Pisma Humanistyczne

Pisma Humanistyczne 

zeszyt vii 2010 issn 1506-9567

Redakcja 

Magdalena Marzec, Tomasz Okraska 

Korekta 

Urszula Marzec 

Tłumaczenia 

Monika Barczewska 

Współpraca 

Michał Kucharski, Aleksandra Lubarska, Marcin Smierz 

Grafiki 

Jarosław Wichura 

Skład i łamanie 

Piotr Pielach 

Recenzenci 

prof. uś dr hab. Sylwester Fertacz, prof. uś dr hab. Marian Gierula, 

prof. uś dr hab. Bogdan Łomiński, dr Paweł Ćwikła, dr Monika Gnieciak, dr Bernard Grzonka, 

dr Sebastian Kubas, dr Tomasz Kubin, dr Jacek Kurek, dr Jakub Morawiec, dr Bożena Pietrzko, 

dr Tomasz Słupik, dr Patrycja Szostok, dr Olga Szura-Olesiñska 

Publikacja wydana pod patronatem Wydziału Nauk Społecznych 

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. 

Publikacja dofinansowana ze środków Uczelnianej Rady 

Samorządu Studenckiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. 

Copyright © 2010 Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego 

issn 1506-9567 

Wydawnictwo i-Press 

http://i-press.pl 

e-mail: info@i-press.pl

Spis treści 

Wstęp .........................................................................................................................................................7 

Od redakcji ...............................................................................................................................................9 

HISTORIA 

Łukasz Jończyk 

Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej ........................................ 15 

Agata Muszyńska 

Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa ................25 

Katarzyna Głowania 

„Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły, tylko nie zerwijcie strun, co srebrem lśniły…” 

— wielcy bardowie rosji ......................................................................................................................37 

Grzegorz Szewczyk 

Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna 

ukazana z perspektywy myśli historiozoficznej Feliksa Konecznego......................................... 51 

POLITYKA WEWNĘTRZNA 

Agnieszka Kandzia 

Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej ...................................................................................63 

Joanna Podgórska 

Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego — na przykładzie miast 

z woj. śląskiego i miast rosyjskich ...................................................................................................... 71 

Rafał Mamok 

Islam w Federacji Rosyjskiej ...............................................................................................................85 


Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie 

— przyczyny i implikacje społeczno-polityczne .......................................................................... 101

OTOCZENIE MIĘDZYNARODOWE 

Tomasz Okraska 

Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku .........................................................................................113 

Mariusz Gołąbek 

Kazachstan i Rosja po upadku zsrs ..............................................................................................127 

Zbigniew Rokita 

Historia konfliktu górskokarabaskiego i jego miejsce 

w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej ................................................................................ 139 

MEDIA 

Monika Kornacka 

Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych 

w latach 1986–1991 .............................................................................................................................155 

Magdalena Marzec 

Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej — wybrane aspekty ............................... 165 

Przemysław Grzonka 

Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych na przykładzie relacjonowania 

obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej i katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem w marcu 

i kwietniu 2010 ..................................................................................................................................... 183 

SPOŁECZEŃSTWO 

Karolina Mendrela 

Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie ................................................. 197 

Magdalena Urbanowicz 

Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym .................................................................. 209 

Anna Orska 

Rosja przez pryzmat literatury pięknej. 

Analiza na podstawie „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa .................................. 217

Содержание 

Вступление.............................................................................................................................................8 

От редакции .........................................................................................................................................11 

ИСТОРИЯ 

Лукаш Ёньчык 

Роль Рюрика и северных народов в формировании Руси Киевской ................................. 15 

Агата Мушиньска 

Российский культурный ренессанс начала xx 

столетия глазами Николая Бердяева .......................................................................................25 

Катажина Глования 

„Подрезайте горло мне, подрезайте жилы, только не сорвите струн, 

что серебром сверкали…” — большие барды России .............................................................37 

Гжегож Шевчик 

Россия — Современная проблематика а цивилизационное тождество 

показанное из перспективыисторезофичой мысли Феликса Конэчнэго ...................... 51 

ВНУТРЕННЯЯ ПОЛИТИКА 

Агнешка Каньдзя 

Территориальное самоуправление Российской Федерации ...............................................63 

Ёанна Подгорска 

Зарубежное сотрудничество территориальных единиц 

— на примере городов из силезского воеводства и российских городов ....................... 71 

Рафал Мамок 

Ислам в Российской Федерайии ....................................................................................................85

Ярослав Вихура 

Терроризм в России через призму терактa в Беслане 

— социальные и политические причины и последствия ................................................. 101 

МЕЖДУНАРОДНОЕ ОКРУЖЕНИЕ 

Томаш Окраска 

Российско-китайские отношения в xxi веке — выбранные аспекты ..........................113 

Мариуш Баёр 

Казахстан и Россия после распада СССР ...............................................................................127 

Збигнев Рокита 

История конфликта о Нагорный Карабах и его место 

во внешней политике Российской Федерайии ....................................................................... 139 

МЕДИА 

Моника Корнацка 

Влияние гласности на изменения в советскихпечатанных медиях в 1986–1991 г ........155 

Магдалена Мажец 

Введение к медиальной системе России — выбранные аспекты ................................... 165 

Пжемыслав Гжонка 

Изображение России в польских веб-порталах на примере рассказывания 

обходов годовщины катынского преступления и авиакатастрофы 

под Смоленском в марте и апреле 2010 г ................................................................................. 183 

ОБШЕСТВО 

Каролина Мендрела 

Формирование положения женщин в российском обществе ........................................... 197 

Магдалена Урбанович 

Образ России и россиян в контексте национального самосознания .......................... 209 

Анна Орска 

Россия через призму литературы. Анализ, основанный 

на „Мастере и Маргарите” Михаила Булгакова ................................................................ 217

Wstęp 

Szanowni Państwo! 

Niniejsza publikacja stanowi pokłosie sympozjum zorganizowanego wspólnymi 

siłami sześciu studenckich kół naukowych, działających na Wydziale Nauk 

Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Tom obejmuje siedemnaście 

artykułów dotyczących zróżnicowanych chronologicznie i tematycznie problemów 

odnoszących się do Rosji, Związku Radzieckiego, a nawet wczesnośredniowiecznej 

Rusi. 

Bardzo cieszę się z faktu organizacji sympozjum o takiej problematyce na naszym 

Wydziale. Poruszane podczas konferencji zagadnienia są przecież niezwykle 

ważkie z punktu widzenia Rosji, świata i wreszcie Polski, sąsiadującej z tym 

ogromnym i znaczącym państwem oraz powiązanej z nim od stuleci szeregiem 

często skomplikowanych więzów. Sympozjum wpisuje się przy tym w tradycję 

dużej aktywności studenckich kół naukowych, funkcjonujących na Wydziale 

Nauk Społecznych uś od początku jego powstania. Dość powiedzieć, iż w chwili 

obecnej działa aż siedemnaście takich kół reprezentujących niemal wszystkie 

dyscypliny i specjalności uprawiane na Wydziale. Widomym śladem owej aktywności 

jest publikacja siódmego z kolei zeszytu Pism Humanistycznych, zawierających 

owoce badawczych zainteresowań moich studenckich Koleżanek i Kolegów. 

Osobiście przywiązuję dużą wagę do tego rodzaju publikacji. Dają one bowiem 

młodym Autorom radość z możliwości zaprezentowania swoich pasji oraz namacalną 

i trwałą satysfakcję z wykonanej (najczęściej z dużym zaangażowaniem) 

pracy, a także stanowią istotną podnietę do dalszego rozwijania i pogłębiania 

swoich zainteresowań. 

Serdecznie gratuluję Organizatorom udanego sympozjum, a Czytelnikom życzę 

interesującej oraz inspirującej lektury. 

Dziekan Wydziału Nauk Społecznych 

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 

Prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz

Вступление 

Дамы и господа! 

Данная публикация является результатом симпозиумa, организованного 

общими силами шести студенческих научных обществ, действующих на 

Силезком Университете, Факультете Общественых Наук в Катовицах. Том 

включает в себя 17 статей о различных хронологических и тематических 

вопросах, касающихся России, Советского Союза, и даже раннего средневековья 

Руси. Я очень доволен тем, что организация симпозиума о такой 

проблематике, находилась в нашем отделе. Вопросы, обсуждаемые в ходе 

конференции очень важное не только с точки зрения России, также мира 

и Польши, соседствующей с этим огромным и значимым государством 

и связанной с ним от столетий часто усложнёнными узами. Симпозиум вписывается 

при этом в традицию большой активности студенческих научных 

обществ, функционирующих на Факультете Общественых Наук из начала 

своего создания (октябрь 1973). Достаточно сказать, что в настоящее время 

работает 17 таких кругов, представляющих почти все дисциплины и специальности 

на факультете. Видомым следом этой активности — публикация 

уже седьмого в свою очередь тома, заключающих плоды исследовательских 

интересов моих студенческих Друзей. Я лично привязываю большую вес 

к публикациям такого рода. Потому что они дают молодым авторам радость 

с возможности выражения своих страстей и материального и прочного 

удовлетворения из выполненной (наиболее часто с большим увлечением) 

работы, а также представляют собой важный стимулятор к последующему 

развитию и углублянию своих увлечений. 

Я сердечно поздравляю организаторов удачного симпозиума, и желаю 

нашим Читателям интереснего и побудительного чтения. 

Декан Факультета Общественых Наук 

Силезского Университета в Катовицах 

Профессор Веслав Качанович

Od redakcji 

„U nas robi się to co Polaków kusi, pociąga, a zarazem wydaje się niedopuszczalne, 

bo jesteście bardziej zachodni, kartezjańscy” — stwierdził niegdyś rosyjski prozaik 

Wiktor Jerofiejew. Według niego Rosja jest podświadomością Polski, dlatego też 

nasze relacje są tak skomplikowane. 

Podążając tym tropem, badanie Rosji jest dla nas być może nie tylko poznawaniem 

kraju, przytłaczającego tak obszarem jak i swoją historią, ale także swego 

rodzaju intelektualną introspekcją. Można zatem zadać sobie pytanie, czy ten fakt, 

obok napięć generowanych przez wspólne dzieje, nie stanowi uzasadnienia emocji 

towarzyszących polskim próbom zrozumienia wschodniego sąsiada. 

Niezależnie jednak jakiej udzielimy odpowiedzi, nie ulega wątpliwości iż warto 

poznawać Rosję i jej mieszkańców. Badacze nie powinni zrażać się zawiłościami 

i różnorodnością materii, pomimo niemożności odkrycia pełnego obrazu czując 

satysfakcję z każdego, choć trochę lepiej widocznego horyzontu. 

Podobna myśl przyświecała pomysłodawcom zorganizowania na Wydziale 

Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego konferencji traktującej o Rosji i Rosjanach 

z różnych punktów widzenia. Dwudniowe sympozjum zaangażowało potencjał 

aż sześciu studenckich kół naukowych, usytuowanych na odmiennych 

biegunach postrzegania rzeczywistości. Były to Studenckie Koło Naukowe 

Historyków (pod opieką dr Barbary Kalinowskiej-Wójcik), Międzywydziałowe 

Stowarzyszenie Dziennikarzy „Mosty” (dr Bernard Grzonka), Koło Naukowe 

Politologów (dr Tomasz Słupik), Koło Naukowe Polityki Lokalnej i Regionalnej 

(prof. dr hab. Sylwester Wróbel), Koło Naukowe Socjologów (dr Agata Zygmunt) 

oraz Koło Naukowe Stosunków Międzynarodowych (dr Olga Szura-Olesińska). 

Wprowadzenia o charakterze eksperckim do poszczególnych paneli dokonali 

pracownicy Wydziału Nauk Społecznych (doc. dr hab. Marek Paździora, dr Jakub 

Morawiec, dr Bożena Pietrzko, dr Patrycja Szostok), którym w tym miejscu organizatorzy 

pragną raz jeszcze podziękować. Konferencję wzbogaciła również obecność 

gości z innych uczelni. Jej udany przebieg nie byłby możliwy bez mrówczej 

organizacyjnej pracy wielu osób, przy istotnym wsparciu pracowników wydziałowej 

administracji.

Sympozjum, przeprowadzone w dniach 28–29 kwietnia 2010 w ramach vi Festiwalu 

Nauki w Uniwersytecie Śląskim, stało się przyczynkiem do wydania niniejszej 

publikacji. Jest ona sygnowana jako vii zeszyt Pism Humanistycznych, kontynuując 

tradycję periodyku, w którym miejsce znajdowały wszystkie dyscypliny 

naukowe obecne na Wydziale Nauk Społecznych. Przejęty po konferencji podtytuł 

„Rosja — Inny świat?” miał prowokować 17 autorów do prób odpowiedzi, udzielanych 

w ramach różnych gałęzi nauki. Pozycja ta nie aspiruje rzecz jasna do tego 

by traktować ją jako ujęcie całościowe, zwłaszcza przy tak szerokim spojrzeniu. 

Być może jednak fragmentaryczność osadzona w zainteresowaniach badawczych 

autorów będzie stanowić jej atut. 

Publikacja została podzielona na pięć części. W pierwszej z nich znalazły się 

artykuły poświęcone wybranym zagadnieniom z historii Rosji. W części drugiej 

opisane są kwestie związane z polityką wewnętrzną, w tym samorządem terytorialnym 

w Federacji Rosyjskiej. Kolejne ujęcie dotyczy otoczenia międzynarodowego 

Rosji. Czwarta część zawiera rozważania o charakterze medioznawczym, 

tom kończą zaś refleksje socjologiczne. Organizatorzy dokładali wszelkich starań 

by trzymany w Państwa rękach wolumin wyróżniał się interesującym podejściem 

do problematyki i możliwie wysokim poziomem merytorycznym. W tym miejscu 

chcielibyśmy podziękować recenzentom studenckich publikacji, dzięki którym zyskały 

one szlachetniejszy szlif. 

Szczególne wyrazy podziękowania za wszechstronną pomoc chcemy skierować 

na ręce Dziekana Wydziału Nauk Społecznych prof. zw. dr. hab. Wiesława 

Kaczanowicza. 

Bylibyśmy niezwykle ukontentowani gdyby teksty tutaj zamieszczone stały się 

dla czytelników przyczynkiem do dyskusji i polemik z autorami. W tej intencji na 

końcu artykułów zamieszczone zostały ich adresy poczty elektronicznej. Pragnąc 

włączyć w dysputę samych opisywanych, przetłumaczyliśmy część tomu na język 

rosyjski. 

W imieniu osób zaangażowanych w organizację konferencji oraz wydanie niniejszej 

publikacji, serdecznie zapraszamy Państwa do lektury. Prosimy o wyrozumiałość 

w stosunku do uchybień wynikających z młodego wieku autorów, mając 

zarazem nadzieję, iż w ich pełnych pasji dociekaniach odnajdą Państwo inspirację 

do własnych przemyśleń o Rosji i jej mieszkańcach. 


Tomasz Okraska

От редакции 

„Мы делаем то, что привлекает, следует поляков, а также представляется 

неприемлемым, потому что вы более западные, картезианские” — констатировал 

когда-то российский прозаик Виктор Ерофеев. По его мнению Россия 

это подсознание Польши, потому наши отношения так сложные. 

Устремляясь этим следом, исследование России может быть для нас не 

только познанием страны, придавливающей так пространством как и свою 

историю, но также своего рода интеллектуальной интроспэкцией. Можно 

задать вопрос, ли этот факт, рядом с напряжениями, связанными с общей 

историей, не представляет собой обосновения эмоции сопутствующих 

польским попыткам понимания восточного соседа. 

Независимо от того какой будет ответ, нет никаких сомнений, что стоит 

изучать Россию и ее жителей. Исследователи не должны отталкивать 

сложностями и разнородностями материи, несмотря на невозможность 

открытия полной картины, чувствуя удовлетворение угодно, хотя лучшего 

видимого горизонта. 

Похожая мысль существовала во время организации конференции 

на Факултете Общественых Наук, Силезского университета о России 

и россиянах с различных точек зрения. Двухдневный симпозиум принял 

на работу потенциал целых шести студенческих научных обществ, поразному 

замечающих действительность. Были это Студенческое Научное 

Общество Историков (руководитель Барбара Калиновска-Вуйцик), Интерассоциация 

Журналистов „Мосты „(Бернард Гжонка), Научное Общество 

Политологов ( Томаш Слупик), Научное Общество местной и региональной 

политики (проф. Сильвестр Врубель) Научного Общества Социологов (Агата 

Зигмунд) и Научное Общество Международных Отношении (Ольга Шура — 

Олесиньска). 

Экспертные введенье отдельных панели сделали сотрудники Факультета 

Общественных Наук (доц. Марэк Пазьдзёра, Якуб Моравец, Божена Петжко, 

Патриция Шосток), которым организаторы хотели бы поблагодарить ещё 

один раз. Конференцию обогатило также присутствие гостей из других вузов.

Её изображенный ход не был бы возможный без тяжёлой организационной 

работы многих лиц и поддержке административных работников. 

Симпозиум, организованный в днях 28-29 апреля 2010 г. в пределах 

vi Фестивала Науки в Силезком университете стало причиной к выдачи 

этой публикации. Она подписана как седьмой том „Гуманитарных Письм”, 

продолжая традицию периодика, в котором место находили все научные 

дисциплины на Факултете Общественных Наук. После конференции 

был принят подзаголовок „Россия — Другой мир?” имел провоцировать 

17 авторов к пробам ответа, даваным в пределах разных области науки. 

Книга не претендует к тому чтобы относиться к ней как целостной 

формулировке, особенно с такой ширкой перспективы. Возможно, однако, 

что фрагментарный характер связанный с исследовательскими интересами 

авторов будет козырем. 

Публикация состоит из пяти частей. В первой части нашлись статьи 

связанные с выбранными вопросами по истории России. Во второй описано 

вопросы связанные с внутренной политикой, в этом территориальное 

самоуправление Российской Федерации. Следующая часть касается 

международного окружения России. Четвертая часть заключает рассуждения 

о медийном характере, том кончают же социологические рефлексие. 

Организаторы делали все возможное, чтобы публикация, держанная в Ваших 

руках выделялась интересным подxождом к проблематике и возможно 

высоким по существу уровнем. В этом месте мы хотели бы поблагодарить 

рецензентов студенческих публикаций, благодаря которым получили oни 

более блогородный шлиф. 

Особые слова благодарности за всесторонную помощь мы ссылаемся на 

руки декана факультета обшественных наук, проф. Веслава Качановича. 

Мы были бы чрезвычайно уконтэнтовани если бы тексты помещённые 

в книге стали для читателей причиной для дискуссии, полемики с авторами. 

В этом намерении в конце статей были помещены их адреса электронной 

почты. Хотясь включить в собеседование описыванные лица, мы перевели 

часть тома на русский язык. 

От имени принятых на работу лиц в организацию конференции и выдача 

публикации, сердечно приглашаем Вас к чтению. Мы просим снисхождения 

по отношению к погрешностям вытекающих из молодого возраста авторов. 

Мы надеемся, что Вы найдете вдохновение для Ваших собственных мыслей 

о России и её жителях. 

Магдалена Мажец 

Томаш Окраска

Historia

Łukasz Jończyk 

Rola Ruryka i ludów skandynawskich 

w powstaniu Rusi Kijowskiej 

Od początku badań nad historią Rusi Kijowskiej zaistniał problem narodzin tych 

państw. W konsekwencji pojawienia się tego zagadnienia od xix wieku widzimy 

rodzący się konflikt pomiędzy dwoma obozami historyków. Z jednej strony mamy 

„normanistów”, którzy na podstawie zapisków w latopisach ruskich twierdzą, że 

początki Rusi zawdzięczamy Waregom, a zwłaszcza jednemu z ich wodzów, Rurykowi. 

Z drugiej strony istnieją hipotezy „antynormanistów”. 

Moje osobiste zapatrywania kierują się ku opcji „normanistów”. Postanowiłem 

jednak przedstawić poglądy obu grup historyków i w ten sposób podjąć próbę naświetlenia 

problematyki narodzin państwowości ruskiej. 

Miejscem gdzie będą się skupiać moje zainteresowania jest basen Morza Bałtyckiego. 

Ludy zamieszkujące ten obszar to Normanowie, Bałtowie, Słowianie oraz 

ludy ugro-fińskie. Natomiast na południowym-zachodzie Morza Bałtyckiego pojawiło 

się państwo niemieckie. Wszystkie wzmiankowane powyżej ludy w mniejszym 

lub większym stopniu kontaktowały się ze sobą. Ta styczność wpłynęła na 

wszystkie grupy zamieszkujące ten teren. Lecz prawdopodobnie jedynie na Rusi 

możemy zauważyć wpływy wszystkich tych nacji. Tereny przyszłego Księstwa Kijowskiego 

były w ix wieku zamieszkiwane przez rozliczne plemiona słowiańskie, 

zgodnie zaliczane do tak zwanej grupy wschodniosłowiańskiej. Nie można oczywiście 

powiedzieć, że stały one na niskim poziomie kulturowym. Nie stworzyły 

same organizmów państwowych lecz wielkie miasto przyszłej Rusi — Kijów, który 

jest w końcu grodem zbudowanym przez Słowian¹. Grupy zamieszkujące ten teren 

stały na różnym stopniu rozwoju. Plemię wokół wzmiankowanego Kijowa czyli 

Polanie być może potrafiłoby samo wytworzyć jakiś większy organizm, podczas 

gdy inne stały na niskim poziomie rozwoju. Przez tereny Słowian prowadził szlak 

handlowy z Morza Wareskiego, jak wtedy zwano Bałtyk, na Bliski Wschód. Trasą 

tą najczęściej podróżowali Waregowie. 

Poszukiwania źródeł państwowości ruskiej należy zacząć od kronik, jakie pozostawili 

nam średniowieczni Rusini. Wzmiankowane źródła ruskie, czyli Latopis 

Hustyński, jak i Powieść Minionych Dni jednoznacznie wskazują jednolitą chro- 

¹ H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 37.

16 Łukasz Jończyk 

nologię wydarzeń. Plemiona słowiańskie, Krywicze, Czudowie, Mery i Wesowie 

zrzucają jarzmo daniny wareskiej i same organizują władzę². 

W wyniku tego, jak pisze autor Powieści Minionych Dni, „nie było u nich sprawiedliwości, 

i powstał ród przeciwko rodowi, i były u nich zwady, i poczęli sami 

wojować sami z sobą”³. W tym miejscu narracja podaje dwie wersje wydarzeń. Oba 

latopisy stwierdzają, że plemiona te uradziły między sobą i wybrały się do Waregów 

zza morza do ziemi Rusów i tam poszukały sobie nowego kniazia, który by 

nimi rządził⁴. Drugą wersję wydarzeń podaje Latopis Hustyński: „Gostomysł, który 

był u Słowien to jest u Nowogrodzian, zwierzchnikiem, umierając rozkazał im 

pójść do Ruskiej ziemi, do grodu Malborka, poszukać sobie kniazia co też uczynili”⁵. 

Pierwszy opis jest niedokładny pomimo, iż możemy domniemywać, że przedstawiciele 

tych plemion uzgodnili wspólne poszukiwanie nowego władcy, o tyle 

nie dysponujemy wiedzą gdzie dokładnie jest ziemia Rusów, poza enigmatyczną 

wzmianką że wśród Waregów. Powstaje też pytanie, czemu akurat Rusowie? Czy 

miało to związek ze wspomnianą wcześniej władzą Waregów, którzy pobierali daninę 

od Słowian? Czy może względy wojskowe sprawiły, że to właśnie Wikingowie 

mieli nimi władać? Druga wersja wydarzeń pozwala bliżej określić umiejscowienie 

ziemi Rusów. Miała się ona znajdować w okolicach Malborka. W czasach pisania 

latopisu istniała już ta twierdza, jednak w opisywanym okresie takiego miasta 

jeszcze nie było. Istniał inny gród w tych okolicach o równie wielkiej sławie w swoich 

czasach. Było to Truso, ośrodek handlowy położony niedaleko współczesnego 

Elbląga. Tereny, gdzie istniały te dwa organizmy państwowe zamieszkiwane były 

przez Bałtów, a ściślej Prusów. Pojawia się więc zasadnicze pytanie, czy normańskie 

pochodzenie Ruryka jest prawdziwe? 

W 2006 roku rozpoczęto badania, które miały na celu ustalenie pochodzenia 

Rurykowiczów. Przebadano żyjących przedstawicieli tej dynastii. Do momentu 

opisania wyników tych badań, sześciu przedstawicieli Rurykowiczów wzięło udział 

w eksperymencie. Spośród nich czterech było pochodzenia fińskiego, pozostali 

słowiańskiego, stricte zachodniosłowiańskiego⁶. Andrzej Bajor, w związku z odmiennymi 

korzeniami tych dwóch książąt z linii Kijowskiej wysnuwa teorię, że 

ich przodek był nieprawym synem Bolesława Śmiałego, natomiast cały ród Rurykowiczów 

zgodnie z wynikami badań ma fińskie korzenie. 

Jak wykazały odkrycia archeologiczne, Truso miało typowo normański charakter. 

Pełniło funkcję centrum handlowego, przez które ludzie północy handlowali 

z Estami (jak nazywali Bałtów) czy Słowianami z dorzecza Wisły. Było to miasto 

² Najstarsza kronika kijowska. Powieść minionych lat, tł. F. Sielicki, Wrocław 2005, rok 6370 [862]. 

³ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. 

⁴ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. 

⁵ 

Latopis hustyński, opracowanie, przekład i komentarze H. Suszko, Wrocław 2003, (Slavica Wratilsaviensia 

cxxiv), rok 848. 

⁶ A. Bajor, Rurykowicze, Bolesław Śmiały i genetyka, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” nr 7 

(583), 2008, s. 24–28.

Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej 17 

w basenie Morza Bałtyckiego, jak kilka innych: Wolin, Nowogród czy Hedeby. 

Nasuwa się zatem pytanie, gdzie znajdowała się ziemia Rusów. Latopis Hustyński 

lokalizuje ją właśnie na ziemiach Bałtów. Jednak trudno identyfikować Rusów 

z Bałtami. Z jednej strony, jak wykazały badania genetyczne, Ruryk był, albo 

pochodził od przodków współczesnych Finów, a z drugiej strony w okolicach do 

których kieruje nas latopis, znajdowała się duża i dobrze prosperująca osada wikińska. 

Czy więc Rusowie byli normańskimi mieszkańcami południowego wybrzeża 

Morza Bałtyckiego? Osobiście uważam, że taka hipoteza ma znamiona prawdopodobieństwa. 

Idea ta co prawda nie tłumaczy źródłosłowu takiego określenia. Lecz 

z drugiej strony latopisu wymieniają wśród ludów wikińskich Anglów czy Gotów, 

co wskazuje zarówno na znajomość skali podbojów normańskich jak i na wydzielanie 

nawet małych skupisk wikińskich w osobne grupy. Można zatem wśród tych 

„plemion” wikińskich równie dobrze mogłaby się znaleźć ich enklawa żyjąca pośród 

Słowian zachodnich i Bałtów w przeciwieństwie do pozostałych zajmująca 

się głównie kupiectwem. Kłóci się z tą teorią opis świata sporządzony dla Alfreda 

Wielkiego przez Otara z Halagolandu. Wybrzeże Bałtyku jest w tym dziele dokładnie 

opisane słowami i doświadczeniem niejakiego Wulfstana, na którego Otar się 

powołuje. Wymienia on gród Truso, ale umieszcza go na ziemi Estów czyli Bałtów. 

Nie ma tutaj słowa o Rhusah czy Rusinach⁷. 

Przedstawiona przeze mnie teoria nie jest również wzmiankowana w większości 

publikacji, jakie dane mi było przejrzeć, przygotowując ten artykuł. Natomiast 

w literaturze figuruje jako ziemia Rusów część Szwecji na północ od Sztokholmu, 

zwana Roslagen⁸. Za tą koncepcją przemawia również fakt, że do v/vi w. n.e. ten 

teren był zamieszkiwany głównie przez Finów⁹. Oczywiście jedna i druga teoria 

nie muszą sobie przeczyć. Ruryk mógł pochodząc z Roslagen, przebywać w grodzie 

Rusów jakim mogło być Truso. 

Zagłębiając się dalej w tekst latopisów zauważamy kolejny ciekawy fakt. Słowianie 

nowe imię przejęli od swoich władców, czyli Ruryka i jego Waregów. Jak 

zauważa Henryk Paszkiewicz nazwa Ruś była jednak używana nie jako określenie 

państwowości wschodniosłowiańskiej czy narodu, lecz jako określenie geograficzne 

i religijne. Z badań nad latopisami ruskimi uczony ten wnioskuje, że słowo 

Ruś odnosiło się wyłącznie do terenów wokół Kijowa. Jak podaje autor, głównymi 

grodami Rusi były: Kijów, Czernihów i Perejasław. Wszystkie pozostałe ziemie 

późniejszego Księstwa Kijowskiego Rusią nie były¹⁰. 

W tym miejscu muszę wrócić do teorii „antynormanistów”, która wskazuje na 

istnienie na południe od dzisiejszego Kijowa, plemienia Rosomonachów, od któ- 

⁷ Król Alfred, O słowianach nadbałtyckich i Estach-Prusach według relacji Wulfstana, [w:] Słowiańszczyzna 

starożytna i wczesnośredniowieczna, red. G. Labuda, Poznań 1999, s. 51–52. 

⁸ A. Bajor, Rurykowicze…, s. 24–28. 

⁹ Ibidem. 

¹⁰ H. Paszkiewicz, Początki…, s. 9.


rych to miała pochodzić nazwa Rusowie¹¹. Plemię to, wzmiankowane przez Bazylowa, 

wymienia również na podstawie źródeł armeńskich Paszkiewicz, określając 

ich jako Chazarów. Jednak podane źródła armeńskie pochodzą z x wieku i używają 

na określenie interesującego nas plemienia łacińskiej nazwy Rosmasochi¹², podczas 

gdy Bazylow nie używa nazwy łacińskiej a Rosomonachów wymienia w trakcie 

wielkiej wędrówki ludów jako sąsiadów i być może zabójców jednego z królów 

Ostrogockich. Nawet gdyby przyjąć, iż plemiona wzmiankowane przez tych dwóch 

badaczy nie są tożsame, to pozostaje problem braku Rosomanachów na mapach 

Europy Wschodniej w czasach powstawania Księstwa Kijowskiego. Przyczyną takiego 

stanu rzeczy może być zarówno migracja na inne tereny, jak i wchłonięcie 

lub zmiana nazwy plemienia. Moim zdaniem ta teoria pochodzenia nazwy Ruś 

nie jest poparta wystarczającymi dowodami, by móc ją przyjąć. 

Wracając do obserwacji prowadzonych przez Paszkiewicza, nazwa Ruś w latopisach 

i innych dokumentach odnosi się również do jedności religijnej Słowian. 

Rusinami byli nazywani ci, którzy wyznawali obrządek wschodni niezależnie od 

ich pochodzenia etnicznego. Nasuwa się więc wątpliwość, czy opisy mówiące 

o przejęciu nazwy od Waregów i powyżej wymienione argumenty sobie przeczą? 

Otóż jak powiada Nestor w swoim latopisie „I od tych Waregów przezwała się ziemia 

Ruska. Nowogrodzianie zaś — ci ludzie są Wareskiego rodu, a przedtem byli 

Słowienie”¹³. Opis ten wskazywałby na albo całkowitą zmianę układu etnicznego 

Nowogrodu, albo na zmianę nazwy jedynie ze względów politycznych. Jak wyjaśnia 

to Franciszek Sielicki chodziło jedynie o zmianę przynależności politycznej¹⁴. 

Nazwa Rusini, odnosząca się do Nowogrodzian, mogła być skrótem myślowym, 

który po rozwinięciu mógłby brzmieć „pod władzą Rusów” lub „poddani Rusów”. 

Podobnie jak poddani Polan zwani byli również Polanami, mimo iż zapewne czuli 

jeszcze przynależność plemienną do np. Mazowszan czy Pomorzan. Paszkiewicz 

wskazuje jednak, że te dwa znaczenia słowa Ruś są późniejszymi „wewnątrz ruskokijowskimi” 

określeniami¹⁵. 

W oparciu o źródła, do których należą: opis Ibrahima Ibn Jakuba, tekst Konstantyna 

Porfirogenety, dzieło Liutpranda bp. Kremony oraz Josippon czyli Kronika 

hebrajska, Paszkiewicz stwierdza, że w x w. wyróżniano w powszechnej opinii dwie 

Rusie: jak określa to cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta, Ruś wewnętrzną 

i zewnętrzną. O ile z opisu Rusi zewnętrznej można się domyślić określania w ten 

sposób Księstwa Kijowskiego, to Ruś wewnętrzna nie jest przez autora opisana. Jej 

umiejscowienie wskazują natomiast pozostali twórcy wzmiankowani przez Paszkiewicza, 

określając tereny Skandynawii nazwą Ruś. Nie wiadomo gdzie narodziło 

się definiowanie poprzez słowo Ruś Wikingów. Nie sposób też wyobrazić sobie 

¹¹ L. Bazylow, P. Wieczorkowski, Historia Rosji, Poznań 2005, s. 15. 

¹² H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 145. 

¹³ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. 

¹⁴ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862], przypis nr 29. 

¹⁵ H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 28.


drogi, jaką przeszła nazwa ta od określenia politycznej zależności w ziemię, którą 

to zależność reprezentowała. Dzięki Kościołowi wschodniemu, który używał tego 

miana jako określenia chrześcijan obrządku wschodniego, poddanych Kijowowi, 

początkowo obca nazwa Rusini zaczęła nabywać swojskiego znaczenia opisującego 

ludy wschodniej Europy jak i oddzielających ich od łacinników, Greków czy 

Słowian Południowych¹⁶. 

Opuszczając kwestię nazwy Rusi i jej pochodzenia, która została już naświetlona, 

skupmy się przez chwilę na samej postaci Ruryka. W Powieści Minionych Lat 

jest powiedziane jedynie, że Ruryk z swoimi braćmi odpowiedział na wezwanie 

i wyruszył z ziemi Rhusów do Nowogrodu, gdzie objął rządy. Trochę więcej wiadomości 

przekazuje latopis hustyński, który określa, w jakim grodzie i kto rozkazał 

znaleźć nowego kniazia. Zastanawia jednak fakt, dlaczego właśnie w ziemi Rusów 

lub Truso kazał szukać nowego władcy. Nie wydaje się prawdopodobne by nakazał 

odnalezienie „jakiegokolwiek” wikinga w grodzie Truso. Czy Gostomysł znał więc 

Ruryka? Czy też był on może znany mieszkańcom Nowogrodu z powodu wcześniejszych 

kontaktów? W zapiskach latopisów nie znajdujemy nic więcej na temat 

ani zwierzchnika Nowogrodu ani przyszłego Kniazia. 

Przyjrzyjmy się więc temu, co działo się na zachodzie kontynentu. W 840 roku 

naszej ery umiera cesarz Ludwik Pobożny. O władzę nad rozpadającym się cesarstwem 

toczą walki jego trzej synowie: Lothar, Ludwik zwany później Niemieckim 

i Karol Łysy. W tym samym czasie nastąpił szczyt ataków wikińskich na karolińską 

Europę od Hamburga do Paryża. W latach 834–847 „nieznani” piraci kilkakrotnie 

zaatakowali i spalili miasto Dorestad. Był to port handlowy u ujścia Renu. Cel ataków 

został prawdopodobnie wybrany z powodu bogactwa jakim charakteryzował 

się ten ośrodek wymiany towarów. Król Duński Horik początkowo twierdził, że nie 

ma nic wspólnego z atakiem, a później oświadczył, że zabił kilku piratów i oczekuje 

nagrody w postaci lenna fryzyjskiego¹⁷. Po odrzuceniu jego nie tyle prośby, co ultimatum, 

ataki ponownie następowały. Wspominam tego władcę z powodu dwóch 

zdarzeń, w których brał udział, a które mają coś wspólnego z opisywaną historią. 

Otóż wydaje się, że król Danii Horik sprzymierzył się z księciem obodryckim Gostomysłem¹⁸. 

Od razu widzimy zbieżność imion księcia zachodniosłowiańskiego 

i zwierzchnika nowogrodzkiego. Obaj byli też sobie bliscy czasowo. Czas sojuszu 

duńsko-obodryckiego to ok. 844 roku, podczas gdy przybycie Ruryka do Nowogrodu 

datuje się pomiędzy 848¹⁹ a 862 rokiem²⁰. Kusząca wydaje się teza, jakoby 

był to ten sam człowiek, który w jakiś sposób, być może właśnie przy pomocy 

Duńczyków, chcących wywołać wzmiankowany wcześniej bunt Słowian przeciwko 

Waregom, dostał się znad Łaby do Nowogrodu. Jednak dalszy ciąg zapisków 

¹⁶ H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 28. 

¹⁷ E. Roesdahl, Historia Wikingów, Gdańsk 2001, s. 173. 

¹⁸ Ibidem. 

¹⁹ Ibidem. 

²⁰ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862].


musi ostudzić nasz zapał. Ludwik i Niemiecki zaatakował Gostomysła. Najprawdopodobniej 

odpowiadając na warunki sojuszu, Horik zaatakował Hamburg, co 

nie uratowało księcia obodryckiego, który poległ w boju przeciwko Ludwikowi. 

Pozostając jednak w rejonie cesarstwa Karolingów, zauważamy konungra wikińskiego, 

który najpierw pojawia się we Fryzji, by potem zaatakować w 841 r. ujście 

Renu. Konungr ten o swojsko brzmiącym imieniu Rorik, po nieudanych próbach 

wyparcia, dostaje od Ludwika i Niemieckiego wielokrotnie już spalone Dorested²¹. 

Być może konungr Rorik jest tą samą osobą, która pod imieniem Ruryk objęła panowanie 

nad Nowogrodem. Według mnie jest to o tyle prawdopodobna wersja, iż 

tłumaczy, dlaczego właśnie jego wybrano na przyszłego kniazia. Podobne wypady 

po łupy i władzę zdarzały się w tych czasach bardzo często. Wyprawy te oprócz 

korzyści majątkowych przynosiły również chwałę dowódcy i poszczególnym wojownikom. 

Sława „pogromcy” dalekiego imperium mogła poprzez kupców czy 

Waregów zmierzających na południe dotrzeć do Nowogrodu. Ruryk również po 

powrocie z zachodu mógł osobiście odwiedzić tereny swego przyszłego państwa 

czy to jako kupiec czy w innych celach. Ta opinia o nim pośród wikingów i Słowian, 

mogła sprawić że jako dowódca sprawdzony zarówno w boju, jak i rządzeniu 

wydawał się być jednym z najlepszych kandydatów, jeżeli nie najlepszym, jakiego 

można było znaleźć w Truso. Notabene dalsza historia Rorika-Ruryka kończy się 

na zachodzie mocnym akcentem. W 854 r. król Horik ginie w wojnie domowej 

przeciwko niejakiemu Gudramowi. Rok później Rorik wraz z swoim krewnym 

Godfredem przejmuje władzę nad częścią Danii²². Czy przybył tam jako mściciel 

Horika, czy tylko zwabiły go łupy i władza nad rozbitą i podzieloną Danią? Lakoniczne 

wzmianki kronikarskie nie pozwalają odpowiedzieć na to pytanie. 

Jak już wspominałem objęcie panowania w Nowogrodzie przez Ruryka miało 

miejsce według Nestora w 862 roku n.e. tudzież 6370 od stworzenia świata. Latopis 

Hustyński uzupełnia tą chronologię o władców państw ościennych: Cara Bizantyjskiego 

Michała i jego matkę Teodorę zaś u Lachów czyli Polaków Piasta. Latopisy 

dość lakonicznie opisują przejęcie władzy przez Normanów w Nowogrodzie i Kijowie. 

Według Powieści Minionych Lat: „I wybrali się trzej bracia z rodami swoimi, 

i wzięli ze sobą wszystką Ruś i przyszli do Słowien najprzód, i siadł najstarszy Ruryk, 

w Nowogrodzie, a drugi Sineus, w Białym Jeziorze, a trzeci, Truwor, w Izborsku 

[…] i byli przy nim dwaj mężowie, nie krewni jego, lecz bojarowie, i uprosili 

go [by ich puścił] do Carogrodu z rodem swoim. I poszli Dnieprem, i przechodząc 

ujrzeli gródek. I spytali: Czyj to gródek? Tamci rzekli: Byli trzej bracia: Kij, 

Szczek i Choryw, którzy zbudowali gródek ten i pomarli, a my, ród ich, siedzimy 

tu płacąc dań Chazarom. Askold tedy i Dir zostali w grodzie tym i zgromadzili 

mnóstwo Waregów, i poczęli władać ziemią polańską”²³. Latopis Hustyński uzu- 

²¹ E. Roesdahl, Historia…, s. 176. 

²² Ibidem, s. 177. 

²³ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862].


pełnia ten opis jedynie o świadectwo zbudowania przez Waregów nowych grodów 

między innymi Nowogrodu. Opisy te sugerują iż przejęcie władzy w Nowogrodzie 

i Kijowie było pokojowe. Władza nowych panów była tam przyjmowana bez najmniejszego 

sprzeciwu. Czy tak było naprawdę? Spójrzmy najpierw na opis zajęcia 

Kijowa. Askold i Dir idą na wyprawę wojenną z „rodem swoim”. Prawdopodobnie 

była to drużyna tych bojarów. Po drodze natykają się na gródek, który jak można 

wywnioskować z opisu zrobił na nich wrażenie potęgi. W dolinie Dniepru było 

zapewne wiele grodów. Być może Kijów był już wtedy węzłem komunikacyjnym, 

lub po prostu był to jeden z większych grodów tej części kontynentu. Następstwo 

wydarzeń jest wielce zastanawiające. Według latopisu kolejność była następująca: 

zostali w tym grodzie, zgromadzili wojsko i przejęli władzę. Nie wygląda to na opis 

pokojowego rozpoczęcia panowania. Wydaje się, że nawet jeżeli nie doszło do wielkiego 

rozlewu krwi i zdobycia grodu, co zapewne pozostawiło by ślad w latopisach, 

to władzę przejęto siłą. Czy podobnie rzecz się miała z Nowogrodem? Świadectwo 

zaproszenie czy to przez Gostomysła czy przez szeroko pojęte plemiona zdaje się 

temu zaprzeczać. Czemu więc i jedna i druga kronika akcentuje wzięcie z sobą 

„wszystką Ruś”²⁴ czy „liczną drużynę Rusi”²⁵? Być może w plemionach tych trwały 

walki wewnętrzne, akcentowane przecież w kronikach²⁶. Jedna z stron mogła 

wezwać wikingów jako pomoc w działaniach przeciwko drugiej stronie, lub też 

rzeczywiście jako władców mających ich poprowadzić do walki z innym stronnictwem. 

Moje poprzednie rozważania w większości opierały się na pełnej wierze latopisom 

ruskim, oraz założeniu, że osoba Ruryka jest w pełni historyczna. Z jednej 

strony prawdą jest, iż tworząc historię o przywołaniu Ruryka do objęcia panowania, 

autor Powieści Minionych Dni uzasadnił władzę dynastii Rurykowiczów jako 

jedynej mogącej sprawować rządy na Rusi, lecz z drugiej strony odpowiedzmy 

sobie na jedno pytanie. Po co wymyślać obcą dynastię skoro można „stworzyć” 

mit własnej? Fakt zagranicznego pochodzenia nie uszlachetnia władców. Jednak 

uważam, że jeden istotny argument przemawiał za opisaniem obcości dynastów, 

prawda historyczna i pamięć rodowa Rurykowiczów. 

Wypada się jednak zastanowić czemu Waregowie przybyli na te tereny. W tym 

miejscu trzeba się oprzeć na źródłach arabskich z tego okresu. Opisani w nich są 

Normańscy Rusowie, handlujący min. z Chazarami i Bułgarami nadwołżańskimi²⁷. 

W omawianym okresie państwa te, a zwłaszcza ich stolice były wielkimi 

centrami handlu pomiędzy światem arabskim i Europą Wschodnią. W relacji Ibn 

Rostecha opisany jest proces handlu, jakim zajmowali się Rusowie. Jest tam powie- 

²⁴ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. 

²⁵ Latopis hustyński…, rok 862. 

²⁶ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]; Latopis hustyński…, rok 848. 

²⁷ Ibn Rostech, O słowianach wschodnich, [w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, 

red. G. Labuda, s. 120.


dziane że „Urządzają oni najazdy na Słowian”²⁸. Jak wynika z dalszego przekazu 

źródła podczas tych najazdów Wikingowie rabowali cały dobytek Słowian, a ich 

samych brali w niewolę. Następnie wywozili ich do Chazarów i Bułgarów i tam 

sprzedawali za arabskie srebro. O wielkości tego handlu mogą świadczyć znaleziska 

srebrnych monet jakie poczyniono na terenie Półwyspu Skandynawskiego, 

głównie w Szwecji. W samej Szwecji znaleziono blisko 80 000 takich monet z lat 

800–1015²⁹. Poza niewolnikami transakcje te obejmowały również skóry soboli, 

popielic i innych zwierząt futerkowych. Wymiana ta oraz handel z Cesarstwem 

Bizantyjskim znacznie wzbogacały biorących w nim udział Waregów. Prawdopodobnie 

właśnie by móc kontrolować ten handel lub by go wzmocnić Rusowie 

zdecydowali się objąć władzę w przyszłej Rusi. Dlatego też na początku władza 

ta swe centrum miała na północy gdzie istniał szlak prowadzący do Chazarów 

i Bułgarów. Dlaczego więc centrum państwa przeniesiono do Kijowa? Być może 

z powodu wzmagającego się obrotu z Bizancjum. Wskazywałby na to fakt podpisania 

przez Książąt Ruskich traktatów handlowych z Cesarstwem wspominanych 

w latopisach³⁰. Handel ten odbywał się na sposób podobny do wypraw kupieckich 

do Chazarów organizowanych przed powstaniem Księstwa Kijowskiego. Opisuje 

to dokładnie cesarz Konstantyn Porfirogeneta³¹. Nakreśla on drogę jaką musieli 

przebyć kupcy Ruscy płynący handlować z Bizancjum. Ciekawym jest fakt, że nazwy 

zapór jakie muszą przebywać kupcy podaje w dwóch językach ruskim (czyli 

normańskim) i słowiańskim. Cesarz pisze, że w listopadzie Rusowie opuszczają 

Kijów i wyruszają do Słowian, przebywając u nich całą zimę. Na wiosnę Słowianie 

budują małe łodzie, wyposażają w różne towary, a następnie te płyną w dół rzek 

ku Morzu Czarnemu³². Z tego opisu wynika, poza już wcześniej zaznaczonym 

rozróżnieniem pomiędzy Rusami a Słowianami, jeden niezbity fakt. Być może nie 

podstawą, ale na pewno ważnym elementem gospodarki ruskiej był handel czy to 

z Bizancjum, czy z Chazarami lub Bułgarami. Towar zabierany siłą lub w formie 

daniny Słowianom, był sprzedawany częstokroć razem z nimi samymi w dalekich 

krajach za srebro. Dla Waregów taki model gospodarki oznaczał maksymalny zysk 

przy minimalnych kosztach. Prawdopodobnie dlatego właśnie Rusowie zdecydowali 

się na budowę państwa na wschodzie Europy. 

Mimo tylu niewiadomych i znaków zapytania, fakt powstania państwa ruskiego 

jest niezaprzeczalny. Księstwo, które swoje centrum znalazło w węźle komunikacyjnym 

jakim był Kijów, zostało ostatecznie umocnione przez Włodzimierza 

Wielkiego. Obrzęd chrztu jakiemu się poddał w imieniu swojego państwa, rozpoczął 

nową epokę w dziejach Rusi. Jednak dla ludu zgromadzonego wokół księcia 

²⁸ Ibidem. 

²⁹ E. Roesdahl, Historia…, s. 102. 

³⁰ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6415 [907]. 

³¹ Konstantyn Porfirogenteta, O żegludze Rusów na Dnieprze, na Morzu Czarnym i o Lędzienach, 

[w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, s. 225–228. 

³² Ibidem.


i patriarchy ważnym symbolem pozostawał wciąż protoplasta rodu książęcego 

— Ruryk. 

Изложение (abstrakt) 

Цель статьи это показане проблемы рождения Русского Княжества с как 

наиболее широкой перспективы. Автор предлагает повторное посмотрение на 

этот интересный период истории Руси и выход за рамки стандартных знаний 

об этих событиях. В статье автор занялся главным образом проблемами: 

лица Рюрика, происхождения названия Русь и причин экспансии Варэгув 

на восточных славян. Свои рассуждения автор основал прежде всего на 

Хустынским Латописе и Рассказе давно минувших дней. Выводы из этих 

дел были поддержаны информациями из хроник арабских и греческих, 

из периода возникновения киевского княжества. Эти информации были 

сопоставлены с теориями норманистув и антынорманистув изображающими 

два взгляда на историю Руси. 

Łukasz Jończyk — ukończył studia licencjackie historii na Uniwersytecie Śląskim, 

kontynuuje ten kierunek na studiach magisterskich. Wiceprezes Studenckiego Koła 

Naukowego Historyków uś. Interesuje się cesarskim Rzymem w dobie panowania 

Antoninów i Sewerów, historią wikingów, a zwłaszcza ich wyprawami od Bagdadu 

po Amerykę Pn. oraz szeroko pojętą historią Śląska, zwłaszcza kontaktów polskoniemieckich 

i problemem narodowości śląskiej na tym terenie. 

Kontakt: lukasz-jonczyk@o2.pl

Agata Muszyńska 

Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku 

oczami Mikołaja Bierdiajewa 

Niedługo przed śmiercią, w 1948 roku, wybitny rosyjski filozof Mikołaj Bierdiajew¹ 

ukończył swoją Autobiografię filozoficzną, w której o renesansie kulturowym 

w Rosji napisał: „Wiele z twórczego wysiłku tamtych lat weszło do dalszego rozwoju 

kultury rosyjskiej i obecnie jest chlubą wszystkich kulturalnych Rosjan. Wtedy 

jednak był to zachwyt twórczym wysiłkiem, nowością, walką, wyzwaniem. W tamtych 

latach Rosja otrzymała wiele talentów. Była to epoka budzenia się w Rosji samodzielnej 

myśli filozoficznej, rozkwitu poezji i wyostrzenia smaku estetycznego, 

religijnych niepokojów i poszukiwań […] Pojawili się nowi twórcy, otworzono nowe 

źródła życia twórczego, postrzegano nowe zorze, jednoczono poczucie schyłku 

i zguby z poczuciem początku i nadzieją na przemienienie życia”². 

W całej Europie ostatnie dziesięciolecia przed i wojną światową to czas spokoju, 

postępu i niebywałego rozkwitu kulturalnego, belle epoque — piękna epoka, 

której drugim, bardziej mrocznym rysem był nieokreślony niepokój przed tym co 

ma nadejść w nowym stuleciu i przeczucie nadciągających katastrof, owego schyłku 

i zguby. W Rosji jednak odrodzenie kulturalne na przełomie xix i xx wieku 

było zjawiskiem wyjątkowym. Jak pisał Bierdiajew, narodowi rosyjskiemu nigdy 

nie było dane w pełni przeżyć nowożytnego renesansu w takim wymiarze, jak to 

miało miejsce na Zachodzie, we Włoszech czy Niderlandach. Kulturalna elita kraju 

stanowiła zawsze jedynie cienką warstewkę w społeczeństwie, a i tak przez stulecia 

była tłamszona przez carski reżim. Nie mając wcześniej szansy partycypować 

w pięknie renesansu, Rosja doświadczyła wszelako w pełni wszystkich jego wyna- 

¹ Bierdiajew był bardzo płodnym autorem. Spod jego pióra wyszły 43 książki i 440 artykuły. Spośród 

najważniejszych jego dzieł można wymienić: Filozofia Wolności (1911, 1955), Sens Twórczości. 

Próba usprawiedliwienia człowieka (1915; 2001), Nowe średniowiecze (1924; 1997), Sens 

historii (1923; 2002), Autobiografia filozoficzna (1949; 2002), Egzystencjalna dialektyka Boga 

i człowieka (1952; 2004), Filozofia nierówności. Listy do nieprzyjaciół. Rzecz o filozofii społecznej 

(1923, 2006), Królestwo Ducha i królestwo cezara (1951; 2003), Światopogląd Dostojewskiego 

(1968, 2004), Źródła i sens rosyjskiego komunizmu (1955, 2005), Niewola i wolność człowieka. 

Zarys filozofii personalistycznej (1972; 2003), Rozważania o egzystencji. Filozofia samotności 

i wspólnoty (1934, 2002), Rosyjska idea (1946, 1999). [W nawiasach podano daty pierwszych wydań 

w oryginale i najnowszych wydań polskich]. 

² M. Bierdiajew, Autobiografia filozoficzna, Kęty 2002, s. 124.

26 Agata Muszyńska 

turzeń, które doprowadziły europejską cywilizację do głębokiego kryzysu³. Swój 

własny renesans Rosjanie przeżyli dopiero na przełomie xix i xx wieku, krótko 

i gwałtownie. Choć w całej Europie kultura wówczas niebywale kwitła, nigdzie nie 

została tak brutalnie unicestwiona, jak w 1917 roku w Rosji, gdy nadeszła bolszewicka 

apokalipsa. 

Rosyjski renesans kulturowy, „Srebrny wiek”, był zjawiskiem bezprecedensowego 

rozkwitu sił twórczych i ożywionej działalności rosyjskich artystów, malarzy, 

kompozytorów, pisarzy, a nade wszystko filozofów. Za przewodnika po tej 

szczególnej epoce, posłuży nam jeden z nich, autor przytoczonego na początku 

cytatu — Mikołaj Bierdiajew. Był on z jednej strony czołowym przedstawicielem 

rosyjskiego renesansu kulturowego, z drugiej zaś pierwszym, który wprowadził 

do kulturoznawstwa to pojęcie⁴. Jego życiorys, mimo iż jest biografią niezwykłej 

indywidualności, zawiera w sobie wiele elementów typowych dla biografii innych 

twórców owej epoki. 

Bierdiajew urodził się 18 marca 1874 roku w Obuchowie koło Kijowa. Jego ojciec 

pochodził z rodu o wojskowych tradycjach, matka zaś miała korzenie francuskie 

i po części także polskie, dlatego rodzina młodego Mikołaja utrzymywała bliskie 

stosunki z Branickimi. Bierdiajew w dorosłym życiu wyrzekł się swojego arystokratycznego 

pochodzenia — jego niechęć do wojskowych sprawiła, że szybko porzucił 

szkołę kadetów i zdecydował się zdawać na uniwersytet. Od dziecka przejawiał 

skłonność do filozofii i już wówczas wiedział, że jej właśnie chce poświęcić życie. 

Poszukiwanie własnej drogi nie było jednak łatwe. Charakterystycznym rysem 

w biografii Bierdiajewa, podobnie jak w przypadku innych filozofów tego okresu 

był epizod marksistowski. W latach 90 xix wieku marksizm był zjawiskiem na tyle 

istotnym, że nie można było wobec niego pozostać obojętnym. Bierdiajew także 

zainteresował się tym ruchem, co tłumaczył wynikało z jego buntowniczej, rewolucjonistycznej 

natury. Jak sam pisał: „skłonny jestem przypuszczać, że te same 

motywy doprowadziły mnie do rewolucji i do religii. W obu przypadkach czułem 

niechęć do zadowalania się «tym światem», chciałem wyjść z «tego świata» ku 

«innemu światu»”⁵. 

Za udział w ruchu socjalistycznym, Bierdiajew został dwukrotnie aresztowany 

— za drugim razem, w 1898 roku zesłano go do Wołogdy, gdzie przebywał 3 lata. 

Tam zaczął sobie zdawać sprawę, że jego wyobrażenie marksizmu nie jest tożsame 

z tą wizją, jakiej hołdowali jego towarzysze. Bierdiajew zbyt mocno dążył do 

transcendencji, czując niechęć do praktycznej, doczesnej strony życia, marksizm 

zaś, jak się okazało, był zainteresowany wyłącznie „tym światem”. Z biegiem czasu 

także sami marksiści coraz mocniej odsuwali się od Bierdiajewa. Jeden z socjalde- 

³ M. Bierdiajew, Nowe średniowiecze, Komorów 1997, s. 82–83. 

⁴ Por. I. Bikkułowa, Przełom wieku xix i xx — „Srebrny Wiek” kultury rosyjskiej, [w:] Wschodni 

rocznik humanistyczny, t. V za 2008 r., s. 160. 

⁵ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 101.

Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 27 

mokratów, który wraz z nim przebywał na zesłaniu w Wołogdzie, z wykształcenia 

psychiatra, ukradkiem badał stabilność emocjonalną Bierdiajewa, uważając jego 

idealizm i poszukiwania metafizyczne za widomą oznakę choroby psychicznej. 

Ostatecznie więc Bierdiajew poszedł za prądem, który inny wybitny rosyjski filozof 

tego okresu Sergiusz Bułgakow, określił: „od marksizmu do idealizmu”⁶, stał 

się filozofem religijnym. 

Bierdiajew często podkreślał, że jest kontynuatorem myśli trzech wielkich myślicieli 

xix wieku: Fiodora Dostojewskiego, Włodzimierza Sołowjowa i Mikołaja 

Fiodorowa. Obecnie są oni uznawani za prekursorów renesansu filozoficzno-religijnego 

w Rosji, choć, co symptomatyczne, tylko Sołowjow był profesjonalnym 

filozofem. Dostojewski, niestrudzony piewca rosyjskiej duszy, był przede wszystkim 

pisarzem, choć filozofującym. Pisarzem-prorokiem, jak określa go profesor 

Andrzej Walicki⁷. Dążenie do zatarcia granicy miedzy dyskursem filozoficznym 

a literackim, stanie się zresztą charakterystyczną cechą renesansu rosyjskiego. 

Trudno jest uchwycić w dziełach tego okresu granicę między literaturą a filozofią 

— pisarze stawali się filozofami, filozofowie często mieli zacięcie literackie⁸. Charakterystyczne 

jest także to, że mimo religijnego — chrześcijańskiego charakteru 

rosyjskiego renesansu, było to chrześcijaństwo mierzące się z wszelkimi problemami 

nowoczesności, a filozofowie tego nurtu niejednokrotnie głęboko wierzyli 

w postęp. Do tego stopnia, że wspomniany Mikołaj Fiodorow nie wahał się za 

najważniejszą misję ludzkości uznać wskrzeszenie wszystkich ludzi, którzy kiedykolwiek 

żyli na ziemi; przywrócenie ich do życia ku chwale Boga, ale całkiem 

dosłownie, dzięki postępowi naukowemu i technologicznemu. Fiodorow był zresztą 

prywatnie wielkim ekscentrykiem, z własnej woli żyjącym na granicy ubóstwa 

i prawdopodobnie w celibacie, potępiał bowiem instynkt prokreacyjny człowieka. 

Jako bibliotekarz w Muzeum Rumiancewa, zadziwiał odwiedzających je intelektualistów 

swoją erudycją i śmiałością propagowanych przez siebie idei⁹. Religię 

z nauką usiłował pogodzić także Włodzimierz Sołowjow, syn słynnego historyka 

Sergiusza Sołowjowa. Uznawał on w zupełności teorię ewolucji, uważając jednakże, 

że na każdym ważnym jej etapie, konieczna była boska interwencja. Kolejnym 

stadium ewolucji człowieka, według Sołowjowa będzie człowiek duchowy, który 

osiągnąwszy moralną doskonałość, zostanie dzięki boskiej łasce przebóstwiony¹⁰. 

Idea doskonalenia duchowego zarówno jednostek, jak i społeczeństw, będzie odtąd 

⁶ Bułgakow także zaczynał jako marksista. Zmiana w jego światopoglądzie w kierunku filozofii 

religijnej wiązała się z głębokim kryzysem egzystencjalnym i nawróceniem, które przeżył. Od 

marksizmu do idealizmu to tytuł zbioru szkiców Bułgakowa. Por. S. Mazurek, Rosyjski renesans 

religijno-filozoficzny, Warszawa 2008, s. 137–138. 

⁷ 

A. Walicki, Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 

2005, s. 479. 

⁸ S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 35. 

⁹ Ibidem, s. 45–46. 

¹⁰ Ibidem, s. 67–68.


częstym lejtmotywem rosyjskiego renesansu. Największym osiągnięciem wszystkich 

trzech prekursorów renesansu było jednak przesunięcie całej rosyjskiej kultury 

filozoficznej w kierunku religii i próba pogodzenia jej zarówno z nowoczesną 

nauką, jak i kulturą¹¹, co niejednokrotnie wiązało się już na wstępie z krytyką 

anachronicznego, historycznego chrześcijaństwa. 

Od tej krytyki rozpoczął także swoje rozmyślania Bierdiajew. Historyczne 

chrześcijaństwo uważał za sztuczne, było ono według niego jedynie symboliczną 

egzemplifikacją wiary, a nie wiarą żywą. Dogmaty, obrzędy, tradycje i nakazy przysłaniały 

to, co powinno być najistotniejsze, czyli Boga. Jak pisze w Autobiografii 

filozoficznej: „W istocie zawsze uważałem, że chrześcijaństwo zostało skażone, aby 

zadowolić ludzkie instynkty, aby usprawiedliwić swoje odejście od wypełniania 

przykazań Chrystusa […] Chrześcijaństwo nie tylko nie było realizowane w życiu, 

co zawsze można wyjaśnić grzesznością ludzkiej natury, ale zostało też skażone 

w samej nauce, aż do samej dogmatyki. Wymyślono usprawiedliwianie swoich 

poglądów na bazie nauki chrześcijańskiej. Niegodziwości chrześcijan nie mają 

sobie równych w historii”¹². 

W istocie była to druzgocąca krytyka, wynikająca jednakże w dużej mierze 

z charakteru Bierdiajewa, który ponad wszystko umiłował wolność, a chrześcijańska 

ortodoksja, z jej pokorą i stłamszeniem człowieka, była, jego zdaniem, wolności 

wroga. Podobnie traktował ideę piekła, którą według niego wymyślili ludzie, 

pragnący piekła dla innych, ale nigdy dla siebie. Świadomość wiecznych mąk 

piekielnych i histeryczny strach przed nimi przez całe stulecia pozwalały rządzić 

ludzkimi masami. Bierdiajew, mimo głębokiej wiary, nie cierpiał więc zinstytucjonalizowanego 

Kościoła, choć nigdy z niego nie odszedł. W korpusie kadetów, 

za czasów młodzieńczych, wywołał skandal, otrzymując jedynkę z religii, w dwunastostopniowej 

skali. Nie potrafił bowiem nauczyć się liturgii prawosławnej, tak 

sztuczna mu się wydawała. Wewnętrznie, jak często powtarzał, zawsze pozostawał 

„religijnym anarchistą” i ideę Boga rozwijał zupełnie bez udziału Kościoła, 

przede wszystkim jako ideę wolności¹³. Kwintesencję tych rozmyślań wyrażają 

słowa: „Religia nie jest poczuciem zależności człowieka, ale jest poczuciem niezależności 

człowieka. Jeśli nie ma Boga, to człowiek jest istotą całkowicie zależną 

od przyrody i społeczeństwa, od świata i państwa. Jeśli jest Bóg to człowiek jest 

istotą duchowo niezależną”¹⁴. 

Filozofia Bierdiajewa, gdyby próbować ją zaliczyć do jakiejś kategorii, to refleksja 

egzystencjalistyczna i personalistyczna, przykładająca szczególną wagę 

do autonomicznej i wolnej jednostki. Bierdiajew jednak zawsze bronił się przed 

klasyfikowaniem go do jakiegokolwiek nurtu, w ogóle nie przepadał za filozofią 

¹¹ Ibidem, s. 81–83. 

¹² M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 61–62. 

¹³ Por. R. Paradowski, Mikołaj Bierdiajew i Fiodor Stiepun o wolności. Wolność jako wierność, [w:] 

Emigracja rosyjska. Losy i idee, red. R. Bäckner, Z. Karpus, Łódź 2002, s. 103–109. 

¹⁴ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 158.


akademicką i pogardzał naukową sławą. Nawet na nieformalnych spotkaniach 

w różnorodnych kółkach dyskusyjnych, nie czuł się do końca swobodnie, choć był 

wytrawnym mówcą i trudnym do przegadania dyskutantem. Wspominając ten 

okres, Bierdiajew pisze o żarliwych polemikach i egzotycznych pomysłach jego 

kolegów, jak na przykład zorganizowane przez największych pisarzy „misteria Dionizosa”, 

których uczestnicy liczyli, że w barwnym tanecznym korowodzie uda im 

się osiągnąć ekstazę. 

