dar tanml para arz M1, bir önceki yla göre yüzde 7,6 

artarak 77,7 milyar YTL olmutur. Bu artta, vadesiz YTL mevduatn yüzde 22,8 

orannda yükselmesi etkili olmutur. 

Kaynak: TCMB 

Para Arzlar(Yeni Sunum) 

(Milyon YTL) 

Yllk 

Eylül 

2005 2006 2007 2007 2008 

M1 61.937 72.163 77.675 71.638 87.702 

M2 237.949 297.481 345.028 327.466 400.024 

M3 260.614 319.836 370.078 351.261 425.509 

Geni tanml para arzlar M2 ve M3’te 2007 ylnda artm ve bir önceki yla göre 

srasyla yüzde 16 ve yüzde 15,7 yükselerek 345 milyar YTL ve 370,1 milyar YTL’ye 

ulamtr. 2008 yl Eylül aynda ise M1, M2 ve M3 para arzlar srasyla 87,7 milyar YTL, 

400 milyar YTL ve 425,5 milyar YTL olmutur. 

9 

117


PARAMIZ YENLENYOR 

Bilindii üzere, yaklak 30 yl boyunca yaam olduumuz yüksek enflasyon, baz 

ekonomik deerlerin milyarlarla, trilyonlarla ve hatta katrilyonlarla ifade edilmesine neden 

olmu, bu süreçte ekonominin nakit ihtiyac, 1981 ylndan bu yana ortalama her iki ylda 

bir tedavüle çkarlan üst deerde yeni banknotlarla karlanmt. Bu durum da paramzn 

itibarn olumsuz yönde etkilemekte, muhasebe ve istatistik kaytlarnda, bilgi ilem 

programlarnda ve ödeme sistemlerinde sorunlar yaratmaktayd. Sonuç olarak, Türk 

Liras'ndan alt sfr atlmas hem psikolojik hem de teknik bir ihtiyaç olarak kendisini 

göstermiti. 

ki aamadan oluan para reformunun birinci aamasnda, Türk Liras'ndan alt sfr 

atlarak para birimimizin bana "Yeni" ibaresi konulmas; ikinci aamada ise "Yeni" 

ibaresinin kaldrlarak geleneksel para birimimiz olan Türk Liras'na dönülmesi 

öngörülmütü. 

Böylece; 31 Ocak 2004 tarihli Resmi Gazete'de yaymlanan 5083 sayl "Türkiye 

Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakknda Kanun" uyarnca, Yeni Türk Liras banknot 

ve madeni paralar 1 Ocak 2005 tarihinde tedavüle çkarlm, Türk Liras banknot ve 

madeni paralar ise 1 Ocak 2006 tarihinde tedavülden kaldrlmtr. 5 Mays 2007 tarihli 

Resmi Gazete'de yaymlanan Bakanlar Kurulu Karar ile de Yeni Türk Liras ve Yeni 

Kuru'ta yer alan "Yeni" ibarelerinin 1 Ocak 2009 tarihinde kaldrlmasna karar 

verilmitir. 

1 Ocak 2009 tarihinde Yeni Türk Liras'ndaki "Yeni" ibaresi kaldrlarak Türk Liras'na 

geçilirken paramzn deer ölçüsünde bir deiiklik olmayacak, paramzn sadece ismi 

deiecektir. 

Yeni Türk Liras deerler Türk Liras'na dönütürülürken, 

1 YTL = 1 TL 

1 YKr = 1 Kr 

1 TL = 100 Kr olacaktr. 

B. BANKACILIK SEKTÖRÜ 

1. Sektörün Genel Görünümü 

Finans sektörü içinde göreli bir yapsal arl olan bankaclk sektörü mevduat 

bankacl arlkl bir yapya sahiptir. 2007 ylnda da bir önceki ylda olduu gibi, 

sektörde faaliyet gösteren 50 bankann 33’ü mevduat bankas, 13’ü kalknma ve yatrm 

bankas ve 4’ü katlm bankasdr. Bu dalm 2008 yl Austos ay itibaryla da 

deimemitir. 

118 10


Yllk 

Austos 

2005 2006 2007 2007 2008 

Banka Says (Adet) 51 50 50 50 50 

Mevduat Bankalar 34 33 33 33 33 

Kalknma ve Yatrm Bankalar 13 13 13 13 13 

Katlm Bankalar 4 4 4 4 4 

ube Says (Adet) 6.568 7.302 8.122 7.804 8.927 

Mevduat Bankalar 6.241 6.904 7.658 7.363 8.393 

Kalknma ve Yatrm Bankalar 35 42 42 41 50 

Katlm Bankalar 292 356 422 400 484 

Personel Says (Adet) 138.724 150.966 167.760 160.767 180.310 

Mevduat Bankalar 127.851 138.599 153.212 146.829 164.219 

Kalknma ve Yatrm Bankalar 5.126 5.255 5.361 5.357 5.386 

Katlm Bankalar 5 747 7 112 9 187 8 581 10 705 

ATM Says (Adet) 14.836 16.513 18.795 17.957 20.916 

Kaynak : BDDK 

Bankaclk Sektörü Yapsal Göstergeleri 

2007 yl Temmuz aynda Amerika konut piyasasnda balayan ve tüm dünyaya 

yaylan kriz, Amerika ve Avrupa’nn birçok bankasn olumsuz etkilerken Türk bankaclk 

sektörü olumsuz yönde etkilenmemitir. Çünkü bankaclk sektöründe de son yllarda 

önemli gelimeler salanm, 2002 ylndan itibaren yapsal reformlarn da katksyla 

belirgin düzeyde iyileen bankaclk sektörü, makroekonomik ortam ve finansal istikrar 

sayesinde büyüme eilimi göstermi, sektör eskiye göre çok daha salkl hale gelmitir. 

Aktif kalitesi ve risk yönetimi iyileen sektörün ürün ve hizmet yelpazesi genilemi, 

rekabet artm ve denetim çok daha etkin hale gelmitir. 

Bankaclk sektörünün 2007 ylnda salad büyüme ve ube an artrmaya 

dönük politikalarn uygulanmas sonucu ube says, personel says ve ATM says art 

eilimi içindedir. Sektördeki ube says 2007 yl sonu itibaryla bir önceki yla göre yüzde 

11,2 artarak 8.122’ye, personel says yüzde 11,1 artarak 167.760’a, ATM says ise yüzde 

13,8 artarak 18.795’e yükselmitir. 2008 yl Austos ay itibaryla ise, ube says 

8.927’ye, personel says 180.310’a ve ATM says 20.916’ya çkmtr. 

Sektörde faaliyet gösteren ilk be bankann toplam aktife göre younlama oran 

2006 ylnda yüzde 60,9 iken 2007 ylnda yüzde 59,8’e; ilk on bankann younlama 

oran ise yüzde 83,5’ten yüzde 82,5’e gerilemitir. 2008 ylnn Temmuz ay itibaryla da 

bankaclk sektöründeki ilk be ve ilk on bankann younlama oranlar srasyla yüzde 

59,2 ile yüzde 82,3 olarak gerçeklemitir. 

11 

119


2007 ylnda büyük, orta ve küçük ölçekli bankalarn younlama oranna 

bakldnda, büyük ve küçük ölçekli bankalarn paylarnn bir önceki yla göre azalarak 

srasyla yüzde 74 ve yüzde 9,5 olduu; orta ölçekli bankalarn paylarnn ise artarak 

yüzde 16,5 olduu, görülmektedir. 2008 ylnn Temmuz ay itibaryla ise büyük, orta ve 

küçük ölçekli bankalarn paylar srasyla yüzde 73,5, yüzde 17,1 ve yüzde 9,4 olmutur. 

Bankaclk Sektörünün Aktif Yaps ve Younlama Göstergeleri 

Yllk 

Temmuz 

2005 2006 2007 2007 2008 

Toplam Aktife Göre Younlama Oran(%) 

lk 5 Banka 61, 4 60, 9 59, 8 60,4 59,2 

lk 10 Banka 82, 9 83, 5 82, 5 82,5 82,3 

Ölçee Göre Dalm 

Büyük Ölçekli 73,9 75, 3 74,0 74, 5 73, 5 

Orta Ölçekli 16,5 14, 9 16, 5 15, 8 17, 1 

Küçük Ölçekli 10,0 9, 8 9, 5 9, 7 9, 4 

Kaynak:BDDK 

Sektörün aktifleri 2007 ylnda da art eilimini sürdürmütür. Türk Parasna (TP) 

olan güvenin devam etmesi nedeniyle irketlerin ve hane halknn YTL’yi tercih etmeleri 

ters para ikamesine yol açm ve bilançolar TP arlkl hale gelmitir. Nitekim aktifteki TP 

varlklarn pay, 2006 ylnda yüzde 66,9 iken 2007 ylnda yüzde 71,7’ye yükselmi, 

Yabanc Para (YP) varlklarn pay ise yüzde 33,1’den yüzde 28,3’e gerilemitir. 2008 yl 

Austos ay itibaryla ise TP varlklarn pay yüzde 72,3, YP varlklarn pay yüzde 27,7 

olarak gerçeklemitir. 

Küresel piyasalarda yaanan dalgalanmaya ve dünyann önde gelen bankalarnn 

yüksek zararlar açklamasna karn Türk bankaclk sektörünün karllk performans 2007 

ylnda da gelime göstermi, 2006 yl sonunda 11,4 milyar YTL iken 2007 yl sonunda 

ise yüzde 30,8 artla 14,9 milyar YTL’ye yükselmitir. Karllktaki bu yüksek art, 

kredilerden ve menkul deerler portföyünden elde edilen faiz gelirlerinin artmasndan 

kaynaklanmtr. 2008 yl Austos ay itibaryla ise karllk 10,5 milyar YTL olmutur. 

120 

12


Bankaclk Sektörü Dönem Net Kar 

(Milyon YTL) 

16.000 

14.000 

12.000 

10.000 

8.000 

6.000 

4.000 

2.000 

0 

Kaynak:BDDK 

2.905 

5.608 

6.452 

5.965 

11.364 

14.859 

10.466 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak- 

Austos 


Bankaclk sektörü araclk faaliyetlerine dair en temel göstergelerden birisi olan 

kredi/mevduat oran, 2007 ylnda da art eilimini sürdürmü ve yüzde 80’e 

yükselmitir. 2008 yl Austos ay itibaryla da bu oran yüzde 86,8’e çkmtr. 

Kredi/mevduat oranndaki bu yükseli, bankalarn araclk fonksiyonlarnn artmas 

açsndan olumlu bir gelimedir. 

Finansal salamlk göstergelerinden biri olan sermaye yeterlilik oran, azalan bir 

eilim göstermekle birlikte yasal snr olan yüzde 8’in oldukça üzerinde seyretmektedir. 

Nitekim bu oran, 2006 yl sonunda yüzde 21,9 iken 2007 yl sonunda yüzde 18,9 

olmu, 2008 yl Austos ay itibaryla ise yüzde 17,7 olarak gerçeklemitir. 

Bankaclk Sektörü Sermaye Yeterlilik Rasyosu 

(Yüzde) 

35,0 

30,0 

25,0 

20,0 

25,1 

30,9 

28,2 

23,7 

21,9 

18,9 

17,7 

15,0 

10,0 

5,0 

0,0 

2002 

Kaynak: BDDK 

2003 2004 2005 2006 2007 Au.08 

13 

121


Sektörün yabanc para açk pozisyonu da risk oluturmamaktadr. Bankalarn 

yabanc para net genel pozisyonlar, öz kaynaklarna oranla makul seviyededir. 2006 yl 

sonunda 141 milyon dolar olan yabanc para net genel pozisyonu fazlas, 2007 yl 

sonunda 173 milyon dolara yükselmitir. 2008 ylnn ilk iki aynda aça dönüen 

yabanc para net genel pozisyonu Mart, Nisan ve Mays aylarnda tekrar fazla vermi, 

Haziran aynda ise aça dönümütür. 2008 yl Austos ay itibaryla ise yabanc para 

net genel pozisyonu 737 milyon dolar açk vermitir. 

Bankaclk Sektörü Yabanc Para Net Genel Pozisyonu 

(Milyon $) 

800 

666 

600 

495 

400 

200 

141 173 

160 

0 

-200 

-63 

-141 -106 

-143 

-400 

-396 

-600 

-737 

-800 

Kaynak: BDDK 

2005 

2006 

2007 

Oca.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Bankaclk sektörünün likidite yeterlilik oranlar ise, 1. ve 2. vade dilimleri için hem 

toplam hem yabanc parada, 2007 ylnn son çeyreinden bu yana düü eilimine 

girmesine ramen yasal oranlarn (bu oranlar, her iki vade diliminde toplam likidite için 

100, yabanc para likidite için 80 olarak belirlenmitir) oldukça üzerinde seyretmektedir. 

122 

14


Bankaclk Sektörü Likidite Yeterlilik Rasyosu 

(Yüzde) 

300,0 

250,0 

200,0 

150,0 

100,0 

50,0 

0,0 

Haz.07 

Tem.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Kaynak: TCMB 

YP Likidiye Yeterlilik Rasyosu Birinci Vade Dilimi 

YP Likidiye Yeterlilik Rasyosu kinci Vade Dilimi 

Toplam Likidite Yeterlilik Rasyosu Birinci Vade Dilimi 

Toplam Likidite Yeterlilik Rasyosu kinci Vade Dilimi 

Yabanc yatrmclarn Türk bankaclk sektörüne olan ilgisinin 2007 ylnda da 

devam etmesi sonucunda yabanc bankalarn aktif büyüklüünün bankaclk sektörü 

toplam aktif büyüklüü içindeki pay 2006 ylnda yüzde 13,1 iken, 2007 ylnda yüzde 

14’e, 2008 yl Austos ay itibaryla ise yüzde 17,6’ya yükselmitir. Bankalarda kontrol 

gücüne sahip olmayan yabanc ortaklar da dikkate alndnda, bankaclk sektöründeki 

yabanc sermaye pay 2006 yl Aralk ay itibaryla yüzde 35,9 iken 2007 yl Aralk ay 

itibaryla yüzde 41,1’e yükselmi, 2008 yl Mart ay itibaryla ise yüzde 40 düzeyinde 


2. Bankaclk Sektörü Bilanço Büyüklükleri 

Küresel finansal piyasalarda yaanan dalgalanmalarn yurtiçi finansal piyasalara olan 

etkileri snrl kalm ve sektörün bilançosunun büyüme eilimi 2007 ylnda da devam 

etmitir. 

Buna göre, sektörün bilanço büyüklüü 2006 ylnda 499,7 milyar YTL iken 2007 

ylnda 581,6 milyar YTL olmu, 2008 yl Austos ay itibaryla ise 647,8 milyar YTL’ye 

yükselmitir. 

15 

123


(Milyon YTL) 

Yllk 

Austos 

2005 2006 2007 2007 2008 

AKTF HESAPLAR : 

1.Nakit Deerler 3.074 4.455 4.983 4.190 3.989 

2. Merkez Bankasndan Alacaklar 12.063 16.366 19.740 16.014 16.182 

3 Para Piyasalarndan Alacaklar 5.951 1.902 2.778 4.750 3.367 

4.Bankalardan Alacaklar 27.213 40.292 32.774 31.521 36.392 

5.Gerçee Uygun Deer Fark K/Z Yan. Menk. De.(Net) 17.340 14.239 11.180 12.298 7.768 

6.Satlmaya Hazr Menkul Deerler (Net) 77.955 96.149 112.683 112.266 121.257 

7.Zorunlu Karlklar 14.976 17.194 17.268 16.442 16.779 

8.Menkul Kymet Ödünç Piyasasndan Alacaklar 0 2 0 0 0 

9.Ters Repo Alacaklar 4.281 275 3.388 1.111 10 

10.Krediler 156.410 218.987 285.616 260.677 345.198 

11.Takipteki Alacaklar (Net) (12-13) 884 885 1.369 1.190 2.181 

12a) Takipteki Alacaklar 7.808 8.550 10.345 9.825 11.422 

13 b) Takipteki Alacaklar Karl (-) 6.924 7.665 8.976 8.635 9.241 

14. Faiz (Kar Pay) ve Gelir Tah. Reeskontlar 11.009 14.533 16.832 14.225 18.309 

15. Finansal Kiralama Alacaklar (Net) 1.117 1.133 1.092 1.099 809 

16. tirakler, Bal ve Birlikte Kontrol Edilen Ortaklklar (Net) 11.071 9.241 10.861 9.990 10.676 

17.Vadeye Kadar Elde Tutulacak Menkul Deerler (Net) 47.741 48.553 40.864 45.194 44.346 

18. Elden Çkarlacak Kymetler (Net) 1.778 1.240 1.000 1.063 1.012 

19. Sabit Kymetler (Net) 7.692 7.414 7.902 7.526 9.231 

20. Dier Aktifler 6.355 6.873 11.306 10.928 10.311 

TOPLAM AKTFLER (1+..+20)-(12+13) 406.909 499.731 581.635 550.484 647.817 

PASF HESAPLAR : 

1. Mevduat (Toplanan Fonlar) 251.490 307.647 356.865 338.696 397.772 

2.Merkez Bankasna Borçlar 31 36 26 35 51 

3.Para Piyasalarna Borçlar 352 179 205 139 30 

4.Menkul Kymet Ödünç Piyasasna Borçlar 0 2 12 8 2 

5.Bankalara Borçlar 54.492 70.735 71.386 69.098 81.122 

6.Repo lemlerinden Salanan Fonlar 17.414 25.786 27.753 28.605 34.404 

7. Fonlar 5.452 4.211 4.088 3.997 4.094 

8. hraç Edilen Menkul Kymetler (Net) (9+10) 0 0 0 0 0 

9 a) Tahviller ve Bonolar 0 0 0 0 0 

10 b) V.D.M.K. ve Dier hraç Edilen Menkul Kymetler 0 0 0 0 0 

11.Finansal Kiralama Borçlar (Net) 185 289 379 299 221 

12.Ödenecek Vergi, Resim, Harç ve Primler 673 931 1.195 993 1.296 

13.Sermaye Benzeri Borçlar 757 2.999 3.662 3.904 4.412 

14.Faiz (Kar Pay) ve Gider Reeskontlar 3.492 4.977 8.204 6.299 9.352 

15.Karlklar 8.225 9.374 11.511 9.156 12.655 

16.Dier Pasifler 9.660 13.028 20.499 20.251 19.840 

17.TOPLAM (1+..+16)-(9+10) 352.222 440.194 505.785 481.481 565.251 

18.Ödenmi Sermaye 20.857 26.224 31.623 29.805 36.740 

19.Yedek Akçeler 42.551 38.295 44.198 44.308 51.096 

20.Ödenmi Sermaye Enflasyon Düzeltme Fark 0 0 0 0 0 

21.Sabit Kymet Yeniden Deerleme Farklar 227 98 479 455 1.112 

22:Menkul Deerler Deerleme Farklar 4.359 1.719 2.721 1.891 765 

23.Dönem Kar (Zarar) 5.965 11.364 14.859 10.575 10.466 

24.Geçmi Yllar Kar (Zarar) -19.273 -18.164 -18.030 -18.031 -17.612 

25. TOPLAM ÖZKAYNAKLAR (18+…+24) 54.687 59.537 75.850 69.003 82.567 

TOPLAM PASFLER (17+25) 406.909 499.731 581.635 550.484 647.817 

26. Gayrinakdi Kredi ve Yükümlülükler 70.604 86.721 96.743 95.655 118.118 

27.Taahhütler (28+29) 135.414 190.724 288.801 273.779 384.137 

28.Türev Finansal Araçlar 65.885 107.151 160.444 155.905 236.715 

29.Dier Taahhütler 69.529 83.573 128.357 117.874 147.421 

Kaynak: BDDK 

Bankaclk Sektörü Bilançosu 

124 

16


Bankaclk sektörü aktifleri içinde en büyük paya sahip olan krediler, 2007 ylnda da 

artm ve bir önceki yla göre yüzde 30,4 artarak 285,6 milyar YTL’ye, 2008 Austos ay 

itibaryla ise 345,2 milyar YTL’ye ulamtr. Kredilerdeki bu art eilimi, bankalarn, 

tasarruflarn üretime kanalize edilmesinde üstlenmi olduklar araclk fonksiyonunu 

zaman içinde daha güçlü ekilde yerine getirmeleri ve ekonominin salkl gelimesine 

olumlu katk yapmalar anlamna gelmektedir. 

Ancak kredilerdeki art devam etmekle birlikte, uluslararas likidite koullarnda ve 

küresel risk itahnda yaanan bozulma nedeniyle, önümüzdeki dönemde bankalarn 

kredi verme eiliminde bir azalma olmas muhtemeldir. 

350.000 

300.000 

Bankaclk Sektörü Kredi Hacmi 

(Milyon YTL) 

285.616 

345.198 

262.375 

250.000 

218.986 

217.015 

200.000 

156.410 

163.094 

150.000 

100.000 

50.000 

113.515 

42.895 

55.892 

68.601 

82.823 

0 

Kaynak: BDDK 

2005 2006 2007 Au.08 

Toplam Krediler TP YP 

2007 ylnda da bir önceki ylda olduu gibi, hem TP hem de YP cinsinden 

kredilerde art yaanm ve TP cinsinden kredilerin art hz YP cinsinden kredilerden 

daha fazla olmutur. Buna göre, TP cinsinden krediler yüzde 33,1, YP cinsinden krediler 

ise yüzde 22,7 orannda artmtr. 2008 yl Austos ay itibaryla TP cinsinden krediler 

262,4 milyar YTL’ye, YP cinsinden krediler ise 82,8 milyar YTL’ye ulamtr. 

Mevduat bankalarnn verdii kredilerin toplam krediler içindeki pay yüksek düzeyini 

korumakla beraber, 2006 ylnda yüzde 92,5 iken 2007 ylnda yüzde 91,9’a gerilemitir. 

17 

125


2008 yl Austos ay itibaryla da mevduat bankalar, kredilerdeki liderliini sürdürmü ve 

toplam krediler içindeki pay yüzde 92,2 olmutur. 

Öte yandan, toplam aktif içerisinde bir yandan kredilerin pay yükselirken, menkul 

kymetlerin pay azalmaya devam etmektedir. Nitekim bu durum bankaclk sektörünün, 

kamu kesimini finanse eden bir aktif yapsndan, irketler ve hanehalkn finanse eden bir 

plasman yapsna doru yöneldiini göstermektedir. Bu da kaynaklarn kamu 

finansmanndan reel ekonomiye doru yönelerek ekonomiye katkda bulunmas 

açsndan olumlu bir gelimedir. 

Bilanço pasifleri içinde en büyük paya sahip olan ve sektörün önemli fon kayna 

olan mevduatlar kalemi 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 16 artarak 356,9 milyar 

YTL’ye ulamtr. Bu artta bankaclk sistemine olan güvenin sürmesi, finansal istikrar 

ve genel ekonomik büyüme etkili olmutur. 2007 ylnda TP ve YP cinsinden 

mevduatlarn her ikisinde de art kaydedilmekle beraber, YTL’nin deerlenmesi sonucu 

yaanan ters para ikamesi nedeniyle TP cinsinden mevduatlar daha fazla artmtr. Ayrca 

TP cinsinden mevduatn toplam mevduat içindeki pay 2006 ylnda yüzde 60,6 iken 

2007 ylnda yüzde 64,6’ya yükselmi, YP cinsinden mevduatlarn pay ise ayn dönemde 

gerilemitir. 2008 ylnn Austos ay itibaryla ise toplam mevduat 397,8 milyar YTL’ye 

ulam, TP cinsinden mevduatlar ile YP cinsinden mevduatlarn toplam mevduatlar 

içindeki paylar srasyla yüzde 64,7 ve yüzde 35,3 olmutur. 

Bankaclk Sektörü Mevduat Hacmi 

(Milyon YTL) 

400.000 

356.865 

397.771 

350.000 

300.000 

250.000 

200.000 

150.000 

100.000 

307.647 

251.490 

186.286 

159.012 

121.361 

92.478 

230.461 

126.404 

257.459 

140.312 

50.000 

0 

Kaynak: BDDK 

2005 2006 2007 Au.08 

Toplam Mevduat TP YP 

126 

18


Bankaclk sektörünün bir dier önemli fon kayna olan bankalara borçlar kalemi, 

2007 ylnda ve 2008 yl Austos aynda da art göstermitir. Bu çerçevede, sektörün 

kulland sendikasyon ve seküritizasyon kredileri toplam 2006 ylnda 22,9 milyar dolar 

iken, uluslararas fonlara eriim imkannn nispeten artmas sonucu 2007 yl sonunda 

26,4 milyar dolara çkmtr. 2008 yl bandan itibaren azalma eilimine giren söz 

konusu toplam 2008 yl yl Temmuz ayndan itibaren artmaya balam, Austos ay 

itibaryla ise 26,3 milyar dolar olmutur. Banka gruplar açsndan ise mevduat bankalar, 

hem sendikasyon hem de seküritizasyon kredileri kullanmnda liderliini sürdürmektedir. 

Bankaclk Sektörü Sendikasyon ve Seküritizasyon Kredileri 

(Milyon $) 

30.000 

26.386 26.325 

25.000 

22.884 

20.000 

15.000 

15.214 

10.000 

5.000 

0 

Kaynak: BDDK 

2005 2006 2007 Au.08 

Toplam Sendikasyon Seküritizasyon 

C. SERMAYE PYASALARI 

1. stanbul Menkul Kymetler Borsas (MKB) 

i. MKB lem Hacmi 

Hisse senedi piyasas toplam ilem hacmi 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 

19,3, tahvil ve bono piyasas toplam ilem hacmi ise yüzde 0,5 orannda art göstererek 

srasyla 387,8 milyar YTL ve 2.935,1 milyar YTL’ye ulamtr. Borsa d sabit getirili 

menkul kymet ilemleri hacmi ile MKB toplam ilem hacmi ise bir önceki yla göre 

srasyla yüzde 2,9 ve yüzde 2,5 orannda artarak 725,9 milyar YTL ve 4.048,8 milyar YTL 

19 

127


olmutur. 2008 ylnn ilk dokuz aynda ise MKB toplam ilem hacmi bir önceki yln ayn 

dönemine göre yüzde 4,7 orannda art kaydederek 3.168,6 milyar YTL olmutur. 

MKB lem Hacmi 

(Milyon Y TL) 

4.500.000 

4.000.000 

3.951.479 

4.048.823 

3.500.000 

3.000.000 

2.754.725 

3.179.005 

3.168.559 

2.500.000 

2.000.000 

1.490.428 

1.928.005 

1.500.000 

1.000.000 

500.000 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak- Eylül 


Hisse Senetleri Piyasas 

Tahvil ve Bono Piyasas 

Borsa D Sabit Getirili M enkul Kymet lemleri 

Genel Toplam 

Kaynak: MKB 

ii. MKB–100 Endeksi 

MKB son yllarda özellikle 2006 yl 

ubat ayna kadar yükselme eilimi 

göstermitir. ubat-Temmuz aras dönemde gerileme gösteren endeks Temmuz aynn 

ortalarndan itibaren uluslararas likidite koullarnn düzelmeye balamasyla birlikte 

yükselmeye balamtr. 2006 ylnn sonunda dümeye balayan endeks 2007 ylnn 

Ocak aynn ikinci yarsndan itibaren tekrar yükselmeye balamtr. Endeks ubat ay 

sonunda uluslararas piyasalarda ortaya çkan dalgalanmadan olumsuz etkilenerek 

gerilemise de iki hafta gibi ksa bir sürede toparlanarak yeniden yükseli trendine 

geçmitir. Bu yükseli trendi, ABD Haziran ay konut sat rakamlarnn dümesi ve riski 

yüksek konut kredilerine yatrm yapan iki büyük hedge fonunun batmasn takiben 24 

Temmuz tarihinden itibaren piyasalarda risk itahnn azalarak tüm borsalardan kaç 

balamasna kadar devam etmitir. Kaçla birlikte dünya borsalarnda olduu gibi 

MKB’de de düü yaanmtr. Nitekim 23 Temmuz’da 55.625 seviyesinden kapanan 

MKB-100 endeksi daha sonraki günlerde gerilemeye balam, 16 Austos tarihinde 

44.473 seviyesine kadar inmitir. 

128 

20


Ancak, uluslararas piyasalardaki likidite sknts merkez bankalarnn zamannda 

müdahalesiyle küresel krize dönümemi ve piyasalar tekrar toparlanmaya balamtr. 

Bu gelimeler sonucunda MKB-100 endeksi de Austos aynn ortalarndan itibaren 

tekrar yükselmeye balam ve 2007 yln 2006 ylna göre yüzde 41,9 orannda artarak 

55.538 seviyesinden kapatmtr. 

2007 yl Temmuz ay sonundan 2007 yl sonuna kadar geçen dönemde çeitli 

yönleriyle dünya piyasalarnda ilk etkilerini gösteren ipotee dayal konut kredisi krizinin 

ilk be aylk döneminde MKB-100 endeksi yüzde 5,1 orannda deer kazanmtr. 

