Kleur bekennen

Johan G. Smits
Kleur bekennen
Kunst kan verbleken door verlichting. Vandaar dit lichtontwerp van Grontmij Technical Management in het Joods Historisch Museum.
Actuele stand van zaken in lampen en lichttechniek
Licht gaat vaak verraderlijk om met kleuren. ‘Je weet niet wat je ziet’ is dan maar al te waar. Zorgvuldig afgewogen
kleuren kunnen ineens tegen vallen. Een apart verhaal vormen de mensen die kleuren slecht zien of volledig kleurenblind
zijn. Het congres van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) had dit jaar als thema: Licht en
kleur. Een goede gelegenheid om kennis te nemen van de actuele stand van zaken in lampen en lichttechniek.
Ruim voor het wereldkampioenschap
voetbal in Duitsland begon, had ir.
Meinard Noothoven van Goor een gesprek
bij de KNVB. Hij adviseerde bij
iedere wedstrijd één elftal een wit shirt
te laten dragen, zodat kleurenblinden
het verschil met de tegenstander goed
konden zien. Maar bij de KNVB had
men daar geen belangstelling voor en
vonden dat niet met elk kwaaltje rekening
kon worden houden. Van Goor
stond al bij de deur, toen hij terloops
opmerkte: “Statistisch gezien betekent
het wel, dat twee spelers in het veld
niet goed zien welke spelers bij de eigen
ploeg horen. Dat kan een doelpunt
schelen!” Tja, dat veranderde de zaak.
En de KNVB volgde het advies op.
Kleurenrichtlijn
Van Goor, zelf kleurenblind, pleitte op
het congres van NSVV voor meer aandacht.
Eén op de twaalf mannen en één
op de 250 vrouwen is kleurenblind. Hoe
is de maatschappij daarop ingericht? In
het verkeer, het openbaar vervoer, op
de werkvloer en ook thuis komen kleuren
voor, maar veel mensen kunnen
18
Plafond & Wand 6-2008

Verlichting
deze kleuren niet of niet goed onderscheiden.
Als eerste in de wereld heeft NEN, het
nationale normalisatie-instituut in Nederland,
nu een kleurenrichtlijn gepubliceerd
die rekening houdt met kleurenblinden:
NPR 7022 ‘Functioneel
gebruik - Aanpassing aan kleurzienstoornissen’.
“Een prima ontwikkeling,
want maar liefst 700.000 mensen in Nederland
hebben deze handicap”, aldus
Van Goor. Hij en zijn collega dr. Jan Walraven
(ex-TNO) van het bureau Blind
Color zijn medeopstellers van deze
richtlijn. De nieuwe praktijkrichtlijn
helpt vergissingen en ongevallen voorkomen,
die ontstaan doordat kleurenblinden
iets niet opmerken. Van Goor:
“Wanneer ontwerpers en fabrikanten
deze richtlijn hanteren maken ze hun
producten zó, dat ook mensen die kleurenblind
zijn daarmee uit de voeten
kunnen.” De richtlijn adviseert een dubbele
codering en geselecteerde kleuren.
Rekening houden met kleurenblinden
is zeer nuttig bij de keuze van signaalkleuren
in interieurs, bij bewegwijzering
en reclame-uitingen. Ook bij signalering
die aanduidt of iets open of dicht
is, of toegang vrij of verboden is.
Het is zo simpel: altijd rood boven, ook
op alle apparaten met lichtjes en knoppen.
Het op twee manieren aanduiden
van functies is de meest veilige optie.
Denk aan de parkeerautomaat: een
vierkante groene knop voor het accorderen
van het parkeerbiljet en een rode
ronde knop voor het afbreken van de
procedure. Wanneer in de instructie
vervolgens zowel vorm als kleur wordt
genoemd, is het apparaat voor iedereen
bruikbaar. In het boek ‘Kleurenblind,
zien en toch niet zien’ behandelt Walraven
de materie van het kleurenzien
en de oorzaak en gevolgen van kleurenblindheid.