Na skraju tego artystycznego upojenia, przebłyskiwał jednak stale trudny do 

zdefiniowania lęk i przeczucie nadciągającej burzy, bardziej lub mniej uświadomione. 

Ten mrok czający się w najdalszych zakątkach ludzkich serc, wyczuwalny 

był także w poezji. Dekadencki pesymizm był charakterystyczną cechą rosyjskich 

symbolistów¹⁵ — warto wspomnieć o takich nazwiskach, jak Fiodor Sołogub, Zinaida 

Hippius, Walery Briusow, Andrzej Bieły czy Aleksander Błok. Jeden z licznych 

wierszy tego ostatniego można w tym miejscu zacytować: 

(tłum. Jan Lechoń) 

Złowrogi jest wieczorny chłód, 

Ten wiatr, wyjący jakby w trwodze, 

I tajemniczy słychać chód. 

Jak trwożny tupot nóg na drodze. 

Dogasający zorzy pas 

Jak przypomnienie bólów życia, 

Widomy znak, że zamknął nas 

Fatalny krąg, nie do rozbicia. 

lipiec 1902¹⁶ 

Błok urodził się w 1880 roku. Bardzo wcześnie zaczął tworzyć, a jego mroczna 

liryka, w której panoszy się zło i śmierć, doskonale ilustruje niewypowiedziany 

niepokój, charakterystyczny dla Fin de siècle. Noc i zamglony wieczór to jedyne 

istotne pory dnia w wierszach Bloka, pogrzeb, trumna, śmierć to najczęstsze ich 

motywy. Posępną melodię tych czasów ujął on w swoim najbardziej osobistym 

dziele, niedokończonym poemacie Odwet, gdzie tło dla opowieści o „demonie” 

(symbolizującym buntowniczy indywidualizm schyłkowej epoki) stanowi historia 

Rosji i Europy przełomu xix i xx wieku. Błok zmarł w 1921 roku, przeżywszy ledwie 

kilka ciężkich, jałowych lat w Rosji porewolucyjnej. Był w tym czasie już poważnie 

chory — świadomość nadchodzącej śmierci przeplatała się w nim z poczuciem, że 

jego czas, jako artysty już minął, bo nadeszła zupełnie nowa epoka¹⁷. 

¹⁵ Więcej na temat symbolizmu i jego przedstawicieli zob. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury 

rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 543–550. 

¹⁶ A. Błok, Wiersze i poematy, wybór i słowo wstępne W. Kazaniecki, Białystok 1987, s. 58. 

¹⁷ W. Kazaniecki, Słowo wstępne, [w:] A. Błok, Wiersze i poematy…, s. 5–41.


Rzeczywiście ten twórczy, artystyczny klimat rosyjskiego renesansu załamał 

się wraz z tragedią roku 1917. I mimo że spodziewano się jej, podświadomie nawet 

oczekiwano, zastraszająca gwałtowność zmian sprawiła, że nawet najwybitniejszym 

umysłom tej epoki trudno było zrozumieć, co się tak naprawdę stało. Wasilij 

Rozanow, jeden z najoryginalniejszych filozofów xx wiecznego renesansu, napisał 

wówczas swoje najwybitniejsze dzieło, „Apokalipsa naszych czasów”, będące 

zapisem dzień po dniu życia w pierwszych miesiącach po rewolucji, z prawdziwą 

goryczą i cynizmem ukazujące bankructwo chrześcijaństwa, które doprowadziło 

do takiej katastrofy. Według Rozanowa bolszewizm był karą za grzechy rosyjskiego 

narodu¹⁸. Sam Bierdiajew także uważał, że rewolucja jest zjawiskiem, za które 

odpowiedzialny jest cały naród rosyjski. Przewidywał ją od dawna, prognozując 

jednocześnie jej wampiryczny i nieludzki charakter. Choć, jak sam pisał, podczas 

rewolucji lutowej czuł się obcy i niepotrzebny, dokonał heroicznego czynu powstrzymując 

w płomiennym przemówieniu wojsko przed strzelaniem do tłumu, 

który demonstrował na ulicach Moskwy. Nawet oblężenie Moskwy przez bolszewików 

w październiku 1917 roku i wybuchające pod oknami pociski, nie oderwały 

go od pracy; zachowywał wówczas, według relacji Eugenii Rapp¹⁹, stoicki wręcz 

spokój, charakterystyczny dla ludzi o zahartowanym duchu. 

Oprócz załamania duchowego, nowy system oznaczał też dla twórców renesansu 

głębokie zmiany w powszednim życiu. Komunizm, ze swej natury antyinteligencki, 

nie znosił światłych umysłów i oryginalnych twórców. Szczególną 

nienawiścią darzył filozofów, bowiem w jednolitym komunistycznym państwie 

mogła istnieć tylko jedna słuszna filozofia. 

Rozpoczął się okres inwigilacji i prześladowań. Bierdiajew, z właściwą sobie 

odwagą, organizował u siebie w mieszkaniu spotkania dyskusyjne, gdzie przy herbacie 

brzozowej i marchwiowych ciasteczkach oraz w przejmującym chłodzie, 

rozmawiano nad różnorodnymi problemami. Był to okres, kiedy Zachód jeszcze 

nie do końca rozumiał, co się w Rosji stało. W zagranicznych gazetach ukazywały 

się bardzo naiwne artykuły; jeden z nich wydrukowany we francuskim piśmie, 

wspominał o wolności słowa w rewolucyjnej Rosji, czego dowodem były co 

wtorkowe spotkania bogatej inteligencji u znanego myśliciela Bierdiajewa. Jako, 

że funkcjonował już wówczas zakaz wszelkich zebrań, artykuł ten mógł sprowadzić 

na filozofa nawet wyrok śmierci. W istocie Bierdiajew już w 1921 roku został 

pierwszy raz aresztowany i oskarżony o szpiegostwo. Interesujący jest wpis do protokołu 

czekisty, który go zatrzymał: „Bierdiajew oświadczył, że jest przeciwnikiem 

bolszewizmu, ponieważ jest chrześcijaninem”²⁰. Po przesłuchaniu przez samego 

Dzierżyńskiego i Kamieniewa, został zwolniony, ale już rok później, po kolejnym 

¹⁸ L. Kiejzik, Idea rosyjska w pismach myślicieli rosyjskich xix i xx wieku, [w:] Emigracja rosyjska…, 

s. 32. 

¹⁹ Siostra Lidii Bierdiajewowej, żony Mikołaja Bierdiajewa. 

²⁰ Cyt. za: M. Szulakiewicz, Mikołaj Bierdiajew jako krytyk filozofii transcendentalnej, [w:] Emigracja 

rosyjska…, s. 112–113.


aresztowaniu, otrzymał nakaz opuszczenia radzieckiej Rosji pod groźbą rozstrzelania. 

Opuszczał Rosję ze smutkiem, nie spodziewając się, że już nigdy do niej nie 

powróci. Rozpoczęła się nowa rzeczywistość: dla Rosji i tych co w niej pozostali 

— przerażający komunizm, dla rzesz pisarzy, filozofów, artystów — emigracja. 

Bierdiajew udał się najpierw do Berlina, gdzie brał udział w powołaniu Rosyjskiego 

Instytutu Naukowego i Rosyjskiej Akademii Religijno-Filozoficznej, 

a w 1924 roku do Paryża. Tam też przeniesiono Akademię i uruchomiono jej organ 

prasowy — Put. Bierdiajew dość szybko zaklimatyzował się na Zachodzie, czuł się 

zresztą człowiekiem kultury zachodniej, który przyjechał podzielić się „rosyjskimi 

myślami” — eschatologicznym poczuciem losów historii, myślami zrodzonymi 

z doświadczenia rewolucji i komunizmu, świadomością kryzysu historycznego 

chrześcijaństwa, rosyjską krytyką racjonalizmu i wieloma innym. Żona Bierdiajewa 

w swoich pamiętnikach przytoczyła jego słowa, które poniekąd tłumaczą 

stosunek filozofa do Zachodu: „Kiedy Rosjanin powie «to filozofia», oznacza to 

dla niego coś niepoważnego, co nie ma szczególnego znaczenia. Oto, dlaczego tak 

trudno jest mi się kontaktować z Rosjanami i tak łatwo z cudzoziemcami. Cudzoziemcy 

cenią intelekt i stawiają go ponad emocjami”²¹. 

Paryż był wówczas dla rosyjskiej inteligencji, wydalonej z własnej ojczyzny, 

centrum kulturalnym i duchowym. Tutaj, w 1922 roku znalazł się Sergiusz Bułgakow 

i tu właśnie napisał obie swoje trylogie, wielką i małą, w tym piękną opowieść 

o aniołach, pt. Drabina Jakubowa. Jeszcze w 1919 roku do Paryża przybył Lew 

Szestow, obdarzony bodaj największym talentem literackim filozof nurtu renesansu 

religijnego. Przyjeżdżali myśliciele, poeci, pisarze. Przez chwilę we Francji 

przebywał Leonid Andriejew, autor Dziennika Szatana, jednak ostatecznie, powodowany 

tęsknotą zamieszkał w Finlandii, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów 

od granicy rosyjskiej. W Paryżu przez długi czas żył i tworzył Marc Chagall, wydalony 

z Rosji z powodu żydowskiego pochodzenia i tematyki swoich prac, które 

ku irytacji władz nie gloryfikowały heroizmu czynu sowieckiego. Przez kilka lat 

we francuskiej stolicy przebywał także jeden z najwybitniejszych kompozytorów 

rosyjskich, twórca baletu „Święto wiosny” — Igor Strawiński, a międzynarodowa 

publiczność na deskach Théâtre Mogador zachwycała się Ballets Russes, „Rosyjskimi 

Baletami” genialnego Siergieja Diagilewa²². Rosyjska muzyka i balet stały się 

²¹ Cyt. za: L. Bierdiajew, Zawód: żona filozofa, Kęty 2004, s. 13. Wspomnienia Lidii Bierdiajewowej 

są bezcennym uzupełnieniem autobiografii jej męża — prowadziła je w latach 1934–1945, opisując 

na tle wydarzeń politycznych swoje codzienne życie z Ni, jak go zdrobniale nazywała, relacjonując 

postępy nad jego pracę twórczą, którą nieustannie prowadził, mimo doskwierających 

im obojgu trudnych warunków bytowych i zwierzając się z głębokiego uczucia, jakie ich łączyło. 

²² Był to zespół baletowy, powołany do życia przez Diagilewa w 1909 roku i złożony z największych 

gwiazd rosyjskiej sceny muzycznej. Diagilew współpracował z najlepszymi kompozytorami, 

scenarzystami i choreografami a jego Balety przez cały okres swojego istnienia (czyli do śmierci 

Diagilewa w 1929 roku) odnosiły ogromne sukcesy na całym świecie, por. L. Bazylow, Historia…, 

s. 712–714.


wówczas bardzo modne, a wpływ, jaki wywarły na charakter europejskiej sztuki 

w pierwszej połowie xx wieku jest nie do przecenienia²³. 

Większość najznakomitszych postaci rosyjskiego renesansu kulturowego znalazła 

się na emigracji. Ci, którzy pozostali w Rosji, przeżywali ciężkie chwile. Atmosferę 

tych czasów odzwierciedla porażający autentyzmem i przepełniony żalem 

fragment poematu Requiem Anny Achmatowej²⁴ z listopada 1935 roku: 

To było, gdy uśmiechał się jedynie 

Ten, co umarł, ze spokoju rad. 

Jak zbędny wisior chybotał się w zimie 

Obok swych więzień Leningrad. 

Oszalałe od męki konania, 

szły skazańców pułki dzień cały, 

I krótką piosenkę rozstania 

Parowozów gwizdki śpiewały. 

Gwiazdy śmierci stały nad nami, 

Ruś niewinna wiła się na bruku 

Pod zakrwawionymi butami 

I oponami „czarnych kruków”²⁵. 

Wielu ginęło w łagrach, jak choćby Osip Mandelsztam, poeta żydowskiego 

pochodzenia, najbardziej znany, obok Achmatowej, przedstawiciel akmeizmu²⁶. 

Na zesłaniu przebywał na osobisty rozkaz Stalina, z powodu kontrowersyjnego 

wiersza, przedstawiającego górala kremlowskiego i jego zwyrodniałe otoczenie. 

Mandelsztam nie przeżył zsyłki, pokonała go sowiecka rzeczywistość, do której 

usiłował się wpasować, w desperacji pisząc nawet Odę do Stalina. Nie zmieniło to 

jego losu. Spuścizna Mandelsztama przetrwała, dzięki ofiarności jego żony Nadieżdy, 

która przez kilkadziesiąt lat ukrywała ją przed komunistami. Przykład ten 

pokazuje brutalną rzeczywistość radzieckiej Rosji, krwiożerczą wobec wszelkich 

przejawów twórczej myśli. 

²³ Więcej na temat tej szczególnej epoki w dziejach rosyjskiej muzyki zob. K. Meyer, Dymitr Szostakowicz 

i jego czasy, Warszawa 1999, passim. 

²⁴ Bodaj najwybitniejsza poetka rosyjska, nazywana duszą rosyjskiego Srebrnego Wieku (przez 

Żdanowa natomiast „skrzyżowaniem prostytutki z zakonnicą”). Żyła w latach 1889–1966. Początkowo 

tworzyła w nurcie akmeizmu. Po rewolucji bolszewickiej z trudem tolerowana przez 

władze, miała wielkie trudności z publikację swoich utworów. Napisała ich wiele, o bardzo różnorodnej 

tematyce: od subtelnych liryków, poprzez uniwersalne poematy (Requiem), aż po prace 

historyczne o Puszkinie. 

²⁵ Akme znaczy szczyt. Gumilow, Achmatowa, Mandelsztam w przekładach Leopolda Lewina, 

Warszawa 1986, s. 294–297. 

²⁶ Przedstawiciele akmeizmu sprzeciwiali się mglistości symbolizmu i postulowali odejście od 

wieloznaczności w poezji na rzecz jasności i harmonii w ukazywaniu świata, zob. L. Bazylow, 

Historia…, s. 550.


W środowiskach emigranckich paradoksalnie cieszono się wolnością. Cieszył 

się Bierdiajew, dla którego wyjazd z Rosji był ciosem, ale możliwość nieskrępowanej 

pracy twórczej — błogosławieństwem i w pewnym sensie rekompensatą. W 1936 

roku napisał Nowe Średniowiecze, działo będące syntezą i najpełniejszym wyłożeniem 

jego poglądów historiozoficznych. Wydaje się, jakby była to dość dramatyczna 

próba zrozumienia przyczyn rewolucji bolszewickiej i odkrycia tego, co ma 

być po niej. Bierdiajew przede wszystkim wskazuje na cykliczność epok i pewną 

powtarzalność historii. Po starożytności nastało średniowiecze, epoka barbarzyństwa 

i naukowego wstecznictwa, ale także epoka mistyki i rozwiniętej duchowości. 

Obala mit „mroków średniowiecza”, jako okresu zupełnego upadku kultury. 

„Średniowiecze nie jest epoką mroku, ale epoką nocną”²⁷, pisze, a noc wcale nie 

jest gorsza od dnia, jest po prostu inna. W średniowieczu człowiek żył skierowany 

zawsze ku niebu, ku wieczności i doskonałości. To dało mu siły, aby w renesansie 

dokonać twórczej eksplozji i kulturalnego odrodzenia. Jednakże humanizm, 

który postawił człowieka w centrum świata i poznania, nie mógł trwać wiecznie. 

Im bardziej ludzkość oddalała się od Boga, uważając się za samowystarczalną, 

w tym większy kryzys wchodziła cywilizacja. Początek xx wieku to apogeum owego 

kryzysu. Człowiek staje na progu nowej epoki, ale jest wyczerpany i duchowo 

wyjałowiony. Nauka nie odpowiedziała na wszystkie jego wątpliwości, humanizm 

nie dotrzymał swoich obietnic. Człowiek zdał sobie sprawę z tego, że w obliczu 

świata stoi zupełnie samotny i zaczął gorączkowo poszukiwać religii. Znalazł ją 

w komunizmie, który jednak jest religią fałszywą, bo nie buduje Królestwa Bożego, 

ale Królestwo Antychrysta. Jedynym środkiem do przezwyciężenia komunizmu 

jest odnowa duchowa ludzkości, w pierwszej kolejności narodu rosyjskiego, który 

sam siebie doprowadził do katastrofy. Komunizm nie jest zjawiskiem trwałym, 

ludzkość wchodzi bowiem w nową epokę, ponownie w epokę nocną, uduchowioną, 

w nowe średniowiecze. 

W tej swoistej ciszy przed burzą, jaką stanowiły ostatnie dziesięciolecia „długiego 

xix wieku”, Rosja zadziwiła świat ogromem swoich możliwości kulturalnych. 

Była to twórczość wyrosła na gruncie tradycji rosyjskich, ale odpowiadająca też 

najwyższym europejskim standardom i stanowiła istotny składnik całego europejskiego 

życia kulturalnego²⁸. Szczególną rolę w rosyjskim renesansie odegrali filozofowie, 

których dorobek bez wątpienia kiedyś uzyska status ponadczasowego²⁹. 

Niejednokrotnie byli oni zaangażowani w aktualną sytuację polityczną, a ich dzieła 

stały się „zapisem tragedii xx wieku”. Podjęli ogromną pracę intelektualną w celu 

zrozumienia, jak pisze Sławomir Mazurek, „posępnej epoki, której byli świadka- 

²⁷ M. Bierdiajew, Nowe Średniowiecze…, s. 127. 

²⁸ O głęboko odczuwalnej obecności rosyjskich artystów w życiu kulturalnym Europy i przemożnym 

wpływie rosyjskiej sztuki na zachodnioeuropejskie prądy artystyczne pisał K. Meyer, Dymitr 

Szostakowicz…, s. 50–52. 

²⁹ Jeśli słowo „ponadczasowy” jest zbyt mocne na dzień dzisiejszy, to wynika to li tylko z braku 

odpowiedniego dystansu historycznego, por. S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 9–10.


mi³⁰„. Bierdiajew we wstępie do swojej Autobiografii… stwierdził z goryczą: „Przyszło 

mi żyć w epoce katastroficznej nie tylko dla mojej ojczyzny, ale także dla całego 

świata […] Przeżyłem trzy wojny, z czego dwie mogą być nazwane światowymi, 

dwie rewolucje w Rosji, małą i wielką, przeżyłem duchowy renesans początków xx 

wieku, a potem rosyjski komunizm […] Dla filozofa było to zbyt wiele wydarzeń: 

cztery razy siedziałem w więzieniu, dwa razy za starego reżymu i dwa razy za nowego 

reżymu, byłem na trzy lata zesłany na Północ […], zostałem wypędzony ze 

swojej ojczyzny i najprawdopodobniej zakończę życie na wygnaniu”³¹. 

Bierdiajew zmarł 23 marca 1948 w Clamart we Francji i rzeczywiście nigdy już 

nie powrócił do macierzy, choć tęsknota za nią prześladowała go całe życie. Była 

ona zresztą właściwa wszystkim wygnanym twórcom, którzy, choć często swe 

najwybitniejsze dzieła tworzyli na emigracji, odczuwali głęboką nostalgię za utraconą 

ojczyzną. I nie chodziło bynajmniej o odległość, o to, że oni żyli tu, a Rosja 

pozostała gdzieś daleko — Rosji, za którą oni tęsknili, już nie było. 


Перелом xix и xx веков это период неслыханного расцвета европейской 

культуры. Эпоха была определена как: Belle Epoque, эпоха спокойствия, 

прогресса и благосостояния. Также Россия пережила в эту пору свой 

культурный ренессанс, а творчество российских артистов, композиторов, 

писателей, философов, подошло на грунте родных традиций, но 

соответствовало европейским стандартам, было справедливо восхищающие 

во всей Европе. 

Автор решил представить различные аспекты русского культурного 

ренессанса на фоне биографии одного из величайших философов этого 

периода — Николая Бердяева. Николай родился в 1874 поду, недалеко от 

Киева, в аристократической семье, как его ровесники, начинал от марксизма, 

но разочарованный его тезисами, прошёл на религиозную философию, и стал 

преемником мысли Фёдора Достоевскего, Влодзимежа Соловьёва ли Николая 

Фёдорова. Это был , как вспоминал Бердяев, красивый период творческого 

упоения, хотя испорченный неопределённым беспокойством перед тем, 

что наступит в предстоящем столетии. Это настроение отдаёт дэкадэнцкое 

творчество российских символистов, таких, как Александр Блок 

Вместе с началом большевистской революции, ренессанс в России был 

уничтожен, а его представителей принуждано к эмиграции. Убежищем для 

большинства из них, также Бердяева, стал Париж. Это в Париже проходил 

Марц Шагал (преследованный в России ввиду еврейского происхождения), 

³⁰ S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 9. 

³¹ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 5.


Сергей Дягилев выставлял Российские Балеты. Здесь также жил Игорь 

Стравинский и много других отличных российских артистов и философов. 

Те, которые остались в России, неоднократно были преследованы; 

эмиграция обозначила творческую свободу, но также тоску по родине. 

Бердяев никогда не вернулся в Россию. Он умер во Франции в 1948 году. 

Agata Muszyńska — studentka iv roku studiów stacjonarnych na kierunku historia 

(specjalizacje: archiwalna i nauczycielska), członek zarządu Studenckiego Koła 

Naukowego Historyków uś. Zainteresowania badawcze: Śląsk w xiii wieku, historia 

rządów opiekuńczych kobiet w średniowiecznej Polsce, dyplomatyka i sfragistyka 

wieków średnich, historia Francji (okres Wielkiej Rewolucji Francuskiej), kultura 

i filozofia rosyjska xix wieku. 

Kontakt: agata.muszynska@interia.eu

Katarzyna Głowania 

„Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły, 

tylko nie zerwijcie strun, co srebrem lśniły…” 

— wielcy bardowie rosji 

Początki rosyjskiej poezji śpiewanej 

„Piosenka autorska”¹ (awtorskaja samodiejatielnaja piesn) wiąże się w Związku 

Radzieckim z postaciami dwóch poetów: Jurija Kukina oraz Jurija Wizbora. Obaj 

tworzyli pod koniec lat 40, w czasie terroru stalinowskiego. Ich poezja stanowiła 

alternatywę wobec szarej rzeczywistości totalitarnego państwa. Piosenki tworzono 

w opozycji do ideologii Stalina. Były znane w tzw. „drugim obiegu” (niepublicznym), 

z dala od cenzury, jej wytycznych i zakazów. Do przełomu w tym zakresie 

doszło po śmierci Stalina². Cały krótkotrwały okres uspokojenia po 1956 r. to epoka 

triumfu młodej poezji — czytelnicy powszechnie jej poszukiwali, odchodząc od 

fałszujących rzeczywistość powieści ku pamiętnikom i dokumentom. 

Nastąpił wówczas okres tzw. odwilży Chruszczowa. Do tej pory artyści śpiewali 

stare rosyjskie ballady i romanse, tymczasem Moskiewski Państwowy Instytut Pedagogiczny 

skupił wokół siebie młodych twórców, takich jak: Ariadna Jakuszewa, 

Julij Kim, Władimir Czernow, Jurij Wizbor. Nazwali oni ten nowy gatunek pieśnią 

autorską, tj. wierszem-piosenką, tworzoną i wykonywaną przy akompaniamencie 

instrumentu muzycznego (głównie gitary) przez jedną osobę. Śpiewano wówczas 

pieśni o włóczędze-marzycielu, który podróżował z gitarą po dalekich krajach tęskniąc 

do gór, tajgi i wolnych przestrzeni. Kolejnym pokoleniem twórców piosenki 

¹ W pieśni najważniejsze jest przesłanie, które ma dotrzeć do odbiorcy — stąd częste upodrzędnienie 

warstwy muzycznej, będącej nośnikiem tekstu (ubogi akompaniament, niewyszukane 

aranżacje). Śpiewający poeta, twórca jest odpowiedzialny za tekst, muzykę i wykonanie. Autor 

szuka swojego słuchacza poza rynkiem, występuje przeciw kulturze masowej (przyjmowanej 

bezrefleksyjnie), choć działa środkami kultury popularnej. Bard przyjmuje postawę „życiotworzenia”, 

traktując swoje śpiewanie jako sposób życia. Ma świadomość odrębności ze współczesnością 

i silne poczucie wspólnoty z innymi bardami. 

² Pojawiło się wówczas tzw. „pokolenie xx Zjazdu”. Byli to artyści wykraczający poza obyczaje 

sowieckiego życia publicznego, których zaczęto określać mianem „myślących inaczej” (inakomyslajuszczyje), 

później — dysydentami. Do tego pokolenia zalicza się m.in. Bułat Okudżawa.

38 Katarzyna Głowania 

autorskiej byli Bułat Okudżawa i Włodzimierz Wysocki, którzy zmodyfikowali 

tematykę utworów, odchodząc od romantyzmu. 

Bardowie systemów totalitarnych 

Określenie „bard” — oznacza nie tylko średniowiecznych celtyckich pieśniarzy 

i poetów, jest też zjawiskiem kultury xx wieku. Współcześnie nazywamy tak artystów 

śpiewających własne utwory poetyckie przy akompaniamencie gitary. Złoty 

okres bardów w Rosji przypada na lata 60., kiedy to zostali dostrzeżeni jako twórcy 

niezależni, wolni od indoktrynacji, głośno mówiący o problemach życia codziennego 

człowieka. Nie byli wirtuozami gry na gitarze (sam Wysocki nigdy nie nauczył 

się zapisu nutowego), ale zyskali swą popularność poprzez rozmowę ze słuchaczem, 

osobistą i sugestywną. Występując przeciw sferze oficjalności, przeciw instytucji, 

deklarowali się jako zwolennicy alternatywy — politycznej i artystycznej. 

Twórczość bardów to raport z dwudziestowiecznej codzienności, kształtowanej 

przez różne doświadczenia polityczne i kulturowe. Pozostaje on głosem „z marginesu”, 

wpisującym się w tradycje ludowej niepokorności czy nieoficjalności. Jednocześnie 

jego głos określa w sposób niezwykle trwały zachowania czy rytuały 

kulturowe swoich odbiorców³. Stereotyp barda jako niepokornego głosu sumienia 

wrasta w życie publiczne⁴. 

Rosyjska literatura drugiego obiegu (samizdat⁵) obfitowała w biografie, wspomnienia, 

zapiski, gatunki paradokumentalne oraz pieśni bardów. Zarówno dramat, 

jak i powieść, podlegały tzw. realizmowi socjalistycznemu. Nastąpił więc podział 

na dwie sfery rzeczywistości — wizja oficjalna („realizm”) nie była utożsamiana 

z prawdą, dlatego pisarze uciekali od gatunków oficjalnej literatury. Antykultura 

komunizmu wykreowała bowiem sztuczne podziały, tworząc pseudofolklor, pseudoliteraturę 

i państwową pseudoreligię⁶. 

³ Czasami odbiorcy oczekują od bardów wciąż takiej samej reakcji na rzeczywistość i identycznych 

form jej wyrazu, co jest szczególnie niebezpieczne dla wolności barda i jego indywidualizmu. 

⁴ J. Łobodowski, w artykule o Galiczu w „Kulturze” (1978, nr 5), pisał: „w najbardziej totalitarnym, 

policyjnym, militarystycznym kraju odrodziło się coś w rodzaju średniowiecznych truwerów, 

minstreli, minesängerów… Ale tamci przed wiekami opiewali miłość, realną lub wyimaginowaną, 

sławili urodę księżniczek i kasztelanek, a niekiedy także czyny możnych protektorów. Ich 

spadkobiercy w Sowietach są poetami protestu i bezkompromisowej walki”. 

⁵ Andrzej de Lazari przytacza definicję samizdatu: Definicja samizdatu: „wszyscy przepisują, uczą 

się na pamięć, śpiewają, choć w radiu nie usłyszysz i w księgarni nie kupisz…”. Oprócz samizdatu 

wyróżniano też tamizdat, tj. książki i periodyki publikowane w wydawnictwach emigracyjnych 

i przemycane do kraju. W rosyjskim drugim obiegu było niewielu twórców i odbiorców, 

natomiast wiersze cieszyły się ogromną popularnością. Społeczeństwo przywykło wypowiadać 

się za pośrednictwem wierszy, [w:] Bardowie, red. J. Sawicka, E. Paczoska, Łódź 2001, s. 45. 

⁶ Głównym celem było stworzenie tzw. „Homo sovieticus” — Breżniew powtórzył za „Prawdą” 

na zjeździe kpzr w 1976 r. o powstaniu nowego gatunku człowieka — „człowieka sowieckiego”.

„Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 39 

Bunt młodego pokolenia niepokoił władze⁷. Zaczęto stosować środki represyjne 

w formie aresztowań w ramach „walki z pasożytnictwem” (oficjalna wykładnia 

prawna mówiła o ludziach uchylających się od społecznie pożytecznej pracy). 

W Instytucie Psychiatrii Sądowej im. prof. Sierbskiego zaczęto w praktyce stosować 

teorię schizofrenii bezobjawowej prof. Andrieja Snieżawskiego, która przejawiała się 

poprzez kontestację istniejącego w zsrr porządku politycznego i społecznego (obłęd 

reformatorski) lub demonstrowanie wiary (obłęd religijny). 

Istotą zjawiska bardów jest przekraczanie granicy między kulturą wysoką a popularną. 

Bardzo specyficzne jest łączenie form i treści trudnych z potocznymi. Silne osadzenie 

w kulturze służy podkreślaniu polemiczności wobec niej. Bard jest strażnikiem 

swojej własnej prawdy, wiernym swoim ideom; całym sobą udowadnia ich sens. Sztuka 

bardów jest krzywym zwierciadłem kultury oficjalnej (kpina, błazenada, obniżanie gatunków, 

podrywanie autorytetów, swoista intertekstualność); proponuje własne sposoby 

budowania wspólnoty, m.in. polemizując z wszelką oficjalnością czy też werbalizując 

pragnienia odbiorcy, który czuje się zniewolony czy manipulowany. 

Rodzaje pieśni autorskiej 

Pieśń autorska manifestuje swoją odmienność, jest specjalną odmianą poezji mówionej, 

w której komunikowanie ma postać prywatnej rozmowy z odbiorcą, wyrażającej 

pytania, postulaty, sądy i opinie autora. Czasem jest ważna dla wszystkich, 

czasem jest kameralna. Słowo barda bez silnego związku z rzeczywistością traci 

siłę działania. 

Głównym nurtem pieśni autorskiej była piosenka turystyczna — związana 

z epoką Breżniewa, kiedy to młodzież interesowała się alpinistyką, kajakarstwem, 

widząc w tym ucieczkę od szarej rzeczywistości socjalistycznej. Dominowały 

w niej takie wartości jak: odwaga, przyjaźń, ryzyko, zaufanie, współpraca i wsparcie 

(Wizbor, Gorodnicki). Wśród nich wyróżniała się też piosenka o morzu, w której 

śpiewano o ludziach walczących z żywiołem w trudnych warunkach (Gorodnicki, 

Wysocki). 

Kolejnym tematem podejmowanym w tekstach była polityka. Piosenka polityczna 

wyrażała protest przeciwko sowieckiemu trybowi życia, była albo „antysowiecka”, 

lub też satyrą i ironią opisywała codzienne życie w systemie (Wysocki, Galicz). 

Ujawnianie prawdy poprzez kpinę i prześmiewczość stanowiło jej siłę. 

W czasie odwilży Chruszczowa ludzie wypuszczani z łagrów zaprezentowali 

swoje piosenki bardom, którzy natychmiast włączyli je do swego repertuaru. Go- 

Terminu tego po raz pierwszy użył ironicznie Aleksander Zinowiew w 1982 r. 

⁷ Włodzimierz Bukowski pisał, że tylko w systemie totalitarnym śpiewanie własnych pieśni przy 

akompaniamencie własnej gitary, nagrywanych na kiepskie taśmy może być karane łagrem w: 

Bardowie, red. J. Sawicka, E. Paczoska, Łódź 2001, s. 35.


rodnicki śpiewał je w znaczeniu walki z uciskiem. O tematyce łagrowej (łagierna 

piesn) wypowiadał się m.in. Wysocki⁸, kreśląc obraz człowieka oszukanego przez 

wiarę w system, któremu przeżyć pomagała nieraz piosenka. 

Piosenki zakazu ukształtowały się już w latach 30. Odzwierciedlały rozpad 

struktury i zasad starego rosyjskiego społeczeństwa. Aleksander Rozenbaum napisał 

także wiele humorystycznych piosenek zakazu o żydowskiej mafii w Odessie. 

Pieśni wojenne mówiły o Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, jak w Rosji nazywa 

się drugą wojnę światową. Największe osiągnięcia na tym polu uzyskali Wysocki 

oraz Okudżawa, choć każdy mówił o wojnie inaczej. Żołnierze głośno chwalili 

wykonanie utworów Wysockiego, który najpełniej potrafił oddać cały obraz wojny, 

nie pomijając strachu ani krwi. Nie idealizował wojny ani bohaterstwa, rozliczał 

rzeczywistość brutalnie i szczerze. 

Prekursorami piosenki błatniackiej byli Okudżawa i Galicz chociaż największy 

rozkwit tego gatunku wiąże się z Wysockim, który przedstawiał swoisty kodeks 

honorowy przestępców, pokazując, iż cnota i występek biegną koło siebie. 

Aleksander Wertyński (1889–1957) 

Urodził się i wychował w Kijowie, ważnym ośrodku kultury, odwiedzanym przez 

wielu artystów. W czasie rewolucji rosyjskiej w 1905 r. został wydalony z gimnazjum 

i rozpoczął życie w artystycznej bohemie. Imał się różnych prac, aby przeżyć. 

Wkrótce wyjechał do Moskwy i rozpoczął występy na scenie jako aktor kabaretowy, 

gdzie mógł wykorzystać swój specyficzny sposób mówienia (na styl francuski). 

Motywem jego piosenek była tęsknota za krajem, a także tragiczna, niespełniona 

miłość. Śpiewał urzekające ballady i bajki z akompaniamentem fortepianu, nadając 

temu kunsztu i wyrafinowanego smaku. 

Zasłynął jako artysta już w latach 20 śpiewając „smutne piosenki Pierrota”, stąd 

też nazywano go „rosyjskim Pierrotem”. Z czasem ograniczył swój strój do fraka 

i czarnego cylindra, nadając swej postaci tajemniczość i elegancję. Po rewolucji 

październikowej wyemigrował do Europy (przez pewien czas mieszkał w Polsce) 

i Ameryki, stopniowo zyskując międzynarodową sławę. Występował odtąd w eleganckim 

smokingu, nie w stroju opera-klauna. W piosenkach z tego okresu nie 

śpiewał już o romansach, egzotycznych krajach czy włóczęgach, lecz z nostalgią 

wspominał Rosję. W 1943 r. Stalin pozwolił mu wrócić do kraju i umożliwił występy 

estradowe. Koncertował, śpiewał dla ludzi i o ludziach, a także o miejscach, 

które poznał na emigracji. 

⁸ O obozach mówiono sentencję: „Kto nie był, tot budiet, kto był, tot nie zabudiet”. W piosence 

„Łaźnia” Wysocki-więzień skarżył się, iż został zesłany na Syberię, do „więzienia bez murów 

i krat”: „Do kopalni skierował mnie naród nasz,// sztolnię w skale kazali mi tłuc,// lecz na piersi 

wykłułem Stalina twarz,// bo wierzyłem, że rację ma wódz”.


Aleksander Galicz⁹ (1918–1977) 

Wywodził się z rodziny żydowskich intelektualistów. Większość dzieciństwa spędził 

w Sewastopolu. We wczesnym okresie twórczości napisał wiele utworów teatralnych 

i scenariuszy filmowych. Komponował też piosenki młodzieżowe. Stał 

się jednym z najzdolniejszych przedstawicieli gatunku jako poeta, scenarzysta, 

autor tekstów i wokalista. Pieśń autorską zaczął tworzyć dopiero po czterdziestce, 

będąc popieranym i cenionym przez władze aktorem i reżyserem teatralnym. 

Za swoją nową drogę artystyczną spotkały go represje, wygnanie, a w końcu śmierć 

w Paryżu w 1977 roku¹⁰. 

Galicz porzucił dramat dla innej formy liryczno-epickiej, pieśni, w której mógł 

toczyć spór z cywilizacją nicości i absurdu. Był to wyraz kultury tradycji pieśniarskiej, 

spokrewnionej z poezją, wiarą i folklorem. Próbował konfrontować obraz 

współczesności sowieckiej z rzeczywistością metafizyczną. Jego głównym zadaniem 

było pokazanie niedostrzeganej przez nikogo prawdy o otaczającym świecie. 

Aby komunikat o poważnych kwestiach egzystencjalnych był przejrzysty i jasny, 

Galicz używał języka folkloru, ulicznego lub więziennego żargonu, czy też urzędniczego 

bełkotu. Nie mówił wprost o wartościach wyższych. 

Był całkowicie niecenzuralny z racji jawnie szyderczego stosunku do systemu 

i władzy. Jedyny oficjalny występ Galicza miał miejsce podczas festiwalu „Bard- 

68” w Nowosybirsku, podczas którego korpulentny i łysiejący pięćdziesięciolatek 

podbił serca publiczności i jurorów, pokonując młodych twórców. 

Sam autor za swój największy sukces uważał pieśń „Obłoki” — historię człowieka, 

który na mocy amnestii opuścił łagier bez zdrowia i nadziei, stracił przyjaciół 

i rodzinę i w ciągu jednego wieczoru przepija swoją rentę w knajpie, wspominając 

życie obozowe. Ta opowieść wrosła w rosyjski folklor, choć nie każdy pamięta, 

czyjego jest autorstwa. Spotkała go za nią wrogość i krytyka, zarzucano mu kłamstwa 

i nieszczerość. 

Galicz skupił swoją uwagę na człowieku w świecie sowieckim, nie podjął dyskusji 

z ideami komunizmu. Ukazał skutki komunistycznego eksperymentu — ukształtowania 

nowego człowieka. Bohaterowie poezji Galicza to ludzie-rzeczy, odgrywający 

określone role w systemie podległości. Zdania zaprzeczające logicznemu sensowi 

oddają rzeczywisty styl myślenia. Obok nich występują bohaterowie lub zdrajcy, 

kaci i ofiary, uprzedmiotowione kobiety oraz uczeni. Deformacja poprzez sztuczną 

rzeczywistość, skrajna alienacja człowieka prowadzi do utraty indywidualności, załamuje 

się rozwój osobowości, powstaje wrażenie osaczenia. Sytuacja lub zdarzenie 

⁹ „Galicz” jest jego pseudonimem, na który składają się: skrót jego nazwiska, imienia nazwiska rodowego 

(Aleksander Arkadjewicz Ginzburg). Dysydent Władimir Bukowski nazywał go „współczesnym 

rosyjskim Homerem”, Okudżawa — największym rosyjskim bardem. 

¹⁰ Prawdopodobnie został zamordowany przez „strażników systemu”, choć w karcie zgonu wpisano: 

porażenie prądem z instalacji elektrycznej. Jego przyjaciele protestowali, iż nie mógłby 

dotknąć nieizolowanego kabla w radiomagnetofonie).


wypełniają beznadziejną, martwą, często nikczemną egzystencję, zamieniają człowieka 

w rzecz, czasami wyzwalając w nim heroiczną postawę¹¹. 

Galicz definiował poezję jako „wezwanie na pomoc”. Aby było czytelne, odwołał 

się do najpowszechniejszych rosyjskich środków literackiego przekazu, tj. do ballady 

ludowej, romansu, pieśni epickiej, czastuszki. W jego wierszach można dostrzec 

dbałość o artyzm, o tradycję i folklor. Twórczość Galicza stanowi wyzwanie dla 

tłumacza, ponieważ używał słów, które nie należą do oficjalnego kanonu języka 

i nie znajdują odpowiedników w polskim¹². 

Bułat Okudżawa (1924–1997) 

Bułat Szałwowicz Okudżawa spędził dzieciństwo w Moskwie. Ojciec, Gruzin, 

działacz partyjny został aresztowany i rozstrzelany w 1937 r. Matka Ormianka 

spędziła 18 lat w obozie i na zesłaniu. Wraz z bratem zamieszkał u babci na Arbacie, 

w dzielnicy Moskwy. 

W 1942 r. zgłosił się jako ochotnik na front, był ranny na Północno-Kaukaskim 

Froncie. Po rehabilitacji rodziców, na fali odwilży, w 1955 r. wstąpił do kpzr 

(wystąpił w 1990 r.), z nadzieją i ufnością przyjmując przełomowy „tajny referat” 

Chruszczowa na xx Zjeździe kpzr z marca 1956 r.¹³, ujawniający i potępiający 

stalinowską epokę terroru. Wielu ludzi z jego pokolenia, stopniowo wyzbywało 

się złudzeń. Ograniczony zasięg politycznej i artystycznej odwilży oraz represje 

¹¹ W wierszu „Powrót do Itaki” (Возвращение на Итаку), poświęconym Osipowi Mandelsztamowi, 

poeta opisuje łagry, miejsce najcięższej próby i niekiedy zwycięstwa. Mandelsztam jest 

porównany do Odyseusza, a Syberia — do Itaki. Odyseusz, pozbawiony godności, upokorzony, 

zdegradowany, odkrywa w obozie prawdę chrześcijańską. Sam Galicz identyfikował się z Mandelsztamem 

poprzez narodowość, lewicowe poglądy we wczesnej młodości oraz sprzeciw wobec 

systemu, czego konsekwencją było przejście na chrześcijaństwo. 

Prawdę o istnieniu człowieka w perspektywie dziejów świata wyraża „Poemat o Stalinie” (Поэма 

о Сталине). To próba oceny Stalina i jego czasów miarą historii, w której Galicz pokazuje 

współczesny stosunek Rosjan do historii, postawę społeczeństwa rosyjskiego wobec tradycji, 

wiary, rewolucji. Wskazał tu znak tragizmu owych czasów: moralną degradację elit. 

Posługiwał się zdecydowanie tragiczną ironią, co umożliwiało ukazanie człowieka wykreowanego 

przez system, oraz roli, jaką mu wyznaczono. Przedstawiał rozdźwięk między świadomością 

bohaterów a rzeczywistością. Bohaterowie Galicza uosabiają winę tragiczną (hamartia), nieświadomi 

prawdziwego miejsca człowieka w świecie. Poeta posługiwał się kanonem tragizmu, 

mówiąc o zaślepieniu, szaleństwie, ułudzie, winie moralnej, głupocie. Przekazywał sugestie 

o prawdach ogólnych. Jego utwory przypominają twórczość Mikołaja Gogola. 

¹² Niektóre terminy wiążą się z epoką terroru, np. „szmon”, tj. specjalny rodzaj rewizji osobistej. 

¹³ Wystąpienie Chruszczowa przyjęto w Tbilisi zamieszkami — na czele wielotysięcznej demonstracji 

pędzono świnię, na której napisano Chruszczow; w Gruzji Stalin był bowiem nadal bohaterem 

narodowym.


cenzury¹⁴ nie przemawiały za systemem. Okudżawa był sceptykiem, świadomym 

słabości człowieka, jednakże pozostała w nim życzliwość do świata. 

W 1962 r. został przyjęty do Związku Pisarzy zsrr, dzięki czemu mógł wydawać 

swe utwory w obiegu oficjalnym (z czasem władze coraz uważniej obserwowały 

jego poczynania artystyczne). Po upadku komunizmu pełnił prestiżowe funkcje 

w państwie, był m.in. doradcą prezydenta, członkiem komisji nagród i odznaczeń 

Federacji Rosyjskiej. 

W 1957 r. zaczął śpiewać swe pieśni przy akompaniamencie gitary dla przyjaciół, 

a od 1960 r. występował publicznie. O sobie pisał, manifestując własną osobowość 

i system wartości, oparty na triadzie: miłość, wiara, nadzieja¹⁵. Swoje przeżycia 

wojenne uogólniał. W jego wierszach nie ma nazw miejscowości ani frontów, rzadko 

też poznajemy wroga. Bardzo mocno akcentował szok pierwszego dnia wojny, 

kiedy to młodzi ludzie poszli na front wprost z ławy szkolnej, z podwórek¹⁶. Tłumaczył: 

„Wszystkie moje wiersze i pieśni zostały napisane nie tyle o wojnie, ile 

przeciw niej”. 

Okudżawa, sam nazywając się „minstrelem chwili” (tj. tworzył dla potrzeby 

duchowej), pisał też powieści historyczne (np. Wędrówki dyletantów w stylu Lermontowa 

i Tołstoja). Jego celem nie była jednak aluzja, by poprzez dawne czasy 

mówić o współczesnych. Liczył na to, iż czytelnik sam odkryje analogię w historii 

ludzkości. Mówił: „Przez długie lata poznawaliśmy naszą historię wyrywkowo, 

dostawaliśmy ją jak jałmużnę lub zaliczkę w faktach, których wiarygodność często 

była wątpliwa, jak to miało miejsce w latach pięćdziesiątych”¹⁷. 

Jego utwory to rodzaj poetyckiej perswazji; dominuje u niego nostalgia za: Arbatem, 

wojskową młodością, puszkinowską epoką, za okresem dekabrystów. „Piszę 

tak jak oddycham i tak jak słyszę”¹⁸. Okudżawa to bard, włóczęga-marzyciel, który 

ucieka w romantyczną przeszłość, w czasy Puszkina czy też wojny domowej. Jest 

szarmancki jak dawni oficerowie. 

Aleksander Gorodnicki (1933–) 

Urodził się w Sankt Petersburgu w rodzinie pracowników biurowych. Ukończył 

geofizykę w tamtejszym Instytucie Plechanowa. Poeta bard, geolog, doktor nauk, 

podróżnik, który samotnie zwiedził najdalsze zakątki świata, w tym: Antarktydę, 

¹⁴ Wyraźnym sygnałem końca odwilży był proces Brodskiego w 1964 r., a także interwencja wojsk 

radzieckich w Czechosłowacji w 1968 r. 

¹⁵ Niekiedy kończył swe rozważania przysłowiem, tzw. Schlagwortem. Np. w filmie „Białe słońce 

pustyni” z piosenki „9 gramów serca” zapamiętano zdanie: „Nie wieziot mnie w smerti, powieziot 

w lubwi” — „Nie wiedzie mi się w śmierci, powiedzie w miłości”. 

¹⁶ W wierszu „Jazzmani” pisał o chłopcach, którzy „szli na front w cywilnych marynarkach”. 

¹⁷ „Poezja”, Trubadurzy, 1982, nr 8, s. 80. 

¹⁸ Ibidem, s. 81.


Biegun Północny i dno oceanu. Jako naukowiec opublikował ponad 260 prac badawczych, 

w tym 8 monografii dotyczących geologii i geofizyki dna oceanicznego. 

W swoich utworach jest zawsze szczery i otwarty, śpiewając o życiu i historii. 

W przeciwieństwie do innych bardów, Gorodnicki przez długi czas śpiewał swe 

utwory a capella. Na większości koncertów występuje z towarzyszącym mu gitarzystą. 

Jurij Wizbor (1934–1984) 

Początkowo pracował jako dziennikarz i scenarzysta filmów dokumentalnych, korespondent 

radiowy. Był instruktorem narciarstwa alpejskiego, brał udział w poważnych 

wyprawach górskich, lubił wspinaczkę. Po 1951 r. zaczął komponować 

piosenki turystyczne. Jego życie wiązało się nie tylko z Moskwą, lecz także z górami, 

o których śpiewał. 

Włodzimierz Wysocki (1938–1980) 

Władimir Siemionowicz Wysocki spędził całe swoje życie w Moskwie¹⁹. Był synem 

oficera Armii Czerwonej. Do uzyskania pełnoletniości pomieszkiwał u ojca przy 

zaułku Wielkim Karetnym i u matki. Wychowywał się jednak na ulicach i w specyficznej 

atmosferze moskiewskich podwórek. 

Po ukończeniu szkoły średniej wstąpił na uniwersytet inżynieryjno-budowlany, 

jednak szybko zrezygnował z nauki i poświęcił się zajęciom na wydziale aktorskim 

Szkoły przy mhat (Moskiewski Teatr Artystyczny) im. Niemirowicza-Danczenki. 

Początkowo nie odniósł sukcesów aktorskich, dopiero w 1964 r. został przyjęty do 

trupy Jurija Lubimowa. Ten podniósł rangę Taganki, a poprzez twórczą atmosferę 

i opozycyjne nastroje, kontakty z wybitnymi uczonymi, pisarzami i artystami 

duchowo rozwinął osobowość Wysockiego. 

Aktor angażował się też w komponowanie piosenek do filmów i seriali, a od 

1966 występował z recitalami. Półlegalne występy przerywały kampanie prasowe 

przeciw autorowi, które miały miejsce w latach 1968, 1973 i 1979²⁰. Paradoksalnie, 

¹⁹ Jedynie lata 1947–1949 spędził w koszarach wojsk okupacyjnych w Eberswaldzie (była nrd), 

dokąd wyjechał z nową rodziną ojca (ponieważ matka, która była z wykształcenia tłumaczem 

języka niemieckiego, ciężko pracowała i nie mogła się zaopiekować synem, oddała go pod opiekę 

przychylnej mu macosze). W Eberswaldzie uczył się gry na fortepianie. 

²⁰ Krytyka odpowiedziała serią artykułów, kompromitując autora jako oszczercę ojczyzny, pozbawionego 

patriotycznych uczuć, zniechęcano odbiorców do prymitywnych imitacji najgorszych 

wzorców, jak nazywano pieśni błatnyje Wysockiego, „swojego człowieka”, który nie moralizował, 

jedynie opisywał ich życie. Afirmacja wolności i barwnego życia wiązały się z głęboką analizą 

świata, zwłaszcza bandyckiego folkloru.


ugruntowały one jego status twórcy opozycyjnego. Zagraniczne podróże i koncerty 

ułatwiło mu małżeństwo z francuską aktorką rosyjskiego pochodzenia, Mariną 

Vlady, w grudniu 1970 r. 

Do nurtu piosenki autorskiej włączył się po pierwszych śpiewających poetach 

„odwilży”, tj. Michaile Anczarowie, Juriju Wizborze, Bułacie Okudżawie. Twórczość 

Okudżawy była odbierana przez inteligencję miejską, studentów i pracowników 

instytutów naukowych. Audytorium Wysockiego jest szersze. „Słuchali go 

wszyscy: komsomolcy na budowach — i członkowie Akademii Nauk; ci, których 

Szukszyn określił jako „energicznych ludzi” i bractwo artystyczne; studenci i kompanie 

zupełnie już przegranej publiki, spędzającej całe dnie w pobliżu sklepów 

z alkoholem”²¹ — pisała Irina Rubanowa, autorka broszur o Wysockim. 

Wysocki nie był forowany przez instytucje kulturalne, lecz przez pirackie nagrania 

na taśmach magnetofonowych²² oraz recitale. Jego popularność wiązała się 

również z aktorstwem — ludzie znali go jako radiotelegrafistę z filmu „Вертикаль” 

z 1967, kapitana Gleba Żegłowa z serialu „Место встречи изменить нельзя” 

(1979; w Polsce „Gdzie jest Czarny Kot”) czy wreszcie jako osławionego aktora 

awangardowej sceny Teatru Dramatu i Komedii na Tagance²³. 

Aktorskie opanowanie roli rozpoczynał od odnalezienia bolesnego miejsca 

w psychice bohatera. W pieśniach waloryzował krzyk jako wyraz ludzkiego cierpienia. 

Opisał bolesne miejsca własne, swego pokolenia i Rosji. Historia kraju była 

dla niego historią choroby. W ostatnim okresie życia coraz więcej tekstów mówiło 

o śmierci, której Wysocki poddawał się, ale i przed którą się buntował. W sztuce 

przekraczał granice, jednak w życiu znalazł się w zamkniętym kręgu. 

²¹ A. Żebrowska, Outsider w kalekim świecie. Pieśni Władimira Wysockiego, [w:] Sylwetki współczesnych 

pisarzy rosyjskich, red. P. Fast, L. Rożek, Katowice 1994, s. 211. 

²² „Żywe słowo” mogło ominąć cenzurę i dotrzeć bezpośrednio do słuchacza dzięki tzw. rewolucji 

magnetofonowej. Magnitizdat posiadał miliony odbiorców. Wysocki nazywał to odmiennym 

rodzajem literatury, poezją w innym stanie skupienia.Czarny rynek taśm magnetofonowych 

objął nie tylko miasta, ale i głęboką prowincję. Jak pisano w prasie, całe rodziny oszczędzały 

na zakup magnetofonu z powodu Wysockiego. Istniał na taśmach magnetofonowych, za życia 

wydrukował jedynie kilka wierszy w drugoobiegowym almanachu „Metropol”. Paradoksem było 

to, iż chciał być drukowany, zazdrościł poetom, których Brodski nazwał największymi szkodnikami 

w poezji rosyjskiej — Jewtuszence i Wozniesienskiemu. Robert Rożdiestwienski we wstępie 

do zbioru Нерв pisał: „dostać bilet na jego występ było trudniej, niż zdobyć latem pokój hotelowy 

w Soczi lub Jałcie”. Por. Sylwetki współczesnych pisarzy rosyjskich, red. P. Fast, L. Rożek, 

Katowice 1994, s. 215. 

Dopiero po śmierci został doceniony: w Moskwie powstało Muzeum Wysockiego, które prowadzi 

jego drugi syn, Nikita — wierna kopia ojca, zwłaszcza z identycznym ochrypłym głosem. 

Powołano nawet komisję, której celem było zgromadzenie wszystkiego, co napisał bard. Wielokrotnie 

jednak sam autor zmieniał i poprawiał wcześniej napisane teksty, dopracowując je 

podczas występów. 

²³ Zasłynął rolami: Galileusza w sztuce Brechta „Życie Galileusza” (1966), Chłopuszy w „Pugaczowie” 

Jesienina (1967), szekspirowskiego Hamleta (1971), Łopachina w „Wiśniowym sadzie” Czechowa 

(1975) czy też Swidrygajłowa w „Zbrodni i karze” Dostojewskiego (1979).


Wiedziano o jego bujnym życiu, o klinikach odwykowych; do zdarzeń prawdziwych 

dorabiano legendy. Osoba i biografia poety uległy legendzie i plotkom. 

Wielu wyczuwało jego niezwykłość, bunt, potrzebę wolności, siłę i wyrazistość²⁴. 

Legenda powstawała biała i czarna, ponieważ jego życie było legendotwórcze i prowokujące 

plotki: alkohol, narkotyki, kobiety. Kobiet było dużo; alkoholowe szaleństwo, 

śmiertelne zapoje (загулы), pójścia w Rosję, ucieczki i wędrówki były częścią 

czarnej legendy o autodestrukcji Wysockiego. 

Początkowo śpiewał w kameralnym gronie, dla swych przyjaciół w domu na 

Bolszom Karietnom. Często śpiewał spontanicznie, dla każdego, chociaż niektórzy 

pisali na niego donosy. Nie kłamał, że świat jest piękny — twierdził: „Ja nie przyszedłem 

tutaj, żeby się komukolwiek podobać, ale żeby mówić prawdę”. Nie zdawał 

sobie sprawy ze swego sukcesu, z ogromnej popularności. Wypracował własny kanon 

śpiewania: dla wielkiego audytorium śpiewał rzeczy łatwiejsze, bardziej znane, 

często ucinał pesymistyczne zakończenia. Liczne teksty miały kilka wariantów²⁵. 

Rozmawiał ze słuchaczami cicho, spokojnie, po czym śpiewał drapieżnie, z mocnymi 

akordami i z ekspresją²⁶. W czasie każdego spotkania śpiewał tak, jakby to 

był ostatni raz w życiu. 

Brodski pisał, że z bardów ceni tylko Wysockiego. Wysocki nie znosił określenia 

„bard” — mówił, że „po prostu człowiek bierze gitarę i śpiewa”. Sam pisał tekst, 

komponował melodię i sam pieśń wykonywał. „Piosenka zawsze mieszka z tobą, 

nie dając odpoczynku” — mawiał. 

Zawsze pisał to, co miał w duszy — śpiewał, często używając zaimka „ja” — był 

pilotem, złodziejem, prostym chłopem, żołnierzem, sportowcem, filozofem²⁷. Im 

²⁴ B. Hrabal, Zaczarowany flet, Warszawa 1991, s. 29: „Gdy jego żona wzięła go ze sobą do Hollywoodu, 

to przedstawiono ich w Klubie Filmowym „Pani Vlady w towarzystwie swego męża”, 

ale kiedy wychodzili, kiedy na dwie godziny przedtem Wysocki pożyczył gitarę i grał i śpiewał 

[z inicjatywy Milosza Formana], to hollywoodzką restaurację opuszczał już Włodzimierz Wysocki 

z małżonką”. 

²⁵ Należy wspomnieć o tzw. wariantowości pieśni Wysockiego — pieśń autorska kształtowała się 

nie tylko w trakcie pisania, lecz i podczas jej wykonywania, jej ostateczna wersja zależała od reakcji 

odbiorców. Poeta długo tworzył tekst, równocześnie dodając podkład rytmiczny. Muzyka 

nie dominowała jednak, była „uboga” i „prymitywna”, jak mawiał Wysocki, którego trzy akordy 

są niepowtarzalne i rozpoznawalne. 

Dzięki niezwykłej barwie głosu (słynna chrypa), dramaturgii wykonania, tworzeniu emocji poprzez 

zabawę dźwiękami (wyśpiewywał spółgłoski jak samogłoski, wydłużał i skracał wyrazy), 

Wysocki docierał do słuchaczy, śpiewając „ja”, z kim każdy się utożsamiał. Owo „ja” kształtowało 

świat, nadawało rozmaite tonacje wierszom. 

²⁶ W pieśni „Polowanie na wilki” (Охота на волков) Wysocki stopniował napięcie w trzykrotnie 

powtórzonym refrenie. We wspomnieniach Lubimow napisał: „Kiedy on skończył śpiewać to 

swoje „Polowanie na wilki”, pomyślałem, no tak, teraz teatr runie”. 

²⁷ Uprzywilejowaną pozycję bohaterów podkreślał narracją pierwszoosobową. Stworzył serie 

tematyczne: błatnyje, wojenne, alpinistyczne, studenckie, autobiograficzne, historyczne, folklorystyczne, 

pijackie, miłosne, dziecięce. Planował napisanie cyklu 49 piosenek o wszystkich 

dyscyplinach sportowych, co było już w zaawansowanym stadium. Poza tym był prześmiewcą, 

skoromochem, twórcą ludycznym, parodystą, autorem.


bardziej identyfikował się z otaczającymi go problemami, tym większym stawał się 

indywidualistą w poezji. Jako dziecko przeżył blokadę Leningradu, stąd katharsis 

w cyklu pieśni wojennych, w których wojna jest zaprzeczeniem sowieckiej bohaterszczyzny. 

Pieśni błatnyje²⁸, w których wcielał się w szulera, złodzieja i chuligana, 

a czasem kapusia — tak niewiarygodnie autentyczne, że świat przestępczy przyjął 

je jak własne — pozwoliły mu zabrać głos na temat moralności rynsztoku, prowokując 

ludzkie sumienie. 

Dzielił swoją twórczość na tzw. zarysowki — szkice, scenki obyczajowe. Stworzył 

krzywe zwierciadło swojej epoki. Zaludnił świat robotnikami, milicjantami, 

kołchoźnikami, chuliganami w perspektywie ludycznej lub satyrycznej, często aż 

do absurdu. W ostatecznej wymowie, te barwne obrazki były często niewesołe. 

Używał potocznego, trywialnego języka i sposobu mówienia sowieckiego 

człowieka, Był mistrzem skazu (iluzja narracji mówionej). Podobnie jak u Galicza 

w jego pieśniach mówią swoim żargonem i gestykulują uliczni pijacy, żołnierzeinwalidzi, 

kołchoźnicy na delegacji, szarzy ludzie. 

Pieśni to dla Wysockiego osobny gatunek twórczości, ponieważ mają drugie 

dno, jest w nich jakaś tajna (sekret, tajemnica). Zawarł w nich najbardziej osobiste 

tematy: bezdomność, samotność, poczucie zagrożenia, nieunikniony tragiczny 

los, doznanie metafizyczne. Stworzył człowieka stąpającego „po linie napiętej jak 

nerw”, który symbolizował nie tylko poetę, lecz i bohatera pieśni wojennych. Autor 

wielokrotnie podkreślał, iż najbardziej interesował się pokazaniem człowieka 

w sytuacji krańcowej, kiedy jest zmuszony ryzykować pozycję albo życie, dokonywać 

wyborów. Dla pogłębienia zdarzenia, pojawiały się i inne postacie, z którymi 

zarysowywał się konflikt postaci. Wysocki przeciwstawiał ja — my, ja — oni. Filozofia 

buntu, wewnętrzny imperatyw walki zmieniały znaczenie ustalonych pojęć. 

Jednocześnie autor diagnozował, iż system nie potrafił ujarzmić ludzkiej natury 

i osobowości, że utopia totalitarna nie stworzyła modelu zachowań. Pokazywał, że 

życie staje się znośniejsze, gdy traktować je z przymrużeniem oka, z ironią. 

Podsumowanie 

Lata 60 i 70 xx wieku to era Breżniewa — okres stagnacji. W czasach, gdy nie 

istniała niezależna historia, filozofia czy nauka, gdy nie było „wolnej prasy”, bardowie 

szybko stali się duchowymi przywódcami narodu. Ich piosenki, śpiewane 

na „domowych” koncertach, powielano na taśmach magnetofonowych i rozprzestrzeniano 

w całym kraju, nie tylko w miastach, ale i na prowincji. 

²⁸ Błatnyje piesni nawiązują do folkloru łagrowego i do pieśni katorżników. Wysocki nie tylko tworzył, 

również śpiewał bezimienne pieśni więźniów. Rosja sowiecka to „лобное место” (miejsce 

kaźni); w radzieckiej rzeczywistości nie może się zrealizować skazka (bajka) – zamiast puszkinowskiego 

„лукоморя больше нет” pojawia się antyskazka: „Все, о чем писал поэт, это бред” 

(Wszystko, o czym pisał poeta, to brednie – tłum. własne).


Władza obawiała się tej popularności, dlatego tolerowano głównie piosenki 

turystyczne, w których nie podejmowano treści niewygodnych dla rządu. Pieśni 

śpiewane przez bardów nazywano czasami „piosenką amatorską”, gdyż władze 

kładły nacisk na samodzielnych twórców-amatorów, propagując Domy Kultury 

i inne instytucje, skupiające wokół siebie lokalne społeczności miast i wsi. 

Każdego z bardów charakteryzowała odmienna osobowość, wnosząc inne spojrzenie 

na świat, reprezentując kodeks moralny. Galicz nie ulegał kompromisom jak 

Wysocki i Okudżawa, zatem wystrzegano się go jak trędowatego. Wysocki odważnie 

mówił, jaka jest rzeczywistość, a także umilał niekiedy spotkania czekistów. 

Okudżawa był członkiem partii, ale w duszy pozostał Gruzinem, komponował 

smętne kozackie dumki. Wizbor, podobnie jak Wysocki, pisał prosto i szczerze, 

unikając metafor i symboli „miejskiego sentymentalizmu” Okudżawy. Mimo to 

łączyły ich wszystkich: autentyczność, gawędziarska nuta, poruszająca wszelkie 

aspekty życia, absolutny prymat tekstu nad melodią i muzyczna nonszalancja. 

To sprawiało, iż bard był „bliski dla setek tysięcy osób”. 

Fenomen barda po upadku zsrr zaczął powoli przygasać. Kiedy nie potrzeba 

było obchodzić cenzury, a każdy mógł swobodnie wygłaszać opinie o państwie 

i władzy, piosenka autorska straciła swojego głównego odbiorcę. Współcześni bardowie 

nadal piszą o codziennym życiu, uczuciach; podejmują tematy bliskie każdemu 

człowiekowi, jednak nie pełnią już tak zaszczytnej funkcji w narodzie. 


Происхождение авторской самодеятельной песни восходит к временам 

сталинского террора, в которых создавали новое видение мира через как 

будто фольклора, как будто литературы и как будто государственной религии 

отмежевываясь от не-коммунистического прошлого. Во временах, когда не 

существовала независимая история, философия ли наука, когда не было 

„свободной печати”, барды быстро стали духовными руководителями нации 

как непокорный голос совести. Были замечены как независимые создатели, 

громко говорящие о проблемах ежедневной жизни человека. Авторская 

самодеятельая песня демонстрировала своё отличие, выражая вопросы, 

требования, суды и мнения автора. Главным её течением была туристическая 

песня — связанная с эпохой Брежнева, когда то молодёжь интересовалаcь 

альпинизмом, байдарками, видя в этом бегство от серой социалистической 

действительности. Политическая песня выражала протест против 

совдеповскому образу жизни, была „антысовецкая”. Создавано тоже песни 

о лагерной тематике, Отечественной Войне ли криминалитете. 