IMKB-100 Endeksi 

70000 

60000 

50000 

40000 

30000 

20000 

10000 

0 

2004/Ocak 

Kaynak: MKB 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

2005/Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

2006/Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

2007/Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

2008/Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ancak küresel ekonomiyle ilgili belirsizliklerin derinlemeye balamas ve ABD 

ekonomisine ilikin resesyon kayglarnn giderek artmasnn etkisiyle 2008 yl Ocak 

aynda MKB aylk bazda yüzde 23,1 orannda deer kaybetmitir. Endeks ubat aynda 

bir miktar toparlanma gösterse de Mart aynda uluslararas piyasalarda hedge fonlar ve 

mortgage irketlerine yönelik iflas sinyallerinin gelmesiyle oluan yeni sat dalgasnn 

etkisiyle 39.015 seviyesine kadar gerilemitir. Nisan aynda ise kredi krizinde en 

kötüsünün geride kald senaryosunun piyasaya hakim olmasyla dünya borsalarnda 

balayan toparlanmayla birlikte yükselie geçen MKB yüzde 11,4 orannda art 

kaydetmitir. 

Mays aynda dünyann en büyük sigorta irketlerinden ve bankalarndan finansal 

durumlaryla ilgili olarak gelen olumsuz açklamalar ve gda fiyatlarnda artn devam 

21 

129


etmesi küresel kriz algsn güçlendirmitir. Bu gelimelerle MKB’de Mays aynda 

balayan gerileme Haziran aynn sonuna kadar devam etmi, Haziran ay sonu itibariyle 

endeks 39.090 seviyesine gerilemitir. 

Temmuz ayna 33.200 puan seviyelerinden balayan endeks yurtiçindeki siyasi 

gelimelerin olumluya dönmesiyle aylk bazda yüzde 20,3 orannda artarak 42.201 

seviyelerine kadar yükselmitir. Austos ay banda 43 bin seviyelerini aan MKB ay 

sonuna doru uluslararas piyasalardaki olumsuz gelimelerin piyasalarda oluturduu 

tedirginliin etkisiyle 39.844 puana kadar dümütür. 

Eylül aynn ilk iki haftasnda dar bantta dalgalanan MKB daha sonra arka arkaya 

gelen banka ve konut finansman irketi iflaslar ile küresel ekonomiye ilikin verilerin 

krizin iyice derinletiini göstermesi ve Rusya borsalarnda meydana gelen çöküün 

etkisiyle sert bir ekilde dümütür. Ancak, finans piyasalarndaki dalgalanmalarn önemli 

boyutlara ulamas üzerine ABD, Avrupa, Japonya, sviçre, ngiltere ve Kanada Merkez 

Bankalarnn piyasalara fon salamak suretiyle müdahale kararnn ardndan dünya 

borsalaryla birlikte MKB’de de toparlanma salanmtr. Bu gelimelerden sonra Eylül 

ay içinde MKB, küresel finansal krize kar gündeme getirilen kurtarma paketleri ve 

alnan önlemlerle oluan beklentilere göre sert hareketler gösteren dünya borsalaryla 

birlikte hareket ederek ay sonunda 36.051 puan seviyesinden kapan yapmtr. 

Ekim aynn ilk yarsnda krizin Asya ve Avrupa ekonomilerinde de etkilerini 

göstermeye balamasyla birlikte bu bölgelerdeki finans irketleriyle ilgili olumsuz 

gelimeler borsalarda hzl düülere neden olmutur. MKB’de de bu süreçte dier ülke 

borsalar gibi seans içinde sert düüler yaanmtr. Ancak birçok ülkede yeni faiz 

indirimlerine gidilmesi ve finans sektörünü destekleyen önlemlerin gündeme gelmesiyle 

d piyasalarda havann olumluya dönmesinin ardndan Ekim aynn ilk yars sonunda 

MKB yine dünya borsalaryla birlikte toparlanarak 15 Ekim itibaryla 29.444 puan 

seviyelerinden kapanmtr. 

iii. MKB’de Sektör Paylar 

MKB’nin güncel verilerine göre ulusal pazarda ilem görmekte olan irketler toplam 

9 ana sektörden olumaktadr. Bu ana sektörlerden en büyük paya bankalar ve özel 

finans kurulular, sigorta, finansal kiralama ve faktöring irketleri, holdingler ve yatrm 

irketleri, gayrimenkul ve menkul kymet yatrm ortaklklar ile arac kurumlardan oluan 

130 

22


mali kurulular sahiptir. Mali kurulularn piyasa deeri olarak pay 2002 ylnda yüzde 

40,5 orannda iken 2007 ylnn sonuna gelindiinde yüzde 57,3’e yükselmitir. Bu pay 

10 Ekim 2008 tarihi itibaryla yüzde 50,8 seviyesindedir. 

MKB'de Sektör Paylar 

(Yüzde) 

60,0 

50,0 

40,0 

30,0 

20,0 

10,0 

0,0 

38,1 

3,7 

3,0 10,7 

40,5 

1,0 

34,5 

3,8 

2,5 

8,9 

48,1 

0,5 

32,5 

2,8 

2,6 

11,8 

47,9 

0,6 

29,4 

2,3 

2,8 

7,9 

55,1 

0,6 

29,0 

3,9 

4,7 

7,6 

52,8 

0,5 

23,5 

5,1 

4,0 

8,4 

57,3 

0,4 

23,3 

4,0 

4,7 15,2 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 10.10.2008 

50,8 

0,5 

malat Sanayi 

Top.ve Perakende Tic.,Otel ve Lokantalar 

M ali Kurulular 

Kaynak: MKB 

naat ve Bayndrlk 

Ulatrma,Haberleme ve Depolama 

Dier 

MKB’de ilem gören ana sektörlerden en büyük paya sahip ikinci sektör imalat 

sanayi sektörüdür. malat sanayi sektörü 2002 ylnda 38,1 orannda bir paya sahip iken 

bu pay 2007 yl sonunda yüzde 23,5’e dümütür. 10 Ekim 2008 tarihi itibaryla ise 

yüzde 23,3 seviyesindedir. 

2007 ylnda inaat ve bayndrlk sektörünün pay yüzde 3,9’dan yüzde 5,1’e, 

ulatrma, haberleme ve depolama irketlerinin pay yüzde 7,6’dan yüzde 8,4’e 

yükselmi, toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalardan oluan sektörün pay ise 

yüzde 4,7’den yüzde 4’e dümütür. 10 Ekim 2008 tarihi itibaryla, inaat ve bayndrlk 

sektörünün pay yüzde 4, ulatrma, haberleme ve depolama irketlerinin pay yüzde 

15,2, toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalardan oluan sektörün pay ise yüzde 

4,7 düzeyindedir. 

iv. MKB’de Yabanc Yatrmclarn Pay 

Yabanc yatrmclarn MKB’deki pay 2007 ylndan itibaren yükselmeye balamtr. 

Özellikle 2007 ylnn Nisan ayndan 2008 yl Mays ayna kadar geçen dönemde yabanc 

yatrmclarn pay sürekli yüzde 70’lerin üzerinde seyretmitir. 

23 

131


MKB'de Yabanc Yatrmclarn Pay* 

MKB'de Yabanc Yatrmclarn Pay* 

74 

73 

72 74 

71 73 

70 72 

69 71 

68 70 

67 69 

66 68 

67 

65 66 

64 65 

64 

Ara.05 

Ara.05 

Mar.06 

Mar.06 

Haz.06 

Haz.06 

Eyl.06 

Eyl.06 

*Piyasa Deeri Olarak (Yüzde) 

*Piyasa Deeri Olarak (Yüzde) 

Kaynak: Merkezi Kayt Kuruluu 

Kaynak: Merkezi Kayt Kuruluu 

Ara.06 

Ara.06 

Mar.07 

Mar.07 

Haz.07 

Haz.07 

Eyl.07 

Eyl.07 

Ara.07 

Ara.07 

Mar.08 

Mar.08 

Haz.08 

Haz.08 

Eyl.08 

Eyl.08 

MSCI Endeksleri 

MSCI Endeksleri 

Geni 

Geni 

kapsaml 

kapsaml bir 

bir 

borsa 

borsa 

endeksi 

endeksi 

olarak 

olarak 

hesaplanan 

hesaplanan 

MSCI 

MSCI 

endeksleri, 

endeksleri, 

birçok 

birçok 

yerli 

yerli 

ve 

ve 

yabanc yabanc aratrmac aratrmac ve ve kurum kurum tarafndan tarafndan sklkla sklkla kullanlmaktadr. kullanlmaktadr. Morgan Morgan Stanley Stanley Capital Capital 

International tarafndan hazrlanan bu bu endeksler, endeksler, temel temel olarak olarak belirli belirli gruplar gruplar halinde halinde ele ele 

alnan borsalarn veya hisse senetlerinin performansn göstermektedir. Farkl Farkl türde türde ve farkl ve farkl 

bölgesel gruplara ilikin ilikin çok sayda alt alt endeks hesaplanmaktadr. MSCI MSCI varlk varlk piyasasna piyasasna 

dair endeksler Laspeyres’in arlkl arlkl aritmetik ortalama esasna göre göre hesaplanmaktadr. 

MSCI endeksleri hem yerel para birimleri cinsinden hem hem de de ABD ABD dolar dolar cinsinden 

hesaplanmaktadr. Ayrca sadece mevcut fiyat düzeyine ek ek olarak brüt brüt ve ve net net getiri getiri 

endeksleri de hazrlanmaktadr. Ancak makro gözetim açndan açndan sklkla sklkla karlalan karlalan 

endeksler MSCI Dünya (World) ve ve MSCI Yükselen Piyasalar Endeksidir (Emerging Markets Markets 

Free Index)(MSCI, 2006). Bu Bu endekslerin yorumlanmas ise ise sonuç sonuç olarak olarak tüm tüm borsa borsa 

endeksleri ile paraleldir. 

Aadaki Aadaki grafikte MSCI MSCI endeksine endeksine göre göre gelimekte gelimekte olan olan ülkelerin ülkelerin hisse hisse senedi senedi 

performansnn 

performansnn ortalamas 

ortalamas 

ile 

ile 

stanbul 

stanbul 

Menkul 

Menkul 

Kymetler 

Kymetler 

Borsas’nn 

Borsas’nn 

hisse 

hisse 

senedi 

senedi 

performans 2007 ylndan bu yana karlatrmal olarak verilmitir. Buna göre, 2008 ylnn 

performans 2007 ylndan bu yana karlatrmal olarak verilmitir. Buna göre, 2008 ylnn 

bana kadar geçen süreçte dönemsel düüler olmakla birlikte MSCI endeksi hem 

bana kadar geçen süreçte dönemsel düüler olmakla birlikte MSCI endeksi hem 

gelimekte olan ülkeler hem de Türkiye için yükselme trendi içindedir. Ancak, 2008 yl 

gelimekte olan ülkeler hem de Türkiye için yükselme trendi içindedir. Ancak, 2008 yl 

bandan bu yana küresel finansal krizin olumsuz beklentileri güçlendirmesiyle yükselen 

bandan bu yana küresel finansal krizin olumsuz beklentileri güçlendirmesiyle yükselen 

ekonomilerin genelinde ve Türkiye’de hisse senedi performans düü göstermektedir. 

ekonomilerin genelinde ve Türkiye’de hisse senedi performans düü göstermektedir. 

132 

24 

24


MSCI Gelimekte Gelimekte Olan Ülkeler ve ve Türkiye Endeksi 

1.400 

1.200 

1.000 1.000 

800 

800 

600 

600 

400 

400 

200 

200 

Oca 01, 2007 

Oca 22, 2007 

Oca 01, 2007 

Oca 22, 2007 

ub 12, 2007 

Mar 05, 2007 

Mar 26, 2007 

Nis 16, 2007 

May 07, 2007 

May 28, 2007 

Haz 18, 2007 

Tem 09, 2007 

Tem 30, 2007 

ub 12, 2007 

Mar 05, 2007 

Mar 26, 2007 

Nis 16, 2007 

May 07, 2007 

May 28, 2007 

Haz 18, 2007 

Tem 09, 2007 

Tem 30, 2007 

A u 20, 2007 

Eyl 10, 2007 

Eki 01, 2007 

Eki 22, 2007 

Kas 12, 2007 

Ara 03, 2007 

Ara 24, 2007 

Oca 14, 2008 

Gelimekte Olan Ülkeler (Sol Eksen) 

Kaynak: Morgan Stanley Gelimekte Capital International Olan Ülkeler (Sol Eksen) 

Kaynak: Morgan Stanley Capital International 

A u 20, 2007 

ub 04, 2008 

Eyl 10, 2007 

Eki 01, 2007 

Eki 22, 2007 

Kas 12, 2007 

Ara 03, 2007 

Ara 24, 2007 

Oca 14, 2008 


Mar 17, 2008 

Nis 07, 2008 


May 19, 2008 

Haz 09, 2008 


Tem 21, 2008 


Türkiye (Sa Eksen) 

Türkiye (Sa Eksen) 

A u 11, 2008 


Mar 17, 2008 



May 19, 2008 



Tem 21, 2008 

Eyl 01, 2008 


Eki 13, 2008 

A u 11, 2008 



Eki 13, 2008 

900 900 

800 800 

700 700 

600 

600 

500 

500 

400 

400 

300 

300 

200 

200 

2. Döviz Kurlarndaki Gelimeler 

2. Döviz Kurlarndaki Gelimeler 

i. Döviz Kurlar 

i. Döviz Kurlar 

2007 ylna gerileyerek balayan dolar kuru, Ocak ve ubat ay boyunca 

gerilemesini 

2007 ylna 

sürdürmütür. 

gerileyerek 

Ancak 

balayan 

ubat 

dolar 

ay sonunda 

kuru, 

uluslararas 

Ocak ve ubat 

piyasalarda 

ay boyunca 

ortaya 

gerilemesini çkan dalgalanmann sürdürmütür. etkisiyle Ancak yükselmeye ubat balam ay sonunda ve bu eilim uluslararas Mart ay piyasalarda ortalarna kadar ortaya 

çkan devam dalgalanmann etmitir. Daha etkisiyle sonra piyasalarn yükselmeye sakinlemesiyle balam ve bu beraber eilim dolar Mart ay kuru, ortalarna gerilemeye kadar 

devam balam etmitir. ve yl içindeki Daha sonra hafif piyasalarn yükseliler dnda, sakinlemesiyle Austos beraber ay ortalarna dolar kadar kuru, gerilemeye 

balam eilimini ve sürdürmütür. yl içindeki Ancak, hafif yükseliler Temmuz aynda dnda, ABD’de Austos yüksek ay ortalarna riskli tut-sat kadar (subprime gerileme 

eilimini mortgage) sürdürmütür. piyasasnda Ancak, yaanmaya Temmuz balanan aynda sorunlarn ABD’de yol yüksek açt riskli endielerin tut-sat (subprime yurtd 

mortgage) piyasalarda piyasasnda yaratt dalgalanmadan yaanmaya balanan Türkiye de sorunlarn olumsuz yol etkilenmi açt endielerin ve dolar yurtd kuru 

piyasalarda Austos ay yaratt ortalarndan dalgalanmadan itibaren bir Türkiye miktar de yükselmitir. olumsuz etkilenmi Piyasalarn ve ksa dolar sürede kuru 

Austos toparlanmasyla ay ortalarndan birlikte Austos itibaren ay sonlarndan bir miktar itibaren yükselmitir. kur tekrar Piyasalarn gerilemeye ksa balam sürede 

toparlanmasyla ve ylsonuna kadar birlikte gerileme Austos devam ay ederek sonlarndan Aralk sonu itibaren itibariyle kur tekrar 1,1647 gerilemeye olmutur. balam 

ve ylsonuna kadar gerileme devam ederek Aralk sonu itibariyle 1,1647 olmutur. 

25 

25 

133


Döviz Kurlar 

(Dönem Sonu, Döviz Al) 

2,5000 

2,0000 

1,5000 

1,0000 

0,5000 

0,0000 

2004/O MNMHTAEEKA 




2008/O MNMHTAE 

Kaynak: TCMB 

Dolar Euro Euro / Dolar Paritesi 

Uluslararas piyasalarda dolarn deer kaybetmesi sonucunda yurtiçi piyasalarda 

YTL 2008 ylna dolar karsnda güçlü balamtr. Ancak uluslararas piyasalarda 

yaanan dalgalanmalarn dier gelimekte olan ülkelere paralel olarak ülkemiz finansal 

piyasalarnda da etkisi görülmütür. 2008 yl ubat ayndan itibaren YTL deer 

kaybetme eilimine girmitir. Mart ay sonunda ise 2007 yl sonuna göre YTL dolar 

karsnda yüzde 9,6 orannda deer kaybetmitir. Nisan aynn ikinci yarsndan sonra ise 

Türk paras yeniden deer kazanmaya balayarak Austos aynn sonuna kadar deer 

kazanmaya devam etmitir. Bu dönemde YTL dolar karsnda yüzde 9,6 orannda deer 

kazanmtr. Eylül aynda ise uluslararas piyasalarda dolarn deer kazanmas YTL’nin 

dolar karsnda deer kaybetmesini beraberinde getirmitir. Bu süreç Ekim ay ortalarna 

kadar devam etmitir. 

ii. Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi 

Türkiye’nin d ticaretinde en fazla paya sahip olan ülkelerle yaplan ticaretin YTL 

olarak karl ile bu ülkelerdeki ve Türkiye’deki enflasyon oranlarn birlikte 

deerlendirerek hesaplanan reel efektif döviz kuru endeksleri özellikle 2002 yl Temmuz 

ayndan itibaren yükselmeye balam ve bu yükselme eilimini aradaki baz düüler 

hariç sürekli olarak devam ettirmitir. 

134 

26


2007 ylnda reel efektif döviz kuru endekslerinde, baka bir ifade ile YTL’nin 

deerlenme sürecinde hzlanma balam ve 2006 yl sonunda 160,1 seviyesinde olan 

TÜFE bazl reel efektif döviz kuru endeksi yüzde 18,9 orannda artarak 2007 yl sonunda 

190,3 seviyesine ulamtr. ÜFE bazl reel efektif döviz kuru endeksi ise 2006 yl 

sonunda 139,3 iken yüzde 14,6 orannda artarak 2007 yl sonunda 159,7 seviyesine 

yükselmitir. 

Reel Efektif Döviz Kuru 

200 

180 

160 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

00/O MMTEK 

01/O MMTEK 

02/O MMTEK 

03/O MMTEK 

04/O MMTEK 

05/O MMTEK 

06/O 

MMTEK 

07/O MMTEK 

08/O MMTE 

Kaynak: TCMB 

TÜFE 1995=100 Bazl Reel Efektif Döviz Kuru 

ÜFE 1995=100 Bazl Reel Efektif Döviz Kuru 

2008 yl banda küresel finansal piyasalarda meydana gelen gelimeler ve 

yurtiçindeki siyasi belirsizlik sonucunda artan endielerle YTL’den çklarn balamas 

reel efektif döviz kuru endekslerinde Nisan ay sonuna kadar gerilemeler yaanmasna 

neden olmutur. Mays ayndan itibaren ise YTL yeniden deer kazanmaya balamtr. 

T.C Merkez Bankas geçici verilerine göre Eylül ay itibariyle TÜFE bazl reel efektif döviz 

kuru endeksi 2007 yl sonuna göre yüzde 0,6 artla 191,4 seviyelerine yükselirken, ÜFE 

bazl reel efektif döviz kuru endeksi yüzde 1,2 artarak 161,6 olmutur. 

Bu endekse göre, YTL’nin yllar itibaryla deer kazanmasnda gerçekletirilen yapsal 

reformlar, AB katlm sürecinde önemli ilerlemeler kaydedilmesi ve küresel likidite 

koullarnn gelimekte olan ülkeler lehine deimesi etkili olmutur. 

27 

135


3. stanbul Altn Borsas (AB) 

AB ilem hacmi, 2002 ylndan bu yana büyük oranda dolar cinsinden 

gerçeklemitir. Bu dönemde YTL ve euro cinsinden gerçekleen ilem hacmi snrl 

düzeyde kalmtr. Dolar cinsinden gerçekleen ilem hacmi her yl art göstermitir. 

2008 yl Ocak-Eylül döneminde gerçekleen ilem hacmi 2007 ylnda gerçekleen ilem 

hacmini geçmi durumdadr. YTL ve euro cinsinden gerçekleen ilem hacmi ise yllar 

itibariyle dalgal bir seyir izlemektedir. 

Altn Piyasas lem Hacmi 

8.000.000 

7.000.000 

6.000.000 

5.000.000 

4.000.000 

3.000.000 

2.000.000 

1.000.000 

0 

1.781.553 

1.320.190 

48.180 

2.908.623 

1.067.683 

5.820 

4.343.612 

368.943 

31.029 

2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak- 

Eylül 

4.409.211 

227.394 

0 

6.506.933 

1.014.752 

7.730.999 

148.406 

Dolar Cinsinden (Bin Dolar) Y TL Cinsinden (Bin Y TL) Euro Cinsinden (Bin Euro) 

Kaynak: AB 

AB’de, bir ons altnn ortalama fiyat, 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 13,3 

artarak 692,5 dolar olmu, bir ons gümüün ortalama fiyat ise yüzde 20,2 artarak 13,5 

dolara ulamtr. 

2008 ylnda uluslararas piyasalarda meydana gelen gelimeler güvenli yatrm 

araçlar olmalar nedeniyle altn ve gümü talebini artrmtr. Bu nedenle altnn ve 

gümüün ortalama ons fiyat hzl bir yükselme trendi göstermitir. Mart aynda aylk 

ortalama olarak en yüksek düzeye ulaan altn ve gümüün ons fiyatlar srasyla 973 

dolar ve 19 dolar seviyelerine kadar yükselmitir. Daha sonraki aylarda nispeten deer 

kaybeden altn ve gümü fiyatlar Eylül ay itibaryla aylk ortalama bazda 806,4 dolar ve 

12,6 dolar seviyelerinden ilem görmütür. 

136 

28


AB Ortalama Altn ve Gümü Fiyatlar 

($/Ons) 

1000 

900 

800 

700 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

408,57 

6,66 

441,30 

7,27 

611,09 

11,24 

692,52 

13,51 

885,55 

916,38 

973,28 

907,50 

887,78 

886,71 

934,46 

853,53 

806,36 

15,88 

17,39 

19,17 

17,62 

17,46 

17,05 

18,17 

14,14 

12,59 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008/Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Kaynak: AB 

Altn 

Gümü 

4. Vadeli lemler ve Opsiyon Borsas (VOB) 

4 ubat 2005 tarihinde faaliyete geçen VOB, açlndan bu yana her yl daha hzl 

bir gelime göstererek, ilem hacmini önemli miktarda artrmtr. lem yaplmaya 

balanan 2005 ylnda 3 milyar YTL olan ilem hacmi, 2006 ylnda yaklak alt kat 

artarak 17,9 milyar YTL olarak gerçeklemitir. 

2007 yl sonu itibariyle VOB’da gerçekleen yllk toplam ilem hacmi 118 milyar 

YTL’yi am, 2008 ylnn ilk dokuz aynda ise 2007 yl sonuna göre yüzde 37,8 orannda 

bir art göstererek 162,7 milyar YTL’ye ulamtr. 

VOB’da bugün için ileme açk hisse senedi, döviz, faiz ve emtia olmak üzere dört 

ayr piyasa bulunmaktadr. Ancak, piyasa oyuncular en çok hisse senedi endekslerine ve 

hisse senetlerine dayal piyasada ilem yapmaktadr. 2007 ylnda bu piyasada 

gerçekleen ilem hacmi, toplam ilem hacminin yüzde 91,2’sini oluturmaktadr. 

En çok ilem yaplan ikinci piyasa olan yabanc paralara dayal döviz piyasasnda 

gerçekleen ilem hacmi, toplam ilem hacmi içinde yüzde 8,8 orannda bir paya 

sahiptir. 

29 

137


Vadeli lemler ve Opsiyon Borsas lem Hacmi 

(Milyon YTL) 

180.000 

160.000 

140.000 

120.000 

100.000 

80.000 

60.000 

40.000 

20.000 

0 

Kaynak: VOB 

162.663 

118.035 

17.877 

3.029 

2005 2006 2007 Ocak-Eylül 2008 

Mevcut açk pozisyon says, 2006 yl sonunda 198.074 iken 2007 ylsonu itibaryla 

234.717’ye; 2008 ylnn Eylül itibaryla ise 248.330’a yükselmitir. Bu da risk yönetimi 

yapmak veya yüksek getiri elde etmek isteyen yatrmclarn arttn göstermektedir. 

Vadeli lemler ve Opsiyon Borsas lem Sistemi (VOBS) 

Borsada sözlemelere ilikin alm, satm ve dier ilemler Vadeli lem ve Opsiyon 

Borsas lem Sistemi (VOBS) ad verilen bilgisayarl ilem sistemi üzerinde 

gerçekletirilmektedir. 

VOBS’in temel özellikleri unlardr: 

VOBS’e Borsa tarafndan belirlenen yöntemlerle uzaktan eriim yoluyla yada 

VOB ilem salonu kullanlarak emir iletilebilir. Üyeler tarafndan uzaktan eriim 

yöntemiyle emir girilirken Vadeli lem ve Opsiyon Borsas Kullanc Ekran 

(VOBKE) kullanlmaktadr. 

lemler, iletilen emirlerin fiyat öncelii ve zaman öncelii esaslarna dayanan bir 

algoritmayla elektronik ortamda eletirilmesi sonucunda gerçekletirilmektedir. 

Emirler hesap baznda girilmektedir. Borsa VOBKE araclyla teminatlar ve 

pozisyonlarn üye baznda ve/veya hesap baznda da takip edilmesine imkan tanr. 

VOBS, ilem annda yeterli teminatn varln Takasbank Vadeli lemler Sistemi 

138 

30


(TVS) ile çevrim-içi olarak balanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, 

emirlerin girii esnasnda yaplmaz. Pozisyon için gerekli teminatn olmamas 

durumunda emir sisteme girilebilir ancak, ilemin gerçeklemesine müsaade 

edilmez. Emirlerin elemesi esnasnda yeterli teminat olmayan emir iptal edilir. 

Üyeler sadece yetkili olduklar piyasalarda emir girebilirler ve ilem 

gerçekletirebilirler. 

Emirler, ilemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde VOBKE araclyla 

izlenebilir. Ayrca gün sonunda üyelere elektronik ortamda “ilem defterleri” ve 

“Borsa Bülteni” gönderilir. 

VOBS, Borsada ilem gören sözlemelere ilikin VOBKE’de yer alan bilgilerin bir 

ksmnn Borsann belirleyecei veri yaynclarna veya dier medyaya çevrim-içi 

veya gecikmeli olarak verilmesine imkan tanr. 

5. Finansal Yatrm Araçlarnn Reel Getirileri 

Yurtiçi ve yurtd ekonomik gelimelerden dorudan etkilenebilen finansal yatrm 

araçlar, mevduat faizi hariç, yllar itibariyle yüksek dalgal bir seyir izlemitir. Ancak, 2007 

ylnn ortasndan itibaren bu dalgalanmann nispeten azalm olduu görülmektedir. 

Finansal Yatrm Araçlarnn Reel Getiri Oranlar 

(Yllk Ortalama) 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

-10 

-20 

04/O 

M 

E 

05/O 

M 

E 

06/O 

M 

E 

07/O 

M 

E 

08/O 

M 

E 

-30 

-40 

Mevduat Faizi (Brüt) Borsa Endeksi Dolar Euro Altn 

Kaynak: TÜK 

31 

139


2007 yl sonu itibariyle yllk olarak deerlendirildiinde, finansal yatrm araçlar en 

fazla reel getiri oranna göre borsa endeksi, mevduat faizi, külçe altn, euro ve dolar 

olarak sralanmaktadr. ÜFE ile indirgendiinde, borsa endeksi yüzde 33,94 ve mevduat 

faizi yüzde 10,43 orannda reel getiri salarken, külçe altn yüzde 0,04, euro yüzde 14,29 

ve dolar yüzde 22,31 orannda yatrmcsna kaybettirmitir. TÜFE ile indirgendiinde ise 

borsa endeksi yüzde 30,92 ve mevduat faizi yüzde 7,93 orannda yllk reel getiri 

salarken, külçe altn yüzde 2,30, euro yüzde 16,23 ve dolar yüzde 24,07 orannda 

yatrmcsna kaybettirmitir. 

Finansal Yatrm Araçlarnn Reel Getirileri 

2007 Aralk/2006 Aralk 

(Yüzde) 

2008 Eylül/2007 Eylül 

(Yüzde) 

ÜFE TÜFE ÜFE TÜFE 

Mevduat Faizi 10,43 7,93 3,17 4,44 

Borsa Endeksi 33,94 30,92 -35,64 -34,85 

Dolar -22,31 -24,07 -12,88 -11,81 

Euro -14,29 -16,23 -9,86 -8,76 

Külçe Altn -0,04 -2,30 0,54 1,77 

Kaynak: TÜK 

2008 ylnn Eylül aynda yllk olarak deerlendirme yapldnda, finansal yatrm 

araçlar en fazla reel getiri oranna göre mevduat faizi, külçe altn, euro, dolar ve borsa 

endeksi olarak sralanmaktadr. ÜFE ile indirgendiinde, mevduat faizi yüzde 3,17 ve 

külçe altn yüzde 0,54 orannda reel getiri salarken, euro yüzde 9,86, dolar yüzde 12,88 

ve borsa endeksi yüzde 35,64 orannda yatrmcsna kaybettirmitir. TÜFE ile 

indirgendiinde ise, mevduat faizi yüzde 4,44 ve külçe altn yüzde 1,77 orannda reel 

getiri salarken, euro yüzde 8,76, dolar yüzde 11,81 ve borsa endeksi yüzde 34,85 

orannda yatrmcsna kaybettirmitir. 