Ook laat hij zien hoe men,
door bewuster met kleuren om te gaan,
oplossingen kan vinden voor problemen
waarmee kleurenblinden dagelijks worden
geconfronteerd. Dat geldt voor iedereen
die door middel van kleuren
informatie wil overbrengen. Zie ook
www.kleurenblindheid.nl
Verbleken
Kunst verbleekt door verlichting. Het
lijkt wat sterk uitgedrukt maar is een
feit. Iedereen weet dat een foto in de
Een groentewinkel zoals de meeste mensen hem zien. (Foto: Paul Tolenaar, ANWB Kampioen)
Dezelfde groentewinkel door de ogen van een kleurenblinde, zoals Van Goor, links op de foto. (Transformatie
met behulp van TNO kleurenblindheidsimulator)
loop van de tijd iets verkleurt. Maar
bijna niemand staat er bij stil dat ook
een prent of schets verbleekt of verkleurt
waar je bij staat. Heel langzaam,
niet direct zichtbaar, maar wel meetbaar.
Lichtspecialist Rienk Visser van het
Lichtatelier (Grontmij | Technical Management)
en Agnes Brokerhof van het
Instituut Collectie Nederland (ICN) vroegen
daar aandacht voor. Het doel van
verlichting in musea en expositieruimten
is veelal meerledig: de bezoeker
moet de voorwerpen kunnen zien in
een uitnodigende en aantrekkelijk verlichte
ruimte, waarbij dus schade aan
objecten als gevolg van blootstelling
aan licht tot een minimum beperkt
blijft. In het plan van eisen voor het
lichtontwerp moet eerst voor de geselecteerde
objecten worden bepaald wat
hun lichtgevoeligheid is. Op basis van
de uitspraak over schadeacceptatie en
aan de hand van de relatie tussen belichtingsdosis
en schade kan vervolgens
worden bepaald wat de belichtingsdosis
is die tot 1 ‘juist waarneembare ver-
Plafond & Wand 6-2008
19

andering’ ( jwv) leidt en wat daarom de
maximale belichtingsdosis (lux.uren) tijdens
de tentoonstellingsperiode mag
zijn. Die dosis moet worden afgestemd
op de effectieve belichting, de minimale
verlichtingssterkte die nodig is om de
voorwerpen optimaal zichtbaar te maken
voor het publiek. Met betrekking
tot het accepteren van bepaalde verandering
is dan de vraag: ‘In hoeveel tijd
mag er 1 jwv optreden?’ Dit is de verantwoordelijkheid
van de collectiebeherende
instelling die daar zelf een
standpunt over in zal moeten nemen.
Dynamisch
Japanse prenten zijn moeilijk tentoon
te stellen omdat de kleuren heel snel
verbleken in het licht. Dat wist men bij
Museum Volkenkunde in Leiden. Voor
het tentoonstellen van een collectie Japanse
prenten heeft het museum een
belichtingsregime uitgewerkt, dat uitgaat
van acceptatie van 1 jwv in vijftig
jaar. De verlichtingssterkte is laag en de
prenten mogen maar een bepaalde tijd
tentoongesteld worden. Daarna worden
ze een aantal jaren in het donker
opgeslagen. Op die manier wordt de
verbleking over vele jaren uitgespreid
en kunnen generaties na ons ook nog
van de prenten genieten. Een set prenten
is gedurende één jaar tentoonstellen
nauwkeurig gecontroleerd. De
kleurveranderingen als gevolg van de
blootstelling aan licht zijn door ICN gemeten.
Ondanks het strenge belichtingsregime
is er een verbleking in de
lichtblauwe tinten gemeten.
Maar wat zeggen de gemeten getallen?
In een serie experimenten waren de leden
van een testpanel in staat de grootte
van het kleurverschil waar te nemen
in naast elkaar geplaatste kleurvlakken.
Slechts de helft van het panel kon hetzelfde
kleurverschil zien in de context
van een veelkleurige afbeelding. De gemeten
kleurverandering in de prenten
werd door het panel gewaardeerd als
een verlies van culturele waarde van 9
procent over een periode van tenminste
160 jaar. Het is dus gewenst de blootstelling
van deze prenten aan licht verder
terug te brengen zodat ook onze
achterkleinkinderen ze zo zuiver mogelijk
kunnen bewonderen.
Wat is hierbij de zin en onzin van dynamische
verlichting? Om iets hierover te
kunnen zeggen, zullen we eerst duidelijk
moeten krijgen waar we het over
hebben, aldus Rob van Beek, architect
bij Rijksgebouwendienst met een passie
voor licht. Het natuurlijke licht, gegenereerd
door de zon, is dynamisch. De
vraag waar het om lijkt te draaien is:
moeten we deze dynamiek ook introduceren
in onze kunstlichtinstallaties?