Кахдого из бардов храктеризовала иная личность, которая вносила другой 

взгляд на мир. А. Галич не поддавался компромиссам, В. Высоцкий отважно


говорил о действительности. Б. Окуджава сочинял заунывное казацкое 

думки. Й. Визбор, как Высоцкий, писал просто и искренне, избегая метафор. 

Несмотря на то соединяла их: неподдельность, балагурская нота, двигающая 

всякие аспекты жизни, и музыкальная развязность. Это доставляло, что бард 

был близкий для сотен тысяч лиц. 

Katarzyna Głowania — w 2007 r. ukończyła studia historyczne na Wydziale Nauk 

Społecznych Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie — na studiach doktoranckich wns, 

poświęconych archiwistyce (kancelaria pruska). Pracuje w Archiwum Państwowym 

w Katowicach na stanowisku archiwisty. Interesuje się historią xix wieku, 

historią międzywojenną, historią Rosji oraz literaturą i kulturą rosyjską. 

Kontakt: katie_heady@yahoo.com

Grzegorz Szewczyk 

Rosja — problematyka współczesna a tożsamość 

cywilizacyjna ukazana z perspektywy myśli 

historiozoficznej Feliksa Konecznego 

Podstawowym pytaniem, które zdaje się wręcz samo nasuwać na usta, jest: „Czemu 

w ogóle mają służyć rozważania na wskazane w tytule zagadnienia”? Nie są 

one bezzasadne, jednak aby należycie uargumentować ową opinię, należy wpierw 

poddać charakterystyce to, czym w swej istocie jest historiozofia. 

Otóż spotykamy się niejako z dwoma jej ujęciami. W myśl pierwszego z nich 

staje się ona synonimem tego, co określa się powszechnie mianem filozofii dziejów, 

czy też filozofii historii, tj. rozważań dotyczących tego, co było i próby wyciągnięcia 

ze zgromadzonej, szczegółowej wiedzy pewnej istoty, dokonania swoistej 

syntezy. Drugie rozumienie posuwa się natomiast dalej, wybiegając tym samym 

w przyszłość. W jego ramach, na podstawie skonstruowanej wpierw syntezy, stara 

się przewidzieć zdarzenia oddalone w czasie, to jest te, które mogą potencjalnie 

wystąpić. O ile zatem pierwsze z tych ujęć zorientowane jest wyłącznie na przeszłość 

i teraźniejszość, o tyle drugie ukierunkowane jest na przyszłość. To co należy 

jednak podkreślić to fakt, iż dla treści niniejszego artykułu nie ma znaczenia, 

któremu z wymienionych powyżej ujęć przedmiotu historiozofii będziemy „służyć”. 

Oba zachowują bowiem zasadniczy punkt wspólny — teraźniejszość, przez 

którą należy rozumieć zdarzenia rozgrywające się obecnie, bądź też w stosunkowo 

niewielkiej rozpiętości czasowej. Warto również zaznaczyć, że w zależności 

od przyjętych założeń natury metodologicznej, historiozofia może być uprawiana 

jako dziedzina wyłącznie opisowa, tj. stroniąca od wartościowania, lub też, jako 

nauka, dla której wartościowanie stanowi nieodłączny element. Niniejszy artykuł 

daje wyraz pierwszemu z tych ujęć. 

Nie było moim celem wdawanie się w szczegółową charakterystykę problemów 

nurtujących dzisiejszą Rosję. Praca dąży raczej do udzielenia odpowiedzi 

na kluczowe, aczkolwiek ogólne pytanie: „co z tą Rosją?”. Impulsem do podjęcia 

rozważań na powyższy temat stała się przede wszystkim refleksja nad książką 

nieżyjącej już rosyjskiej dziennikarki, Anny Politkowskiej¹, zatytułowanej: Rosja 

¹ Siódmego października 2006 roku znaleziono ją zastrzeloną w windzie bloku, w którym mieszkała. 

Jako ciekawostkę można dodać, iż siódmy październik to dzień, w którym urodziny obcho-

52 Grzegorz Szewczyk 

Putina. I choć książka ta, co podkreśla sama Politkowska, nie stanowi szczegółowej 

analizy polityki prowadzonej przez byłego prezydenta, a obecnego premiera Rosji, 

to jednak wydźwięk, jaki jej towarzyszy, zdaje się być bardzo czytelnym i dającym 

do myślenia. 

Autorka ukazuje dysonans między tym, czym na co dzień rosyjska władza karmi 

własnych obywateli, a rzeczywistym stanem państwa. Politkowska stara się 

przestrzec i uświadomić nie tylko rodaków, ale nade wszystko społeczność międzynarodową. 

Dowodem jest zdanie, jakie pada na wstępie: „Ta książka traktuje 

o Władimirze Putinie — nie w taki jednak sposób, w jaki jest on zazwyczaj postrzegany 

na Zachodzie. Czyli nie przez różowe okulary”². Zaraz po tym autorka 

dodaje: „Książka ta mówi również o tym, że nie każdy w Rosji jest gotów znosić 

jego zachowanie. Nie chcemy już więcej być niewolnikami, nawet gdyby taki akurat 

stan rzeczy najbardziej pasował Zachodowi. Domagamy się prawa do bycia 

wolnymi ludźmi!”³. Istotę tego, co Politkowska ma do przekazania, da się zatem 

zawrzeć w stwierdzeniu: „Propaganda, poprawność polityczna, sprytny i umiejętny 

pr kontra naga prawda” lub też przenosząc ów spór na inną płaszczyznę: „Wolność 

a zniewolenie”. Na poparcie lansowanej przez siebie tezy autorka przytacza 

i analizuje szereg zdarzeń, jakie miały miejsca za czasów prezydentury Putina, 

poddając tym samym krytycznej ocenie prowadzoną przez niego politykę. Rosyjska 

dziennikarka stanowczo podkreśla, że wraz z nastaniem ery Putina zakończył 

się proces demokratyzacji kraju, który postępował jak dotąd powoli i charakteryzował 

się licznymi ułomnościami. Polityka byłego już prezydenta oznaczała tym 

samym powrót do idei rosyjskiego imperializmu, czego jaskrawym przykładem 

była zwłaszcza kwestia centralizacji władzy, w wyniku której głównym ośrodkiem 

„rozdającym karty” stał się Kreml. Oznaczało to równocześnie położenie kresu reformom 

i dążeniom decentralistycznym. Właściwym podsumowaniem tej sytuacji 

byłoby stwierdzenie, że historia zdała się zatoczyć koło i wrócić do punktu wyjścia. 

Niby wszystko wydaje się być innym, odróżniać od tego, co określić moglibyśmy 

mianem „sowieckiej rzeczywistości”, jednak to tylko pozory, rodzaj sprytnej fasady. 

Fakty natomiast, idąc w ślad za rozumowaniem Politkowskiej, potwierdzają, że 

pryncypia władzy i mechanizm jej działania, pozostał niezmiennie ten sam. Skrótowo 

można by rzec: „Wróciło stare”. Władza przestała istnieć dla ludu, wyrwana 

z kontekstu trwa dla samej siebie. Politycy przypominają sobie o obywatelach i ich 

potrzebach jedynie wtedy, gdy zbliżają się wybory i istnieje potrzeba demokratycznej 

legitymizacji sprawowanego przez nich urzędu. Sądy miast służyć i dawać 

wyraz idei sprawiedliwości, będąc na usługach określonych grup wpływu, same 

dopuszczają się niesprawiedliwości. Państwo nie może działać jak należy, gdyż 

korupcja zdaje się wdzierać i przenikać wszystkie jego obszary. Ci zaś, którzy nie 

dzi nie kto inny, jak sam Władimir Putin. 

² A. Politkovskaya, Rosja Putina, Warszawa 2005, s. 7. 

³ Ibidem.

Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna… 53 

godzą się na zaistniały stan rzeczy, tak jak kiedyś stają się wrogami publicznymi, 

których należy „uciszyć”⁴. 

To, co bardzo ważne i co wymaga szczególnego podkreślenia, to fakt, iż Politkowska 

w podawanych przez siebie konkretnych przykładach, występowanie 

owych patologii potwierdzających, dokonuje analizy nie z perspektywy podejmowanych 

przez „górę” decyzji. Skupia się natomiast na ukazaniu tego, jak owe działania 

przekładają się na życie przeciętnych obywateli Rosji, stanowiących przecież 

większość spośród mieszkańców kraju. 

Oczywiście znajdą się tacy, dla których obraz putinowskiej Rosji, jaki wyziera 

z książki Politkowskiej jest zwykłym kłamstwem lub, co najwyżej, stanowi zbiór 

ubarwionych faktów, w dodatku często wyrwanych z kontekstu, albo też zinterpretowanych 

pod kątem własnego widzimisię. I można by oczywiście często przychylić 

się do tego typu podsumowania, gdyby nie fakt, iż podobne komentarze, choć 

naturalnie bardziej stonowane pojawiały się w Polsce choćby na łamach „Gazety 

Wyborczej”, czy „Polityki”, a więc w prasie, której naprawdę ciężko zarzucić szerzenie 

jakichkolwiek antyrosyjskich uprzedzeń. Podkreślano w nich, iż imperialistyczne 

zakusy rządzących Rosją mogą okazać się groźne i zgubne w skutkach 

nie tyle dla innych państw, w tym zwłaszcza bezpośrednich sąsiadów, co nade 

wszystko dla samych Rosjan. 

Pozostają jeszcze do ustalenia dwie kwestie. Pierwszą z nich można byłoby 

scharakteryzować następującymi słowy: książka Politkowskiej tyczy się czasów, 

gdy to Władimir Putin sprawował urząd prezydenta, a przecież od roku 2008 to 

stanowisko piastuje Dmitrij Miedwiediew. Jest to fakt, jednak niezaprzeczalnym 

jest również to, iż Putin w dalszym ciągu ma ogromny wpływ na rosyjską politykę⁵, 

gdyż w tym samym roku objął urząd premiera. Poza tym brak większej, jakościowej 

zmiany pokazują kolejne posunięcia Rosji i to zarówno, gdy weźmiemy pod uwagę 

politykę krajową, jak i międzynarodową. Za przykład podać można chociażby 

konflikt rosyjsko-gruziński, który w roku 2008 przybrał formę starcia militarnego, 

czy też stanowiące już rodzaj tradycji spory o gaz z państwami sąsiednimi, które 

część komentatorów określa wręcz mianem „gazowej zimnej wojny”⁶. 

Druga kwestia, która wymaga omówienia, to sprawa wysokiego zaufania, którym 

we własnym kraju niezmiennie cieszy się osoba Władimira Putina. Kontrastując 

tenże stan z obrazem byłego już prezydenta Rosji, a obecnego premiera, 

ukazanym w książce Politkowskiej, wskazanym staje się postawienie pytania zmierzającego 

do ustalenia przyczyn tak wysokiego społecznego poparcia, jakim ten 

może się stale legitymować. Oczywiście nasuwa się cała gama spekulacji, począwszy 

od tego, iż społeczeństwo rosyjskie jest do tego stopnia nieświadome i zmani- 

⁴ Zob.: http://wyborcza.pl/1,86738,4459402.html, 12.07.2010. 

⁵ Niektórzy komentatorzy podkreślają, iż to właśnie on w dalszym ciągu jest „numerem jeden” 

w państwie. 

⁶ Zob.: http://www.rp.pl/artykul/244607_Zimna_wojna_gazowa_.html, 12.07.2010.


pulowane, że nie jest już w stanie samodzielnie dokonać rzetelnej oceny sytuacji, 

a skończywszy na interpretacji zorientowanej na uznaniu, iż Rosja jako państwo — 

by zachować spójność, musi z konieczności dążyć do centralizacji i monopolizacji 

wszelkiej władzy, a jej obywatele wręcz z mlekiem matki wysysają przywiązanie 

i upodobanie do rządów „twardej ręki”. Wszystko to jednak uproszczone, nie poparte 

faktami spekulacje. Postarajmy się zatem na ów dylemat udzielić odpowiedzi, 

która zachowywałaby rzeczowy charakter. 

Z pomocą w analizie problemu przychodzi twórczość polskiego dwudziestowiecznego 

historiozofa i badacza cywilizacji, Feliksa Konecznego. Nim jednak skupimy 

się na owej materii, warto podać powody, dla których to właśnie Koneczny 

i głoszone przez niego poglądy mogą wnieść wiele pożytku do tematu. 

Zasadniczy argument stanowi duże zainteresowanie, jakie myśliciel wykazywał 

w stosunku do historii i kultury Rosji, czego potwierdzenie może stanowić 

fakt opublikowania przez niego trzytomowego działa, zatytułowanego po prostu: 

Dzieje Rosji⁷. Ponadto praca Konecznego „na Uniwersytecie im. Stefana Batorego 

w Wilnie sprzyjała dalszemu rozwojowi refleksji poświęconej problematyce rosyjskiej”⁸. 

Uczony kierował tam Katedrą Historii Europy Wschodniej. Jak zaznacza 

Piotr Chuchro z Zakładu Porównawczych Badań Postsowieckich Instytutu Studiów 

Politycznych pan: „Prace Feliksa Konecznego stanowią pionierski i systematyczny 

opis dziejów Rosji, Koneczny szczegółowo opisuje problemy społeczne, 

psychologiczne portrety władców a także inne tematy podejmowane w klasycznej 

historiografii”⁹. Nie poprzestaje przy tym wyłącznie na podaniu jednostkowych 

faktów. Jako historiozof dokonuje bowiem ich interpretacji, a ostatecznie syntezy. 

Wszystko to rozpatrywane zostaje na płaszczyźnie, głoszonej przez Konecznego, 

teorii cywilizacji. Teorii — dodajmy, w wielu aspektach nowatorskiej, która tak 

naprawdę dopiero dziś może być wreszcie w pełni odkryta i doceniona¹⁰. 

Przystępując do analizy myśli historiozoficznej polskiego badacza, właściwym 

byłoby podjęcie wpierw kwestii natury metodologicznej. W odróżnieniu bowiem 

od Toynbeego, ale również bardzo licznej grupy innych badaczy cywilizacji, Koneczny 

w swych pracach posługuje się konsekwentnie metodą indukcyjną¹¹. Cel 

tego posunięcia jest prosty — wiedza uzyskana przy udziale wyżej wymienionej 

metody ma bezpośredni związek z faktami i do faktów, tj. do rzeczywistości się 

odnosi, w przeciwieństwie do metody dedukcyjnej, która przez swój aprioryzm, 

tj. przyjmowanie założeń nie popartych faktami, prowadzi w istocie do spekulacji 

i naraża się tym samym na zarzut bezprzedmiotowości. Krokiem tym Koneczny 

⁷ Tom pierwszy niniejszego dzieła stanowił zarazem podstawę pracy habilitacyjnej Konecznego. 

⁸ J. Kolbuszewska, Konecznego koncepcja dziejów Rosji, [w:] Feliks Koneczny dzisiaj, red. J. Skoczyński, 

Kraków 2000, s. 187. 

⁹ P. Chuchro, Cywilizacyjny obraz Rosji w myśli Feliksa Konecznego, [w:] F. Koneczny, Dzieje 

Rosji, Komorów 2001, s. I. 

¹⁰ Wcześniej utrudniały to względy natury politycznej. 

¹¹ Zob.: P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego, Krzeszowice 2002, s. 10.


kontynuuje tradycję Hugo Kołłątaja, który to stwierdził: „Prawdy historyczne, nie 

będąc nigdy skutkami spekulacyi metafizycznych, lecz albo działań człowieka, albo 

działań natury: nie mogą być żadnym innym sposobem odkryte, tylko przez cierpliwe 

dociekanie działań ludzi i działań natury, a to w tych samych przypadkach, 

w jakich je wystawia historja”¹². Swoisty hołd złożony indukcjonizmowi, nie oznacza 

jednakowoż całkowitego zarzucenia metody dedukcyjnej; chodzi o zachowania 

pewnej hierarchii, określonego logicznego porządku. Stanowisko filozoficzne, jakie 

reprezentuje myśl Konecznego zdaje się tym samym wyczerpywać znamiona tego, 

co określić moglibyśmy mianem realizmu poznawczego. 

Czym jednak dla polskiego badacza jest w ogóle „cywilizacja”? Koneczny każe 

przez nią rozumieć „metodę ustroju życia zbiorowego”¹³. Patrząc zatem od strony 

praktycznej, z istnieniem cywilizacji mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie 

życie takowe, choćby nawet w najprymitywniejszej formie, miało miejsce. Życie 

nieodłącznie bowiem wiąże się z ruchem, a ten z kolei implikuje działanie. Człowiek 

działając, działa jednak zawsze w jakiś dający się określić sposób. Analizując 

zaś ów problem od strony teoretycznej, należy podkreślić, iż każda cywilizacja, 

aby nią być, musi zawierać w sobie odpowiedzi na kluczowe, fundamentalne dla 

egzystencji każdego człowieka, tudzież grupy pytania, które — dodajmy, nie są 

podyktowane czyimkolwiek kaprysem, nie stanowią także rodzaju „materii urojonej” 

— przeciwnie, wynikają z samego faktu istnienia, są tym samym obiektywne 

i naturalne. Każda cywilizacja przybiera zatem odmienny kształt, który 

według polskiego myśliciela jest bezpośrednim skutkiem odpowiedzi udzielonych 

na zasadnicze (zarówno pod względem genetycznym jaki i opisowym) aspekty 

życia zbiorowego, którymi to są: religia, prawo i etyka¹⁴. „Każda cywilizacja, póki 

jest żywotna, dąży do ekspansji”¹⁵ — to w odczuciu Konecznego treść pierwszego 

z trzech naczelnych praw historii. Drugie z nich traktuje o tym, „że dwie cywilizacje, 

zetknąwszy się, muszą walczyć”¹⁶. Walka ta ma charakter nieuchronny. 

Treść trzeciego z praw brzmi zaś następująco: „Nie można być cywilizowanym 

jednocześnie na dwa sposoby — a zatem nie ma syntez pomiędzy cywilizacjami”¹⁷. 

Przechodząc do szczegółowej analizy cywilizacyjnej państwa rosyjskiego podkreślić 

należy, iż Koneczny, w przeciwieństwie do wielu innych badaczy cywilizacji, 

także wspomnianego już Toynbeego, pisząc o Rosji i charakteryzując ją pod 

względem przynależności cywilizacyjnej, nie uległ dość powszechnemu ówcześnie 

trendowi, który nakazywałby widzieć w niej jedynie prosty twór cywilizacji bizan- 

¹² H. Kołłątaj, Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, Kraków 1842, tom I, 

s. 63–64, za: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 43. 

¹³ Zob.: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 154. 

¹⁴ Zob.: A. Frątczak, Feliks Koneczny o państwie i wartościach, Kraków 2003, s. 34. 

¹⁵ F. Koneczny, Prawa dziejowe, Komorów 2001, s. 439. 

¹⁶ Ibidem. 

¹⁷ Ibidem.


tyjskiej¹⁸. Przeciwnie, dla polskiego uczonego rzecz w swej istocie o wiele bardziej 

złożony charakter. Hołdowanie metodzie indukcyjnej umożliwiło mu dynamiczne 

ujęcie tematu. Z tego też powodu Koneczny przyjął, iż na terytorium Rosji, 

w mniejszym lub większym stopniu, występowały aż cztery cywilizacje, wśród 

których wymienia: turańską, bizantyńską, łacińską i żydowską. Decydujące znaczenie 

przypisuje tej pierwszej, tj. turańskiej. I choć oddziaływanie cywilizacji 

bizantyńskiej jest niewątpliwe, to jednak nie odegrała ona zasadniczego wpływu 

na kształt i funkcjonowanie samej instytucji państwa. W ujęciu Konecznego rola 

dwóch pozostałych cywilizacji jest natomiast marginalna. 

Według polskiego badacza, historia Rosji to wręcz modelowy przykład obrazujący 

ścieranie się na jednym terytorium wielu konkurencyjnych cywilizacji. W tym 

miejscu można by pokusić się o stwierdzenie, iż takie podejście do zagadnienia stanowi 

uprzedzenie tegoż sposobu rozumowania, który, choć naturalnie w odmiennym 

kształcie, spotkamy potem u Huntingtona w jego chyba najbardziej znanym 

dziele, zatytułowanym: Zderzenie cywilizacji. 

Skoro określiliśmy już jaka cywilizacja — według Konecznego odegrała zasadniczą 

rolę w procesie kształtowania tożsamości Rosji, możemy tym samym pokusić 

się o dokonanie jej szczegółowego opisu, mając jednak na względzie jedynie te 

cechy, które sam Koneczny uwypuklił jako konstytutywne. 

Mianowicie podstawową z takowych stanowi dla cywilizacji turańskiej fakt, iż 

cała aktywność polityczna ma tu charakter wojskowy. Rację bytu dla trwania i dalszego 

rozwoju zapewniają ciągłe konflikty; pokój oznacza zagładę. Jak to określił 

Koneczny: „Ludy tej cywilizacyi gniją, gdy nie wojują”¹⁹. Z tego też powodu główny 

wysiłek społeczny zorientowany zostaje na budowę siły militarnej. Wojna bowiem 

„żywi Turańczyka, a ludy turańskie są ubogie lub bogate stosownie do osiągniętego 

wydoskonalenia organizacji militarnej, która pozwala żyć cudzym kosztem”²⁰. 

Władza ma znamiona absolutnej, wręcz despotycznej. Opiera się na monizmie 

prawa prywatnego, co w praktyce oznacza ni mniej, ni więcej brak osobnego prawa 

publicznego. Władca jest tym samym właścicielem wszystkiego i wszystkich 

w całym państwie, które faktycznie można by określić mianem jego osobistego folwarku. 

Nie obowiązuje go etyka i nigdy z jej pozycji nie może być oceniany. To on 

jest jedynym suwerenem i to on stanowi prawo, uzurpując sobie urząd najwyższego 

ustawodawcy. „Cywilizacja turańska żyje wyłącznie chwilą bieżącą, zależną 

od kaprysu atamana. Każda jego zachcianka musi zostać natychmiast spełniona, 

nic i nikt nie może mu się przeciwstawić. Poza jego wolą nie ma żadnego innego 

źródła prawa, toteż w turańszczyźnie nic nie jest pewne. Każde uprawnienie czy 

własność trwa tak długo, jak zadecyduje o tym wódz”²¹. Nie istnieje zatem to, co 

¹⁸ Zob.: P. Chuchro, Cywilizacyjny obraz Rosji w myśli Feliksa Konecznego, [w:] F. Koneczny, Dzieje 

Rosji, s. vi-vii. 

¹⁹ F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 289. 

²⁰ Za: P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 82. 

²¹ P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 83.


określić moglibyśmy mianem obiektywnych i stałych zasad/praw obejmujących 

wszystkich obywateli, bez czynienia jakichkolwiek wyjątków. Koneczny pokusza 

się wręcz o stwierdzenie, że cywilizacja turańska w ogóle charakteryzuje się bezetycznością 

w życiu publicznym”²². Nawet religia ulega swoistej instrumentalizacji 

i staje się przyczynkiem do, co najwyżej usprawiedliwiania takich, a nie innych 

poczynań władcy. 

Brak wodza oznacza okres smuty, który zakończyć może jedynie pojawienie się 

następcy, w postaci kolejnego silnego i zdecydowanego przywódcy. „Dlatego też 

dzieje kultur cywilizacji turańskiej to występujące na przemian okresy chwilowych 

świetności i następujących po nich czasów zapaści, rozprzężenia i niemocy”²³. 

Społeczeństwo, o ile w ogóle można w tym wypadku użyć tego terminu, jako takie, 

osobnych praw nie posiada. Nie wolno mu się organizować — od tego bowiem 

jest państwo. Przekłada się to na fakt zwalczania jakichkolwiek inicjatyw oddolnych 

i stan odgórnego sterowania. Obywateli charakteryzuje pozycja niewolnika, czy też 

sługi wobec przełożonego. Organizacja życia społecznego i politycznego, ma tym 

samym charakter rozkazodawczy. Stąd też wynika skrajny centralizm. Machina 

państwowa służy interesom „góry”, nie zaś wszystkich obywateli. Działa w imieniu 

władcy i przed nim jedynie jest odpowiedzialna. Życie ma charakter mechaniczny, 

zupełnie tak, jak to ma miejsce w wojsku; brak w nim elementów organicznych. 

„Jednostka ma wartość o tyle tylko, o ile gubi się w państwie. Żadna społeczność nie 

istnieje, państwo jest wszystkim. Europejczyk żyje także w państwie — turańczyk 

żyje wyłącznie w państwie”²⁴. Jak podkreśla doktor Sonia Bukowska: „Dla Konecznego 

fakt, że państwo może być antyspołeczne, okazał się jedną z najciekawszych 

obserwacji dziejowych. Pod tym względem turański i łaciński ustrój życia zbiorowego 

można być umieścić na dwóch skrajnie przeciwnych biegunach: w pierwszym, 

według uczonego, siła polityczna wytwarza się samorzutnie, bez społeczeństwa, 

w drugim natomiast może ona powstać tylko z siły społecznej”²⁵. 

Gdybyśmy mogli podsumować to wszystko jednym terminem, jedną jedyną ideą, 

to najbardziej właściwym byłoby nazwanie tegoż stanu rzeczy, mianem „kolektywizmu”. 

Kolektywizm zakłada bowiem przewagę grupy nad jednostką, państwa nad 

obywatelem. Wszystkie formy, jakie tylko może przybrać, opierają się na konkretnym 

gruncie natury metafizycznej. W ekonomii: na tym, że produkcja jest głównie 

społecznym wysiłkiem; w polityce: że prawa przysługują grupie, a nie jednostce; 

w etyce: że jednostka musi poświęcać swe interesy na rzecz potrzeb społeczeństwa 

²² Zob.: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 309. 

²³ P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 82. 

²⁴ J. M. Antonie, Wschód i Zachód. Filozofia historii, [w:] F. Koneczny, O ład w historii, Wrocław 

1999, s. 69. 

²⁵ S. Bukowska, Filozofia polska wobec problemu cywilizacji. Teoria Feliksa Konecznego, Katowice 

2007, s. 104.


i owo poświęcenie stanowi najwyższą normę moralną; w epistemologii: że osąd indywidualnego 

umysłu jest mniej wart niż kolektywny konsensus²⁶. 

Właśnie w taki ów sposób Koneczny charakteryzuje istotę cywilizacji turańskiej, 

tj. cywilizacji, która w jego odczuciu, w największym stopniu przyczyniła 

się do ukształtowania tożsamości Rosji i jej mieszkańców. Nie ma co ukrywać, iż 

obraz, jaki polski badacz maluje, jest dla nas — „ludzi Zachodu”, przywiązanych 

do idei indywidualnej wolności oraz rządów prawa, wręcz szokujący. Oczywiście, 

możemy się z nim nie zgadzać; możemy wręcz zanegować istnienie jakichkolwiek 

cywilizacji i kultur, uznając je po prostu za nieistniejące, lub też nieistotne dla 

zrozumienia problematyki tego, czym jest człowiek. Jeśli tak jednak postąpimy, to 

w jaki sposób wytłumaczymy występowanie różnych modeli społecznych i kulturowych, 

które to reprezentują sobą poszczególne ludy, narody, czy też, które 

istnieją w obrębie poszczególnych państw? Jeśli więc ostatecznie nie sposób dokonać 

wspomnianej negacji, nie zaprzeczając przy tym elementarnemu oglądowi 

rzeczywistości, oznacza to ni mniej, ni więcej, iż istnieje przyczyna, tudzież 

przyczyny zapewniające i warunkujące różnic owych występowanie. Z kolei, gdy 

idzie o wzdraganie się od dokonywania syntez dziejowych, należy pamiętać, że tak 

właśnie postępując tracimy jedyną możliwość, by spojrzeć na ogólną problematykę 

z perspektywy teraźniejszości. Wynika zaś ona z przeszłości i ją uwzględnia, jak 

również z pełnym doświadczeń bagażem zmierza w przyszłość jako do właściwego 

sobie celu. 

Nie było moim zamiarem dokonywanie w tej pracy jakiegokolwiek wartościowania. 

Niniejszy artykuł i powołanie na twórczość Konecznego ma stanowić wyłącznie 

swoistą, gdyż dokonaną z perspektywy historiozoficznej, próbę udzielenia 

odpowiedzi na pytanie, które zrodziło się w wyniku refleksji nad współczesną 

problematyką rosyjską, a które to zadane zostało na wstępie. Na sam koniec pozostawiłem 

cytat, który jak sądzę może stanowić idealny komentarz podsumowujący 

cechę państwa rosyjskiego, która w historii wiele razy dała się poznać i która to nie 

daje o sobie zapomnieć również i dziś: „Nigdy Rosji nie opuściła żądza zaborcza. 

A gdzie zaborczość jest zasadą, nie może ona mieć kresów”²⁷. Cóż więc z tą Rosją? 


Данная статья сосредоточит свое внимание на проблеме цивилизационной 

принадлежности России виденной из перспективы гисторезофичой мысли 

Феликса Конэчнэго. Особым импульсом к начатию этой темы была книга 

Анны Политковской „Россия Путина”. Один из главных тезисов, который 

²⁶ Zob.: A. Rand, Powrót człowieka pierwotnego. Rewolucja antyprzemysłowa, Poznań 2003, 

s. 266. 

²⁷ F. Koneczny, Prawa dziejowe…, s. 450.


был проповедован журналисткой (уже неживой) это предостережение 

адресованное западным политикам, лишь бы они не дались обмануть якобы 

новому, демократическому имиджу российского государства. По мнению 

авторки положение другое, Россия вновь вернулась к империалистической 

риторике. Что однако стало причиной того же процесса? Или же, смотря 

от исторической стороны: Почему от веков Россия имеет великодержавные 

порывы? Анализом вышеуказанной проблемы занялся также польский 

гисторезоф, Феликс Конэчны. По его мнению правильного ответа 

принадлежит доискиваться в идеях, которые стояли в основе российского 

государства и, которые это предопределили в конце концов о цивилизационной 

принадлежности той же страны. Для польского исследователя история 

России представляет собой пример истирания на одной территории 

нескольких цивилизаций а наиболее важная это цивилизация тураньска. 

Как один из её определителей Конэчны подаёт, привязание граждан к лицу 

вождя, который не только является кем-то над обществом, но также над 

принципами права и этики. Он решает о их окончательной форме. Кроме 

того, польский исследователь, в пределах доказательства поддержки своих 

тезисов, провел вдумчивый анализ российской истории. Плодом этого 

анализа стало трёхтомное дело „История России”. 

Grzegorz Szewczyk — doktorant filozofii, student politologii (specjalność samorządowa, 

studia uzupełniające, rok ii). Zainteresowania badawcze skupiają się zwłaszcza 

na rozwoju i analizie szeroko rozumianej myśli libertariańskiej, ze szczególnym 

uwzględnieniem filozofii obiektywizmu Ayn Rand. 

Kontakt: grzegorz.szewczyk@o2.pl

Polityka 

wewnętrzna

Agnieszka Kandzia 

Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej 

Podział administracyjny Federacji Rosyjskiej i system władzy 

Na obecny podział terytorialny federacji wpływ miało i wciąż ma wiele czynników. 

Wśród nich wymienić można ogromną liczbę ludności, różnorodność etniczną, 

narodowościową i wyznaniową mieszkańców oraz historię władzy i samorządu, 

a w szczególności okres zsrr. Rosja podzielona jest na¹: 

– 21 republik, które posiadają swoje własne konstytucje (Adygei, Ałtaju, 

Baszkirii, Buriacji, Chakasji, Czeczeńska, Czuwaska, Dagestanu, Inguska, 

Sachy (Jakucji), Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucji, Karaczajsko- 

Czerkieska, Karelii, Komi, Maryjska, Mordwińska, Północnoosetyjska, 

Tatarstanu, Tuwy, Udmurck), 

– 47 obwodów (amurski, archangielski, astrachański, biełgorodzki, briański, 

czelabiński, czytyjski, irkucki, iwanowski, kaliningradzki, kałuski, 

kemerowski, kirowski, kostromski, kurgański, kurski, leningradzki, lipiecki, 

magadański, moskiewski, murmański, niżnonowogrodzki, nowogrodzki, 

nowosybirski, omski, orenburski, orłowski, penzeński, pskowski, 

rostowski, riazański, sachaliński, samarski, saratowski, smoleński, 

swierdłowski, tambowski, tomski, twerski, tulski, tiumeński, uljanowski, 

włodzimierski, wołgogradzki, wołogodzki, woroneski, jarosławski), 

– 1 obwód autonomiczny (żydowski), 

– 4 okręgi autonomiczne (Czukocki, Chanty-Mansyjski, Nieniecki, Jamalsko-Neniecki) 

– 9 krajów (Ałtajski, Kamczacki, Chabarowski, Krasnodarski, Krasnojarski, 

Permski, Nadmorski, Stawropolski, Zabajkalski), 

– 2 miasta wydzielone — miasta o znaczeniu federalnym, których status 

określają osobne ustawy (Moskwa, Sankt Petersburg). 

¹ Stan na 01.07.2010. Zob. Konstytucja Federacji Rosyjskiej z dnia 12 grudnia 1993 roku z uwzględnieniem 

zmian terytorialnych z 2005 roku. Za: http://www.perm.ru/region/ z dnia 19.10.2010, 

z 2007 roku. Za: http://www.piragis.ru/publikatscii-po-istorii-kamchatki/administrativnoepodchinenie-kamchatki-1697–2007.html 

z dnia 19.10.2010, z 2008 roku. Za: http://www.wschodniaperspektywa.pl/content/view/801/126, 

19.10.2010

64 Agnieszka Kandzia 

Cały kraj podzielony jest także na: 

– 8 okręgów federalnych — utworzonych w 2000 roku, na czele których 

stoją gubernatorzy mianowani przez prezydenta (Centralny, Południowy, 

Północno-Zachodni, Dalekowschodni, Syberyjski, Uralski, Nadwołżański, 

Północnokaukaski), 

– 12 rejonów ekonomicznych (Centralny, Centralno-Czarnoziemny, 

Wschodniosyberyjski, Dalekowschodni, Północny, Północnokaukaski, 

Północno-Zachodni, Powołżański, Uralski, Wołżańsko-Wiacki, Zachodniosyberyjski, 

Kaliningradzki). 

Proces kształtowania się państwa nie został jeszcze zakończony. Ostatnie zmiany 

terytorialne miały miejsce w styczniu 2010 roku, kiedy to wydzielono ósmy 

okręg federalny. 

Zgodnie z takim podziałem administracyjnym państwa, władza w Federacji Rosyjskiej 

realizowana jest na trzech płaszczyznach: federalnej, regionalnej i lokalnej. 

Władza federalna rozciąga się na terytorium całego kraju. System władzy regionalnej 

obejmuje republiki, kraje, obwody, miasta wydzielone, obwód autonomiczny, 

okręgi autonomiczne. Samorząd terytorialny (władza lokalna) obejmuje rejony 

municypalne, okręgi miejskie, osiedla miejskie (miasta) i wiejskie oraz jednostki 

podziału wewnętrznego miast o znaczeniu federalnym². Władzy na poziomie lokalnym 

właśnie poświęcony jest ów artykuł. 

Rejony municypalne dzielą się na mniejsze jednostki administracyjne — osiedla. 

Osiedla miejskie obejmują miasto oraz okoliczne miasteczka i wsie. Często 

charakteryzowane są jako jednostki „pomiędzy miastem a wsią”. Ludność osiedli 

jest bardzo zróżnicowana — liczbowo od 100 do nawet 35 tysięcy mieszkańców 

(w najludniejszym osiedlu w Rosji — Goriaczewodskij). W całej federacji istnieje 

blisko 1,5 tysiąca osiedli typu miejskiego. Na osiedle wiejskie składa się jedna lub 

kilka wsi, które łącznie zamieszkuje ponad 1000 osób. 

Podstawy prawne samorządności w Federacji Rosyjskiej 

Samorząd terytorialny w Federacji Rosyjskiej ustanowiony został w konstytucji 

z 1993 roku. W artykule 12 tegoż dokumentu czytamy, że „w Federacji Rosyjskiej 

uznaje się i gwarantuje samorząd terytorialny”. Ponadto postanowiono również, 

że „samorząd terytorialny jest w ramach swoich kompetencji niezależny”. Podkreślono 

także to, o czym mowa była wyżej, iż „organy samorządu terytorialnego nie 

wchodzą w skład systemu organów władzy państwowej”. Zagadnieniom samorządu 

poświęcono w całości rozdział 8 (art. 130–133) tego dokumentu. Zgodnie z artykułem 

130, samorząd w celu rozwiązywania spraw o znaczeniu lokalnym może 

korzystać z mienia komunalnego. Podkreślono tutaj jednocześnie samodzielne 

² E. Zieliński, System konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2005, s. 90.

Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej 65 

wykonywanie zadań przez mieszkańców. Autonomicznie również ludność określa 

strukturę poszczególnych organów władzy lokalnej w danej jednostce (art. 131). 

„Organy samorządu terytorialnego samodzielnie zarządzają własnością municypalną, 

tworzą, zatwierdzają i wykonują lokalny budżet, ustanawiają lokalne podatki 

i opłaty, strzegą porządku publicznego, jak również rozwiązują inne kwestie 

o znaczeniu lokalnym”³ (art. 132). W ostatnim artykule tego rozdziału zagwarantowano 

prawo do ochrony sądowej oraz zakazano ograniczania praw samorządu 

terytorialnego. 

Podstawę prawną powołania samorządu w Rosji stanowią, oprócz konstytucji 

także: ustawa federalna z 6 października 2003 roku o zasadach ogólnych organizacji 

samorządu lokalnego w Federacji Rosyjskiej, inne ustawy federalne, konstytucje 

i ustawy podmiotów federacji, statuty jednostek municypalnych, uchwały podjęte 

przez mieszkańców (na zgromadzeniach ludności bądź w referendach)⁴ oraz Europejska 

Karta Samorządu Lokalnego z 15 października 1985 roku — ratyfikowana 

w Rosji w roku 1998. 

Organy samorządu terytorialnego 

Organy samorządu lokalnego różnią się w zależności od wielkości i charakteru 

danej jednostki. W strukturę organów jednostek municypalnych wchodzą: 

– organ przedstawicielski (rada), 

– szef jednostki (mer, burmistrz), 

– administracja terenowa (i szef administracji), 

– organ kontrolny. 

Zgodnie z ustawą o samorządzie lokalnym, nazwa organu jest ustalana zgodnie 

z lokalną tradycją historyczną⁵. Najczęściej stosowanymi określeniami są: duma 

miejska i rada. Organ przedstawicielski wyłaniany jest w wyborach powszechnych, 

a w jego skład wchodzą radni (delegowani) w liczbie określonej w statucie 

jednostki. Kadencja rady trwa, w zależności od jednostki od 2 do 5 lat i rozpoczyna 

się z dniem wyboru radnych, a kończy w dniu rozpoczęcia nowej kadencji kolejnej 

rady. Nie więcej niż 10 proc. wybranych delegatów może pracować na zasadach 

zatrudnienia. Nie mogą oni jednak prowadzić działalności gospodarczej i zgodnie 

z zasadą incompatibilitas, zajmować stanowisk w instytucjach publicznych. 

Pod wyłączną jurysdykcję rady podlegają między innymi: 

– stanowienie lokalnego prawa (uchwalanie statutu jednostki), 

– zatwierdzanie budżetu i przyjmowanie sprawozdania z jego wykonania, 

³ Konstytucja Federacji Rosyjskiej z dnia 12 grudnia 1993 roku. 

⁴ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse lokalne w Federacji Rosyjskiej, [w:] Władza i finanse lokalne 

w Polsce i krajach ościennych, red. E. Ruśkowski, B. Dolnicki, Bydgoszcz 2006, s. 260–261. 

⁵ Ustawa federalna nr 131-fz z 6 października 2003 r. o zasadach ogólnych organizacji samorządu 

terytorialnego w Federacji Rosyjskiej, Dz. U. Federacji Rosyjskiej Nr 40, poz. 3822.


– uchwalanie planów i programów rozwoju lokalnego oraz zatwierdzanie 

sprawozdań z ich wykonania 

– ustalanie, zmiany i znoszenie podatków lokalnych i opłat, 

– określanie sposobów zarządzania mieniem komunalnym, 

– kontrola działalności organów samorządu i urzędników⁶. 

Jeśli chodzi o strukturę władz lokalnych i relacje rady z szefem jednostki municypalnej, 

to ustawa o samorządzie lokalnym przewiduje kilka modeli (wybór 

których leży w gestii władz regionalnych): 

– rada i wybierany burmistrz, który nie jest członkiem rady, 

– rada i burmistrz, który jest członkiem rady, 

– rada, której przewodniczący jest jednocześnie burmistrzem, 

– rada i wybierany burmistrz, który nie jest członkiem rady oraz manager 

(osoba powołana na stanowisko szefa administracji) zatrudniony przez 

burmistrza za zgodą rady, 

– rada i manager zatrudniony na zasadach kontraktu, 

– zgromadzenie obywateli i wybór osób starszych, 

– komitety nadzorujące poszczególne obszary działania, brak burmistrza⁷. 

Wybór wzorca funkcjonowania władz pozostaje w gestii władz regionalnych. 

Zgodnie z powyższymi modelami szef jednostki municypalnej jest wybierany 

w wyborach powszechnych lub spośród radnych. W przypadku, gdy szef jednostki 

jest wybierany przez obywateli to wchodzi w skład organu przedstawicielskiego, 

pełniąc funkcję przewodniczącego z prawem decydującego głosu lub staje na czele 

administracji danej jednostki. W przypadku, gdy burmistrz wybierany jest z grona 

radnych, automatycznie pełni funkcję przewodniczącego rady. Burmistrz nie 

może być jednocześnie przewodniczącym organu jednostki municypalnej i szefem 

administracji terenowej tej jednostki. Szef jednostki jest odpowiedzialny przed 

wyborcami i organem przedstawicielskim oraz podlega kontroli. 

Administracja terenowa to organ wykonawczo-zarządzający jednostki municypalnej. 

„Strukturę administracji terenowej tworzą organy o budowie branżowej 

(funkcjonalnej) i terytorialnej”⁸. Jej szefem, zgodnie z przyjętym modelem władz 

lokalnych, może być burmistrz (szef jednostki) lub manager powołany na to stanowisko 

na zasadach kontraktu (na czas kadencji). Powoływanie organu kontrolnego 

nie jest obowiązkowe dla wszystkich jednostek, a jedynie dla tych określonych 

w ustawie. 

⁶ G. Kourliandskaia, Y. Nikolayenko, N. Golovanova, Local Government in the Russian Federation, 

[w:] Developing New Rules in an Old Environment. Local Governments in Eastern Europe, 

in the Caucasus and Central Asia, red. I. Munteanu, V. Popa, Budapeszta 2001, s. 185. 

⁷ Ibidem, s. 186. 

⁸ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse lokalne w Federacji Rosyjskiej, [w:] Władza i finanse 

lokalne w Polsce i krajach ościennych, red. E. Ruśkowski, B. Dolnicki, Bydgoszcz 2006, s. 267.


Demokracja bezpośrednia 

Prawo reguluje także kwestie bezpośredniego uczestnictwa mieszkańców w działaniach 

samorządu. Formami demokracji bezpośredniej w Rosji są: referendum 

lokalne, inicjatywa prawodawcza obywateli, konsultacje z mieszkańcami, petycje 

mieszkańców oraz zgromadzenia obywateli (zebrania ogólne mieszkańców). 

Z dwóch pierwszych możliwości mogą korzystać jedynie osoby, które mają czynne 

prawo wyborcze, przewidziane dla wyborów lokalnych. 

Referendum lokalne może być przeprowadzone z inicjatywy obywateli, organizacji 

społecznych, organu przedstawicielskiego i szefa administracji lokalnej 

(wspólnie). Podpisy pod projektem referendum (zgłaszanym przez obywateli i organizacje) 

musi złożyć przynajmniej 5 proc. uprawnionych do głosowania w danej 

jednostce. Decyzję o przeprowadzeniu referendum podejmuje rada w ciągu 30 dni 

od dnia złożenia wymaganych dokumentów⁹. Udział w referendum mogą wziąć 

wszyscy obywatele zamieszkujący daną jednostkę, posiadający czynne prawo wyborcze. 

Decyzje podjęte w drodze referendum podlegają natychmiastowemu wykonaniu 

i nie wymagają aprobaty organów władzy państwowej¹⁰. 

Ustawa o samorządzie lokalnym przyznaje także obywatelom prawo zgłaszania 

inicjatywy prawodawczej o znaczeniu lokalnym. Z inicjatywą taką wystąpić może 

przynajmniej 3 proc. mieszkańców, posiadających prawa wyborcze (wielkość ta 

określana jest w statutach jednostek). Projekt taki w ciągu 3 miesięcy musi zostać 

rozpatrzony przez organ kompetentny do podjęcia stosownej decyzji. Jej podjęcie 

i umotywowanie musi zostać przekazane na piśmie grupie inicjatywnej. Obie formy 

rozwiązywania problemów lokalnych nie są jednak wykorzystywane na szeroką 

skalę. Bardzo często próby takie napotykają na trudności natury administracyjnej. 

Konsultacje z mieszkańcami dotyczące problemów lokalnych, przeprowadzane 

są z inicjatywy rady lub burmistrza, a te obejmujące problemy regionalne i ponadregionalne 

na wniosek organów władzy państwowej. W konsultacjach uczestniczyć 

mogą wyłącznie osoby posiadające czynne prawo wyborcze na terenie danej 

jednostki, a ich wynik ma charakter rekomendacji. 

Mieszkańcy mogą kierować do organów władzy lokalnej petycje. Mają prawo 

zwracać się indywidualnie lub zbiorowo, a urzędnicy zobowiązani są w ciągu 30 

dni udzielenia odpowiedzi na piśmie. 

Zebranie ogólne mieszkańców funkcjonuje w osiedlach, gdzie liczba mieszkańców 

uprawnionych do głosowania nie przekracza 100. Zwoływane jest ono przez 

grupę co najmniej 10 mieszkańców lub szefa jednostki municypalnej¹¹. Zebranie 

takie jest prawomocne, gdy uczestniczy w nim ponad połowa uprawnionych 

⁹ Gdy termin ten zostanie przekroczony, referendum zarządza sąd. 

¹⁰ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse…, s. 262. 

¹¹ Ibidem, s. 263.


do głosowania, a decyzje podejmowane są bezwzględną większością głosów osób 

obecnych na zebraniu. 

Społeczny samorząd mieszkańców 

W Rosji obywatele mogą się samoorganizować poprzez społeczny samorząd mieszkańców. 

Rada jednostki określa zasięg działania takiego samorządu, który zwykle 

obejmuje klatkę schodową dużego bloku mieszkalnego, wielorodzinny budynek 

mieszkalny, kompleks budynków mieszkalnych, osiedle mieszkaniowe lub miejscowość 

wiejską nie będąca osiedlem¹². Społeczny samorząd mieszkańców może 

zostać zarejestrowany jako organizacja społeczna (niekomercyjna) i tym samym 

nabywa osobowość prawną. Na zebraniach i konferencjach mieszkańców wybierane 

są organy społecznego samorządu. Reprezentują one interesy ludności, zapewniają 

wykonywanie uchwał podjętych na zebraniach mieszkańców, mają prawo 

wnoszenia projektów aktów prawnych do właściwych organów władzy lokalnej 

(która ma obowiązek projekty takie rozpatrzyć). Mogą również prowadzić działalność 

gospodarczą w zakresie utrzymania zasobów mieszkaniowych, czystości 

i porządku¹³. 

Zadania samorządu terytorialnego 

Każda gmina, bez względu na wielkość i możliwości finansowe obligatoryjnie zapewnia 

określone usługi publiczne, takie jak: zaopatrzenie w wodę, gaz, energię 

elektryczną i cieplną a także odprowadzanie ścieków, dostarczanie opału, użytkowanie 

i zarządzanie mieniem komunalnym oraz utrzymanie czystości i porządku 

czy zieleni miejskiej. W tym celu gmina może tworzyć komunalne przedsiębiorstwa 

i zakłady oraz składać zamówienia publiczne. 

Do zadań gmin rosyjskich należy także: 

– zapewnienie ochrony przeciwpożarowej, 

– organizacja usług bibliotecznych dla ludności, 

– tworzenie warunków do świadczenia usług przewozowych 

– zapewnienie (niezamożnej ludności) mieszkań w celu polepszenia warunków 

bytowych, 

– współdziałanie w dziedzinie sprawowania opieki i kurateli nad mieszkańcami 

– tworzenie zasobów archiwalnych, 

– organizacja usług pogrzebowych i utrzymanie cmentarzy, 

¹² Ibidem, s. 267. 

¹³ Ibidem, s. 268.


– organizacja i podejmowanie działań w zakresie przygotowania do mobilizacji 

w komunalnych przedsiębiorstwach i zakładach, 

– podejmowanie działań służących zapewnieniu bezpieczeństwa ludzi 

w obiektach wodnych oraz ochrony ich życia i zdrowia. 

Gmina dobrowolnie i samodzielnie decyduje o wykonywaniu zadań, co oznacza, 

że organy jednej jednostki pod żadnym względem nie mogą zostać (przy wykonywaniu 

zadań) podporządkowane organom innej jednostki. 

Finanse samorządu 

Gmina została wyposażona we własny majątek, którym może samodzielnie dysponować¹⁴. 

Organ przedstawicielski jednostki uchwala budżet będący planem finansowym 

dochodów i wydatków gminy. Opracowanie budżetu lokalnego następuje 

dopiero po opracowaniu budżetu federalnego. Aby zadania gminne mogły 

być realizowane, jednostka musi posiadać własne zasoby finansowe. W praktyce 

jednak ponad 80 proc. wpływów do budżetu lokalnego pochodzi z podatków federalnych 

i regionalnych — podatki lokalne stanowią jego niewielką część. Najwięcej 

wydatków pochłaniają: ochrona zdrowia, oświata i gospodarka mieszkaniowa¹⁵. 

Zakazane są jakiekolwiek fundusze pozabudżetowe. 

Wykonywanie budżetu lokalnego prowadzone jest zgodnie z dwoma zasadami. 

Pierwsza z nich dotyczy „wykonywania budżetu przy udziale Skarbu Państwa zakłada 

istnienie specjalnego organu wykonawczego, któremu powierza się organizację 

wykonania budżetów, zarząd kontami bankowymi i środkami budżetowymi”¹⁶. 

Organem takim od 2006 roku powinien być Skarb Państwa. Drugą zasada — jedności 

kasowej, polega na dokonywanie wszystkich operacji budżetowych (uzyskiwanie 

dochodów, spłata deficytu, wydatkowanie) z jednego rachunku bankowego. 

W latach 2006–2009 w Rosji dokonano reformy finansów lokalnych. Istnieją 

dzisiaj dwa typy budżetów: 

– budżety rejonów municypalnych i okręgów miejskich, budżety wewnętrznych 

jednostek miast o znaczeniu federalnym, 

– budżety miast i wiejskich osiedli. 

Podjęto więc próby uporządkowania lokalnych planów finansowych i całego 

systemu budżetowego. Wykonanie zadań zleconych przez szczebel federalny musi 

zostać zabezpieczone finansowo. Tym samym liczba zadań zleconych została zredukowana. 

Samorząd rosyjski cały czas przeżywa trudności, głównie natury kompetencyjnej 

i strukturalnej. Nie wszystkie jednostki municypalne opracowały swój 

¹⁴ Zgodnie z art. 132 konstytucji Federacji Rosyjskiej organy samorządu terytorialnego samodzielnie 

opracowują, uchwalają i wykonują budżet lokalny oraz decydują o opłatach i podatkach. Zasady 

dysponowania majątkiem gminy określa także Kodeks budżetowy Federacji Rosyjskiej. 

¹⁵ G. Kourliandskaia, Y. Nikolayenko, N. Golovanova, Local Government…, s. 201. 

¹⁶ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse…, s. 263.


własny statut, co w dalszej kolejności prowadzi do pewnego bałaganu organizacyjnego. 

Wciąż też trwają spory pomiędzy władzami lokalnymi i regionalnymi, co do 

zakresu realizowanych zadań. 


Российское территориальное самоуправление (местная власть) охватывает 

муниципальные районы, городские круги, городские посёлки (города), 

деревни и внутренние подразделения города федерального значения. Правовой 

основой для местных органов власти являются: Конституция России с 1993 

года, Федеральный закон от 6 октября 2003 об общих принципах организации 

местного самоуправления в России, другие федеральные законы, а также 

Европейская хартия местного самоуправления. Модель самоуправления 

остаётся в способности жителей. Местное самоуправление независимое 

в своих действиях и не может быть ограничено. Каждая единица имеет свой 

собственный бюджет, который в большинстве состоит из доходов от доли 

федеральных налогов. Российская местная власть проходит перемены, все 

время она реформированная и неизвестно когда этот процесс закончится. 

Agnieszka Kandzia — absolwentka politologii (specjalność samorządowa), doktorantka 

i roku nauk politycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu 

Śląskiego, studentka i roku socjologii studiów ii stopnia. Autorka wielu artykułów 

naukowych z zakresu praw człowieka i systemu politycznego Australii. W latach 

2006–2010 trzykrotna przewodnicząca Koła Naukowego Politologów Uniwersytetu 

Śląskiego, członkini Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych i Koła 

Naukowego Polityki Lokalnej i Regionalnej. Redaktor Studenckich Zeszytów Naukowych 

„Szkice o Państwie i Polityce”. Od marca 2009 członkini sekcji naukowo-badawczej 

Studenckiego Zespołu Naukowego przy Polskim Towarzystwie Nauk 

Politycznych o. Katowice. 

Kontakt: agnieszka.kandzia@onet.eu

Joanna Podgórska 

Współpraca zagraniczna jednostek samorządu 

terytorialnego — na przykładzie miast z woj. śląskiego 

i miast rosyjskich 

„Dyplomacja oddolna” — tym terminem, często określa się współpracę międzynarodową 

samorządu terytorialnego¹. Dzięki zaangażowaniu mieszańców najmniejszych 

jednostek podziału administracyjnego kraju, współpraca międzynarodowa 

staje się coraz szersza i głębsza. Już nie tylko rządy państw oraz najwyżsi ich 

przedstawiciele, mogą nawiązywać zagraniczne kontakty, ale także przedstawiciele 

społeczności lokalnych, których projekty niejednokrotnie przynoszą bardzo wiele 

korzyści dla szerokich rzesz mieszkańców, przynależnych do najróżniejszych grup 

społecznych. W ostatnich latach, można zaobserwować znaczny wzrost intensywności, 

zakresu i liczby uczestników stosunków międzynarodowych. Dzieje się to 

właśnie za sprawą, włączenia do nich grup pozapaństwowych: regionów i społeczności 

lokalnych². 

Adriana Skorupska wyróżnia dwie grupy zjawisk, które można zaliczyć do 

źródeł wzrostu międzynarodowej aktywności samorządów. Do pierwszej należy: 

nasilająca się integracja regionalna i globalizacja oraz wiążąca się z tymi procesami, 

rosnąca współzależność na różnych płaszczyznach: ekologii, bezpieczeństwa, 

nowoczesnych technologii. Jednostki samorządowe poszerzają więc współpracę, 

w celu wymiany doświadczeń i dobrych praktyk z innymi podmiotami, które 

w przyszłości mogą stać się dla nich partnerami w interesach. Do drugiej grupy 

zjawisk, można zaliczyć wzrastającą rolę podmiotów regionalnych i lokalnych oraz 

postępującą się między nimi rywalizację. Powstaje także coraz więcej organizacji 

zrzeszających jednostki samorządu terytorialnego, które to, stając się bardziej 

niezależne od władzy państwowej, zyskują siłę, a ich rola polityczna i gospodarcza 

znacznie wzrasta³. Rywalizacja natomiast jest związana z walką o środki unijne, 

¹ A. Skorupska, Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warszawa 

2005, wstęp. 

² A. Skorupska, Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego na podstawie badań, [w:] 

Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warszawa 2005, s.11. 

³ M. Furmankiewicz, Polskie samorządy gminne w organizacjach międzynarodowych, [w:] Człowiek, 

region, państwo w procesie globalizacji, regionalizacji oraz integracji, red. G. Rdzanek, 

E. Stadtmuller, Wrocław 2004, s. 311.

72 Joanna Podgórska 

które dają gminom i powiatom szansę na zwiększenie inwestycji, a tym samym 

czynią je bardziej konkurencyjnymi w walce o mieszkańca, turystę czy inwestora. 

Aktywność samorządów terytorialnych w stosunkach międzynarodowych 

może przyjmować następujące formy: 

– Współpraca między jednostkami samorządów różnych państw — krajowe 

lub regionalne związki samorządowe (Związek Miast Polskich). 

– Członkostwo jednostek samorządu w zrzeszeniach międzynarodowych. 

– Bezpośredni lub pośredni wpływ jednostek samorządu na działania organizacji 

ponadnarodowych (Komitet Regionów w Unii Europejskiej, 

Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy). 

– Współpraca międzynarodowa poszczególnych samorządów. 

Podejmuję próbę analizy tej ostatniej z form współpracy międzynarodowej, 

posługując się przykładem miast śląskich, które z powodzeniem kooperują na różnych 

płaszczyznach z miastami rosyjskimi. 

Współpraca partnerska gmin jest szczególną formą nawiązywania kontaktów zagranicznych 

ponieważ angażuje w sposób bezpośredni mieszkańców oraz organizacje 

lokalne, co daje im możliwość nawiązania bliskich relacji, wymiany doświadczeń i kooperacji. 

Partnerstwa te opierają się na umowach o współpracy, listach intencyjnych 

lub innych pisemnych porozumieniach. Kontakty mogą być także niesformalizowane 

ponieważ w prawie krajowym i międzynarodowym nie istnieją jasne i precyzyjne 

definicje współpracy partnerskiej miast. Oznacza to, że nie sprecyzowano dotychczas, 

warunki jakie muszą spełnić kooperujące miasta, aby ich kontakty można było 

określić związkiem bliźniaczym czy współpracą partnerską. 

Podstawa prawna współpracy 

Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego podlega stosownym 

prawno-ustrojowym regulacjom prawnym. W swojej istocie bowiem, współpraca 

regionalna i transgraniczna stanowi integralną część polityki zagranicznej państwa, 

która to powinna być kształtowana na szczeblu ministerialnym⁴. Tak więc, 

władze samorządowe realizują zadania w obszarze polityki zagranicznej w zakresie 

ich kompetencji, określonych w konstytucji i ustawach szczegółowych. 

Fundamentalnym aktem prawnym, umożliwiającym samorządom nawiązywanie 

kontaktów z zagranicznymi partnerami jest Konstytucja Rzeczpospolitej 

Polskiej, która w art. 172 stwierdza, że jednostka samorządu terytorialnego ma 

prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych 

i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami innych państw. Także w art. 

10 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego napotykamy podobny zapis: „wykonu- 

⁴ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2007 roku w sprawie szczegółowego 

zakresu działania Ministra Spraw Zagranicznych (Dz. U. Nr 216, poz. 1605) paragraf 1 ust. 2.

Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 73 

jąc swoje uprawnienia, społeczności lokalne mają prawo współpracować z innymi 

społecznościami lokalnymi oraz zrzeszać się z nimi — w granicach określonych 

prawem — w celu realizacji zadań, które stanowią przedmiot ich wspólnego zainteresowania”. 

Te kwestie, zostały szczegółowo unormowane w ustawie z dnia 15 

września 2000 r. „O zasadach przystępowania jednostek samorządu terytorialnego 

do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych”⁵. 

Ustawa ta odnosi się do wszystkich szczebli samorządu terytorialnego, a w art. 

2 czytamy o tym, że jednostki samorządu terytorialnego mogą przystępować do 

zrzeszeń i uczestniczyć w nich w granicach swoich zadań i kompetencji, działając 

zgodnie z polskim prawem wewnętrznym, polityką zagraniczną państwa i jego 

międzynarodowymi zobowiązaniami. Ustawa określa także tryb, zgodnie z którym 

jednostka samorządu terytorialnego może przystąpić do zrzeszenia, a niedotrzymanie 

procedury formalnej, obciążone jest rygorem nieważności. Art. 4 

ustawy wskazuje na to, że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego 

ma podjąć uchwałę o przystąpieniu do zrzeszenia, bezwzględną większością głosów 

swojego ustawowego składu. W samorządowych aktach prawnych znajdują 

się odpowiednie artykuły, które stanowią o wyłącznej właściwości rady gminy 

(art. 18 ust. 2 pkt 12a ustawy o samorządzie gminnym⁶), rady powiatu (art. 12 pkt 

9a ustawy o samorządzie powiatowym⁷), sejmiku województwa (art. 14 pkt 13 i 14 

ustawy o samorządzie województwa⁸) w zakresie decyzji o podjęciu współpracy 

zagranicznej. Jednostka samorządu terytorialnego przekazuje uchwałę ministrowi 

właściwemu do spraw zagranicznych za pośrednictwem wojewody, który musi 

dołączyć swoją opinię. Minister właściwy do spraw zagranicznych wyraża zgodę 

na przystąpienie do zrzeszenia lub odmawia takiej zgody w drodze decyzji administracyjnej. 

Uchwała wchodzi w życie dopiero po uzyskaniu zgody ministra 

właściwego do spraw zagranicznych. 

Historia partnerstwa gmin 

Początki kooperacji jednostek samorządu terytorialnego sięgają pierwszego dwudziestolecia 

xx wieku, jednak rozwój kontaktów bliźniaczych na większą skalę rozpoczął 

się w Europie Zachodniej dopiero po ii wojnie światowej. Głównymi celami, 

jakie chciano osiągnąć miały być: umacnianie pokoju, łagodzenie skutków wojny 

i przełamywanie niechęci i nieufności narodów wobec siebie⁹. A Rada Gmin Europy 

⁵ Dz.U.00.91.1009, Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o zasadach przystępowania jednostek samorządu 

terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych. 

⁶ Dz. U. Nr 16, poz. 95, z późn. zm., Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. 

⁷ Dz. U. Nr 91, poz. 578, z późn. zm., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. 

⁸ Dz. U. Nr 91, poz. 576, z późn. zm., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim. 

⁹ Współpraca partnerska samorządów — praktyczny przewodnik, red. K. Paczyńska, A. Stachowiak, 

A. Porawski, H. Leki, Poznań 2009, s. 4.


utworzona przez grupę niemieckich burmistrzów i francuskich merów w 1951 roku 

w Genewie, miała wcielać te idee w życie. Uznano, że zadaniem gmin jest wzięcie 

na siebie odpowiedzialności za budowę nowej, powojennej Europy. Spontanicznemu 

wówczas ruchowi, nadano nazwę związków bliźniaczych. Rozwijał się on równolegle 

z procesem jednoczenia Europy — budowania fundamentów dla Wspólnot 

Europejskich. Lata pięćdziesiąte przyniosły prawdziwą eksplozję liczby partnerstw¹⁰. 

W późniejszym czasie, organizacja ta otworzyła się także na regiony i wtedy jej nazwę 

przekształcono na Radę Gmin i Regionów Europy (Council of European Municipalities 

and Regions). Jeden z jej twórców — Jean Bareth pisał, że „związki bliźniacze, to 

spotkanie dwóch społeczności, które proklamują wspólne działanie dla Europy w celu 

rozwiązania swych problemów i rozwijania coraz ściślejszych więzów przyjaźni”¹¹. 

W ten sposób zdefiniował on najważniejsze wartości partnerstwa, którymi są: przyjaźń, 

współpraca i wzajemne zrozumienie pomiędzy obywatelami Europy. 

Jak już zostało wspomniane, z punktu widzenia prawa nie istnieją formalne 

warunki, których spełnienie pociągało by za sobą skutki prawne w kwestii współpracy 

miast partnerskich. Mimo tego wiele spośród podmiotów uczestniczących 

w takich formach współpracy podpisuje umowy, które mogą ułatwić długofalową 

kooperację i nadać jej oczekiwanego prestiżu. Forma takiego porozumienia nie jest 

dokładnie sprecyzowana, co stwarza możliwość dostosowania jej do aktualnego 

rodzaju partnerstwa i oczekiwań miast. Najczęściej spotykaną nazwą umowy między 

miastami jest tzw. Przysięga Bliźniaczego Partnerstwa, zaproponowana przez 

wspomnianą już Radę Gmin i Regionów Europy. Ta forma dominuje w Europie 

(ang. twinning), w Ameryce dla porównania mówi się raczej o miastach siostrzanych 

(ang. sister cities)¹². 