140 

32

2 0 

VII 

0 8 

FİYATLAR

Fiyatlar 

FYATLAR 

FYATLAR 



Son yedi yldr enflasyonla kararllkla mücadele edilmektedir. 2002 – 2005 yllar 

arasnda Son örtük, yedi yldr 2006 enflasyonla yl itibaryla kararllkla açk bir mücadele biçimde edilmektedir. uygulanan enflasyon 2002 – 2005 hedeflemesi yllar 

rejimi arasnda ile enflasyonla örtük, 2006 mücadelede yl itibaryla tarihi açk kazanmlar bir biçimde elde uygulanan edilmitir. enflasyon hedeflemesi 

rejimi ile enflasyonla mücadelede tarihi kazanmlar elde edilmitir. 

Enflasyon hedeflemesi tüm dünyada baarsn ispatlam bir rejimdir, süreklilik 

gerektirir. Enflasyon Enflasyon hedeflemesi hedeflemesi tüm dünyada rejimi, sadece baarsn bir ispatlam hedefin rakamsal bir rejimdir, tespiti süreklilik deildir. 

Tasarm, gerektirir. uygulama, Enflasyon iletiim hedeflemesi ve kurumsal rejimi, sadece yap itibaryla bir hedefin çok geni rakamsal bir uygulama tespiti deildir. alanna 

sahiptir. Tasarm, Dier uygulama, politikalar iletiim ile ve dorudan kurumsal veya yap itibaryla dolayl kuvvetli çok geni bir bir etkileimi uygulama vardr. alanna Orta 

vadeli sahiptir. bir Dier bak politikalar açs gözetilmektedir. ile dorudan veya Hedeflerden dolayl kuvvetli dönemsel bir etkileimi sapmalar vardr. bu Orta rejimi 

uygulayan 

vadeli bir 

pek 

bak 

çok 

açs 

ülkede 

gözetilmektedir. 

görülmütür. Ancak, 

Hedeflerden 

bugüne 

dönemsel 

kadar bu rejimden 

sapmalar 

vazgeçen 

bu rejimi 

ülke 

olmamtr. 

uygulayan pek 

Hedeften 

çok ülkede 

sapma 

görülmütür. 

olduu 

Ancak, 

durumlarda, 

bugüne 

tekrar 

kadar 

hedefe 

bu rejimden 

yaknsama 

vazgeçen 

sürecine 

ülke 

olmamtr. Hedeften sapma olduu durumlarda, tekrar hedefe yaknsama sürecine 

girilmesi belirli bir süre gerektirmektedir. Enflasyon hedeflemesi rejiminin deitirilmesi 

girilmesi belirli bir süre gerektirmektedir. Enflasyon hedeflemesi rejiminin deitirilmesi 

veya farkl uygulama esaslarnn belirlenmesi, enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarnn 

veya farkl uygulama esaslarnn belirlenmesi, enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarnn 

salanmas sürecini kesintiye uratarak tüm kazanmlarn tehlikeye girmesi sonucunu 

salanmas sürecini kesintiye uratarak tüm kazanmlarn tehlikeye girmesi sonucunu 

douracaktr. 

douracaktr. 

Ülkemizde enflasyon hedeflemesi politikasndan bugüne kadar taviz verilmemi ve 

Ülkemizde enflasyon hedeflemesi politikasndan bugüne kadar taviz verilmemi ve 

enflasyonun düürülmesi konusunda önemli baarlar kaydedilmitir. 2002-2005 yllar 

enflasyonun düürülmesi konusunda önemli baarlar kaydedilmitir. 2002-2005 yllar 

arasnda enflasyon hedefleri tutturulmu, 2002 yl banda yüzde 73,2 olan enflasyon, 65 

arasnda enflasyon hedefleri tutturulmu, 2002 yl banda yüzde 73,2 olan enflasyon, 65 

puan gerileyerek 2005 yl sonunda yüzde 7,7’ye dümütür. 

puan gerileyerek 2005 yl sonunda yüzde 7,7’ye dümütür. 

Yl Sonu Enflasyonu 

Yl Sonu Enflasyonu 

(Yüzde) 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

TÜFE Hedef 

2002 

35 

2003 

20 

2004 

12 

2005 

8 

2006 

5 

2007 

4 

TÜFE Hedef 35 20 12 8 5 4 

TÜFE Gerçekleme 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 

TÜFE Gerçekleme 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 

ÜFE Gerçekleme 30,8 13,9 13,8 2,7 11,6 5,9 

ÜFE Gerçekleme 30,8 13,9 13,8 2,7 11,6 5,9 

Kaynak: TÜK 

Kaynak: TÜK 

*2005 yl ve sonras için 2003=100 bazl rakamlar kullanlmtr. 

*2005 yl ve sonras için 2003=100 bazl rakamlar kullanlmtr. 

1 

1 

143


Mays–Haziran 2006 dalgalanmas ve beklentilerin bozulmas sonucunda 

enflasyondaki orta vadeli düü süreci kesintiye uramtr. Ancak güçlü parasal 

sklatrmann etkileriyle enflasyon kontrol altna girmi ve tekrar hedefe doru 

yönelmitir. 

2007 ylnn ilk üç çeyreinde enflasyon, öngörüldüü ekilde hedefle uyumlu 

patikann etrafnda oluturulan belirsizlik aralnn içinde kalmtr. Yln son çeyreinde 

ise kuraklk ve enerji fiyatlarndaki artlar gibi arz yönlü oklar ile yönetilen/yönlendirilen 

fiyatlarda gerçekleen ayarlamalar enflasyondaki düü eiliminin duraksamasna neden 

olmutur. 

2007 ve 2008 Tüketici Fiyatlar Enflasyonu 

(Yüzde) 

Mar.07 Haz.07 Eyl.07 Ara.07 Mar.08 Haz.08 Eyl.08 

Belirsizlik Aral Üst Snr 11,2 8,7 7,3 6,0 9,1 8,5 8,3 

Hedefle Tutarl Patika 9,2 6,7 5,3 4,0 7,1 6,5 6,3 

Belirsizlik Aral Alt Snr 7,2 4,7 3,3 2,0 5,1 4,5 4,3 

Gerçekleme 10,86 8,6 7,12 8,39 9,15 10,61 11,13 

Kaynak: TCMB 

2008 ylnda gda, enerji ve dier emtia fiyatlarndaki artlarn enflasyon üzerinde 

oluturduu yukar yönlü bask artarak devam etmitir. Bunun yannda, küresel belirsizliklere 

paralel olarak risk itahnn azalmaya devam etmesi finansal piyasalardaki oynakl 

artrmtr. 

TÜFE, Enflasyon Patikas ve Belirsizlik Aral 

(Yüzde) 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

Oca.07 

ub.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

ub.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Au.08 

Eyl.08 

Eki.08 

Kas.08 

Ara.08 

Kaynak: TÜK, TCMB 

TÜFE 

Hedefle Tutarl Patika 

Belirsizlik Aral Üst Snr 

Belirsizlik Aral Alt Snr 

144 

2

Fiyatlar 

Nisan 2008 sonras para politikasnn ilk ayan hedef revizyonu oluturmutur. 

Nisan 2008 sonras para politikasnn ilk ayan hedef revizyonu oluturmutur. 

Hedef revizyonunun temel gayesi, iktisadi birimlerin referans alabilecekleri, orta vadede 

Hedef revizyonunun temel gayesi, iktisadi birimlerin referans alabilecekleri, orta vadede 

yüzde 4 olarak belirlenen fiyat istikrarna yaknsayacak, ulalabilir bir enflasyon patikas 

yüzde 4 olarak belirlenen fiyat istikrarna yaknsayacak, ulalabilir bir enflasyon patikas 

oluturulmasdr. 2006 ve 2007 yllarnda son dönemde karlalan arz oklar nedeniyle 

oluturulmasdr. 2006 ve 2007 yllarnda son dönemde karlalan arz oklar nedeniyle 

enflasyon hedefleri tutturulamam ve hedefe yakn dönemde ulalmasnn mümkün 

enflasyon hedefleri tutturulamam ve hedefe yakn dönemde ulalmasnn mümkün 

olmadna yönelik kanaatler arlk kazanmtr. Bu nedenle Hükümet ve Merkez Bankas 

olmadna yönelik kanaatler arlk kazanmtr. Bu nedenle Hükümet ve Merkez Bankas 

tarafndan enflasyon hedeflerinin revize edilmesine karar verilerek enflasyon hedefleri, 

tarafndan enflasyon hedeflerinin revize edilmesine karar verilerek enflasyon hedefleri, 

2009 yl için yüzde 7,5, 2010 yl için yüzde 6,5, 2011 yl için ise yüzde 5,5 olarak 

2009 yl için yüzde 7,5, 2010 yl için yüzde 6,5, 2011 yl için ise yüzde 5,5 olarak 

belirlenmitir. 

belirlenmitir. 

B. TÜKETC FYATLARINDAK GELMELER 

B. TÜKETC FYATLARINDAK GELMELER 

2006 yl Mays aynda, küresel likidite koullarnda meydana gelen bozulmayla 

2006 yl Mays aynda, küresel likidite koullarnda meydana gelen bozulmayla 

birlikte gelimekte olan ülkelerde enflasyon üzerinde arz yönlü oklar etkili olmaya 

birlikte gelimekte olan ülkelerde enflasyon üzerinde arz yönlü oklar etkili olmaya 

balamtr. Bu dönemde Türk lirasnn hzla deer kaybetmesi de uzun vadeli enflasyon 

balamtr. Bu dönemde Türk lirasnn hzla deer kaybetmesi de uzun vadeli enflasyon 

beklentilerinde bozulmaya yol açmtr. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, enflasyonun 

beklentilerinde bozulmaya yol açmtr. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, enflasyonun 

orta vadede tekrar hedefe yaknsamas için bu gelimelere parasal sklatrma 

orta vadede tekrar hedefe yaknsamas için bu gelimelere parasal sklatrma 

uygulayarak tepki vermitir. Alnan bu tedbirler ksa sürede etkisini göstermi, 

uygulayarak tepki vermitir. Alnan bu tedbirler ksa sürede etkisini göstermi, 

enflasyondaki yükseli eilimi 2006 ylnn 3. çeyreinde yerini duraan bir görünüme 

enflasyondaki yükseli eilimi 2006 ylnn 3. çeyreinde yerini duraan bir görünüme 

brakmtr. 

brakmtr. 

13 

13 

11 

11 

9 

9 

7 

7 

5 

5 

3 

3 

1 

1 

-1 

-1 

Oca.06 

Oca.06 

ub.06 

ub.06 

Mar.06 

Nis.06 

Mar.06 

Nis.06 

May.06 

May.06 

Haz.06 

Tem.06 

Haz.06 

Tem.06 

Au.06 

Au.06 

Eyl.06 

Eki.06 

Eyl.06 

Eki.06 

Tüketici Fiyatlar Enflasyonu 

Tüketici Fiyatlar Enflasyonu 

Kas.06 

Kas.06 

Ara.06 

Oca.07 

Ara.06 

Oca.07 

ub.07 

ub.07 

(Yüzde) 

(Yüzde) 

Mar.07 

Nis.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Haz.07 

Tem.07 

Au.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

Ara.07 

Oca.08 

ub.08 

ub.08 

Mar.08 

Nis.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Haz.08 

Tem.08 

Au.08 

Au.08 

Eyl.08 

Eyl.08 

Kaynak: TÜK 

Kaynak: TÜK 

Aylk 

Aylk 

Yllk 

Yllk 

3 

145


Parasal sklatrma, 2007 ylnda temel enflasyon göstergelerinde belirgin bir düü 

salamtr. Özellikle hizmet sektörü fiyatlarnn yllk art orannn 2007 yl boyunca 3,6 

puan gerilemesi enflasyondaki belirgin yavalamay desteklemitir. Bununla birlikte, 

petrol, gda ve yönetilen/yönlendirilen mal fiyatlarndaki gelimeler gibi para politikasnn 

etki alan dnda kalan unsurlar enflasyondaki düüü snrlam ve enflasyon 2007 ylnn 

sonunda yüzde 8,39 olarak gerçekleerek belirsizlik aralnn üst snr olan yüzde 6 

seviyesini amtr. 

2008 ylnn ilk çeyreinde tüketici fiyatlar yüzde 3,09 artm ve yllk enflasyon 

yüzde 9,15’e yükselmitir. Böylelikle, Mart ay itibaryla yllk enflasyon hedefle uyumlu 

patikann etrafnda oluturulan belirsizlik aralnn dnda kalmtr. Yln ilk çeyreinde 

enflasyonda gözlenen artta gda ve enerji fiyatlar önemli bir rol oynamtr. Ayrca, bu 

dönemde Yeni Türk Lirasndaki deer kayb da enflasyon üzerinde ksmen etkili 

olmutur. 

2008 ylnn ikinci çeyreinde gda, enerji ve dier emtia fiyatlarndaki artlarn 

enflasyon üzerinde oluturduu yukar yönlü bask artarak devam etmitir. Haziran ay 

itibaryla 10,61 düzeyinde gerçekleen yllk enflasyonun 6,8 puan gda ve enerji 

fiyatlarnn dorudan etkilerinden kaynaklanmtr. 

Temmuz aynda da artmaya devam eden enflasyon, Austos aynda beklentilerin 

aksine düü kaydetmitir. Bu gelimede, giyim, ulatrma, çeitli mal ve hizmetler ile 

gda alt gruplarnda fiyatlarn gerilemesi etkili olmutur. Petrol fiyatlarndaki düüler 

akaryakt fiyatlarn olumlu etkilerken, doalgaz ve su fiyatlarndaki artlar enerji 

grubunun yllk enflasyonundaki gerilemeyi geciktirmitir. 

Eylül ay itibaryla tüketici fiyatlar aylk bazda yüzde 0,45, yllk bazda ise yüzde 

11,13 düzeyinde artmtr. Yllk enflasyonun 6,9 puan enerji ve gda fiyatlar artndan 

kaynaklanmtr. 

lenmi gda yllk enflasyonu beklendii gibi belirgin bir düü gösterirken, 

ilenmemi gda fiyatlarndaki olumlu görünüm devam etmitir. Uluslararas petrol 

fiyatlarndaki düüler akaryakt fiyatlar kanalyla enflasyonu olumlu etkilerken, kat yakt 

fiyatlarndaki artlar, enerji grubunun yllk enflasyonundaki gerilemeyi snrlamtr. 

Kirann yllk art oranndaki istikrarl düü sürerken, arz yönlü oklarn ulatrma ve 

146

Fiyatlar 

yemek hizmetleri üzerindeki etkisi yavalayarak da olsa devam etmitir. Petrol ve gda 

fiyatlarndaki olumlu görünümün sürmesi halinde önümüzdeki dönemde enflasyonun 

kademeli olarak dümeye devam etmesi beklenmektedir. 

Özel Kapsaml TÜFE Göstergeleri Yllk Artlar 

(Yüzde) 


A Mevsimlik ürünler hariç 10,4 8,5 6,8 8,2 9,4 12,7 13,7 

B lenmemi gda ürünleri hariç 10,1 7,9 6,2 8,0 9,0 11,9 13,0 

C Enerji hariç 11,1 9,1 7,4 7,9 8,0 9,1 8,7 

D (B) ve (C) 10,2 8,5 6,3 7,3 7,6 10,4 10,3 

E (C) ve alkollü içkiler ile tütün ürünleri hariç 11,2 9,1 7,3 7,3 8,1 9,3 8,7 

F 

(E) ve fiyatlar yönetilen/yönlendirilen dier 

ürünler, dolayl vergiler hariç 

11,8 9,9 8,4 8,5 9,1 9,9 8,9 

G (F) ve (B) 10,9 9,3 7,3 7,9 8,8 11,6 11,0 

H 

I 

(D) ve alkollü içkiler, tütün ürünleri ile altn 

hariç 

(C) , gda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler 

ile tütün ürünleri ve altn hariç 

Kaynak: TÜK 

10,0 8,7 6,1 6,6 7,4 10,4 10,5 

9,9 8,2 5,0 4,8 4,8 6,4 7,4 

Son dönemde gda ve enerji fiyatlarndaki yüksek artlar genel tüketici fiyatlar 

artlarn sürüklerken, ikincil etkileri ksmi olarak özel kapsaml göstergelere de 

yansmtr. Özel kapsaml göstergelerin mevsimsellikten arndrlm artlar son bir yllk 

dönemde yükselmitir. Eylül ay itibaryla ilenmemi gda, enerji, alkollü içkiler, tütün 

ürünleri ve altn hariç olarak hesaplanan ÖKTG-H endeksi, aylk olarak yüzde 0,48, yllk 

olarak ise yüzde 10,5 düzeyinde art göstermitir. 

5 

147


TÜFE ve H Endeksi 

(Yüzde) 

13 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

Oca.07 

ub.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

ub.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Au.08 

Eyl.08 

Kaynak: TÜK 

H 

TÜFE 

2007 yl genelinde mal grubu enflasyonu bir önceki yldaki yüksek seyrini korurken, 

hizmet grubu enflasyonunun önceki yllara kyasla önemli oranda iyileme gösterdii 


TÜFE, Mal ve Hizmet Grubu Yllk Enflasyonu 

(Yüzde) 

13 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

5 

Oca.07 

ub.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

ub.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Au.08 

Eyl.08 

TÜFE Mal Grubu Enflasyonu Hizmet Grubu Enflasyonu 

Kaynak: TÜK 

148 

6

Fiyatlar 

Hizmet 

Hizmet 

grubu 

grubu 

enflasyonu 

enflasyonu 

2007 

2007 

ylnda 

ylnda 

önemli 

önemli 

ölçüde 

ölçüde 

yavalam 

yavalam 

ve 

ve 

2006 

2006 

ylna 

ylna 

göre 

göre 

3,6 

3,6 

puan 

puan 

gerileyerek 

gerileyerek 

yüzde 

yüzde 

8,64 

8,64 

olarak 

olarak 



Özellikle 

Özellikle 

ilk 

ilk 

üç 

üç 

çeyreklik 

çeyreklik 

dönemde, 

dönemde, 

2003 

2003 

bazl 

bazl 

endeksteki 

endeksteki 

en 

en 

düük 

düük 

çeyreklik 

çeyreklik 

artlar 

artlar 

gözlenmi 

gözlenmi 

ve 

ve 

yllk 

yllk 

hizmet 

hizmet 

enflasyonu 

enflasyonu 

hzla 

hzla 

gerilemitir. 

gerilemitir. 

Öte 

Öte 

yandan, 

yandan, 

yln 

yln 

son 

son 

çeyreinde 

çeyreinde 

hizmet 

hizmet 

fiyatlar 

fiyatlar 

geçmi 

geçmi 

yllara 

yllara 

kyasla 

kyasla 

daha 

daha 

yüksek 

yüksek 

bir 

bir 

oranda 

oranda 

artm 

artm 

ve 

ve 

yllk 

yllk 

enflasyon 

enflasyon 

üçüncü 

üçüncü 

çeyree 

çeyree 

kyasla 

kyasla 

ksmen 

ksmen 

yükselmitir. 

yükselmitir. 

Hizmet 

Hizmet 

sektörü 

sektörü 

enflasyonundaki 

enflasyonundaki 

düü 

düü 



ylnda 

ylnda 

duraksama 

duraksama 

göstermitir. 

göstermitir. 

Gda 

Gda 

fiyatlarndaki 

fiyatlarndaki 

artlar, 

artlar, 

lokanta 

lokanta 

hizmetlerini; 

hizmetlerini; 

petrol 

petrol 

fiyatlarndaki 

fiyatlarndaki 

artlar 

artlar 

ise 

ise 

ulatrma 

ulatrma 

hizmetlerini 

hizmetlerini 

olumsuz 

olumsuz 

etkilemitir. 

etkilemitir. 

Özellikle 

Özellikle 

ulatrma 

ulatrma 

hizmetleri 

hizmetleri 

sektöründe 

sektöründe 

akaryaktn 

akaryaktn 

temel 

temel 

girdi 

girdi 

olarak 

olarak 

kullanlmas 

kullanlmas 

sebebiyle 

sebebiyle 

bu 

bu 

sektördeki 

sektördeki 

enflasyon 

enflasyon 

davran 

davran 

üzerinde 

üzerinde 

uluslararas 

uluslararas 

petrol 

petrol 

fiyatlarnn 

fiyatlarnn 

seyri 

seyri 

belirgin 

belirgin 

olarak 

olarak 

etkili 

etkili 

olmaktadr. 

olmaktadr. 

Eylül 

Eylül 

aynda 

aynda 

mal 

mal 

grubu 

grubu 

fiyatlar 

fiyatlar 

yüzde 

yüzde 

0,2, 

0,2, 

hizmet 

hizmet 

grubu 

grubu 

fiyatlar 

fiyatlar 

ise 

ise 

yüzde 

yüzde 

1,17 

1,17 

orannda 

orannda 

artmtr. 

artmtr. 

Yllk 

Yllk 

enflasyon 

enflasyon 

mal 

mal 

grubunda 

grubunda 

yüzde 

yüzde 

11,03, 

11,03, 

hizmet 

hizmet 

grubunda 

grubunda 

ise 

ise 

yüzde 

yüzde 

11,47 

11,47 

olmutur. 

olmutur. 

Eylül 

Eylül 

aynda 

aynda 

hizmet 

hizmet 

fiyatlarndaki 

fiyatlarndaki 

yllk 

yllk 

artn 

artn 

yükseliinde 

yükseliinde 

ulatrma 

ulatrma 

ve 

ve 

haberleme 

haberleme 

hizmetlerinde 

hizmetlerinde 

gözlenen 

gözlenen 

fiyat 

fiyat 

artlar 

artlar 

belirleyici 

belirleyici 

olmutur. 

olmutur. 

Dier 

Dier 

taraftan, 

taraftan, 

kira 

kira 

grubunun 

grubunun 

yllk 

yllk 

art 

art 

orannda 

orannda 

Temmuz 

Temmuz 

ayndan 

ayndan 

itibaren 

itibaren 

balayan 

balayan 

düü 

düü 

eilimi 

eilimi 

Eylül 

Eylül 

aynda 

aynda 

da 

da 

sürmütür. 

sürmütür. 

Yllk Gda ve Enerji Fiyatlar Enflasyonu 

Yllk Gda ve Enerji Fiyatlar Enflasyonu 

(Yüzde) 

(Yüzde) 

30 

30 

25 

25 

20 

20 

15 

15 

10 

10 

5 

5 

0 

0 

Oca.07 

Oca.07 

ub.07 

ub.07 

Mar.07 

Mar.07 

Nis.07 

Nis.07 

May.07 

May.07 

Haz.07 

Haz.07 

Tem.07 

Tem.07 

Au.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Eki.07 

Kas.07 

Kas.07 

Ara.07 

Ara.07 

Oca.08 

Oca.08 

ub.08 

ub.08 

Mar.08 

Mar.08 

Nis.08 

Nis.08 

May.08 

May.08 

Haz.08 

Haz.08 

Tem.08 

Tem.08 

Au.08 

Au.08 

Eyl.08 

Eyl.08 

Kaynak: TCMB 

Kaynak: TCMB 

Gda Fiyatlar 

Gda Fiyatlar 

Enerji Fiyatlar 

Enerji Fiyatlar 

7 

7 

149


Gda fiyatlar, dünya genelinde olduu gibi, ülkemizde de enflasyonun 

yükselmesinde belirleyici olmaktadr. Özellikle tarm ürünleri fiyatlarndaki art, Türkiye 

gibi gda harcamalarnn toplam harcamalar içindeki paynn yüksek olduu gelimekte 

olan ülkeler üzerinde yük oluturmaktadr. 

Gda fiyatlarndaki gelimeler 2007 ylnda enflasyondaki düüü yavalatan temel 

unsur olmutur. Türkiye’de 2007 ylnda yaanan kuraklk sonras tarm ürünleri 

rekoltesinde görülen düüler arz yönlü bir ok oluturmutur. Baz gda ürünlerinin 

alternatif yakt üretiminde kullanlmas, dünyada artan gda talebi ve tarmsal emtia 

fiyatlarndaki yükseliler gibi uluslararas gelimeler de d ticaret kanalyla yurtiçi gda 

fiyatlarn olumsuz etkilemitir. Bu dorultuda, gda fiyatlarnn yllk art oran yüksek 

seyrini koruyarak yl sonu itibaryla yüzde 12 olarak gerçeklemi ve yllk enflasyonun 3,4 

puan gda fiyatlarndan kaynaklanmtr. 

2008 ylnn ilk yarsnda gda fiyatlarndaki art son yllara kyasla daha yüksek 

gerçeklemitir. Bu dönemde ilenmemi gda fiyat artlar yavalasa da, yurtiçi arz 

kayplar ile uluslararas gda fiyatlarndaki yüksek oranl artlar neticesinde ilenmi gda 

fiyatlarndaki yükseli eilimi sürmütür. 

Austos ayndan itibaren gda fiyatlar yllk art yavalama eilimine girmitir. Bu 

yavalama eilimi Eylül aynda daha da belirginlemitir. Gda ve alkolsüz içecekler grubu 

fiyatlar, Eylül ay itibaryla aylk olarak yüzde 0,25, yllk olarak ise yüzde 11,07 düzeyinde 

art göstermitir. 

Tarmsal emtia fiyatlarndaki gevemeye ve ithal girdi maliyetlerindeki azalmaya 

paralel olarak ilenmi gda fiyatlar yllk art orannn kademeli olarak gerileyebilecei, 

ilenmemi gda fiyatlarnn ise mevcut olumlu seyrini devam ettirecei tahmin 

edilmektedir. 

150 

8

Fiyatlar 

Ana Harcama Gruplarna Göre Yllk TÜFE Enflasyonu 

(Yüzde) 


TÜRKYE 10,9 8,6 7,1 8,4 9,2 10,6 11,1 

Gda ve alkolsüz içecekler 12,9 11,5 11,8 12,0 13,4 14,0 11,1 

Alkollü içecekler ve tütün 10,2 10,2 10,1 17,2 6,9 6,8 6,9 

Giyim ve ayakkab 4,2 7,2 5,2 4,1 3,7 2,9 2,6 

Konut 12,9 10,9 9,0 11,5 14,7 16,3 23,2 

Ev eyas 12,0 11,2 3,3 4,2 4,2 6,2 8,8 

Salk 7,6 4,7 2,5 0,9 -0,2 -0,4 0,9 

Ulatrma 10,2 4,0 3,4 5,3 6,5 11,6 9,2 

Haberleme 1,6 0,8 -3,6 -1,8 -1,3 -1,3 6,5 

Elence ve kültür 10,5 2,8 0,0 -1,3 0,1 2,0 2,6 

Eitim 7,5 8,2 6,2 6,0 6,4 6,9 7,0 

Lokanta ve oteller 13,1 10,6 9,4 10,9 11,4 14,3 14,9 

Çeitli mal ve hizmetler 11,4 2,9 3,4 5,1 9,4 10,6 8,3 

Kaynak: TÜK 

Emtia ithalatçs bir ülke olan Türkiye’de enerji ve metal fiyatlarndaki art gerek 

enflasyon gerekse d ticaret dengesi üzerinde olumsuz bir etkide bulunmaktadr. Enerji 

fiyatlar 2007 ylnda geçmi yllara kyasla daha yüksek oranda artmtr. 

2007 ylnn ilk üç çeyreinde, geçmi yllara kyasla daha düük oranda artan enerji 

fiyatlar son çeyrekte olumsuz bir seyir izlemitir. Söz konusu artla birlikte, enerji fiyatlar 

2007 yl art yüzde 11,25 oranna ulamtr. Enerji fiyatlarnn son çeyrekte yüksek 

oranda artmasnda Kasm aynda su fiyatlarnda görülen yüksek art ile akaryakt 

ürünlerinden alnan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) orannn arttrlmas en önemli belirleyici 

olmutur. Yl genelinde uluslararas petrol fiyatlarndaki yüksek oranl artlar sürmütür. 

Ancak, YTL’nin güçlü seyri petrol fiyatlarndaki hzl artlarn yurtiçi fiyatlara yansmasn 

büyük ölçüde snrlamtr. 

2007 ylnn son çeyreinde art eilimine giren enerji fiyatlar, 2008 ylnn banda 

da bu eilimini sürdürmütür. Bunda büyük oranda uluslararas petrol fiyatlarnda 

gözlenen yükselilerin yurtiçi akaryakt fiyatlarna yansmalar ile elektrik tarifelerinde 

Ocak aynda yaplan yüksek oranl ayarlamalar etkili olmutur. 2008 ylnn ikinci 

çeyreinde ise enerji fiyatlarnn artnda uluslararas petrol fiyatlarndaki keskin yükseli 

sebebiyle artan akaryakt ürünleri fiyatlar belirleyici olmutur. 