En zo ja, op welke manier?
Daarover heeft Plafond & Wand in 6-
2006 en 4-2007 al eens over gepubliceerd.
Binnen de Rijksgebouwendienst
wordt dynamisch licht eigenlijk alleen
toegepast in speciale ruimtes zoals
meldkamers. Uitzondering daarop is
het in 2008 gerealiseerde kantoor
Westraven voor Rijkswaterstaat in
Utrecht. Het eerste RGD-project met dynamisch
licht was de renovatie van de
meldkamer van paleis het Loo. Na realisatie
heeft men een enquête gehouden.
Het ging hier om de meldkamer, het zenuwcentrum
van de bewaking. Een
ruimte waar per shift twee tot drie
mensen de bewakingsmonitoren in de
gaten houden en de communicatie met
de bewakers in het museum onderhouden.
De ruimte wordt 24 uur per dag
wisselend gebruikt door een groep van
vijftien personen. In 2003 is de meldkamer
totaal gerenoveerd en voorzien
van een kunstlichtinstallatie waarbij zowel
het lichtniveau (tot 1200 lux op
werkblad niveau) en kleurtemperatuur
(tussen 2700 en 6500K) handmatig instelbaar
is. De ruimte heeft een raam
waardoor daglicht binnenkomt, er is
een goede daglichtwering.
Dag en nacht
Bij de vraagstelling in de enquête is een
eerste grove scheiding gemaakt tussen
het gebruik in de dag- en nachtsituatie
en gevraagd naar zaken als de frequentie
van het gebruik van de instellingsmogelijkheden.
Alle ondervraagden
gaven aan de instelmogelijkheid te gebruiken,
variërend tussen eenmalig bij
aanvang tot meer dan vijfmaal per shift.
Geen van de ondervraagden had behoefte
aan een ruimere instelmogelijkheid,
zowel in de dag- als nachtsituatie.
Niet voor het lichtniveau en niet wat
betreft de marge in kleurtemperatuur.
Op de vraag of de instelmogelijkheid
ook bewust wordt gebruikt om de alertheid
tijdens een dip te verhogen, gaf
ongeveer de helft aan dat te doen.
‘Op welke manier doet u dat?’ kreeg
het verrassende antwoord: Door het
verlagen van de lichtintensiteit in combinatie
met het verlagen van de kleurtemperatuur.
Dus voorkeur voor minder
licht met een warmere kleur in plaats
van méér licht met een koelere kleur.
De algemene lichtregelmogelijkheden
worden in de nachtsituatie hoger gewaardeerd
dan gedurende de dagdienst,
hoewel dit in mindere mate
De biodynamishe lichtoplossingen van zes fabrikanten vergelijken is bijzonder. Dit is Trilux.
20
Plafond & Wand 6-2008

Verlichting
geldt voor de kleurinstelling, er wordt
aangegeven dat de kleurtemperatuur
wordt aangepast aan de daglichtsituatie.
De nu voorliggende resultaten geven
volgens Van Beek te weinig voeding
voor verregaande conclusies, nader onderzoek
is zeker nodig.
Een van de eindconclusies is dat men in het algemeen de nieuwe verlichting zeer waardeert. Deze foto toont
de proef met iGuzzini LightAir.
Onderzoeken
In Plafond & Wand 4-2007 stond een
artikel over de langdurige proeftoepassingen
bij Grontmij. Lichtspecialist ing.
Rienk Visser en zijn collega’s voerden
metingen en onderzoeken uit. Hierbij
werden ze voor de medische aspecten
geassisteerd door art en interieurarchitect
Petra Jansen. Vanaf juni 2007 tot
december 2007 bestudeerde men de effecten
van negen verschillende lichtopstellingen.
Het unieke van dit onderzoek
is juist het naast elkaar zien en
gebruiken van biodynamisch licht van
zes verschillende fabrikanten en met
verschillende mogelijkheden. Er waren
per lichtopstelling gemiddeld drie werknemers.
Deze groep werknemers werd
gedurende het halve jaar iedere week
gevolgd door middel van een enquête,
waarbij belevingsaspecten voorop stonden.
Hoe gingen zij om met het licht, en
wat zijn hun ervaringen? Welk rol speelt
de context: het invallende daglicht, de
coating op de ramen, de leeftijd van de
werknemers et cetera. De conclusies
vallen in twee delen uiteen.