W jaki sposób miasta, powinny dobierać partnerów, aby osiągać racjonalne 

cele i czerpać obopólne korzyści? Jerzy Mikułowski-Pomorski pisze, że współpraca 

gmin z punktu widzenia ich potrzeb powinna: 

– Być oparta na częstych kontaktach, które dałyby szansę na wypracowanie 

i wdrożenie w życie wspólnych projektów 

– Nie być zbyt kosztowna, co przemawia za wybieraniem krajów bliższych 

geograficznie 

– Dawać wymierne korzyści, głównie ekonomiczne i rozwojowe 

– Sprzyjać możliwościom wykorzystania dostępnych na ten cel międzynarodowych 

funduszy 

– Angażować przede wszystkim mieszkańców, a nie tylko władze polityczne¹³. 

¹⁰ http://www.twinning.org/pl/page/historia-wsp%C3%B3%C5%82pracy-partnerskiej.html, 

6.04.2010. 

¹¹ http://www.twinning.org/pl/page/kr%C3%B3tki-opis.html, 6.04.2010. 

¹² Współpraca partnerska samorządów…, s. 4. 

¹³ J. Mikułowski-Pomorski, Międzynarodowa współpraca gmin bliźniaczych. Komentarz do badań 

pism, [w:] Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warsza-


Autor zwraca uwagę na przypadki, gdy wybór bardziej egzotycznego partnera 

znajduje uzasadnienie. Ma to bowiem sens w przypadku dużych miast, dla których 

takie kontakty będą pewnego rodzaju formą promocji. Jest to o tyle istotne, 

że marketing i promocja poszczególnych miast, wpływają na wizerunek całego 

kraju. Inną przyczyną doboru odległego partnera, może być także posiadanie przez 

niego unikatowych zasobów, zabytków, które wzbudzają powszechne zainteresowanie 

i zachwyt. Niejednokrotnie także, decyzja o podjęciu współpracy z regionem 

oddalonym o tysiące kilometrów, jest spowodowana wspólnymi uwarunkowaniami 

gospodarczymi (te same gałęzie przemysłu, podobny profil gospodarczy), 

kulturowymi (mniejszości narodowe, ten sam język urzędowy), doświadczeniami 

historycznymi czy też podobnymi trudnościami i chęcią ich wspólnego przezwyciężenia 

(bezrobocie, restrukturyzacja). Mieszkańcy gmin, kooperujących z egzotycznymi 

krajami, często pozostają jednak bardzo sceptyczni, co do celów i charakteru 

współpracy. Taką sytuację nazywa się potocznie „turystyką polityczną”. 

Ten termin, wskazuje na zarzut wykorzystywania publicznych pieniędzy w celach 

prywatnych. Jest to niestety częstą przyczyną negatywnego nastawienia społeczności 

lokalnych, do jakichkolwiek międzynarodowych projektów, realizowanych 

przez jednostki samorządu terytorialnego. 

Polsko-rosyjska współpraca samorządów 

Z danych statystycznych Związku Miast Polskich wynika, że w 2003 roku 64 polskie 

jednostki samorządu terytorialnego miały partnerów rosyjskich. W przeciągu 

6 lat, liczba ta wzrosła do 107¹⁴. Federacja Rosyjska zajmuje jednak dopiero 9 miejsce 

(na 63) pod względem liczby partnerstw z polskimi podmiotami¹⁵. Wydaje się, 

że w doborze partnerów największe znaczenie ma czynnik bliskości geograficznej 

i kulturowej. Dowodzi tego fakt, że kontakty krajów europejskich, nawiązywane są 

najczęściej między sąsiadami, a także państwami, które łączą związki kulturowe 

i historyczne. Wiele spośród kooperujących par bezpośrednio ze sobą graniczy. 

Biorąc pod uwagę liczbę umów partnerskich z miastami polskimi, największym 

zainteresowaniem cieszą się: Niemcy (1021 partnerstw z Polakami w 2009 roku), 

Ukraina (449 partnerstw) i Czechy (331 partnerstw). Wraz z otwarciem granic krajów 

byłego bloku komunistycznego, poszerzeniem Unii Europejskiej oraz rozwojem 

transportu miasta zaczęły coraz częściej nawiązywać kontakty także z bardziej 

oddalonymi państwami, takimi jak Włochy czy Szwecja. 

Rosja dla przeciętnego Europejczyka jawi się jako kraj tajemniczy, niezrozumiały, 

pełen wzajemnych sprzeczności i kontrastów. Jest państwem wielonarodowym, 

wa 2005, s. 76. 

¹⁴ Współpraca partnerska samorządów…, s. 23. 

¹⁵ Dane zgromadzone w 2009 roku przez Związek Miast Polskich.


pełnym nierozwiązanych sporów i zaognionych konfliktów. Nie należy jednak zapominać 

o tym, że pomimo wielu problemów i zagrożeń o charakterze wewnętrznym, 

społeczność państwowa Federacji Rosyjskiej weszła na drogę przekształceń 

swoich społeczno-gospodarczych struktur a także opowiedziała się za europejskim 

systemem wartości. Te zmiany dają szansę na pogłębienie wzajemnego zrozumienia 

i porozumienia, które są fundamentem budowania relacji „równych z równymi” 

i „wolnych z wolnymi”¹⁶. Obecnie sprawą istotną w społecznych stosunkach 

polsko-rosyjskich jest to, aby młodsze pokolenia autentycznie zechciały nawiązywać 

różnego rodzaju konstruktywne relacje z przedstawicielami drugiej strony. 

W przeszłości bowiem, kontakty wszelkiego rodzaju były obiektywnie wymuszane, 

najpierw przez presję zaborców, potem polityczną i gospodarczą izolację od krajów 

zachodniej Europy. Jednak mimo konfliktowej genezy kooperacji polsko-rosyjskiej, 

kontakty te, z reguły przynosiły wiele życzliwości i zrozumienia — na gruncie podobieństw 

charakterologicznych obu narodów¹⁷. 

Jeśli chodzi o polsko-rosyjską współpracę regionów, to spośród 16 polskich województw, 

10 współpracuje z obwodami rosyjskimi, są to: województwo dolnośląskie 

(Obwód Leningradzki od 2003 roku), kujawsko-pomorskie (Obwód Nowogrodzki 

od 2001 i Smoleński od 2002), lubelskie (Obwód Nowogrodzki od 2001), 

lubuskie (Obwód Pskowski od 2002), łódzkie (Obwód Saratowski od 2001), mazowieckie 

(Obwód Moskiewski od 2004 i Smoleński od 2003), podkarpackie (Obwód 

Saratowski od 2003 roku), podlaskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie 

(Obwód Kaliningradzki od 2008). 

Z analizy przeprowadzonej w 2009 roku przez Związek Miast Polskich wynika 

także, że na 443 przebadanych powiatów, tylko 12 zadeklarowało współpracę 

z miastami lub regionami rosyjskimi. Kontakty z Rosją stanowią więc w przypadku 

powiatów 2,7 proc. 

Na podobnym poziomie kształtuje się współpraca polskich i rosyjskich miast 

oraz gmin. Tylko 2,47 proc., czyli 83 samorządy, spośród przebadanych 3348, zadeklarowały 

utrzymywanie kontaktów partnerskich z miastami rosyjskimi¹⁸. 

Partnerzy gmin śląskich i zakres współpracy 

W województwie śląskim na 71 miast, 6 nawiązało kontakt z partnerami rosyjskimi. 

Należą do nich: Częstochowa, Bytom, Będzin, Mysłowice, Zabrze i Racibórz. 

¹⁶ B. Rychłowski, Polityczne uwarunkowania stosunków między społeczeństwami Polski i Rosji, 

[w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, red. J. Marszałek-Kawa, Z. Karpusa, 

Toruń 2008, s.39. 

¹⁷ M. Dobraczyński, Polacy i Rosjanie w międzynarodowych przemianach nowej ery, [w:] Stosunki 

polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, red. J. Marszałek-Kawa, Z. Karpusa, Toruń 2008, s. 13. 

¹⁸ Współpraca partnerska samorządów …, s. 45.


Wykres 1. Liczba miast województwa śląskiego 

współpracujących z miastami rosyjskimi 

Źródło: opracowanie własne. 

Na poniższej mapie województwa śląskiego zostały zaznaczone omawiane miejscowości, 

ze wskazaniem ich miast partnerskich. Są to: Częstochowa i Irkuck, Będzin 

i Iżewsk, Mysłowice i Sokola Góra, Bytom i Dmitrow, Zabrze i Kaliningrad 

oraz Racibórz i Kaliningrad. 

Mapa 1. Mapa województwa śląskiego z zaznaczonymi miastami, 

które współpracują z partnerami rosyjskimi 


Dla omawianych gmin województwa śląskiego Federacja Rosyjska nie jest jedynym 

partnerem zagranicznym. Każda z nich, współpracuje także z innymi krajami, 

w większości europejskimi, ale nie tylko, chociażby Zabrze posiada partnera libańskiego, 

a Bytom nawiązał kontakt z miastami w Stanach Zjednoczonych Ameryki.


12 

Wykres 2. Liczba miast partnerskich ogółem 

10 

8 

6 

4 

2 

0 


Przyglądając się bliżej kontaktom partnerskim omawianych gmin, należy 

w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na motywy rozpoczęcia tej współpracy. Dla 

każdego z miast są oni inne, nawet w przypadku Raciborza i Zabrza, które nawiązały 

kontakty z tym samym partnerem. 

Współpraca Zabrza z Kaliningradem rozpoczęła się od zagranicznych kontaktów 

parafii św. Wojciecha nawiązanych w związku ze wspólnie organizowaną konferencją 

naukową „Środkowoeuropejskie dziedzictwo kulturowe św. Wojciecha”. 

Dzięki temu projektowi miasta zbliżyły się do siebie i w 1998 podpisały umowę 

partnerską, co stało się początkiem długoletniego okresu wzmożonych kontaktów. 

Gminy te dzieli ok. 675 kilometrów¹⁹, co mogłoby wydawać się dużą odległością, 

Jednakże inne spośród omawianych samorządów są oddalone od swoich miast 

bliźniaczych nawet o ok. 6.660 kilometrów. Ma to miejsce w przypadku Częstochowy 

i Irkucka²⁰. Ich kooperacja rozpoczęła się w 1998 roku od kontaktów przedszkoli, 

a dokładniej nauczycieli, którzy wspólnie z pedagogami z Włoch, Francji, 

Niemiec i Rosji stworzyli projekt dla dzieci pt. „Ja w moim mieście, a ono leży 

w Europie”. Także Mysłowice nawiązały kontakt z dzielnicą Moskwy — Sokolą 

Górą, dzięki aktywności pedagogów. W 1998 roku do jednej z mysłowickich szkół, 

gdzie dzieci uczyły się języka rosyjskiego, trafiła grupa młodzieży z Rosji, przebywająca 

na wycieczce po Śląsku. Od tego czasu wymiany grup dzieci i młodzieży 

odbywają się systematycznie. Bytom także podjął współpracę z jedną z dzielnic 

Moskwy — Dmitrowem. W tym przypadku zadecydowały wcześniejsze kontakty 

i obustronna chęć ich formalnego potwierdzenia umową. Uznano, że ma to 

bardzo duże znaczenie, przy ubieganiu się o dotacje lub uzasadnianiu wniosków 

o dofinansowanie międzynarodowych projektów. Dmitrow jest bowiem jednym 

¹⁹ Mapa: http://www.worldmapfinder.com/Map_BingMap.php?id=/Pl/Europe/Russia, 7.04.2010. 

²⁰ Mapa: http://www.worldmapfinder.com/Map_BingMap.php?id=/Pl/Europe/Russia, 7.04.2010.


z ważniejszych ośrodków gospodarczych, edukacyjnych i kulturalnych w okolicach 

Moskwy. Współpraca Raciborza i Kaliningradu została zapoczątkowana osiem lat 

temu umową podpisaną 5 marca 2002 roku. Miasta są oddzielone od siebie o 789 

kilometrów. Będzin zaś nawiązał kontakt z Iżewskiem w 2004 roku, a punktem 

wyjścia było spotkanie władz samorządowych na Węgrzech, w mieście Tatabanya, 

które jest partnerem zarówno dla Będzina, jak i dla Iżewska. 

Analizując staż współpracy międzynarodowej, to najdłuższy (12 lat) mają: Częstochowa, 

Mysłowice oraz Zabrze, Racibórz — 8 lat (od 2002), Będzin — 6 lat (od 2004) 

i Bytom — 5 lat (od 2005). W tym czasie omawiane miasta zdołały zrealizować wiele 

ciekawych projektów, w które zaangażowały się osoby z różnych przedziałów wiekowych, 

przedstawiciele wielu zawodów, dyscyplin sportowych, artyści, muzycy, nauczyciele 

i wielu innych. Najczęstszymi płaszczyznami współpracy są: kultura i sztuka, 

edukacja, sport i turystyka, sprawy społeczne i zdrowie, gospodarka. Wybrane projekty 

z poszczególnych dziedzin zostały przedstawione w tabelach poniżej. 

Tabela 1. Wybrane projekty w dziedzinie kultury i sztuki, 

realizowane przez miasta partnerskie 

kultura, sztuka 

Zabrze 

— Kaliningrad 

Będzin 

— Iżewsk 

Bytom 

— Dmitrow 

1. Konferencja naukowa 

„Środkowoeuropejskie 

dziedzictwo kulturowe 

św. Wojciecha”. 

2. Udział zespołu 

teatralnego z Ogniska 

Pracy Pozaszkolnej 

nr 2 w xiii Festiwalu 

Teatrów Studenckich 

i Młodzieżowych 

w Kaliningradzie. 

3. Koncerty Filharmonii 

Zabrzańskiej. 

4. Występy chóru 

„Credo” i Orkiestry 

Kameralnej Filharmonii 

Kaliningradzkiej. 

5. Udział plastyków 

z Kaliningradu w xi 

Międzynarodowym 

Festiwalu Rysowania. 

1. Przegląd filmowy miast 

partnerskich — filmowy pociąg 

przez Węgry, Rosję i Litwę. 

2. Międzynarodowy Festiwal 

Twórczości Dzieci i Młodzieży 

„Czajkowski Dzisiaj”. 

3. iii Ogólnopolski Konkurs 

Plastyczny im. Profesora Jana 

Świderskiego „Pejzaże osobliwe” 

po raz pierwszy w swej historii 

przybrał charakter międzynarodowy. 

4. Projekty realizowany wspólnie 

z ceo: „Ślady przeszłości” 

i „Przedmioty komunizmu”. 

5. Spotkanie delegacji na Międzynarodowym 

Uniwersytecie 

Wschodnio-Europejskim. 

6. Konkursu na piosenkę o Będzinie. 

1. Międzynarodowe 

Biennale 

Współczesnej 

Tkaniny Artystycznej 

Dzieci 

i Młodzieży sileziany-05. 

2. Europejska Majówka. 

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych 

przez właściwe urzędy gmin. 

Częstochowa 

— Irkuck 

1. Wystawa prac 

plastycznych 

dzieci „Tajemnice 

rzeki Warty” 

(projekt wielostronny).


Projekty w dziedzinie kultury realizowały cztery spośród sześciu omawianych 

par miejscowości. Najczęstszą formą artystyczną były konkursy i wystawy plastyczne, 

angażujące dzieci i młodzież, a także występy zespołów muzycznych i teatralnych. 

Na tej płaszczyźnie działań, można wyliczyć kilka zaangażowanych 

grup: chóry i orkiestry, pracownie plastyczne z instytucji kultury oraz teatry. 

Bardzo popularną formą współpracy są również panele edukacyjne. W tej dziedzinie, 

najczęściej ciężar organizowania i przeprowadzania wspólnych inicjatyw 

spoczywa na barkach szkół. To nauczyciele są najczęściej pomysłodawcami i realizatorami 

wielu ciekawych i cennych spotkań. 

Będzin 

— Iżewsk 

1. Przedstawiciele 

Państwowej 

Wyższej 

Szkoły Technicznej 

z Iżewska 

spotkali się 

z władzami miasta 

Będzina oraz 

przedstawicielami 

Wydziału 

Zarządzania 

Politechniki 

Częstochowskiej 

i Wydziału 

Nauk o Ziemi 

Uniwersytetu 

Śląskiego. 

2. Wymiana 

studencka. 

Tabela 2. Wybrane projekty w dziedzinie edukacji, 


edukacja 

Bytom 

Częstochowa Mysłowice 

— Dmitrow 

— Irkuck — Sokola Góra 

1. Współpraca 

Państwowych 

Szkół Budownictwa 

z Bytomia. 

2. Pobyt grupy 

uczniów i opiekunów 

z Kolegium 

Zawodowego 

Dmitrowa. 

3. Współpraca 

ze szkołami 

ogólnokształcącymi 

nr 3 i nr 4 

z Dmitrowa. 

4. Udział 

w debacie na 

systemów edukacyjno-opiekuńczych. 

1. Projekt wielostronny 

dla przedszkolaków: 

„Ja w moim mieście, 

a ono leży w Europie” 

2. Projekt „Moje ulubione 

zajęcia sposobem 

niewerbalnego porozumiewania 

się” 

3. Międzynarodowe 

seminarium przedszkoli 

w Częstochowie: „Pod 

jednym słońcem — 

cztery żywioły: ogień 

— woda — powietrze — 

ziemia” 

4. Konferencja „Edukacja 

wielokulturowa na 

poziomie przedszkola 

w zjednoczonej Europie 

oraz w Rosji i Japonii”. 

1. Wymiany 

młodzieży 

i dzieci (współpraca 

szkół). 

2. Szkoła Pedagogiczna 

nawiązała 

kontakt 

z Wyższą Szkołą 

Elektroniki 

i Informatyki 

,,mami”– wymiana 

studentów. 



Racibórz 


1. Wymiany 

grup dzieci 

i młodzieży 

(współpraca 

szkół). 

W dziedzinie sportu i turystyki realizowano projekty angażujące głównie piłkarzy, 

osoby trenujące sporty walk oraz narciarzy.


Tabela 3. Wybrane projekty w dziedzinie sportu i turystyki, 


sport, turystyka 

Zabrze 


Będzin 

— Iżewsk 

Bytom 

— Dmitrow 

Racibórz 


1. Piłkarze z klubu 

„Baltica Kaliningrad” 

co roku biorą 

udział w halowych 

turniejach w Zabrzu. 

1. Przedstawiciele Stowarzyszenia 

Sportowego aikido 

— aikikai wzięli udział 

w Międzynarodowym Kongresie 

Sztuk Walki w Będzinie. 

2. Wizyta rowerzysty Andrjeja 

Riabowa w Będzinie. 

3. Obóz letni dla dzieci z Będzina 

w Iżewsku. 

4. Międzynarodowy obóz 

letni w Ustroniu dla dzieci 

z Iżewska. 

1. Współpraca ośrodków 

sportowych 

(narciarskich). 

2. Udział w zawodach 

dmitrowskiej 

drużyny judo. 



1. Wymiany grup 

sportowych i turystycznych. 

Jako, że zadaniem gminy jest dbałość o sprawy społeczne oraz profilaktykę 

zdrowotną wśród inicjatyw międzynarodowych znalazły się i takie, które bezpośrednio 

dotyczyły tych kwestii. Największe zainteresowanie sprawami pomocy 

społecznej wykazały miasta Bytom i Dmitrow, które zaaranżowały kilka spotkań 

przedstawicieli swoich placówek.


Tabela 4. Wybrane projekty w dziedzinie spraw społecznych i profilaktyki zdrowia, 

realizowane przez miasta 

sprawy społeczne, zdrowie 

Będzin 

— Iżewsk 

Bytom 

— Dmitrow 

Częstochowa 

— Irkuck 

Racibórz 


1. Międzynarodowy 

konkurs plastyczny 

„Zdrowy człowiek 

w zdrowym mieście”. 

2. Z inicjatywy 

Będzina nawiązano 

współpracę pomiędzy 

Państwową 

Akademią Medyczną 

z Iżewska, a Śląskim 

Uniwersytetem Medycznym 

w Katowicach. 

1. Nawiązanie współpracy 

przez Dom Pomocy Społecznej 

„Kombatant” i podobną 

placówkę z Rosji. 

2. Konferencja Szkoleniowo- 

Warsztatowa „Standaryzacja 

usług w domach pomocy 

społecznej”. 

3. Wizyta dyrektorów 4 

bytomskich placówek opieki 

społecznej w Dmitrowie. 

4. Wizyta w Bytomiu delegacji 

pracowników służby 

zdrowia ze szpitala w Dmitrowie 

oraz rewizyta bytomskiej 

delegacji ds. zdrowia 

i spraw społecznych. 

1. Udział przedszkolanek 

w międzynarodowym 

seminarium 

na temat: „Ochrona 

zdrowia w pracy 

przedszkoli” w Irkucku. 



1. Wymiana doświadczeń 

w dziedzinie 

zagadnień 

socjalnych. 

Najmniej popularnym, ale przecież nie najmniej ważnym zagadnieniem, które 

pojawiło się w projektach współpracy zagranicznej jest przedsiębiorczość. Będzin 

od kilku lat realizuje projekt „Dzień Przedsiębiorczości”, który polega na tym, że 

w wyznaczonym dniu we wszystkich urzędach miast partnerskich, młodzież pełni 

rolę urzędników. Licealiści i gimnazjaliści wykonują codzienne zadania pracowników 

urzędów, poznają jak wyglądają obowiązki prezydenta, skarbnika, naczelnika 

wydziału kultury etc. Następnie, za pomocą sprzętu komputerowego, łączą się 

ze swoimi kolegami z innych krajów i podczas wideokonferencji wymieniają swe 

uwagi i doświadczenia. Jeśli chodzi o projekty gospodarcze, handlowe czy przemysłowe, 

to w omawianych przypadkach, są one raczej sporadyczne. Miasta nie są 

jeszcze na to gotowe lub jeśli podejmują nieśmiałe inicjatywy kooperacji, spotykają 

się ze zbyt wieloma barierami biurokratycznymi, aby móc je pokonać.


Tabela 5. Wybrane projekty w dziedzinie gospodarki i przedsiębiorczości, 


gospodarka, przedsiębiorczość 

Będzin — Iżewsk 

Racibórz — Kaliningrad 

Coroczny Dzień Przedsiębiorczości 

realizowany w obu miastach. 

Działania w dziedzinie przemysłu i handlu: stworzenia 

na terytorium obydwu stron wspólnych przedsięwzięć, 

wymiana informacji na temat regulacji prawnych z zakresów 

finansowych, odwoływanie się do wyższych organów 

władzy państwowej Rosji i Polski w intensyfikacji powiązań 

ekonomicznych miast. 



Należałoby na koniec wspomnieć o jeszcze jednej formie aktywności samorządów, 

która jest najczęściej spotykaną we wszystkich omawianych powyżej miastach. 

Są to wizyty przedstawicieli władz z okazji różnych świat i ważnych wydarzeń 

lokalnych. Samorządowcy z miast partnerskich spotykają się bardzo często, 

nawiązują bliskie kontakty i przyjaźnie, co sprzyja zacieśnianiu współpracy we 

wszystkich wyżej zaprezentowanych dziedzinach. W delegacjach tego typu, najczęściej 

biorą udział prezydenci, sekretarze i skarbnicy miast, radni, urzędnicy, 

pracownicy ośrodków kultury, muzeów, bibliotek, teatrów a także nauczyciele i trenerzy 

lokalnych drużyn sportowych.



Настоящая статья касается международного сотрудничества польских 

и российских муниципальных единиц, главным образом городов и гмин 

силезского воеводства и их партнёров: Бендзина и Ижевска, Бытома 

и Димитрова, Ченстоховы и Иркутска, Мысловиц и Соколинной Горы, 

Рацибожа и Забже с Калининградом. Охарактеризовано историю 

близнецовых контактов в мире и в Европе, а также описано наиболее часто 

выступающие виды кооперации и её элементы: заключённые договоры, 

действия партнёров и наиболее важные цели и достоинства сотрудничества. 

Представлено статистические данные о контактах, завязыванных польскими 

и российскими муниципальными властями, а также показано конкретные 

инициативы партнёрских городов. Из проведённого анализа офицяльных 

материалов вытекает, что города наиболее часто и наиболее охотно 

сотрудничают в областях: образования, спорта и культуры. 

Joanna Podgórska — studiuje na uś politologię na v roku (specjalizacja samorządowa) 

oraz administrację na iii roku. Jest przewodniczącą Koła Naukowego Polityki 

Lokalnej i Regionalnej oraz wiceprzewodniczącą Koła Naukowego Politologów. 

W kadencji 2006–2010 pełni funkcję radnej Rady Miejskiej Będzina. W swojej pracy 

badawczej najwięcej uwagi poświęca: partycypacji politycznej kobiet, równości, 

samorządowi terytorialnemu oraz Zagłębiu Dąbrowskiemu. 

Kontakt: jmfpodgorska@gmail.com

Rafał Mamok 

Islam w Federacji Rosyjskiej 

Kraj olbrzymiej różnorodności społecznej, niezliczonych narodów, którego historia 

zaznała kilkuwiekowej okupacji i despotycznych władców. Państwo o największej 

powierzchni na świecie, posiadające prawie 142 mln ludności, o bogatych złożach 

naturalnych m.in. ropy i gazu. Tak można w kilku słowach określić dzisiejszą Federację 

Rosyjską, która rozpościera się na dwóch kontynentach: Europie i Azji. 

To jednak za mało, aby zrozumieć wyjątkowy kształt i charakter państwa rosyjskiego. 

W artykule postaram się przedstawić zróżnicowanie społeczeństwa 

muzułmańskiego oraz religię kształtującą owe społeczeństwo. W celu lepszego 

wgłębienia się w tytułowy temat, konieczne jest prześledzenie genezy pojawienia 

się islamu w państwie rosyjskim. 

Historia a współczesne struktury organizacyjne islamu w fr 

Obecność islamu ma długą tradycję na terenach dzisiejszej Federacji Rosyjskiej. 

Po raz pierwszy islam pojawił się jako religia państwowa na obszarze dzisiejszej 

Rosji w państwie utworzonym przez tureckie plemię Bułgarów wołżańskich w 922 

roku¹. Od pierwszej połowy xiii w. ziemie ruskie znajdowały się pod panowaniem 

Złotej Ordy². Państwo to było nominalnie muzułmańskie, lecz nie prowadziło polityki 

islamizacji i charakteryzowało się znaczną tolerancją religijną. Po zrzuceniu 

jarzma panowania mongolskiego, z Wielkim Księstwem Moskiewskim graniczyły 

bezkonfliktowo wasalne państewka islamskie, takie jak chanat kasimowski utworzony 

w 1467 r. w pobliżu dzisiejszego Riazania³. W xvi w. rozpoczęła się ekspansja 

rosyjska na ziemie muzułmańskie, a w jej wyniku został opanowany Kazań, chanat 

astrachański i chanat syberyjski. Ekspansja rosyjska skierowana w kierunku 

południowym w xviii w. przyniosła podbicie ziem kazachskich i chanatu krymskiego, 

a w xix w. chanatów Chiwy i Kokandu oraz emiratu Buchary. Pod koniec 

xviii w. Rosja wkroczyła również na Kaukaz, mimo że spotkała się tam z bardzo 

¹ V. V. Bartold, Socinenia, Moskwa 1968, t. V, s. 510. 

² J. Dogońska, Cywilizacyjna tożsamość Rosji, Toruń 1997, s. 11–17. 

³ M. G. Hudakoj, Ocerki po istorii Kazanskogo chanstva, Moskwa 1991.

86 Rafał Mamok 

silnym oporem. W pierwszej połowie xix w. zajęła część kaukaską Azerbejdżanu⁴. 

Jednak zdobycie Kaukazu przyspieszyło niekorzystny dla Rosji proces jego islamizacji, 

gdyż rdzenna ludność traktowała przyjęcie islamu jako formę oporu przed 

prawosławną Rosją. 

Po zdobyciu Kazania w xvi w. islam po raz pierwszy zaistniał w niepodległym 

państwie rosyjskim jako zorganizowana religia. Nie był uznany przez państwo. 

Cerkiew prawosławna z kolei rozpoczęła działalność na rzecz chrystianizacji muzułmanów. 

Działania te, trwające z różnym nasileniem przez wieki, mimo poparcia 

państwa, nie zakończyły się sukcesem. Dane mówią o 10 proc. nawróconych, ale 

część z nich powróciła do wiary przodków natychmiast po wydaniu dekretu o wolności 

religijnej z 17 listopada 1905 roku. Zmianą w stosunku do rosyjskich muzułmanów 

był dekret Katarzyny ii z 1789 r., w którym pozwolono im na wyznawanie 

własnej religii oraz powołano Orenburską Duchowną Radę Muzułmanów Rosji. 

Cieszyła się ona pewnymi przywilejami, wybierając i egzaminując kandydatów na 

stanowisko mułłów i imamów⁵, zarazem jednak pozostawiała państwowej administracji 

kontrolę nad wyznawcami islamu. Edykt Katarzyny ii miał pozytywne 

znaczenie dla rozwoju gminy m.in. pozwalał na edukację duchownych, wznoszenie 

nowych meczetów czy drukowanie książek o tematyce religijnej⁶. Jednak pełną 

wolność religijną w Rosji wprowadzono dopiero wspomnianym wyżej dekretem 

z 1905 r., co było równoznaczne ze swobodami dla miejscowych muzułmanów⁷. 

Po upadku Rosji carskiej, Związek Radziecki przejął zajęte przez nią ziemie 

muzułmańskie a polityka państwa sowieckiego dzieliła zamieszkujące je ludy na 

narody, którym nominalnie przekazywano republiki związkowe lub autonomiczne. 

Był to sterowany odgórnie i przedwczesny proces gdyż ludność nie wykształciła 

jeszcze własnej świadomości narodowej⁸. Po wstępnym okresie pokojowej polityki 

w stosunku do wyznawców islamu, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych 

xx w. znacjonalizowano wakfy⁹, zamknięto meczety, sądy i szkoły religijne, a duchowni 

zostali poddani represjom. Złagodzenie polityki antyreligijnej nastąpiło 

w okresie ii wojny światowej, lecz surowy kurs wrócił po jej zakończeniu i trwał aż 

do pieriestrojki¹⁰. W 1990 r. przyjęto Ustawę o Wolności Wyznania i Organizacji 

Religijnych, zaś w 1997 r. uchwalono kontrowersyjną Ustawę o Wolności Sumienia 

i Związków Religijnych, która podzieliła religie na „tradycyjne dla rosyjskiego 

⁴ L. Bazylow, Historia Rosji, Warszawa 1983. 

⁵ I. Gaziz, Istoriâ tatar, Moskwa 1994, s. 84. 

⁶ M. Łabenda, Muzułmanie w Rosji i europejskiej części byłego zsrr, [w:] Muzułmanie w Europie, 

red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 244. 

⁷ R. G. Łanda, Islam w historii Rosji, Moskwa 1995. 

⁸ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 247; zob. więcej: archiwum dokumentów na stronie www.ferghana.ru. 

⁹ Wakf — w prawie muzułmańskim zapis pieniężny na cele religijne, charytatywne lub publiczne, 

stanowiący zinstytucjonalizowaną formę przekazywania nakazanej przez islam jałmużny (zakatu). 

¹⁰ Ibidem, s. 248–252.

Islam w Federacji Rosyjskiej 87 

społeczeństwa” oraz „nietradycyjne” (tym odmówiono prawa do swobodnej działalności) 

— islam znalazł się w grupie „religii tradycyjnych”. 

Do czasu rozpadu zsrr na obszarze dzisiejszej Federacji Rosyjskiej funkcjonowały 

tylko dwa centralne zarządy muzułmanów: Centralny Duchowny Zarząd 

Muzułmanów Rosji i Duchowny Zarząd Muzułmanów Kaukazu Północnego. 

cdzmr rozciąga swoje pełnomocnictwa na Federację Rosyjską (oprócz Północnego 

Kaukazu), Estonię, Łotwę, Litwę, Białoruś i Mołdawię. Organem cdzmr są zjazd 

(Medżlis), Prezydium, Rada Muftych i Rada Uczonych (Ulemów). W poszczególnych 

podmiotach Federacji i w krajach, które znajdują się pod jurysdykcją cdzmr, 

funkcjonują Regionalne Duchowne Zarządy Muzułmanów, w takich obszarach jak: 

Wołgograd Ulianowsk, Tatarstan, Samara, Rostów, Republika Udmurcji, Republika 

Mordwy, Republika Mari-El, Republika Czuwaszii, Petersburg, Perm, Penza, Orenburg, 

Moskwa, Kurhan, Kirow, Jekatierinburg, Czelabińsk, Astrachań, Mołdawia, 

Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś i inne¹¹. 

Drugi Centralny Zarząd — Duchowny Zarząd Muzułmanów Kaukazu Północnego 

rozpadł się w 1989 roku z powodu obalenia ówczesnego przywódcy. Taki 

bieg wydarzeń spowodował, że do połowy lat 90. wykrystalizował się istniejący do 

dziś system Duchownych Zarządów. Muftiaty pokrywają się z administracyjnymi 

granicami republik. Obecnie istnieje: Duchowny Zarząd Muzułmanów (dzm) 

Adygei i Kraju Krasnodarskiego (na jego czele stoi mufti Askarbi Chaczemizow), 

dzm Karaczajo-Czerkiesji i Kraju Stawropolskiego (mufti Ismaił Bierdijew), dzm 

Kabardyno-Bałkarii (mufti Szafig Pszychaczew) oraz dzm Osetii Północnej-Alanii 

(mufti Dzonchat Chekiełajew). Muftiaty są od siebie niezależne. Wszystkie zrzeszone 

są — na zasadach dobrowolności — w Radzie Muftich Rosji, o której będzie 

mowa później (poszczególni regionalni mufti pełnią „z urzędu” funkcję współprzewodniczących 

rmr). W celu walki z wahhabizmem¹², powołano w 1998 r. w inguskim 

Nazraniu Centrum Koordynacyjne Muzułmanów Kaukazu Północnego. Na 

jego czele stanął mufti Inguszetii Mahomet-hadżi Albogaczejew. W skład ckmkp 

weszły wszystkie wyżej wymienione dzm-y, a także dzm Inguszetii i dzm Czeczeńskiej 

Republiki Iczkerii (Czeczenia istniała wówczas jako de facto niepodległa 

republika). dzm-y, kreując administracyjną elitę i zalążki obcej islamowi duchownej 

hierarchii, nie cieszą się w regionie wielkim prestiżem; po części wiąże się to 

również z nie najwyższą pozycją duchownych w tradycyjnych społecznościach, 

gdzie rolę lokalnych autorytetów pełnią raczej przywódcy rodów i starcy. 

Od momentu upadku Związku Radzieckiego liczba organizacji skupiających 

gminy muzułmańskie wzrosła w Rosji z dwóch do ponad czterdziestu. W marcu 

1996 r. przedstawiciele większości z nich założyli Radę Muftich Rosji. Do podsta- 

¹¹ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 254. 

¹² Wahhabizm to islamski ruch religijny i polityczny powstały w xviii wieku na terenie Arabii. 

Opiera się na fundamentalizmie — tj. głosi powrót do źródeł: pierwotnej czystości islamu, prostoty 

i surowości obyczajów.


wowych zadań Rady należało: zjednoczenie muzułmańskich organizacji Federacji 

w celu wspólnego rozwiązywania problemów gminy, wzajemne poparcie i współpracę 

w działalności lokalnej, wypracowanie niezbędnych warunków dla zapewnienia 

przestrzegania praw muzułmanów Rosji oraz wypracowanie wspólnej pozycji 

w stosunkach z organami władzy świeckiej i innymi organizacjami religijnymi 

oraz organizacjami międzynarodowymi. Jurysdykcja rmr rozciąga się wyłącznie 

na Federację Rosyjską. Rada posiada duchowe zarządy muzułmanów w Ulianowsku, 

Saratowie (Powołże), Republice Tatarstanu, Republice Osetii Północnej-Alanii, 

Republice Mordwy, Republice Kabardo-Bałkarii, Republice Inguszetii, Republice 

Czuwaszii, Petersburgu, Penzie, Niżnym Nowgorodzie, Dagestanie, Czeczenii, 

Baszkirii, Kraju Krasnodarskim i Adygei¹³. Od 1998 r. między Zarządem (cdzmr) 

a Radą (rmr) z powodów personalnych trwa konflikt. 

Obecnie ze strukturalnego punktu widzenia istnieją w Federacji Rosyjskiej 

dwie organizacje skupiające gminy wyznaniowe muzułmanów: Rada Muftich Rosji 

i Centralny Duchowny Zarząd Muzułmanów Rosji. Według informacji z Państwowego 

Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej. 1 stycznia 2002 r. działało tam 

3038 gmin muzułmańskich z czego 1668 podporządkowanych rmr, 522 cdzmr, 

a reszta 830 — Najwyższemu Centrum Koordynacyjnemu Zarządów Duchowych 

Muzułmanów Kaukazu Północnego (nckzdmkp)¹⁴. 

Przy omawianiu religijnego życia organizacyjno-społecznego muzułmanów, 

należy również wspomnieć o islamskim życiu politycznym Rosji. Z powodu rozdrobnienia 

pluralistycznej sceny politycznej Rosji, która poszerzała się wraz z procesami 

transformacji o nowe podmioty polityczne, powstały partie o orientacji 

religijnej, wśród których znalazły się partie i ruchy polityczno-społeczne o orientacji 

muzułmańskiej. Owo religijne życie polityczne skupia się m.in. wokół Ogólnorosyjskiego 

Ruchu Społeczno-Politycznego „Związek Muzułmanów Rosji”, który 

powstał w 1995 r., stawia sobie on za cel podtrzymanie muzułmańskich interesów 

w sferze ekonomicznej, duchowej i politycznej. Partia ta opowiada się za utrzymaniem 

jedności Federacji Rosyjskiej i zjednoczeniem wszystkich wyznawców islamu 

w jej granicach. Istnieje również Ogólnorosyjski Muzułmański Ruch Społeczny 

„Nur” (Światło). Powstał on w 1995 roku i koncentruje się na problemach praw człowieka, 

równouprawnieniu konfesji, powszechnej dostępności do muzułmańskiego 

wykształcenia oraz upowszechnianiu muzułmańskich tradycji. Podobny charakter 

posiada Ogólnorosyjski Ruch Społeczno-Polityczny „Muzułmanie Rosji”, utworzony 

w 1996 r., który skupia się na propagowaniu i obronie interesów muzułmanów 

w Rosji. Jednak pomimo nieznacznego stopnia oddziaływania tych partii i ruchów 

¹³ O obecnej sytuacji organizacji muzułmańskich w europejskiej części byłego Związku Radzieckiego 

patrz w: R. Kuzeev, Nacionalnyje dvizzenija w tiurkskom mire, rossijskij federalizm i perspektywy 

etnopoliticzeskogo razwitija baszkortostana w 20 wieke, [w:] Islam w Evrazii, red. M. 

V. Jordan, R. G. Kuzeev, S. M. Cervonnaja, Moskwa 2001. 

¹⁴ Dane pochodzą z archiwum Państwowego Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej (www. 

gks.ru). Nieokreślony jest status 18 gmin; A. Parzymies (red.), op. cit., s. 253.


społeczno-politycznych, ich obecność akcentuje polityczne interesy wierzących 

oraz dążenia do wprowadzenia ideologii muzułmańskiej do ustawodawstwa państwa 

rosyjskiego¹⁵. Specyfika historyczna ma o tyle istotne znaczenie, że pomimo 

wielu dramatycznych wydarzeń wyznawcy islamu kultywują wierzenia i tradycje. 

Ich religia nabrała charakteru umiarkowanego, pomijając islam kształtujący się 

w Północnym Kaukazie. 

Wielokulturowość a wielonarodowość 

Spójrzmy teraz na uwarunkowania narodowe i religijne w Rosji dotykające ze 

szczególnym uwzględnieniem religii muzułmańskiej. W trakcie swojej wielowiekowej 

historii Rosjanie rozszerzając panowanie nad nowymi terenami, tworzyli 

unikalny konglomerat ludów i kultur. Rosja wchłonęła różnorodne grupy etniczne, 

co stworzyło mozaikę rasową, językową i religijną¹⁶. Zarazem utrzymywał się prymat 

żywiołu rosyjskiego wśród innych narodowości¹⁷. Państwo rosyjskie nabierało 

charakteru kraju wielonarodowościowego w którym siła narodu rosyjskiego nie 

mogła decydować o ściśle narodowym charakterze państwa¹⁸. Podbijane ludy nie 

rozpłynęły się w rosyjskiej supernacji¹⁹, nabrały umiejętności współpracy, adaptacji 

i przetrwania. Ta różnorodność etnokulturowa, która jest dla Rosji stanem naturalnym, 

sprzyja powstawaniu odśrodkowych konfliktów, utrudnia zazębianie się 

różnych narodowości w realiach coraz bardziej pluralistycznego i demokratycznego 

otoczenia, jak i wynikających z tego potencjalnych możliwości²⁰. Rosja pozostaje 

wielojęzykowym i zróżnicowanym pod względem mentalności konglomeratem 

nad którym bardzo trudno zapanować, czy wprowadzić powszechnie jeden system 

wartości i instytucji²¹. Taki stan rzeczy podkreśla dwóch polskich autorów którzy 

piszą, że „różnorodna mozaika etniczna stwarza niebezpieczeństwo licznych konfliktów, 

sporów, dominacji narodów dużych i silnych nad małymi oraz słabszymi, 

¹⁵ Nowa tożsamość Niemiec i Rosji, red. S. Bieleń, W. M. Góralski, Warszawa 1999, s. 184. 

¹⁶ G. Chafetz, The Struggle for a National Identity in Post-Soviet Russia, „Political Science Quarterly” 

1996–1997, nr 4, s. 661–668. 

¹⁷ P. Foligowski, Specyfika struktury państwowej Federacji Rosyjskiej — geneza rosyjskiego federalizmu, 

„Polityka Wschodnia” 2000, nr 1, s. 89–90. 

¹⁸ Richard Pipes podkreśla w swoich pracach, że Rosja stała się imperium zanim uformował się 

naród rosyjski i ukształtował się nowoczesny nacjonalizm rosyjski. Np. Z. Katz, et al. (eds), 

Handbook of Major Soviet Nationalities, New York 1975; R. Pipes, Introduction. The Nationality 

Problem, [w:] R. Pipes, Is Russia Still an Enemy?, „Foreign Affairs” 1997, nr 5. 

¹⁹ Idea „narodu radzieckiego” („wspólnoty meta etnicznej”) nigdy nie wyszła z fazy propagandowej 

w sferę realnego istnienia. Byt ten był bardziej pojmowany jako ponadnarodowy, oficjalny, ideologiczny, 

ale nie narodowy. 

²⁰ S. Baburin, Rossijskij put. Stanowienie rossijskoj gieopolitiki kanna xxi wieka, Moskwa 1995, 

s. 152. 

²¹ J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005, s. 15.


utraty tożsamości etnicznej. Prowadzi również do problemów z identyfikacją narodowościową 

oraz rozluźnia związki różnorodnej ludności z państwem”²². 

W ramach imperium Rosja prowadziła zróżnicowaną politykę asymilacyjną 

wobec anektowanych terenów i narodów. Najprostszym i pozornie najskuteczniejszym 

sposobem była rusyfikacja, posługująca się zakazami i nakazami administracyjnymi, 

wspierająca się sankcjami policyjnymi i sądowymi. Najsilniejszej 

presji rusyfikacji były poddane zachodnie i południowo-zachodnie rubieże imperium 

natomiast na wschodzie i w Azji Środkowej występowała stosunkowo duża 

swoboda, umożliwiająca zachowanie własnej religii, kultury, języka i obyczajów²³. 

Problemy narodowościowe jakie istnieją w Rosji mają istotny wpływ na funkcjonowanie 

rosyjskiego federalizmu, który stanowi pewien kompromis pomiędzy 

dążeniami do samostanowienia różnych jednostek etnicznych oraz administracyjno-terytorialnych 

a zachowaniem integralności państwa²⁴. Struktura narodowoetniczna 

Federacji Rosyjskiej ma również związek z polityką gospodarczą i regionalną, 

autonomizacją kulturową i językową, ochroną mniejszości narodowych, czy 

wreszcie rozwiązywaniem różnymi metodami (w tym również siłowymi) konfliktów 

politycznych i etniczno-religijnych²⁵. Reakcją na wieloetniczność Federacji są 

z jednej strony procesy asymilacyjne, pociągające za sobą upodobnianie mniejszości 

do większości występujące w wśród prawie wszystkich narodów słowiańskich²⁶, 

z drugiej zaś procesy akulturacji, obejmujące zjawisko przyswajania przez ludzi 

wychowanych w jednej kulturze narodowej, wartości i norm innej narodowej. I to 

właśnie procesy akulturacyjne sprawiają, że ogromna liczba obywateli Rosji wychowuje 

się w dwóch tradycjach językowych i kulturowych²⁷. 

Źródłem natężenia powyżej przedstawionych zjawisk i problemów, które zostały 

określone tylko ogólnie, jest zmieniająca się struktura ludności. Zmiany demograficzne 

jakie znamy z Europy Zachodniej, w Rosji mają swoje niemalże lustrzane 

odzwierciedlenie. Dramatycznie zmniejsza się populacja słowiańska — głównie 

rosyjska, prawosławna²⁸, wzrasta natomiast liczebność narodów należących do 

kultury muzułmańskiej²⁹, Otwiera to przestrzeń do przedstawienia dwóch pod- 

²² P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, Polityka narodowościowa Federacji Rosyjskiej, [w:] Narody i nacjonalizm 

w Federacji Rosyjskiej, red. P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński, Warszawa 2004, 

s. 19. 

²³ P. Kraszewski, Cywilizacja Rosji imperialnej, Poznań 2002, s. 13. 

²⁴ J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Toruń 2004, s. 93–115. 

²⁵ A. Czajkowski, Problemy narodowościowe w Rosji, [w:] Z badań nad współczesną problematyką 

państw Europy Środkowej i Wschodniej, red. B. J. Albin, J. M. Kupczak, Wrocław 2000, s. 77 i n. 

²⁶ S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 136. 

²⁷ Narody i nacjonalizm…, s. 21. 

²⁸ Regres demograficzny objął również zamieszkałych w Federacji Rosyjskiej Żydów i Niemców, 

którzy masowo emigrowali do Izraela i Niemiec. P. Eberhardt, Geografia ludności Rosji, Warszawa 

2002, s. 113. 

²⁹ Narody i nacjonalizm…, s. 18.


stawowych typów rozwoju islamu politycznego w Rosji, a mianowicie islamskiego 

separatyzmu i islamskiego regionalizmu, co rozwinę w dalszej części rozważań. 

Islam w Federacji Rosyjskiej u progu xxi wieku 

Rozpatrując dokładniej tematykę islamu w Federacji, musimy zdać sobie sprawę, 

że procesy wpływu tego wyznania na Rosję, jak i na jej wizerunek wciąż mają 

tendencję rosnącą dzięki wzrostowi demograficznemu i odradzającemu się nacjonalizmowi. 

Islam jest istotnym elementem społeczno-kulturowej struktury 

społeczeństwa rosyjskiego, który to przybierając różne formy i odmiany, wywiera 

istotny wpływ na wewnętrzną i zagraniczną politykę Rosji. Niezależnie od tego że 

Federacja Rosyjska ma na swoim terytorium znaczną wspólnotę jego wyznawców, 

to na dodatek graniczy z sześcioma państwami muzułmańskimi: Azerbejdżanem, 

Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. 

Według spisu ludności z 2002 roku społeczność muzułmańska liczy 14,5 mln osób, 

co stanowi 10 proc. całej populacji Federacji. Jednak według innych szacunkowych 

wyliczeń liczby te są niemalże dwukrotnie wyższe co daje ok. 20 mln osób, 

mieszkających głównie w dziewięciu muzułmańskich republikach³⁰. Wśród nich 

trzy największe grupy stanowią Tatarzy 5,5 mln, Baszkirzy 1,6 mln i Czeczeni 1,3 

mln. Islam dominuje również wśród Kabardyjczyków, Adygejczyków, Czerkiesów, 

Inguszy, Kumyków, Bałkarców, Karaczanów i narodów Dagestanu. Jak twierdzi 

specjalista od tej problematyki Aleksiej Małaszenko, w Rosji większa niż podają 

oficjalne źródła liczba wyznawców islamu wynika przede wszystkim z legalnego 

i nielegalnego pobytu około 1,5 mln Azerów, ok. 1 mln Kazachów oraz kilkuset 

tysięcy Tadżyków i Uzbeków³¹. Patrząc na Rosję pod względem geografii zaludnienia 

możemy wyróżnić cztery republiki Federacji Rosyjskiej, gdzie liczba ludności 

muzułmańskiej przekracza 1 mln. To leżący w dorzeczu Wołgi Tatarstan 

i sąsiednia Baszkiria, a także znajdująca się na Północnym Kaukazie Czeczenia 

z sąsiadującym Dagestanem. Również stolica — Moskwa należy do rejonów, które 

przekraczają ten demograficzny poziom zaludnienia. Interesującym ze względu 

na demografie jak i możliwe zmiany społeczne i polityczne będzie wskazanie obszarów, 

w których muzułmanie stanowią większość mieszkańców. Do nich należą 

poza Moskwą cztery wcześniej wymienione republiki oraz pięć kolejnych również 

znajdujących się na Kaukazie: Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardo-Bałkaria, 

Osetia Północna i Inguszetia. 

Odrodzenie religijne w rosyjskim islamie, które rozpoczęło się podobnie jak 

w prawosławnej Cerkwi już w czasach pierestrojki nie doprowadziło do utworzenia 

się jednolitej wspólnoty wiernych — ummy. Jedno skupisko, złożone było głównie 

³⁰ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 152. 

³¹ A. Małaszenko, Isłamskoje wozrożdienie Rossiji, Moskwa 1998, s. 9.


z Tatarów, znajdujących się w basenie Wołgi, na południowym Uralu, na Syberii 

i w Moskwie. Naród ten osiągnął już liczebność 5,554 mln ludności czyli 3,8 

proc. ogółu ludności w Rosji³². Z tej liczby większość znajduje się w Tatarstanie 

1,8 mln, Baszkirii 1,2 mln, Mordawie 47,2 tys., Mary-El 43,8 tys., Czuwaszji 35,7 

tys. i Udmurcji 10 tys³³. Pomimo faktu że Tatarzy są największym, najliczniejszym 

narodem muzułmańskim w Rosji, to na skutek szybkiej urbanizacji w latach istnienia 

Związku Radzieckiego, westernizacji stylu życia i podwyższania jego poziomu, 

rola religii w ich życiu spadła. W miastach połowa młodzieży do 25 roku życia nie 

chodzi do meczetów; nieco ponad 10 proc. odwiedza meczet na sposobność świąt 

rodzinnych, a 20 proc. z okazji najważniejszych świąt religijnych. Jednak w przypadku 

ludności wiejskiej aż 97 proc. deklaruje się jako osoby religijne³⁴. Tatarzy 

dzielą się na trzy grupy narodowościowe. Pierwsza, najliczniejsza z nich to grupa 

Tatarów wołżańsko-uralskich, następna Tatarów syberyjskich i trzecia to Tatarzy 

astrachańscy. 

Można pokusić się o stwierdzenie, że muzułmanie rosyjscy, poza mieszkańcami 

Kaukazu, są mało podatni na wpływy radykalnej odmiany islamu, określanej 

wahhabizmem. Liberalna forma islamu, zwana chanafizmem, nie sprzyja radykalizacji 

politycznej ani ideologicznej. Inną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest 

ogólna apatia religijna, odziedziczona po czasach radzieckich, opór miejscowego 

kleru sunnickiego jak również czujność służb specjalnych. To typowe cechy dla 

politycznego islamu regionalnego. 

Drugie z kolei skupisko muzułmanów znajduje się w rejonie Północnego Kaukazu, 

gdzie żyje około 4,5 mln wyznawców Allaha, a sytuacja społeczno-polityczna 

wydaje się bardzo napięta. Jednak Kaukaz Północny nie jest monolitem: można go 

podzielić na: region stosunkowo spokojny i przewidywalny — Kaukaz Północno- 

Zachodni i niestabilny — Kaukaz Północno-Wschodni. To częściowo pokrywa się 

z nowym podziałem okręgów w Federalnej Rosji, dzięki dekretowi prezydenta z 19 

stycznia 2010 r. o utworzeniu z części Południowego Okręgu Federalnego nowego 

Północnokaukaskiego Okręgu Federalnego. 

Najliczniejszym i najbardziej charakterystycznym narodem tego regionu są 

Czeczeni w większości zamieszkujący Republikę Czeczeńską oraz wywodzący się 

z Republiki Dagestanu Awarowie i Azerowie. Tamtejszej religii muzułmańskiej nie 

ominęło upolitycznienie ze względu na skonfliktowane na tle etnicznym społeczności³⁵. 

Nie mogła również uniknąć zewnętrznej inspiracji radykalnym wahhabi- 

³² S. Bieleń, Tożsamość…, s. 135. 

³³ Dane pochodzą z archiwum Państwowego Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej (www. 

gks.ru). 

³⁴ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 267; na stronie internetowej www.tatar.ru zamieszczone są dane 

pochodzące z badań opinii publicznej. 

³⁵ Na przykład w Dagestanie, który jest mozaiką plemion i odłamów wyznaniowych, dochodzi 

do starć między Dargijczykami a Awarami, skomplikowane stosunki dzielą również Inguszów 

i Osetyńców.


zmem, który przybył m.in. wraz młodzieżą z Północnego Kaukazu powracającą ze 

specjalistycznych studiów religijnych zza granicy (Turcja, Arabia Saudyjska, Syria, 

Jordania, Egipt, Pakistan). Studiowanie jest możliwe głównie dzięki stypendiom, 

które uzyskują oni w ramach systemu Duchownych Zarządów. Cechą charakterystyczną 

zachodnio-kaukaskich republik jest instrumentalne nastawienie władz 

do wahhabizmu. Sprawują one władzę autorytarną i wykorzystując obecność grup 

wahhabitów — rzeczywistą czy domniemaną — rozprawiają się z opozycją, oskarżając 

oponentów o powiązania z fundamentalistami. Podobnie zachowuje się milicja 

i prokuratura, które często oskarżają o wahhabizm zwyczajnych kryminalistów, 

nie mających powiązań z islamem. Przyczyną jest zapewne chęć „wykazania 

się” i udowodnienia swej czujności przed władzą centralną. Środowiska związane 

z meczetami są penetrowane przez milicję i służby specjalne, choć z pewnością 

nie można mówić o szykanowaniu wiernych czy prześladowaniu religii. Powyższe 

działania raczej wpisują się w nieprzystającą do zachodnich standardów praktykę 

tłumienia i marginalizowania opozycji i świadczą o niedostatkach w zakresie praw 

i swobód obywatelskich, zaś islam jest wykorzystywany instrumentalnie. 

Ponadto nie bez znaczenia są tradycje historyczne, z których wywodzi się 

przeświadczenie rdzennej ludności Kaukazu, o tym że praktykowanie islamu, jak 

już wcześniej wspominałem, jest formą oporu przed prawosławną Rosją³⁶. Wojna 

czeczeńska przyczyniła się do wzrostu nastrojów rebelianckich i fundamentalistycznych, 

choć sama Czeczenia nigdy nie stała się państwem islamskim³⁷. 

W przypadku tej kaukaskiej republiki wystąpiło połączenie kwestii narodowej 

z silną identyfikacją islamską, ale element religijny nie odegrał większej roli w mobilizowaniu 

poparcia i solidarności w społeczeństwie Federacji Rosyjskiej, jak i na 

zewnątrz, na Bliskim Wschodzie. Na Kaukazie nadal jednak postępuje radykalizacja 

społeczności muzułmańskiej, czego dowodem stał się atak partyzantów w październiku 

2005 r. na stolicę Kabardo-Bałkarii — Nalczyk. Federacja Rosyjska od 

wielu lat jest zaangażowana w walkę z islamskim fundamentalizmem, zaś obecna 

sytuacja międzynarodowa oraz proces określania nowego miejsca na politycznej 

mapie świata przydaje tej problematyce wyjątkowej wagi. Nawiązujący do swoich 

tradycji religijnych i narodowych rosyjscy muzułmanie stają się obiektem szczególnego 

zainteresowania islamskich integrystów. Rozpad zsrr stworzył w ich mniemaniu 

przesłanki do urzeczywistnienia dawnego marzenia, aby „muzułmańska 

Północ”, czyli Powołże i północny Kaukaz, połączyć z resztą świata islamskiego. 

³⁶ A. S. Malborczyk, Islam w krajach byłego zsrr, http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=27. 

³⁷ Dagestańczycy i czeczeńscy wahhabici podejmowali w latach 90. xx wieku próby zjednoczenia 

się we wspólnej walce o utworzenie jednego islamskiego państwa od Morza Czarnego po Morze 

Kaspijskie. Po 11 września 2001 r. władze federalne i miejscowe podjęły zdecydowane działania 

na rzecz likwidacji źródeł ekstremizmu religijnego , co nie do końca okazało się efektywne. 

W latach 2002–2004 nastąpił znaczny wzrost działalności terrorystycznej (m.in. zabójstwo 

prezydenta Czeczenii Bachmata Kadrowa, wysadzenie dwóch samolotów pasażerskich, atak na 

moskiewskie metro, zajęcie szkoły w Biesłanie).


Opisane powyżej drugie skupisko islamu, ulegające wpływom wahhabickim, 

pozwolę sobie nazwać politycznym islamem separatystycznym, silnie ukierunkowanym 

w swych dążeniach na niepodległość państwową, separatyzm od Federacji 

i integrystyczne dążenia w stosunku do kręgu cywilizacyjnego. Przedstawiony 

wyżej podział będzie dla nas widoczny zarówno na niwie religii jak i polityki. 

Ukształtowało się tu rozbicie islamu regionalnego i separatystycznego — w zaznaczeniu 

politycznym. Czołowym przedstawicielem tego pierwszego są Tatarzy, z kolei 

separatystycznego — narody kaukaskie z Czeczenami na czele. Obydwa skupiska 

są odrębne pod względem tradycji kulturowych i religijnych oraz pochłonięte 

własnymi problemami, w tym kwestią utrzymania stosunków z władzą centralną 

w Moskwie. Również dla obydwu skupisk istotne jest zjawisko towarzyszące wzrostowi 

demograficznemu — erupcja nacjonalizmów na obszarach poradzieckich, 

co było skutkiem zamrożenia przez reżim totalitarny problemów narodowych, 

sięgających poprzednich stuleci. Gwałtowne przebudzenie wielu narodów, w tym 

głównie muzułmańskich, odzwierciedla zarówno aspiracje niepodległościowe jak 

i frustracje spowodowane długimi latami zależności i ucisku. Nacjonalizm ten 

działa również w kierunku odrodzenia się tożsamości narodowo-etnicznej i osobowości 

kulturalnych³⁸. 

Formą obrony przed nacjonalizmem rosyjskim stała się etnokracja, czyli dążenie 

do obejmowania władzy w organach podmiotów Federacji przez przedstawicieli 

narodu, zagrożonego albo czującego takie zagrożenie ze strony Rosjan. Zjawisko 

to było reakcją mniejszości narodowych na dotychczasową dominację Rosjan 

w strukturach władzy różnych szczebli³⁹. Odpowiedzią na zaistniałą sytuację stały 

się działania polityczne, ukierunkowane na regulowanie pozycji Rosjan poprzez 

zagwarantowanie im równości wobec prawa we wszystkich podmiotach Federacji. 

Działania te miały na celu wyeliminowanie przypadków dyskryminacji ze strony 

lokalnych narodów tytularnych⁴⁰. 

Rosyjski federalizm a islamski separatyzm i regionalizm 

Zanim doszło do upadku zsrr w 1991 r. Rosja składała się z 16 republik autonomicznych, 

10 okręgów autonomicznych i 5 obwodów autonomicznych. Ogłoszenie 

przez Federację Rosyjską suwerenności państwowej w kwietniu 1990 r. skłoniło 

niektóre republiki oraz obwody autonomiczne do ogłoszenia własnych deklaracji 

suwerenności, co zarazem uruchomiło nieustanny konflikt regionalny. Początkiem 

³⁸ Aleksander Sołżenicyn przemawia na rzecz nacjonalizmu „konstruktywnego”, który nie polega 

na walce z innymi narodami, ale na twórczej pracy nad pomyślnością własnego. A. Sołżenicyn, 

Rosja w zapaści, Warszawa 1999, s. 98. 

³⁹ P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński (red.), op. cit., s. 21. 

⁴⁰ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 140; N. W. Kokszarow, Dialog kultur i etnopolitika, Sank Pietierburg 

2001.


tego procesu w Federacji Rosyjskiej było ogłoszenie niepodległości Tatarstanu 22 

marca 1992 r. Osiem miesięcy później na podobny krok zdecydowali się Kabardyjczycy 

w Republice Kabardyno-Bałkarskiej, którzy pomimo podpisanego układu 

federacyjnego, uchwalili powstanie niezależnej Republiki Kabardyńskiej. Również 

w październiku tego roku wybuchły walki pomiędzy Osetyńczykami (w większości 

chrześcijanie) i Inguszami (w większości muzułmanie). Konflikt rozprzestrzenił 

się na całe pogranicze gruzińsko-rosyjskie, po tym jak Osetyńczycy z południa 

żyjący w obwodzie autonomicznym na terytorium Gruzji zażądali przyłączenia do 

leżącej w Rosji Osetii Północnej. Kwestie sporne dotyczyły roszczeń terytorialnych 

Inguszów w Osetii Płn. 

W tym również okresie kształtował się rosyjski federalizm, który w ogólnym 

pojęciu polega na nieprzeszkadzaniu członkom federacji w korzystaniu z ówczesnego 

prawa federalnego. Ponadto łączy ich wspólna przestrzeń gospodarcza, 

polityczna i prawna. W gestii centrum leży organizacja administracji federalnej, 

bezpieczeństwo i obrona, polityka zagraniczna, a także ustalanie zakresu praw 

i swobód obywateli. W Rosji za początek federalizmu można uznać wypowiedź 

Borysa Jelcyna o braniu „tyle suwerenności, ile zdołacie unieść”. Zachęcone w ten 

sposób republiki wzięły tyle ile mogły. Od tamtych wydarzeń minęło 18 lat, a apetyt 

na suwerenność nie mija, czego najgłośniejszym, ale nie jedynym przykładem 

jest Czeczenia, która nie chce mieć nic wspólnego z Federacją. O ile „suwerenizacja” 

wszerz to na razie tylko plany i projekty, to gdy spojrzymy na „suwerenizacje” 

w głąb, zauważymy nierzadką rzeczywistość. Władze członków Federacji 

permanentnie przekraczają kompetencje, naruszając prawa federalne, nie licząc 

się z konstytucją starają się prowadzić politykę niezależną od centrum. 

Najwięcej przypadków łamania prawodawstwa i konstytucji występuje w sferze 

politycznej. Konstytucja Tatarstanu uznaje republikę za „podmiot prawa międzynarodowego”. 

Konstytucja Baszkorstanu (Republika Baszkirii) przewiduje 

możliwość prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej oraz podpisywania 

międzynarodowych traktatów i umów (prawo Komi i Jakucji również). Konstytucja 

Adygeji zalicza do własnych kompetencji sprawy sądownictwa i obronności. 

Najdalej idzie prawodawstwo Czeczenii, która republikę nazywa „niepodległym” 

państwem, „stowarzyszonym z Federacją Rosyjską”. Przewodniczący Banku Centralnego 

ujawnił plany niektórych regionalnych decydentów, przewidujące druk 

własnych pieniędzy. W 1997 r. przedstawiciele Baszkorstanu, Chakasji, Czuwaszji, 

Dagestanu, Jakucji, Tatarstanu i Tuwy uczestniczyli w stambulskim „Kurułtaju 

państw i wspólnot tureckich”, gdzie zgodnie (wbrew polityce Rosji) poparli stanowisko 

Turcji w kwestii Tureckiej Republiki Północnego Cypru. 

Centrum stara się uregulować stosunki z członkami Federacji za pomocą praktyki 

podpisywania specjalnych aneksów i porozumień między stolicą a regionami. 