Temmuz ay banda elektrik tarifelerinde yaplan ayarlama ve Austos ayndaki 

doal gaz fiyat art, enerji grubu fiyatlarndaki art eiliminin devam etmesine yol 

9 

151


açmtr. Eylül ay itibariyle ise enerji fiyatlar yllk enflasyonu, kat yaktlar fiyatlarnda 

gözlenen yüksek oranl arta ramen, akaryakt fiyatlarndaki düüün ve ebeke suyu 

fiyatlarnda gözlenen belirgin azaln etkisiyle yüzde 26,79’a gerilemitir. 

Yllk Enflasyon Beklentisi 

(Yüzde) 

12 

11 

10 

9 

8 

7 

6 

5 

Ocak 08-1 

Ocak 08-2 

ubat 08-1 

ubat 08-2 

Mart 08-1 

Mart 08-2 

Nisan 08-1 

Nisan 08-2 

Mays 08-1 

Mays 08-2 

Haziran 08-1 

Haziran 08-2 

Temmuz 08-1 

Temmuz 08-2 

Austos 08-1 

Austos 08-2 

Eylül 08-1 

Eylül 08-2 

Ekim 08-1 

Yl Sonu Enflasyon Beklentisi 

2 Yl Sonrasnn Enflasyon Beklentisi 

Kaynak: TCMB 

Enerji ve gda fiyatlarnda süregelen artlar ile küresel belirsizliklerin yansmalar 

enflasyon beklentilerini olumsuz etkilemektedir. Yl sonu enflasyon beklentileri Mart 

ayndan itibaren belirgin ekilde yükselmi ve daha sonraki dönemlerde de artn 

sürdürmütür. 

Beklentilerde görülen bozulmada, enerji ve gda fiyatlarnda süregelen artlar ve 

enflasyon gerçeklemelerindeki olumsuz seyrin yan sra enflasyon hedeflerinin yukar 

yönlü revize edilmesi de etkili olmutur. Mays ayndan itibaren gerçekletirilen parasal 

sklatrmann da etkisiyle Temmuz aynda enflasyon beklentilerindeki bozulma 

durmutur. 

Ekim ay birinci dönem beklenti anketi sonuçlarna göre yl sonu enflasyon 

öngörüsü yüzde 10,40'a, 2 yl sonrasnn tüketici fiyatlar enflasyonu beklentisi ise yüzde 

7,22’ye gerilemitir. 

152 

10

Fiyatlar 

C. ÜRETC FYATLARINDAK GELMELER 

Tüketici fiyatlar enflasyonu üzerindeki maliyet yönlü etkilerin deerlendirilmesi 

açsndan üretici fiyatlarndaki gelimeler önem tamaktadr. 

ÜRETC FYATLARI ENDEKS (ÜFE) 

Üretici fiyat nedir? 

Üretici fiyat, yurtiçinde üretimi yaplan ürünlerin, KDV ve benzeri vergiler hariç, pein 

sat fiyatdr. Üretici fiyatlar endeksinde, tarm, avclk, ormanclk ve balkçlk 

sektörlerinde faaliyet gösteren üreticilerin yetitirdii ve piyasaya arz ettii ürünlerin ilk el 

sat fiyatlar izlenmektedir. Tarm sektörüne ilikin bu fiyatlar, “Üreticinin Eline Geçen 

Fiyatlar” olarak adlandrlmaktadr. Sanayi sektörüne ilikin ürünlerin fiyatlar da 

dorudan sanayi sektöründeki üretici firmalardan alnmaktadr. 

Üretici fiyatlar endeksi (ÜFE) nedir? 

ÜFE, belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde üretimi yaplan ve yurtiçine sata 

konu olan ürünlerin, üretici fiyatlarn zaman içinde karlatrarak fiyat deiikliklerini 

ölçen fiyat endeksidir. 

ÜFE’ye neden gereksinim duyulmutur? 

Toptan Eya Fiyatlar Endeksi (TEFE), yurtiçinde üretimi yaplan maddelerin fiyatlarnn, 

ksmen üreticiden ksmen de üretim yapmayan ve toptan satla uraan araclardan 

elde edilmesi ile hesaplanan; fiyatlara, tüketiciye yansyan vergiler ile toptanc marjlarnn 

dahil olduu, karma bir fiyat endeksi idi. Gerek mallarn tüketim aamasndaki fiyat 

deiimlerini ölçen TÜFE'ye karlk, üretim aamasndaki fiyat deiimlerini ölçen daha 

anlaml bir endeks oluturmak, gerekse uluslararas endekslerle karlatrlabilirlik ve 

uyum salamas amacyla “ÜFE” hesaplamasna gereksinim duyulmutur. 

Toptan eya fiyat endeksi ile üretici fiyat endeksi arasndaki fark nedir? 

ki endeks arasndaki temel fark, fiyat derlenen birimlerde ortaya çkmaktadr. Toptan 

eya fiyat endeksinde fiyatlar, üreticilerin yan sra toptan sat noktalarndan da (sebze, 

meyve ve balk hallerinden) derlenmekte ve fiyatlara KDV vb. vergiler dahil edilmekte idi. 

ÜFE’de, fiyatlarn özellikle üreticilerden derlenmesi esas alnmakta ve ürün fiyatlar, KDV 

vb. vergiler hariç tutularak yurtiçi pein sat fiyatlar olarak alnmaktadr. 

11 

153


ÜFE’de ülke ekonomisindeki üretim kapsam nasl belirlenir? 

2003 Temel Yll ÜFE'de; ülke ekonomisindeki tarm ve sanayi üretimi kapsanmaktadr. 

Ülkede tarm ve sanayi faaliyeti kapsamnda yurtiçine arz edilen üretim temel 

alnmaktadr. hracat kapsam dnda braklmaktadr. 

ÜFE’de kapsanmayan sektörler nelerdir? 

ÜFE’de kapsanan be ana sektör dnda kalan inaat, toptan ve perakende ticaret, otel 

ve lokantalar, ulatrma, depolama, haberleme, mali arac kurulularn faaliyetleri, 

eitim, salk ileri ve sosyal hizmetler gibi ticaret ve hizmet faaliyetlerinde yer alan 

sektörler endekste kapsanmamaktadr. Ticaret ve hizmet sektörlerinde, ilgili hizmetlerin 

standart tanmnn yaplp fiyatnn belirlenmesi çou zaman imkansz olduundan 

1981=100, 1987=100 ve 1994=100 Temel Yll Toptan Eya Fiyatlar ve 2003=100 

Üretici Fiyatlar Endekslerinde bu sektörler kapsanmamtr. 

Üretici fiyatlar 2007 ylnn ilk yarsnda önemli ölçüde gerilemi ve Temmuz aynda 

yllk bazda 2005 yl sonundan bu yana en düük seviye olan yüzde 2,1’e dümütür. Bu 

düüte özellikle sanayi grubu fiyatlar artndaki yavalama etkili olmutur. Yln ikinci 

yarsnda ise kademeli bir yükseli gözlenmi ve üretici fiyatlar yl sonunda 2006 ylna 

göre yüzde 5,94 art göstermitir. 

Üretici Fiyatlar Enflasyonu 

(Yüzde) 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

-2 

-4 

Oca.07 

ub.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Au.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

ub.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Au.08 

Eyl.08 

Aylk 

Yllk 

Kaynak: TÜK 

154 

12

Fiyatlar 

2008 yl ubat, Mart ve Nisan aylarnda ÜFE art beklentilerin oldukça üzerinde 

gerçeklemitir. ÜFE’deki artta büyük ölçüde sanayi sektörü etkili olmutur. Sanayi 

sektörü içinde yüzde 73,3’lük arla sahip olan imalat sanayi grubunda yer alan ana 

metal, gda ile rafine edilmi petrol ürünleri alt gruplar fiyat artlarna önemli ölçüde 

katkda bulunmutur. Enerji grubunda ise elektrik, gaz üretimi ve datm grubunun 

ubat ayndaki yüzde 21,3’lük fiyat art dikkat çekmektedir. 

ÜFE, Tarm ve Sanayi Grubu Yllk Enflasyonu 

(Yüzde) 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

Oca.07 

Mar.07 

Nis.07 

May.07 

Haz.07 

Tem.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Kas.07 

Ara.07 

Oca.08 

Mar.08 

Nis.08 

May.08 

Haz.08 

Tem.08 

Eyl.08 

ÜFE Tarm Sanayi 

Kaynak: TÜK 

Mays ayndan itibaren ise üretici fiyatlar enflasyonu aylk bazda gerileme eilimine 

girmitir. Bunda özellikle imalat sanayi grubu fiyat artlarndaki gerileme etkili olmutur. 

Bu dönemde imalat sanayi grubunda önemli bir arla sahip olan gda ürünleri ve 

içecek imalat fiyatlar enflasyonunda kayda deer bir düü gözlenmitir. 

Austos aynda üretici fiyatlar yüzde 2,34 gerilemitir. Sanayi sektöründe fiyatlarn 

dümesinde özellikle kok kömürü ve rafine edilmi petrol ürünleri ile ana metal 

sanayiinde fiyatlarn yüzde 10’un üzerinde gerilemesi etkili olmutur. 

ÜFE’deki düü Eylül aynda da devam etmitir. Üretici fiyatlar Eylül aynda aylk 

bazda yüzde 0,9 düü, yllk bazda ise yüzde 12,49 düzeyinde art göstermitir. Aylk 

bazda fiyatlar tarm sektöründe yüzde 1,51, sanayi sektöründe ise yüzde 0,75 gerilemitir. 

13 

155


Sanayi sektöründe fiyatlarn dümesinde dümesinde özellikle ana metal ile kok kömürü ve rafine 

Sanayi sektöründe fiyatlarn dümesinde özellikle ana metal ile kok kömürü ve rafine 

edilmi edilmi petrol ürünleri fiyatlarnda kaydedilen gerileme etkili olmutur. olmutur. 

edilmi petrol ürünleri fiyatlarnda kaydedilen gerileme etkili olmutur. 

Uluslararas piyasalarda emtia fiyatlarnda kaydedilen düüün düüün önümüzdeki 

Uluslararas piyasalarda emtia fiyatlarnda kaydedilen düüün önümüzdeki 

dönemde ÜFE’deki art art snrlandrabilecei snrlandrabilecei düünülmektedir. 

düünülmektedir. 

dönemde ÜFE’deki art snrlandrabilecei düünülmektedir. 

Sektör ve Alt Sektörlere Göre Üretici Fiyatlar Endeksi Yllk Deiim Deiim Oran 

Sektör ve Alt Sektörlere Göre Üretici Fiyatlar Endeksi Yllk Deiim Oran 

(Yüzde) 

(Yüzde) 



Genel 10,9 2,9 5,0 5,9 10,5 17,0 12,5 

Genel 10,9 2,9 5,0 5,9 10,5 17,0 12,5 

Tarm 4,4 4,3 11,6 15,7 16,3 15,0 6,6 

Tarm 4,4 4,3 11,6 15,7 16,3 15,0 6,6 

Tarm, avclk, ormanclk 4,5 4,3 11,8 16,0 17,2 15,3 7,0 

Tarm, avclk, ormanclk 4,5 4,3 11,8 16,0 17,2 15,3 7,0 

Balkçlk 3,0 3,5 4,2 -1,3 -23,8 2,2 -12,3 

Balkçlk 3,0 3,5 4,2 -1,3 -23,8 2,2 -12,3 

Sanayi 

Sanayi 12,5 12,5 

2,6 2,6 

3,5 3,5 

3,8 3,8 

9,2 9,2 

17,5 17,5 

13,9 

13,9 

Madencilik ve ve taocakçl taocakçl 

taocakçl 12,4 12,4 5,0 5,0 3,9 3,9 15,5 15,5 17,4 17,4 27,3 27,3 28,3 

28,3 

malat malat malat sanayi 11,8 11,8 1,9 1,9 2,6 2,6 4,3 4,3 9,1 9,1 17,2 17,2 12,7 

12,7 

Elektrik,gaz ve su 22,2 11,3 11,3 17,3 17,3 -5,6 -5,6 8,7 8,7 19,0 19,0 26,0 

26,0 

Kaynak: TÜK TÜK TÜK 

2007 ylnn son çeyreinde çeyreinde çeyreinde YTL’deki birikimli güçlenmenin de de etkisiyle ara ara ve 

ve 

sermaye mallar mallar fiyatlarnda gerileme gözlenmitir. gözlenmitir. gözlenmitir. 2008 yl yl ilk ilk çeyreinde çeyreinde çeyreinde YTL’deki 

deer deer deer kaybnn ve uluslararas emtia fiyatlarndaki artn artn artn etkisiyle bu bu grupta yüksek oranl 

oranl 

artlar artlar artlar gözlenmi, gözlenmi, gözlenmi, bu artlar artlar artlar Nisan ayna kadar ivmelenerek sürmütür. sürmütür. sürmütür. Mays Mays ayndan 

ayndan 

itibaren ise YTL’nin deer deer deer kazanmas ile ile birlikte ara ara ve ve sermaye mallar mallar fiyatlarndaki 

artlar artlar artlar gerileme eilimine eilimine eilimine girmitir. girmitir. girmitir. 

ÜFE, 

ÜFE, Ara 

Ara Mallar Mallar ve ve 

Sermaye Sermaye 

Mallar Mallar Grubu Grubu 

Aylk Aylk 

Enflasyonu 

Enflasyonu 

(Yüzde) 

(Yüzde) 

7,00 

7,00 

6,00 

6,00 

5,00 

5,00 

4,00 

4,00 

3,00 

3,00 

2,00 

2,00 

1,00 

1,00 

0,00 

0,00 

-1,00 

-1,00 -2,00 

-2,00 -3,00 

Oca.07 

Oca.07 

ub.07 

ub.07 ub.07 

-3,00 

Kaynak: TCMB 

Mar.07 

Mar.07 

Nis.07 

Nis.07 

May.07 

May.07 

Haz.07 

Haz.07 

Tem.07 

Tem.07 

Au.07 

Au.07 Au.07 

Eyl.07 

Eyl.07 

Eki.07 

Eki.07 

Kas.07 

Kas.07 

Ara.07 

Ara.07 

Oca.08 

Oca.08 

ub.08 

ub.08 ub.08 

Mar.08 

Mar.08 

Nis.08 

ÜFE Ara Mallar Sermaye Mallar 

ÜFE Ara Mallar Sermaye Mallar 

Nis.08 

May.08 

May.08 

Haz.08 

Haz.08 

Tem.08 

Tem.08 

Au.08 

Au.08 Au.08 

Eyl.08 

Eyl.08 

Kaynak: TCMB 

156 

14 

14

2 0 

VIII 

0 8 

DIŞ TİCARET VE ÖDEMELER DENGESİ

Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi 

DI DI TCARET TCARET VE ÖDEMELER DENGES DENGES 

A. A. GENEL GÖRÜNÜM 

Türkiye ekonomisi, 2002 yl sonras dönemde dünya ekonomisi ile ile hzl bir biçimde 

bütünlemeye bütünlemeye balamtr. balamtr. Dünyada küresellemenin küresellemenin ve ve rekabetin en en youn youn olarak 

gerçekletii gerçekletii bu dönemde, hem d d ticaret faaliyetleri hem de de sermaye hareketleri 

açsndan tüm ülke ekonomilerinde olduu olduu gibi Türkiye ekonomisinde de de önemli 

gelimeler gelimeler meydana gelmitir. gelmitir. 

B. B. DI DI TCARET TCARET 

2008 yl Türkiye’nin d d ticareti açsndan, küresel ekonomideki belirsizliklere ve ve 

durgunluk beklentilerine ramen ramen baarl baarl bir yl yl olmaktadr. 2007 ylnn ikinci yarsnda 

balayan balayan ve ve iddeti iddeti giderek artan, Amerika Birleik Birleik Devletleri ve ve Avrupa Birlii Birlii gibi büyük 

ekonomileri büyük ölçüde etkileyen küresel kriz ve ve belirsizlikler sebebiyle neredeyse 

bütün ekonomilerde yavalama yavalama eilimi eilimi gözlenmitir. gözlenmitir. 

D D Ticaret 

(Milyon Dolar) 

280.000 

277.334 

240.000 

225.111 

238.065 

200.000 

160.000 

120.000 

80.000 

40.000 

87.613 

160.707 

116.593 

97.540 

69.340 

63.167 

51.554 

47.253 

36.059 

190.251 

170.063 

139.576 

116.774 

107.272 

73.476 

85.535 

174.520 

145.577 

107.225 

92.489 

67.295 

00 

Kaynak: TÜK TÜK 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 


Ocak- 

Austos Austos Austos Austos 

hracat hracat thalat thalat D D Ticaret Hacmi 

159


Ham petrolün varil fiyat 2008 yl Temmuz ay ortalarna kadar artarak 150 dolara 

yaklam, devamnda aa yönlü bir hareket olmasna ramen önceki yllara kyasla 

yüksek seviyelerde seyretmitir. Böyle olumsuz arz ve talep koullarnn olduu bir 

ortamda uygulamaya konulan, Ar-Ge faaliyetlerini tevik eden ve rekabet gücünü 

artrmaya yönelik politikalar sayesinde Türkiye’nin d ticaretinde olumlu gelimeler 

kaydedilmitir. 

1. hracat 

2007 ylnn ikinci yarsna kadar güçlü d talep, özellikle Avrupa Birliindeki canl 

talep ile birlikte euronun dolar karsnda deer kazanmaya devam etmesi ihracat 

performansn olumlu etkilemitir. 2007 ylnda ihracat bir önceki yla göre yüzde 25,4 

artarak 107,3 milyar dolara yükselmitir. Böylece ihracat, 2007 yl için konulan 95 milyar 

dolarlk program hedefini geride brakmtr. 

hracat-thalat 

(12 aylk kümülatif deiim, Yüzde) 

36 

34 

32 

30 

28 

26 

24 

22 

20 

18 

16 

2007/O M M T E K 2008/O M M T 

A 

Kaynak: TÜK 

hracat 

thalat 

2008 ylnda içerideki ve dardaki olumsuz beklentilere ramen yüksek ihracat 

performans devam etmitir. 2007 yl Mart ayndan itibaren 12 aylk bazda ihracat, 

ithalattan daha hzl artmtr. hracat, tekstil ve giyim gibi geleneksel sektörlerin yan sra 

tat araçlar, demir çelik ve kimya endüstrisi gibi sektörlerin güçlü performans 

160


sergilemesi sonucunda 2008 Ocak-Austos döneminde geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 37,4 art göstererek 92,5 milyar dolara ulamtr. 2008 yl Austos ay itibaryla, 

12 aylk kümülatif verilere göre 132,5 milyar dolara ulaan ihracatn, bu art trendini 

sürdürerek yl sonunda 137,5 milyar dolara ulamas beklenmektedir. 

Gruplar 

hracatn Ana Mal Gruplarna Göre Dalm 

(Milyon $) 

Yllk 

Ocak-Austos 

2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2007 2008 % 

Sermaye malllar 2.790 5,0 4.344 55,7 6.531 50,3 7.998 22,5 9.423 17,8 13.755 46,0 8.594 12.129 41,1 

Ara mallar 14.657 9,6 18.494 26,2 25.946 40,3 30.290 16,7 37.788 24,8 49.403 30,7 31.404 47.671 51,8 

Tüketim mallar 18.465 21,0 24.125 30,7 30.502 26,4 34.835 14,2 37.790 8,5 43.696 15,6 27.079 32.376 19,6 

Dierleri 147 220,3 289 96,9 189 -34,7 354 87,2 533 50,6 418 -21,4 218 313 43,7 

Toplam 36.059 15,1 47.253 31,0 63.167 33,7 73.476 16,3 85.535 16,4 107.272 25,4 67.295 92.489 37,4 

Paylar (%) 

Sermaye malllar 7,7 -8,8 9,2 18,8 10,3 12,5 10,9 5,3 11,0 1,2 12,8 16,4 12,8 13,1 2,7 

Ara mallar 40,6 -4,7 39,1 -3,7 41,1 4,9 41,2 0,4 44,2 7,2 46,1 4,2 46,7 51,5 10,4 

Tüketim mallar 51,2 5,1 51,1 -0,3 48,3 -5,4 47,4 -1,8 44,2 -6,8 40,7 -7,8 40,2 35,0 -13,0 

Dierleri 0,4 178,4 0,6 50,3 0,3 -51,1 0,5 61,0 0,6 29,4 0,4 -37,4 0,3 0,3 4,6 

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 

Kaynak : TÜK 

hracatta, tüketim ve ara mallar ihracat arlklarn korumaktadr. Ancak 2008 

Ocak-Austos döneminde tüketim mallar yüzde 19,6 orannda artarak 32,4 milyar 

dolara ulam, toplam ihracattaki pay yüzde 40,2’den yüzde 35’e gerilemitir. Yüzde 

41,1 art gösteren sermaye mallar ihracat 12,1 milyar dolar ile toplam ihracatn yüzde 

13,1’ini oluturmutur. Ara mallar ihracat ise fiyat artlarnn da etkisiyle yüzde 51,8 

artla 47,7 milyar dolara ulam, toplam ihracattaki pay yüzde 51,5’e yükselmitir. 

hracattaki arta en büyük katk imalat sanayinden gelmektedir. 2007 ylnda 

yaplan 107,3 milyar dolarlk ihracatn 101,1 milyar dolar imalat sanayi ürünleri 

ihracatdr. 2008 Ocak-Austos döneminde ihracatn yüzde 95,4’ünü oluturan imalat 

sanayi ürünleri ihracat, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 38,6 orannda artarak 88,3 

milyar dolara ulamtr. 2008 Ocak-Austos döneminde ihracatn, 2,2 milyar dolar ile 

yüzde 2,3’ünü tarm ve ormanclk ürünleri ihracat ve 1,5 milyar dolar ile yüzde 1,6’sn 

madencilik ve taocakçl ürünleri ihracat oluturmutur. 

161


hracatn Ana Sektörlere Göre Dalm 

(Milyon $) 

Yllk 

Ocak-Austos 

2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2007 2008 % 

Tarm ve Ormanclk 1.754 -11,2 2.121 20,9 2.542 19,9 3.329 31,0 3.481 4,6 3.725 7,0 1.985 2.173 9,5 

Balkçlk 51 72,9 81 57,0 103 27,7 140 35,3 131 -6,2 158 20,9 105 148 40,9 

Sektörler 

Madencilik ve Taocakçl 387 11,1 469 21,2 649 38,4 810 24,8 1.146 41,5 1.661 44,9 1.029 1.508 46,5 

malat 33.702 16,9 44.378 31,7 59.579 34,3 68.813 15,5 80.246 16,6 101.082 26,0 63.705 88.269 38,6 

Dier 165 7,3 204 23,9 294 44,2 384 30,8 531 38,1 646 21,6 471 390 -17,3 

Toplam 36.059 15,1 47.253 31,0 63.167 33,7 73.476 16,3 85.535 16,4 107.272 25,4 67.295 92.489 37,4 

Tarm ve Ormanclk 4,9 -22,9 4,5 -7,8 4,0 -10,3 4,5 12,6 4,1 -10,2 3,5 -14,7 2,9 2,3 -20,3 

Paylar (%) 

Balkçlk 0,1 50,2 0,2 19,8 0,2 -4,5 0,2 16,3 0,2 -19,4 0,1 -3,6 0,2 0,2 2,5 

Madencilik ve Taocakçl 1,1 -3,5 1,0 -7,5 1,0 3,5 1,1 7,3 1,3 21,5 1,5 15,5 1,5 1,6 6,6 

malat 93,5 1,6 93,9 0,5 94,3 0,4 93,7 -0,7 93,8 0,2 94,2 0,4 94,7 95,4 0,8 

Dier 0,5 -6,8 0,4 -5,4 0,5 7,8 0,5 12,5 0,6 18,6 0,6 -3,0 0,7 0,4 -39,8 

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 

Kaynak : TÜK 

hracat gelimeleri kalem baznda incelendiinde, 2007 ylnda ihracat artna en 

yüksek katknn makine ve ulam araçlar ile giyim eyas ihracatndan geldii 

görülmektedir. 2007 ylnda toplam ihracatn yüzde 31,9’unu oluturan makineler ve 

ulam araçlar ihracat, bir önceki yla göre yüzde 29,8 artarak 34,3 milyar dolar 

olmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise geçen yln ayn dönemine göre yüzde 

32,1 orannda artarak 28,2 milyar dolar olarak gerçekleen makine ve ulam araçlar 

ihracat, toplam ihracatn yüzde 30,5’ini oluturmutur. Makine ve ulam araçlar 

ihracatna en büyük katk ise otomotiv sanayinden gelmektedir. Otomotiv sanayinde 

motorlu kara tatlar ihracat 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 33,9 artarak 15,7 

milyar dolar olarak gerçeklemi ve toplam ihracatn yüzde 14,6’sn oluturmutur. 2008 

Ocak-Austos döneminde ise motorlu kara tatlar ihracat geçen yln ayn dönemine 

göre yüzde 38,7 artarak 13,7 milyar dolara ulam ve toplam ihracatn yüzde 14,8’ini 

oluturmutur. 

162


Milyon $ 


Meyve ve Sebze 2.062 2.568 3.406 4.374 4.261 4.902 2.646 3.063 

Petrol ve ürünleri 651 819 1.111 2.027 3.260 4.836 2.790 5.178 

Demir ve Çelik 2.831 3.342 6.050 5.827 7.239 9.586 6.555 12.174 

Makine ve Ulam Araçlar 8.632 12.370 18.275 21.609 26.386 34.251 21.351 28.205 

Elektrik Makineleri, Cihazlar 

ve Aletleri 1.678 2.163 2.756 3.292 4.570 6.303 3.955 4.935 

Motorlu Kara Tatlar 3.180 4.946 8.148 9.429 11.730 15.701 9.840 13.653 

Giyim Eyas 8.094 9.962 11.193 11.833 12.052 13.886 9.108 9.727 

Deiim (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Ocak-Austos 


Meyve ve Sebze -3,7 24,5 32,6 28,4 -2,6 15,0 15,8 

Petrol ve ürünleri 63,1 25,9 35,6 82,4 60,8 48,3 85,6 

Demir ve Çelik 13,3 18,1 81,0 -3,7 24,2 32,4 

Makine ve Ulam Araçlar 20,7 43,3 47,7 18,2 22,1 29,8 


ve Aletleri 17,6 28,9 27,4 19,4 38,8 37,9 

Motorlu Kara Tatlar 38,4 55,6 64,7 15,7 24,4 33,9 

Giyim Eyas 21,5 23,1 12,4 5,7 1,8 15,2 

Paylar (%) 2002 2003 2004 


Meyve ve Sebze 5,7 5,4 5,4 6,0 5,0 4,6 3,9 3,3 

Petrol ve ürünleri 1,8 1,7 1,8 2,8 3,8 4,5 4,1 5,6 

Demir ve Çelik 7,9 7,1 9,6 7,9 8,5 8,9 9,7 13,2 

Makine ve Ulam Araçlar 23,9 26,2 28,9 29,4 30,8 31,9 31,7 30,5 


ve Aletleri 4,7 4,6 4,4 4,5 5,3 5,9 5,9 5,3 

Motorlu Kara Tatlar 8,8 10,5 12,9 12,8 13,7 14,6 14,6 14,8 

Giyim Eyas 22,4 21,1 17,7 16,1 14,1 12,9 13,5 10,5 

Kaynak : TÜK 

Ürünler Baznda hracat 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

2005 2006 2007 

Ocak-Austos 

85,7 

32,1 

24,8 

38,7 

6,8 

Ocak-Austos 

hracatta önemli bir paya sahip olan giyim eyas ihracat, 2006 ylnda Çin ve 

Hindistan gibi Asya ülkelerinden kaynaklanan rekabet basks ile toplam ihracat artnn 

altnda, yüzde 1,8 orannda art göstermitir. 2007 ylnda ise giyim sektöründe marka 

yaratma konusunda baarl admlar atlmas, rekabet gücünü ve ihracat performansn 

olumlu etkilemitir. 2007 ylnda giyim eyas ihracat bir önceki yln ayn dönemine göre 

yüzde 15,2 artarak 13,9 milyar dolar olarak gerçeklemi ve toplam ihracatn yüzde 

12,9’unu oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise bu sektörün ihracat geçen 

yln ayn dönemine göre yüzde 6,8 artarak 9,7 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

hracattaki dier bir önemli kalem demir ve çelik sektörüdür. Demir ve çelik sektörü 

2007 ylnda 9,6 milyar dolar ile toplam ihracatn yüzde 8,9’unu oluturmutur. 2008 

Ocak-Austos döneminde ise demir ve çelik ürünleri ihracat geçen yln ayn dönemine 

göre yüzde 85,7 orannda artarak 12,2 milyar dolara ulamtr. Bu yüksek oranl art ile 

demir ve çelik sektörünün toplam ihracat içindeki pay yüzde 13,2’ye yükselmitir. 

163


2. thalat 

2001 krizi sonrasnda balayan yüksek oranl büyüme sürecinde öne çkan güçlü 

sanayi üretimi için ihtiyaç duyulan hammadde, enerji ve sermaye mallar ithalat toplam 

ithalat artnda temel faktörler olmutur. Bu faktörlerle birlikte enerji fiyatlarndaki 

artlar, özellikle de ham petrol fiyatlar toplam ithalatn yükseliini hzlandrmtr. 