Allereerst zijn er de vele gegevens over
de lichtinstallaties die per team zijn opgenomen.
Zo leverde Trilux een geprogrammeerde
en een handbediende installatie,
evenals Philips. Etap had een
geprogrammeerde en aangepaste instelling.
Dan was er een geprogrammeerde
installatie van iGuzzini en van
Zumtobel en als laatste een handbediende
van RZB. Op diverse gebieden
worden de deelnemers naar hun ervaringen
gevraagd. Deze ervaringen zijn
sterk wisselend, afhankelijk van de
lichtinstallatie waarmee de betrokkenen
te maken hebben. Het is lastig om
in deze conclusie de verschillende lichtinstallaties
naast elkaar te beoordelen.
Daarvoor zijn ze te divers en zijn er bovendien
te veel aanloopproblemen geweest.
Zo bleken de geprogrammeerde
installaties van Trilux, iGuzzini en Zumtobel
weinig dynamiek in de verlichting
op de werkplek te leveren. Dit leek onder
andere het gevolg te zijn van de
interferentie met het daglicht. Dit heeft
zijn weerslag op de testuitkomsten.
Biodynamisch licht werkt
Algemene conclusie na 26 weken enquête,
is dat men het licht (de kleur)
zelf wil kunnen instellen of dimmen.
Nadat deze is ingesteld, verandert men
er weinig meer aan, om diverse redenen.
Men is ook tevreden over een
vooraf ingestelde cyclus, mits men vooraf
inspraak heeft bij de instelling. Het
prestatievermogen en de concentratie
lijken positief te worden beïnvloed door
de nieuwe verlichting. De percentages
lopen van 20 tot 30 procent van de gebruikers,
die een beetje of redelijk veel
verbetering melden. De mogelijke verbanden
tussen slaappatroon en het
aantal uren dat men de vorige dag aan
daglicht is blootgesteld, zijn eveneens
interessant te noemen. Ook de gegevens
van de uren daglicht in de afgelopen
week hierbij betrekken is zinvol.
Veranderingen in de sfeer worden maar
een klein aantal malen gemeld. Dat is in
zekere zin teleurstellend. Men geeft als
eindconclusie aan dat men in het algemeen
de nieuwe verlichting wel zeer
waardeert. Dit komt, omdat het enerzijds
moderne lampen zijn die duidelijk
door hun design een meerwaarde opleveren
en anderzijds dat er toch ook een
beter soort verlichting (lees: meer licht)
mee te bereiken is. Met name meer licht
dan thans gebruikelijk is voor kantoorruimten
wordt door de gemiddeld wat
oudere medewerker bij Grontmij zeer
op prijs gesteld. Dit onderzoek heeft
betrekking gehad op de eerste generatie
armaturen met een biodynamische
instelling. Een van de aanbevelingen is
om bij een vervolgonderzoek de dynamische
cyclus aan te passen en dus meer
dynamiek in het licht te brengen. •
De auteur is adviseur van lichtconsult.nl
Eerdere publicaties zijn in pdf-formaat te
downloaden via www.lichtconsult.nl
Plafond & Wand 6-2008
21

Hierbij enkele teksten en afbeelding die er bij horen, maar niet in Plafond
& Wand zijn gepubliceerd.
Dubbele codering: NOOIT
één lamp die rood of groen
brand! Maar ALTIJD 2 lampen:
rood boven en groen onder,
consequent!
Geselecteerde kleuren:
gebruik kleuren die ook een
Handboek museumverlichting van de
NSVV
De werkgroep Museumverlichting van de
Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde
heeft het praktijkdocument voor “Verlichting
van musea en expositieruimten”
samengesteld. Dit boek is een gezamenlijke
uitgave van het eerder genoemde ICN en de
NSVV.
Het behandelt alle ruimten waarin museale en
andere voorwerpen van culturele waarde
gedurende langere of kortere tijd worden
geëxposeerd. Ook is er aandacht voor
restauratieateliers en ruimten waarin
kunstvoorwerpen worden bewaard. Het
combineert de huidige stand van kennis van
deskundigen op het gebied van verlichting,
tentoonstelling en conservering.
Meldkamer van paleis het Loo.
Er bleken geen problemen te
ontstaan vanwege de mogelijk
persoonlijke voorkeurinstellingen
van de verlichting.
Japanse prent uit de collectie van het Museum Volkenkunde in Leiden
Figuur 2 Zin en onzin van dynamische verlichting