Te dokumenty posiadają często przypadkowy charakter, zależny od bieżącej sytuacji 

politycznej. Różnorodność ich treści pogłębia asymetrię stosunków wewnątrz


Federacji Rosyjskiej. W tym kontekście interesująco brzmi wypowiedź prezydenta 

Tatarstanu Mintimera Szajmijewa: „Gdy Rosja zacznie egzekwować zgodność 

konstytucji poszczególnych republik z Kodeksem Praw Federacji i problem ten 

będzie dotyczył Tatarstanu, wtedy ujawni się moc umowy z nami. Została podpisana 

na mocy uznania dwóch konstytucji, a więc Tatarstan będzie miał prawo 

kwestionować zastosowanie poszczególnych przepisów konstytucji Rosji wobec 

jego konstytucji”⁴¹. Już samo stawianie sprawy w ten sposób, sprzeczne z prawem 

Federacji, świadczy o kryzysowym wręcz stanie relacji między państwem a członkami 

federacji. Jest bardzo prawdopodobne, że jeśli będą występować z takiej pozycji, 

taki sposób dopasowując ustawę zasadniczą Federacji Rosyjskiej do własnych 

konstytucji, to federacja zaniknie. A władze federalne na samowolę regionów reagują 

w przypadku Czeczenii w wyjątkowo niezdecydowany sposób. Powszechną 

praktyką jest milczenie, albo przemawianie szeptem. Wszystko tonie w rosyjskiej 

bierności, bałaganie, braku konsekwencji, w dorywczych kompromisach między 

biurokracją regionalną a moskiewską. Z tego wynika, że z jednej strony Kreml woli 

udawać, że nie widzi samowoli regionów, a z drugiej strony Moskwa nie może przełamać 

spuścizny unitaryzmu. Najwyraźniej widać go w sprawach budżetowych jak 

też w psychice decydentów. Istnieje również uwarunkowanie związane ze słabością 

rosyjskiej gospodarki. Moskwa zmuszona jest do ignorowania potrzeb prowincji, 

skoro nie może jej pomóc. Efektem tego są powyższe relacje o coraz większym 

ryzyku konfliktogennym. 

Jednak rosyjska polityka wobec islamu nie stanowi zarzewia konfliktów. Widomym 

znakiem pragmatycznego oraz pokojowego nastawienia dysydentów jest 

oficjalny status Wielkiego Muftego, który w szeregu reprezentantów religii zajmuje 

drugie miejsce, zaraz za Patriarchą. Polityka władzy centralnej akcentuje współpracę 

z islamem upaństwowionym, tym samym kontrolowanym, który podobnie jak 

prawosławie, spełnia w społeczeństwie ważną funkcję ideologiczną. Na zewnątrz 

z kolei nie kwestia fundamentalizmu islamskiego absorbuje rosyjską politykę zagraniczną, 

o czym świadczą więzi z Teheranem⁴², ale problem wyboru sojuszników, 

którzy ją wesprą na południowych rubieżach. Owych sojuszników Federacja Rosyjska 

może znaleźć tylko pośród muzułmanów, którzy być może zetrą się z innymi 

muzułmanami, wykorzystywanymi przez Zachód a przede wszystkim przez usa. 

Z punktu widzenia interesu narodowego, państwu rosyjskiemu nie grozi konfrontacja 

świata muzułmańskiego z chrześcijańskim, lecz zmuszone jest ono do 

strategicznego poszukiwania sojuszy dla obrony wpływów⁴³. 

⁴¹ M. Berowski, Federalizm rosyjski a Czeczenia w Federacji Rosyjskiej, [w:] Narody i nacjonalizm 

w Federacji Rosyjskiej, red. P. Tomofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński, Warszawa 2004, s. 178. 

⁴² Rosji bliżej jest do szyickiego Iranu, niż do Turcji, uznającej świeckie zasady w stosunkach między 

państwem a religią. S. Borowikow i in.: Rossija i Iran: nowaja riealnost. Rozdanie gieopoliticzeskogo 

sojuza w Jewrazji wpołnie wozmożna, „Niezawisimaja gazeta” z 26 czerwca 1998 roku. 

⁴³ Jednym z instrumentów polityki zagranicznej Rosji, związanych z wykorzystaniem czynnika 

islamskiego, było deklarowanie gotowości przystąpienia do Organizacji Konferencji Islamskiej


Raport fińskiego mon 

W ramach refleksji nad rozważaną tematyką chciałbym jeszcze przytoczyć informacje 

płynące z obszernego Raportu⁴⁴ pt. Islamizacja Rosji postępuje z 2009 roku, 

opublikowanego przez Ministerstwo Obrony Finlandii. W sposób wielopłaszczyznowy 

przedstawia on Federację Rosyjską i jej najbliższą przyszłość. Spora część 

raportu została poświęcona religii muzułmańskiej. Zawarto tam ciekawe opinie 

i analizy. Wg raportu islam i muzułmanie stanowią bardzo poważne zagrożenie 

dla rosyjskiej stabilności i polityki wewnętrznej. Po upadku zsrr samoświadomość 

i poczucie wspólnoty wśród 20 milionów rosyjskich muzułmanów bardzo 

się umocniło. W 1991 roku było około 300 meczetów, obecnie ich liczba dochodzi 

do 8000. Połowa z meczetów została zbudowana za pieniądze pochodzące z zagranicznych 

źródeł — głównie z Turcji, Iranu oraz Arabii Saudyjskiej. W 1991 r. nie 

było żadnej szkoły muzułmańskiej w Federacji Rosyjskiej. Dziś jest prawie 60 madras, 

do których uczęszcza 50 tysięcy studentów. Alarmujące są informacje dotyczące 

wzrostu liczby rosyjskich muzułmanów. Rosja właśnie przechodzi ogromne 

zmiany demograficzne, a liczba jej ludności drastycznie spada (ok. 400 tys. przez 

rok). Jednakże 15 rosyjskich regionów zanotowało przyrost demograficzny. Mają 

one jedną wspólną cechę — znaczącą populację muzułmanów. Są to m.in. Inguszetia, 

Czeczenia i Dagestan. Ponadto wśród muzułmanów odnotowuje się nie tylko 

wyższy wskaźnik urodzin, ale i większą średnią długość życia. 

Pail Goble, ekspert do spraw islamu i muzułmanów w Rosji ocenia, że większość 

rekrutów w armii rosyjskiej do 2015 roku będzie wyznania muzułmańskiego, 

a w 2020 r. 20 proc. społeczeństwa będą stanowili muzułmanie, jeśli nie zmienią 

się dotychczasowe trendy. Jeśli nie ulegną one zmianie w dłuższej perspektywie — 

w ciągu 3 dekad muzułmanie będą stanowili większość w Federacji Rosyjskiej. Są 

oni jednocześnie grupą bardzo zróżnicowaną, począwszy od Tatarów wołoskich 

po multietniczne ludy północnego Kaukazu i imigrantów z byłych sowieckich republik 

środkowoazjatyckich. 

Status islamu jak i spojrzenie na wyznawców Allaha uległo znacznym zmianom 

w ostatnich latach, szczególnie w związku z konfliktem w Czeczenii. Większość 

Rosjan łączy terroryzmem z islamem, co jest w dużej mierze związane z podejściem 

forsowanym w kontrolowanych przez rząd mediach. Rosnąca ksenofobia wśród etnicznych 

Rosjan może zaowocować coraz większymi napięciami z mniejszością 

muzułmańską. Pozycja muzułmanów w rejonach zamieszkiwanych w większości 

przez etnicznych Rosjan jest bardzo trudna. Szczególnie dyskryminowane są osoby 

pochodzenia kaukaskiego, co jest jednak związane z czynnikiem etnicznym, a nie 

i otrzymania statusu obserwatora. W. Popow: Rossija namieriena prisojedinitsia k Islamsko konfieriencji, 

„Otieczestwiennyje zapiski” 2003, nr 5, http://www.strana-oz.ru/print.php?type=article&id=665&numid=14. 

⁴⁴ Zob. http://www.europa21.pl/wiadomosc/466-Raport_finskiego_mon_-_islamizacja_Rosji_postepuje.


z wyznawaną religią. Zmiany demograficzne i wysoki wskaźnik urodzin w społeczności 

muzułmańskiej powoduje, że coraz więcej osób obawia się rosnącego 

wpływu islamu, a nawet przekształcenia Rosji w kraj muzułmański. To sprawia, 

że muzułmanie mają więcej problemów z otrzymywaniem pozwoleń na budowę 

meczetów i spotykają się z coraz większą agresją ze strony nacjonalistów. Rośnie 

liczba ataków na meczety. W 2006 r. zastrzelono imama w Kyslododsku. Zabójcami 

kierowała właśnie niechęć i strach przed islamem. Napięcia religijno-etniczne 

były również powodem zamieszek w republice Karelii w 2006 r. Tym niemniej, 

społeczność muzułmańska jest w większości przekonana, że islam i muzułmanie 

są częścią rosyjskiej tożsamości i ich miejsce od zawsze było w Rosji, w której 

ludy muzułmańskie mieszkają od samego początku istnienia państwa. Tymczasem 

Umar Idrisow, głowa muzułmańskiego religijnego dyrektoriatu w Niżnym Nowogrodzie 

jest prawie pewny, że nadejdzie kiedyś dzień, kiedy muzułmanin zostanie 

prezydentem Federacji, choć jak sam zaznacza — on może tego nie dożyć. 

Podsumowanie 

Porównując charakter religii jak i styl życia wyznawców islamu w Federacji Rosyjskiej 

i w krajach Europy Zachodniej, zauważymy wiele różnic. Wynikają one 

nie tylko z wcześniejszego pojawienia się muzułmanów na dzisiejszych ziemiach 

rosyjskich niż stało się to w Anglii, Niemczech czy Francji, a raczej z zaistniałych 

procesów społecznych i wydarzeń politycznych, które wkomponowały społeczeństwo 

muzułmańskie w mozaikę wielu narodów, języków i religii w Federacji Rosyjskiej. 

Pozytywnym zjawiskiem jest niemal powszechne występowanie umiarkowanego 

islamu, który funkcjonuje w ramach państwa. Jednak wyjątek stanowi 

tutaj Północny Kaukaz, który od czasu podboju tych terenów przez imperium 

rosyjskie stał się miejscem konfliktów zbrojnych i wrogości zamrożonej w okresie 

zsrr. Ostatnim elementem podsumowującym kwestie islamu w Rosji jest demografia. 

Przy znacząco małym przyroście naturalnym samych Rosjan, jak i innych 

narodowości słowiańskich szczególnie niepokojącą postać ma przeciwna tendencja 

wśród wszystkich narodów o wyznaniu muzułmańskim. Powoduje to z jednej 

strony dynamiczne zmiany demograficzne w niektórych regionach oraz migrację 

ludności, co skutkuje niepokojem społecznym, konfliktami, nietolerancją oraz dyskryminacją. 

Z drugiej zaś strony implikuje coraz większe aspiracje muzułmańskich 

decydentów działających bądź to w ramach islamskiego regionalizmu bądź 

separatyzmu. Prób rozwiązania tych narastających trudności i problemów można 

upatrywać w wysiłkach władz federalnych, które skupiają się na przeciwdziałaniu 

spadkowi liczby urodzeń wśród samych Rosjan, a zarazem w zharmonizowaniu 

i uporządkowaniu chaosu prawnego i biurokratycznego.



Россия, благодаря своему огромному пространству, как и специфическому 

географическому положению, стала страной о большой национальной, 

культурной и религиозной разнородности. Несмотря на то, что православие 

стало государственную религией, это ислам был в границах государства 

с самого начала. Вместе с территориальной экспансией России, прибывало 

мусульман. Благодаря сконцентрированию русификации на западных 

териториях царизма, юго-восточное население пользовалось свободой 

вероисповедания, ухаживало за собственными традициями и диалектами. 

Во времена советской власти, ислам, как и другие религии, был 

репрессирован. После распада Советского Союза число организаций, 

которые объединяют мусульманские гмины возросло в России с 2 до более 

чем 40. Представители большинства из них основали Совет Муфтиев России. 

Можно выделить по крайней мере два общие течения ислама в России 

— сепаратистское и региональное. Первый характеризуется точным 

соединением религии с политическими целями (например, чтобы 

получить независимость) связанными с фундаментализмом. Второй тип 

характеризуется меньшим значением религии в общественной жизни 

и большим суверенитетом регионов в соответствии с действующим 

законодательством. Проблема россиян это изменения демографической 

структуры общества. 

Все более значительный процент представляют собой мусульмане, 

одновременно, уменьшается количество людей, воспитанных в православных 

традициях соглосно с российской культурой. 

Rafał Mamok — w 2008 roku ukończył studia licencjackie politologii na Uniwersytecie 

Śląskim oddz. w Rybniku, a w 2010 studia magisterskie uzupełniające politologii 

o specjalności samorządowej. Były przewodniczący Koła Naukowego Politologów. 

Główne zainteresowania to: stosunki chrześcijańsko-muzułmańskie, islam, 

Bliski Wchód, muzułmańscy imigranci w Europie, wpływ religii na politykę, polityka 

międzynarodowa. 

Kontakt: r.r.mamok@wp.pl


Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie 

— przyczyny i implikacje społeczno-polityczne 

Aleksander Litwinienko, były podpułkownik kgb/fsb otwarcie występujący przeciwko 

polityce prezydenta Rosji Władimira Putina, swoją ostatnią książkę Wysadzić 

Rosję rozpoczął od następujących słów: „Tylko skończony szaleniec mógłby 

chcieć wciągnąć Rosję w wojnę, a zwłaszcza w wojnę na północnym Kaukazie”¹. 

Odpowiedź na pytanie, czy współcześnie możemy wskazać owego przysłowiowego 

„szaleńca”, wydaje się być pozytywna. Zdaje się nim być Czeczenia — autonomiczna 

republika wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej a stanowiąca wraz z zagadnieniem 

zamachu w Biesłanie przedmiot niniejszego artykułu. 

Po siedemdziesięciu latach komunizmu, jak podkreśla wielu badaczy, Rosja 

znajduje się obecnie w stanie całkowitego rozchwiania, zwłaszcza w odniesieniu 

do problemu tożsamości Federacji Rosyjskiej. Poszukując w historii składników 

tożsamości rosyjskiej bez wątpienia moglibyśmy wskazać na mesjanizm, ale i imperialny 

charakter państwa. Istotnym elementem nowego państwa rosyjskiego, 

odziedziczonym jeszcze po czasach radzieckich, stała się tzw. „psychologia supermocarstwa” 

(wielikaja dzierżawa), która przejawia się w dążeniu do uczestniczenia 

w każdym istotnym procesie międzynarodowym, częstokroć kosztem nadwyrężenia 

własnych zasobów wewnętrznych². Przedkładanie polityki zewnętrznej 

ponad krajową niesie dla Rosji negatywne konsekwencje, zwłaszcza w kontekście 

wielonarodowościowej mozaiki tego państwa, której najsłabszym ogniwem zdaje 

się być w ostatnich latach Czeczenia. 

Zamach terrorystyczny w Biesłanie z września 2004 roku chociaż wstrząsnął 

Rosją i Kaukazem, nie był wydarzeniem przełomowym, mając na uwadze szerszą 

perspektywę konfliktu czeczeńskiego i sytuację w regionie północnokaukaskim³. 

Konflikt, który ma obecnie miejsce na Kaukazie rozgrywa się już na trzech płaszczyznach: 

pierwszą z nich jest wojna domowa, drugą wojna pod hasłami religijnymi 

i społecznymi, w końcu trzecią stanowi wojna kaukaska. 

¹ A. Litwinienko, J. Felsztinski, Wysadzić Rosję, Poznań 2007, s. 1. 

² M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu: polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, 

s. 16. 

³ Zob. P. Grochmalski, Czeczenia. Rys prawdziwy, Wrocław 1999.

102 Jarosław Wichura 

Przyczyny „spirali nienawiści” czeczeńsko-rosyjskiej 

Zamach w Biesłanie, ale także wydarzenia w Budionnowsku oraz w teatrze na 

Dubrowce pokazują negatywne oblicze czeczeńskiego dążenia do niepodległości, 

obnażając jednocześnie błędy polityki Kremla. 

Pierwsza wojna w Czeczenii (1994–1996) zapoczątkowała istną spiralę przemocy, 

która trwa po dzień dzisiejszy. Brutalna pacyfikacja republiki oraz nieustanny 

napór przeważających sił rosyjskich sprawiły, że jedyne wyjście dla zmęczonych 

walką i zdesperowanych bojowników czeczeńskich miały stanowić zamachy na 

strategiczne cele w Rosji. Stanisław Ciesielski⁴ w swojej pracy poświęconej konfliktowi 

kaukaskiemu podkreśla iż działania terrorystyczne były realizacją postulatu 

czeczeńskich przywódców, aby walkę z Rosjanami przenieść na terytorium Rosji. 

W ich mniemaniu to właśnie ataki terrorystyczne były jedyną szansą na odwrócenie 

losów toczącej się wojny. 

Czeczenia wyszła z konfliktu doszczętnie zrujnowana. Skala zniszczeń była 

tak wielka, że odbudowa republiki bez międzynarodowej pomocy gospodarczej 

była niemożliwa. Przeciwna była jednak temu Moskwa, której polityka izolowania 

Czeczenii stanowiła kolejną przesłankę wybuchu ekstremizmu północnokaukaskiego. 

W wyniku nacisków rosyjskiej dyplomacji żadne państwo na świecie nie 

zdecydowało się uznać suwerenności kaukaskiej republiki⁵. 

Wydarzenia i procesy, które zaowocowały poważnymi zmianami w charakterze 

konfliktu czeczeńskiego związane były także z brutalnymi represjami i masowym 

łamaniem praw człowieka przez rosyjskich żołnierzy w stosunku do czeczeńskiej 

ludności cywilnej i wziętych do niewoli bojowników (m.in. pacyfikacje wiosek, 

masowe mordy, tortury, gwałty)⁶. Nie bez znaczenia była także wdrażana przez 

Kreml w republice tzw. polityka czeczenizacji, której celem miało być przekazanie 

władzy w Czeczenii w ręce lojalnych Czeczenów i stopniowa legitymizacja ich władzy. 

Na realizatora czeczenizacji został wybrany Achmed Kadyrow, osoba ciesząca 

się osobistym poparciem Władimira Putina. 

Skutkiem zarysowanych powyżej zdarzeń było pojawienie się w Czeczenii terroryzmu. 

Radykalne skrzydło bojowników reprezentowane przez Szamila Basajewa 

czy Dokku Umarowa uznało, że ponieważ klasyczne metody partyzanckie nie 

przynoszą oczekiwanych sukcesów, należy sięgnąć po ostateczny środek, którym 

jest terror w stosunku do rosyjskiej ludności cywilnej. 

⁴ S. Ciesielski, Rosja — Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wrocław 2003, s. 267. 

⁵ P. Grochmalski, Rosja i Czeczenia — stulecia nienawiści, [w:] Czeczenia — Rosja. Mity i rzeczywistość, 

red. J. Brodowski, M. Smoleń, Kraków 2006, s. 21. 

⁶ Wśród organizacji pozarządowych dokumentujących represje wojsk federalnych w Czeczenii 

znajduje się m.in. rosyjski Memoriał. Szerzej zob. www.memo.ru.

Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie… 103 

Przebieg zamachu w Biesłanie 

Poranek 1 września 2004 roku w niczym nie zapowiadał mającej nastąpić tragedii 

w Szkole Podstawowej nr 1 w Biesłanie. Uroczysta inauguracja roku szkolnego 

zgromadziła na szkolnym dziedzińcu setki uczniów oraz ich krewnych. Kilkanaście 

minut po godzinie dziewiątej większość z nich stała się zakładnikami grupy 

uzbrojonych napastników należących do sił czeczeńskiego dowódcy Szamila Basajewa. 

Jak zauważa Marcin Wojciechowski: „Być może Basajew upoił się łatwością, 

z jaką jego ludzie dokonują kolejnych masakr przy całkowitej bezradności 

ogromnego aparatu rosyjskiego bezpieczeństwa. Może postanowił zrealizować 

swoją dawną groźbę, że stanie się biczem Bożym, utopi Rosję we krwi i pokaże 

jej mieszkańcom, czym jest wojna, którą mieszkańcy Czeczenii muszą znosić od 

ponad 10 lat”⁷. 

Zgodnie z zeznaniami świadków, bojownicy początkowo zgodzili się uwolnić 

dzieci poniżej siódmego roku życia, lecz kiedy media podały zaniżoną liczbę zakładników 

(354 zamiast 1300), terroryści zmienili zdanie i zaczęli się zachowywać 

brutalnie⁸. 

Według wersji oficjalnej terroryści zażądali wycofania wojsk rosyjskich z Czeczenii. 

Byli gotowi rozmawiać z prezydentem Północnej Osetii Aleksandrem Dzasochowem, 

prezydentem sąsiedniej Inguszetii Muratem Ziazikowem, szanowanym 

na Kaukazie byłym prezydentem Inguszetii Rusłanem Auszewem oraz znanym 

politykiem czeczeńskim Asłambekiem Asłachanowem, doradcą prezydenta Putina 

ds. Kaukazu. Stawiali warunek, żeby cała czwórka pojawiła się w szkole. Wśród 

pozostałych żądań terrorystów wskazuje się na zwolnienie rebeliantów schwytanych 

podczas ataku na Inguszetię w czerwcu 2004 r. oraz uznanie niepodległości 

Czeczenii⁹. 

Sposób traktowania zakładników przez terrorystów był skandaliczny. Napastnicy 

nie pozwalali na wnoszenie do szkoły wody, jedzenia i leków, co gorsza nie 

zgadzali się na wynoszenie ciał zabitych. Warunki w budynku stale pogarszały się, 

o czym świadczy fakt, iż wiele dzieci zdejmowało koszule i inne części ubrania ze 

względu na panującą duchotę. Dzieci przez trzy dni nie wychodziły do toalety, siedziały 

przerażone w sali gimnastycznej, czekając na ratunek. Terroryści stosowali 

ponadto liczne metody znęcania się nad zakładnikami, m.in. zmuszali dzieci do 

wielogodzinnego siedzenia na wąskich parapetach okiennych¹⁰. 

Trzydniowy dramat, który rozegrał się w Biesłanie do dziś budzi wiele wątpliwości 

i kontrowersji. Oficjalne raporty władz pozostają w sprzeczności z zeznania- 

⁷ M. Wojciechowski, Prawda o Biesłanie, http://wyborcza.pl/1,75515,2898727.html, 11.04.2010. 

⁸ P. Reszka, Matki jadą na Kreml, http://arch.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_050901/swiat/ 

swiat_a_1.html, 11.04.2010. 

⁹ M. Wojciechowski, Prawda o Biesłanie… 

¹⁰ J. Brodowski, Terroryzm a sprawa czeczeńska, [w:] Czeczenia — Rosja. Mity i rzeczywistość…, 

s. 81.


mi naocznych świadków. Pomimo zadeklarowanego przez prezydenta Władimira 

Putina ponownego zbadania okoliczności tragedii, prokuratura wojskowa ogłosiła, 

że dotychczasowe wnioski nie ulegną zmianie, zaś służby specjalne podczas ataku 

na szkołę nie popełniły większych błędów¹¹. 

Najwięcej pytań, a zarazem wątpliwości wywołuje akcja odbijania zakładników 

rozpoczęta 3 września wczesnym popołudniem, po dwóch dniach bezowocnych 

negocjacji z terrorystami. Mieszkańcy Biesłanu są przekonani, że większość zakładników 

zginęła nie od kul terrorystów, ale podczas szturmu, którego dokonano 

przy użyciu barbarzyńskich metod (władze bardzo długo ukrywały fakt wykorzystania 

w tym celu czołgów i miotaczy ognia). Lidia Grafowa na łamach „Nowej 

Gaziety” pisała: „Głównym celem ataku było nie ratowanie dzieci, lecz zlikwidowanie 

terrorystów”¹². 

Szacuje się, że w wyniku szturmu zginęło blisko 330 osób (to najczęściej pojawiająca 

się liczba ofiar w mediach), z czego zdecydowaną większość stanowiły 

dzieci. Władze starały się początkowo zataić faktyczny wymiar tragedii i liczbę 

ofiar. Nawet obecnie nikt nie jest w stanie precyzyjnie oszacować rzeczywistej 

ilości zabitych. Przyjmuje się, że około 100 zakładników „zniknęło bez śladu” zaś 

część ofiar była tak zmasakrowana, że nawet najbliżsi nie mogli ich rozpoznać¹³. 

Oceny i reperkusje wewnętrzne po zamachu 

Jan Brodowski zwraca uwagę na dwa problemy współczesnej Rosji, które zostały 

uwypuklone poprzez wydarzenia w Biesłanie. Pierwszym z nich jest zupełny brak 

przygotowania państwa do działania w sytuacjach kryzysowych (co jest istotne 

nie tylko w przypadku zamachów terrorystycznych). Drugim z kolei — postawa 

władz, dla których głównym celem nie jest ocalenie zakładników lecz ratowanie 

wizerunku państwa i reputacji jego przywódców. Oba czynniki miały wpływ na 

przebieg tragicznych wydarzeń, zwłaszcza w odniesieniu do liczby osób, które poniosły 

śmierć w konsekwencji błędnych decyzji władz. Autor podkreśla ponadto, iż 

ponad 50 proc. Rosjan uważa, że Kreml chce zataić prawdziwy przebieg wydarzeń, 

a jedynie 6 proc. wierzy, że władze mówią prawdę na temat tragedii w Biesłanie¹⁴. 

Wśród ocen przebiegu całego zdarzenia dominują opinie negatywne. Eksperci 

podkreślają, iż największą klęską działań administracji Władimira Putina była 

niemożność rozwiązania konfliktu w sposób pokojowy. Rosyjskie siły specjalne 

zostały zmuszone do rozwiązania siłowego, nie zabezpieczając jednakże otoczenia 

szkoły w obrębie którego znajdowało się kilka tysięcy cywilów. Aleksandr Minkin, 

¹¹ Rosyjska prokuratura nie wini wojska za tragedię w Biesłanie, http://wyborcza.pl/1,75477,2979696. 

html, 12.04.2010. 

¹² P. Reszka, Matki jadą na Kreml… 

¹³ A. Politkovskaya, Rosja Putina, Warszawa 2005, s. 346. 

¹⁴ J. Brodowski, Terroryzm a sprawa czeczeńska…, s. 82.


znany rosyjski publicysta zauważa, iż „rosyjski tandem już od dziesięciu lat znany 

jest z tego, że wszystko rozwiązuje przy użyciu siły”¹⁵. 

Większość osób zawodowo zajmujących się antyterroryzmem ocenia działania 

rosyjskich służb jako nieprofesjonalne i chaotyczne¹⁶. Jednocześnie podkreśla się 

że nie zostały wyciągnięte wnioski z wydarzeń w teatrze na Dubrowce. 

Operacja w Biesłanie wiązała się także z ogromną akcją dezinformacyjną i brakiem 

spójnego opisu wydarzeń. Informacje o zamachu w rosyjskich mediach podawano 

z kilkugodzinnym opóźnieniem, celowo zaniżano liczbę ofiar i zakładników, 

nie dopuszczano dziennikarzy do miejsca tragedii. Aby zapobiec szerzeniu 

się paniki, lokalnym pracownikom służby zdrowia odbierano telefony komórkowe 

i zabraniano opuszczania szpitali, przez co nie mogli kontaktować się ze światem 

zewnętrznym¹⁷. 

Wśród bezpośrednich reperkusji wewnętrznych zamachu należy wskazać na 

deklarację ze strony prezydenta Władimira Putina o przeprowadzenia szeregu 

reform w kraju. Oprócz wzmocnienia systemu bezpieczeństwa, Putin wyraził chęć 

przywrócenia kary śmierci, co spotkało się z ostrą krytyką ze strony Stanów Zjednoczonych, 

krajów europejskich a także rosyjskich liberałów. 

Implikacje społeczne 

W porównaniu z pierwszą wojną czeczeńską wydaje się, iż obecne działania bojowników 

czeczeńskich coraz mniej przypominają wojnę o niepodległość. Hasła 

niepodległościowe co prawda wciąż wykorzystywane są w propagandzie aczkolwiek 

na zauważalnie mniejszą skalę, aniżeli jeszcze kilka lat temu. Dla zdecydowanej 

większości wyższych komendantów oraz szeregowych bojowników konflikt 

w Czeczenii jest przede wszystkim „świętą wojną, dżihadem czy wojną za wiarę”¹⁸. 

Wojna pomiędzy bojownikami czeczeńskimi a Rosją to walka przede wszystkim 

o podłożu społecznym. Jak zauważa Maciej Falkowski: „znacząca większość 

partyzantów to ludzie, którymi kierują różne motywy: zemsta, zagrożenie represjami, 

brak perspektyw na przyszłość, chęć uniknięcia wcielenia do dokonujących 

masowych zbrodni oddziałów Kadyrowa lub Jamadajewa¹⁹. Osoby te, decydując się 

na wstąpienie w szeregi partyzantów pozbawiają się realnej szansy na powrót do 

¹⁵ Rosyjska prasa po zamachach krytykuje prezydenta i premiera, http://wyborcza. 

pl/1,76842,7719566,Rosyjska_prasa_po_zamachach_krytykuje_prezydenta_i.html, 14.04.2010. 

¹⁶ T. Wojciechowski, Masakra w Biesłanie, http://www.mojeopinie.pl/masakra_w_bieslanie,3,1252534161, 

14.04.2010. 

¹⁷ Rosyjska prasa po zamachach… 

¹⁸ Zob. wypowiedzi polityków czeczeńskich, zamieszczane na stronach internetowych: www.daymohk.org; 

www.marsho.dk; www.kavkazcenter.com i in. 

¹⁹ M. Falkowski, Czeczenia i Kaukaz Północny po zamachu w Biesłanie, [w:] Czeczenia — Rosja. 

Mity i rzeczywistość…, s. 57.


normalnego życia jednocześnie wystawiając na śmierć zarówno siebie, jak i całą 

swoją rodzinę. Wydaje się, iż taka decyzja jest decyzją wymuszoną, podjętą z braku 

innego wyjścia. Bojownicy nie mają bowiem w ramach obecnego systemu w Czeczenii 

szansy na godne życie, legalną pracę i utrzymanie rodziny. Motywacją są 

zatem już nie tylko hasła religijne, ale także hasła społeczne oraz walka o społeczną 

sprawiedliwość²⁰. 

Wojna, która toczy się na południu Rosji nie jest już walką stricte czeczeńską, 

ale staje się powoli konfliktem ogólnokaukaskim. Do walk i zamachów dochodzi 

także w takich republikach, jak Dagestan, Inguszetia czy Kabardyno-Bałkaria. Za 

potyczkami stoją nie czeczeńscy separatyści, lecz miejscowi bojownicy islamscy. 

Krańcowym przykładem stopniowego oddalania się Kaukazu od Rosji, jego derusyfikacji 

i islamizacji jest właśnie Czeczenia. Faktycznie nie obowiązuje tutaj 

prawo rosyjskie, zaś stosunki społeczne opierają się na niepisanym prawie czeczeńskim 

— szariacie lub adacie („prawo silniejszego”). Ludność czeczeńska nie 

służy w armii rosyjskiej, a pokolenie młodych osób nie czuje żadnych związków 

z państwem, kulturą, czy społeczeństwem rosyjskim. 

Dryfowanie w stronę islamu widać także w odniesieniu do innych muzułmańskich 

republik kaukaskich jednakże proces ten jest znacznie bardziej powolny 

i mniej radykalny, aniżeli ma to miejsce w Czeczenii. Mieszkańcy owych republik 

coraz słabiej identyfikują się z państwem rosyjskim nie uważając go za swoje. 

Ma to bezpośredni związek z powszechną w Rosji ksenofobią w odniesieniu do 

wszystkich osób legitymujących się kaukaskim pochodzeniem²¹. Zauważa się, iż 

Kaukaz Północny już dziś stanowi istną enklawę, ciało obce w ramach Federacji 

Rosyjskiej. Informacje w mediach dotyczące Kaukazu odbierane są przez znaczącą 

większość Rosjan jak relacje z zagranicy, nie zaś z części swojego państwa. Konsekwencją 

owego negatywnego zjawiska jest oddalanie się Kaukazu od Rosji tak 

w rzeczywistości, jak i w świadomości samych Rosjan. 

Implikacje polityczne 

Centralizacja władzy w Rosji, nasilająca się po zamachu w Biesłanie w 2004 r., 

miała przyczynić się do osłabienia dążeń separatystycznych i zniwelowania napięć 

etnicznych mających miejsce w Federacji. Zdaniem wielu badaczy, polityka ta 

przyniosła skutki wprost odwrotne do zamierzonych²². Likwidowanie politycznej 

konkurencji i tłumienie wolności mediów spowodowało osłabianie legitymacji 

i przejrzystości lokalnych władz, a także zmniejszenie poczucia odpowiedzialności 

²⁰ M. Falkowski, Czeczenia…, s. 57. 

²¹ Zob. szerzej o problemie kaukazofobii w Rosji: http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/66634.html, 

15.04.2010. 

²² M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu…, s. 146.


rządu. Procesy centralizacji są niezwykle groźne ponieważ osłabiają możliwość 

dostrzeżenia punktów zapalnych w państwie, co daje bojownikom i terrorystom 

możliwość dokonywania zamachów z zaskoczenia. Na te tendencje nakłada się 

dodatkowo istnienie systemu klanowego, nepotyzm i tradycje zemsty rodowej, 

które utrudniają uzyskanie wpływów przez lojalnych wobec Moskwy przywódców 

w lokalnych społecznościach. 

Kreml zdaje się nie rozpoznawać w sposób prawidłowy problemów bezpieczeństwa, 

nękających Federację Rosyjską. Dowodem na to, iż rosyjskie władze nie 

wyciągnęły należytych wniosków z zamachu w Biesłanie są ataki na moskiewskie 

metro, które nastąpiły znacznie później bo już w 2010 roku. W wyniku eksplozji 

bomb, które zostały zdetonowane przez dwie terrorystki-samobójczynie, zginęło 

blisko 40 osób, a ponad sto zostało rannych. Wojciech Jagielski po zamachach 

w metrze przytoczył słowa czeczeńskiego komendanta Dokku Umarowa, który 

stwierdził, iż: „Rosjanom wydaje się, że nasza wojna toczy się tylko w telewizji, 

gdzieś daleko na Kaukazie, a ich samych nie dotyczy. Zamierzamy im pokazać, że 

wojna przyjdzie także do ich domów”²³. 

Uspokojenie sytuacji na Kaukazie (ale przede wszystkim pacyfikacja Czeczenii) 

było jednym z podstawowych celów polityki Władimira Putina. Putin przystąpił 

do działania zanim jeszcze oficjalnie objął urząd prezydenta Federacji Rosyjskiej 

w 2000 roku. Zastępując na tym miejscu Borysa Jelcyna po jego rezygnacji, Putin 

rozwinął kampanię wojenną, która okazała się być batalią wyborczą (uznawaną 

przez ekspertów za najdroższą w dziejach ludzkości)²⁴. Jako zupełnie nieznany 

wcześniej polityk zrobił błyskawiczną i imponującą karierę decydując się na rozpoczęcie 

drugiej wojny rosyjskiej-czeczeńskiej. Wkrótce stał się niezwykle popularny, 

bowiem wystraszeni terrorem i fundamentalizmem Rosjanie zawierzyli 

mocnemu politykowi²⁵. 

Tymczasem stan bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji znacząco się pogorszył, 

a na Kaukazie coraz bardziej prawdopodobny staje się scenariusz dołączenia innych 

republik do walki o niepodległość. Na tym obszarze zaczęła sprawdzać się teoria 

domina, zgodnie z którą coraz to nowe obszary obejmowane są konfliktem. Praktyki 

stosowane przez aparat bezpieczeństwa napędzają spiralę przemocy²⁶. Wydaje 

się, iż Kreml swoją nieprzemyślaną polityką uzbraja bombę, skutki wybuchu której 

mogą być nieprzewidywalne. W szerszej perspektywie fakt, iż Rosja przegrywa wojnę 

o „dusze i umysły” mieszkańców republik kaukaskich, może okazać się największym 

zagrożeniem dla integralności i bezpieczeństwa państwa. 

²³ W. Jagielski, Kaukaz przyszedł do Moskwy, http://wyborcza.pl/1,75477,7714336,Kaukaz_przyszedl_do_Moskwy.html, 

14.04.2010. 

²⁴ W. Górecki, Planeta Kaukaz, Warszawa 2002, s. 73. 

²⁵ Aleksander Litwinienko zwrócił uwagę na niejasne przyczyny pojawienia się zamachów czeczeńskich 

w tym okresie. Oskarża o ich sprokurowanie rosyjskie władze, które jego zdaniem kierowały 

się chęcią wzbudzenia w ludności strachu, zob. A. Litwinienko, J. Felsztinski, Wysadzić Rosję… 

²⁶ M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu…, s. 149.


Próba podsumowania 

Obrana przez Kreml twarda polityka centralizacji obraca się przeciwko władzom, 

jednocześnie prowadząc do zasilania szeregów bojówek islamskich przez nowych 

rekrutów. Praktyki stosowane przez siły bezpieczeństwa w Czeczenii (np. zaczistki, 

czyli aresztowania mężczyzn bez konkretnych powodów) coraz częściej pojawiają 

się także w innych częściach Rosji. Takie podejście wydaje się jednak niecelowe 

i w krótkim czasie z pewnością doprowadzi do rozprzestrzeniania się islamskiego 

terroryzmu na całym Północnym Kaukazie. 

Negatywne dla bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji tendencje mogłaby zahamować 

zmiana polityki Kremla w stosunku do regionu i podjęcie realnej próby 

zakończenia konfliktu czeczeńskiego. Konieczne byłoby zainicjowanie dialogu 

z opozycją w poszczególnych republikach, rezygnacja z metod siłowych a także 

wypracowanie spójnej i długofalowej koncepcji rozwoju regionu i jego większej 

integracji z Federacją Rosyjską. Działania te wymagałyby ogromnych nakładów 

finansowych, ale przede wszystkich wysiłku ze strony wszystkich szczebli władzy. 

Maciej Falkowski²⁷ wskazuje na dwie przyczyny niemożności wprowadzenia 

owych zmian. Po pierwsze, rosyjskim władzom brakuje woli rewizji polityki 

względem Kaukazu — skłonność do kompromisu i przyznanie się do własnych 

błędów traktują jako okazanie słabości, a jedyne rozwiązanie upatrują w rozbudowywaniu 

struktur siłowych. Po drugie, nawet gdyby Kreml podjął próbę zmiany 

swojej polityki względem Kaukazu to i tak wiele czynników mogłoby ją skutecznie 

zablokować, m.in. brak odpowiednich kadr, ogromna korupcja, degeneracja 

funkcjonariuszy państwowych czy opór struktur siłowych i miejscowych klanów. 

Obie strony konfliktu czeczeńskiego posługują się terrorem, uznając iż użycie 

siły jest czymś słusznym i koniecznym²⁸. Władze w Moskwie swoim działaniem 

zmierzają do zintensyfikowania represji wobec Czeczenii, tworząc korzystny dla 

Kremla obraz walki z terroryzmem. Z kolei bojownicy czeczeńscy poprzez zamachy 

terrorystyczne mają na celu zwiększenie międzynarodowego zainteresowania 

konfliktem i tragiczną sytuacją panującą obecnie w kaukaskiej republice. 

Wiele wskazuje na to, iż chaos na oddalającym się od Moskwy Kaukazie oraz 

opisywane wcześniej procesy będą się pogłębiały. W dalszej perspektywie może 

się to zakończyć daleko idącym uniezależnieniem, bądź nawet oderwaniem regionu 

północnokaukaskiego od Federacji Rosyjskiej. To dlatego Zbigniew Brzeziński 

uważa, iż: „jedynym sprawiedliwym, a zarazem rozsądnym z praktycznego punktu 

widzenia rozwiązaniem konfliktu w Czeczenii — dobrym zarówno dla Rosjan, jak 

i dla Czeczenów — jest przyznanie jej prawa do samostanowienia”²⁹. 

²⁷ Zob. M. Falkowski, Kaukaz Północny: rosyjski węzeł gordyjski, Warszawa 2004. 

²⁸ J. R. Nassar, Globalization & Terrorism. The Migration of Dreams and Nightmares, Oxford 

2005, s. 80. 

²⁹ Z. Brzeziński, Pora stracić złudzenia, „Gazeta Wyborcza” 27–28.11.1999.



В настоящей статии рассматриваются интересные и важные проблемы 

терроризма в России. Автор присматривается к проблематике через призму 

одного из наиболее ужасных терактов в последние годы — атака на начальную 

школу в Беслане в 2004 году. Эта тема тем более заслуживает на внимание, 

так как последствия терроризма имеют значение не только для России и её 

внутреннего положения, но влияют также на международные отношения (на 

региональном и глобальном уровне). 

В статье были представлены причины взрыва северокавказкого 

экстремизма и причины продолжающегося от лет Русско-чеченского 

конфликта. Автор называет также наиболее важные социальные и 

политические последствия российского терроризма, и ищет ответ на вопрос 

о будущее Чечни и ее народа. 

Jarosław Wichura — ukończył studia licencjackie na kierunku politologia, obecnie 

student ii roku uzupełniających studiów magisterskich (politologia, specjalność 

samorządowa) oraz iii roku prawa na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Wiceprzewodniczący 

Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych uś, Członek 

Studenckiego Zespołu Naukowego przy ptnp o./Katowice. Stypendysta Ministra 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego na rok akademicki 2009/2010. 

Kontakt: jwichura@gmail.com

Otoczenie 

międzynarodowe

Tomasz Okraska 

Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 

Zagadnienia omawiane w niniejszym artykule koncentrują się na relacjach Federacji 

Rosyjskiej i Chińskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej oraz wynikających zeń 

implikacjach dla środowiska międzynarodowego. Powodem takiego ukierunkowania 

wysiłku badawczego autora jest postrzeganie wymienionych podmiotów jako 

niezwykle istotnych z punktu widzenia kształtowania ładu międzynarodowego 

zarówno w obszarze Azji Środkowej i Wschodniej jak też w skali globalnej. Ponadto 

często spotykany jest obecnie pogląd nakazujący odmiennie traktować mocarstwowy 

status obu państw. Według tej percepcji Chiny są „mocarstwem wschodzącym”, 

natomiast Rosja traci wpływy i należy ją traktować jako aktora zdolnego do oddziaływania 

jedynie w regionalnym teatrze działań. Celem artykułu będzie weryfikacja 

tej hipotezy i próba prognozy rozwoju sytuacji w regionie. 

Zarys relacji bilateralnych w latach 90’ xx wieku 

Analizując stosunki rosyjsko-chińskie w perspektywie historycznej, szczególnie 

po 1949 r. należy zwrócić uwagę na dużą zmienność ich charakteru. Od momentu 

powstania chrl do zakończenia zimnej wojny Związek Radziecki zajmował 

w chińskim widzeniu świata kolejno pozycje: sojusznika (1949–1959), przeciwnika 

w konflikcie ideologicznym („twierdzy rewizjonizmu”) a nawet zbrojnym (1959– 

1969), siedliska „socimperializmu i hegemonizmu” (1970–1980) oraz — ponownie, 

partnera w stopniowo narastającej współpracy (1981–1991)¹. 

Rozpad zsrr oraz reorientacja rosyjskiej polityki zagranicznej na Zachód spowodowały 

doniosłe zmiany w globalnym porządku w dekadzie lat 90’. Fakt iż Rosja 

stała się państwem ustrojowo odmiennym od Chin nie zakłócił jednak znacząco 

normalizacji stosunków między oboma podmiotami. Wśród czynników sprzyjających 

współpracy, takich jak bliskość geograficzna, tradycja historyczna i wspólnota 

interesów, Agnieszka Bryc akcentuje zwłaszcza podobny sposób oceny problemów 

¹ B. Rychłowski, Stosunki Chiny — Rosja w okresie transformacji, [w:] Rosja — Chiny. Dwa modele 

transformacji, red. K. Gawlikowski, R. Paradowski, Toruń 2000, s.18–20.

114 Tomasz Okraska 

międzynarodowych i wspólnie odczuwaną presję Zachodu w sferze demokratyzacji, 

liberalizacji rynku, wolności mediów oraz swobód religijnych². 

Podpisana w 1992 r. „Wspólna deklaracja o podstawach stosunków wzajemnych” 

zobowiązywała obie strony do nieużywania siły w bilateralnych relacjach, 

niewchodzenia w sojusze przeciwko sobie oraz niedopuszczenia do wykorzystania 

własnego terytorium do działań wobec partnera. Kolejnymi istotnymi aktami 

były: „Umowa o strategicznym partnerstwie” (1996), „Deklaracja o multipolarnym 

świecie i formułowaniu nowego ładu międzynarodowego” (1997) oraz oświadczenie 

„Rosyjsko-chińskie stosunki u progu xxi wieku” z 23 listopada 1998 roku³. 

Realnym wymiarem powyższych układów było poparcie przez Rosję polityki 

Chin wobec Tajwanu i Tybetu oraz analogiczne wspieranie przez Pekin działań 

Moskwy w Czeczenii. Ponadto oba państwa stanowczo protestowały przeciwko 

wojnie w Kosowie w 1999 roku uznając ją za niebezpieczny precedens, mogący 

w przyszłości zagrozić interwencją w obronie praw człowieka również na ich terytoriach. 

Rosja i Chiny akcentowały też znaczenie Organizacji Narodów Zjednoczonych 

w układzie międzynarodowym, kładąc nacisk na to iż roli onz nie 

może przejąć żadne inne ugrupowanie⁴. Wspólne dla obu podmiotów było także 

podejście do kwestii takich jak strategia wobec Iranu i Iraku. 

Polityka globalna 

Początek xxi wieku który zbiegł się w czasie ze zmianą władzy na Kremlu, zapowiadał 

umacnianie chińsko-rosyjskiego partnerstwa. Potwierdzeniem tego trendu 

było podpisanie w lipcu 2001 roku „Traktatu o dobrosąsiedztwie, przyjaźni i współpracy”. 

Niebawem jednak nastąpiła zmiana podejścia Kremla do kształtowania 

polityki zagranicznej, uwarunkowana gwałtownym przeobrażeniem kontekstu 

międzynarodowego na skutek ataku terrorystycznego z 11 września i reaktywnymi 

działaniami Amerykanów w ramach tzw. „globalnej wojny z terroryzmem”. 

Administracja Władimira Putina dokonała przewartościowania dotychczasowej 

polityki, uznając że w tej sytuacji korzystniej będzie poprzeć Stany Zjednoczone 

niż utrzymywać antyamerykański alians z Chinami. Decyzję tę można inter- 

² A. Bryc, Rosja w xxi wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 164. 

³ Założeniami wspólnymi dla wymienionych aktów były: sprzeciw wobec opierającemu się na 

próbach dyktatu państw zachodnich ówczesnego porządku międzynarodowego, protest przeciwko 

prowadzeniu hegemonicznej polityki siły i rozbudowie sojuszy militarnych oraz opowiedzenie 

się za walką z terroryzmem, ekstremizmem i separatyzmem. 

⁴ Powodem takiego stanowiska jest rzecz jasna korzystna dla Chin i Rosji sytuacja w Radzie Bezpieczeństwa 

onz, gdzie oba państwa dysponuję prawem weta bezwzględnego. Co więcej, najczęściej 

Moskwa i Pekin głosują solidarnie do tego stopnia, iż rosyjski minister spraw zagranicznych 

w czerwcu 2009 r. stwierdził iż Chiny i Rosja „mają identyczny punkt widzenia na wszystkie 

kwestie polityki międzynarodowej”. Za: D. Shambaugh, China and Russia. When Giants 

Meet, http://www.brookings.edu/opinions/2009/0615_china_shambaugh.aspx, 13.06.2010

Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 115 

pretować zgodnie z taktyką bandwagonningu, tj. przyłączenia się do silniejszego 

państwa w celu odzyskania nadwątlonej pozycji międzynarodowej. 

Chiny, niezadowolone z ekspansji usa w Azji Centralnej czasowo musiały się 

jednak z nią pogodzić. W następnym okresie narastało jednak rozczarowanie 

Kremla polityką amerykańską, bowiem ekipa prezydenta Busha nie uwzględniała 

rosyjskich interesów w planowanych działaniach. Po pewnym czasie doszło zatem 

do kolejnego „odwrócenia sojuszy” i począwszy od wojny usa z Irakiem polityka 

rosyjska na powrót stała się bliższa koncepcjom Pekinu niż Waszyngtonu. 

Egzemplifikacją ponownego zbliżenia stanowisk stał się sprzeciw Rosji i Chin 

wobec amerykańskiego hegemonizmu, unilateralizmu i naruszania prawa międzynarodowego. 

Przywódcy obu podmiotów wrócili do retoryki akcentującej suwerenność 

i integralność terytorialną państw, odrzucając wszelkie próby ingerencji 

w ich sprawy wewnętrzne. Nie zgadzali się na dalsze rozszerzenia nato i amerykańskie 

plany zbudowania systemu obrony przeciwrakietowej. Ten ostatni aspekt 

w przypadku Rosji godził w mocarstwowy prestiż państwa, ale dla Pekinu stanowił 

faktyczne zagrożenie ponieważ takowy system mógłby zneutralizować niezbyt 

liczne chińskie siły jądrowe⁵. 

Polityka regionalna 

Wśród regionalnych graczy najistotniejszymi punktami odniesienia dla polityki 

Chin i Rosji stały się Japonia oraz Indie. Moskwa w obliczu zaistniałego w pierwszej 

połowie dekady kryzysu w stosunkach z Pekinem, próbowała pozyskać polityczne 

wsparcie Tokio. Starania te okazały się jednak nieskuteczne w obliczu 

nieumiejętności rozwiązania sporu o Wyspy Kurylskie — archipelag znajdujący 

się pod jurysdykcją rosyjską do którego uzasadniane historycznie pretensje składają 

Japończycy⁶. 

Indie z kolei miały się stać trzecim członem trójkąta strategicznego, którego 

koncepcję zaprezentował w 1998 roku Jewgienij Primakow. Wówczas Delhi i Pekin 

odniosły się do tego pomysłu sceptycznie lecz do stołu rozmów powrócono 

w 2002 roku przy okazji spotkania ministrów spraw zagranicznych zainteresowa- 

⁵ M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, 

s. 113. 

⁶ Kwestia statusu Kuryli pozostaje nieuregulowana, mimo iż co do zasady obie strony były skłonne 

zaakceptować kompromis, opierający się na przedstawionej w 2006 r. propozycji premiera 

Japonii Taro Aso. Zawierała ona postulat podziału wysp na dwie równe części, jednak nie na 

podstawie ich ilości, ale powierzchni. Względy natury politycznej, a także symboliki (np. wprowadzenie 

do japońskich podręczników stwierdzenia, że Kuryle należą do Japonii) nie pozwoliły 

jednak osiągnąć porozumienia. Zob. A. Kirpsza, Rosyjsko-japoński spór o Wyspy Kurylskie 

z perspektywy konstruktywistycznej, [w:] Pojedynek o hegemonię w podwubiegunowym świecie, 

red. P. Sosnowski, W. Wesołowski, Warszawa 2010, s. 96–97.


nych państw. Zapoczątkowało ono okres intensyfikacji wzajemnych stosunków, 

przejawiający się rozwojem relacji handlowych i wizytami przywódców. Wydaje 

się jednak iż na wymienione działania należy patrzeć z dystansem, uzasadnionym 

przez rozbieżności stanowisk w wielu kwestiach pomiędzy stronami trójkąta, 

a także, chociażby zacieśnieniem relacji Indii i Stanów Zjednoczonych w xxi 

wieku. 

Kwestie graniczne 

Jako prawna sukcesorka Związku Radzieckiego Federacja Rosyjska odziedziczyła 

nieuregulowany status granicy z Chinami, długość której wynosi aż 4259 km. 

W latach 90’ obie strony sukcesywnie dążyły do rozwiązania kwestii granicznej, 

parafując kolejne porozumienia i układy. Mimo dokonania demarkacji granicy 

w 1997 roku nierozwiązana pozostała kwestia statusu prawnego wysp na rzece 

Amur. Postęp w tej materii udało się osiągnąć dopiero w 2004 r., a rok później 

ratyfikowano dokumenty o ostatecznym kształcie granicy⁷. 

Warto zwrócić uwagę na kontrowersje, które pojawiły się w związku z decyzją 

Władimira Putina o przekazaniu spornych wysp Chińczykom. Protestowali nie 

tylko mieszkańcy Kraju Chabarowskiego w którego granicach wyspy się znajdowały, 

ale także wielu przedstawicieli rosyjskiej klasy politycznej. Przekazując bowiem 

Chinom wraz z wyspami skrawek ziemi u ujścia rzeki Tumannaja Rosja umożliwiła 

potężnemu sąsiadowi inwestycję o znaczeniu strategicznym. Dzięki uzyskaniu 

dostępu do Morza Japońskiego Pekin mógł tam zbudować nowoczesny port, zyskując 

dużą samowystarczalność⁸. Analizując komunikaty Kremla uzasadniające 

tę decyzję możliwością udziału w wielomiliardowych kontraktach i projektach 

inwestycyjnych, należy zauważyć iż sytuacja ta de facto była przykładem handlu 

terytorium. 

Odrębnym zagadnieniem jest migracja Chińczyków na przygraniczne obszary 

rosyjskiego Dalekiego Wschodu, postrzegana przez Moskwę jako potencjalne zagrożenie 

dla integralności terytorialnej państwa⁹. O skali problemu świadczą już 

proporcje demograficzne — wyludnianie się rosyjskich obszarów przygranicznych 

⁷ A. Bryc, op.cit., s. 178. 

⁸ A. Ziętek, Stosunki Federacji Rosyjskiej z państwami regionu Azji i Pacyfiku, [w:] Federacja Rosyjska 

w stosunkach międzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s. 218. 

⁹ Wizyta Władimira Putina na rosyjskim Dalekim Wschodzie w sierpniu br. komentowana była 

w duchu troski Kremla o region, który obecnie ma więcej związków gospodarczych z Chinami 

niż słowiańską macierzą. Dla odwrócenia tej tendencji premier ogłosił m.in. budowę nowego 

kosmodromu Wastocznyj nad Amurem. Znamienne jednak, że gdy Putin zachęcał miejscowych 

do kupna nowego modelu łady Kaliny, w odpowiedzi usłyszał iż mieszkańcy preferują używane 

auta z Japonii. Na koniec wizyty otworzył zaś rosyjską część ropociągu do Chin. M.Wojciechowski: 

Rosja chce mieć nowy Bajkonur w Rosji. „Gazeta Wyborcza”, 30.08.2010


z powodu kryzysu demograficznego i migracji ludności do europejskiej części kraju 

spowodowało, że rosyjską część Dalekiego Wschodu zamieszkuje jedynie ok. 7,6 

mln osób. Dla porównania populacja sąsiednich prowincji chińskich wynosi ok. 

120 mln. Ponadto symptomatycznym zjawiskiem jest odwrócenie tendencji dotyczących 

poziomu życia mieszkańców po obu stronach granicy. Przed 20 laty to 

Chińczycy masowo udawali się do Rosji jako do państwa znacznie bardziej rozwiniętego. 

Obecnie zaś wśród Rosjan nierzadkie są wypowiedzi deklarujące, iż nie 

stałoby się im gorzej, gdyby Chińczycy przejęli rzeczone tereny¹⁰. 

Wizja ta rodzi na Kremlu poważne obawy, a szacowana na 150–200 tys. osób 

chińska emigracja w Rosji jest postrzegana jako znaczny problem¹¹. Migrujący 

z Państwa Środka korzystają z porozumienia o ruchu bezwizowym z 1988 roku, 

a także prawnych możliwości wydzierżawienia zamiast kupna ziemi lub uzyskania 

jej poprzez małżeństwa z Rosjankami¹². Steven Mosher ocenia że z punktu widzenia 

Pekinu sytuacja ta ma niemal wyłącznie dobre strony — emigracja redukuje 

bezrobocie w kraju, ułatwia handel i wzmacnia dążenia irredentystyczne obszarów, 

które niegdyś znajdowały się pod chińskim panowaniem¹³. 

Tadeusz Kisielewski, wśród najważniejszych przyczyn opłacalności chińskiej 

ekspansji w kierunku północnym, wskazuje na chęć pozyskania surowców naturalnych, 

możliwość rozładowania napięć społecznych poprzez rozbudzenie antyrosyjskiego 

nacjonalizmu, ale także skierowanie zdesperowanych (np. deficytem wody 

grożącym Państwu Środka) mas ludzkich na lewy brzeg Amuru¹⁴. Należy uwzględniać 

możliwość iż w ciągu kilkudziesięciu lat Chiny będą w stanie przejąć bez 

jednego wystrzału trzy miliony mil kwadratowych Azji Północno-Wschodniej¹⁵. 

Nietrudno zauważyć konotację takiego podejścia do ogólnej zasady chińskiej 

polityki, nakazującej zwracać uwagę nie na działania „tu i teraz”, ale długofalowe 

¹⁰ Joshua Kucera wskazuje, iż problemem dla Moskwy jest nie tylko migracja Chińczyków na rosyjskie 

terytoria, ale też fakt, że Pekin jest w stanie więcej zaoferować Rosjanom mieszkającym 

na tych terenach. Autor przytacza zasłyszaną, znamienną wypowiedź Rosjanki pracującej jako 

technik w mieście Suifenhe: „Chcę by mój 4-letni syn dorastał w „chińskiej tradycji” i jestem 

pewna, że nauczy się chińskiego”. J. Kucera, China: Russia’s Land of Opportunity, http://www. 

foreignpolicy.com/articles/2009/12/30/china_russia_s_land_of_ opportunity?print=yes&hidecommen 

ts=yes&page=full, 12.06.2010. 

¹¹ Można spotkać również dane rzędu 1,5–2, a nawet 5 milionów, jednak wydaje się, iż są to zawyżone 

szacunki, co nie znaczy, że Pekin nie dysponuje instrumentarium pozwalającym na szybkie 

wysłanie za granicę znacznie większej ilości chińskich „emigrantów”. 

¹² Dmitrij Rogozin pytany w 2005 r. o chińską imigrację odparł: „Chińczycy przekraczają granicę 

w małych grupach po pięć milionów ludzi”. Za: S. Kotkin, The Unbalanced Triangle, http://www. 

foreignaffairs.com/articles/65230/stephen-kotkin/the-unbalanced-triangle?page=4, 13.06.2010. 

¹³ S. Mosher, Hegemon. Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007, s.162. 

¹⁴ T. A. Kisielewski, Średnioterminowe perspektywy rozwoju sytuacji strategicznej Rosja — Chiny 

— nato, Toruń 2002, s. 28–30. 

¹⁵ Jeszcze bardziej dobitnie wyraził to Zbigniew Brzeziński, kreśląc wizję zakusów terytorialnych 

Chin wobec Rosji. Badacz stwierdził, iż „puste przestrzenie Syberii niemal się proszą o kolonizację 

przez Chińczyków”. Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 156.


konsekwencje. Zgodnie z tezami Sun Zi, które od 2500 lat kształtują działania 

władców Państwa Środka, bardziej wartościowe niż odniesienie stu zwycięstw 

w stu bitwach, jest przyczajenie się i pokonanie wroga bez żadnej bitwy¹⁶. 

Stosunki militarne 

Obszarem niezwykle istotnej współpracy Moskwy i Pekinu jest eksport rosyjskiego 

uzbrojenia do Państwa Środka. Dla Rosji stanowi on kwestię „być albo nie 

być” w kontekście dalszej egzystencji rodzimego przemysłu zbrojeniowego. Chiny 

z kolei są odizolowane od dostaw najnowszych technologii wojskowych z Zachodu 

za swoją politykę w zakresie praw człowieka¹⁷. Ponadto, analizując pierwszą 

wojnę w Zatoce Perskiej w 1991 r. i interwencję państw nato w Kosowie w 1999 r. 

Chińczycy dostrzegli nowy wymiar prowadzonych operacji militarnych z użyciem 

zaawansowanych technologii, uznając za konieczne unowocześnienie własnej armii¹⁸. 

Na skutek tych uwarunkowań w latach 2005–2009 udział Chin w rosyjskim 

eksporcie uzbrojenia wyniósł 35 proc., a udział Rosji w chińskim imporcie aż 90 

proc. Sprzedaży podlegają przede wszystkim okręty, systemy obrony przeciwrakietowej 

i samoloty takie jak Su-27, na którego produkcję Chiny otrzymały zarazem 

licencję. 

Należy jednak zauważyć, że pomimo niewątpliwej wartości handlu z Państwem 

Środka dla rosyjskiego sektora zbrojeniowego, zasady bilateralnego obrotu nie zostały 

do końca podporządkowane logice rynkowej. Kreml konsekwentnie odmawia 

bowiem sprzedaży Chinom najnowocześniejszych typów produkowanego sprzętu 

(w tym samolotów A-50 i Su-30mki) oraz atomowych okrętów podwodnych, 

obawiając się nadmiernego wzmocnienia sąsiada w kontekście walki o wpływy 

w regionie. Nie bez znaczenia jest także ryzyko naruszenia przez Pekin własności 

intelektualnej przekazywanych technologii, a tym samym możliwość przyczynienia 

się do rozwoju potencjalnego konkurenta w postaci zorientowanego na eksport 

chińskiego przemysłu zbrojeniowego. Wymienione uwarunkowania wpłynęły na 

¹⁶ Sun Zi, Sztuka wojenna, Kraków 2003, s. 36. 

¹⁷ Embargo w tym względzie zostało nałożone na Pekin w 1989 roku po wydarzeniach na Placu 

Tiananmen i jest utrzymywane przez usa i Unię Europejską po dzień dzisiejszy. Część państw 

ue takich jak Francja czy Włochy, kierując się względami biznesowymi, optuje na forum unijnym 

za zniesieniem sankcji mimo braku postępu ze strony Chin w dziedzinie przestrzegania 

praw człowieka. Do tej pory jednak Stanom Zjednoczonym udaje się wstrzymywać taką decyzję 

ze strony ue, korzystając ze wsparcia m.in. krajów skandynawskich. Należy także pamiętać, iż 

embargo jest różnie interpretowane w zakresie dostaw wyposażenia wojskowego. Choć sektor 

ten intensywnie się rozwija jest rzecz jasna znacząco mniejszy niż mógłby być w sytuacji zniesienia 

embarga. 

¹⁸ Ł. Gacek, Chińska koncepcja bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. 

Wyzwania i zagrożenia xxi wieku, red. W. Lizak, T. Kapuśniak, P. Olszewski, Radom 

2009, s. 170.


spadek rosyjskiego eksportu w 2009 roku do poziomu z 1998 r. (410 mln usd), 

podczas gdy w 2006 roku wyniósł on 3,5 mld. dolarów¹⁹. 

Kreowaniem przeciwwagi dla Chin jest także nielimitowany eksport broni 

i technologii wojskowej do Indii. Dla Delhi Rosja jest najważniejszym dostawcą 

uzbrojenia (71 proc. importu), które charakteryzuje się ponadto zaawansowanym 

poziomem technologicznym, tak jak w przypadku bombowców Tu-22M3, samolotów 

myśliwskich typu Suchoj czy atomowego okrętu podwodnego klasy Akula 

ii²⁰. O istotności indyjskiego rynku dla Moskwy świadczy również to iż Rosjanie 

zdecydowali się na współpracę z Delhi przy koprodukcji nowych typów broni. 

Warto zauważyć iż w zatwierdzonej 5 lutego 2010 roku „Doktrynie wojennej 

Federacji Rosyjskiej”, w części dotyczącej oceny zagrożeń, brak jest uwzględnienia 

czynnika chińskiego, skupiono się zaś na potencjalnych działaniach nato i Stanów 

Zjednoczonych. Zarazem jednak prezydent Dmitrij Miedwiediew podpisał tajny 

dokument charakteryzujący założenia rosyjskiej polityki powstrzymywania jądrowego 

do 2020 roku. Prawdopodobnie znalazły się w nim zapisy dotyczące możliwości 

wykorzystania taktycznej broni jądrowej na poziomie regionalnym, mając 

na uwadze zrównoważenie dysproporcji w siłach konwencjonalnych w stosunku 

do Chin²¹. Formułę tę można uznać za symptomatyczną w podejściu Kremla do 

południowego sąsiada — z jednej strony oficjalnie deklarowana współpraca lub 

wręcz sojusz strategiczny, z drugiej zaś dyskretne działania mające na celu powstrzymanie 

niekorzystnych tendencji w regionalnym układzie sił. 

Zwraca uwagę fakt odbycia w 2005 roku pierwszych w historii obu państw 

wspólnych manewrów wojskowych pod kryptonimem „Pokojowa misja”. Według 

oficjalnych deklaracji były one skierowane przeciwko międzynarodowemu terroryzmowi, 

separatyzmowi i ekstremizmowi. W rzeczywistości przebieg ćwiczeń 

zdawał się w większym stopniu odwzorowywać wojnę regionalną, co trudno odbierać 

w oderwaniu od amerykańskiej obecności wojskowej w Azji Środkowej. 