2002 ylnda 51,6 milyar dolar olan ithalat, 2007 yl itibaryla 170,1 milyar dolara 

yükselmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde ise ithalat geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 35,8 artla 145,6 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

thalattaki bu artta enerji ithalat büyük rol oynamaktadr. Uluslararas 

piyasalardaki ham petrol ve doal gaz fiyatlar 2002 ylndan bu yana art trendi 

içindedir. 2002 ylnda 9,2 milyar dolar olan enerji ithalat 2007 ylnda 33,9 milyar dolara 

yükselmitir. Fakat ham petrol fiyatlar özellikle 2008 ylnda hzla yükselie geçmi ve 

150 dolar seviyesine kadar çkmtr. Petrol fiyatlar 2008 yl genelinde de yüksek 

seviyelerde seyretmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde de artn sürdüren enerji 

ithalat 34 milyar dolar ile toplam ithalatn yüzde 23,3’ünü oluturmutur. 

Enerji thalat 

(Milyon $) 

45.000 

40.000 

35.000 

30.000 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

0 

Kaynak: TÜK 

9.204 11.575 14.407 21.255 

28.859 

33.883 

20.417 

33.982 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 


Ocak- 

A ustos A ustos 

164


thalatta, ara mallar ve sermaye mallar ithalat arlklarn korumakla birlikte ara 

mallar ithalat 2008 ylnda hzl bir art sergileyerek toplam içindeki payn yükseltmitir. 

2008 Ocak-Austos döneminde toplam ithalat artnda belirleyici unsur olan ara mallar 

ithalat, yüzde 40,1 artarak 110,7 milyar dolara ulam ve toplam ithalatn yüzde 76’sn 

oluturmutur. Ara mallar ithalatna göre daha az art gösteren sermaye mallar ithalat 

ise 19,3 milyar dolar olarak gerçeklemi ve toplam ithalat içindeki pay geçen yln ayn 

dönemine göre düerek yüzde 13,3 olmutur. Tüketim mallar ithalat ise 15,1 milyar 

dolar ile toplam ithalatn yüzde 10,4’ünü oluturmutur. 

Gruplar 

thalatn Ana Mal Gruplarna Göre Dalm 

(Milyon $) 

Yllk 

Ocak-Austos 

2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2007 2008 % 

Sermaye malllar 8.400 21,0 11.326 34,8 17.397 53,6 20.363 17,0 23.348 14,7 27.054 15,9 16.474 19.309 17,2 

Ara mallar 37.656 24,3 49.735 32,1 67.549 35,8 81.868 21,2 99.605 21,7 123.640 24,1 79.022 110.679 40,1 

Tüketim mallar 4.898 28,5 7.813 59,5 12.100 54,9 13.975 15,5 16.116 15,3 18.694 16,0 11.286 15.126 34,0 

Dierleri 600 74,2 466 -22,4 493 5,8 567 15,2 508 -10,5 675 32,9 443 463 4,6 

Toplam 51.554 24,5 69.340 34,5 97.540 40,7 116.774 19,7 139.576 19,5 170.063 21,8 107.225 145.577 35,8 

Paylar (%) 

Sermaye malllar 16,3 -2,8 16,3 0,3 17,8 9,2 17,4 -2,2 16,7 -4,1 15,9 -4,9 15,4 13,3 -13,7 

Ara mallar 73,0 -0,2 71,7 -1,8 69,3 -3,4 70,1 1,2 71,4 1,8 72,7 1,9 73,7 76,0 3,2 

Tüketim mallar 9,5 3,1 11,3 18,6 12,4 10,1 12,0 -3,5 11,5 -3,5 11,0 -4,8 10,5 10,4 -1,3 

Dierleri 1,2 39,9 0,7 -42,3 0,5 -24,8 0,5 -3,8 0,4 -25,1 0,4 9,1 0,4 0,3 -23,0 

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 

Kaynak : TÜK 

thalatn ana sektörlere göre dalm incelendiinde, ithalatn büyük bir bölümünün 

imalat sanayi sektörü tarafndan gerçekletirildii görülmektedir. 2007 ylnda yaplan 

170,1 milyar dolarlk ithalatn 133,9 milyar dolar imalat sanayi ürünleri ithalatdr. malat 

sanayi ürünleri ithalat, 2008 Ocak-Austos döneminde geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 27,9 artarak 108,3 milyar dolara ulam ve toplam ithalatn yüzde 74,4’ünü 

oluturmutur. 

thalatta arl olan dier bir ana sektör ise madencilik ve taocakçldr. Bu 

sektörlerde 2007 ylnda yaplan 25,3 milyar dolarlk ithalat, toplam ithalatn yüzde 

14,9’unu oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde bu sektörlerdeki ithalat geçen 

165


yln ayn dönemine göre yüzde 62,5 gibi yüksek bir oranda artm ve 25 milyar dolar ile 

toplam ithalat içindeki pay yüzde 17,1’e yükselmitir. 

thalat gelimeleri kalem baznda incelendiinde, 2007 ylnda yaplan ithalatn 

arlkl olarak demir ve çelik, makine ve ulam araçlar ile petrol ve petrol ürünlerine 

yönelik olduu görülmektedir. 2007 ylnda toplam ithalatn yüzde 6,7’sini oluturan 

demir ve çelik sektöründe ithalat, bir önceki yla göre yüzde 39,3 artarak 11,3 milyar 

dolar olmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 55,8 artarak 11,3 milyar dolar olarak gerçeklemi ve toplam ithalattaki pay yüzde 

7,8’e yükselmitir. 

thalatn Ana Sektörlere Göre Dalm 

(Milyon $) 

Yllk 

Ocak-Austos 

2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2007 2008 % 

Tarm ve Ormanclk 1.703 20,8 2.535 48,9 2.757 8,8 2.801 1,6 2.902 3,6 4.641 59,9 3.157 4.631 46,7 

Balkçlk 1 36,4 2 102,6 8 224,1 24 208,0 33 34,6 31 -5,2 24 27 13,7 

Sektörler 

Madencilik ve Taocakçl 7.192 9,4 9.021 25,4 10.981 21,7 16.321 48,6 22.034 35,0 25.314 14,9 15.355 24.950 62,5 

malat 41.383 26,6 55.690 34,6 80.447 44,5 94.208 17,1 110.379 17,2 133.938 21,3 84.648 108.250 27,9 

Dier 1.275 75,6 2.092 64,1 3.346 60,0 3.419 2,2 4.229 23,7 6.139 45,2 4.041 7.719 91,0 

Toplam 51.554 24,5 69.340 34,5 97.540 40,7 116.774 19,7 139.576 19,5 170.063 21,8 107.225 145.577 35,8 

Tarm ve Ormanclk 3,3 -3,0 3,7 10,7 2,8 -22,7 2,4 -15,1 2,1 -13,3 2,7 31,2 2,9 3,2 8,1 

Paylar (%) 

Balkçlk 0,0 9,5 0,0 50,6 0,0 130,4 0,0 157,3 0,0 12,6 0,0 -22,2 0,0 0,0 -16,2 

Madencilik ve Taocakçl 14,0 -12,2 13,0 -6,8 11,3 -13,5 14,0 24,2 15,8 12,9 14,9 -5,7 14,3 17,1 19,7 

malat 80,3 1,7 80,3 0,1 82,5 2,7 80,7 -2,2 79,1 -2,0 78,8 -0,4 78,9 74,4 -5,8 

Dier 2,5 41,0 3,0 22,0 3,4 13,7 2,9 -14,7 3,0 3,5 3,6 19,2 3,8 5,3 40,7 

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 

Kaynak : TÜK 

Makine ve ulam araçlar sektöründe ithalat, 2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 

15,9 artla 49,9 milyar dolar olarak gerçeklemitir. Bu sektörde 2008 Ocak-Austos 

döneminde 36,6 milyar dolar ithalat yaplmtr. Böylece 2007 ylnn ayn döneminde 

yüzde 28,2 olan makine ve ulam araçlar ithalatnn toplam ithalat içindeki pay yüzde 

25,1’e gerilemitir. Makine ve ulam araçlar sektöründe ithalata en büyük katk ise 

otomotiv sanayisinden gelmektedir. Otomotiv sanayinde motorlu kara tatlar ithalat, 

2007 ylnda bir önceki yla göre yüzde 8 artarak 12 milyar dolar olmutur. 2008 Ocak- 

166


Austos döneminde ise motorlu kara tatlar ithalat, geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 29,6 artla 9 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

Yurtiçi sanayi sektöründe çok ihtiyaç duyulan bir girdi olan petrol ve petrol 

ürünlerindeki ithalat, büyük ölçüde fiyat artlarna paralel olarak artmtr. 2002 ylnda 

5,4 milyar dolar olan petrol ve petrol ürünleri ithalat, 2007 ylnda 19,3 milyar dolara 

yükselmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde ise, petrol fiyatlarnn rekor saylabilecek 

düzeylere çkmas ve yl genelinde yüksek seviyelerde dalgalanmas sonucu petrol ve 

petrol ürünleri ithalat, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 77,8 orannda artla 20,5 

milyar dolar olmutur. 

Milyon $ 

Ürünler Baznda thalat 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Ocak-Austos 


Meyve ve Sebze 142 132 162 284 348 456 284 502 

Petrol ve ürünleri 5.411 6.579 8.636 12.412 16.608 19.339 11.518 20.480 

Demir ve Çelik 2.198 3.282 5.325 6.747 8.141 11.341 7.268 11.322 

Makine ve Ulam Araçlar 15.609 21.510 33.704 38.028 43.037 49.858 30.291 36.555 


ve Aletleri 2.902 3.660 5.459 6.153 6.970 7.946 4.878 5.741 

Motorlu Kara Tatlar 2.299 5.342 10.108 10.379 11.145 12.035 6.912 8.957 

Giyim Eyas 283 422 651 788 1.098 1.567 962 1.450 

Deiim (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Ocak-Austos 


Meyve ve Sebze 20,3 -7,4 23,0 75,7 22,4 31,2 

Petrol ve ürünleri 15,7 21,6 31,3 43,7 33,8 16,4 

Demir ve Çelik 21,9 49,3 62,2 26,7 20,7 39,3 

Makine ve Ulam Araçlar 22,9 37,8 56,7 12,8 13,2 15,9 


ve Aletleri 35,4 26,1 49,1 12,7 13,3 14,0 

Motorlu Kara Tatlar 26,7 132,4 89,2 2,7 7,4 8,0 

Giyim Eyas 18,6 49,1 54,2 21,0 39,3 42,7 

Paylar (%) 2002 2003 2004 

2005 2006 2007 


Meyve ve Sebze 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 

Petrol ve ürünleri 10,5 9,5 8,9 10,6 11,9 11,4 10,7 14,1 

Demir ve Çelik 4,3 4,7 5,5 5,8 5,8 6,7 6,8 7,8 

Makine ve Ulam Araçlar 30,3 31,0 34,6 32,6 30,8 29,3 28,2 25,1 


ve Aletleri 5,6 5,3 5,6 5,3 5,0 4,7 4,5 3,9 

76,5 

77,8 

55,8 

20,7 

17,7 

29,6 

50,6 

Ocak-Austos 

Motorlu Kara Tatlar 4,5 7,7 10,4 8,9 8,0 7,1 6,4 6,2 

Giyim Eyas 0,5 0,6 0,7 0,7 0,8 0,9 0,9 1,0 

Kaynak : TÜK 

167


3. D Ticaret Dengesi 

2004 ylndan 2007 ylna kadar d ticaret açnn art hz yavalamtr. D ticaret 

dengesi 2007 ylnda yatay bir seyir izlemitir. 2008 ylnda ise uluslararas piyasalarda 

enerji fiyatlarnda yaanan gelimeler sonucunda d ticaret aç artmtr. D ticaret 

aç, 2008 Ocak-Austos döneminde 53,1 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

4. D Ticaret Hacmi 

Türkiye ekonomisi, ekonomik büyümenin yaand 2002 sonras dönemde dünya 

ekonomisi ile daha fazla entegre olmu ve d ticaret hacmi önemli ölçüde artmtr. 

2002 ylnda 87,6 milyar dolar olan d ticaret hacmi 2007 ylnda 277,3 milyar dolara 

ulamtr. 2008 Ocak-Austos döneminde geçen yln ayn dönemine göre yüzde 36,4 

artarak 238,1 milyar dolar olarak gerçekleen d ticaret hacminin, 2008 ylnn sonunda 

355,5 milyar dolar olmas beklenmektedir. D ticaret hacmindeki artta ithalat kadar 

son dönemde yaanan hzl ihracat artnn etkisi de büyüktür. 

5. hracatn thalat Karlama Oran 

2006 ylna kadar düme eiliminde olan ihracatn ithalat karlama oran, 2007 ve 

2008 yllarndaki yüksek ihracat performansna bal olarak artmtr. Bu oran 2007 

ylnda yüzde 63,1’e, 2008 Ocak-Austos döneminde ise yüzde 63,5’e yükselmitir. 

hracatn thalat Karlama Oran 

(Yüzde) 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Kaynak: TÜK 

69,9 

68,1 

64,8 

62,9 61,3 

63,1 62,8 63,5 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 


Ocak- 

Austos Austos 

168


6. Ülkeler tibaryla D Ticaret 

i) Ülkelere Göre hracat 

hracatn ülke gruplarna göre dalm incelendiinde, Avrupa Birliine olan 

ihracatn toplam ihracatn önemli bir ksmn oluturduu görülmektedir. 2007 ylnda 

yaplan 107,3 milyar dolarlk ihracatn yüzde 56,3’ü Avrupa Birlii ülkelerine yaplmtr. 

Ancak Avrupa Birliinin toplam ihracat içindeki pay 2008 ylnda azalma eilimindedir. 

2008 Ocak-Austos döneminde Avrupa Birlii ülkelerine geçen yln ayn dönemine göre 

yüzde 20,1 artla 45,6 milyar dolar ihracat yaplm, toplam ihracat içinde Avrupa 

Birliinin pay yüzde 49,3’e gerilemitir. 

2008 Ocak-Austos döneminde Avrupa Birliinin ihracattaki paynn azalmasna 

karlk AB d Avrupa ülkeleri, Yakn ve Orta Dou, Afrika ve slam ülkelerine yaplan 

ihracatn pay artmtr. Küresel boyuttaki kriz ve ekonomik yavalamann olduu bu 

dönemde yeni ticaret partnerleri ve yeni pazarlar büyük önem arz etmektedir. Böylece 

Türkiye’nin ihraç ettii ürünlere olan d talep korunarak yüksek ihracat performans 

sürdürülebilmektedir. 

Ülke Gruplarna Göre hracat 

(Dalm, Yüzde) 

70,0 

60,0 

56,6 56,3 

49,3 

50,0 

40,0 

30,0 

20,0 

10,0 

10,9 

5,2 4,5 

7,2 10,1 11,9 4,7 5,6 6,8 14,5 18,9 23,9 

0,0 

Avrupa Birlii 

Ülkeleri 

(AB 27) 

Amerika 

Ülkeleri 

Dier Avrupa 

(AB Hariç) 

Afrika Ülkeleri 

Asya Ülkeleri 

Kaynak: TÜK 

2002 2007 2008 Ocak-Austos 

169


Avrupa Birliinden sonra ihracatn youn olarak yapld dier bir bölge ise Yakn 

ve Orta Doudur. 2007 ylnda Yakn ve Orta Dou ülkelerine yaplan 15,1 milyar dolarlk 

ihracat, toplam ihracatn yüzde 14,1’ini oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde 

bu bölgeye yaplan ihracat, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 84,9 artla 17,2 milyar 

dolar olarak gerçeklemitir. Böylece 2008 Ocak-Austos döneminde Yakn ve Orta 

Dou ülkelerine yaplan ihracatn, toplam ihracat içindeki pay yüzde 18,6’ya yükselmitir. 

(Milyon $) 

Ocak-Austos 


TOPLAM 36.059 47.253 63.167 73.476 85.535 107.272 67.295 92.489 

A-AVRUPA BRLG ÜLKELER (AB 27 ÜLKE) 20.415 27.394 36.581 41.365 47.935 60.399 37.978 45.627 

B-TÜRKYE SERBEST BÖLGELER 1.438 1.928 2.564 2.973 2.967 2.943 1.897 2.171 

C-SINIR TCARET MERKEZLER 0,3 7 

D-DER ÜLKELER 14.206 17.931 24.023 29.138 34.633 43.930 27.419 44.684 

Dier Avrupa (AB Hariç) 2.607 3.362 4.507 5.855 7.962 10.843 6.646 10.969 

Kuzey Afrika 1.267 1.577 2.203 2.544 3.097 4.030 2.531 3.900 

Dier Afrika 430 554 765 1.087 1.469 1.947 1.265 2.349 

Kuzey Amerika 3.596 3.973 5.207 5.276 5.439 4.541 3.028 2.984 

Orta Amerika ve Karayipler 197 166 334 411 548 549 369 597 

Güney Amerika 121 131 193 274 341 514 335 595 

Yakn ve Orta Dou 3.440 5.465 7.921 10.184 11.316 15.081 9.281 17.165 

Dier Asya 1.790 2.348 2.544 3.029 3.942 5.227 3.341 4.908 

Avustralya ve Yeni Zelanda 122 158 264 271 327 343 222 307 

Dier Ülke ve Bölgeler 637 197 84 208 192 857 401 912 

Seçilmi ülke gruplar 

OECD Ülkeleri 23.551 30.425 40.518 44.355 54.481 65.675 41.586 50.015 

EFTA Ülkeleri 409 538 667 821 1.189 1.328 817 2.135 

Karadeniz Ekonomik birlii 3.599 5.044 6.779 8.620 11.584 16.784 10.347 14.719 

Ekonomik birlii Tekilat 1.042 1.569 2.206 2.670 3.341 4.700 2.859 4.100 

Bamsz Devletler Topluluu 2.279 2.963 3.962 5.057 6.993 10.088 6.164 9.543 

Türk Cumhuriyetleri 619 899 1.194 1.409 1.982 2.874 1.807 2.450 

slam Konferans Tekilat 4.725 7.205 10.214 13.061 15.007 20.311 12.629 21.886 

Kaynak: TÜK 

Ülke Gruplarna Göre hracat 

2002 2003 

2004 2005 2006 2007 

Avrupa Birlii hariç dier Avrupa ülkelerine yaplan ihracat da hzla artmaktadr. 

Dier Avrupa ülkelerine 2007 ylnda 10,8 milyar dolar ihracat yaplm ve bu tutar 

toplam ihracatn yüzde 10,1’ini oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise bu 

ülkelere yaplan ihracat, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 65 artla 11 milyar dolar 

olarak gerçeklemi ve toplam ihracatn yüzde 11,9’unu oluturmutur. 

Seçilmi ülke gruplarna göre ihracatn dalm incelendiinde, en fazla ihracatn 

OECD üyesi ülkelere yapld görülmektedir. 2007 ylnda OECD üyesi ülkelere yaplan 

ihracat bir önceki yla göre yüzde 20,5 artarak 65,7 milyar dolara yükselmi ve toplam 

ihracatn yüzde 61,2’sini oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise OECD üyesi 

ülkelere geçen yln ayn dönemine göre yüzde 20,3 artla 50 milyar dolar tutarnda 

ihracat yaplm ve bu ülkelerin toplam ihracat içindeki pay yüzde 54,1 olarak 


170


Karadeniz Ekonomik birliine üye ülkelere yaplan ihracat 2007 ylnda 16,8 milyar 

dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde ise 14,7 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

slam Konferans Tekilatna üye ülkelere yaplan ihracat ise 2007 ylnda 20,3 

milyar dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde 21,9 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

2008 Ocak- Austos döneminde toplam ihracatn yüzde 23,7’sini oluturan slam 

Konferans Tekilatna üye ülkelere yaplan ihracatn, gerek 2007 ylnda imzalanan 

ticaret anlamalar gerekse 2008 ylnda bu ülkelerle serbest ticarete geçilmesi yönündeki 

giriimler ile art devam etmektedir. 

hracatn Ülke Gruplarna Göre Dalm 

(2008 Ocak-Austos) 

% 10,5 

% 18,6 

% 49,3 

% 3,2 

% 4,2 

Kaynak: TÜK 

% 11,9 

% 2,3 

Avrupa Birlii Serbest Bölgeler Dier Avrupa (A.B Hariç) 

Kuzey Afrika Kuzey Amerika Yakn ve Orta Dou 

Dierleri 

171


Ülkeler 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

hracattaki lk Be Ülke 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 


Ocak-Austos 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Almanya 

ngiltere 

talya 

Birleik Arap Emir. 

Fransa 

5.869 16,3 7.485 15,8 8.745 13,8 9.455 12,9 9.686 11,3 11.993 11,2 9.174 9,9 

3.025 8,4 3.670 7,8 5.544 8,8 5.917 8,1 6.814 8,0 8.627 8,0 5.807 6,3 

2.376 6,6 3.193 6,8 4.648 7,4 5.617 7,6 6.752 7,9 7.480 7,0 5.751 6,2 

457 1,3 703 1,5 1.144 1,8 1.675 2,3 1.986 2,3 3.241 3,0 5.721 6,2 

2.135 5,9 2.826 6,0 3.668 5,8 3.806 5,2 4.604 5,4 5.974 5,6 4.807 5,2 

lk Be Ülke Toplam 13.861 38,4 17.877 37,8 23.750 37,6 26.470 36,0 29.843 34,9 37.315 34,8 31.258 33,8 

Toplam hracat 36.059 100 47.253 100 63.167 100 73.476 100 85.535 100 107.272 100 92.489 100 

Kaynak : TÜK 

Not: Sralama 2008 Ocak-Austos dönemine göre yaplmtr. 

Ülkeler baznda incelendiinde en fazla ihracatn Almanya’ya yapld 

görülmektedir. Almanya’ya 2007 ylnda 12 milyar dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde 

9,2 milyar dolar ihracat yaplmtr. Almanya’nn toplam ihracatmz içindeki pay, 2008 

Ocak-Austos döneminde yüzde 9,9 olarak gerçeklemitir. 

Almanya’dan sonra ihracatta en fazla arl bulunan ülkeler ise, ngiltere, talya, 

Birleik Arap Emirlikleri ve Fransa’dr. Bu be ülkeye 2008 Ocak-Austos itibaryla 

yaplan 31,3 milyar dolarlk ihracat, toplam ihracatn yüzde 33,8’ini oluturmaktadr. 

ii) Ülkelere Göre thalat 

thalatn ülke gruplarna göre dalm incelendiinde, Avrupa Birliine üye 

ülkelerden yaplan ithalatn toplam ithalatn önemli bir ksmn oluturduu 

görülmektedir. Bununla birlikte, Avrupa Birliinden yaplan ithalatn art hz 2004 

ylndan itibaren toplam ithalat art hznn altnda kalmtr. Böylece Avrupa Birliinden 

yaplan ithalatn, toplam ithalatmz içindeki pay dümütür. Bu ülkelerden yaplan 

ithalat, toplam ithalatn 2003 ylnda yüzde 50,7’sini, 2004 ylnda yüzde 49,3’ünü, 2005 

ylnda yüzde 45,1’ini ve 2006 ylnda yüzde 42,6’sn, 2007 ylnda ise yüzde 40,3’ünü 

oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde Avrupa Birlii ülkelerinden yaplan ithalat 

geçen yln ayn dönemine göre yüzde 25,9 art göstermi, 54,4 milyar dolar ile toplam 

ithalat içindeki pay yüzde 37,4’e gerilemitir. 

172

(Milyon $) 


Ocak-Austos 


TOPLAM 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 107.225 145.577 

A-AVRUPA BRLG ÜLKELER (AB 27 ÜLKE) 25.689 35.140 48.103 52.696 59.401 68.612 43.203 54.403 

B-TÜRKYE SERBEST BÖLGELER 575 589 811 760 944 1.224 789 971 

C-DER ÜLKELER 25.290 33.611 48.626 63.318 79.231 100.227 63.234 90.202 

Dier Avrupa (AB Hariç) 7.487 10.341 15.757 20.386 25.695 34.254 22.158 32.429 

Kuzey Afrika 2.138 2.519 3.231 4.212 4.878 3.616 2.281 3.869 

Dier Afrika 558 820 1.589 1.835 2.526 3.168 2.082 1.934 

Kuzey Amerika 3.421 3.741 5.114 5.823 6.936 9.033 5.759 9.104 

Orta Amerika ve Karayipler 103 169 209 287 335 448 273 375 

Güney Amerika 541 1.012 1.271 1.747 2.131 2.671 1.662 2.307 

Yakn ve Orta Dou 3.186 4.455 5.585 7.967 10.568 12.641 7.581 12.832 

Dier Asya 6.530 9.644 15.500 20.581 25.658 33.658 20.958 26.761 

Avustralya ve Yeni Zelanda 313 247 302 321 399 672 432 562 

Dier Ülke ve Bölgeler 1.013 662 67 158 105 66 49 28 

Seçilmi ülke gruplar 

OECD Ülkeleri 32.985 43.899 59.650 66.107 77.813 91.857 58.214 74.329 

EFTA Ülkeleri 2.512 3.396 3.911 4.440 4.522 5.775 4.132 4.842 

Karadeniz Ekonomik birlii 6.588 9.298 15.368 20.480 27.021 34.809 22.063 33.409 

Ekonomik birlii Tekilat 1.548 2.736 3.218 5.108 8.102 9.972 6.385 9.714 

Bamsz Devletler Topluluu 5.555 7.777 12.927 17.253 23.373 31.263 19.801 31.189 

Türk Cumhuriyetleri 468 623 754 1.267 1.967 2.669 1.641 3.329 

slam Konferans Tekilat 6.072 8.195 10.631 14.459 19.111 21.524 13.211 21.309 

Kaynak: TÜK 

Ülke Gruplarna Göre thalat 

2002 2003 

2004 2005 2006 2007 

thalatn arlkl olarak yapld ikinci bölge ise Avrupa Birlii hariç dier Avrupa 

ülkeleridir. Avrupa Birliinin tersine, dier Avrupa ülkelerinden yaplan ithalatn toplam 

ithalat içindeki pay artmtr. 2002 ylnda bu ülkelerden yaplan ithalat toplam ithalatn 

yüzde 14,5’ini olutururken, bu oran 2007 ylnda yüzde 20,1’e yükselmitir. 2008 Ocak- 

Austos döneminde bu ülkelerden 32,4 milyar dolar ithalat yaplm ve bu miktar toplam 

ithalatn yüzde 22,3’ünü oluturmutur. 

thalatn arlkl olarak yapld üçüncü bölge Dier Asya ülkeleridir. Dier Avrupa 

ülkeleri gibi Dier Asya ülkelerinden yaplan ithalatn toplam ithalat içindeki pay 2007 

ylna kadar artmtr. 2002 ylnda bu ülkelerden yaplan ithalat toplam ithalatn yüzde 

12,7’sini olutururken, bu oran 2007 ylnda yüzde 19,8’e yükselmitir. 2008 Ocak- 

Austos döneminde ise bu ülkelerden 26,8 milyar dolar ithalat yaplm ve toplam 

ithalatn içinde bu ülkelerin pay yüzde 18,4’e gerilemitir. 

173


thalattaki pay göreli olarak yüksek olan Yakn ve Orta Dou ülkelerinden yaplan 

ithalatn da toplam ithalat içindeki pay genel olarak artma eilimindedir. 2002 ylnda bu 

ülkelerden yaplan ithalat toplam ithalatn yüzde 6,2’sini olutururken, bu oran 2007 

ylnda yüzde 7,4’e yükselmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde ise bu ülkelerden 12,8 

milyar dolar ithalat yaplm ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki pay yüzde 8,8 olarak 


Seçilmi ülke gruplarna göre ithalatn dalm incelendiinde, en fazla ithalatn 

OECD üyesi ülkelerden yapld görülmektedir. 2007 ylnda OECD üyesi ülkelerden 

yaplan ithalat, bir önceki yla göre yüzde 18 artarak 91,9 milyar dolara yükselmi ve 

toplam ithalatn yüzde 54’ünü oluturmutur. 2008 Ocak-Austos döneminde ise OECD 

üyesi ülkelerden yaplan ithalat geçen yln ayn dönemine göre yüzde 27,7 artla 74,3 

milyar dolar olarak gerçeklemi ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki pay yüzde 51,1 

olmutur. 

thalatn Ülke Gruplarna Göre Dalm 

(2008 Ocak-Austos) 

% 18,4 

% 3,6 

% 37,4 

% 8,8 

% 6,3 

% 2,7 

% 22,3 

% 0,7 

Avrupa Birlii Serbest Bölgeler Dier Avrupa (A.B Hariç) 

Kuzey Afrika Kuzey Amerika Yakn ve Orta Dou 

Dier Asya 

Dierleri 

Kaynak: TÜK 

Karadeniz Ekonomik birliine üye ülkelerden yaplan ithalat 2007 ylnda bir 

önceki yla göre yüzde 28,8 artla 34,8 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 2008 Ocak- 

Austos döneminde ise bu ülkelerden 33,4 milyar dolar ithalat yaplm ve bu tutar 

toplam ithalatn yüzde 22,9’unu oluturmutur. 