Marcin Kaczmarski ocenia, że intencją strony chińskiej w zakresie manewrów było 

wciągnięcie Rosji w ew. siłowe rozwiązanie kwestii tajwańskiej — militarna współpraca 

Pekinu i Moskwy miałaby zniechęcić usa do kontrakcji w obronie Tajpej. 

Za autorem należy jednak ocenić prawdopodobieństwo takiego wydarzenia jako 

niewielkie, dla Rosji bowiem znacznie korzystniejsze jest pozostawanie jak najdłużej 

kwestii tajwańskiej nierozwiązanej, co absorbuje uwagę Chin na południu²². 

¹⁹ R. Śmigielski, Rola eksportu uzbrojenia w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn 

pism” nr 55 (663) z dnia 9 kwietnia 2010. 

²⁰ Warty uwagi jest fakt parafowania przez Indie w 2004 roku umowy z Rosją o ochronie własności 

intelektualnej. Zob. D. S. Zbytek, Azjatycka szachownica, Warszawa 2008, s. 47. 

²¹ R. Śmigielski, Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn pism” nr 28 (636) z dnia 18 lutego 

2010. 

²² M. Kaczmarski, op.cit., s. 32.


Rywalizacja o wpływy w Azji Centralnej 

Wspólnym problemem Rosji i Chin dotyczącym obszaru Azji Centralnej są ruchy 

islamskich fundamentalistów powiązanych z działalnością terrorystyczną. Przed 

zamachami z 11.09.2001 r. poważnym dylematem Moskwy było w jakim stopniu 

zaangażować się w sytuację w Afganistanie, opanowanym przez wrogich Talibów. 

Wspomaganie Sojuszu Północnego na czele z Ahmadem Szachem Massudem 

nie gwarantowało, że islamska irredenta nie przeniesie się do sąsiednich państw 

(Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu), a w konsekwencji również na terytoria 

rosyjskie. Podobne obawy miały Chiny, dla których Kirgistan jest państwem buforowym, 

chroniącym zagrożone ujgurskim separatyzmem terytorium Sinciangu. 

Zarówno Pekin, jak i Moskwa wspomagały sąsiadów dostawami sprzętu wojskowego, 

zaś w obliczu poważniejszej destabilizacji rozważano nawet wysłanie własnych 

kontyngentów²³. Mogłoby do tego dojść na skutek sukcesów ofensywy wspieranego 

przez Talibów Islamskiego Ruchu Uzbekistanu na Dolinę Fergańską²⁴. 

Sytuacja strategiczna w regionie uległa diametralnej zmianie na skutek inwazji 

Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników na Afganistan i pokonaniu, choć 

nie zniszczeniu, ruchu Talibów. Po początkowej współpracy z usa, Chiny i Rosja 

zaczęły nalegać na wycofanie amerykańskich kontyngentów z baz w Azji Centralnej, 

uznając je za zagrożenie dla swoich strategicznych interesów. Republiki 

środkowoazjatyckie dostrzegły bowiem w przedłużającej się obecności Amerykanów 

szansę na intensyfikację stosunków z usa i większe uniezależnienie od dotychczasowych 

patronów politycznych. Mogły ponadto swobodnie wykorzystywać 

aspiracje trzech mocarstw względem posiadania w tym regionie stref wpływów. 

Czyniły to poprzez uzyskiwanie od nich korzyści ekonomicznych, a w przypadku 

Stanów Zjednoczonych również zminimalizowanie amerykańskiej krytyki pod 

kątem uchybień w przestrzeganiu praw człowieka. Interesujące w tym kontekście 

są losy dzierżawy przez Stany Zjednoczone kirgiskiej bazy wojskowej Manas. Naciskani 

przez Pekin i Moskwę Kirgizi kilkakrotnie wymawiali umowę Amerykanom, 

by następnie na skutek bodźców finansowych, powracać do jej realizacji²⁵. 

Rosja kilkakrotnie występowała z inicjatywami, mającymi na celu odzyskanie 

wpływów w Azji Środkowej wobec nieefektywności dotychczasowych struktur 

wnp. Jedną z nich była powołana 10 października 2000 roku Euroazjatycka 

Wspólnota Gospodarcza, mająca w zamierzeniu stać się odpowiednikiem Unii 

²³ Rosjanie byli już wówczas militarnie obecni między innymi w Tadżykistanie, w sile jednej dywizji 

strzegąc granicy tego państwa z Afganistanem. 

²⁴ Innym uwarunkowaniem tej sytuacji był fakt, iż Islamski Ruch Uzbekistanu atakował Dolinę 

Fergańską z terytorium Tadżykistanu przy biernej postawie Moskwy, pragnącej osłabić pozycję 

prozachodniego prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa. 

²⁵ B. Wiśniewski, Perspektywy polityki Stanów Zjednoczonych wobec Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn 

pism” nr 15 (547) z 19 marca 2009.


Europejskiej w tym regionie. W jej skład obok Rosji weszły Kazachstan, Kirgistan, 

Tadżykistan i Białoruś.²⁶. 

Kolejną inicjatywą Kremla stało się powstanie w 2001 roku Szanghajskiej Organizacji 

Współpracy, która wyewoluowała z wcześniejszych ugrupowań nieformalnych, 

skupiających Rosję, Chiny, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan²⁷. 

Koncepcja sow zakładała nie tylko integrację na płaszczyznach politycznej 

i ekonomicznej, ale także militarnej m.in. w kontekście wojny z terroryzmem, co 

nadawało jej charakter sui generis organizacji bezpieczeństwa regionalnego. 

Moskwa liczyła, że dzięki zaangażowaniu Chin w działania Szanghajskiej Organizacji 

Współpracy uda się zmobilizować Pekin do wspólnego przeciwstawiania 

się geopolitycznej ekspansji Stanów Zjednoczonych na kontynencie azjatyckim. 

Kolejne lata pokazały jednak, że dla Państwa Środka sow przede wszystkim ułatwił 

nawiązanie współpracy energetycznej z państwami środkowoazjatyckimi²⁸. 

chrl wciąż oficjalnie szanuje rosyjski patronat w tej części Azji jednak, jak zauważa 

Alicja Curanović, „aktywność dyplomatyczna Pekinu pokazuje, że region ma 

ogromne znaczenie również dla państwa chińskiego”²⁹. 

Współpraca energetyczna 

Obecnie Chiny są drugim w świecie, po Stanach Zjednoczonych, konsumentem 

ropy naftowej i trzecim globalnym importerem po usa i Japonii. Wśród zasadniczych 

przyczyn tego stanu rzeczy Edward Haliżak dostrzega „niewystarczające 

własne zasoby płynnych surowców energetycznych w połączeniu z rosnącymi potrzebami 

w zakresie produkcji i konsumpcji energii z tytułu wysokiej dynamiki 

rozwojowej”³⁰. W konsekwencji Pekin zmuszony jest aktywnie poszukiwać źródeł 

surowców w sąsiedztwie jak i dalszym otoczeniu międzynarodowym³¹. Przez 

²⁶ H. Głebocki, Radykalizm islamski w Azji Środkowej jako czynnik zbliżenia między Rosją a Chinami, 

„Dokument roboczy pism” nr 18/2001. 

²⁷ Uzbekistan dołączył do tego ruchu integracyjnego najpóźniej. W latach 1999–2002 partycypował 

bowiem w grupie guuam, której cele w dużym stopniu wiązały się z uniezależnieniem od 

Federacji Rosyjskiej. 

²⁸ Chiny nie chciały by członkowie Szanghajskiej Organizacji Współpracy w jej ramach koordynowali 

politykę energetyczną, ponieważ wówczas wiodącą pozycję miałaby Rosja. Z analogicznych 

pobudek Kreml sprzeciwiał się idei utworzenia w ramach sow strefy wolnego handlu z przewagą 

chrl. 

²⁹ A. Curanović, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, [w:] Polityka 

zagraniczna Rosji, red. S. Bieleń, M. Raś, Warszawa 2008, s.164. 

³⁰ E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Warszawa 

2007, s. 126. 

³¹ Przykładowo, głównymi dostawcami skroplonego gazu do Chin są Australia i Indonezja, z kolei 

ropę naftową Pekin w największym stopniu sprowadza z Bliskiego Wschodu oraz Afryki (szczególnie 

z Angoli).


wzgląd na bliskość geograficzną najkorzystniejszymi z punktu widzenia Chin byłyby 

dostawy z Rosji bądź państw Azji Środkowej. Realizowaniu tego założenia jest 

w znacznym stopniu podporządkowana strategia Pekinu w regionie³². 

Świadectwem efektywności polityki Chin w ramach Szanghajskiej Organizacji 

Współpracy było otwarcie w grudniu 2009 roku pierwszego odcinka najdłuższego 

na świecie rurociągu, którym gaz transportowany jest poprzez terytoria Kazachstanu, 

Uzbekistanu i Turkmenistanu do Chin. Potencjał finansowy Pekinu, który 

zabezpiecza finansowo całą inwestycję umożliwia wybudowanie liczącego ok. 7 

tys. km długości gazociągu w zaledwie trzy lata³³. 

Chińczycy zabiegają zarazem o wybudowanie rurociągu transportującego ropę 

naftową z rosyjskiego Angarska do Daqing. W ich optyce takowe zdywersyfikowanie 

dostaw pozwoliłoby im na większe uniezależnienie się od kontrahentów 

z niestabilnego Bliskiego Wschodu (uwzględniając także przejęcie kontroli nad 

iracką ropą przez usa). Pierwsze porozumienie w tej sprawie zostało podpisane 

przez Jukos i China National Petroleum Corporation już w maju 2003 roku, jednakże 

do tej pory Rosja nie zdecydowała, który z projektów ropociągów na Dalekim 

Wschodzie będzie realizowany³⁴. Obok koncepcji Angarsk-Daqing proponowane 

jest bowiem przedłużenie rurociągu do portowej Nachodki i transportowanie ropy 

do Japonii i Korei Południowej (względnie również do Chin, Indii czy nawet Stanów 

Zjednoczonych). Pekin jest też dla Gazpromu alternatywnym, w stosunku do 

europejskich, odbiorcą gazu ziemnego³⁵. Przykładem współpracy w tym zakresie 

miał stać się gazociąg z Kowykty, przez Chiny do Korei Południowej³⁶. 

Jak dotąd jednak jedynym zobowiązaniem wypełnionym przez Kreml było 

zwiększenie dostaw ropy do Chin transportem kolejowym. Los innych projektów 

wywołuje zniecierpliwienie Pekinu, nie odczuwającego satysfakcji z podpisywanie 

porozumień ramowych i wspólnych oświadczeń, które nie przekładają się na realne 

działania. Można domniemywać iż Rosja chce jak najdłużej zachować możliwość 

grania kartą surowcową postrzegając ją jako kluczowy atut w relacjach bilateralnych. 

Nie pragnie także uzależnić się w takim stopniu od jednego odbiorcy, który 

mógłby dyktować jej swoje warunki. Przy zakładanej przepustowości ropociągu 

³² W kontekście importu ropy naftowej drogą morską Chińczycy stale obawiają się ryzyka odcięcia 

dostaw przez amerykańską flotę, szczególnie w rejonie Cieśniny Malakka. Zob. E. Haliżak, 

op.cit., s. 132. 

³³ A. Kublik, Otwarto najdłuższy gazociąg świata z Azji Środkowej, http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7364867,Otwarto_najdluzszy_gazociag_swiata_z_Azji_Srodkowej.html, 

5.06.2010. 

³⁴ Jedna z teorii dotyczących zatrzymania i uwięzienia szefa Jukosu Michaiła Chodorowskiego 

głosi, iż prawdziwą przyczyną przejęcia władzy nad firmą był właśnie projekt rurociągu Angorsk-Daqing, 

na realizację którego nie chciał się zgodzić Kreml. 

³⁵ T. Kaźmierczak, Rola sektora gazu ziemnego w Rosji, [w:] Rosja na progu xxi wieku, red. M. 

Rączkiewicz, Łódź 2008, s. 44. 

³⁶ A. Gradziuk, E. Wyciszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Chińskiej Republiki Ludowej, 

„Biuletyn pism” nr 50 (154) z dnia 10 września 2003.


do Daqing (30 mln ton) gospodarka rosyjska nie byłaby w stanie funkcjonować 

bez chińskich płatności³⁷. 

Ponadto dla Moskwy problemem jest zdominowanie wymiany handlowej 

z Chinami przez surowce (aż 90 proc. wartości eksportu). Rosjanom zależy na 

zwiększeniu dostaw swoich technologii i produktów przemysłowych, które jednak, 

na bardziej zaawansowanym poziomie Pekin sprowadza z usa i krajów europejskich³⁸. 

Zakończenie 

Odnosząc się do pytania zawartego we wstępie należy dokonać kilku konstatacji. 

Stosunki chińsko-rosyjskie w xxi wieku mają charakter coraz bardziej asymetryczny 

na skutek rosnącego potencjału Państwa Środka oraz problemów wewnętrznych 

Rosji. Obniżenie rangi Moskwy do mocarstwa zdolnego oddziaływać 

jedynie w regionalnym teatrze działań wydaje się faktem. Należy dodać iż wpływ 

ten ma obecnie jedynie ograniczony zakres, bowiem nawet postsowieckie państwa 

Azji Środkowej i Mongolia częściowo weszły w orbitę wpływów chińskich. Przyczynił 

się do tego strategiczny błąd Rosjan, którzy fundując Szanghajską Organizację 

Współpracy mieli nadzieję zaszachować Pekin, tymczasem osiągnęli odwrotny 

skutek — sow uprawomocniła chińską obecność w Azji Środkowej³⁹. Pełniące 

przez długi czas wobec Rosji rolę „młodszego brata”, Chiny wybiły się na światową 

niezależność i teraz same ustalają agendę wzajemnych relacji⁴⁰. 

Dla Pekinu Rosja jest istotnym partnerem jedynie z punktu widzenia dostaw surowców 

energetycznych oraz dozbrajania chińskiej armii. W obu kwestiach należy 

jednak poczynić istotne zastrzeżenia. Niechęć Kremla do wprowadzania w życie 

projektów transportu syberyjskiej ropy naftowej do Chin może implikować zintensyfikowanie 

dążeń Pekinu do dywersyfikacji źródeł surowców, ale też większy 

nacisk chińskiego kierownictwa na wspomaganie emigracji obywateli Państwa 

Środka na rosyjski Daleki Wschód. Konsekwencją może być postulat chrl dotyczący 

utworzenia na tym terenie rosyjsko-chińskiego kondominium (ew. również 

³⁷ D. S. Zbytek, op.cit., s. 107. 

³⁸ A. Gradziuk, Główne problemy Chin w rozwoju strategicznego partnerstwa z Rosją, „Biuletyn 

pism” nr 18 (432) z dnia 5 kwietnia 2007. 

³⁹ Alegoryczną refleksję dotyczącą ścierania się interesów mocarstw w Azji Środkowej przedstawił 

Zbigniew Brzeziński: „Kiedy po raz pierwszy odwiedzałem Kirgistan, jeszcze wiele dziesięcioleci 

temu, w erze sowieckiej, główna ulica stolicy, Frunze, nazywała się Prospekt Lenina. Gdy 

odwiedziłem niepodległy Kirgistan, którego stolica nazywa się dziś Biszkek, główną ulicę przemianowano 

na Prospekt Mao-Denga Xiaopinga”. Z. Brzeziński, B. Scowcroft, Ameryka i świat, 

Łódź 2009, s. 200. 

⁴⁰ D. Jankowski, Trójkąt geopolityki światowej, „Komentarz Międzynarodowy Pułaskiego” nr 

1/10, 14.01.2010.


z udziałem Japonii), a w bardziej odległej przyszłości, na skutek nieubłaganych 

trendów demograficznych — aneksja tych terytoriów przez Pekin. 

Kwestia sprzedaży rosyjskiej broni do Chin jest z kolei uwarunkowana pozostawaniem 

Państwa Środka w politycznej izolacji wobec państw zachodnich W przypadku 

zniesienia embarga na dostawy uzbrojenia od partnerów z Unii Europejskiej 

należy spodziewać się alokacji chińskiego kapitału przeznaczonego na militaryzację 

na Starym Kontynencie⁴¹. Ponadto Pekin zdaje sobie sprawę z tego iż nawet, 

jeśli zdoła nakłonić Rosję do handlu najnowocześniejszymi rodzajami broni (co 

jest prawdopodobne zważywszy na permanentne problemy finansowe rosyjskiego 

sektora zbrojeniowego), to Kreml już obecnie pozostaje w technologicznym zacofaniu 

w stosunku do państw Zachodu. Przykładem jest kupno przez Moskwę od 

Paryża okrętów klasy Mistral czy też niedoinwestowanie rodzimych badań nad 

samolotami bezzałogowymi na rzecz kupna gotowych konstrukcji od Izraela⁴². 

Wobec fiaska projektów strategicznego partnerstwa z Indiami i Japonią dla 

Rosji realną alternatywą utrzymania pozycji w Azji pozostaje podjęcie zaawansowanej 

współpracy na niwie politycznej i ekonomicznej z Unią Europejską i Stanami 

Zjednoczonymi. Siergiej Karaganow jako alternatywę wskazuje „dryfowanie ku 

roli surowcowego dodatku do Chin”⁴³. Wydaje się jednak, iż obecne kierownictwo 

Kremla (a przede wszystkim rosyjskiego Białego Domu⁴⁴) pragnie w dalszym 

ciągu prowadzić politykę, której założenia odbiegają od realnego potencjału Federacji 

Rosyjskiej na azjatyckim teatrze działań. Jak zauważa Dmitrij Trenin, Rosja 

zechciałaby przyłączyć się do Zachodu tylko gdyby zaoferowano jej coś w rodzaju 

współprzewodnictwa i zajęcia należnego miejsca na świecie obok Stanów Zjednoczonych 

i Chin⁴⁵. 


Вопросы, рассматриваемые в этой статье концентрируются вокруг 

международных отношении Российской Федерации и Китайскей Народней 

Республики. Отношения между этими двумя странами имеют важное 

значение, так же с точки зрения формирования международного порядка, 

⁴¹ Trudno bowiem w nieodległej perspektywie spodziewać się ze strony Stanów Zjednoczonych 

zniesienia embarga na dostawy broni do Chin. 

⁴² Moskiewskie Centrum Analiz Strategii i Technologii ocenia iż: „W ciągu kilku lat Moskwa 

z wielkiego eksportera broni może stać się jednym z głównych importerów w skali regionu”. 

Badacze wysunęli prognozę, iż wartość broni kupowanej dla armii rosyjskiej za granicą na lata 

2015–2016 może wynieść aż 10 mld. dolarów. M. Wojciechowski, Propozycja Rosji dla nato: 

Róbmy razem biznes, „Gazeta Wyborcza”, 3–4.07.2010. 

⁴³ S. Karaganow, Europa i Rosja. Postawmy na Związek, „Gazeta Wyborcza”, 28–29.08.2010. 

⁴⁴ Siedziba rządu Federacji Rosyjskiej. 

⁴⁵ D. Trenin, Russia leaves the West, „Foreign Affairs” 85, nr 1, styczeń-luty 2006.


в Юго-Восточной Азии как глобального соревнования. Можно заметить 

увеличение асимметрии в этих отношениях в пользу Пекина. Проявляется 

она в, более чем российских, возможностях влияния Китая на разные 

сферы международной среды и увеличиваюшим собственном потенциале, 

одновременно ослабляет РФ. Эти тенденции оказывают влияние на плохую 

позицию Москвы в территориальных спорах (беспокойство возможности 

потери территорий в пользу Китая), экономических и военных отношении 

а также в соперичестве о ссыре. Существующие российские козыри, такие 

как экспорт оружия или задерживание реализации нефтепровода Ангарск- 

Дакинг, кажутся терять значение. В результате, Москва вынужденная искать 

союзников для того, чтобы сбалансировать амбиции Китая. Не удалось ей 

однако завязать реального партнерства ни с Японией (исторические чувства 

помешали) ни с Индией (они выбрали сотрудничество с США). Можно 

догадываться, что единственным средством на укрупнение китайского 

перевеса было бы активизироване политического и экономического 

сотрудничества между Москвой и Западом. Однако кажется, что руководство 

Кремля хочется в азиатском театре действий, весть политику, которая не 

приспособлена к реальному потенциалу Российской Федерации. 

Tomasz Okraska — doktorant i roku nauk politycznych na Wydziale Nauk Społecznych 

Uniwersytetu Śląskiego, student historii. Pod kierunkiem prof. dr hab. 

Mieczysława Stolarczyka pisze pracę doktorską na temat relacji indyjsko-chińskich. 

W latach 2006–2009 przewodniczący Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych. 

Uhonorowany przez jm Rektora uś Wyróżnieniem dla aktywnych studentów 

i doktorantów. Zainteresowania badawcze koncentrują się na tematyce stosunków 

międzynarodowych w Azji, polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych oraz 

polskich kampanii wyborczych. 

Kontakt: tomasz_okraska@wp.pl

Mariusz Gołąbek 

Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 

Upadek Związku Sowieckiego wytworzył nową sytuację geopolityczną w regionie 

Azji Środkowej. Rosja musiała sama sobie odpowiedzieć na pytanie o swoją rolę 

na tym ogromnym obszarze, który przez kilkanaście ostatnich dekad należał do 

niej. Jednocześnie jednak elity polityczne Kazachstanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, 

Kirgistanu i Tadżykistanu musiały zdawać sobie sprawę z sieci zależności 

między tymi państwami a potężnym sąsiadem z północy. Z czasem pojawiły się 

„rozwiązania alternatywne” w postaci Chin oraz, po 11 września 2001 roku, Stanów 

Zjednoczonych. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie niektórych 

aspektów relacji Rosji i państw Azji Środkowej po upadku Związku Sowieckiego 

na przykładzie największego i najbogatszego z nich, czyli Kazachstanu. 

Aspirujący do roli regionalnego mocarstwa kraj jest od ponad dwudziestu lat 

rządzony przez Nursułtana Nazarbajewa. To z jego osobą związane są wszelkie 

aspekty polityki zagranicznej państwa, zarówno polityczne, jak i gospodarcze. Dotyczy 

to także kwestii polityki wewnętrznej, które determinują kierunki działań 

na niwie międzynarodowej. Opracowanie ma na celu podważenie powszechnego 

twierdzenia o „wasalnej zależności” Kazachstanu od Rosji. Okazuje się bowiem, 

że problematycznych kwestii pomiędzy tymi oboma krajami nie brakowało, a na 

lekcje twardej postawy w wielu aspektach relacji dwustronnych władze niektórych 

europejskich państw winny wybrać się właśnie do Kazachstanu. 

Ramy czasowe niniejszego opracowania obejmują późne lata osiemdziesiąte 

oraz pierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych, czyli okres najaktywniejszego udziału 

Borysa Jelcyna w sowieckiej i rosyjskiej polityce. Zahaczają również o jego drugą 

kadencję prezydencką. Warto jednak pamiętać, że Jelcyn był wówczas ciężko chory 

i w zasadzie trudno odpowiedzieć na pytanie, na ile polityka zagraniczna Rosji 

była związana z jego decyzjami. Ponadto lata dziewięćdziesiąte to czas, w którym 

wpływy Rosji w Azji Środkowej wydawały się niepodważalne. 

Pierwsza część opracowania dotyczy osobistych relacji pomiędzy Nursułtanem 

Nazarbajewem i Borysem Jelcynem. Rola jednostki w polityce jest różnie oceniana 

przez badaczy. Trudno jednakże pominąć „czynnik ludzki” w przypadku dwóch 

państw, w których tak wielką rolę odgrywa prezydent. Obaj brali czynny udział 

w wydarzeniach przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, które dopro-

128 Mariusz Gołąbek 

wadziły do upadku Związku Sowieckiego. Druga część opracowania przedstawia 

relacje polityczne i gospodarcze pomiędzy Kazachstanem a Rosją we wspomnianym 

okresie, włączając w to kwestię kazachstańskiej broni nuklearnej oraz działań 

w sferze gospodarczej, które od kilkunastu lat są jednym z determinantów rosnącej 

pozycji Kazachstanu na arenie międzynarodowej. Głównym elementem są tu 

z oczywistych powodów bogactwa naturalne i wynikające z ich posiadania profity, 

ale też problemy. Warto jednak zwrócić uwagę na rozwój gospodarki Kazachstanu¹, 

będący efektem nie tylko posiadania ropy naftowej i gazu ziemnego, ale też 

udanych reform. W ostatniej części opracowania można z kolei znaleźć analizę 

relacji obu państw w aspekcie stosunków wewnętrznych w samym Kazachstanie, 

zamieszkiwanym obecnie przez ponad piętnaście milionów ludzi, z których 23,7 

proc. stanowią Rosjanie. Warto pamiętać, że jeszcze dwadzieścia lat temu ułamek 

ten był znacznie wyższy. Stąd relacji Moskwy i Astany nie da się opisać omijając 

ten trudny aspekt. 

Nazarbajew i Jelcyn 

Kariery Borysa Jelcyna (ur. 1931) i Nursułtana Nazarbajewa (ur. 1940) są do siebie 

pod pewnymi względami podobne. Obaj urodzili się w małych miejscowościach 

niedaleko najważniejszego miasta regionu (Jelcyn — Swierdłowska, Nazarbajew — 

Ałma-Aty) i zanim stali się zawodowymi członkami aparatu partyjnego, pracowali 

w przemyśle. Najwyższe stanowiska w Związku Sowieckim zawdzięczali gorbaczowowskiej 

pieriestrojce, która odsunęła od władzy dużą część przedstawicieli 

pokolenia Leonida Breżniewa. Prezydentami swoich republik zostali jeszcze przed 

upadkiem zsrs, a po 1991 roku w wyniku wyborów pozostali na tych stanowiskach. 

Później dokonywali podobnych eksperymentów na demokracji, kierując swoje państwa 

na drogę silnego systemu prezydenckiego. Jelcyn rządził Rosją do końca 1999 

roku. Zmarł przed trzema laty. Natomiast Nazarbajew do dziś sprawuje urząd, ale 

charakter kazachstańskiej demokracji pozostawia nieco do życzenia. 

Według Aleksandra Korżakowa, dawnego szefa ochrony Borysa Jelcyna, początek 

zażyłej znajomości między oboma przywódcami datuje się na spotkania 

w Nowo-Ogariewie wiosną 1991 roku², gdzie z udziałem Michaiła Gorbaczowa 

odbywały się konsultacje na temat przyszłości Związku Sowieckiego. 29 lipca 1991 

¹ Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego Produkt Krajowy Brutto Kazachstanu 

per capita wynosi 11 693 dolarów amerykańskich i jest porównywalny z najbiedniejszymi 

krajami Unii Europejskiej: Rumunią i Bułgarią oraz wyższy niż na Ukrainie, w Brazylii, rpa czy 

Chinach. Warto pamiętać, że Kazachstan „startował” z poziomu równego Uzbekistanowi (nieco 

ponad 1 tys. dolarów), który dziś odznacza się tym wskaźnikiem na poziomie 2 807 dolarów. 

² Według Aleksandra Korżakowa przyjaźń Jelcyna i Nazarbajewa datowała się od czasu spotkań 

w Nowo — Ogariewie. Po ustąpieniu Jelcyna Nazarbajew nie zawarł podobnie bliskich kontaktów 

z Putinem. A. Korżakow, Borys Jelcyn — od świtu do zmierzchu, Warszawa 1998, s. 81.

Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 129 

roku cała trójka brała udział w ostatnim przed sezonem urlopowym tajnym spotkaniu, 

na którym zapadły kluczowe decyzje kadrowe. Jelcyn i Nazarbajew przekonali 

Gorbaczowa do zdymisjonowania ministra spraw wewnętrznych Borysa Pugo, 

przewodniczącego kgb Władimira Kriuczkowa, premiera Walentina Pawłowa³ 

i wiceprezydenta Giennadija Janajewa. Konsultacje zostały podsłuchane przez kgb 

i stały się jednym z głównych powodów puczu sierpniowego. 

Po spotkaniu Gorbaczow wyjechał do Foros, a Jelcyn przyjął zaproszenie od 

Nazarbajewa i odwiedził Kazachstan. Gospodarz zgotował prezydentowi Rosji 

królewskie powitanie i specjalnie dla niego nakazał przebudowę koryta górskiej 

rzeczki. Wiedział o pływackiej pasji Jelcyna, który z ochotą skorzystał z prezentu, 

co było powodem kilkugodzinnego opóźnienia wylotu jego samolotu, planowanego 

na wczesny wieczór 18 sierpnia. Paradoksalnie, to uratowało Jelcynowi życie, 

gdyż puczyści wydali rozkaz zestrzelenia maszyny⁴. Zamach stanu został przeprowadzony 

nieudolnie, a Borys Jelcyn wyszedł z niego zwycięsko. 

Jesienią 1991 roku relacje obu polityków nieco się ochłodziły. Nazarbajew stał 

na stanowisku konieczności utrzymania Związku Sowieckiego jako konfederacji. 

Jego przeciwnicy uważali, że bardziej niż niepodległość Kazachstanu, interesowała 

go własna kariera. Miał być bowiem brany pod uwagę jako bardzo poważny kandydat 

na następcę Michaiła Gorbaczowa w roli prezydenta zsrs. Z kolei zwolennicy 

zwracali uwagę na wynik ogólnosowieckiego referendum w sprawie utrzymania 

zreformowanych struktur państwa z 17 marca 1991 roku, gdy w Kazachstanie „tak” 

odpowiedziało 94,1 proc. głosujących⁵. Natomiast Jelcyn parł do rozbicia Związku 

Sowieckiego, czego wyrazem było słynne spotkanie białowieskie w grudniu. Zabrakło 

na nim Nazarbajewa i do dziś nie są znane prawdziwe przyczyny tej nieobecności⁶. 

Tym niemniej faktem jest, że Kazachstan ogłosił niepodległość jako 

ostatnia sowiecka republika (z wyjątkiem Rosji), czyniąc to dopiero 16 grudnia 1991 

roku, w piątą rocznicę krwawych i tragicznych rozruchów na tle narodowościowym 

w Ałma-Acie (tzw. Żełtoksan). Wszystkie pozostałe republiki dokonały tego 

co najmniej trzy miesiące wcześniej. 

Wydarzenia z 1991 roku zdeterminowały osobiste relacje między oboma politykami. 

Darzyli się szacunkiem i współpracowali na wielu polach politycznej działalności, 

również w momentach pogorszenia stosunków kazachstańsko-rosyjskich. 

³ Miejsce premiera zsrs Walentina Pawłowa miał podobno zająć Nursułtan Nazarbajew. 

⁴ A. Korżakow, Borys Jelcyn…, s. 80–81. 

⁵ http://www.vremyababurin.narod.ru/Num5_2001/N5_2001.html, 22.07.2010. 

⁶ Pojawiały się zarówno tezy o charakterze politycznym (chęć rozwiązania zsrs przez te same republiki, 

które podpisywały się pod pierwszą umową związkową lub bojkot przez Nazarbajewa), 

jak i wskazujące na przypadkowość całej sytuacji (Nazarbajew miał spóźnić się na samolot). Sam 

Nazarbajew tłumaczył w ten sposób: „8 grudnia 1991 roku przyleciałem do Moskwy. Na lotnisku 

Wnukowo przedstawiciel B. Jelcyna prosił mnie nieoczekiwanie, ażebym bezzwłocznie poleciał 

na Białoruś w celu podpisania dokumentów. Naturalnie odmówiłem udziału w takiej improwizacji”. 

N. Nazarbajew, U progu xxi wieku, Warszawa 1997, s. 83.


Chętnie składali sobie oficjalne wizyty państwowe. Na wieść o śmierci Jelcyna 

w 2007 roku Nazarbajew wydał telewizyjne oświadczenie oraz wysłał do Moskwy 

telegram kondolencyjny, w których nazywał pierwszego prezydenta Rosji przyjacielem 

swoim i Kazachstanu⁷. Uczestniczył również w pogrzebie Borysa Jelcyna. 

Relacje polityczne i zagadnienia ekonomiczne 

Upadek Związku Sowieckiego stworzył nową rzeczywistość w relacjach między 

Kazachami a Rosjanami. Ci pierwsi od stu trzydziestu lat nie mieli żadnej formy 

własnego państwa, jeśli tak można nazwać niezależne chanaty kazachskie podbijane 

sukcesywnie od drugiej połowy osiemnastego wieku przez carską Rosję. 

Natomiast elity polityczne tych drugich stworzyły imperium, które zdominowało 

obszar między Warszawą a Władywostokiem. W stosunkach pomiędzy oboma 

narodami istniała tym samym oczywista nierównowaga. Rosjanie byli „eksploratorami 

przynoszącymi cywilizację”, którzy podbili kazachskie stepy wraz z ich 

mieszkańcami. Natomiast Kazachowie stali się „poddanymi imperium”, którzy 

bez względu na to, kto rządził w Sankt-Petersburgu i Moskwie, byli poddawani 

rusyfikacji oraz eksterminacji. To drugie określenie dotyczy tzw. ludobójstwa gołoszczokińskiego 

(1932–1933), gdy na obszarze Kazachskiej Autonomicznej srr 

(wchodzącej wtedy w skład Rosyjskiej Federacyjnej srr) w ramach akcji kolektywizacji 

rolnictwa zmarło z głodu 1,75 miliona ludzi. Nazwa pochodzi od nazwiska 

Filipa Gołoszczokina, który w latach 1925–1933 był pierwszym sekretarzem Komunistycznej 

Partii Kazachstanu. 

Niepodległość Kazachstanu ogłoszona 16 grudnia 1991 roku oznaczała nie tylko 

jakościową zmianę w relacjach rosyjsko-kazachskich (pomiędzy narodami)⁸, ale 

też pojawienie się po raz pierwszy w historii realnych stosunków rosyjsko-kazachstańskich 

(pomiędzy równoprawnymi państwami). Rozróżnienie to ma swoje źródło 

w opracowaniu Piotra Grochmalskiego⁹ i jego stosowanie jest z wszech miar 

wskazane, szczególnie biorąc pod uwagę skład narodowościowy Kazachstanu. Jak 

wiadomo, Nazarbajew nie pojawił się w Białowieży, gdzie Borys Jelcyn, Stanisław 

Szuszkiewicz i Leonid Krawczuk rozwiązali zsrs i powołali do życia Wspólnotę 

Niepodległych Państw. Uczestniczył za to w spotkaniu w Aszchabadzie 13 grudnia 

⁷ http://www.kazpravda.kz/print/1177579334, 22.07.2010. 

⁸ Więcej na ten temat w części: „Kazachstańscy Rosjanie”. 

⁹ Piotr Grochmalski słusznie rozróżnił określenia „kazachski” oraz „kazachstański”, które w literaturze 

często są używane zamiennie, choć ich znaczenie jest różne. Przymiotnik „kazachski” 

odnosi się bowiem do kwestii dotyczących wyłącznie Kazachów, natomiast „kazachstański” jest 

pojęciem szerszym znaczeniowo, gdyż określa całokształt spraw dotyczących państwa Kazachstan, 

a więc ogółu jego obywateli, z których zaledwie co drugi jest Kazachem, zaś co trzeci Rosjaninem. 

Rozróżnienie to ma więc szczególne znaczenie w kwestiach relacji Kazachstanu i Rosji. 

P. Grochmalski, Kazachstan — studium politologiczne, Toruń 2006, s. 26.


1991 roku. Tamże, wraz z przywódcami innych azjatyckich republik upadającego 

państwa sowieckiego, rozmawiał na temat utworzenia „związku turkijskiego”¹⁰, 

choć od początku był mu przeciwny i wraz z Islamem Karimowem z Uzbekistanu 

przekonał obecnych do włączenia się w budowę wnp. Nazarbajew wspominał: 

„Dołożyłem maksymalnych starań, aby zapobiec równoczesnemu powstaniu na 

terytorium byłego zsrr związku turkijskiego i słowiańskiego. Trudno sobie nawet 

wyobrazić jakie byłyby konsekwencje takiego rozwoju wydarzeń”¹¹. Ukłonem 

w stronę Nazarbajewa było zorganizowanie 21 grudnia pierwszego oficjalnego 

spotkania przywódców wnp w Ałma-Acie, gdzie jako członkowie-założyciele weszły 

w jej skład państwa Azji Środkowej oraz Armenia, Azerbejdżan i Mołdawia. 

Wspólnota Niepodległych Państw stała się jedną z głównych aren działalności 

prezydenta Kazachstanu w ramach polityki międzynarodowej. Przy wielu okazjach 

mówił o konieczności reintegracji przestrzeni postsowieckiej w ramach Unii 

Eurazjatyckiej, która miała być budowana na wzór Unii Europejskiej. Z czasem 

większość jego postulatów została zrealizowana. Nazarbajew musiał jednak czekać 

na przychylność Moskwy, która o tym kierunku rozwoju za czasów Borysa Jelcyna 

niespecjalnie chciała słyszeć. 

Nursułtan Nazarbajew wielokrotnie udowodnił, że jest politykiem zręcznym 

i rozważnym. Dylematem Kazachstanu mającym źródło w położeniu geograficznym 

jest bowiem odpowiedź na pytanie: „Rosyjski niedźwiedź czy chiński smok”. 

Nazarbajew z jednej strony działa według zasady: „Tyle Rosji, ile jest konieczne oraz 

ile się opłaca”. Z drugiej jednak jednym z jego ulubionych powiedzeń jest słynne 

stwierdzenie Deng Xiaopinga: „Nieważne, czy kot jest czarny czy biały. Ważne, aby 

łowił myszy”. Na początku lat dziewięćdziesiątych nikt nie przewidywał większego 

zaangażowania się Stanów Zjednoczonych w tym regionie, co nastąpiło po 11 

września 2001 roku. To siłą rzeczy zmieniło wektory polityczne w Azji Środkowej. 

Ponadto warto pamiętać, że po upadku Związku Sowieckiego swoje wpływy starali 

się tu wzmocnić przywódcy tureccy i irańscy. 

Rządzona przez Borysa Jelcyna Rosja (szczególnie w trakcie jego pierwszej kadencji 

prezydenckiej) nie wykazywała większego zainteresowania Azją Środkową, 

traktując ją jako swoją oczywistą strefę wpływów¹², przy okazji nie doceniając roli 

¹⁰ W jego skład miały wejść państwa zamieszkiwane przez ludy turkijskie: Kazachstan, Turkmenistan, 

Uzbekistan i Kirgistan, a także Tadżykistan, mimo że Tadżycy to naród pochodzenia 

irańskiego. 

¹¹ Efektem powstania dwóch podzielonych według etnicznego klucza związków, mogło doprowadzić, 

według P. Grochmalskiego, do rozpadu Rosji, gdyż wiele turkojęzycznych obszarów Federacji 

mogłoby zechcieć wejść w skład związku turkijskiego. Skala problemów narodowościowych, 

która przetaczała się przez zsrr w poprzednich latach, mogła na to wskazywać. P. Grochmalski, 

Kazachstan — studium…, s. 547. N. Nazarbajew, U progu…, s. 84. 

¹² W nauce kazachskiej pojawiło się nawet określenie Azji Środkowej jako „balastu”. Takiego wyrazu 

użył S. Kuszkunbajew: „Nieefektywność różnych instytucji wnp, jak również idące w ślad za 

tym wyłączenie krajów Azji Centralnej ze strefy rublowej w 1993 roku nieprzypadkowo zbiegło 

się w polityce zagranicznej Moskwy z jej orientacją atlantycką. Kierownictwo rosyjskie w tam-


rosnących w siłę Chin. Jednocześnie środowisko skupione wokół Jelcyna wykazywało 

silne tendencje okcydentalistyczne. Rosja miała stać się częścią Europy, ale jak 

słusznie napisał Ryszard Paradowski, już rzut oka na mapę świata nie pozwala na 

wątpliwości, co do sensu takiej polityki¹³. Zwrot w kierunku eurazjatyckim będący 

wynikiem odrzucenia rosyjskich „zalotów” przez Zachód, a także „rozstrzelania” 

Dumy w 1993 roku oraz wojen czeczeńskich, stał się silnym elementem strategii 

państwa dopiero za czasów prezydentury Władimira Putina. Jednocześnie trudno 

nie zauważyć swoistego powolnego „dryfowania” ustroju Federacji w „kierunku 

wschodnim”, czyli wzmacniania władzy centralnej oraz odejścia od demokracji 

w stylu zachodnim. 

Najważniejszą z perspektywy świata kwestią po uzyskaniu niepodległości przez 

Kazachstan była postsowiecka broń atomowa. Globalni gracze z obawą spoglądali 

w kierunku Azji Środkowej, gdzie z dnia na dzień powstało ogromne państwo, 

które można nazwać islamskim¹⁴, dysponujące dużą ilością głowic. Tymczasem 

Nazarbajew jak najszybciej chciał rozwiązać ten problem i zgodził się zwrócić 

ją Rosji pod warunkiem zagwarantowania Kazachstanowi bezpieczeństwa oraz 

nienaruszalności terytorium. Podobne żądania wysunęły Ukraina i Białoruś. Powyższe 

zapewnienie padło nie tylko ze strony Rosji, ale również Stanów Zjednoczonych, 

jako sygnatariuszy układu Start 1 z lipca 1991 roku. 23 maja 1992 roku 

Kazachstan, Ukraina i Białoruś podpisały „Protokół do traktatu Start 1”, w którym 

zagwarantowały pozbycie się arsenałów nuklearnych w ciągu siedmiu lat. Swoją 

postawą Nazarbajew zyskał wiele sympatii na Zachodzie (gdzie doceniono również 

wprowadzone przezeń reformy ekonomiczne) oraz w Chinach, a prasa rozpisywała 

się z zachwytem o „oświeconym chanie” z Ałma-Aty. Pół roku później 

Kazachstan podpisał z Rosją porozumienie o przyjaźni, współpracy i wzajemnej 

pomocy, w którym pojawiła się sprawa wzajemnego respektowania suwerenności 

oraz nienaruszalności granic. 

Jednak w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych zdarzyły się również zgrzyty, 

które nie pasują do pojawiającego się często w mediach fałszywego wizerunku 

Kazachstanu jako państwa zależnego od Rosji. Na wyżej wspomnianej kwestii 

tym czasie uważało za celowe wstrzymanie współpracy z państwami — balastami”. S. Kushkunbayev, 

Priorytety w polityce zagranicznej, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, 

red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 382. 

¹³ Już w połowie lat dziewięćdziesiątych (czyli jeszcze w okresie powolnego wygasania rosyjskiej 

fascynacji Europą) Ryszard Paradowski w kilku zwięzłych słowach zgromił bezcelowość tej polityki 

stwierdzając, że wystarczy rzut oka na mapę. Włożenie czegoś tak wielkiego do tak małego 

(Rosji do Europy) nie ma racji bytu. Trudno się z tym nie zgodzić. R. Paradowski, Idea Rosji- 

Eurazji i naukowy nacjonalizm Lwa Gumilowa, Warszawa 1996, s. 5. 

¹⁴ Określenie „państwo islamskie” w tym przypadku odnosi się do deklarowanej przez większość 

społeczeństwa przynależności do wyznawców mahometanizmu. Warto jednak pamiętać, że jest 

to sunnicka wersja islamu, a poza tym lata sowieckiej ateistycznej indoktrynacji również pozostawiły 

tu swoje potężne piętno. Mimo wszystko próżno szukać w Kazachstanie fundamentalistów 

islamskich lub śladów poważniejszego nawiązywania do religii przez władze kraju.


nienaruszalności granic szczególnie zależało Nazarbajewowi, gdyż nawet Jelcyn 

wspomniał w 1991 roku o możliwości rewizji granicy między oboma państwami. 

Prezydent Kazachstanu zareagował bardzo ostro. Wysłał między innymi depeszę 

do przywódcy Rosji, w której zaznaczył, że rządzone przez niego państwo jest „mocarstwem 

atomowym”. W celu załagodzenia sytuacji do Ałma-Aty musiał polecieć 

wiceprezydent Aleksander Ruckoj. Kilka lat później z podobnym postulatem występował 

Aleksander Sołżenicyn, co odbiło się szerokim echem w świecie. 

Następną rysą była likwidacja strefy rublowej przez Rosję, czemu przeciwny 

był Nazarbajew, zdając sobie sprawę z trudności we wprowadzaniu nowej waluty 

w kraju do tego nieprzygotowanym, z ogromną inflacją i nastawionym na produkcję 

surowców dla innych republik zsrs. W Moskwie, inaczej niż dziś, zwyciężył interes 

ekonomiczny nad geopolitycznym, za czym optował przede wszystkim Jegor 

Gajdar. Rosja zwlekała z decyzjami. Stąd 11 listopada 1993 roku w obiegu znalazła 

się nowa kazachstańska waluta, tenge (kurs przeliczeniowy równał się 500 rublom), 

która poradziła sobie na rynku. Dzięki niej kryzys gospodarczy, który wstrząsnął 

Rosją pięć lat później, w Kazachstanie nie wyrządził większych szkód. 

Poza tym problemy w relacjach obustronnych sprawiało, co oczywiste, bogactwo 

surowcowe Kazachstanu. Dwa najważniejsze zagadnienia w tym aspekcie to 

podział akwenu Morza Kaspijskiego¹⁵ oraz odpowiedź na pytanie o przesył kazachstańskiej 

ropy naftowej i gazu ziemnego na Zachód, gdyż jedynym ich poważnym 

odbiorcą, z którym Kazachstan graniczy bezpośrednio, są Chiny. Z jednej 

strony polepszające się relacje Astany oraz Pekinu i wynikające z tego rosnące 

obroty gospodarcze są solą w oku Rosjan. Z drugiej jednak sam Nazarbajew wydaje 

się obawiać ekspansjonizmu wschodniego sąsiada, więc stara się za wszelką 

cenę utrzymywać równowagę wpływów mocarstw w regionie. W sprawie Morza 

Kaspijskiego po 1991 roku po jednej stronie barykady stanęły Rosja, Iran i Turkmenistan, 

a po drugiej Kazachstan i Azerbejdżan. Okazało się bowiem, iż na wodach 

przybrzeżnych dwóch ostatnich państw odkryto ogromne złoża, stąd stały one na 

stanowisku konieczności rozgraniczenia obszaru morza według prawa międzynarodowego. 

Natomiast przedstawiciele trzech pierwszych państw uważali, że 

należy wspólnie eksploatować bogactwo akwenu, który ich zdaniem jest w istocie 

jeziorem. Ostre dyskusje na ten temat trwały przez kilka lat. W 1997 roku Nazarbajewowi 

udało się przekonać do swojego stanowiska prezydenta Turkmenistanu 

Saparmurada Nijazowa. Turkmenistan, Kazachstan i Azerbejdżan podpisały porozumienie 

w tej sprawie i otrzymały poparcie ze strony Waszyngtonu. W grze 

pojawiła się również Turcja. W Moskwie zaczęto obawiać się możliwości złamania 

rosyjskiego monopolu na przesył surowców z Azji Środkowej, stąd postanowiono 

¹⁵ Podział Morza Kaspijskiego istniał już za czasów radzieckich: Turkmenistan 79 tys. km2, Azerbejdżan 

78 tys. km2, Rosja 64 tys. km2, Kazachstan 113 tys2. Oczywiście niepodległe państwa 

nie honorowały tych decyzji, więc należało rozpatrzyć ponownie sprawę akwenu. S. Kushkunbayev, 

Priorytety… [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. 

Wojtaszczyk, s. 376.


uelastycznić stanowisko. Najpierw w 1998 roku Federacja i Kazachstan podpisywały 

umowę o rozgraniczeniu północnych obszarów wód Morza Kaspijskiego, 

a po kilku latach przystąpił do niej Azerbejdżan. Cała awantura zakończyła się 

niewątpliwym sukcesem kazachstańskiej dyplomacji i porażką Rosji. 

Kolejną trudną kwestią w relacjach kazachstańsko-rosyjskich były losy kosmodromu 

Bajkonur. Negocjacje trwały kilka lat. Ostateczne porozumienie podpisano 

28 marca 1994 roku w Moskwie. Na jego mocy Rosja dzierżawiła obiekt za 115 

milionów dolarów, choć w rzeczywistości odliczała tę kwotę od kazachstańskiego 

zadłużenia¹⁶. Za kadencji Władimira Putina dzierżawę przedłużono do 2050 roku. 

Inną zaogniającą obustronne stosunki sprawą okazała się pierwsza wojna 

w Czeczenii. Nazarbajew z dezaprobatą odnosił się do tej interwencji obawiając 

się reakcji środkowoazjatyckich muzułmanów na los ich kaukaskich braci w wierze. 

Do tego stopnia nie akceptował tej wojny, że wysłał oficjalną delegację na 

uroczystości inaugurujące prezydenturę Asłana Maschadowa. Jednocześnie jednak 

poparł drugą wojnę w Czeczenii, tym razem dostrzegając rosnące wpływy 

ekstremistów w państwach położonych na południe od Kazachstanu. 

Opisane powyżej problemy w relacjach dwustronnych to jedna strona medalu, 

której przedstawienie ma na celu złamanie błędnego przeświadczenia o tym, że Kazachstan 

to w istocie wasal Rosji. Tymczasem fakty przeczą temu twierdzeniu. Natomiast 

drugą stronę medalu jest współdziałanie w ramach regionalnych organizacji 

oraz wspólne wystąpienia na niwie międzynarodowej, co owocuje przekonaniem 

o sile wpływów rosyjskich w Astanie. Tymczasem Nazarbajewa zwykło nazywać się 

pragmatykiem i to chyba najlepsza odpowiedź na zarzut podporządkowywania kraju 

północnemu sąsiadowi. Warto wspomnieć, iż koniec epoki Borysa Jelcyna naznaczony 

był podpisaniem 5 lipca 1998 roku przez prezydentów Rosji i Kazachstanu „Deklaracji 

o wiecznej przyjaźni i współpracy kazachstańsko-rosyjskiej”. 

Kazachstańscy Rosjanie 

Upadek Związku Sowieckiego zaskoczył wielu Rosjan mieszkających poza Federacją 

Rosyjską. Ich status społeczny w przeciągu krótkiego okresu zmienił się 

diametralnie. Stali się mniejszością etniczną, często niechcianą i problematyczną 

dla władz nowych państw¹⁷. Pod tym względem sytuacja Kazachstanu była spe- 

¹⁶ http://www.psz.pl/content/view/1302/, 22.07.2010. 

¹⁷ W 1998 roku przeprowadzono w Kazachstanie badania, które mogły zaniepokoić władze, gdyż 

okazało się, że 46 proc. kazachstańskich Rosjan uważa się nadal za obywateli Związku Sowieckiego. 

Jednocześnie tylko 15 proc. spośród nich akceptuje życie w niepodległym Kazachstanie. 

Dwa lata wcześniej Instytut Rozwoju Kazachstanu przeprowadził podobny sondaż, według którego 

jedynie 15 proc. respondentów czuło się obywatelami Kazachstanu. 22 proc. z nich uważało 

się za obywateli zsrs, zaś niemal 40 proc. — za obywateli wnp. Patrz: G. Akhmetzhbova, N. Sadykow, 

Kształtowanie nowej tożsamości obywatelskiej, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeń-


cyficzna, gdyż jeszcze w latach siedemdziesiątych Rosjanie stanowili procentowo 

największą grupę narodowościową w republice¹⁸. Proporcje te zaczęły się zmieniać 

dopiero w latach osiemdziesiątych. Obecnie Rosjanie stanowią 23,7 proc. ludności 

państwa. Kazachów jest 63,1 procent¹⁹. 

Powodów tak wysokiego odsetka Rosjan w ogólnej liczbie ludności Kazachskiej 

srr było wiele. Główne wynikały z osadniczej i dyskryminacyjnej względem autochtonów 

polityki carskiej oraz sowieckiej. W tym również stalinowskiego ludobójstwa 

i przesiedleń oraz nieudanej chruszczowowskiej akcji zagospodarowania tzw. Ziem 

Dziewiczych („Celinnyj Kraj”). Warto wspomnieć o pewnym ciekawym aspekcie. 

Otóż przez Kazachów Rosjanie traktowani byli jako część „ludności rosyjskojęzycznej”, 

do której zaliczano również Ukraińców, Białorusinów i Polaków. Kazachscy naukowcy 

często używają również określenia „ludność słowiańska”. Cechami wyróżniającymi 

tą grupę jest znajomość języka rosyjskiego przy braku chęci nauki języka 

kazachskiego oraz szeroko pojęty dystans wobec kultury kazachskiej²⁰. 

Niepodległy Kazachstan musiał opracować specjalną politykę względem tej 

grupy etnicznej nie tylko ze względu na jej liczebność, ale również fakt graniczenia 

państwa z Rosją. Niebezpieczną dla republiki była także sytuacja rozmieszczenia 

ludności rosyjskojęzycznej, która zamieszkuje przede wszystkim północną 

i wschodnią część kraju²¹. W trakcie dyskusji nad ustrojowym kształtem nowego 

państwa Rosjanie optowali za modelem federacyjnym. Kazachowie, obawiając się 

prób secesji, nie mogli się na to zgodzić. Na początku lat dziewięćdziesiątych doszło 

z tego powodu do rozruchów w Uralsku i Celinogradzie (obecnie Astana). 

Ostatecznie jednak przyjęto model unitarny. 

Położna w centrum kraju Astana jest doskonałym przykładem w aspekcie narodowościowej 

struktury Kazachstanu. Miasto zostało założone przez Rosjan w xix 

wieku jako Akmolińsk. Za czasów Nikity Chruszczowa rozkwitło, stając się głównym 

ośrodkiem „Ziem Dziewiczych”, czego efektem była zmiana nazwy na Celinograd. 

Po upadku Związku Sowieckiego miasto przemianowano na Akmołę, 

a w 1998r. nadano mu dzisiejszą nazwę, odnoszącą się do jego nowego statusu 

w ramach państwa. Astana oznacza bowiem w języku kazachskim stolicę. Przeniesienie 

centrum administracyjnego z Ałmaty (wcześniej Ałma-Ata) miało na 

stwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 237. 

¹⁸ W 1979 roku Rosjanie stanowili 40,8 proc. ludności Kazachskiej srr, a sami Kazachowie zaledwie 

36 proc. Jednak dwadzieścia lat wcześniej liczby te były dla „gospodarzy” republiki jeszcze 

bardziej niekorzystne (42,7 proc. Rosjan oraz 30 proc. Kazachów), http://www.ier.hit-u.ac.jp/ 

coe/Japanese/Newsletter/No.14.english/Islamov.htm, 22.07.2010. 

¹⁹ http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/n_04_02_10.aspx, 22.07.2010. 

²⁰ P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 239. 

²¹ W strukturze parlamentu również widać etniczną strukturę Kazachstanu. Podczas gdy większość 

deputowanych słowiańskich pochodzi z północnej i wschodniej części kraju, to Kazachowie 

reprezentują przede wszystkim zachód i południe kraju. D. Satpayev, A. Shomanov, Grupy 

nacisku, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, 

Warszawa 2000, s. 298.


celu, według części badaczy, wzmocnienie żywiołu kazachskiego na północy kraju. 

Dziś nie ulega wątpliwości, że polityka ta przyniosła pozytywny dla Kazachstanu 

skutek. Jeszcze dwadzieścia lat temu ówczesny Celinograd zamieszkiwało 270 tys. 

osób, spośród których zaledwie 17,5 proc. stanowili Kazachowie. W efekcie poważnych 

inwestycji miasto burzliwie rozwija się i z prowincjonalnego postsowieckiego 

blokowiska stało się nowoczesną środkowoazjatycką metropolią z ponad 700 

tysiącami mieszkańców, wśród których Kazachowie stanowią obecnie 65,2 proc., 

a Rosjanie zaledwie 23,8 procent²². To zmieniło proporcje ludnościowe w całym 

regionie. Ponadto władze państwa zadbały o zmiany granic jednostek administracyjnych, 

aby w żadnej z nich Słowianie nie mieli zbyt wielkiej przewagi, co 

wcześniej miało wpływ na wyniki wyborów. 

„Kazachizacja” Kazachstanu wyrażała się zatem również poprzez zmiany nazw 

wielu miast, czego przykładem są wspomniane Astana i Ałmaty. Część zmian 

wynikała z polityki usuwania pamięci po przywódcach rewolucji październikowej 

i dygnitarzach sowieckich, ale większość z nich miało na celu również nadanie 

miastom nazw w miejscowym języku. Przykładami są tu: Aktau (do 1991 roku 

Szewczenko), Atyrau (do 1991 roku Gurjew), Żarkent (do 1992 roku Panfiłow), 

Oskemen (do 1992 roku Ust-Kamienogorsk), Bajkonur (do 1995 roku Lenińsk), Aktobe 

(do 1999 roku Aktiubińsk), Ridder (do 2002 roku Leninogorsk) czy Semej (do 

2007 roku Semipałatyńsk). 

O tym, że kwestia mniejszości rosyjskiej zagrażała integralności terytorialnej 

Kazachstanu, świadczyły opinie części rosyjskich elit politycznych i kulturalnych. 

W 1993 roku Rosja wyraziła chęć uregulowania statusu Rosjan w Kazachstanie poprzez 

nadanie im podwójnego obywatelstwa, w zamian proponując Nazarbajewowi 

podobne ustępstwa względem Kazachów mieszkających w Rosji²³. Ówczesny rosyjski 

minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew²⁴ dał do zrozumienia kazachskim 

partnerom, iż negatywna odpowiedź może stać się powodem pogorszenia 

relacji między oboma krajami. Gdy w listopadzie 1993 roku Kozyriew przyjechał 

do Ałmaty, Nazarbajew „nagle” zachorował i nie mógł się z nim spotkać, a po kilku 

dniach porównał słowa płynące z Moskwy do polityki Adolfa Hitlera względem 

Czechosłowacji²⁵. Twarda polityka prezydenta Kazachstanu w tej kwestii dała efekt 

w postaci ustępstw Rosjan, którzy ostatecznie wycofali się z propozycji. 

Problematyka narodowościowa zawiera w sobie również sprawę znajomości 

języka państwowego, jakim jest kazachski (wprowadzony w republice przez Radę 

²² http://www.astana.stat.kz/docs/2847.rar, 22.07.2010. 

²³ Kazachska diaspora w Rosji zamieszkuje przede wszystkim Powołże, gdzie jest ich 263 tysiące, 

z czego prawie połowa mieszka w obwodzie astrachańskim. P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, 

s. 217. Ogólnie w Rosji żyje 700 tysięcy Kazachów. S. Kushkunbayev, Priorytety…, [w:] 

Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, s. 382. 

²⁴ Andriej Kozyriew jest dziś jednym z symboli „okcydentalizacji” Rosji w pierwszej połowie lat 

dziewięćdziesiątych. 

²⁵ P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 241.


Najwyższą Kazachskiej srr w 1989 roku). Jak wspomniano powyżej, „ludność słowiańska” 

przyzwyczajona do języka rosyjskiego, nie wyrażała chęci jego nauki. 

Jednocześnie około 95 proc. społeczeństwa posługiwało się właśnie językiem rosyjskim. 

Ponadto język kazachski, z uwagi na warunki historyczne, nie ukształtował 

specjalistycznej terminologii naukowej, w efekcie czego był rzadko używany na 

uniwersytetach. Z uwagi na niechęć społeczeństwa do rugowania języka rosyjskiego 

z życia publicznego zdecydowano się w 1995 roku na rozwiązanie kompromisowe, 

wedle którego język kazachski jest językiem państwowym, zaś język rosyjski 

jest używany na równi z kazachskim w organizacjach państwowych i organach 

samorządu terytorialnego. Tym niemniej niepisaną zasadą stało się uprzywilejowanie 

w walce o wyższe stanowiska tych kandydatów, którzy znali język państwowy, 

a więc kazachski. To znacznie utrudniało kariery Rosjanom, z których 

wielu zdecydowało się z tego powodu na wyjazd do ojczyzny. Trudno uznać takie 

działanie władz kazachskich za godne naśladowania, jednak jak słusznie zaznaczył 

Piotr Grochmalski: „Utrzymanie takiego stanu (dominacji języka rosyjskiego — 

przyp. aut.) w suwerennym państwie oznaczałoby zgodę władz na tę strukturalną 

deklasację kazachskiego narodu”²⁶. 

W efekcie rosyjska mniejszość narodowa w Kazachstanie stała się mniejszością 

sensu stricte, również dzięki wyższemu przyrostowi naturalnemu wśród autochtonów. 

W latach 1989–1999 z obszaru tego kraju wyemigrowały prawie dwa 

miliony przedstawicieli „ludności słowiańskiej”. Kazachstanowi udało się „rozbroić 

etniczną bombę”, jak trafnie ocenił to Grochmalski. Warto pamiętać, że jeszcze na 

początku lat dziewięćdziesiątych Zbigniew Brzeziński przestrzegał, iż to konflikty 

narodowościowe są największym zagrożeniem dla Kazachstanu, zaś ich źródłem 

miał być egoizm na tle etnicznym²⁷. 

Podsumowanie 

Federacja Rosyjska i Republika Kazachstanu to dwa największe państwa, które pojawiły 

się na mapie świata po upadku Związku Sowieckiego. Relacje pomiędzy nimi 

miały, mają i będą miały wpływ nie tylko na sytuację w regionie Azji Środkowej, ale 

w całej Eurazji. Po 1991 roku stosunki obustronne kształtowane były przez ośrodki 

polityczne skupione wokół Borysa Jelcyna i Nursułtana Nazarbajwa. Obaj politycy 

rozpoczynali swoje kariery polityczne w czasach, gdy upadek zsrs wydawał się 

rzeczą nieprawdopodobną. Później jednak odegrali poważną rolę w tym procesie, 

a następnie rządzili (i rządzą, jak w przypadku Kazachstanu) swoimi ojczyznami. 

Główne problemy w relacjach obustronnych nie pozwalają na postawienie Kazach- 

²⁶ Ibidem, s. 217. 

²⁷ E. Karin, Wyzwania dla bezpieczeństwa modernizującego się państwa, [w:] Kazachstan. Historia 

— społeczeństwo polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 156.


stanu w roli rosyjskiego wasala. Nie tylko z uwagi na politykę samego Nazarbajewa, 

ale również znaczenie geopolityczne państwa, jego rozmiar oraz bogactwo 

surowcowe. Przyszłość regionu Azji Środkowej, gdzie obecnie toczona jest kolejna 

„Wielka Gra”, tym razem również z udziałem Chin i Stanów Zjednoczonych, może 

mieć ogromne znaczenie w skali ogólnoświatowej. Stabilizacja w tym rejonie jest 

bez wątpienia jednym z elementów ładu globalnego. 


Робота „Казахстан и Россия после распада СССР” представляет отношения 

между этими двумя странами, прежде всего, первый президентский срок 

Б. Н. Ельцина. Связи между Республикой Казахстан и Россиой являются 

одними из наиболее важных факторов, определяющих реальность в районе 

Центральной Азия и всей Евразии. С точки зрения новой „Большой игры” 

в этом регионе, богатом сырьевыми ресурсами, появляются также интересы 

Китая и США. Тем не менее, Казахстан остается сильной политической 

субъективность и другие не могут относиться к этой стране с точки зрения 

сферы их влияния. Внешная политика Республики Казахстан в связи с Россиой 

определена взглядами президента Нурсултана Назарбаева. И поэтому 

важными являются отношения казахского лидера с Борисом Ельцином. Оба 

политики оказали огромное влияние на судьбы Советского Союза, и вместе 

они пытались влиять на решения Михаила Горбачева, a после распада 

СССР стали во глове своих родин. Кроме того, Казахстан и Россия связаны 

политическими и экономическими интересами. В конце концов, экспорт 

сырья является одной из экономических основ двух стран. Важным вопросом 

является тоже размер русского меньшинства в Казахстане. В девяностых годах 

существовала даже угроза распада Казахстана из — за высокого меншинства. 

Назарбаева справился с этой задачей, с помощью жесткой и умелой политики. 

Многомерные отношения Российской Федерации и Республики Казахстан, 

хотя часто их недооценивают в глобальой масштабе, несомненно, у них 

огромное влияние на политическо-экономическое положение в мире. 

Mariusz Gołąbek — magister politologii, doktorant trzeciego roku nauk politycznych 

wns uś. Pod kierunkiem prof. dr. hab. W. Kaute pisze pracę doktorską na 

temat poglądów rosyjskiego filozofa Lwa N. Gumilowa (1912–1992). Specjalizuje się 

w dziedzinie polityki i historii państw obszaru byłego Związku Radzieckiego, ze 

szczególnym uwzględnieniem Azji Centralnej. 

Kontakt: mgsjz@wp.pl

Zbigniew Rokita 

Historia konfliktu górskokarabaskiego i jego miejsce 

w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej 

Historia konfliktu karabaskiego do 1988 roku 

Region Karabachu dzieli się na Karabach Nizinny oraz Górski Karabach. Z uwagi 

na sporną przynależność polityczną i konflikt armeńsko-azerbejdżański w naszym 

przedmiotem zainteresowania będzie Górski Karabach. Obszar ten obejmuje 

4500 km2 i jest zamieszkały przez 138 tysięcy osób¹. W skutek wojny karabaskiej 

i poprzedzających ją walk na tle narodowościowym Górski Karabach jest monoetniczny: 

99,4 proc. ludności to Ormianie, według spisu powszechnego z 2005 roku 

zamieszkuje go jedynie sześciu Azerów². Efektem wygranej przez stronę karabaską 

wojny z Azerbejdżanem było ukonstytuowanie się organizmu państwowego na 

spornym terytorium, dotychczas nie uznanego przez żadne państwo. Jego stolicą 

jest Stepanakert. 

Według ormiańskich historyków G. A Goliana oraz K. C. Hubaverbiana Ormianie 

pojawili się w Górskim Karabachu z początkiem ery chrześcijańskiej (pierwsza 

datacja w roku 95 n.e.)³. Na przestrzeni kolejnych wieków obszar zajmowały 

różne narody choć, jak zaznacza historyk z Górskiego Karabachu Stefan Lisicjan, 

poczucie więzi z Ormianami nie zanikło wskutek asymilacji ormiańskiej kultury 

i języka przez Albańczyków Kaukaskich — autochtoniczną ludność karabaską, 

podczas gdy Apostolski Kościół Ormiański prowadził na tych terenach z powodzeniem 

intensywną misję chrystianizacyjną⁴. Czynnikiem ograniczającym wpływy 

innych kultur było też ukształtowanie terenu — górzystego, trudno dostępnego, 

utrudniającego administrowanie obszarem, a jednocześnie umożliwiającego prowadzenie 

walki partyzanckiej. 

Historia Górskiego Karabachu i Imperium Rosyjskiego zbiega się na początku 

xix wieku. Ziemie głównych aktorów dzisiejszego konfliktu karabaskiego były 

¹ Wszelkie dane statystyczne można znaleźć w serwisie The national statistical service of Nagorno-Karabakh 

Republic, http://www.stat-nkr.am/Statistical_data.htm, 20.07.2010. 

² http://www.stat-nkr.am/Statistical_data.htm, 20.07.2010. 

³ Нагорный Карабах. Историческая справка, Г. А. Галоян, К. С. Хубавербян [red.], Erywań 

1988, s. 10. 

⁴ С. Лисицян, Армяне Нагорного Карабаха, Erywań 1992, s. 134.

140 Zbigniew Rokita 

stopniowo przyłączane do Rosji wskutek potyczek z Persją. Po pokonaniu wojska 

napoleońskich car Aleksander i mógł rozprawić się z szachem perskim z którym 

pozostawał w stanie wojny od dziesięciu lat. Wojnę rosyjsko-perską zakończył pokój 

giulistański w myśl którego dzisiejszy Górski Karabach, Azerbejdżan, wschodnia 

Gruzja oraz Dagestan stały się wojennym łupem Rosji. Ziemie karabaskie zostały 

włączone do Guberni Jelizawietpolskiej, która po rewolucji październikowej stała 

się częścią zachodniego Azerbejdżanu. W wyniku kolejnej persko-rosyjskiej wojny, 

na mocy pokoju w Turkmanczaju, Chanaty Erywański oraz Nachiczewański zostały 

przyłączone do Rosji, która opanowała tym samym cały Kaukaz Południowy⁵. Pojawia 

się tu interesujący wniosek — Ormianie mieli pecha będąc podbitymi później, 

niż Ormianie Karabachscy i Azerowie. Od tego czasu bowiem, a więc od początku 

politycznej zależności ziem azerskich i karabachskich od Rosji, ludność Górskiego 

Karabachu już zawsze miała pozostawać pod zwierzchnictwem Azerów. 

W marcu 1917 roku upadł carat w Rosji i ukonstytuował się rząd republikański. 

W listopadzie tego roku wskutek wydarzeń nazywanych rewolucją październikową, 

władzę przejęło ugrupowanie bolszewików głoszących hasło prawo narodów 

do samostanowienia. Komuniści w okresie 1917–1920 prowadzili walki z „białymi” 

(siłami opowiadającymi się za restauracją monarchii Romanowów), interwentami 

z krajów Europy Zachodniej, Japonii i Stanów Zjednoczonych oraz wojny z narodami, 

które przed 1917 rokiem były częścią Imperium Rosyjskiego (Estonia, Łotwa, 

Litwa, Ukraina, Polska). W związku z tym sprawy Kaukazu Południowego zostały 

odłożone przez Moskwę „na później”. 

Gruzini, Ormianie oraz Azerowie stworzyli w 1918 roku wspólne państwo 

(Demokratyczna Republika Federacyjna (kwiecień–maj 1918). Narody kaukaskie 

słyną z porywczości i braku skłonności do ustępstw, dlatego sztuczny byt państwowy 

przestał istnieć jeszcze w tym samym roku dzieląc się na trzy niezależne 

organizmy. Obszary Górskiego Karabachu, Zangazuru oraz Nachiczewania stały 

się kością niezgody między Ormianami i Azerami. Po uzyskaniu stabilizacji wewnętrznej 

Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu oraz Demokratycznej Republiki 

Armenii w 1919 r. rozpoczęły się starcia zbrojne. Siły Wielkiej Brytanii, występując 

w imieniu Aliantów, przyznały sporne tereny Azerom. Ruch taki wynikał 

z nadziei na uzyskanie dostępu do złóż ropy naftowej Morza Kaspijskiego. W roku 

kolejnym w Górskim Karabachu dochodzi do zbrojnego powstania Ormian. Azerowie 

starając się stłumić rozruchy, skierowali do Górskiego Karabachu większość 

swojego wojska, a wówczas Armia Czerwona zajęła Baku tworząc formalnie niepodległą, 

a praktycznie zależną od Moskwy Azerbejdżańską Socjalistyczną Republikę 

Radziecką. Z kolei Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka powstała 

kilka miesięcy później (listopad 1920)⁶. Rosja Radziecka zdecydowała się na przy- 

⁵ Wojny persko-rosyjskie opisane z perspektywy ormiańskiej zob.: M. Zakrzewska-Dubasowa, 

Historia Armenii, Wrocław 1977. 

⁶ P. Kwiatkiewicz, Azerbejdżan: ukształtowanie niepodległego państwa, Toruń 2009, s. 46–49.

Historia konfliktu górskokarabaskiego… 141 

łączenie Górskiego Karabachu oraz Nachiczewania do Azerbejdżanu mając na 

uwadze dobre relacje z państwem tureckim (Azerów i Turków łączy wspólnota 

językowa i kulturowa). W 1922 roku komunistyczne państwa Gruzinów, Azerów 

oraz Ormian zostały stworzyły Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę 

Radziecką będącą republiką zsrr. W 1936 roku zfrr podzielono na trzy republiki 

związkowe — gruzińską, armeńską i azerbejdżańską. 

Konflikt karabaski został „zamrożony” wskutek utraty niepodległości przez 

aktorów sporu — Azerbejdżan i Armenię. Pierwszy raz sprawę podniósł Anastas 

Mikojan (osoba pozostająca w ścisłym kręgu władzy przez ponad pół wieku; 

w 1923 był członkiem „leninowskiego” kc kpzr, współodpowiedzialnym m.in. za 

mord katyński oraz interwencję radziecką na Węgrzech Mikojan został w 1964 r. 

następcą Leonida Breżniewa na stanowisku Przewodniczącego Prezydium Rady 

Najwyższej zsrr — formalnie pierwszą osobą w państwie), który postulował oddanie 

Górskiego Karabachu pod administrację armeńską. Nie spotkało się to jednak 

z aprobatą kolejnych pierwszych sekretarzy⁷. 


Osłabienie zsrr wpływało na eskalację konfliktu azersko-armeńskiego. Jak uważa 

historyk Azerbejdżanu Tadeusz Świętochowski, powstałe napięcia świadczyły 

o błędnej polityce narodowościowej zsrr⁸. Regres gospodarczy, wynikający z niewydolności 

radzieckiego modelu gospodarki centralnie sterowanej, skutkował brakiem 

podstawowych produktów w republice armeńskiej oraz azerbejdżańskiej. 

Liberalizacja polityki Moskwy aktywizowała ruchy nacjonalistyczne⁹. Był to okres 

dyskusji wśród elit ormiańskich odnoszących się do przyszłości Górskiego Karabachu. 

W lutym 1988 roku władze Górno-Karabaskiego Obwodu Autonomicznego 

zwróciły się do Rady Najwyższej zsrr o przekazanie obwodu pod jurysdykcję Armenii, 

a wobec odmowy sama przyłączenie to uchwaliła, powołując się na przekrój 

narodowościowy mieszkańców regionu¹⁰. 

Według spisu ludności z 1979 roku 75,9 proc. mieszkańców Górskiego Karabachu 

stanowili Ormianie, a Azerowie 22,9 proc. (w 1926 roku proporcja wynosiła 

odpowiednio 89,1 proc. do 10,1 proc.)¹¹. 

W tym czasie (od 1988 roku) dochodziło do incydentów między Ormianami 

i Azerami z czasem przybierających na sile¹². Pierwsze starcie mające charakter 

⁷ Ibidem, s. 63–64. 

⁸ T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006, s.163. 

⁹ Świetny opis okresu rozpadu Związku Radzieckiego można znaleźć w: W. Marciniak, Rozgrabione 

imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001. 

¹⁰ A. Bryc, Rosja w xxi wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 54. 

¹¹ Г. А. Галоян, К. С. Хубавербян, op. cit., s. 47. 

¹² Ciekawe są obserwacje prof. Andrzeja Pisowicza, pisane w czasie toczących się wydarzeń, a nie


„czystki etnicznej” miało miejsce w Sumgaicie¹³. Centralne władze radzieckie dawały 

Azerom wolną rękę w rozwiązaniu napięć na tle secesji Górskiego Karabachu. 

W Sumgaicie, mieście znajdującym się we wschodnim Azerbejdżanie, zmuszono 

wszystkich Ormian do opuszczenia miasta. Metody jakimi się posłużono stanowiły 

wstęp do dalszych zbrodni na tle narodowościowym. Azerowie chodzili od 

drzwi do drzwi i znajdując w spisach lokatorów nazwiska zakończone na ian/jan 

dokonywali rzezi. Andrzej Nowosad podaje, że wg danych azerskich zginęły 32 

osoby, wg armeńskich 1800¹⁴. O złożoności konfliktu świadczy to, że wg Tadeusza 

Świętochowskiego do końca 1988 roku liczba uchodźców i przesiedleńców 

szacowana jest na około 250 tys. osób¹⁵. Zgodnie ze stanowiskiem Moskwy za 

rzeź w Sumgaicie odpowiedzialni byli „ormiańscy prowokatorzy”¹⁶. W Armenii 

wybuchały masowe akcje protestacyjne spowodowane wydarzeniami karabaskimi, 

regresem gospodarczym w zsrr oraz odwilżą polityczną pieriestrojki. Społeczeństwo 

armeńskie domagało się przyłączenia gkoa do Armeńskiej Socjalistycznej 

Republiki Radzieckiej (Armeńska srr) i wyciągnięcia sankcji wobec Azerów 

odpowiedzialnych za pogromy w Sumgaicie, o czym nie chciały słyszeć władze 

związkowe. Moskwa popierała Azerów nie wykazujących dążeń niepodległościowych 

w przeciwieństwie do swoich ormiańskich przeciwników. Przedstawienie 

prawdy historycznej odnoszącej się do wydarzeń okresu 1988–1991 na tle konfliktu 

karabaskiego jest trudne, bowiem źródła oraz opinie świadków są skrajnie 

zróżnicowane. Ormianie również dopuszczali się zbrodni na narodzie azerskim, 

czego przykładem była pacyfikacja Baku w styczniu 1990 roku. Wówczas wojska 

radzieckie złożone w dużej części z Ormian mordowały bakijczyków, którzy mimo 

wprowadzenia godziny policyjnej (nie ogłoszonej publicznie!) nie stosowali się do 

zarządzenia. 

Dokonywano zbrodni (np. obstrzał karetki pogotowia jadącej udzielić pomocy 

innym poszkodowanym) w wyniku których jednej nocy zginęło 132 osoby, a ponad 

600 zostało rannych¹⁷. Warto też wspomnieć o masakrze we wsi Chodżały¹⁸. 

Autor nie pragnie obarczać jednej ze stron odpowiedzialnością, a jedynie poprzez 

ukazanie przykładów zbrodni Ormian i Azerów wytłumaczyć przebieg sporu. 

Do wojny armeńsko-azerskiej nie doszło ponieważ strony nie posiadały sił 

zbrojnych, a broń była pod kontrolą gru i kgb¹⁹. Każda republika posiadała co 

prawda wojsko, ale składało się głównie z mieszkańców innych republik. Dobrze 

tłumaczy to historia grupy rekrutów kazachskich, którzy zostali wysłani na służbę 

analizujące materiały historyczne. A. Pisowicz, Karabach, ,,Tygodnik Powszechny”,1988, nr 32. 

¹³ T. Świętochowski, op.cit., s.163. 

¹⁴ A. Nowosad, Armenia, tekst w rękopisie. 

¹⁵ T. Świętochowski, op.cit., s. 167. 

¹⁶ A. Nowosad, op.cit. 

¹⁷ P. Kwiatkiewicz, op. cit., s. 50–57. 

¹⁸ http://www.rurociagi.com/spis_art/2005_1/chodzaly1.html, 20.11.2009. 

¹⁹ A. Nowosad, op. cit.


do Estonii — „perły kraju rad” zdecydowanie lepiej rozwiniętej niż Kazachstan. 

Wysiadając z pociągu w Tallinie, olśnieni dostatkiem republiki, żołnierze doszli 

do wniosku, że omyłkowo zostali wywiezieni do któregoś z krajów zachodnich. 

W najbliższym urzędzie poprosili więc o azyl polityczny zgadzając się na opowiedzenie 

o „strasznym życiu w Związku Radzieckim”. Byli w swojej opowieści tak 

przekonywujący, że niedługo później zostali wysłani do łagru. 

W grudniu 1988 roku Armenię nawiedziło trzęsienie ziemi w wyniku którego 

pół miliona Ormian pozostało bez dachu nad głową. Władze moskiewskie wykorzystały 

katastrofę do wprowadzenia stanu wyjątkowego w republice i walki 

z opozycją ormiańską. 

W grudniu 1989 roku Rada Najwyższa Armenii uchwaliła zjednoczenie gkoa 

i Armeńskiej srr. Należy zaznaczyć, że przyłączenie Górskiego Karabachu nie 

miało mocy prawnej, bowiem w zgodzie z prawodawstwem związkowym konieczna 

była zgoda władz centralnych na jakąkolwiek zmianę administracyjną. Posunięcie 

to jest jednak symptomatyczne dla etapu rozkładu państwa radzieckiego. Nie 

do pomyślenia były przed kilkoma laty samowolne działania legislacyjne, walki 

narodowościowe lub przeciwstawianie się wojskom radzieckim, na co stale odważali 

się karabachscy górale próbując sami wywalczyć sobie wolność. W styczniu 

1990 roku lider zsrr Michaił Gorbaczow powiedział: „sytuacja wymknęła nam się 

z rąk. Milicja i wojsko nie są w stanie opanować sytuacji”²⁰. 

Okres 1990–1991 to czas zarówno kontynuowania czystek etnicznych jak i prób 

dyplomatycznego uregulowania konfliktu. Władze zsrr nie odpowiadały na apele 

władz Armeńskiej srr o udzielenie pomocy wobec czystek etnicznych. Symptomatyczne, 

że w 1990 roku w odniesieniu do 1988 w Baku pozostał co siódmy Ormianin²¹. 

Według danych Prokuratury zsrr od 1988 do maja 1991 r. z Górskiego 

Karabachu deportowano 302 tys. Ormian²². W sierpniu 1991 roku, wskutek braku 

postępu w negocjacjach z Baku, władze Górskiego Karabachu uchwaliły Deklarację 

Niepodległości Republiki Górskiego Karabachu pozostającą w mocy do dziś. 

Azerbejdżan rozpoczął ostrzał Stepanakertu, zaczynając regularną wojnę o Górski 

Karabach. Wśród huków artyleryjskich w grudniu w referendum 99,89 proc. ludności 

karabachskiej opowiedziało się za niepodległością. Początek wojny zbiegł się 

w czasie z upadkiem Związku Radzieckiego (grudzień 1991 roku). W sierpniu 1991 

roku Azerowie rozpoczęli ostrzał artyleryjski Stepanakertu (stolicy gkoa, potem 

rgk), a 26 listopada 1991 r. Baku anulowało autonomię obwodu. 

6 grudnia 1991 roku proklamowano utworzenie Republiki Górskiego Karabachu 

tworząc strukturę państwową (rgk) — do dziś nie uznanej przez żadne państwo, 

ani organizację międzynarodową. Secesja zapoczątkowała starcia sił zbroj- 

²⁰ A. Nowosad, op. cit. 

²¹ A. Nowosad, op. cit. 

²² Do statystyk nie wliczono Ormian, którzy sami zdecydowali się na ucieczkę; A. Nowosad, op. 

cit.


nych — oficjalnie karabachskich i azerskich. W rzeczywistości Górski Karabach 

wspierany był przez Ormian, Iran oraz znaczne siły diaspory ormiańskiej, głównie 

z Libanu, Iranu i Syrii, a Azerbejdżan przez Turków, Ukraińców i Afgańczyków²³. 

Obie strony dysponowały radzieckim sprzętem wojskowym, jednak Ormianie dysponowali 

lepiej wyszkoloną kadrą dowódczą. Tadeusz Świętochowski podkreśla, 

że w czasach radzieckich Azerów jako muzułmanów często nie znających języka 

rosyjskiego, kierowano do jednostek pomocniczych, podczas gdy wykształconych 

Ormian do sztabu dowódców najwyższego szczebla. W konflikcie ta dysproporcja 

doświadczenia bojowego i strategicznego stała się widoczna. Podczas kampanii 

wiosenno-letniej roku 1993 Armenia zajęła Górski Karabach i siedem powiatów co 

odpowiadało 20 proc. powierzchni Azerbejdżanu²⁴. W 1994 roku przy mediacji Rosji 

podpisano w Biszkeku zawieszenie broni między Górskim Karabachem, Azerbejdżanem 

i Armenią, choć ta ostatnia oficjalnie nie brała udziału w wojnie. Zgoda 

Baku i Erywania na ustanowienie Stepanakertu stroną dokumentu jest uznaniem 

nie wprost podmiotowości międzynarodowej samozwańczej republiki. 

Dziś, jak podaje Agnieszka Bryc: „Republika Górskiego Karabachu […] ma własny 

parlament, prezydenta, organy władzy wykonawczej i sądowej, a także jedną z lepiej 

uzbrojonych i wyszkolonych armii na Kaukazie”²⁵. 


Konflikt o znaczeniu regionalnym z czasem stał się przedmiotem zainteresowania 

opinii światowej. Przyczyną zwrócenia uwagi na spór było strategiczne umiejscowienie 

Kaukazu Południowego. Po rozpadzie zsrr toczyła się rywalizacja Rosji 

i Stanów Zjednoczonych o uczynienie Zakaukazia swoją strefą wpływów. Region 

postrzegano jako bramę na Bliski Wschód oraz źródło surowców²⁶. Poparcie stronie 

armeńskiej poza Rosją udzieliły także Stany Zjednoczone (w wymiarze deklaratywnym²⁷). 

Według percepcji homo sovieticus cały świat przyznał Ormianom słuszność 

(obydwa mocarstwa zimnowojenne). Iran (kraj wyznaniowy o wspólnej z Azerbejdżanem 

religii dominującej — islamie szyickim) również udzielił pomocy Armenii 

w postaci dostaw paliwa. Szerokie poparcie dla Ormian wynikało także 

z nastrojów tego okresu. Rozpad dwubiegunowego świata to czas samostanowienia 

narodów, powstawania państw według kryteriów etnicznych, a nie politycznych. 

²³ T. Świętochowski, op. cit., s. 166. 

²⁴ A. Bryc, op. cit., s.56. 

²⁵ Ibidem, s. 54–55. 

²⁶ Po wydarzeniach 11 września 2001 roku zaczęto patrzeć na Kaukaz Południowy jako przyczółek 

do walki z bliskowschodnim terroryzmem. 

²⁷ Być może decyzja była związana z silnym lobby ormiańskim w Stanach Zjednoczonych.


Warto odnotować, że w 1992 roku powołano tzw. Grupę Mińską działającą przy 

Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (później obwe) do pełnienia 

funkcji mediatora pomiędzy stronami konfliktu²⁸. Zwołany w 1994 roku przez 

obwe szczyt w Budapeszcie nie przyniósł rozwiązań — potwierdzono na nim 

konieczność znalezienia porozumienia i umożliwienie uchodźcom powrotu. Dopiero 

na szczycie lizbońskim w 1996 roku podjęto jednoznaczne decyzje: zażądano 

poszanowania integralności terytorialnej stron oraz uzyskania przez Górski Karabach 

dużej autonomii wewnątrz Azerbejdżanu²⁹. Strona armeńska postanowienia 

te odrzuciła. Rok później, doszło do reorientacji politycznego kursu Armenii 

w kwestii karabaskiej. Prezydent Republiki w latach 1991–1998, a wcześniej działacz 

Komitetu Karabach, Lewon Ter-Petrosjan wyraził pogląd, że postulat niepodległości 

Górskiego Karabachu lub jego połączenia z Armenią zaszkodzi współpracy 

międzynarodowej i regionalnej. Przyznał, że Azerbejdżan ma prawo do administrowania 

Górskim Karabachem pod warunkiem przyznania regionowi dużej 

autonomii w myśl porozumień lizbońskich. Określał również cele swojej polityki 

jako zwrot w stronę Zachodu i uniezależnienie się od Rosji. Zmiana stanowiska 

Erywania spotkała się powszechną aprobatą (biorąc w nawias Federację Rosyjską), 

jednak dla samej Armenii nie była to pożądana rewolucja. Elity karabachskie dokonały 

zamachu stanu. Do władzy doszedł Robert Koczarian, dawny prezydent 

Republiki Górskiego Karabachu, wygrywając nie uznane przez opinię światową 

wybory prezydenckie (prezydent Republiki Armenii w latach 1998–2008). Wcześniej 

zmusił Ter-Petrosjana do przejścia na polityczną emeryturę³⁰. Stanowisko 

Koczariana diametralnie różniło się od stanowiska Ter-Petrosjana — żądał ustania 

pretensji azerskich do Górskiego Karabachu. Zdaniem Krzysztofa Dąbrowskiego 

był to przejaw „karabachizacji Armenii”, uniezależnienia się regionu od 

centrum i uzyskania wpływu na kurs polityki Erywania³¹. W kwietniu 2001 roku 

prezydent Republiki Azerbejdżanu Gejdar Alijew i prezydent Republiki Armenii 

Robert Koczarian razem z sekretarzem stanu usa Colinem Powellem rozmawiali 

o możliwościach rozwiązania konfliktu. Rozważano ewentualność utworzenia 

z terytorium Górskiego Karabachu, Kelbadżaru oraz Korytarza Laczyńskiego samodzielnego 

organizmu państwowego zarządzanego przez Armenię i pozostającego 

pod protektoratem usa, Francji i Rosji (przewodniczących Mińskiej Grupy 

obwe). W 2007 roku odbyło się spotkanie I. Alijewa i R. Koczariana w Madrycie, 

gdzie wypracowano tzw. madryckie pryncypia. W zgodzie z nimi zdecydowano 

się na rozwiązanie etapowe, tzn. najpierw wycofanie sił ormiańskich z okupowa- 

²⁸ A. Bryc, op. cit., s. 57. 

²⁹ J. Wróbel, Górny Karabach, [w:] Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny. Perspektywy 

uregulowania. Konsekwencje, http://osw.waw.pl/files/prace_9_osw.pdf, 20.11.2009. 

³⁰ A. Nowosad, Armenia — kraj między Europą a Azją. Kształtowanie modelu politycznego, [w:] 

Życie polityczne Azji. Realia i dążenia, red. J. Marszałek-Kawa, Toruń 2008, s. 104. 

³¹ K. Dąbrowski, Secesjonizm Abchazji i Osetii Południowej jako ryzykowny instrument rosyjskiej 

polityki neoimperialnej, http://www.kaukaz.pl/pdf/k_dabrowski_secesjonizm.pdf, 20.11.2009.


nych azerskich powiatów poza Górskim Karabachem, a potem określenie statusu 

regionu (co miało wpłynąć na osłabienie pozycji negocjacyjnej Armenii). Ponad 

to Ormianie powinni odblokować szlaki komunikacyjne, przede wszystkim linię 

kolejową z Nachiczewania do Azerbejdżanu. Intensyfikacja rozmów w kwestii regulacji 

konfliktu rozpoczyna się w 2008 roku. Wówczas I. Alijew i S. Sarkisjan 

przy mediacji D. Miedwiediewa w Moskwie podpisali ogólnikowe porozumienie 

dotyczące konfliktu karabachskiego. Istotna jest rola Federacji Rosyjskiej jako gwaranta 

tych porozumień. 

Historia konfliktu karabaskiego do marca 2010 roku 

W marcu 2008 roku doszło do największych od kilku lat starć na granicy karabachsko-azerbejdżańskiej 

w wyniku, której zginęło dwóch cywilów³². I. Alijew ostrzegł, 

że może to doprowadzić do wznowienia działań wojennych. Dwa miesiące później 

(maj 2008) onz wydała rezolucję ws. konfliktu karabachskiego. Potwierdzono 

integralność terytorialną Azerbejdżanu i prawo wypędzonej ludności azerskiej 

do powrotu na zasiedlane przed konfliktem ziemie oraz wezwano Armenię do 

niezwłocznego wycofania sił zbrojnych z okupowanych terytoriów. onz nie było 

jednomyślne — 100 państw wstrzymało się od głosu, 46 odmówiło uczestnictwa 

w głosowaniu i ostatecznie stosunkiem głosów 39 do 7 wydano rezolucję. Członkowie 

grupy mediacyjnej z ramienia obwe (Mińska Grupa: Rosja, Francja, usa) 

głosowały przeciwko. Baku wyraziło w związku z tym utratę zaufania do państwmediatorów. 

Od drugiej połowy 2008 roku nastąpiło ocieplenie relacji turecko-armeńskich. 

Prezydent Turcji Abdullah Gul przyjechał do Armenii, co miało historyczne znaczenie 

i zostało odczytane jako wyciągnięcie ręki do pojednania (wrzesień 2008). 

Miesiąc później ministrowie spraw zagranicznych Armenii, Azerbejdżanu i Turcji 

spotkali się, aby rozmawiać o sposobach uregulowania konfliktu karabachskiego. 

Szczyt nie zakończył się wymiernymi rezultatami w procesie pokojowym, jednak 

miał niebagatelne znaczenie ze względu na rolę Turcji jako regulatora sporu. 

W listopadzie podpisano pierwsze od 1994 roku (zawieszenie broni z Biszkeku) 

porozumienie między zwaśnionymi stronami. Tym razem mediował Dmitrij Miedwiediew, 

stając się gwarantem zbliżenia. 

Rok 2009 mijał pod znakiem dyplomatycznej gry na linii Ankara-Erywań-Baku-Moskwa. 

W kwietniu I. Alijew odwołał swoją wizytę w Turcji (mimo namów 

premiera Turcji Erdogana i sekretarz stanu usa Clinton) wyrażając tym samym 

niezadowolenie związane ze zbliżeniem turecko-armeńskim. Turcy zapewniali 

³² Problem negocjacji w tym okresie omówiony w: Z. Rokita, Co słychać w Karabachu?, „Drugi 

Obieg”, 2010, nr 2. Proces negocjacyjny można śledzić na stronie Ośrodka Studiów Wschodnich 

(www.osw.waw.pl).


jednak, że nie jest możliwe nawiązanie stosunków dwustronnych z Armenią przed 

wcześniejszym rozwiązaniem konfliktu karabachskiego — rzecz jasna po tureckiej 

myśli. W maju miały miejsce negocjacje azersko-armeńskie w Pradze, zakończone 

znowu bez rezultatów. Po szczycie obie strony spotkały się z prezydentem Turcji 

Gulem, który zaproponował utworzenie czterostronnej komisji na rzecz regulacji 

konfliktu: turecko-rosyjsko-armeńsko-azerbejdżańskiej. Odnotować można w tym 

czasie słabnącą rolę Stanów Zjednoczonych i Grupy Mińskiej w rozwiązywaniu 

konfliktu. Jest to o tyle istotne, że konflikt karabachski, organizujący przestrzeń 

Kaukazu Południowego, a dokładniej zaangażowanie państw w jego rozwiązanie 

definiuje ich znaczenie w regionie. 

Do spotkania prezydentów rywalizujących stron doszło na szczycie wnp w lipcu 

2009r., a rozmowy znowu okazały się bezowocnymi. Napięcie narastało i związane 

było z podpisanymi 10 października protokołami turecko-armeńskimi dotyczącymi 

ustanowienia stosunków dyplomatycznych (nie ratyfikowane do dziś). 

Baku zagroziło Ankarze reorientacją polityki gazowej. W listopadzie miało miejsce 

spotkanie w Monachium. Dwa dni przed szczytem I. Alijew deklarował, że w wypadku 

braku postępu w negocjacjach Azerbejdżan jest gotowy rozwiązać konflikt 

siłowo, a dzień po spotkaniu rzecznik S. Sarkisjana oświadczył, że jeśli napięcia 

nadal będą rosnąć Armenia może uznać niepodległość Republiki Górskiego Karabachu. 

Do przełomu doszło w grudniu 2009 roku. Podczas negocjacji w Atenach w których 

uczestniczyła Rosja, Francja, usa oraz ministrowie spraw zagranicznych Armenii 

i Azerbejdżanu podpisano porozumienie uznające integralność terytorialną 

stron oraz prawo narodów do samostanowienia. Z jednej strony więc Armenia 

zobowiązała się do wycofania z zajmowanych ziem azerskich poza Górskim Karabachem, 

a w świetle prawa międzynarodowego również z samego Górskiego 

Karabachu³³, z drugiej jednak dochodzi tutaj do różnic w rozumieniu ustaleń — 

jednocześnie pada zgodę na integralność terytorialną (Azerom należy się Górski 

Karabach) i przyznanie ludności karabachskiej prawa do stworzenia własnego 

państwa. 

W lutym 2010 roku Baku znowu groziło Erywaniowi wojną. Podobne pogróżki 

powtarzają się co jakiś czas. 

Zaangażowanie dyplomatyczne Federacji Rosyjskiej podczas 

zbrojnego etapu konfliktu (1988–1994) 

W ujęciu historycznym okres poprzedzający wybuch regularnych walk wojsk 

niepodległej Armenii i Azerbejdżanu, a więc lata 1988–1992 to czas wspierania 

³³ P. Pałka, Kwestia tureckiej odpowiedzialności za zbrodnie dokonane na narodzie ormiańskim 

w latach 1915–1916, tekst w druku.


Azerów przez Moskwę. Wynikało to zarówno z przesłanek pozytywnych jak i negatywnych. 

Azerbejdżan nie posiadał ambicji niepodległościowych, opowiadał 

się za zachowaniem status quo w ramach Związku Radzieckiego. Nie popierano 

natomiast Ormian z powodu ich zasadniczo odmiennego stosunku do suwerenności. 

Chcieli oni posiadać własne państwo. Już w 1990 roku zmienili nazwę „swoich 

ziem” z Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej na Republikę Armenii, 

nawiązując do tradycji Demokratycznej Republiki Armenii okresu 1918–1920. Dążyli 

ponadto do rewizji granic, przede wszystkim do wyłączenia Górskiego Karabachu 

spod jurysdykcji azerskiej. W marcu 1991 roku przeprowadzono na terenie 

całego Związku Radzieckiego referendum pytając o to, czy obywatele chcą nadal 

żyć w ramach zsrr czy w niepodległych państwach³⁴. Ormianie zbojkotowali referendum. 

W Azerbejdżanie głosowano wszędzie poza rządzoną przez H. Alijewa 

autonomią nachiczewańską, uzyskując wysoce zadowalający władze moskiewskie 

rezultat. 

W okresie po rozpadzie Związku Radzieckiego w wojskach republik związkowych 

zapanował chaos. Żołnierze pozbawieni dowództwa sprzedawali broń Azerom 

lub Ormianom, dołączali się do walk po jednej bądź drugiej stronie. W regionie 

Kaukazu Południowego byli to w większości Rosjanie, jednak trzeba podkreślić, 

że w zsrr obywatel danej republiki nie odbywał w niej służby. Starano się wysyłać 

żołnierzy jak najdalej od domów, aby uniknąć ewentualności wybuchu powstania. 

Byłoby ono możliwe w wypadku posiadania przez republikę sił zbrojnych 

złożonych z własnych obywateli. W konflikcie karabachskim żołnierze rosyjscy 

w pierwszym roku po upadku zsrr byli aktywni jako najemnicy, jednak nie można 

rozumieć ich działań jako woli Moskwy — po pierwsze dlatego, że nie podlegali 

jej władzy, a po drugie dlatego, że nie opowiedzieli się za jedną stroną konfliktu. 

O stosunku niepodległych podmiotów do Federacji Rosyjskiej decydowały ich 

elity. W Azerbejdżanie rządził były i sekretarz partii komunistycznej Ajaz Mutalibow, 

który deklarował chęć reintegracji z Rosją. Sytuacja zmieniła się wraz z dojściem 

do władzy przedstawiciela opozycyjnego Frontu Ludowego Azerbejdżanu 

— Abulfaza Elczibeja. Nowy prezydent przejawiał orientację nacjonalistyczną. 

Opowiadał się za ścisłym sojuszem z Turcją, a poprzez to ze strukturami zachodnimi, 

ochładzając jednocześnie relacje z Teheranem i Moskwą. Zmiana optyki 

bakijskiej wobec północnego sąsiada zbiegła się z wyklarowaniem koncepcji polityki 

zagranicznej Erywania. Ormianie w osobie Lewona Ter-Petrosjana zdając 

sobie sprawę z faktu, że bezpieczeństwa kraju nie można budować na kontaktach 

z wyznaniowym państwem Iranu, a o zbliżeniu z państwami tureckimi mowy być 

³⁴ Pytanie w referendum nie było sformułowane według kryterium poprawności logicznej. Brzmiało: 

„czy opowiadasz się za istnieniem zreformowanego Związku Radzieckiego?”. Jest to pytanie 

zamknięte, gdzie możemy odpowiedzieć tak (wówczas Związek Radziecki nadal istnieje) lub 

nie (wówczas nie zgadzamy się na reformy i jesteśmy reakcjonistami). Żadna odpowiedź nie 

dawała pożądanych rezultatów, a ludzie dali się złapać w socjotechniczną pułapkę.


nie może, zwrócili swoje oczy również na północ pukając do bram Kremla. Promoskiewski 

kurs utrzymywany jest do dziś. 

W 1993 roku Moskwa była inicjatorem zamachu stanu w Azerbejdżanie w wyniku 

którego od władzy został odsunięty A. Elczibej, nie przychylnie nastawiony 

do współpracy z Federacją Rosyjską. Oczywistym dla inicjatorów było, że jego 

miejsce zajmie były wicepremier Związku Radzieckiego Hejdar Alijew. Istotnie 

Alijew zaczął prowadzić politykę dialogu z Moskwą. Jeszcze w 1993 roku Azerbejdżan 

wstąpił do Współnoty Niepodległych Państw. Nastąpił przełom w stosunku 

Rosji do konfliktu karabachskiego, który to stosunek pozostawał zawsze zgodny 

z klimatem relacji utrzymywanych akurat z jednym lub z drugim aktorem sporu. 

W tym samym roku Andriej Kozyriew, Minister Spraw Zagranicznych Federacji 

Rosyjskiej (1990–1996) postawił Ormianom karabachskim ultimatum przerwania 

walk, a Baku otrzymało od Moskwy pomoc militarną w postaci sprzętu i 200 

żołnierzy. Postawa H. Alijewa wobec rosyjskiego centrum nie przypominała jednak 

stanowiska prezentowanego przez L. Ter-Petrosjana — Azerbejdżan mógł 

pozwolić sobie na niezależność posiadając mandat przetargowy w postawi złóż 

ropy naftowej, a ponadto nie ustalono jeszcze kto otrzyma możliwość eksploatacji 

azerskich zasobów nadkaspijskich. H. Alijew prowadził politykę wyważoną, 

balansując między zachodem — firmy zachodnie uzyskały znakomitą większość 

udziałów w konsorcjum wydobywczym azerskiej ropy — a Rosją. Ponadto Baku 

starało się nie dopuścić do monopolizacji procesu mediacyjnego przez Moskwę. 

Determinanty stosunku Federacji Rosyjskiej 

do konfliktu po 1994 roku³⁵ 

Aktywność rosyjska podczas wojny i procesu mediacyjnego (Federacja Rosyjska 

jest gwarantem biszkeckiego zawieszenia broni) odpowiada niezmiennej po 1991 

roku taktyce dotyczącej zachowywania wpływów w konfliktogennych miejscach 

obszaru poradzieckiego. Rosjanie popierają stronę, która jest bardziej skłonna do 

uległości wobec Moskwy, następnie kontrolują proces mediacyjny i stając się gwarantem 

stabilizacji wprowadzają swoje siły pokojowe (ros. miratworcy). Wówczas 

zyskują mandat do ewentualnej interwencji, trzymając aktorów konfliktu w szachu. 

Jeśli któraś strona nie będzie działała po myśli Rosji, ta z kolei aktywizuje 

działania zbrojne, zasłaniając się umowami międzynarodowymi dającymi jej prawo 

użycia siły w wypadku złamania postanowień wcześniejszych porozumień. 

Oczywiście udowodnić czy ktoś złamał porozumienie, a więc czy nie doszło do 

granicznej strzelaniny, jest bardzo trudno i tutaj przemawia za Rosją prawo silniej- 

³⁵ Proponuję zapoznanie się z analizą miejsca Federacji Rosyjskiej w konflikcie obejmującej czas do 

1999 roku: S. C. Cornell, The Nagorno-Karabakh Conflict, Uppsala 1999, s. 47–61. Dostęp: http:// 

www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/1999_nk_Book.pdf, 21.07.2010.


szego. Podobny scenariusz zastosowano na przykład w wypadku wydarzeń abchaskich. 

Ponadto stronom waśni najzwyczajniej na świecie nie opłaca się zadzierać 

z Rosją, która może w każdej chwili dowolnie wpływać na finalny rezultat konfliktu. 

Jak zauważa Szymon Kardaś, Moskwa działa w myśl strategii „dziel i rządź”³⁶. 

Konflikty zamrożone (karabachski, południowoosetyński, abchaski i pomniejsze) 

to miejsca, gdzie Rosja tak długo pozostanie bierna, póki zainteresowani będą postępować 

zgodnie z jej interesami. 

Co się tyczy geopolitycznego znaczenia regionu, konflikt karabachski to arena 

ścierania się wpływów irańskich, rosyjskich i tureckich przy coraz mniejszym 

znaczeniu struktur euroatlantyckich. Region stanowi bramę na Bliski Wschód, co 

jest istotne z dwóch powodów. Przez tę bramę może popłynąć ropa, a także może 

tamtędy przedostać się islamski bojownik. Obawy Moskwy przed wpływami muzułmańskimi 

mają uzasadnione podstawy. Napływ aktywistów islamskich może 

spowodować radykalizację nastrojów czeczeńskich, inguskich i dagestańskich na 

rosyjskim Kaukazie Północnym, potęgując tam ruchy narodowowyzwoleńcze. Niebezpiecznie 

blisko stolicy rosyjskiej, bo oddalony tylko o ok. 500km znajduje się 

także Tatarstan — region muzułmańskich tatarów. Jest to również droga tranzytowa 

dla surowców z Azji Centralnej i Afganistanu. W kontekście eksploatacji surowców 

ze wspomnianych miejsc warto zauważyć, że faza konfliktu zamrożonego 

jest dla Federacji Rosyjskiej korzystna. Niebezpieczeństwo wznowienia działań wojennych, 

a przez to destabilizacji regionu, wiąże się ze spadkiem atrakcyjności inwestycyjnej 

dla firm zachodnich, co daje Moskwie poczucie kontroli nad sytuacją. 

Kolejnym czynnikiem determinującym podejście Federacji Rosyjskiej do konfliktu 

jest kwestia prawa narodów do samostanowienia. To bardzo prosta sytuacja 

— uznanie Republiki Górskiego Karabachu, a więc prawa Ormian karabachskich 

do decydowania o własnej przynależności państwowej, może sprowokować niepokoje 

w samej Rosji. Mając w pamięci, iż Federację Rosyjską zamieszkuje ponad 100 

narodów trzeba skonstatować, że byłby to dla Moskwy niebezpieczny precedens. 


Статья касается истории азербайджано-армянского конфликта о Нагорный 

Карабах и его места во внешней политике России после 1991 года. Истоки 

конфликта связанные с войнами Российской Империи и Персии в xix 

столетии, когда в результате российских завоеваний, регион Нагорного 

Карабаха (населенный преимущественно Армянами) был присоединен 

³⁶ S. Kardaś, Spór wokół Górskiego Karabachu. Wybrane aspekty zagadnienia, [w:] Region Kaukazu 

w stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Lublin 2008, s. 179. Cała 

analiza konfliktu Szymona Kardasia jest interesująca — przede wszystkim poprzez omówienie 

miejsca organizacji międzynarodowych w procesie mediacyjnym.


к северному Азербайджану. Политические соображения склонили власти 

СССР до остовления этого района в границах коммунистической республики 

Азербайджан. 

Вместе с ослабеванием СССР интенсифицировали народноосвободительные 

настроения среди карабахского населения-первоначально 

требовали присоединения к Армении, позже независимости. После периода 

местных борьбов, на этническом фоне (1988–1991) началась нормальная 

армяно-азербайджанская война, (1991–1994) выигранная армянами 

и оконченная перемирием в Бишкеке при медиации Российской Федераци. 

От 1991 года существует Нагорно-Карабахская Республика, непризнанная 

никаким государством. 

В оптике Российской Федерации важным являеться существование 

конфликта в пространстве ближнего зарубежья в качестве инструмента 

влияния на стороны спора. Кроме того Южный Кавказ это стратегическое 

место из-за транзита нефти и природного газа и потенциальной активизации 

групп исламских радикалов. Стираются тут интересы России, Турции 

и Ирана. 

Zbigniew Rokita — student rosjoznawstwa i prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. 

Zainteresowany współczesną polityką i historią najnowszą obszaru postradzieckiego. 

Autor kilku publikacji i artykułów dot. problemów postradzieckich (m.in. 

„Konflikt w Górskim Karabachu”, „Stosunki ukraińsko-rosyjskie po 1991 roku”, 

„Porozumienie czy nieporozumienie — rzecz o stosunkach armeńsko-tureckich”). 

Prowadzi cykliczne badania terenowe na Kaukazie Południowym. 

Kontakt: zbigniewrokita@gmail.com

Media

Monika Kornacka 

Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące 

w radzieckich mediach drukowanych w latach 1986–1991 

Związek Radziecki w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych przeżywał kryzys, zarówno 

ekonomiczny jak i polityczny. Kraj nawiedzały widma narastających problemów 

gospodarczych, toczącego się wyścigu zbrojeń z usa oraz prowadzonej wielkim 

kosztem wojny afgańskiej. Poważny problem stanowiła również wszechobecna 

korupcja obecna zdawałoby się na każdym szczeblu władzy w zsrr. Dopiero wybór 

na sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku 

Radzieckiego (kc kpzr) Michaiła Gorbaczowa stworzył możliwość do wprowadzenia 

niezbędnych zmian. Gorbaczow, który objął władzę 11 marca 1985 roku zdawał 

sobie sprawę, że nie da się już kontynuować polityki w starym, preferowanym przez 

Breżniewa kształcie. Zasadniczym, choć pośrednim czynnikiem, który wyniósł 

Gorbaczowa na stanowisko przywódcy Związku Radzieckiego, był program Obrony 

Strategicznej — potocznie nazywany programem „Gwiezdnych Wojen” prezydenta 

usa Ronalda Reagana. Program ten uzmysłowił, co bardziej świadomym 

ludziom w sowieckim kierownictwie, że Związku Radzieckiego nie stać już nawet 

na własną obronę i że bez postępu technicznego, zmian w gospodarce i upodmiotowienia 

społeczeństwa państwo będzie bezbronne. Gdyby nie ta świadomość, 

dominujący w dawnym zsrr kompleks wojenno-przemysłowy nigdy nie zaakceptowałby 

ani Gorbaczowa, ani jakichkolwiek reform. Inaczej mówiąc zdawano 

sobie sprawę, że trzeba dokonać niezbędnych zmian ale tylko po to by wszystko 

pozostało „po staremu”. Taki też, w istocie rzeczy był cel polityki Gorbaczowa — 

zreformować komunizm aby go ocalić. 

Prasa, radio i telewizja zajmowały w strukturze zsrr szczególną pozycję. Były 

one bardzo poręcznymi narzędziami, pełniącymi rolę „tuby głosu władzy”. Miały 

za zadanie umacniać podstawy systemu socjalistycznego w społeczeństwie. 

W tym celu władze przez lata tworzyły wielopoziomową konstrukcję, jaką stanowiły 

radzieckie środki informacji i propagandy¹ (smip). W jej skład w połowie lat 

osiemdziesiątych wchodziło ponad 7,5 tys. gazet różnych szczebli oraz około 2,5 

¹ Ros. Sriedstwa massowoj informacji i propagandy — był to rozbudowany system składający się 

z wielu poziomów złożonych z prasy, radia i telewizji, którego naczelnym zadaniem było przekazywanie 

i objaśnianie obywatelom woli rządzącej partii i jej organów.

156 Monika Kornacka 

tys. czasopism i 114 instytucji wydawniczych. Ponadto 9 programów radiowych 

o ogólnokrajowym zasięgu oraz 162 ośrodki lokalne i regionalne a także telewizja, 

która swoim zasięgiem obejmowała ponad 95 proc. ludności zsrr². Media elektroniczne 

stanowiły swoisty bastion organów władzy partyjno-państwowej i jako 

takie brały najmniejszy udział w okresie przemian drugiej połowy lat osiemdziesiątych. 

To media drukowane przeszły największe przeobrażenia w czasie trwania 

pierestrojki³. 

Przed 1985 rokiem prasa radziecka mimo ogromnych nakładów (np. „Trud” 

pismo radzieckich związków zawodowych w 1985 roku miał 16690 tys. a „Prawda” 

centralny organ prasowy kpzr — 10 450 tys. nakładu jednorazowego⁴) nie 

miała realnego wpływu na społeczeństwo, które nie darzyło jej zaufaniem. Jest to 

oczywiste, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę, iż smip charakteryzowały m.in.: 

– Absolutna władza i kontrola nad mediami sprawowana przez partyjnopaństwowe 

organy rządu oraz podległe im instytucje cenzury; 

– Znacząca przewaga funkcji propagandowo-agitacyjnej nad innymi funkcjami 

sprawowanymi przez środki masowego przekazu (np. funkcją informacyjną); 

– Scentralizowana struktura zarządzania mediami oparta na wieloszczeblowej 

konstrukcji systemu środków przekazu: centralnych, republikańskich 

(krajowych Rosyjskiej sfrr), obwodowych oraz miejskich, rejonowych 

i zakładowych⁵. 

Początkowo nic nie zapowiadało jakichkolwiek bardziej drastycznych przeobrażeń. 

Gorbaczow, choć zdawał sobie sprawę z tego, ze zmiany w Związku Radzieckim 

są konieczne, najwyraźniej nie umiał określić ich kierunku. Pierwszym 

etapem polityki Gorbaczowa było uskorienje (ros. przyspieszenie). Jak wspomina 

Wojciech Jaruzelski w swej rozmowie z Gorbaczowem w kwietniu 1985 roku: 

„o głasnosti (jawności) ani o pierestrojce (przebudowie) nie było wtedy mowy. Jego 

pierwszym hasłem było uskorienje (przyspieszenie). A więc przyspieszenie budowy 

socjalizmu. Pierestrojka pojawiła się dopiero później. Po latach go zapytałem, jak 

ocenia wagę tych trzech swoich haseł: uskorienje-pierestrojka-głasnost’. Powie- 

² R. Owsepjan, Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj period (seredina 

80.–90-e gody), Moskwa 1996, s. 7–8, za: J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów 

przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, s. 24. 

³ Pierestrojka to potoczne określenie procesu przekształceń systemu zsrr w latach 1985 — 1991. 

Początkowo pierestrojka wraz z hasłami głasnosti (ros. jawności) i uskorienja (ros. przyspieszenia) 

stanowiły symbol nowego kursu politycznego kpzr. Jej istotą była modernizacja gospodarki, 

częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich, w tym ograniczenie cenzury 

i liberalizacja polityki kulturalnej oraz ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. 

⁴ J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, 

s. 22. 

⁵ Ibidem.

Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych… 157 

dział, że najważniejsza okazała się głasnost’ […] Bo ona obdzierała władzę z mitu 

wszechmocy i nieomylności”⁶. 

Za sprawą tego właśnie sloganu oblicze Związku Radzieckiego zaczęło się zmieniać 

— jednak nie od razu. Charakterystyczną dla pierwszego okresu po wprowadzeniu 

w życie haseł pierestrojki (1985–1987) była duża ostrożność z jaką prasa 

oraz inne media podchodziły do zyskanych swobód. Zapewne wpływ na to 

miał specyficzny rodzaj mentalności, który wytworzył się wśród dziennikarzy 

po długim okresie ideologicznego nacisku. Jej najbardziej widocznym przejawem 

było powszechne wśród publicystów zjawisko autocenzury. Zatem praktycznie 

to władze musiały stymulować proces wiodący do wolności słowa. Jedną z głównych 

postaci odpowiedzialnych za rozwój pierestrojki był jej duchowy ojciec — 

Aleksander N. Jakowlew — nowy sekretarz kc kpzr ds. ideologii odpowiedzialny 

za działalność środków masowej informacji. W latach 1986–1987 za jego sprawą 

wprowadzono postanowienia ograniczające wszechobecną cenzurę tzw. Gławlita⁷ 

a do połowy 1987 roku dodatkowo uchylono zakaz rozpowszechniania informacji 

o ponad 4 tys. tytułów literatury rosyjskiej i radzieckiej. Szczytem tej artystyczno-literackiej 

odwilży było wycofanie zakazu publikacji dzieł przedstawicieli tzw. 

emigracji trzeciej fali, czyli pisarzy, którzy byli zmuszeni opuścić zsrr w latach 

siedemdziesiątych (byli to m.in. Aleksander Sołżenicyn oraz Josif Brodski). 

Wkrótce głasnost’ zagościła na łamach wielu gazet i czasopism. Wykształciła 

się wtedy obok prasy zachowawczej tzw. „prasa propierestrojkowa”, do której zalicza 

się m.in. ”Nowyj Mir”, „Moskwa”, „Niewa”, „Oktiabr”⁸ a przede wszystkim 

ilustrowany tygodnik społeczno — kulturalny „Ogoniok” oraz dwie cotygodniowe 

gazety — „Argumenty i Fakty” („A i F”) i ”Moskowskije Nowosti”. Były one mocno 

zaangażowane w proces przemian, a dzięki kilkumilionowym nakładom docierały 

do dużej rzeszy odbiorców. Zyskały sobie miano najbardziej radykalnych organów 

prasowych przemian. 

„Argumenty i Fakty” były dotychczas pismem Ogólnozwiązkowego Towarzystwa 

„Wiedza” o charakterze poradnika agitatora. „Moskowskije Nowosti” 

z kolei były zachowawczą gazetą ukazującą się w kilku europejskich językach 

przeznaczoną głównie dla cudzoziemców przebywających na terytorium zsrr. 

Zachodzące w prasie przemiany dokonały się m.in. za sprawą nowych ekip kierowniczych 

— od redaktorów naczelnych począwszy a na kierownikach niższego 

szczebla skończywszy. 

W tym okresie nakłady gazet wzrosły kilkakrotnie, co i tak nie zaspokajało 

istniejącego popytu. Na początku 1990 roku nakład „Argumentów i Faktów” przekroczył 

33,335 mln. egzemplarzy (co zapewniło gazecie pierwsze miejsce na liście 

⁶ J. Żakowski, Generał Wojciech Jaruzelski mówi o przełomie 1989 r., http://www.polityka.pl/ 

kraj/282082,1,general--wojciech-jaruzelski--mowi-o-przelomie-1989-r.read, 28.03.2010. 

⁷ Główny Zarząd ds. Literatury i Wydawnictw, utworzony w 1922 roku w celu zjednoczenia 

wszystkich rodzajów cenzury utworów drukowanych. 

⁸ Były to tzw. grube czasopisma, pisma społeczno-literacko-artystyczne.


wysokonakładowych periodyków świata w Księdze Rekordów Guinnessa) a zaledwie 

pięć lat wcześniej był około jedenastokrotnie niższy⁹. Zanotowano także 

znaczne ożywienie czytelników — redakcje były dosłownie zasypane listami od 

nich. W trzech pierwszych miesiącach roku 1987 redakcja czasopisma „Kommunist” 

dostała tyle listów co w całym roku 1984¹⁰. Niemal każdy publikowany tekst 

budził społeczne dyskusje. Początkowo dotyczyły one historycznych rozliczeń epoki 

stalinowskiej, bo takie materiały publikowano. Na łamach prasy rehabilitowano 

nie tylko pojedyncze jednostki, ofiary stalinowskiej represji, ale i kierunki myślenia 

uprzednio określane jako „kontrrewolucyjne”. Pod koniec lat osiemdziesiątych 

media (głównie prasa) nie kończąc rozrachunków z epoką stalinizmu, zaczęły jednocześnie 

poruszać bardziej kontrowersyjne tematy. Zajęto się mianowicie problemami 

życia radzieckiego państwa m.in. prostytucją, alkoholizmem, przestępczością 

zorganizowaną, narkomanią, problemami ekologicznymi a także budzącą 

liczne kontrowersje wojną z Afganistanem. Innymi słowy tymi wszystkimi niewygodnymi 

obszarami życia codziennego, które władze zsrr dotychczas publicznie 

ignorowały. Niepostrzeżenie ogólnonarodowe dyskusje zaczęły dotyczyć spraw 

teraźniejszych a także przyszłych losów zsrr. Niektóre gazety uruchomiły telefony 

informacyjne (np. „Wieczernij Leningrad”), pod którymi dyżurowali dziennikarze. 

Wysokonakładowe gazety (m.in. „Trud”, „Prawda”) w latach 1987–1988 wprowadziły 

na swe łamy po kilkanaście charakterystycznych rubryk, w których publikowano 

materiały nadesłane przez odbiorców. Można zaryzykować stwierdzenie, 

że te pierwsze lata przemian były złotym okresem dziennikarstwa radzieckiego. 

A wszystko to za sprawą ożywionych społecznych dyskusji i sporów. Głasnost’ 

znajdowała swój najpełniejszy wyraz w sferze bogatej ilościowo i jakościowo publicystyki 

głównie o tematyce historyczno-rozliczeniowej oraz gospodarczej. 

Charakterystycznym dla tamtego okresu zjawiskiem było ukazywanie się dużej 

ilości prasy podziemnej. Wprawdzie niezwykła aktywność istniejących już legalnych 

mediów drukowanych przyczyniła się do tego, że nie powstawało już wiele 

nowych tytułów, ale za to prasa podziemna przeżywała złoty okres swej działalności. 

Były to zazwyczaj gazetki małego formatu o objętości 2 do 4 stron kolportowane 

siłami aktywistów — ochotników, niektóre tytuły osiągały nakład nawet 

do 700 egzemplarzy¹¹. Przyczyniła się ona do pokonania psychologicznej bariery 

i zakorzenionych nawyków autocenzury prasy legalnie ukazującej się; w początkowym 

okresie pierestrojki stanowiąc obok władzy swoisty stymulator zachodzących 

przemian. Najbardziej chyba znanymi pismami podziemnym były ”Głasnost”, 

„Merkurij”, ale również: „Ekspress-Chronika” oraz „Dien za Dniom”. Ogółem na 

początku 1988 roku na terenie zsrr ukazywały się 64 czasopisma podziemne¹², 

⁹ J. Adamowski, Rosyjskie…, s. 38. 

¹⁰ Ibidem, s. 27. 

¹¹ R. Owsepjan: Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj period (seredina 

80.–90-e gody), Moskwa 1996, s. 15, za: J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 33. 

¹² J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 33.


głównie w Leningradzie, Moskwie, w okręgu uralskim oraz na terenie bałtyckich 

republik. Klimat dla tej prasy był z jednej strony sprzyjający ponieważ nie podlegały 

tak drastycznym prześladowaniom jak w latach siedemdziesiątych, ale z drugiej 

strony wraz z pierestrojką i rosnącą wolnością słowa tytuły traciły rację bytu. 

Pod koniec 1989 roku wyraźnie widoczne już było istnienie dwóch obozów 

w strukturach władzy: z jednej strony konserwatywna opozycja wobec kierunku 

przemian zsrr (z flankami narodowo — patriotyczną oraz ortodoksyjno komunistyczną), 

a z drugiej skrzydło radykałów. Narodowcy głosili hasła rosyjskiej odrębności, 

której miała zagrażać postępująca westernizacja. Ich nieoficjalnymi organami 

prasowymi były m.in. takie czasopisma jak: „Moskwa”, „Nasz Sowriemiennik”, 

„Mołodaja Gwardia” oraz cotygodniowa gazeta społeczno-literacka „Litieraturnaja 

Rossija”. Zaś gazeta „Sowiestkaja Rossija” oraz dziennik „Prawda” stanowiły 

zaplecze prasowe dla komunistycznych ortodoksów. Jednak to publikacje prasy 

związanej ze skrzydłem radykałów najbardziej niepokoiły Gorbaczowa. 

Władze starały się odzyskać kontrolę nad niezależną już w dużej mierze prasą, 

w wyniku czego dochodziło do licznych sporów. Pierwszym poważnym konfliktem 

była walka o przejęcie gazety związku zawodowego pracowników oświaty 

oraz resortów edukacyjnych „Uczytielskoj Gaziety”. Pod koniec 1988 roku redaktor 

naczelny gazety po uprzednim jej zreformowaniu (zarówno pod względem treści 

jak i formy), w celu uwolnienia się spod kurateli dysponentów politycznych, złożył 

propozycje przejęcia tytułu przez Komitet Centralny partii, licząc że tym sposobem 

zyska większa swobodę działania. Jego prośba została rozpatrzona pozytywnie, 

lecz on sam niedługo potem został zdymisjonowany a gazeta spacyfikowana. 

Niepowodzeniem okazał się także trwający 47 dni pierwszy strajk dziennikarzy 

w zsrr. Został on zorganizowany przez redakcję rejonowej gazety „Znamia Kommunizma” 

z Nogińska, po tym jak odwołano jej naczelnego redaktora. Dokonano 

tego w odwecie za złamanie na łamach pisma zakazu publikacji wystąpienia 

deputowanego ludowego, jednego z aktywnych liderów demokratycznego Jurija 

Afanazjewa. Sprawa strajku dziennikarzy znalazła swój finał przed trybunałem, 

kiedy to Sąd Najwyższy zsrr podjął decyzję o podtrzymaniu wyroku sądu niższej 

instancji o pozaprawnym charakterze protestu. 

Szczytowym okresem walki prasy o wyzwolenie się spod kurateli władzy był 

rok 1989, kiedy to walkę podjęły liczne prestiżowe pisma centralne m.in. miesięcznik 

„Oktibar”, cotygodniowa „Litieraturnaja Gazeta” a przede wszystkim 

— „Argumenty i Fakty”. Zwłaszcza kampania tej ostatniej była niezwykle spektakularna 

i przyczyniła się do złamania niepodzielności kontroli władzy nad prasą 

oraz stworzyła precedens odrzucenia dyktatu partyjnych organów przez pismo. 

Konflikt zaczął się, gdy 13 października 1989 roku „A i F” opublikowały listę 37 

najbardziej popularnych deputowanych ludowych zsrr, ale z pominięciem na niej 

nazwiska Gorbaczowa. Wywołało to bezzwłoczną reakcję władz — już 15 października 

redaktor naczelny, Starkow został wezwany do gmachu kc, gdzie został


zdymisjonowany. „A i F” zdecydowało się złamać niepisany zakaz milczenia i reakcji 

na działania władz w wyniku czego w numerze z 17 października ukazał się 

szczegółowy artykuł opisujący cały konflikt. Redakcja zdecydowanie stanęła po 

stronie swojego naczelnego, mianując go przedstawicielem związkowym, co niejako 

automatycznie chroniło przed utratą pracy. Kampania obrony niezależności 

pisma i wolności słowa objęła swym zasięgiem niemal cały Związek Radziecki 

i zakończyła się pozostawieniem Starkowa na jego stanowisku¹³. Było to pierwsze 

tak wyraźne zwycięstwo mediów nad władzą. 

Z każdym dniem bardziej widoczny stawał się rozłam miedzy słabnącą, 

ale wciąż dzierżącą władzę partią, a coraz bardziej niezależnymi mediami, które 

wycofywały się z udzielania poparcia niedawnym reformatorom. Ci ostatni coraz 

bardziej desperacko próbowali zachować istniejący stan rzeczy i powstrzymać zachodzące 

przemiany. 

Specyficznym stymulatorem przeobrażeń w zakresie rynku prasowego w okresie 

późnego zsrr była opublikowana 21 lipca 1990 r. na łamach gazety „Izwiestija” 

ustawa „Prawo o prasie oraz innych środkach masowej informacji w zsrr”. Była 

to, zdaje się, najbardziej wyczekiwana ustawa w historii zsrr. 

Pierwsza jej oficjalna wersja pojawiła się na przełomie lat 1986–1987. Był to projekt 

partyjno-państwowy, który nie wnosił w zasadzie nic nowego i opierał się 

głównie na górnolotnych hasłach. Alternatywą dla niego był stworzony przez 

3 prawników ze środowiska demokratycznego obywatelski projekt z 1988 roku, 

jak na tamte czasy niezwykle postępowy i nowatorski. Przewidywał m.in. zakaz 

cenzurowania mediów, przyznanie obywatelom prawa do zakładania środków masowego 

przekazu, zapewnienie redakcjom ekonomicznej i kadrowej niezależności 

oraz ochronę źródeł informacji¹⁴. Gławlit starał się nie dopuścić do publikacji projektu 

ustawy. Do jego upublicznienia doszło dopiero poza Moskwą, a dokładnie 

w cieszących się większą swobodą republikach nadbałtyckich. Po wydrukowaniu 

ich w lokalnych gazetach mógł się już bez przeszkód ukazać na łamach radzieckiej 

prasy, bowiem dla przedruków nie była wymagana zgoda Gławlita. Projekt ów 

prędko stał się bardzo popularny wśród czytelników i niebawem jako istotnego 

faktu społeczno-politycznego nie można było go już ignorować. Ustawa weszła 

w życie z dniem 1 sierpnia 1990 roku, po licznych perypetiach i próbach jej zmian. 

Dotyczyły one m.in. pozbawienia obywateli prawa do zakładania gazet, czasopism, 

stacji radiowych i telewizyjnych oraz zapewnienia wydawcom i założycielom 

uprawnień do głębokich ingerencji w prace redakcji. Ustawa dała początek wielu 

procesom sądowym wytaczanym przez gazety i czasopisma ich uprzednim dysponentom 

politycznym oraz gwałtownemu wzrostowi rejestracji nowych pism. 

Tym samym pluralizm społeczno-polityczny mass mediów stał się faktem. Swoje 

gazety i czasopisma zakładały m.in. organy partii (demokratycznych, republi- 

¹³ Ibidem, s. 37. 

¹⁴ Ibidem, s. 54.


kańskich, chadecy, liberałowie, monarchiści), stowarzyszenia i organizacje, a także 

Rosyjska Cerkiew Prawosławna. Wzmiankowana ustawa oraz usunięcie w marcu 

1990 roku art. 6 Konstytucji mówiącego o kierowniczej roli partii kpzr w państwie, 

stanowiły podstawowe bodźce do kształtowania się pluralizmu politycznego środków 

masowego przekazu. 

Janusz Adamowski stwierdza: „W marcu 1991 roku w zsrr zarejestrowano ogółem 

blisko 1800 tytułów tzw. szczebla centralnego (o ogólnokrajowym zasięgu), 

z których połowa pojawiła się na rynku po raz pierwszy. Co prawda aż 803 z nich 

stanowiło jeszcze własność instytucji państwowych, ale 233 należało do zespołów 

redakcyjnych oraz odrębnych wydawnictw prasowych, 291 — do organizacji religijnych 

a 241 były własnością osób fizycznych. Pozostałe należały do towarzystw 

akcyjnych oraz różnorakich spółek i spółdzielni prowadzących działalność gospodarczą”¹⁵. 