174


Bamsz Devletler Topluluuna üye ülkelerden yaplan ithalat, 2007 ylnda bir 

önceki yla göre ylnda yüzde 33,8 artla 31,3 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 2008 

Ocak-Austos döneminde bu ülkelerden 31,2 milyar dolar ithalat yaplm ve bu ülkelerin 

toplam ithalat içindeki pay yüzde 21,4 olarak gerçeklemitir. 

slam Konferans Tekilatna üye ülkelerden yaplan ithalat, 2007 ylnda bir önceki 

yla göre yüzde 12,6 artla 21,5 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 2008 Ocak-Austos 

döneminde ise bu ülkelerden 21,3 milyar dolar ithalat yaplm ve bu tutar toplam 

ithalatn yüzde 14,6’sn oluturmutur. 

Ülkeler baznda incelendiinde, özellikle son yllarda enerji ithalatna bal olarak, en 

fazla ithalatn Rusya’dan yapld görülmektedir. Rusya’dan 2007 ylnda 23,5 milyar 

dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde 22,5 milyar dolar ithalat yaplmtr. Rusya’nn 

toplam ithalat içindeki pay, 2008 Ocak-Austos döneminde yüzde 15,5 olmutur. 

thalattaki lk Be Ülke 

Ülkeler 

Tutar 

(Milyon $) 

2002 2003 2004 2005 2006 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

Pay 

(Yüzde) 

Tutar 

(Milyon $) 

2007 

Pay 

(Yüzde) 


Ocak-Austos 

Tutar Pay 

(Milyon $) (Yüzde) 

Rusya 3.892 7,5 5.451 7,9 9.033 9,3 12.906 11,1 17.806 12,8 23.508 13,8 22.519 15,5 

Almanya 7.042 13,7 9.453 13,6 12.516 12,8 13.634 11,7 14.768 10,6 17.540 10,3 13.285 9,1 

Çin 1.368 2,7 2.610 3,8 4.476 4,6 6.885 5,9 9.669 6,9 13.234 7,8 10.728 7,4 

A.B.D. 3.099 6,0 3.496 5,0 4.745 4,9 5.376 4,6 6.261 4,5 8.166 4,8 8.198 5,6 

talya 4.097 7,9 5.472 7,9 6.866 7,0 7.566 6,5 8.663 6,2 9.968 5,9 8.188 5,6 

lk Be Ülke Toplam 19.498 37,8 26.482 38,2 37.636 38,6 46.367 39,7 57.168 41,0 72.417 42,6 62.919 43,2 

Toplam thalat 51.554 100 69.340 100 97.540 100 116.774 100 139.576 100 170.063 100 145.577 100 

Kaynak : TÜK 

Not: Sralama 2008 Ocak-Austos dönemine göre yaplmtr. 

Rusya’dan sonra ithalatta en fazla arl bulunan ülkeler ise Almanya, Çin, Amerika 

Birleik Devletleri ve talya’dr. Bu be ülkeden 2008 Ocak-Austos itibaryla yaplan 62,9 

milyar dolarlk ithalat toplam ithalatn yüzde 43,2’sini oluturmutur. 

ABD’den yaptmz ithalat 2008 Ocak-Austos döneminde geçen yln ayn 

dönemine göre yüzde 56 artmtr. Bu art ile ABD’den yaplan ithalatn pay 

yükselmitir. 

175


Çin’in toplam ithalat içindeki pay 2007 ylna kadar hzla artmtr. 2002 ylnda 

toplam ithalat içinde Çin’in pay yüzde 2,7 iken, 2007 ylnda bu oran yüzde 7,8’e 

yükselmitir. 2008 Ocak-Austos döneminde ise bir miktar gerileyerek pay yüzde 7,4 

olarak gerçeklemitir. 

C. ÖDEMELER DENGES 

Kriz sonras dönemde artan özel sektör yatrmlar, dünya hammadde fiyatlarndaki 

yükseli ve özel kesim tasarruf oranndaki düü, cari ilemler dengesinin açk vermesine 

yol açmtr. Cari açn yüksek yatrm art ile dorudan ve güçlü bir ilikisi 

bulunmaktadr. stikrar ortam ve düen faizler, özel sektörün tüketim ve yatrm talebinde 

arta yol açm, ekonominin yapsal özellikleri artan toplam talebin karlanmas için 

özellikle ara mal ithalatn zorunlu klmtr. Ayrca ham petrol ve doalgaz gibi enerji 

ürünlerindeki fiyat artlar, toplam enerji ithalatnn parasal deerini artrmak suretiyle 

cari aç artrmtr. 

1. Cari lemler Hesab 

Cari ilemler dengesi alt kalemler itibaryla incelendiinde, cari açkta en yüksek 

paya sahip olan kalemin d ticaret dengesi olduu görülmektedir. 2007 ylnda bavul 

ticareti dahil ihracat gelirleri 114,3 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 

156,1 milyar dolar düzeyinde gerçeklemi ve genel mal ticaretinde 41,8 milyar dolar 

açk verilmitir. Genel mal ticaretindeki bu açkla birlikte, parasal olmayan altn 

ticaretinde 4,4 milyar dolar, limanlardan salanan mal ticaretinde 0,5 milyar dolar açk 

verilmitir. Böylece 2007 ylnda d ticaret aç 46,7 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

2008 Ocak-Austos döneminde ise bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 95,6 milyar 

dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 134,9 milyar dolar düzeyinde 

gerçekleerek, genel mal ticaretinde 39,3 milyar dolar açk verilmitir. 

176


2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Ocak-Austos 


CAR LEMLER DENGES -626 -7.515 -14.431 -22.137 -31.893 -37.684 -23.777 -34.838 

DI TCARET DENGES -6.390 -13.489 -22.736 -32.988 -40.941 -46.661 -29.813 -41.632 

Genel Mal Ticareti -5.035 -10.967 -19.329 -28.887 -37.171 -41.810 -25.884 -39.323 

hracat f.o.b. 40.666 52.318 68.444 78.174 92.915 114.332 72.212 95.572 

thalat f.o.b. -45.701 -63.285 -87.773 -107.061 -130.086 -156.142 -98.096 -134.895 

Parasal Olmayan Altn (net) -1.355 -2.522 -3.407 -3.754 -3.345 -4.354 -3.623 -1.721 

Limanlardan Salanan Mallar -347 -425 -497 -306 -588 

HZMETLER DENGES 7.885 10.511 12.797 15.272 13.831 13.883 9.178 11.024 

Tamaclk 861 -523 -1.064 65 386 -335 144 -302 

Turizm 6.599 11.090 13.364 15.280 14.110 15.227 9.694 11.973 

naat Hizmetleri 832 682 724 874 879 759 515 642 

Sigorta Hizmetleri -618 -897 -616 -524 

Finansal Hizmetler -400 -83 -89 -41 -247 -228 -141 -86 

Dier Ticari Hizmetler -68 -26 129 -200 -434 -832 -526 -929 

Resmi Hizmetler -566 -708 -721 -874 -720 -214 -115 -207 

Dier Hizmetler 627 79 454 168 475 403 223 457 

GELR DENGES -4.554 -5.557 -5.609 -5.875 -6.691 -7.142 -4.560 -5.500 

Ücret Ödemeleri -96 -107 -106 -74 -71 

Yatrm Geliri -4.554 -5.557 -5.609 -5.779 -6.584 -7.036 -4.486 -5.429 

Dorudan Yatrmlar -108 -440 -799 -850 -1.053 -2.100 -1.243 -1.984 

Portföy Yatrmlar -835 -1.207 -1.195 -924 -662 383 -147 443 

Dier Yatrmlar -3.611 -3.910 -3.615 -4.005 -4.869 -5.319 -3.096 -3.888 

Faiz Geliri 784 634 697 1.005 1.453 2.158 1.445 1.413 

Faiz Gideri -4.395 -4.544 -4.312 -5.010 -6.322 -7.477 -4.541 -5.301 

CAR TRANSFERLER 2.433 1.020 1.117 1.454 1.908 2.236 1.418 1.270 

Genel Hükümet 497 291 313 603 621 809 521 392 

Dier Sektörler 1.936 729 804 851 1.287 1.427 897 878 

çi Gelirleri 1.936 729 804 851 1.111 1.209 727 867 

Dier Transferler 176 218 170 11 

Kaynak: TCMB 

Cari lemler Hesab 

(Milyon $) 

2007 ylnda 13,9 milyar dolar fazla veren hizmetler dengesi, 2008 Ocak-Austos 

döneminde geçen yln ayn dönemine göre yüzde 20,1 artla 11 milyar dolar fazla 

vermitir. Söz konusu dönemde, geçen yln ayn dönemine göre yüzde 20,8 artarak 14,3 

milyar dolara ulaan turizm gelirleri, hizmetler dengesini olumlu etkileyen kalemlerin 

banda yer almtr. Hizmetler dengesi kaleminde, cari aç azaltc yönde katkda 

bulunan dier bir kalem ise inaat hizmetleridir. 2007 ylnda inaat hizmetlerinden 759 

milyon dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde ise 642 milyon dolar net gelir salanmtr. 

177


Turizm Gelirleri 

(Milyon $) 

20.000 

16.000 

13.203 

15.888 

18.152 

16.853 

18.487 

11.877 

14.346 

12.000 

8.479 

8.000 

4.000 

Kaynak: TCMB 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 

Austos 


Ocak- 

Austos 

Cari ilemler hesabnn dier bir alt kalemi olan gelir dengesi kaleminde ise 2007 

ylnda 7,1 milyar dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde 5,5 milyar dolar net ödeme 

gerçeklemitir. Bu kalemde oluan açn temel nedeni faiz giderleridir. 2008 Ocak- 

Austos döneminde kredilere ilikin faiz giderleri 5,3 milyar dolar olarak gerçeklemitir. 

Söz konusu dönemde dorudan yatrmlardan kaynaklanan net ödemeler 2 milyar dolar 

iken portföy yatrmlarndan kaynaklanan net gelir 443 milyon dolar düzeyindedir. 

Cari ilemler hesabnn son kalemi olan ve genel hükümet ile dier sektörlerden 

oluan cari transferler, 2007 ylnda 2,2 milyar dolar fazla vermitir. 2008 Ocak-Austos 

döneminde ise, 392 milyon dolar genel hükümet ve 878 milyon dolar dier sektörler 

olmak üzere toplam 1,3 milyar dolar cari transfer geliri salanmtr. 

Dünya ekonomisindeki olumsuz gelimeler, özellikle enerji fiyatlarndaki art ile d 

ticaret dengesi, hizmetler dengesi, gelir dengesi ve cari transferlerin toplamndan oluan 

cari ilemler dengesi 2008 Ocak-Austos döneminde geçen yln ayn dönemine göre 

11,1 milyar dolar artarak 34,8 milyar dolar açk vermitir. Söz konusu dönemde enerji 

ithalat ise 13,6 milyar dolar artmtr. Enerji fiyatlarndaki art nedeniyle cari açk 

üzerindeki 13,6 milyar dolarlk yukar yönlü bask, hizmetler dengesinde verilen fazladaki 

art ile hafifletilmitir. 

178


ENERJ FYATLARI VE CAR AÇIK 

Enerji fiyatlarnn etkisi, fiyatlarn 2002 ylndaki düzeyine sabitlendii zaman daha net 

anlalmaktadr. Enerjinin alt kalemleri olarak; madencilik ve taocakçl sektöründe 

maden kömürü, linyit, ham petrol ve doalgaz ile imalat sektöründe kok kömürü ve 

rafine edilmi petrol ürünleri ve nükleer yaktlar yer almaktadr. Bu kalemlerin ithalat ve 

ihracat rakamlar d ticaret birim deer endeksleri kullanlarak, 2002 fiyatlaryla 

hesaplandnda enerji fiyat artlarnn etkisi ortaya çkmaktadr. 

Enerji Fiyatlar ve Cari Açk 

(Yüzde) 

7,0 

6,0 

5,0 

4,0 

3,0 

2,0 

1,0 

0,0 

6,1 

5,7 

3,7 

4,6 

3,5 

3,2 

2,5 

2,8 

2,9 

2,0 

0,3 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

Kaynak : TCMB, TUK 

Enerji Fiyatlar Etkisi Arndrlm Cari Açk/GSYH 

Cari Açk/GSYH 

2002 ylnda GSYH’ye oranla yüzde 0,3 cari açk verilirken 2006 ylnda bu oran artan 

girdi ihtiyac ve enerji fiyatlar nedeniyle yüzde 6,1’e yükselmitir. 2007 ylnda ise ihracat 

artnn ithalattan hzl olmasna bal olarak bu oran bir miktar gerileyerek yüzde 5,7 

olmutur. 

2002 fiyatlaryla hesaplandnda, 2007 ylnda 33,9 milyar dolar olan enerji ithalat 15,6 

milyar dolara; 4,9 milyar dolar olan enerji ihracat 3 milyar dolara gerilemektedir. Böylece 

2007 ylnda 37,7 milyar dolar olan cari açk, enerji fiyat artlar dlandnda 21,3 milyar 

dolara, GSYH oran ise yüzde 3,2’ye gerilemektedir. Dolaysyla enerji fiyat artlarnn cari 

aça etkisi 2007 ylnda yüzde 2,5 kadar olmutur. Bu rakamlar, enerji fiyatlarnn cari 

açk üzerinde önemli ölçüde olumsuz etkiye sahip olduunu göstermektedir. 

179


Ham Petrol thalat 

Ham Petrol thalat 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 


Ocak-Haziran 


Ocak-Haziran 

Ham Petrol thalat (Miyon $) 4.088 4.777 6.092 8.649 10.706 11.784 8.675 

Ham Petrol thalat (Miyon $) 4.088 4.777 6.092 8.649 10.706 11.784 8.675 

Ham Petrol thalat (Bin Ton) 23.708 24.029 23.917 23.390 23.787 23.446 11.364 

Ham Petrol thalat (Bin Ton) 23.708 24.029 23.917 23.390 23.787 23.446 11.364 

Ton Fiyat ($) 

Ton Fiyat ($) 

172,4 

172,4 

198,8 

198,8 

254,7 

254,7 

369,8 

369,8 

450,1 

450,1 

502,6 

502,6 

763,4 

763,4 

Varil Fiyat ($) 23,4 26,9 34,5 50,1 61,0 68,1 103,4 

Varil Fiyat ($) 23,4 26,9 34,5 50,1 61,0 68,1 103,4 

2002 Fiyatlar le Ham Petrol 

2002 

thalat 

Fiyatlar 

(Milyon 

le 

$) 

Ham Petrol 

4.088 4.143 4.124 4.033 4.101 4.043 1.959 

thalat (Milyon $) 4.088 4.143 4.124 4.033 4.101 4.043 1.959 

Fiyat Artnn Ek Maliyeti 

Fiyat Artnn Ek Maliyeti 

(Milyon $) 0 633 1.968 4.617 6.605 7.742 6.716 

(Milyon $) 0 633 1.968 4.617 6.605 7.742 6.716 

Kaynak :TÜK 

Kaynak :TÜK 

En önemli kalem olan ham petrol ithalat tek bana incelendiinde bile, petrol fiyatlarnn 

En önemli kalem olan ham petrol ithalat tek bana incelendiinde bile, petrol fiyatlarnn 

Türkiye 

Türkiye 

ekonomisine 

ekonomisine 

getirdii 

getirdii 

ilave 

ilave 

maliyetin 

maliyetin 

boyutu 

boyutu 

dikkat 

dikkat 

çekmektedir. 

çekmektedir. 

Yllar 

Yllar 

itibariyle 

itibariyle 

ithal 

ithal 

edilen 

edilen 

ham 

ham 

petrol 

petrol 

miktar 

miktar 

olarak 

olarak 

çok 

çok 

fazla 

fazla 

deimezken, 

deimezken, 

ithalat 

ithalat 

deeri 

deeri 

2002 

2002 

ylnda 

ylnda 

4,1 4,1 milyar milyar dolardan dolardan 2007 2007 ylnda ylnda 11,8 11,8 milyar milyar dolara dolara yükselmitir. yükselmitir. 2002 2002 ylnda ylnda ham ham petrol petrol 

varil bana bana ortalama 23,4 23,4 dolara dolara ithal ithal edilirken, edilirken, bu bu rakam rakam 2007 2007 ylnda ylnda 68,1 68,1 dolara dolara 

çkmtr. çkmtr. 2008 ylnn ilk ilk yarsnda ham ham petrol petrol varil varil bana bana ortalama ortalama 103,4 103,4 dolardan dolardan ithal ithal 

edilmitir. edilmitir. 

2002 fiyatlar sabit kabul edilip yaplan hesaplamaya göre, göre, bu bu fiyat fiyat artnn artnn sadece sadece 2007 2007 

ylnda cari aça aça ek maliyeti 7,7 milyar dolardr. 2008 ylnn ilk ilk yarsnda ise ise 6,7 6,7 milyar milyar 

dolar ek maliyet olumutur. olumutur. 

Bu kapsamda; özel sektör tasarruflarndaki azalma ve ve enerji fiyatlarndaki yükseliin yükseliin 

tetikledii tetikledii cari açn açn uzun vadede çözümü için rekabet gücünün artrlmas, enerji 

alannda reform ve tasarrufun tevik tevik edilmesi gibi yapsal politikalar önümüzdeki 

dönemde büyük önem arz edecektir. 

2. Sermaye ve Finans Hesab 

Türkiye’de 2002–2007 döneminden itibaren mali disiplinle desteklenen tutarl para para 

politikasnn yan sra, siyasi belirsizliklerin azalmas, Avrupa Birliine Birliine tam tam üyelik müzakere 

sürecinin balamas balamas ve bu süreçte Avrupa Birlii Birlii standartlarna yönelik yapsal 

180


düzenlemelerin hzla gerçekletirilmesi gibi olumlu ekonomik ve siyasi etmenler, Türkiye 

ekonomisiyle ilgili beklentileri iyimser hale getirerek ekonomimize duyulan güveni 

artrmtr. Artan güven ortam ise Türkiye’ye sermaye girilerini hzlandrmtr. 2007 

ylnda dorudan yatrmlar, portföy yatrmlar ve dier yatrmlar eklindeki yüksek 

miktarl sermaye girileri sonucunda finans hesaplar 36,6 milyar dolar fazla vermitir. 

Sermaye ve Finans Hesaplar 

(Milyon $) 

Ocak-Austos 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 2008 

SERMAYE VE FNANS HESAPLARI 1.403 3.095 13.388 20.302 32.064 36.586 20.938 39.310 

A. Dorudan Yatrmlar 958 1.252 2.005 8.967 19.261 20.143 13.791 9.047 

Yurtdnda -175 -499 -780 -1.064 -924 -2.106 -1.833 -2.188 

Yurtiçinde 1.133 1.751 2.785 10.031 20.185 22.249 15.624 11.235 

B. Portföy Yatrmlar -593 2.465 8.023 13.437 7.373 717 4.322 1.408 

Varlklar -2.096 -1.386 -1.388 -1.233 -4.029 -2.063 -2.407 -330 

Genel Hükümet -42 -33 -25 -20 -42 -116 -113 -4 

Bankalar -1.437 -932 -666 -1.285 -3.754 -1.844 -2.087 134 

Dier Sektörler -617 -421 -697 72 -233 -103 -207 -460 

Yükümlülükler 1.503 3.851 9.411 14.670 11.402 2.780 6.729 1.738 

Hisse Senetleri -16 905 1.427 5.669 1.939 5.138 3.539 2.341 

Borç Senetleri 1.519 2.946 7.984 9.001 9.463 -2.358 3.190 -603 

C. Dier Yatrmlar 7.191 3.425 4.184 15.745 11.544 23.758 12.474 31.523 

Varlklar -777 -986 -6.955 259 -13.437 -4.921 -3.009 -8.592 

Ticari Krediler -921 -910 -1.607 424 -2.419 -1.466 -549 -721 

Krediler 19 -404 617 177 -725 139 315 228 

Bankalarn Döviz Varlklar 594 724 -5.965 -342 -10.293 -3.594 -2.775 -8.099 

Dier Varlklar -469 -396 0 0 0 0 0 0 

Yükümlülükler 7.968 4.411 11.139 15.486 24.981 28.679 15.483 40.115 

Ticari Krediler 2.483 2.181 4.201 3.074 674 4.230 3.394 5.977 

Krediler 5.040 754 6.133 11.610 19.403 27.420 18.305 29.427 

Mevduatlar 348 1.368 647 489 4.622 -3.323 -6.494 4.354 

Dier Yükümlülükler 97 108 158 313 282 352 278 357 

D. Rezerv Varlklar -6.153 -4.047 -824 -17.847 -6.114 -8.032 -9.649 -2.668 

Resmi Rezervler -6.153 -4.047 -824 -17.847 -6.114 -8.032 -9.649 -2.668 

Döviz Varlklar 1.763 -99 -1.267 -2.327 -91 -3.481 -1.717 495 

Menkul Kymetler -7.916 -3.948 443 -15.520 -6.023 -4.551 -7.932 -3.163 

NET HATA NOKSAN -777 4.420 1.043 1.835 -171 1.098 2.839 -4.472 

Kaynak : TCMB 

2006 ve 2007 yllar dorudan yatrmlar açsndan çok baarl yllar olmutur. 

Türkiye 2006 ylnda 20,2 milyar dolar, 2007 ylnda ise 22,2 milyar dolar dorudan 

yatrm çekmitir. Bu sermaye girilerinde irket birlemeleri ve satn almalar etkili 

olmutur. Bu yolla 2006 ylnda 16,5 milyar dolar, 2007 ylnda ise 15,5 milyar dolar 

dorudan yatrm girii gerçeklemitir. 

181


2008 ylnda ise toplam sermaye girileri artmakla birlikte içerideki ve dardaki 

siyasi ve ekonomik belirsizliklerin etkisiyle sermaye girileri olumsuz etkilenmitir. 

Özellikle dorudan yabanc sermaye girileri yabanc yatrmclarn dünya genelinde 

sergiledii temkinli yaklamla birlikte 2008 Ocak-Austos döneminde 11,2 milyar dolar 

düzeyinde kalmtr. Özelletirme program ve yatrm ortamn iyiletirmeye yönelik 

politikalarla bu rakamn ylsonunda 15 milyar dolar düzeyine çekilmesi hedeflenmektedir. 

Dorudan Yatrmlar 

(Yurtiçinde, Milyon $) 

24.000 

20.000 

16.000 

12.000 

10.031 

20.185 

22.249 

15.624 

11.235 

8.000 

4.000 

1.133 1.751 

2.785 

Kaynak: TCMB 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 


Ocak- 

AustosAustos 

Bununla birlikte Türkiye yabanc yatrm açsndan cazibesini korumaktadr. Çok 

uluslu irketlerin 2008–2010 dönemine ilikin yatrm eilimlerini ortaya koyan Birlemi 

Milletler Ticaret ve Kalknma Örgütü (UNCTAD)’nün anketine göre; Türkiye “en cazip 15 

ülke” sralamasna girmeyi baarmtr. Yaanmakta olan küresel kriz sona erdiinde 

Türkiye’ye yönelik dorudan yatrmlarn tekrar arta geçmesi beklenmektedir. 

Dorudan yatrmlarla ilgili dier bir gelime ise artk Türk yatrmclarn yurtdnda 

geçmi yllara kyasla daha fazla yatrm yapmak istemesidir. Türkiye’den yurtdna 2007 

ylnda 2,1 milyar dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde ise 2,2 milyar dolar dorudan 

yatrm yaplmtr. 2008 Ocak-Austos döneminde yaplan 2,2 milyar dolarlk tutarn 1,1 

milyar dolar Avrupa ülkelerine, 522 milyon dolar ise ABD’ye yaplmtr. 

182


Portföy Yatrmlar 

(Net, Milyon $) 

14.000 

12.000 

10.000 

8.000 

6.000 

4.000 

2.000 

0 

-2.000 

-593 

2.465 

8.023 

13.437 

7.373 

717 

4.322 

1.408 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007 

Ocak- 


Ocak- 

Austos Austos 

Kaynak: TCMB 

2007 ylnn ikinci yarsnda balayan ve iddeti giderek artan küresel kriz gelimekte 

olan piyasalardan çk yönlü bir hareketin balamasna neden olmutur. Türkiye finansal 

piyasalardaki bu olumsuz gelimeye ramen portföy yatrm olarak 2008 Ocak-Austos 

döneminde 1,4 milyar dolar net sermaye girii salamtr. 

Dorudan yatrm girilerinin ve portföy yatrmlarnn geçmi yllara nazaran kstl 

kald 2008 ylnda büyük bir bölümü özel sektörce kullanlan uzun vadeli krediler ise 

artmaya devam etmitir. 2007 ylnda 32 milyar dolar ve 2008 Ocak-Austos döneminde 

22,5 milyar dolar net uzun vadeli kredi kullanlmtr. Cari açktaki yükselite önemli bir 

etken olan özel sektörün yatrm artlar, arlkl olarak bu uzun vadeli sermaye girileri 

ile finanse edilmitir. 

Ticari ve nakit krediler ile mevduatlar toplamndan oluan dier yatrmlar 

kaleminde 2007 ylnda 23,8 milyar dolar, 2008 Ocak-Austos döneminde de 31,5 

milyar dolar net sermaye girii olmutur. 

183


Cari Açk Finansman 

(12 Aylk Kümülatif Veriler, Yüzde) 

200 

150 

100 

50 

0 

-50 

-100 

2003/O 

N 

T 

EK 

2004/O 

N 

T 

EK 

2005/O 

N 

T 

EK 

2006/O 

N 

T 

EK 

2007/O 

N 

T 

EK 

2008/O 

N 

T 

A 

-150 

-200 

Kaynak: TCMB 

Scak Para / Cari Açk 

Dorudan Yabanc Yatrmlar / Cari Açk 

Sermaye ve finans hesaplar incelendiinde, Türkiye’de cari açn arlkl olarak 

dorudan yatrmlar ve uzun vadeli krediler ile finanse edildii ve scak parann finansman 

içindeki paynn geçmi yllara nazaran düük olduu görülmektedir. Bu ise cari açn 

finansmannda ve sürdürülebilirliinde mevcut durumda bir sorunun olmadn ortaya 

koymaktadr. Ayrca Türkiye ekonomisindeki istikrar salama açsndan önem arz eden 

Merkez Bankas döviz rezervleri, son yllardaki yüksek sermaye girilerine bal olarak 

artmaktadr. 2002 yl sonunda 26,8 milyar dolar olan Merkez Bankas brüt döviz 

rezervleri 2008 yl Eylül sonu itibaryla 76,6 milyar dolara ulamtr. 

2008 yl ve sonrasnda, istikrar ortamnn ve Avrupa Birlii ile entegrasyon sürecinin 

devam ile yatrm ortamnn iyiletirilmesine yönelik yapsal reformlarn etkin olarak 

uygulanmas dorudan yabanc sermaye girilerini desteklemesi açsndan önem 

tamaktadr. Ayrca, Merkez Bankasnn döviz rezervlerinin bulunduu yüksek seviye, 

dalgal döviz kuru rejiminin uygulanmas ve bankaclk sisteminin geçmitekine nazaran 

daha salam bir yapda olmas, olas bir sermaye çknn cari ilemler açnn 

finansman konusunda yarataca riskleri snrlandran unsurlar arasnda yer almaktadr. 

184


TCMB Brüt Döviz Rezervleri 

(Milyon $) 

80.000 

73.317 

76.562 

70.000 

60.912 

60.000 

50.515 

50.000 

40.000 

30.000 

26.807 

33.616 

36.009 

20.000 

10.000 

0 

Kaynak: TCMB 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eylül 

185

186 


2 0 

IX 

0 8 

DÜNYA EKONOMİSİ

Dünya Ekonomisi 

DÜNYA EKONOMS 

A. DÜNYA EKONOMSNDE GENEL DURUM 

Dünya ekonomisi, 2000’li yllarn bandan 2007 ylnn ortalarna kadar düük 

enflasyon-yüksek büyüme ortamnn görüldüü, likidite bolluunun ve risk itahnn 

yüksek olduu bir dönemi yaamtr. Ancak 2007 yl ortalarnda ABD konut piyasasnda 

balayan krizin ardndan dünya ekonomisinde belirsizlik giderek artm, piyasalara 

istikrarszlk ve ekonomik durgunluk hakim olmutur. Finans piyasalarnda balayan ve 

ard ardna banka batlar ile hz bulan kriz, zaman içinde reel piyasalara da sçram; 

özellikle gelimi ülkelerde durgunluk belirtileri ba göstermitir. Küresel büyüme 

düerken, dünya ekonomisinde yaanan bu benzersiz çökü karsnda ülkeler ayr ayr ve 

birlikte bir çok tedbiri gündeme getirmek zorunda kalmtr. 

Yine bu dönemde petrol ve gda fiyatlarndaki hzl art eilimi, enflasyonist 

basklarn tüm dünyada artmasna neden olmutur. Finansal krizin beraberinde getirdii 

resesyon endieleri, ciddi boyutlara ulaan enflasyonla birleince dünya ekonomisinde 

stagflasyon endieleri artmtr. 

Küresel ekonomik görünümdeki bozulmann, finans piyasalarna yaplan 

müdahalelerin sonuçlarna bal olarak, toparlanmaya balamasnn zaman alaca 

tahmin edilmektedir. 

1. Finans Piyasalar 

i. 2007 ve 2008 Dalgalanmalar 

Finans piyasalarnda 2006 ylnda izlenen göreli sakin seyir, 2007 ve 2008 yllarnda 

yerini dalgalanmalara brakm, risk alglamalar bozulurken, piyasalarda likidite skkl 

ba göstermitir. 

1 

189


Bu süreç, 2007 yl ubat aynda ABD ekonomisinin durgunlua girecei ve Çin 

Hükümeti’nin sermaye girilerini kstlayacana yönelik endielerle balamtr. 

Japonya’da faiz oranlarnn düüklüü ve petrol fiyatlarndaki yükseli de bu olumsuz 

havay desteklemi ve dünya borsalarnda düüler yaanmtr. ubat 2007’de aniden 

beliren bu dalgalanma dikkatleri, yen üzerinden yaplan carry trade ilemlerine toplam; 

dalgalanmadan en çok sorumlu tutulan, yen üzerinden carry trade yapan yatrmclar 

olmutur. Söz konusu dalgalanma birkaç hafta sürmü ve piyasalarda kalc etki 

yaratmamtr. 

UBAT 2007 DALGALANMASI VE YEN CARRY TRADE’ 

ubat 2007’de piyasalarda yaanan dalgalanmada yen üzerinden yaplan carry trade 

ilemleri dikkatleri çekmitir. Yen carry trade’ine ortam oluturan ekonomik gelimeler 

1990’l yllarda Japon ekonomisinin durgunlua girmesiyle balamtr. Japonya Merkez 

Bankas 1999’da yatrmlar ve tüketimi artraca ümidiyle faizi sfrlamak zorunda 

kalmtr. Uzunca bir süre gevek para politikas uygulanmas ve faizlerin yüzde 0 

seviyelerinde seyretmesi yenin dier para birimleri karsnda zayf seyretmesine neden 

olmu, ancak piyasadaki bol ve ucuz yen, iç piyasada yatrm ve tüketimi canlandrmak 

yerine kar frsatn fark eden yabanclar tarafndan alnmaya ve daha sonra dolar ve dier 

yabanc paralara çevrilerek daha yüksek getiri oranl menkul kymetlere yatrlmaya 

balanm; böylece, önemli karlar elde edilmitir. Ancak 1999’da yatrmlar ve tüketimi 

artraca ümidiyle sfrlanan faiz ve deeri düük yen, beklenenden geç de olsa 

ekonomiyi hareketlendirmeye balam; istihdamda ve ücretlerde art görülmü; 

tüketim artm ve Japon ekonomisi hzla büyüme sürecine girmitir. Söz konusu 

gelimeleri deerlendiren Japonya Merkez Bankas, faizi 2000 ylndan beri geçerli olan 

sfr düzeyinden, önce ubat 2006’da yüzde 0,25’e sonra ubat 2007’de yüzde 0,50’ye 

yükseltmek durumunda kalmtr. Ayrca ekonomideki bu canlanma ve Japon 

ekonomisine yönelik olumlu sinyaller yen’in daha fazla zayf kalmasn da 

imkanszlatrdndan, sonunda yen, dolar karsnda deer kazanm ve bu iki durum 

yen ile borçlanan yatrmclarn bu stratejiden kazand getirinin cazibesinin azalmasna 

neden olmutur. Nihayetinde zarardaki pozisyonlarn kapatma telandaki yen borcu 

tayan yatrmclar hisse senetlerini satmak suretiyle borsalarn gerilemesine neden 

olmutur. 

190 

2


ubat dalgalanmasnn ardndan 2007 ylnn ikinci yarsnda, ABD’de yüksek riskli 

konut kredileri piyasasnda balayan sorunlarn artmasyla ikinci ve büyük dalgalanma 

gerçeklemitir. Haziran aynda bu kredilere yatrm yapan iki hedge fonun batmas ile 

birlikte uluslararas finans piyasalarndaki tedirginlikler artm, Austos ayndan itibaren 

ise piyasalarda risk itah azalarak tüm borsalardan kaçlar balamtr. 

Söz konusu gelimeler üzerine FED, piyasalar desteklemek amacyla 2007 ylnn 

ikinci yarsnda ard ardna faiz indirimlerine gitmi ve Austos 2007’de yüzde 5,25 olan 

gösterge faiz orann yl sonuna kadar 100 baz puan indirerek yüzde 4,25 seviyesine 

çekmitir. 

2008 ylna gelindiinde ise, finansal dalgalanmann etkisi, ABD’nin riskli konut 

kredileri ve türev ürünleri piyasalarnn ötesinde küresel bir boyut kazanmtr. Nitekim 

2008 ylnn ilk aylarnda ABD’de ve Avrupa ülkelerinde açklanan ekonomik veriler, finans 

piyasalarnda yaanan gelimelerin reel sektöre de yaylmaya baladna dair sinyaller 

vermitir. Yaanan dalgalanmalar, ülkelerin hem reel piyasalarn hem de finans 

piyasalarn ciddi ekilde etkilemeye balam; küresel resesyon tedirginlii ve dünya 

ekonomisine ilikin belirsizliklerin artmasyla birlikte, piyasalarda likidite sknts giderek 

artmtr. 

Kriz birinci yln doldururken, uluslararas yatrm bankalarndan ard ardna gelen 

zarar haberleri üzerine FED ve ABD Hazinesi, piyasalara büyük çapl müdahalelerde 

bulunmak zorunda kalmtr. FED, finans piyasalarn desteklemek üzere bir yandan yeni 

enstrümanlarla sisteme likidite salarken, bir yandan da gösterge faiz orann Aralk 

2007’den Nisan 2008’e kadar toplam 225 baz puan indirimle yüzde 2’ye çekmitir. Bu 

tarihten itibaren ise FED faiz indirimlerine ara vermitir. 

Eylül ayndan itibaren ise kriz, finans piyasalarndaki etkisini hzlandrm ve ABD’nin 

en büyük yatrm bankalarndan Lehman Brothers’n iflas ile tüm dünya piyasalarnda 

ciddi kayplarn yaand bir süreç balamtr. Yatrm bankas Merrill Lynch ve Goldman 

Sachs’n ardndan, dünyann en büyük sigorta irketi American International Group’un 

finansal durumunun kötüye gitmesi de piyasalarda dalgalanmalar artrmtr. 

Borsalarda yaanan yüksek kayplar üzerine, alnan tedbirler de güçlendirilmitir. 

ABD, Japonya, sviçre, ngiltere, Rusya ve Kanada’da piyasalara önemli miktarlarda 

3 

191


likidite enjekte edilirken; baz ülkelerde aça satlar yasaklanmtr. ABD Hükümeti 

ayrca, 700 milyar dolar tutarndaki, 1929 krizinden beri yaplm olan en büyük kurtarma 

plann Kongre’ye sunmutur. Ancak, söz konusu plann Kongre’de reddedilmesi üzerine 

piyasalardaki dalgalanma tekrar hz kazanmtr. Bu süreçte, finansal krizin Avrupa 

finansal sistemini de ciddi ekilde etkiledii ortaya çkm; ngiltere, Almanya, 

Lüksemburg, Hollanda, Fransa, Belçika, zlanda gibi birçok Avrupa ülkesinde 

bankalardan ard ardna olumsuz haberler gelmeye balamtr. Bu gelimelerle birlikte 

Avrupa ve Asya Borsalarnda tarihi düüler yaanm, ABD Kongresi’nin kurtarma 

plann vergi indirimleri ve tevikler içeren 150 milyar dolarlk ek revizyonla kabul etmesi 

bile piyasalardaki dalgalanmalar hafifletmemitir. Yasann uygulanp etkili olabilmesinin 

zaman alaca yönünde endieler ve bankaclk sektöründeki güvensizliin had safhaya 

ulamas ile iddeti artan krizi önlemek amacyla Avrupa’nn en büyük ekonomilerinin 

liderleri bir araya gelerek zor durumdaki finans kurulularn desteklemek için birlikte 

çalma karar almlardr. Avrupa merkez bankalar piyasaya para enjekte ederken, bir 

çok ülkede mevduat garanti snrlar yükseltilmi ya da tüm mevduatlar garanti altna 

alnmtr. Dünyann önde gelen merkez bankalar acil olarak faiz indirimine gitmek 

zorunda kalm; FED, Avrupa Merkez Bankas, ngiltere, Kanada, sviçre ve sveç merkez 

bankalar koordineli ekilde; Çin, Tayvan, Hong Kong ve Güney Kore merkez bankalar 

ise bireysel olarak faiz indirmitir. Ayrca tüm dünyay saran küresel krize kar ülkeler ard 

ardna, toplam tutar 5 trilyon dolar aan önlem paketleri açklam, G7 ülkeleri de ortak 

bir müdahale plan üzerinde anlamaya varmtr. 

Küresel finans piyasalarna üst üste yaplan söz konusu müdahalelerin piyasalarda 

normallemeyi salayaca ve ekonominin canlanmasna zemin hazrlayaca tahmin 

edilmektedir. 

192 

4


MORTGAGE KRZNN NEDENLER 

ABD’de 2007 ylnda balayan ve 2008 ylnda hz bulan mortgage krizinin meydana 

gelmesinde etkili olan olgularn banda, uzun süre düük kalan reel faiz oranlarnn 

yaratt geni kredi imkanlar ve yatrmclarn yüksek getiri aray içinde olmalar 

sebebiyle riskli varlklara yönelmesi gelmektedir. 2000 ylnn sonlarnda dünya 

ekonomilerinde yavalama belirtilerinin ortaya çkmas ile birlikte, bata ABD olmak 

üzere Avrupa ve Japonya merkez bankalar uyguladklar para politikalarnda önemli bir 

gevemeye giderek faiz oranlarn düürmütür. Uygulanan bu gevek para politikas bir 

yandan varlk fiyatlarnda ime yaratrken, dier yandan bankalarn ksa vadeli ve düük 

faizle borçlanarak, bata konut kredisi olmak üzere uzun vadeli kredi plasman 

yapmalarn tevik etmitir. Ayn zamanda bankalarn konut kredilerine olan talebi 

arttrmak amacyla kredi çeitlendirmesine gitmesi ve kredi koullarnda esneklikler 

salamas özellikle geri ödeme olasl düük kiilerin kredi kullanmlarnn artmasna 

sebep olmutur. Böylece, ilerki yllarda, bata deiken faizli konut kredileri olmak üzere 

tüm konut kredilerinde ödeme zorluklar ortaya çkmtr. 

Bununla birlikte artan finansal mühendislik uygulamalar sonucunda meydana getirilen 

karmak finansal enstrümanlardaki artlar, paketleme ve pazarlamaya dayal i 

modelleri, gözetim ve denetim zafiyetleri dolaysyla ortaya çkan arbitraj frsatlar gibi 

effaf olmayan ilemlere yol açan olgular krizin dier temel sebeplerini oluturmu; 

ipotee dayal konut kredilerinin finansal kurulular tarafndan menkul kymet haline 

getirilmesi ve tekrar pazarlanarak global finans sistemi içinde yaygn olarak ilem 

görmesi de krizin derinlemesine katkda bulunmutur. Bir yandan türev ürünlerin ilem 

hacminin hzla artmas, öte yandan bu tür menkul kymetlerin likit bir ikincil piyasaya 

sahip olmamas ve yeterince denetlenememesi risklerin doru olarak fiyatlandrlmasn 

engellemitir. Finans sektöründe denetim, düzenleme ve bilgilendirme faaliyetleri ile özel 

sektörün i yönetimi, i dünyasndaki hzl deiimin gerisinde kalm ve bu durum ar 

risk alma, vade uyumsuzluklar ve varlk enflasyonu gibi sorunlara sebep olmutur. 

5 

193


ii. Mortgage Krizinin Finans Piyasalarna Etkisi 

Finansal krizin balad 2007 ve hz kazand 2008 yllarnda finans piyasalarnda 

yaanan sorunlar, özellikle gelimi ülkelerin finans piyasalarnda bozulmalara yol 

açmtr. Konut fiyatlar, ABD dndaki gelimi ülkelerde 2007 yl boyunca yükselmeye 

devam ettiyse de, 2008 yl itibariyle birçok gelimi ülkede düü göstermitir. Bu 

ülkelerde kredi koullar sklarken, tüketici ve yatrmc güveni önemli ölçüde azalmtr. 

Tüketici Güven Endeksi 

120 

3 

100 

-2 

80 

60 

40 

-7 

-12 

20 

-17 

0 

-22 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

2006 2007 2008 

Euro Bölgesi (sa eksen) 

ABD (sol eksen) 

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim 2008 

Yükselen piyasalar ise, krizin ilk safhalarnda daha dayankl bir duru sergilemitir. 

Ancak bu olumlu görünüm 2008 sonlarna doru deimeye balam, hisse senedi 

fiyatlar hzl bir ekilde düerken, likidite koullarna bal olarak bu ülkelerden sermaye 

çklar görülmütür. 

Yaanan gelimeler, 2007 yl ortalarndan itibaren bütün borsalarda dalgalanmalara 

neden olmu, özellikle 2008 ylnn sonlarndaki gelimelerle, tüm temel borsa 

endekslerinde tarihi düüler görülmütür. 

Bu dorultuda, piyasalardaki oynakl ve risk alglamalarn gösteren VIX endeksi 

2007 yl bandan itibaren hareketli bir seyir izlemekle beraber genel olarak yukar yönlü 

194 

6


olmutur. Endeks, finansal krizin balad 2007 ylnn ikinci yarsndan itibaren ise 

çounlukla kritik deer olan 20 puann üzerinde seyretmitir. Ekim ay balarnda ise 

krizin giderek derinlemesi ve Avrupa’ya sçramas sonucu piyasalarda iyice azalan 

güvenle birlikte borsalarda ciddi kayplar yaanmtr. Böylece VIX endeksi de tarihi 

rekorlar krarak 70 puana yaklamtr. 

77 

VIX* 

69 

61 

53 

45 

37 

29 

21 

13 

5 

02.01.04 

18.03.04 

02.06.04 

17.08.04 

01.11.04 

16.01.05 

02.04.05 

17.06.05 

01.09.05 

16.11.05 

31.01.06 

17.04.06 

02.07.06 

16.09.06 

01.12.06 

15.02.07 

02.05.07 

17.07.07 

01.10.07 

16.12.07 

01.03.08 

16.05.08 

31.07.08 

15.10.08 

Kaynak: ikago Opsiyon Borsas 

*Volaitility Index 

Gelimi ve gelimekte olan 48 ülkeye ilikin hisse senedi performanslarnn 

izlendii ve piyasalarn genel durumunu gösteren MSCI Endeksi’nde de 2007 ylnn 

sonlarna doru aa yönlü bir hareket söz konusudur. Endeks, 2008 yl sonlarnda ise 

tüm dünya borsalarndaki düülere paralel olarak keskin bir düü göstermitir. 

7 

195


430 

MSCI* 

400 

370 

340 

310 

280 

250 

220 

07.10.2004 

07.01.2005 

07.04.2005 

07.07.2005 

07.10.2005 

07.01.2006 

07.04.2006 

07.07.2006 

07.10.2006 

07.01.2007 

07.04.2007 

07.07.2007 

07.10.2007 

07.01.2008 




Kaynak: Morgan Stanley Capital International 

* MSCI All Coutry World Index 

2007 yl boyunca ABD ekonomisine olan güvenin azalmaya balamas ile birlikte 

reel efektif dolar kuru, son yllarn en düük seviyelerine gerilemi; dolardaki bu deer 

kayb, özellikle Euro ve Yen karsnda gerçeklemitir. 2008 ylnn ortalarndan itibaren 

ise krizin Avrupa ülkelerinde arln hissettirmesiyle birlikte Euro deer kaybetmeye 

balam; dolar ise yükselmitir. 

140 

130 

120 

110 

100 

90 

80 

70 

60 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

Reel Efektif Döviz Kurlar 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

Kasm 

ubat 

Mays 

Austos 

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

Kaynak: IMF,World Economic Outlook, Ekim 2008 

ABD Dolar Euro Japon Yeni 

196 

8


Borsalar ve kurlardaki bu gelimelerin yan sra küresel ekonomik görünümdeki 

bozulma, tüm ülkelerin borçlanma maliyetlerinde artlara yol açmtr. 

1200 

Yükselen Piyasalar Tahvil Endeksi 

1050 

900 

750 

600 

450 

300 

150 

0 

02.07.2007 

23.07.2007 

10.08.2007 

30.08.2007 

20.09.2007 

11.10.2007 

31.10.2007 

21.11.2007 

12.12.2007 















Kaynak: Cbonds, EMBI+ 

Meksika Arjantin Güney Afrika Brezilya Endonezya Rusya 

Mortgage krizinin finans piyasalarnda etkisini en çok gösterdii alanlardan bir dieri 

de irket bilançolar olmutur. Piyasalarda önceleri likidite skkl olarak ortaya çkan 

problemler, bir süre sonra finansal kurulularn bilançolarnda yüksek miktarlarda zarar 

yazmalar sonucu, bu kurulular iflas tehlikesi ile kar karya getirmitir. Krizin tüm 

finans sektöründe yol açt zarar, Eylül 2008 sonu itibariyle 760 milyar dolara ulamtr. 

Bu tutarn, çounluu Amerika ve Avrupa, küçük bir ksm ise Asya’ya ait olmak üzere, 

580 milyar dolar ile yüzde 76’lk ksm, banka zararlarndan olumaktadr. 180 milyar 

dolar zarar eden banka d kesim içinde ise, sigorta irketlerinin pay 100 milyar dolar 

iken, devlet destekli kurulularn yaklak 20 milyar dolar, hedge fonlar ve dier piyasa 

aktörlerinin ise yaklak 60 milyar dolar zarar ettii tahmin edilmektedir. 

9 

197


Küresel Finans Sektöründeki Zarar 

Bankalar 

76% 

Devlet Destekli 

Kurulular 

3% 

Hedge Fonlar ve 

Di er Piyasa 

Aktörleri 

8% 

Sigorta irketleri 

13% 

Kaynak:IMF Global Financial Stability Report, Ekim 2008 

2. Büyüme 

2007 yl Temmuz aynda ABD’de balayan finansal kriz, küresel ekonomik 

faaliyetleri olumsuz etkilemitir. Böylece küresel büyüme, 2007 ylnn son çeyreinde 

duraklam ve 2007 ylnda dünya ekonomisinde büyüme yüzde 5 olarak gerçeklemitir. 

Gelimi ülke ekonomilerinde, yaanan finansal dalgalanmann daha iddetli 

hissedilmesi sonucu, büyüme 2007 ylnda, yüzde 3’ten yüzde 2,6’ya gerilemi, ABD, 

Japonya ve Euro Bölgesi’nde büyüme yavalam ve srasyla yüzde 2, 2,1 ve 2,6 olarak 

gerçeklemitir. Gelimekte olan ülkeler ve yükselen piyasa ekonomileri ise, 2007 ylnda, 

ABD’de balayan kriz karsnda göreceli olarak daha dayankl bir duru sergilemi ve 

2007 ylnda yüzde 8 büyüme kaydetmitir. Söz konusu büyümede yüzde 11,9 ile Çin ve 

yüzde 9,3 ile Hindistan lokomotif rol oynamtr. 

198 

10


Seçilmi Ülkelerde Reel Gayrisafi Hasla Büyümesi 

(Yüzde) 

12 

9 

8 

11,6 11,9 9,8 9,3 

8,1 

7,4 

11 

10 

7 

6 

5 

4 

3 

3,8 

5,4 

4,9 

3,9 3,7 

3,2 3 2,5 2,8 

2,2 2,4 2,2 2,1 

2 

2 1,8 

1,5 

1 

0 

Çin 

Hindistan 

Rusya 

Brezilya 

spanya 

Meksika 

2006 2007 

Almanya 

Fransa 

Japonya 

ABD 

talya 

Kaynak: IMF, World Ecoomic Outlook, Ekim 2008 

2008 ylnda ise, finansal piyasalarda yaanan sorunlarn, reel ekonomiye etkisi 

artm; bankalarn kredi imkanlarn ksmas, yatrm ve tüketim faaliyetlerini olumsuz 

yönde etkilemitir. Böylece bir çok ülkede büyüme önemli ölçüde dümü; yln ikinci 

yarsndan itibaren ise büyümeye yönelik endieler, özellikle Avrupa ülkelerine 

yönelmitir. Bata Almanya, ngiltere, Fransa ve talya olmak üzere Avrupa 

ekonomilerinde büyümede yavalama kaydedilmitir. Gelimi ülkelerde gözlenen bu 

durum, gelimekte olan ülkelerin büyüme hzlarnda da bir miktar yavalamaya neden 

olmutur. Yavalayan yurt d talep, tüm gelimekte olan ülkelerde ihracat performansn 

tehdit etmeye balam, azalan sermaye girileri bu ülkelerde ekonomik canlln 

devamn riske sokmutur. 

Dünya ekonomisinde yaanan gelimeler karsnda uluslararas kurulular da 

büyümeye ilikin beklentilerini düürmütür. 2008 ylnda dünya ekonomisinin yüzde 3,9 

büyümesi beklenirken, bu orann gelimi ülkelerde yüzde 1,5’e, gelimekte olan ülkeler 

ve yükselen piyasa ekonomilerinde ise yüzde 6,9’a gerilemesi beklenmektedir. 

11 

199


6 

5 

4 

3,6 

Küresel Reel Gayrisafi Hasla Büyümesi 

(Yüzde) 

4,9 

4,5 

5,1 5 

3,9 

3 

2,8 

2 

1 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Kaynak: IMF World Economic Outlook, Ekim 2008 

*Tahmin 

3. Enflasyon 

Enflasyon, 2007 ylnda gelimi ülkelerde denetim altnda tutulmu ve yüzde 

2,4’ten yüzde 2,2’ye inmitir. ABD ve Japonya ile Euro Bölgesindeki bir çok ülkede 

enflasyonda ksmi iyilemeler gözlenmitir. Gelimekte olan ülkeler ve yükselen 

piyasalarda ise enflasyon gda ve petrol fiyatlarnda gözlenen artlar neticesinde yüzde 

5,4’ten 6,4’e yükselmitir. 

2008 ylnda ise küresel ekonomik yavalamaya ramen enflasyon, hem gelimi 

ülkelerde hem de gelimekte olan ülkelerde artm ve tüm dünyada ciddi bir problem 

halini almtr. Yükselen gda fiyatlar gelimekte olan ülkelerdeki enflasyon artlarnn 

temel nedeniyken, enflasyon gelimi ülkelerde artan petrol fiyatlarnn etkisiyle 

yükselmitir. 

200 

12


10 

9 

Enflasyon 

(Yüzde) 

9,4 

8 

7 

6 

6,8 

6,6 

5,9 

5,7 5,4 

6,4 

5 

4 

3 

2 

1,5 

1,8 

2 

2,3 

2,4 

2,2 

3,6 

1 

0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Gelimi Ülkeler 

Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkeler 


*Tahmin 

Bu süreçte gelimi ülke merkez bankalar, finans piyasalarnda yaanan sorunlarn 

ekonomilerin geneline yaylmaya balamasyla birlikte para politikasnda finansal istikrar 

ve büyümeyi ön planda tutarken, gelimekte olan ülkelerin merkez bankalar enflasyon 

artna odaklanmtr. 

Enflasyonun, gelimekte olan ülkelerde, emtia fiyatlarndaki artlarn, beklentiler 

kanalyla özellikle ücret art gibi ikincil etkilere yol açmas sebebiyle bir süre daha 

yükselmeye devam etmesi beklenmektedir. Gelimi ülkelerde ise, gerek ekonomideki 

yavalamaya bal olarak, gerekse emtia fiyatlarnn bu tür ikincil etkilerinin görülmemesi 

nedeniyle enflasyon riskinin daha az olaca tahmin edilmektedir. 

4. Emtia Fiyatlar 

Son birkaç yldr yavalayan küresel ekonomik aktiviteye ramen, emtia 

piyasasndaki canllk devam etmitir. Bata Çin ve Hindistan olmak üzere gelimekte 

olan ülkelerin genel refah düzeylerindeki iyileme, emtia fiyatlar üzerinde talep kaynakl 

bir bask yaratarak fiyatlarn artmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte, petrol 

stoklarnn azalmas ve emtiann alternatif yatrm arac olarak kullanlmaya balanmas da 

emtia fiyatlarnda gözlenen artlarn temel nedenleri arasndadr. 

2008 ylnn ortalarndan itibaren, hava koullarna bal olarak gda ürünlerindeki 

arz yönlü skntlarn azalmas ve petrol arznn artmas, emtia fiyatlarnda bir miktar 

13 

201


düüe yol açmsa da; düük stoklar ve yükselen piyasalardaki büyüme hz nedeniyle 

bu düüün snrl kalmas beklenmektedir. 

i. Petrol Fiyatlar 

Petrol fiyatlarnda 2006 yl sonlarna doru balayan düü yerini, üretim 

kesintilerinin etkisi, 2007 ylnn ilk çeyreinde artan petrol talebi ve dolardaki deer kayb 

nedeniyle 2007 ylnda yükselie brakmtr. Yl genelinde petrol talebi artarken, petrol 

arz düü göstermitir. OPEC 2007 yl genelinde bir önceki yl üretiminden daha az 

üretim yaparken, OPEC harici üretim de yln ikinci yarsnda dümütür. Arz ve talep 

dengesizlii karsnda dalgal bir seyir izleyen petrol fiyatlar, 2007 ylnn son aylarnda 

100 dolar snrna dayanmtr. 

2008 ylnda ise petrol fiyatlar dalgal bir seyir izlemitir. Temmuz aynda petrol 

fiyat, 150 dolara yaklaarak, yln en yüksek seviyesine ulam; bu tarihten itibaren ise 

küresel durgunluun, petrol talebini azaltaca yönündeki beklentiler ile dümeye 

balamtr. Petrol fiyatnda Eylül aynda yeniden yükseli görülse de, Ekim aynda krizin 

hzlanmas ve dolarn deer kazanmas ile birlikte düü eilimi hzlanm ve petrol 

fiyatlar 70 dolarn altna inmitir. 

150 

140 

130 

120 

110 

100 

Petrol Fiyat * 

($/Varil) 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

02/01/2007 

22/02/2007 

13/04/2007 

04/06/2007 

24/07/2007 

12/09/2007 

31/10/2007 

20/12/2007 

12/02/2008 





16/10/2009 

Kaynak: Reuters 

*Nymex Light Crude Oil 

Petrol fiyatlarnn yakn gelecekte dümeye devam edecei ancak bu düüün arz 

sknts nedeniyle çok uzun sürmeyecei tahmin edilmektedir. 

202 

14


ii. Petrol D Emtia Fiyatlar 

Son birkaç ylda bata gda olmak üzere petrol dndaki emtia fiyatlarnda da 

yükselme görülmütür. 

Bu dönemde, gelimekte olan ülkelerde giderek artan protein tüketimi gda 

fiyatlarndaki artn en önemli nedenleri arasnda yer almtr. Msr, buday ve eker 

pancar gibi gda ürünlerinin biyoyakt üretiminde kullanlmaya balanmas ve olumsuz 

hava koullar gda fiyatlarnn yükselmesine yol açan dier faktörler olmutur. Ayrca, 

spekülatif amaçl olarak küresel yatrmcnn emtiaya yüklenmesi de gda fiyatlarnda 

önemli artlara yol açmtr. 

Gda fiyatlarndaki artn, talep yönlü basklar ve biyoyakt üretimi nedeniyle devam 

etmesi beklenmektedir. 

440 

400 

360 

320 

280 

240 

200 

160 

120 

80 

40 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Gda ve Metal Fiyatlar 

(Endeks) 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Ekim 

Kasm 

Aralk 

Ocak 

ubat 

Mart 

Nisan 

2005 2006 2007 2008 

Mays 

Haziran 

Temmuz 

Austos 

Eylül 

Gda 

Metal 

Kaynak: World Economic Outlook, Ekim 2008 

Metal fiyatlarnda ise 2000’lerin bandan beri görülen yükselme eilimi, 2007 yl 

ortalarnda tersine dönmü; ortalama metal fiyatlar dümütür. 2008 ylnda ise metal 

fiyatlar inili çkl bir seyir izlemitir. Bakr ve alüminyum fiyatlar, bu madenlerin ana 

üreticisi olan ili, Çin ve Güney Afrika’da üretimin azalmasna bal olarak yükselirken; 

çinko ve nikel fiyatlarnda düü görülmütür. Alüminyum ve bakr fiyatlarnn arz yönlü 

problemler nedeniyle yükselmeye devam etmesi beklenirken; dier metal türlerine olan 

15 

203


talebin, küresel sanayi üretimindeki düüle birlikte azalaca ve fiyatlarnn 2008 ylnda 

düecei tahmin edilmektedir. 

Altn fiyatlar ise, ABD ekonomisine duyulan güven eksiklii ve artan belirsizliin 

etkisiyle ekillenen düük deerli dolar nedeniyle 2007 ylnn ortalarndan itibaren art 

göstermitir. 2008 ylnda ise altn fiyatlar oldukça dalgal bir seyir izlemi, yl içinde Mart 

ve Temmuz ortalarnda 1000 dolar civarna çkarak en yüksek düzeyine ulamtr. 

1.050 

1.000 

950 

900 

850 

800 

750 

700 

650 

600 

550 

Altn Fiyat 

($/ons) 

02/01/2007 

02/02/2007 

07/03/2007 

09/04/2007 

10/05/2007 

12/06/2007 

13/07/2007 

15/08/2007 

17/09/2007 

18/10/2007 

20/11/2007 

21/12/2007 










Kaynak: Reuters 

B. BÖLGELER TBARYLE EKONOMK DURUM 

1. Gelimi Ülkeler 

Gelimi Ülkelerde Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Reel GSYH Büyümesi 1,6 1,9 3,2 2,6 3,0 2,6 1,5 

Enflasyon (Ortalama) 1,5 1,8 2,0 2,3 2,4 2,2 3,6 

sizlik 6,3 6,5 6,3 6,1 5,7 5,4 5,7 

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/GSYH -3,2 -3,8 -3,2 -2,4 -1,4 -1,2 -2,2 

Cari lemler Dengesi /GSYH -0,8 -0,7 -0,6 -1,1 -1,3 -0,9 -1,0 


*Tahmin 

Gelimi ülkeler 2007 ylnn ilk yarsndan itibaren güçlü bir büyüme performans 

göstermi ancak yln ikinci yarsnda ABD’de konut ve igücü piyasalarnda ortaya çkan 

204 

16


olumsuz gelimeler neticesinde büyüme yavalam; yaanan dalgalanma, bu ülkelerde 

talep daralmasna yol açarak ekonomik aktiviteyi zayflatmtr. Böylece, 2006 ylnda, 

yüzde 3 düzeyinde olan büyüme oran, 2007 ylnda yüzde 2,6’ya gerilemitir. 

2008 ylnda ise kötüleen finansal koullara bal olarak büyümede gözlenen 

yavalama devam etmi; ABD ekonomisindeki yavalama ve zayf dolar, bata Avrupa ve 

Japonya olmak üzere gelimi ülkelerin büyümesini aa çekmeye balamtr. 

Enflasyonda ise son birkaç yldr gözlenen art eilimi, 2007 yl itibariyle 

duraklam ve bu ülkelerde enflasyon yüzde 2,4’ten yüzde 2,2’ye dümütür. 2008 ylnda 

ise enflasyon, gelimekte olan ülkelerdeki kadar olmasa da etkisini hissettirmeye 

balam ve bir çok gelimi ülkede art göstermitir. 

Gelimi ülke merkez bankalar, bu dönemde küresel durgunluk ve yükselen 

enflasyon karsnda politika tercihi yapmak zorunda kalm; farkl ülkelerde farkl 

yaklamlar sergilenmitir. Durgunluk tehlikesine kar ABD ard ardna faiz indirimlerine 

giderken, finansal dalgalanmann daha az hissedildii Avustralya, Yeni Zelanda, Norveç 

ve sveç gibi ülkelerde enflasyon kaygs ile sk para politikas uygulanmtr. Avrupa 

Merkez Bankas da enflasyona odaklanarak Temmuz 2008’e kadar faiz artrmna 

gitmitir. ngiltere Merkez Bankas Temmuz 2007’den Nisan 2008’e kadar faiz indirimine 

bavururken, Japonya temkinli tavrn sürdürerek ubat 2007’den itibaren faiz 

deiikliine gitmemitir. 

Ancak, 2008 Ekim itibariyle krizin derinlemesi dünyann önde gelen merkez 

bankalarn acil olarak faiz indirimine gitmeye zorlamtr. FED, Avrupa Merkez Bankas, 

ngiltere, Kanada, sviçre, sveç Merkez Bankalar koordineli ekilde politika faizlerini 

indirmitir. Zayflayan ekonomik faaliyetler ile enflasyondaki ksmi iyileme de buna 

olanak salamtr. 

sizlik ise 2007 ylnda gelimi ülkelerin neredeyse tamamnda azalm, istihdamda 

iyilemeler görülmütür. ABD, ngiltere, Tayvan ve Lüksemburg’da isizlik bir önceki yla 

göre ayn kalrken, Portekiz ve rlanda’da art göstermitir. Ülkeden ülkeye deiiklik 

göstermekle birlikte, 2008 ylnda da isizlikte görülen iyilemeler genel olarak devam 

etmitir. 

17 

205


Gelimi ülkelerin toplam bütçe dengesinde 2004’ten beri görülen iyileme eilimi, 

2007 ylnda da devam etmi; bir çok gelimi ülkede bütçe açklar azalrken, bir 

ksmnda bütçe fazlalar artmtr. ABD, ngiltere ve Fransa ise 2007 ylnda bütçe 

dengesinde bozulma gözlenen büyük ülkeler olmutur. 

2007 ylnda gelimi ülkelerin toplam cari ilemler aç azalmtr. Bu gelimede 

dolardaki deer kayb ve iç talepteki yavalama ile birlikte ABD cari açndaki azalma ve 

Japonya cari fazlasndaki art rol oynamtr. 

i. ABD 

ABD'de Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 



sizlik 5,8 6,0 5,5 5,1 4,6 4,6 5,6 

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/ GSYH -3,8 -4,8 -4,4 -3,3 -2,2 -2,7 -4,1 

Cari lemler Dengesi/ GSYH -4,4 -4,8 -5,3 -5,9 -6,0 -5,3 -4,6 


*Tahmin 

ABD ekonomisinde büyüme, konut sektöründe durgunlua bal olarak iç talep 

düüüyle birlikte 2007 ylnn son çeyreinde hz kesmi ve ylsonu itibariyle büyüme 

yüzde 2,8’den yüzde 2’ye dümütür. 

2008 ylnda ise ABD, finans piyasalarnda balayp reel sektöre sçrayan sorunlar 

karsnda bir yandan geniletici maliye politikalar uygulam, bir yandan da piyasadaki 

likidite skntsna kar piyasalara repo ve dorudan alm yollaryla likidite enjekte etmi 

ve faiz indirimlerine bavurmutur. Böylece uygulanan politikalar iç talebi uyarrken; 

zayflayan dolar da d ticaret yoluyla büyümeyi desteklemi ve cari ilemler açnn 

azalmasna yardmc olmutur. 

Enflasyon ise 2007 ylnda dier gelimi ülkeler paralelinde düü göstererek yüzde 

3,2’den yüzde 2,9’a gerilemitir. Ancak 2008 ylnda küresel bazda artan gda ve enerji 

fiyatlar nedeniyle yükselen enflasyon, ABD’yi de etkilemi; uygulanan geniletici 

politikalar da enflasyon artna katkda bulunmutur. Bu nedenle ABD Merkez Bankas, 

enflasyon kaygs ile Mays ayndan Ekim’e kadar faiz indirimlerine ara vermitir. 

206 

18


ABD ekonomisinde 2007 ylnda isizlik yüzde 4,6 ile bir önceki yla göre ayn 

kalrken; istihdam, küresel ekonomik aktivitedeki durgunlua bal olarak yln sonlarna 

doru düü göstermi, birim igücü maliyetleri de artmtr. 2008 ylnda ise imalat, 

inaat ve hizmetler sektörlerinde iten çkarmalar artm, isizlikte de art gözlenmeye 

balamtr. 

ii. Euro Bölgesi 

Euro Bölgesi'nde Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 



sizlik 8,2 8,7 8,8 8,6 8,7 7,4 7,6 


Cari lemler Dengesi/GSYH 0,7 0,6 1,2 0,5 0,3 0,2 -0,5 


*Tahmin 

Euro Bölgesinde küresel piyasalardaki gelimelerin etkisiyle 2007 ylnda ekonomik 

aktivite yavalamaya balam ve büyüme yüzde 2,8’den yüzde 2,6’ya dümütür. Bölge 

ihracatndaki azalma da, büyümeyi olumsuz etkilemitir. 2008 yl birinci çeyreinde, 

büyümede bir miktar toparlanma görüldüyse de ikinci çeyrekte yavalama belirginlemi, 

ekonomi bir önceki çeyree kyasla yüzde 0,2 küçülmütür. 

Yüksek petrol fiyatlar, daralan kredi koullar, bir çok ülkede konut sektöründe 

görülen kötülemeler ve Eurodaki deerlenme, bölge ekonomilerinde yavalamay 

beraberinde getirmitir. 

Bu dönemde giderek deerlenen Euro ve Avrupa’da azalan talep nedeniyle 

Almanya’nn ihracat azalrken, Fransa’da iç talepte düü söz konusu olmutur. talya’da 

küresel finans piyasalarndaki gelimelere paralel olarak kredi koullarnda kötüleme 

görülmü; spanya’da ise tüketimdeki azalma nedeniyle büyüme yavalamtr. 

Bölgede büyümede sorunlar yaanrken, enflasyon da 2008 yl itibariyle art 

eilimine girmitir. 2007 ylnda yüzde 2,1 seviyesindeki enflasyon, 2008 ylnda gda ve 

enerji fiyatlarndaki artlar neticesinde yükselmitir. 

19 

207


Bölgede, isizlik 2007 ylnda düü göstermitir. Ekonomideki ABD’ye göre göreli 

olumlu seyir ve ücretler genel seviyesindeki gelimeler, istihdam ve i gücüne katlm 

oranlarn artrm ve isizliin son 25 yln en düük seviyelerine inmesine yardmc 

olmutur. Avrupa Birlii’nin yeni üyelerinde, i gücü piyasalar gelimesini sürdürürken, 

bölge genelinde isizlik yüzde 8,7’den yüzde 7,4’e dümütür. 2008 ylnda ise isizlikte 

görülen belirgin iyileme hz kesmi; i gücü verimlilii düerken, birim i gücü maliyetleri 

artmaya balamtr. 

Euro Bölgesi bütçe dengesinde 2004 ylndan beri gözlenen iyileme 2007 ylnda 

da devam etmi; bölge genelinde genel yönetim bütçe açnn GSYH’ye oran 0,7 

puanlk azalmayla yüzde 0,6’ya inmitir. Söz konusu gelimede Almanya ve talya’nn 

öncülüündeki büyük çapl yapsal mali düzenlemelerin rolü olmutur. 

2007 ylnda cari ilemler fazlasnn GSYH’ye oran bölge genelinde yüzde 0,3’ten 

yüzde 0,2’ye dümütür. Bölge ekonomileri içinde Yunanistan yüzde 14,1 ile en yüksek 

açk veren ülke olurken, Lüksemburg yüzde 9,9 ile en yüksek cari fazlaya sahip ülkedir. 

Almanya ise cari fazlada en yüksek artn görüldüü ülke olmutur. 

iii. ngiltere 

ngiltere'de Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 



sizlik 5,2 5,0 4,8 4,8 5,4 5,4 5,4 

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/ GSYH -1,9 -3,3 -3,4 -3,3 -2,6 -2,7 -3,5 

Cari lemler Dengesi /GSYH -1,7 -1,6 -2,1 -2,6 -3,4 -3,8 -3,6 


*Tahmin 

ngiltere ekonomisi, 2007 yl boyunca, gelimi dier büyük ülkelere göre göreli 

yüksek büyüme performans göstermi ve yüzde 3 büyüme kaydetmitir. 2008 ylnn ilk 

aylarnda da finansal sistemdeki sorunlar artmasna ramen, reel sektör verileri olumlu 

seyretmeye devam etmi; tüketim artarken, isizlikte azalma görülmütür. Yln ikinci 

çeyrei itibariyle ise küresel finansal krizin, ngiltere finans sistemi üzerindeki etkilerinin 

artmas ile birlikte büyüme yavalamtr. 

208 

20


ngiltere’de 2007 ylnda enflasyon yüzde 2,3 ile bir önceki yla göre ayn kalm; 

ücret artlarnn ise yüksek istihdam artna ramen, enflasyon üzerindeki etkisi düük 

olmutur. 

sizlik de 2007 ylnda yüzde 5,4 ile bir önceki yla göre ayn kalrken, birim i gücü 

maliyetleri dümeye devam etmitir. 2008 ylnda ise finansal krizden en ar etkilenen 

ülkelerin banda gelen ngiltere’de isizlik yükselmeye balamtr. 

Bütçe dengesi ise 2007 ve 2008 yllarnda da önceki yllarda olduu gibi açk 

vermitir. 2007 ylnda yüzde 2,6’dan yüzde 2,7’ye yükselen bütçe aç, yavalayan 

ekonomi nedeniyle gelir ve kurumlar vergilerindeki düüe bal olarak 2008 ylnda da 

artmaya devam etmitir. 

ngiltere’nin cari ilemler açnda 2004 ylndan bu yana görülen art, 2007 ylnda 

da devam etmi ve cari açn GSYH’ye oran yüzde 3,4’ten yüzde 3,8’e yükselmitir. 

iv. Japonya 

Japonya’da Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 


Enflasyon (Ortalama) -0,9 -0,3 0 -0,3 0,3 0 1,6 

sizlik 5,4 5,3 4,7 4,4 4,1 3,8 4,1 


Cari lemler Dengesi/ GSYH 2,9 3,2 3,7 3,6 3,9 4,8 4,0 


*Tahmin 

2007 ylnda Japonya’da da gelimi ülkelerin çounluunda olduu gibi büyümede 

düü kaydedilmitir. 2007 ylnda yüzde 2,1 olarak gerçekleen büyüme, özelllikle 

yatrm harcamalar ile Asya ve Avrupa’dan gelen güçlü talebe bal olarak ihracattan 

kaynaklanmtr. 2008 ylnn ilk çeyreindeki göreli olumlu seyre ramen, ikinci çeyrekte 

ihracat ve tüketimin azalmas ile birlikte ekonomi küçülmütür. 

Yükselen gda ve yakt fiyatlar 2007 ylnn son üç aynda çekirdek enflasyonun 

artmasna neden olduysa da, enerji ve gda darda brakldnda enflasyon negatif 

gerçeklemitir. Tüketici fiyatlarndaki gelimelere bakldnda enflasyonun özellikle 

ücretlerin kontrol altnda olmasna bal olarak düük seyrettii görülmektedir. 

21 

209


2007 ylnda Japonya’da istihdam art bir miktar hz kesse de devam etmi; isizlik 

yüzde 3,8 ile son 10 yln en düük seviyesine gerilemitir. Ücretlerde gözlenen düü 

part-time çalanlarn igücü içindeki yüksekliine bal olarak 2007 ylnda da devam 

etmi, 2008 ylnda ise full-time içilere ödenen yüksek tazminatlar ücretlerde arta 

neden olmutur. 

Japonya’da bütçe aç, son yllarda beklenenden fazla gerçekleen vergi gelirleri 

sayesinde sürekli bir iyileme göstermi ve 2007 yl itibariyle bütçe açnn GSYH’ye 

oran yüzde 3,2 olmutur. Ancak, bütçe dengesindeki bu gelimelere ramen, kamu net 

borç stoku, giderek artm ve Japonya, gelimi ülkeler içinde en yüksek borç stokuna 

sahip ülkelerden biri haline gelmitir. 

2007 ylnda cari ilemler dengesi, yüksek ihracat sayesinde yüzde 4,8 orannda 

fazla vermi; 2008 ylnda ise bu oran, petrol fiyatlarnn etkisiyle azalmtr. 

2. Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkeler 

Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkelerde Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 



Cari lemler Dengesi/ GSYH 1,1 1,9 2,4 4,1 4,9 4,1 4,1 


*Tahmin 

Son yllarda yükselen piyasalar ve gelimekte olan ülkelerin dünya ekonomisindeki 

önemi giderek artm; bu ülkelerde son dönemde teknolojide görülen gelimeler ve 

küresel ekonomiye entegrasyonun artmas ile birlikte yabanc bankalar, bu ülkelerdeki i 

hacmini geniletmitir. Uygulanan sk makroekonomik politikalar sayesinde bütçe 

açklar düerken, uluslararas rezervlerdeki tarihi yükseliler neticesinde d krlganlklar 

göreli olarak azalmtr. 

stikrarl ekonomi politikalar sayesinde bu ülkeler, 2007 ylnda gelimi ülkelere 

nazaran daha iyi bir büyüme performans göstermi ve 2006 ylnda yüzde 7,9 olan 

büyüme, özellikle Çin, Hindistan ve Rusya’nn etkisiyle 2007 ylnda devam ederek yüzde 

8’e yükselmitir. Yükselen petrol fiyatlar da son dönemde bir çok gelimekte olan 

ülkenin ihracat gelirlerinin artmasn salam; tüm gelimekte olan ülkelerde yatrm ve 

210 

22


tüketimdeki artlar iç talebe katkda bulunmutur. Bu ülkelerin, hzl büyümesini 

sürdürmesi dünya ekonomisindeki yavalamann snrl boyutta kalmasna yardmc 

olmutur. 

Enflasyonda ise uzun yllardr gözlenen düü eilimi, bu dönemde son bulmu; 

enflasyon yüzde 5,4’ten yüzde 6,4’e yükselmitir. Bu gelimede, tüm dünyada fiyat 

yükselen gdann, bu ülkelerin enflasyon sepeti içinde önemli bir arla sahip olmasnn 

ve bu ülkelerdeki güçlü talebin etkisi rol oynamtr. Gelimi ülkelerde olduu gibi bu 

ülkelerde de politika yapclar, küresel durgunluk ve enflasyon riskleri karsnda tercih 

yapmak zorunda kalm; ancak çou gelimekte olan ülke özellikle gda fiyatlarndaki 

art nedeniyle enflasyona arlk vermitir. Yükselen enflasyon nedeniyle ili, Çin, 

Kolombiya, Meksika, Güney Afrika, Peru, Polonya, Rusya gibi birçok ülkede sk para 

politikas uygulanmtr. 

Yükselen ekonomilerin çounda son yllarda igücü piyasasnda kötüleme 

gözlenirken, i gücündeki hzl arta ramen, istihdam yaratmadaki zayflk, bölge 

genelinde isizliin yüksek kalmasna neden olmutur. 

2007 ylnda, Avrupa’nn yükselen ekonomilerinde yüksek cari açklar gözlenirken, 

dier gelimekte olan ülkeler ve yükselen piyasa ekonomilerinde cari ilemler fazlas söz 

konusudur. Ancak Asya ve Orta doudaki cari fazla 2007 ylnda artarken, dier ülkelerde 

cari fazladaki art eilimi son bulmutur. 

Küresel bazda ekonomik ve finansal koullardaki kötülemeye ramen, gelimekte 

olan ülkelere sermaye girilerinde 2007 ylnn son aylarna kadar art gözlenmitir. Söz 

konusu durumda, bu ülkelerin kaydettii büyüme performans, son yllarda 

gerçekletirdikleri yapsal reformlar ve izledikleri ihtiyatl politikalar önemli rol oynamtr. 

23 

211


700,0 

Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkelere 

Net Özel Sermaye Girileri 

(Milyar $) 

632,8 

600,0 

528,6 

500,0 

400,0 

300,0 

236,5 248,7 

223,0 

200,0 

100,0 

77,1 

162,5 

0,0 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 


* Tahmin 

2008 ylnda ise özellikle yln son aylarnda kötüleen likidite koullarna bal olarak 

bu ülkelerden youn sermaye çklar yaanmtr. 

Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkelere Giren Özel Sermayenin Dalm 

(Milyar $, Net) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Özel Sermaye Akmlar 77,1 162,5 236,5 248,7 223 632,8 528,6 

Dorudan Yatrmlar 156,6 166,2 189 261,8 246 379 443,6 

Portföy Yatrmlar -91,9 -13 12,7 -20,4 -107,3 54,5 -6,6 

Dier Yatrmlar 12,4 9,2 34,8 7,3 84,4 199,5 91,8 

Kaynak: IMF World Economic Outlook, Ekim 2008 

*Tahmin 

i. BRIC Ülkeleri 

Son yllarda Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’den oluan BRIC ülkelerinin dünya 

ekonomisi üzerindeki rolünün giderek artmas ile birlikte dünyada küresel güç dengeleri 

de deimeye balam, bu ülkelerin dünya ekonomisi üzerindeki önemi giderek 

artmtr. 

212 

24


2007 Ylnda BRIC Ülkelerinin Toplam Hasla çindeki Paylar 

(Yüzde) 

Küresel Hasla çindeki Pay 

Gelimekte Olan Ülkeler ve 

Yükselen Piyasalar çindeki Pay 

Çin 10,8 24,8 

Hindistan 4,6 10,5 

Rusya 3,2 7,3 

Brezilya 2,8 6,4 

Kaynak: IMF, World Economic Outlook Ekim 2008 

2007 yl itibariyle küresel haslann bete birinden fazlas bu ülkelerden 

kaynaklanmaktadr. Gelimekte olan ülkeler ve yükselen piyasalarn toplam haslasnn 

ise yaklak yars bu dört ülkeden olumaktadr. 

Çin 

Hindistan 

Brezilya 

Rusya 

BRIC Ülkelerinde Temel Ekonomik Göstergeler 

(Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 

Büyüme 9,1 10,0 10,1 10,4 11,6 11,9 9,7 

Enflasyon (Ortalama) -0,8 1,2 3,9 1,8 1,5 4,8 6,4 

Cari lemler Dengesi/GSYH 2,4 2,8 3,6 7,2 9,4 11,3 9,5 

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/GSYH -2,6 -2,2 -1,3 -1,2 -0,8 0,7 0,4 

Büyüme 4,6 6,9 7,9 9,1 9,8 9,3 7,9 


Cari lemler Dengesi/GSYH 1,4 1,5 0,1 -1,3 -1,1 -1,4 -2,8 


Büyüme 2,7 1,1 5,7 3,2 3,8 5,4 5,2 


Cari lemler Dengesi/GSYH -1,5 0,8 1,8 1,6 1,3 0,1 -1,8 


Büyüme 4,7 7,3 7,2 6,4 7,4 8,1 7,0 

Enflasyon (Ortalama) 15,8 13,7 10,9 12,7 9,7 9,0 14 

Cari lemler Dengesi/GSYH 8,4 8,2 10,1 11,0 9,5 5,9 6,5 

Genel Yönetim Bütçe Dengesi/GSYH 1,7 2,4 4,9 7,5 7,4 5,4 4,5 

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim 2008 ve Economist Intelligence Unit 

*Tahmin 

BRIC ülkeleri, küresel ekonomik koullardaki kötülemeye ramen 2007 ylnda 

gösterdikleri yüksek büyüme performans ile dikkat çekmektedir. BRIC ülkeleri içinde 

büyümede yavalama gözlenen tek ülke Hindistan olmakla birlikte, yüzde 9,3’le bu oran, 

gelimekte olan ülkelerin bir çoundan yüksektir. Söz konusu yavalamaya sk para 

25 

213


politikas sonucu yln ikinci yarsndan itibaren azalan tüketim neden olmutur. Çin 2007 

ylnda yatrmlardaki önemli art ve net ihracatn etkisiyle yüksek oranda büyüme 

kaydederken 2008 ylnn ilk çeyreinde ihracatn büyümeye katks azalm, iç talebinki 

artmtr. Rusya’da da 2007 ylnda büyüme devam etmi ve yüzde 8,1’e yükselmi, enerji 

fiyatlarndaki art, Rusya’nn ihracatn artrmtr. Brezilya’da ise 2007 ylnda yüzde 5,4 

ile 2004’ten bu yana görülen en yüksek büyüme yakalanmtr. 

Rusya’da yllk ortalama enflasyon, bir önceki yla göre düü gösterse de, 

enflasyonda 2007 yl ortalarndan itibaren yükselme balam ve 2008 ylnda çift haneye 

ulaarak önemli bir sorun halini almtr. ç talepteki artla birlikte, ücret artlar da 

Rusya’da enflasyonu artran temel nedenler arasnda yer almtr. Hindistan’da 

enflasyonda son bir kaç yldr görülen art eilimi, 2007 ylnda da uygulanan sk para 

politikasna ramen devam etmi ve enflasyon yüzde 6,4’e yükselmitir. 2008 ylnda da 

emtia fiyatlarndaki artlar neticesinde yükselme devam etmi; Austos aynda ise son 

16 yln en yüksek seviyesine ulamtr. Çin’de ise 2007 ylnda ba gösteren hayvan 

hastalklar ve hava koullarna bal olarak artan yem fiyatlar nedeniyle yükselen 

enflasyon, 2008 ylnn sonlarna doru dümeye balamtr. Brezilya’da son iki yldr 

görülen düü 2008 ylnda duraklam ve Temmuz aynda yüzde 6,37 düzeyine kadar 

yükselen enflasyon, bu tarihten sonra emtia fiyatlarndaki göreli rahatlamayla birlikte 

yeniden dümeye balamtr. 

BRIC ülkelerinde 2007 ylnda kamu maliyesinde Rusya haricinde iyileme 

gözlenmitir. Rusya’da seçimler öncesinde, harcamalar artm; emtia ihracat ve güçlü 

büyüme sayesinde artan gelirlere ramen, bütçe fazlasnda azalma olmutur. Brezilya’da 

ise artan harcamalara ramen, kamu maliyesinde iyileme söz konusudur. Kamu sektörü 

faiz d fazlas 2007 ylnda yüzde 3,8 ile hedefin çok üstünde gerçekleirken; bütçe 

gelirlerinin GSYH’ye oran da gelir esnek vergi taban sayesinde art göstermitir. Çin’de 

ise bütçe gelirlerindeki arta ek olarak sosyal güvenlik sisteminin fazla vermesi de bütçe 

fazlasna yol açan bir faktör olmutur. 

2007 ylnda Çin, Yuan’daki deerlenmeye ramen, yüksek cari fazlasn 

sürdürmeye devam etmitir. Brezilya ve Rusya’da cari fazla belirgin ekilde azalm; 

Rusya 2008 ylnn ilk yarsnda rekor düzeydeki enerji fiyatlar sayesinde cari fazlasn 

yeniden artrrken, Brezilya’da cari fazla azalmaya devam etmitir. Hindistan’n cari aç 

ise 2007 ylnda yüzde 1,1’den yüzde 1,4’e yükselmitir. 

214 

26


ii. Dier Yükselen Piyasalar ve Gelimekte Olan Ülkeler 

2007 ylnda Asya’daki yükselen piyasalar içinde Endonezya, Malezya ve Filipinler’de 

ihracat lml seyretmekle birlikte, tüketime bal olarak iç talepte art gözlenmitir. 

Tayland’da ihracat güçlü seyrini sürdürmü ancak yüksek yakt fiyatlar ve politik 

belirsizliin etkisi iç talepte hissedilmitir. Bölge genelindeki güçlü iç talep, artan gda ve 

enerji fiyatlaryla birleince Endonezya, Tayland ve Filipinler’de enflasyonist basklara yol 

açmtr. 

Latin Amerika ülkelerinde ise 2007 ylnda ekonomik aktivite güçlü bir seyir 

izlemitir. ABD’deki yavalama Meksika’da etkisini hissettirmeye balarken, Orta Amerika 

ve Arjantin, Kolombiya, Peru ve Venezuella gibi emtia ihraç eden ülkeler yüksek oranda 

büyüme kaydetmitir. Yine bu ülkelerde enflasyon yükselmi; ili, Kolombiya, Peru ve 

Meksika’da parasal sklatrmaya gidilmitir. 

Avrupa’nn yükselen ekonomilerinde ise büyüme 2007 ylnda genel olarak lml 

seyretmi; Macaristan, Estonya ve Letonya ise ekonomik koullarnda kötüleme görülen 

balca ülkeler olmutur. Özellikle yl sonuna doru, bu ülkelerde yüksek gda ve enerji 

fiyatlar ile birlikte i gücü maliyetlerinin de etkisiyle enflasyon yükselmitir. 

Bamsz Devletler Topluluu’nda ise güçlü iç talebin desteklemesi ile yüksek 

büyüme oranlar yakalanmtr. Artan gda fiyatlarna ek olarak ücret artlarnn etkisi ile 

bata Kazakistan, Tacikistan ve Krgzistan olmak üzere bölge ekonomileri enflasyondan 

yüksek oranda etkilenmitir. 

2007 ylnda Afrika genelinde, makroekonomik istikrar, yükselen emtia fiyatlar, 

borç stokundaki iyilemeler ve tarm ve turizm gibi petrol d sektörlerdeki olumlu 

performansn etkisiyle güçlü bir büyüme söz konusu olmutur. Ülkelere göre deimekle 

birlikte, petrol ihraç eden ülkelerdeki büyüme rekor seviyelere ulamtr. Bölge 

ekonomileri içinde Ekvator Ginesi ile, petrol ve elmas üretimindeki art sayesinde 

Angola’da kaydedilen rekor büyüme dikkat çekicidir. Enflasyon ise ülkelere göre deien 

sebeplerle yüksek seyretmitir. 

Küresel finansal krizden dorudan etkilenmeyen Orta Dou ülkelerinde büyüme 

güçlü seyrini sürdürmeye devam etmitir. Bu ülkelerde 2007 ylnda harcamalar ve 

ithalattaki arta ramen, petrol fiyatlarnn etkisiyle ihracatta art gözlenmi ve cari 

ilemler fazlasndaki düü snrl kalmtr. Enflasyon ise bata ran, Birleik Arap 

Emirlikleri ve Msr olmak üzere bölge genelinde art göstermitir. 

27 

215

YILLIK EKONOMİK RAPOR 2008

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?