Bodźcem do podjęcia radykalnych działań przez partyjnych konserwatystów 

okazał się opublikowany przez pełniącego obowiązki prezydenta rsfrr¹⁶ Borysa 

Jelcyna dekret o zakazie działalności ogniw partyjnych kpzr w państwowych instytucjach, 

urzędach i przedsiębiorstwach Federacji Rosyjskiej¹⁷. Niedługo później 

(w sierpniu 1991), mianowani wcześniej przez Gorbaczowa na najwyższe stanowiska 

państwowe partyjni konserwatyści, w tym m.in. wiceprezydent zsrr Gienadij 

Janajew i premier Walentin Pawłow, korzystając z pobytu Gorbaczowa na Krymie 

spróbowali przejąć władzę i przywrócić stare porządki. Adamowski konkluduje: 

„Była to chwila próby zwłaszcza dla demokratycznych gazet i czasopism. Jedno 

z pierwszych postanowień puczystów dotyczyło bowiem zamknięcia wszystkich 

centralnych i moskiewskich tytułów prasowych (wyjątek stanowiło 6 gazet kpzr 

oraz dzienniki „Izwiestija”, „Trud” i ”Krasnaja Zwiezda”). Zakaz publikacji został 

jednak złamany m.in. przez redakcję „Niezawisimoj Gaziety”, której kolejny numer 

ukazał się w Paryżu, oraz 11 zawieszonych gazet, które zarejestrowały wspólnie 

pismo pod nazwą „Obszczaja Gazieta”¹⁸. 

Pucz był źle przygotowany, co w znacznym stopniu przyczyniło się do jego niepowodzenia. 

Jego przywódcy zostali wtrąceni do więzienia (z którego zresztą 

dość szybko wyszli), zaś Gorbaczow, którego puczyści przez trzy dni przetrzymywali 

w jego domu na Krymie, wrócił do Moskwy i objął z powrotem urząd 

Prezydenta zsrr. 

¹⁵ J. Adamowski, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji, [w:] Transformacja 

systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, red. B. Dobek- 

Ostrowska, Wrocław 2002, s. 38. 

¹⁶ Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka — największa powierzchniowo i ludnościowo 

z 15 republik dawnego Związku Radzieckiego. 

¹⁷ Opublikowany 20 lipca 1991 roku. 

¹⁸ J. Adamowski, Transformacja rosyjskich…, s. 39.


Po upadku puczu Jelcyn, cieszący się ogromnym poparciem społecznym opublikował 

kolejny dekret — „O środkach masowej informacji rfsrr”¹⁹, w którym to dokumencie 

mass media zostały ukazane jako istotny czynnik życia społecznego 

Rosji. Prawnym gwarantem dokonujących się przemian stał się natomiast kolejny 

jelcynowski dokument „O sposobach zapewnienia wolności”. Za jego sprawą gazety 

i czasopisma mogły zostać przejęte przez różnorakie podmioty m.in. przez 

zespoły dziennikarskie, terenowe organy władzy przedstawicielskiej, organizacje 

społeczne itp. 

Dla prasy, uwolnionej spod politycznej kurateli, powinien nastąpić czas rozkwitu, 

którego znakami miały być rosnące nakłady a także wysoki poziom zaufania 

społecznego. Jednakże koniec roku 1991 przyniósł znaczny spadek prenumeraty, 

na co miał wpływ znużenie czytelników oraz rosnąca niewiara w możliwości 

nadmiernie upolitycznionej, ich zdaniem prasy. Jednocześnie na rynku zaczęły 

pojawiać się nowe tytuły o szerokiej rozpiętości tematycznej — od poradników 

domowych, przez sensacyjne magazyny ilustrowane, pisma z krzyżówkami aż po 

czasopisma pornograficzne. Nie przedstawiały one większych ambicji intelektualnych 

a co ważniejsze — były niemal całkowicie apolityczne. Ich poczytność rosła 

systematycznie. Kończył się tym samym czas bezwzględnej supremacji prasy 

społeczno-politycznej. Wraz z nim odchodziła w niepamięć rola mediów masowych 

w życiu społecznym kraju, a także sam Związek Radziecki, zlikwidowany 

w grudniu 1991 roku. 


Половина восьмидесятых лет двадцатого века не была благоприятным 

периодом для Советского Союза-страна переживала глубокий кризис так 

экономический как и политический. Все отдавали себе отчёт, что в целях 

уцеления коммунизма надо его реформировать. Однако только выбор 

на Генерального секретаря Центрального Комитета Коммунистической 

партии Советского Союза (ЦК КПСС) Михаила Горбачева создал возможность 

реформации. 

Первым этапом политики Горбачева было ускоренье. Только позже 

появилась перестройка и гласност. Во время этих перерождений печатанные 

медиа прошли наиболее большую трансформацию и это именно благодаря 

гласности. С едва удобных орудий власти, (имеющих цель укрепляния 

социалистической системы в обществе) стали суверенными современными 

массовыми медиами. Тогда возникла рядом с консервативной печати наз. 

„печать проперестройкова „. В этот период, тираж газет возросл несколько 

разов, но это все не удовлетворяло существующего спроса. 

¹⁹ Opublikowany 21 sierpnia 1991 roku.


Отличительным явлением было также общественное оживление и 

дискуссии читателей в прессе. Вскоре власти потеряли контроль над, 

в значительной мере независимую, печатью. В результате чего имели 

место многочисленные споры вокруг этой линии. Важным стимулятором 

преобразования в сфере газетного рынка в период позднего СССР был закон 

„О печати и других средствах массовой информации в СССР”. Вместе со 

статьей 6 Конституции, которая была удаленная в марте 1990 г., говорящей о 

руководящей роли партии КПСС ,были основой к формованию политического 

плюрализма средств массовой информации. 

Monika Kornacka — magister politologii. Studentka i roku studiów magisterskich 

uzupełniających na kierunku socjologia (specjalność komunikacja społeczna) na 

Uniwersytecie Śląskim. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół komunikacji 

interpersonalnej a także kulturowej roli kobiet w społeczeństwie i kultury 

japońskiej. Jest członkinią Międzywydziałowego Stowarzyszenia Dziennikarzy 

„Mosty”, gdzie pełni funkcję sekretarza oraz Koła Naukowego Politologów uś. 

Kontakt: kornacka_monika@wp.pl


Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej 

— wybrane aspekty 

Powstawanie i rozwój massmediów, w większości państw europejskich jest procesem 

rozciągniętym w czasie. W Rosji rozkwit środków masowego przekazu związany 

był z wydarzeniami historycznymi, dlatego współcześnie w większości mamy 

do czynienia z mediami, które powstały po 1917 r. albo po 1991 r. Kształtowanie 

się nowego systemu medialnego było konsekwencją przemian politycznych, społecznych 

i gospodarczych, które miały miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych 

i dziewięćdziesiątych. W konsekwencji zmiany ustroju politycznego uległ destrukcji 

komunistyczny system środków masowego przekazu wraz z „informacyjną 

przestrzenią” przez nie obsługiwaną¹. W zamian pojawił się nowy ład medialny, 

bazujący jednak w większości na dawnych instytucjach i zwyczajach. 

Współczesny system medialny Rosji jest w dużej mierze spuścizną byłego ustroju 

politycznego panującego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W czasach 

radzieckich tradycja korzystania z mediów była bogata. Praktycznie każde gospodarstwo 

domowe w zsrr w okresie od 1970 r. do 1990 r. subskrybowało kilka 

tytułów czołowych gazet centralnych², co najmniej jedną gazetę lokalną i kilka czasopism. 

Prenumeraty tych tytułów były małe, podczas gdy ich nakład bardzo wysoki. 

Taka sytuacja była konsekwencją radzieckiego systemu finansowania mediów, 

w którym idea rentowności środków masowego przekazu nie odgrywała znaczącej 

roli. Okres pierestroiki Gorbaczowa był czasem przyjaznym dla mediów. Uzyskały 

one prawną swobodę wypowiedzi, co miało pomniejszać narastającą frustrację 

środowiska dziennikarzy. Jednocześnie jednak system dotacji państwowych, który 

istniał w okresie komunizmu, został wycofany pozostawiając mediom wolne pole do 

walki o przetrwanie. Media drukowane były pierwszymi ofiarami komercjalizacji. 

Liczne gazety i czasopisma, w szczególności te, które pojawiły się na krótko przed 

zmianą systemową, nie wytrzymały konkurencji. Ogromne zadłużenie środków masowego 

przekazu stało się częścią nowej rzeczywistości prasy post-komunistycznej. 

¹ J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, 

s. 51. 

² Dominującymi gazetami centralnymi w tamtym okresie była: „Prawda”, „Izwiestia”, „Trud”, „Sovetskaya 

Rossiya” itp.

166 Magdalena Marzec 

Sytuacja ta zmieniła się w połowie lat dziewięćdziesiątych, gdy pojawili się nowi 

rosyjscy biznesmeni, podkreślający swój status i zasobność portfeli. Następstwem 

zmian społecznych były przekształcenia na rynku czasopism. Zaczęły ukazywać 

się magazyny mody i rozrywki o wysokiej jakości druku, będące nośnikami reklam 

produktów luksusowych. Oprócz zmian ekonomicznych i społecznych, na media 

wpływały także przeobrażenia polityczne. Wybory prezydenckie z 1996 roku zwróciły 

uwagę rosyjskich przedsiębiorców na nową, polityczną rolę środków masowego 

przekazu. Mimo, że główna walka ekonomiczna rozgorzała o panowanie nad kanałami 

telewizyjnymi, to gazety i czasopisma również zmieniły swój kapitał. W drugiej 

połowie lat dziewięćdziesiątych większość massmediów miała nowych właścicieli, 

którzy oczekiwali lojalności dziennikarzy w zamian za wsparcie finansowe ich działalności. 

Tak zwana „rosyjska wojna medialna” osiągnęła swój szczyt w 1999 roku. 

Z czasem dawna tendencyjność informowania i poplecznictwo partyjne rosyjskiej 

prasy zostały zastąpione dążeniem do osiągnięcia wyników ekonomicznych³. 

Współczesny rosyjski system medialny nie różni się w swych założeniach od 

tych zachodnich. Wyjątkiem jest tutaj występująca jawna lub ukryta kontrola państwa 

i ekonomiczny nacisk ze strony oligarchów oraz władz centralnych i lokalnych⁴. 

Zarówno telewizja, jak i radio mające swoją genealogię w starym systemie 

politycznym, przeszły głęboką transformację. Jednak specyfika systemu politycznego 

Rosji sprawia, iż pomimo pewnych przemian są one nadal silnie uzależnione 

od państwa. Inaczej jest w przypadku prasy, gdyż gazety z reguły zmieniły swoje 

linie programowe⁵. Media drukowane nie mają jednakże tak dużego wpływu 

na opinię publiczną, gdyż społeczeństwo rosyjskie rzadko korzysta z tego źródła 

informacji uważając je za zbyt wolne i nadto drogie. To telewizja jest najpopularniejszym 

medium w Rosji. Duża dostępność i łatwość odbioru treści przyczynia 

się do jej powodzenia wśród publiczności. Oprócz funkcji informacyjnych spełnia 

ona także rolę rozrywkową. Prywatne stacje przyciągają widzów popularnymi serialami 

zagranicznymi, ale także produkcjami rodzimymi. Państwowe skupiają się 

głównie na funkcji informacyjnej. 

Prawne unormowania rosyjskiego systemu medialnego 

Każdy system medialny opiera się na unormowaniach prawnych. W okresie przedradzieckim 

pewnymi substytutami prawa prasowego były ustawy o cenzurze 

(z 1804, 1826 i 1828 roku), tymczasowe zasady cenzurowania (z 1865 i 1882 roku), 

aktualne zasady dotyczące wydawnictw periodycznych (z 1905 roku) i tymczaso- 

³ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. 

⁴ M. Irmer, Russian Media System, Ilmenau 2006, s. 2, http://www.tu-ilmenau.de/fakmn/uploads/ 

media/Russia_report_I.pdf. Za: http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. 

⁵ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 219.

Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 167 

we stanowisko w sprawie cenzury wojennej z 1914 roku⁶. W czasach zsrr władze 

państwowe nie przywiązywały nadto uwagi do ustawodawstwa medialnego. Dopiero 

w 1990 r. uchwalono Ustawę o prasie i innych środkach masowej informacji, 

która przewidywała swobodę zakładania gazet, czasopism oraz stacji radiowych 

i telewizyjnych przez partie polityczne, organizacje społeczne i osoby fizyczne⁷. 

Według ustawy, prawo wstrzymania publikowania tytułu miał jedynie organ założycielski 

i niezawisły sąd, co stanowiło ważną gwarancję funkcjonowania mediów 

rosyjskich. Ustawa o prasie i innych środkach masowej informacji obowiązywała 

tylko półtora roku. W związku ze zmianą systemową uchwalono w 1991 r. Ustawę 

Federacji Rosyjskiej o środkach masowej informacji⁸. Była ona rezultatem nowej 

sytuacji społeczno-politycznej w Rosji i Europie Środkowo-Wschodniej. Odzwierciedlała 

także potrzebę kompromisu pomiędzy władzą a massmediami. Ustawa 

stanowiła gwarancję wolności wypowiedzi, informacji i swobody myśli. Od momentu 

jej uchwalenia zapewniono dziennikarzom prawo do ochrony i niezależności. 

Akt dotyczący środków masowej informacji poruszał także zagadnienia prawa 

dostępu do informacji a w art. 3 zabraniał cenzury prewencyjnej⁹, powszechnej 

w czasach poprzedniego systemu. Ustawa z 1991 r. opisywała także ścieżkę rejestracyjną 

dla środków masowej informacji. Sposób rejestracji nowych mediów od 

tej pory uzależniony był od ich zasięgu. Gdy telewizja, radio lub prasa obejmowały 

nim większą część Federacji Rosyjskiej lub kilka jej członów a także wykraczały 

poza granicę kraju, to rejestracja drukowanych periodycznych tytułów miała miejsce 

w Państwowym Komitecie ds. Prasy, a mediów elektronicznych w siedzibie 

Federalnej Służby ds. Radiofonii i Telewizji. Jeśli medium obejmowało jedynie jeden 

z regionów Rosji to jego rejestracja odbywała się w lokalnym lub regionalnym 

państwowym komitecie ds. prasy lub radiofonii i telewizji (art. 8 i nast.). 

Ustawa Federacji Rosyjskiej o środkach masowej informacji miała stanowić 

gwarancję równowagi i obiektywizmu rosyjskich mediów. Jednakże stan ten nie 

trwał długo. Już w 1995 r. w wyniku zmiany prawa ograniczono wolność prezentowania 

różnorodnych opinii i poglądów partii politycznych, szczególnie tych nie 

będących u władzy¹⁰. Rosnąca w siłę władza polityczna pragnęła znów zawładnąć 

środkami masowego przekazu i wykorzystać je do swoich, propagandowych celów. 

Należy podkreślić, iż podstawowym aktem prawnym regulującym wszystkie 

sfery funkcjonowania państwa, w tym działanie massmediów jest Konstytucja Federacji 

Rosyjskiej przyjęta w ogólnokrajowym referendum 12 grudnia 1993 r. Usta- 

⁶ A. Bochanow, Burżuaznaja priessa Rossiji i krupnyj kapitał (koniec xix w. — 1914 g.), Moskwa 

1984, s. 34. 

⁷ Jednymi z warunków utworzenia medium przez osobę fizyczną było skończenie 18 lat, posiadanie 

obywatelstwa radzieckiego lub prawa stałego pobytu. 

⁸ http://www.medialaw.ru/e_pages/laws/russian/massmedia_eng/massmedia_eng.html, 

2.04.2010. 

⁹ Ibidem. 

¹⁰ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010.


wa zasadnicza posiada rozbudowany rozdział drugi dotyczący praw oraz wolności 

człowieka i obywatela. Wśród kwestii w nim poruszanych obok swobód obywatelskich, 

w art.29 znajdujemy także gwarancję wolności myśli i słowa, zakaz propagandy 

i agitacji rozpalającej nienawiść oraz wrogość, zmuszania do ujawniania swoich 

opinii i przekonań albo do wyrzeczenia się ich. Konstytucja w niniejszym artykule 

zapewnia obywatelom prawo do swobodnego poszukiwania, uzyskiwania, przekazywania, 

tworzenia i rozpowszechniania informacji w dowolny, zgodny z prawem, 

sposób. Gwarantuje także wolność środków masowego przekazu i zabrania cenzury¹¹. 

Ustawa Zasadnicza zapewnia obywatelom prawo do obrony swego życia prywatnego, 

ograniczając jednocześnie możliwości zdobywania informacji przez media. 

Art. 23 gwarantuje nienaruszalność życia prywatnego, prawo do tajemnicy osobistej, 

rodzinnej oraz do obrony swej czci i dobrego imienia. Gwarantuje również prawo do 

tajemnicy korespondencji, rozmów telefonicznych oraz informacji przekazywanych 

drogą pocztową, telegraficzną i inną. Art. 24 zabrania zbierania, przechowywania, 

wykorzystywania i rozpowszechniania informacji dotyczących życia prywatnego 

osób bez ich zgody¹². Natomiast art. 56 zakłada możliwość ograniczenia swobody 

mediów masowych w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego¹³. 

Należy zaznaczyć, że oprócz politycznych nacisków na media, także równie 

silne są ekonomiczne instrumenty wpływu. Aparat władzy w Rosji posiada spore 

możliwości dofinansowywania poszczególnych podmiotów medialnych dzięki 

dwóm aktom prawnym: Ustawie o ekonomicznym wsparciu gazet rejonowych 

z dnia 13 lipca 1995 roku i Ustawie o państwowym wsparciu mediów masowych 

i działalności wydawniczej z 18 października 1995 roku¹⁴. Na podstawie ich zapisów 

dotacje i subwencje otrzymują tytuły znajdujące się na specjalnej liście, która 

jest tworzona przez Dumę Państwową. Wielkość dopłat ma istotne znaczenie dla 

mediów, biorących udział w walce o przetrwanie na rynku. Chęć zdobycia dodatkowych 

funduszy od państwa może być przyczynkiem do zmiany polityki redakcyjnej 

i linii programowej na taką, która jest bardziej przyjazna rządowi. 

Współczesne podstawy prawne rosyjskiego systemu medialnego są niedoskonałe. 

Liczne luki prawne i ogólnikowe stwierdzenia przepisów stwarzają możliwość 

działań sprzecznych z ideą wolności mediów. Dziennikarze pozywani są do sądów 

za rzekome znieważanie władz publicznych, szczególnie szczebla lokalnego, w momencie 

gdy publikują artykuły nieprzyjazne rządzącym. Przykładem takiej sytuacji 

jest proces i więzienie dziennikarza Grigorija Pasko. Prowadził on wywiady 

i pisał setki tekstów poruszających problem wylewania odpadów radioaktywnych 

¹¹ A. G. Richter, Prawowyje osnowy żurnalistyki, Moskwa 2002, s. 18–21. 

¹² Ł. Donaj, Media w systemie politycznym Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska 1991– 

2001, red. J. Adamowski, A. Skrzypek, Warszawa 2002, s. 74. 

¹³ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 72. 

¹⁴ Ustawy te wprowadzają system dotacji państwowych i lokalnych przeznaczanych dla wydawców 

znajdujących się na specjalnej liście, w formie zwrotnych lub bezzwrotnych pożyczek bądź 

ulg podatkowych.


do morza przez rosyjską marynarkę przy współudziale Federalnej Służby Bezpieczeństwa 

(dawnego kgb)¹⁵. Za nieprzychylne władzy artykuły został skazany przez 

sąd na karę więzienia. Jednak w akcie oskarżenia podano iż przyczyną ukarania 

dziennikarza było rzekome szpiegostwo i zdrada stanu. 

Bardzo popularnym narzędziem ograniczania swobody mediów jest limitowanie 

dostępu do informacji dla dziennikarzy m.in. dzięki: odmowie udzielenia 

informacji¹⁶, niedostępności źródeł oraz istotnych ograniczeń dotyczących ich 

pozyskania¹⁷. 

Dostęp dziennikarzy do informacji został szczególnie uszczuplony w czasach 

konfliktu czeczeńskiego. Nastąpiła wyraźna kolizja między prawem mediów do 

poszukiwania i rozpowszechniania informacji, a regulacjami krajowymi dotyczącymi 

tajemnicy państwowej i terroryzmu. Dziennikarze pracujący w Czeczenii 

podlegali specjalnej akredytacji wydanej przez władze federalne. Podczas zbierania 

informacji od strony czeczeńskiej, reporterzy musieli korzystać z asysty odpowiednich 

przedstawicieli państwa. W wielu przypadkach specjalnie utworzony organ 

— Centrum Informacji Rosyjskiej w Czeczenii, był jedynym źródłem informacji dla 

dziennikarzy. Władza państwowa była szczególnie wyczulona na kontakty mediów 

z rebeliantami czeczeńskimi, blokowała także wszelkie próby przedstawiania ich 

poglądów na temat konfliktu. 

Próby przejęcia przez państwo kontroli nad mediami ujawniają się w szczególności 

podczas kryzysów politycznych i zamachów bombowych. W 2002 roku 

dramat zakładników teatru na Dubrowce w Moskwie był przyczynkiem do powstania 

planów wprowadzenia nowych ograniczeń w mediach. Prawie miesiąc po 

ataku terrorystycznym, rosyjska Duma przyjęła zmiany do ustawy o terroryzmie 

i mediach, które zabraniały mediom rozpowszechniania informacji mogących udaremnić 

prowadzenie operacji przeciw terrorystom i doprowadzić do zagrożenia 

dla życia i zdrowia ludzi. Jednakże w ostatniej chwili prezydent Władimir Putin 

zawetował te zmiany powodując, że nie weszły w życie. 

Można skonstatować, iż wolność środków masowego przekazu w Rosji, mimo 

istnienia ustawodawstwa medialnego, jest swoiście dozowana i wykorzystywana 

do celów politycznych. Manipulowanie opinią publiczną dokonywane za pomocą 

przekazów, głównie telewizyjnych, ale też prasowych, sprawia, iż obywatele tracą 

zaufanie do mediów. Konsekwencją tego jest spadek nakładów prasy i czasopism 

oraz rozwój rozrywkowej funkcji mediów. 

¹⁵ G. Pasko, Gruba skóra narodu, http://wyborcza.pl/1,86738,4565931.html, 2.04.2010. 

¹⁶ Według Troszkina 80 proc. rosyjskich dziennikarzy w czasie swojego życia zawodowego spotkało 

się z odmową udzielenia informacji, niechęcią, lub retorsją ze strony władz podczas zbierania 

materiałów dziennikarskich. J. Troszkin, Prawa priessy: pieczat i włast, „Wiestnik Moskowskowo 

Uniwersiteta”, Serija 10 — Żurnalistika nr 2, 1997, s. 12. 

¹⁷ Jest to możliwe m.in. dzięki tworzeniu różnego rodzaju ciał „filtrujących” (służby prasowe, 

rzecznicy, działy pr) czy też rozbudowanemu systemowi akredytacji dziennikarzy przy danej 

instytucji.


Rosyjska prasa 

Pomimo, iż na rynku mediów drukowanych w Federacji Rosyjskiej funkcjonuje 

wiele gazet i czasopism to większość z tych tytułów ma bardzo niski nakład 

i poziom czytelnictwa. Wzrost cen prasy, związany ze zmianą jej finansowania 

i transformacją ustrojową, przyniósł spadek ilości sprzedawanych gazet. Liczba 

prenumerat zmniejszyła się praktycznie we wszystkich segmentach rynku mediów 

drukowanych. Należy jednak podkreślić, że, dla zasady, tzw. „przeciętni Rosjanie” 

kupują gazetę co tydzień. Główną przyczyną spadku czytelnictwa jest kryzys finansowy 

i słaby rozwój gospodarczy kraju. W celu dostosowania się do nowych 

preferencji konsumpcji czytelników wiele tytułów zmieniło swoją emisję z wersji 

codziennej na tygodniową lub wprowadziło specjalny numer tygodniowy. Takie 

wydania mają duże powodzenie wśród czytelników prasy. 

Wiodące w czasach sowieckich gazety, takie jak Prawda (nakład 130.000), 

Izwiestia (234.500), Trud (1.700.000), Nowoje Wriemia¹⁸, zachowały swoją pozycję 

we współczesnej Rosji. Argumenty i Fakty 2.985.000), Komsomolskaja Prawda 

(27.000.000), Moskovsky Komsomolec (650.000) popularne w czasach pierestrojki 

nadal pozostają jednymi z najbardziej poczytnych mediów krajowych. Wiele gazet 

pojawiło się jednakże na początku lat dziewięćdziesiątych m.in. Niezawisimaja 

Gazieta (40.000), Kommersant (120.000) i Nowaja Gazieta (535.000)¹⁹. 

Odrębną kategorię stanowi tzw. prasa moskiewska, nazywana także centralną. 

Tytuły tych gazet podzielić można na niezależne od władzy państwowej (liberalno-demokratyczne, 

neutralne oraz komunistyczno-nacjonalistyczne) i instytucjonalnie 

zależne od państwa. Do tych ostatnich należą dzienniki: Rossijskaja 

Gazieta (nakład 400.000) — organ rządu i Rossijskije Wiesti (50.000) — organ 

Administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej. Oba tytuły publikują większość 

aktów ustawodawczych, rozporządzeń rządu, dekretów prezydenta. Są dość ubogie 

w warstwie informacyjnej. Stosunkowo rzadko zamieszczają ciekawe artykuły 

publicystyczne i komentarze²⁰. 

Media drukowane w Rosji ze względu na jej periodyczność możemy podzielić 

na dzienniki, tygodniki i tzw. prasę cotygodniową. Spośród drugiej i trzeciej 

zbiorczej kategorii największą rolę odgrywają tygodniki. Jak już wspomniano ta 

forma emisji jest najbardziej pożądaną dla wydawców ze względu na trudną sytuację 

ekonomiczną kraju i duże dysproporcje w dochodach społeczeństwa. Nie 

¹⁸ Stare tytuły sowieckie takie jak „Nowoje Wriemia” (nakład 25 tys.) należą do najbardziej wpływowych, 

reprezentujących opcję demokratyczną . Były to pisma bardzo zaangażowane w okresie 

pierestrojki i do tej pory uchodzą za wiarygodne źródło informacji. Są to profesjonalne tygodniki 

społeczno-polityczne. Zamieszczają niezwykle interesujące materiały publicystyczne, 

dotyczące zarówno wydarzeń krajowych, jak i zagranicznych. 

¹⁹ Dane o nakładzie poszczególnych gazet pochodzą ze strony internetowej: http://www.mediaatlas.ru. 

²⁰ http://www.instesw.ebox.lublin.pl/ed/0/prasa.html.po, 2.04.2010.


wolno jednak pominąć znaczenia prasy cotygodniowej. Jest ona spotykana także 

w innych krajach np. w Niemczech w postaci gazety Die Zeit, jednak tylko w Rosji 

zasłużyła sobie na miano odrębnej kategorii, której rola na rynku mediów drukowanych 

wzrasta. Rozróżnienie pomiędzy prasą cotygodniową a tygodnikami 

nie wynika tylko z ich sposobu emisji ale głównie z zawartości treściowej. Gazety 

cotygodniowe to: Argumenty i Fakty, Moskiewskie Nowosti²¹, i tytuły o tematyce 

polityczej: Komsomolskaja Prawda²², Nasza Wiersija²³, Wojenno-Promyszlennyj 

Kurier, Literaturnaja Gazieta²⁴. Ich treść to głównie artykuły i wywiady dotyczące 

wydarzeń z ostatniego tygodnia, ale także obejmujące szerszą niż siedmiodniowa 

perspektywę czasową. Tematyka tychże tytułów to polityka, ekonomia, społeczeństwo. 

Poszczególne zagadnienia nie są jednak pogrupowane w stałe działy 

ukazujące się na łamach gazet. Ta cecha różni właśnie te tytuły od tygodników, 

które mają przejrzysty układ treściowy i posiadają stałe działy. Wśród tygodników 

można wymienić: Itogi, Ogoniok, Russkij Newsweek, Włast czy Diengi²⁵. 

Do dzienników uchodzących za najbardziej niezależne, reprezentujące opcję 

liberalno-demokratyczną zaliczają się: Izwiestija, Niezawisimaja Gazieta, Siegodnia, 

Kommiersant-Daily. Wśród stołecznych elit tytuły te są najbardziej popularne. 

Zawierają one bardzo bogate informacje na temat bieżącej sytuacji politycznej, 

gospodarczej i społecznej Rosji. W sposób stały monitorują również wydarzenia 

w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. Ich serwis zagraniczny, w porównaniu 

z innymi gazetami, jest stosunkowo najbogatszy. Dzienniki te, zwłaszcza 

Niezawisimaja Gazieta i Siegodnia zamieszczają dużo komentarzy i materiałów 

o charakterze publicystycznym i analitycznym. Kommiersant-Daily słynie zaś 

z bogatych informacji na temat gospodarki, sytuacji ekonomicznej, rozwoju bankowości 

itd. Poza dziennikiem Izwiestija pozostałe trzy sprzedawane są w zasadzie 

tylko w Moskwie i kilku większych miastach. 

Do szeroko pojętego obozu demokratycznego przynależy również Komsomolskaja 

Prawda. Jest to w dalszym ciągu bardzo popularny dziennik w całej Rosji, 

adresowany głównie do młodszego pokolenia. Jego warstwa informacyjna jest jednak 

o wiele uboższa niż w tytułach wymienionych powyżej. Powoli ewoluuje on 

w stronę tabloidu. W Moskwie za gazetę najbardziej popularną uważany jest, powiązany 

z merem Jurijem Łużkowem — Moskwskij Komsomolec. Dziennik zasłynął 

²¹ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 220. Za: Tipologia 

perodioczeskoj piecz tai, Moskwa 2007, s. 48. 

²² Należy ją odróżnić od dziennika o tytule Komsomolskaja Prawda! — różnica polega na wykrzykniku 

w tytule. 

²³ Jest to tabloid należący do holdingu Sowierszenno Siekrietno, własności Artioma Borowika, 

który 9 marca 2000 zginął w katastrofie lotniczej wraz z czeczeńskim biznesmenem Ziją Bażajewem. 

²⁴ Tytuł ten odbiega tematycznie od reszty gazet tygodniowych. Literaturnaja Gazieta (325 tys.) 

była szczególnie zasłużona w okresie pierestrojki i nadal pozostaje prestiżowym tytułem, ale nie 

stanowi tak bogatego źródła informacji o bieżącej sytuacji społecznej i politycznej w Rosji. 

²⁵ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne…, s. 220–221.


przede wszystkim dzięki ujawnianiu wielu afer korupcyjnych. Swoją dociekliwość 

redakcja przypłaciła życiem młodego dziennikarza Dimitrija Chołodowa, który 

padł ofiarą zamachu bombowego podczas gromadzenia materiałów dotyczących 

korupcji na szczytach rosyjskiej armii. Pomimo, iż pismo nie zamieszcza poważniejszych 

materiałów publicystycznych, zajmując się głównie pogonią za sensacją, 

Moskowskij Komsomolec uważany jest jednak za gazetę opiniotwórczą. 

Do dzienników prezentujących neutralną opcję polityczną należy gazeta Trud 

— były organ sowieckich związków zawodowych. Obecnie tytuł również zajmuje 

się głównie kwestiami społecznymi. Za tytuły o zabarwieniu komunistycznym czy 

nacjonalistycznym wypada uznać takie gazety, jak „Prawda”, Sowietskaja Rossija 

i Raboczaja Tribuna. Ich publicystyka z reguły nacechowana jest dużym ładunkiem 

emocjonalnym i ideologicznymi imperatywami²⁶. 

Rosyjskie radio 

Przypadający na początek lat 90-tych upadek partyjno-państwowego giganta Gostieleradio, 

czyli Państwowego Komitetu ds. Radiofoniii i Telewizji przy Radzie Komisarzy 

Ludowych zsrr (istniejącego od 16.05.1957 r.) doprowadził do wyodrębnienia się 

stacji radiowych i telewizyjnych o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym²⁷. Nastąpiła 

przemiana form własności przez co narodziła się radiofonia i telewizja państwowa, 

państwowo-prywatna (quasi publiczna) oraz całkowicie prywatna (komercyjna). 

Ważnym w rozwoju rosyjskich mediów elektronicznych aktem prawnym był 

dekret prezydenta Borysa Jelcyna z 7.10.1995 r. o doskonaleniu działalności radiowej 

i telewizyjnej w Federacji Rosyjskiej, który dawał radiofonii i telewizji swobody 

twórcze, organizacyjne oraz ekonomiczne. Podstawowymi założeniami aktu było: 

– obdarzenie pracowników radiofonii względnie dużym zakresem niezależności, 

– prawo do samodzielnego opracowywania statutów swoich stacji, 

– prawo do określania kierunków programowej działalności, 

– możliwość utworzenia spółek prawa handlowego²⁸. 

Większość państwowych rozgłośni radiowych wywodzi się z zsrr. Jedynie 

rozgłośnia Orfiej powstała 1 stycznia 1991 roku²⁹. Jej program opierał się na muzyce 

klasycznej, operach i operetkach oraz współczesnej muzyce symfonicznej³⁰. 

²⁶ H. Kurta, L. Meissner, Współczesna prasa zagraniczna (sylwetki wybranych tytułów), Warszawa 

1969, s. 371. 

²⁷ R. Owsepjan, Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj pieriod (sieredina 

80.–90. gody), Moskwa 1996, s. 60. 

²⁸ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 127–128. 

²⁹ Jednak żywot tej rozgłośni był krótki. Zamknięta została w 1995 roku. 

³⁰ J. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak-Jazukiewicz, Wybrane zagraniczne systemy informacji masowej, 

Warszawa 1996, s. 169.


Po rozwiązaniu Gostieleradia, państwowe rozgłośnie radiowe takie jak Radio-1, 

Majak, Junost weszły w skład stworzonej 27 grudnia 1991 roku Państwowej Kompanii 

Radiowo-Telewizyjnej Ostankino. Gdy 1 kwietnia 1995 roku powołano do życia 

ośrodek telewizyjny ort, wydzielając go z rgtrk Ostankino, rozgłośnie radiowe 

zyskały samodzielność³¹. 

Radio-1 nie wytrzymało konkurencji na rynku i w sierpniu 1997 r. decyzją władz 

państwowych rozgłośnia przestała być państwowa. Odrodziła się jednak jako stacja 

prywatna i w takim stanie przetrwała do 2004 roku, kiedy to jej funkcje programowe 

przejęło Radio Kultura³². Majak i Junost w 1998 roku weszły w skład 

Państwowej Kompanii Radiowej Majak (Gosudierstwiennaja Radiowieszatelnaja 

Kompanija Majak), która stała się częścią Wszechgólnorosyjskiej Państwowej 

Kompanii Radiowo-Telewizyjnej (wgtrk). wgtrk przed przejęciem powyższych 

stacji posiadała program radiowy — Radio Rossiji. Powstał on w 1990 roku i uznawany 

był za, opozycyjną wobec władz zsrr, rozgłośnię wspierającą prezydenta 

Borysa Jelcyna. Obecnie jest kluczowym programem informacyjnym Federacji 

Rosyjskiej, wykorzystywanym w polityce medialnej państwa³³. 

Wśród stacji radiowych będących ważnym elementem polityki informacyjnej 

rządu, zajmuje ważne miejsce Gołos Rossiji (Voice of Russia), której audycje skierowane 

są do zagranicznych słuchaczy. Stacja nadaje w 38 językach i posiada grono 

słuchaczy w liczbie 100 milionów³⁴. W Rosji działa także potężna grupa rozgłośni 

komercyjnych, oraz tych należących do organizacji religijnych³⁵ czy non-profit. 

Jednymi z głównych stacji komercyjnych są Russkoje Radio, Jewropa Plus, maximum, 

Awtoradio, Echo Moskwy³⁶. 

Rosyjska Telewizja 

Związek Radziecki konkurował ze Stanami Zjednoczonymi na wielu polach także 

tych medialnych. zsrr wraz z usa, Wielką Brytanią i Niemcami były krajami, 

które najwcześniej rozpoczęły prace nad rozwojem telewizji. Pierwsza próbna audycja 

telewizyjna została wyemitowana w zsrr w 1932 roku, a jesienią 1938 roku 

uruchomiono regularne nadawanie programu³⁷. Władze sowieckie bardzo dbały 

³¹ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 233. 

³² www.cultradio.ru, 2.04.2010. 

³³ www.radiorus.ru, 2.04.2010. 

³⁴ R. P. Obsepjan, Istoria nowieszej otiecziestwiennoi żurnalistyki, Moskwa 2005, s. 273–274. 

³⁵ Wśród rozgłośni o charakterze religijnych możemy wyróżnić: Radoneż, Sofija, Dar, Grad Pietrow, 

Alef, Teos, Islamskaja Wołna, nadające w poszczególnych, dużych miastach Federacji Rosyjskiej. 

³⁶ Większość tych stacji charakteryzuje mieszanka kapitału rosyjskiego z amerykańskim czy francuskim. 

³⁷ J. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak — Jazukiewicz, op. cit., s. 172.


o odpowiedni poziom i kontrolę środków masowej informacji. Główną instytucją 

kontroli mediów był założony 6 czerwca 1922 roku Główny Zarząd ds. Literatury 

i Wydawnictw Gławlit (Gławnoje Uprawlienije po Dziełam Literatury i Izdatielstw)³⁸, 

a także Państwowy Komitet ds. Radiofonii i Telewizji. 

W latach 1960–70 r. zostały wypracowane stałe telewizyjne programy takie jak 

dobranocka dla dzieci, audycje popularnonaukowe, informacyjne i rozrywkowe. Na 

początku lat 90-tych³⁹ rozpoczął się okres dynamicznych zmian własnościowych i jakościowych 

w rosyjskich mediach⁴⁰. Środki masowego przekazu zaczęły pełnić ważną 

rolę w dobie przeobrażeń społeczno-ustrojowych. Na przełomie lat dziewięćdziesiątych 

pojawiły się nowe podmioty na rynku mediów, które były wynikiem zmian 

politycznych. Pierwszą nową instytucją medialną była Wszechrosyjska Państwowa 

Kompania Radiowo-Telewizyjna (Wsierosyjskaja Gossudarstawiennaja Tele-Radio 

Kompanija — wgtrk).⁴¹ W ramach pasm przeznaczonych dla wgtrk nadawane 

są obecnie kanał Rossija (dawny program ii Centralnej Telewizji), Vesti — główny 

program informacyjny. W ramach państwowego holdingu nadają również: Kultura, 

Sport, Kanał Dziecięcy, rtr-Planeta, Radio Rossija i Radio Majak oraz 89 regionalnych 

stacji radiowo-telewizyjnych. W skład wgtrk wchodzi również Państwowy Kanał 

Internetowy Rossija, który zarządza stronami internetowymi wszystkich stacji⁴². 

Drugim ważnym podmiotem była Rosyjska Państwowa Kompania Radiowo-Telewizyjna 

Ostankino (Rosijskaja Gossudarstawiennaja Tele-Radio Kompanija „Ostankino” 

— rgtrk)⁴³. rgtrk przejęła i program centralnej telewizji. 

Badania statystyczne dowodzą, iż najpopularniejszym medium w Rosji jest właśnie 

telewizja. Dane wskazują, że ponad 60 proc. mieszkańców ogląda ją więcej 

niż trzy godziny dziennie. Jest ona ważnym przekaźnikiem informacji i dostarczycielem 

rozrywki⁴⁴. 

³⁸ Położenije i Gławnom Uprawlenii Po Dziełam Literatury i Izdatielstwa, [w:] Russkaja żurnalistyka. 

Istorija nadzora, Moskwa 2003, s. 281–283. 

³⁹ Jednak niektórzy naukowcy zwracają uwagę, iż przemiany te zaczęły się jeszcze w dobie Michaiła 

Gorbaczowa. 

⁴⁰ B. Pietrzko, Środki masowej informacji w Federacji Rosyjskiej (Wybrane problemy), [w:] Środki 

masowego komunikowania a społeczeństwo, red. M. Gierula, Katowice 2006, s. 163–165. 

⁴¹ wgtrk http://www.vgtrkk.com, Powstała ona decyzją Prezydium Rady Najwyższej Federacji 

Rosyjskiej 14 lipca 1990 r. Głównym nadawcą publicznym i największym holdingiem medialnym 

w Rosji jest Wszechrosyjska Państwowa Telewizyjna i Radiowa Kompania (ros. Всероссийская 

государственная телевизионная и радиовещательная компания — wgtrk). Powstała ona 

14 lipca 1990 r., zaś po rozpadzie zsrr i likwidacji Centralnej Telewizji, odziedziczyła po niej 

część majątku. wgtrk powołał do życia Borys Jelcyn, który w czasie konfliktu z centrum związkowym 

i Michaiłem Gorbaczowem potrzebował „własnych mediów” na terenie Rosji. Kompania 

była tworzona „od zera” i początkowo działało jedynie radio. Od 1993 r. ma ona status nadawcy 

ogólnopaństwowego. Jako holding (na mocy dekretu prezydenta) wgtrk działa od 1998 r. i jest 

w całości własnością państwa. 

⁴² J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 157. 

⁴³ Powstała 27 grudnia 1991 i zastąpiła postsowiecką wgt. 

⁴⁴ M. Irmer, Russian Media System, Ilmenau 2006, s. 2, http://www.tu-ilmenau.de/fakmn/uploads/


Rozpatrując klasyfikację rosyjskiej telewizji ze względu na strukturę właścicielską 

możemy wyróżnić dwa rodzaje nadawców: państwowych i prywatnych. Do pierwszej 

kategorii zaliczyć można Kanał Pierwszy (Pierwyj Kanał)⁴⁵. Państwo jest właścicielem 

51 proc. jego akcji, pozostałe 49 proc. posiadają inwestorzy prywatni⁴⁶. Kanał 

Pierwszy ma około 20 milionów widzów. Program nadawany jest przez 20 godziny 

na dobę i w kraju ma największą dostępność sygnału. Jest on również odbierany 

w państwach byłego zsrr np. w Kazachstanie czy na Ukrainie. Do telewizji krajowej 

kontrolowanej przez państwo zalicza się także rtr (Rossijskaja TieleRadiokompanija, 

Radio Tieliewiszczanije Rossiji), która nadaje swój program na drugim kanale 

o nazwie Rossija. Powstała jako rezultat walki politycznej Gorbaczowa z Jelcynem. 

Kanał drugi podzielony jest między 92 lokalnych stacji emitujących średnio 2,5 godziny 

dziennie. rtr nadawany jest 20 godzin na dobę i jest dostępny dla około 98,5 

proc. mieszkańców Rosji, będąc drugim co do popularności kanałem telewizyjnym⁴⁷. 

Kolejnym państwowym ponadregionalnym nadawcą jest tw-Centr, nadawany na 

trzecim kanale. Pierwotnie była to stacja przeznaczona dla mieszkańców stolicy, 

obecnie posiada szeroką ofertę programową. Należy jednak podkreślić iż dużą część 

czasu antenowego zajmują informacje dotyczące aglomeracji moskiewskiej. 

Oprócz państwowych stacji istnieje także duża liczba prywatnych kanałów 

w większości dużych miast rosyjskich, oglądanych w prime time przez 30 proc. 

widzów⁴⁸. Do tych najważniejszych można zaliczyć: ntv⁴⁹ (Niezawisimoje/ Nowoje 

Tieliewiszczanije), Tv Kultura⁵⁰, Vesti⁵¹, Bibigon⁵², Sport, tv 6 — Moskwa⁵³. 

media /Russia_report_I.pdf. Za: http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. 

⁴⁵ Jest bezpośrednim następcą stacji Ostankino i ort. W latach 1991–1995 nosił nazwę „Kanał pierwszy 

Ostankino” (ros. 1-й канал Останкино). W okresie od 1 kwietnia 1995 do 1 sierpnia 2002 funkcjonował 

pod nazwą „ort” (ros. ОРТ), od skrótu Obsziestwiennoje Rossijskoie Telewidienie. 

⁴⁶ W 2001 r. rosyjski magnat medialny Borys Bieriezowski (posiadacza m.in. firmy łago-waz) 

został zmuszony do sprzedaży swoich akcji. Miało to miejsce po fali krytyki władz związanej 

z katastrofą okrętu podwodnego „Kursk”, jakiej dopuścił się Kanał 1. 

⁴⁷ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 162–167. 

⁴⁸ http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. 

⁴⁹ To czwarty program telewizji rosyjskiej i pierwsza niezależna spółka telewizyjna. Pierwotnie 

akcjonariuszami było konsorcjum banków i spółka Media Most należąca do Wladimira Gusińskiego. 

W czerwcu 2000 roku Gusiński został zatrzymany przez policję w związku ze sporami 

z Kremlem, w jakie uwikłany był jego holding. Po zatrzymaniu oligarchy doszło do porozumienia 

z władzami, w ramach którego sprzedał on Media Most spółce Gazprom. 14.04.2001 przedstawiciele 

Gazpromu zajęli siedzibę stacji ntw i dokonali zmian w jej władzach. Stacja zmieniła 

swoje nastawienie w stosunku do grupy rządzącej i zaprzestała krytyki Kremla. 

⁵⁰ Piąty program rosyjskiej tv. Działa od 1 listopada 1997 r. Jest w stu procentach finansowany 

z budżetu państwa, a pomysłodawcą jego powstania był Borys Jelcyn, który chciał by Tv Kultura 

była stacją rozwijająca poczucie estetyki, kulturalne zainteresowania i gusty Rosjan. 

⁵¹ Jest to kanał informacyjny nadający całą na dobę, założony 11.07.2006 w ramach grupy wgtrk. 

Serwisy informacyjne przygotowywane są przez 87 ośrodków regionalnych. 

⁵² Należący do grupy wgtrk kanał przeznaczony dla dzieci i młodzieży, w którego ofercie dominują 

produkcje rosyjskie. 

⁵³ Szósty program, założony jako kanał rozrywkowy. Było to przedsięwzięcie rosyjsko-amerykań-


Media Online 

Rozwój Internetu w Rosji przyspieszył w ostatnich latach⁵⁴. Niewątpliwie jednak 

kraj ten pod względem jakości i dostępności sieci dla rosyjskiego społeczeństwa 

nie dorównuje jeszcze innym państwom rozwiniętym. Według statystyk w 2009 

roku 39 milionów użytkowników miało dostęp do Internetu. Liczba ta jest mniejsza 

niż średnia dla krajów ue. 

Większość rosyjskich internautów to młodzi ludzie w wieku 16–34 lat, głównie 

z wyższym wykształceniem, mający dostęp do Internetu przeważnie tylko w swoim 

miejscu pracy lub nauki. W ujęciu geograficznym, rosyjscy użytkownicy tzw. 

„sieci” są przede wszystkim skoncentrowani w dużych miastach Federacji Rosyjskiej⁵⁵ 

(Rysunek 1). Firma Yandex⁵⁶ opublikowała raport z badania „Rozwój Internetu 

w regionach Rosji w 2007 roku”. Autorzy sprawozdania scharakteryzowali 

rozwój Internetu we wszystkich siedmiu federalnych regionach Rosji. Badanie nie 

przyniosło zaskakujących wyników. Pod względem liczby internautów niekwestionowanymi 

liderami pozostaje Moskwa i Sankt Petersburg. W strefie „.ru”, zarejestrowanych 

jest powyżej jednego miliona domen. W rzeczywistości eksploatowanych 

jest jednak ponad 800 tys. z nich⁵⁷. 

skie (udziałowcy — Ted Turner i Borys Bieriezowski). Początek jego działania to 1 stycznia 1993 

r. W styczniu 2002 r. Najwyższy Sąd Arbitrażowy orzekł, że stacja, w której 85 proc. udziałów 

posiada znajdujący się na emigracji Bieriezowski podlega likwidacji. Z wnioskiem o likwidację 

tv 6 wystąpił państwowy koncern Łukoil, posiadający w niej 15 proc. udziałów. Łukoil tłumaczył 

swój wniosek złą kondycją finansową tv 6. Dyrektor stacji Jewgienij Kisielow porównał jej zamknięcie 

do eutanazji zdrowego człowieka, gdyż jej likwidacja nastąpiła w okresie wzrastającej 

oglądalności (dzięki emisji reality show „Za szkłem”). 

⁵⁴ http://techcrunch.com/2008/08/27/russia-rising-in-internet-population, 2.04.2010. 

⁵⁵ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. 

⁵⁶ Yandex to firma będąca zarazem właścicielem wyszukiwarki i katalogu internetowego. Dla 

Rosjan to nazwa największego rosyjskiego portalu internetowego oraz popularnej w Rosji i na 

Ukrainie wyszukiwarki. Yandex powstał w 1997 roku. W 2003 r. twórcy portalu uruchomili polską 

wersję wyszukiwarki, która jednak nie zdobyła satysfakcjonującego udziału w rynku i wkrótce 

zniknęła z Internetu. 

⁵⁷ http://www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id/1563/badania/yandex-o-rozwoju-internetu-w-rosji, 

2.04.2010.


Rysunek 1. Ilość użytkowników Internetu w poszczególnych okręgach Rosji. 

Źródło: http://bd.english.fom.ru/report/map/analytic/galitsky/eo1001 

Należy zauważyć, że obecnie Internet dla wielu Rosjan jest nie tylko środkiem 

komunikacji i transmisji danych. Coraz popularniejsze stają się zakupy on-line (ok. 

42 proc. użytkowników dokonuje zakupów za pośrednictwem Internetu (Tabela 1). 

Tabela 1. Wykorzystanie Internetu przez Rosjan. 

Odpowiedź na pytanie: W jakim celu zazwyczaj korzystasz z Internetu? 

Wyszukiwanie informacji 94% 

Wysyłanie listów 92% 

Pobieranie treści rozrywkowych 75% 

Korzystanie z sieci społecznych 73% 

Korzystanie z komunikatorów i czatów 64% 

Wyszukiwanie informacji o towarach 61% 

Rozrywka 59% 

Planowanie wakacji 53% 

Gry on-line 43% 

Zakupy on-line 42% 

Wymiana plików 42% 

Telefonia internetowa 40% 

Bankowość on-line 38% 

Korzystanie z aplikacji i programów 34% 

Rezerwacja wakacji 17% 

Dostęp do informacji z sieci przedsiębiorstwa 15% 

Źródło: On-line, panel GfK, wrzesień 2009. 

Rosja jest jednym z niewielu krajów na świecie, w którym nowa forma dziennikarstwa 

— dziennikarstwo internetowe i nowy typ mediów — online — rozwinął


się w ciągu ostatnich 4–5 lat bardziej niż tradycyjne środki masowego przekazu. 

W Rosji istnieje prasa ukazująca się tylko w trybie online. Polit.ru to jeden z najstarszych 

rosyjskich portali internetowych wiadomości założony w 1996 roku. 

Trzy lata później Rosja posiadała już kilka znanych stron informacyjnych: pierwszy 

internetowy dziennik Gazeta.ru, 24-godzinny serwis newsowy Lenta.ru, gazety 

online Russkij Zhurnal, Utro.ru, Vesti.Ru⁵⁸. 

Rosjanie zapoznali się z Internetem jako medium informacji i nowości latem 

2000 r., podczas katastrofy na pokładzie rosyjskiej okrętu podwodnej „Kursk” 

i pożaru wieży telewizyjnej Ostankino, który uniemożliwił transmisję wiodących 

krajowych kanałów telewizyjnych. Nowa fala popularności mediów online nastąpiła 

podczas tzw. kryzysu ntv (obecnie news.ru) wiosną 2001 roku, związanego 

z nasileniem rosyjskiej kontroli państwa nad prywatnymi tradycyjnymi mediami⁵⁹. 

Agencje informacyjne 

Oferta agencji informacyjnych w Rosji jest bardzo bogata, opiewa na trzydzieści 

bardzo dużych podmiotów. Niektóre z nich specjalizują się wyłącznie w aktualnościach 

finansowych i gospodarczych, ale większość ma szeroką ofertę tematyczną. 

Praktycznie każda agencja informacyjna ma dobrze rozwinięte usługi online⁶⁰. Do 

ogólnoinformacyjnych agencji należą: 

– agencja Interfax⁶¹ będąca częścią międzynarodowej sieci news Interfax 

Information Services. 

– itar-tass⁶² największa państwowa agencja informacyjna, mająca swój 

rodowód w Związku Radzieckim. 

– ria Novosti⁶³ państwowa agencja informacji i analiz, została utworzona 

w 1991 r. na podstawie radzieckiej Agencji Prasowej Novosti. 

W Federacji Rosyjskiej prężnie działają specjalistyczne agencje informacyjne, 

ukierunkowane na tematykę ekonomiczną. Przykładem takiego podmiotu jest 

RosBusinessConsulting⁶⁴ (rbc), oparta głównie na Internecie agencja o profilu finansowym 

i gospodarczym, założona w 1992 roku. Obecnie należy do jednych 

z najpopularniejszych adresów internetowych newsów i najbardziej popularnych 

serwisów informacyjnych wśród rosyjskich internautów. Inną dominującą tematyką 

agencji wyspecjalizowanych są sprawy społeczno-kulturalne. Wśród przedsta- 

⁵⁸ http: //www.russ.ru. 

⁵⁹ M. Szady, Nowe media w Rosji, [w:] Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych 

i ich dynamika rozwojowa, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2007, s. 298. 

⁶⁰ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne…, s. 250. 

⁶¹ http://www.interfax.com/. 

⁶² http://www.itar-tass.com/eng/. 

⁶³ http://en.rian.ru/. 

⁶⁴ http://www.rbcnews.com/.


wicieli tej branży można wymienić: refia (Rossijskoje Ekologgiczeskoje Federalnoje 

Informacjonnoje Agienstwo) , raci (Rossijskoje Agienstwo Socialno-Ekonomiczeskoj 

Informacji) czy aku (Agienstwo Kulturnoj Informacji). 

Specyfiką rynku agencji informacyjnych w Federacji Rosyjskiej jest funkcjonowanie 

oddziałów regionalnych, które zbierają dane w poszczególnych rejonach 

Rosji. Przykładem takiej organizacji jest Rosyjskie Biuro Newsów (rbn)⁶⁵ agencja 

online z codziennymi wiadomości z różnych regionów Rosji⁶⁶. 

Podmiotem, o którym warto również wspomnieć, jest Rosyjskie Centrum Informacji, 

utworzone przez Ministerstwo Prasy i ria Novosti w 1999 roku. Jego celem 

było rozpowszechnianie oficjalnego stanowiska i wiadomości na temat wojny 

w Czeczenii. Agencja była głównym (i w wielu przypadkach jedynym) źródłem 

informacji o konflikcie zbrojnym w Czeczenii dla rosyjskich i zagranicznych dziennikarzy⁶⁷. 

Związki zawodowe pracowników mediów 

O profesjonalizacji dziennikarstwa w danym kraju decyduje poziom wykształcenia 

kadr a także działalność organizacji zawodowych i opiekuńczych. W Federacji Rosyjskiej 

do najważniejszych organizacji wspierających dziennikarzy należy Związek 

Dziennikarzy Rosyjskich (ruj). Organizacja jest apolitycznym stowarzyszeniem 

publicznym i działa w oparciu o przynależność profesjonalnych pracowników mediów 

i komunikacji masowej. Jego celem jest ochrona i obrona interesów rosyjskich 

dziennikarzy a także wspieranie zawodowej edukacji i działalności swoich członków. 

Najwyższym organem nadzoru jest Kongres, który podejmuje decyzje i zwołuje 

Federalną Radę Doradczą. ruj składa się z wydziałów lokalnych i regionalnych. 

Kolejną istotną organizacją zawodową świata mediów jest Krajowe Stowarzyszenie 

Nadawców Radiowych i Telewizyjnych, utworzone w 1995 r. z inicjatywy 

przedstawicieli 41 spółek telewizyjnych. Ma ono na celu obronę interesów nadawców 

telewizyjnych, poszukiwanie wspólnych rozwiązań problemów przedsiębiorstw 

medialnych, zapewnienie równych możliwości i wymagań dla wszystkich 

nadawców niezależnie od geograficznego obszaru ich działalności oraz formy własności. 

Gwarantuje dostęp do profesjonalnej informacji i kontaktów oraz pomoc 

prawną i doradztwo dla firm w kwestii licencji, technologii, systemów podatkowych 

i szkoleń zawodowych. 

Stowarzyszeniem zapewniającym wsparcie dla niezależnych rosyjskich stacji 

telewizyjnych oraz rosyjskiego przemysłu telewizyjnego od 1992r. jest organizacja 

⁶⁵ Patrz szerzej: D. Bizeul, Russian Business Network study, http://www.bizeul.org/files/rbn_study.pdf. 

⁶⁶ Sriedstwa massowoj informacji Rossiji, zao, Izdatielstwo „Aspekt Press”, Moskwa 2006. 

⁶⁷ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010.


non-profit Internews⁶⁸ Rosja (oficjalna nazwa: Autonomous Noncommercial Organization 

Internews lub ano Internews). 

Ważnym podmiotem jest również Akademia Rosyjskiej Telewizji. Ta organizacją 

non-profit łączy interesy nadawców i producentów telewizyjnych w całym 

kraju. Została założona jako Rosyjski Fond (fundusz) Rozwoju Telewizji (rfrt) 

w 1994 roku z inicjatywy wiodących firm krajowych, takich jak telewizja ort, 

vgtrk, tv-6, ntv i innych. 

Na rynku medialnym Federacji Rosyjskiej działa również warp, czyli Światowe 

Towarzystwo Rosyjskiej Prasy. Jest ono otwartą międzynarodową pozarządową 

organizacją mediów drukowanych i elektronicznych, agencji, wydawnictw, programów 

telewizyjnych i radiowych, jak również innych producentów i legalnych 

dystrybutorów wszystkich rodzajów informacji masowej w języku rosyjskim. 

Podmiotem badającym stan mediów jest Komitet Mediów. Jego głównym celem 

jest wdrożenie profesjonalnego badania oglądalności tv, systemu pomiaru i kontroli 

emisji w Rosji, a także przygotowanie i przeprowadzenie oferty dla systemów 

pomiaru widowni. 

Zakończenie 

Rosyjskie media w pewnym stopniu podążają za globalnymi tendencjami zmian 

środków masowego przekazu. Procesami ogólnoświatowymi dotykający rynek mediów 

w Federacji Rosyjskiej są globalizacja i specjalizacja tytułów⁶⁹, wzrost znaczenia 

technologii w pracy dziennikarzy i rozwijający się rynek reklamy, głównie 

w telewizji i Internecie, a właściwie nie rozwijającej się w sektorze prasy⁷⁰. Pomimo 

pewnych podobieństw do systemów medialnych państw zachodnich, rosyjskie 

media posiadają także pewne swoiste cechy. Faktem jest że dostęp społeczeństwa 

do oferty środków masowego przekazu jest ograniczony, przez co możemy mieć 

do czynienia z nasilonymi zjawiskami spirali milczenia i agenda setting. Pomimo 

tego, że w Rosji dostępne są zagraniczne kanały informacyjne takie jak cnn, bbc, 

Fox, Euronews a także serwisy internetowe redagowane przez dziennikarzy spo- 

⁶⁸ Internews działa we współpracy z innymi urzędami Internews w usa, Europie Zachodniej 

i Wschodniej, Bliskiego Wschodu oraz Afryki w celu wspierania niezależnych mediów i zwiększania 

tolerancji i zrozumienia na całym świecie. Program Internews oparty jest na przekonaniu, 

że aktywne i różnorodne środki masowego przekazu stanowią istotną podstawę społeczeństwa 

otwartego. 

⁶⁹ Istnieją podstawy aby przypuszczać, iż specjalizacja tytułów w Rosji będzie postępować. W sferze 

telewizji będzie temu sprzyjać przejście na nadawanie systemu cyfrowego. Czasopisma i gazety 

fachowe znajdują swoich odbiorców wśród poszczególnych segmentów wiekowych i ekonomicznych 

społeczeństwa rosyjskiego. 

⁷⁰ A. Bykov, Rozwój rosyjskich środków masowego komunikowania na tle światowych tendencji, 

[w:] Mało znane systemy medialne, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Sosnowiec 2007, s. 67–68.


łecznych. Problemem jest duże rozwarstwienie społeczeństwa rosyjskiego przez 

co bariery w dostępie do zagranicznych źródeł informacji bywają dosyć znaczne⁷¹. 

Większość rosyjskich mediów bezpośrednio lub pośrednio znajduje się w rękach 

państwa. Po przejęciu kontroli nad telewizją i najważniejszymi tytułami prasowymi 

przychodzi czas na Internet, obecnie ostoję wolnego słowa. Świadczyć 

może o tym chociażby coraz większe zainteresowanie udziałem spółek państwowych 

lub osób powiązanych z władzą mediami, opierającymi się na przekazie internetowym. 

Prywatne stacje telewizyjne, radiowe czy prasa nie odgrywają ważnej 

roli i chcąc przetrwać w większości zachowują apolityczny charakter. Prywatnym 

właścicielom pozostawiono część rozrywkową przemysłu medialnego, która pozwala 

im uzyskiwać niemałe dochody, izolując przy okazji massmedia od sytuacji 

politycznej, społecznej i gospodarczej w kraju. 

Specyfiką struktury właścicielskiej mediów masowych w Federacji Rosyjskiej 

jest dominacja krajowego kapitału w wielkich holdingach medialnych. Firmy zagraniczne 

nie chcą inwestować na rynku rosyjskim z powodu braku znajomości 

prawideł rządzących tą dziedziną gospodarki w Rosji, prawa, niepewności finansowej 

i obawy przed rozwijaniem niepopularnych w optyce Kremla wolnych sektorów 

medialnych⁷². 

Powszechnie wiadomo, że kto kontroluje informację, ten posiada władzę. Nic 

dziwnego, że rosyjskie grupy rządzące zadały sobie tyle trudu, by przejąć kontrolę 

nad środkami masowego przekazu minimalizując krytykę pod swoim adresem⁷³. 

Jednakże w obecnej sytuacji rozwoju nowych mediów trudno mówić o ich pełnej 

kontroli przez władze państwowe. Na media oprócz polityków wpływają też oligar- 

⁷¹ Ibidem, s. 65–67. 

⁷² Przyczyną małego udziału kapitału zagranicznego na rynku medialnym w Federacji Rosyjskiej 

jest szereg czynników. Jednym z nich jest rygorystyczne ustawodawstwo rosyjskie. Zgodnie 

z prawem prasowym Federacji Rosyjskiej z 1991 r., założycielem pisma lub stacji radiowej może 

być tylko rosyjska osoba fizyczna lub prawna. Inną przyczyną jest zagrożenie przestępczością 

mafijną w Rosji, co z pewnością odstrasza wielu zagranicznych inwestorów. Do tego dochodzi 

jeszcze wysoki stopień ryzyka politycznego i gospodarczego. Pomimo istnienia szerokiego potencjalnego 

rynku odbiorców jak na razie cieszy się on małym powodzeniem pośród zagranicznych 

inwestorów. Ważnymi przyczynami powodującymi utrzymujący się stan rzeczy są również 

niski poziom zamożności obywateli oraz brak nawyku płacenia za odbierane, kodowane stacje 

telewizyjne. Oczywiste jest, że rentowność zamierzonych inwestycji medialnych na rynku rosyjskim 

jest na razie niska. Z wyżej wymienionych przyczyn, jedną z najbardziej znaczących 

wydaje się być świadoma polityka państwowa. Elity rządzące tłumaczą te posunięcia ekspansją 

kulturową Zachodu (w Rosji podobnie jak w innych państwach przeważają filmy zachodnie). 

Pomimo istnienia rygorystycznego państwowego ustawodawstwa w organizowaniu nowej 

struktury środków masowego przekazu, państwo buduje ją w oparciu o wzory zachodnie, tyle 

że z pomocą rosyjskich magnatów finansowych. 

⁷³ Jeszcze w 2000 roku z sześciu kanałów federalnych, cztery były państwowe, a dwa prywatne. 

Dziś, gdy akcje ort i ntv przeszły pod kontrolę struktur, bliskich Kremlowi, gdy zlikwidowano 

tv-6, tvs, wszystkie największe stacje telewizyjne są w rękach państwa i prowadzą jedną politykę 

informacyjną.


chowie pośrednio związani ze światem władzy. Można wysnuć tezę, iż to właśnie 

finanse będą w przyszłości główną siłą kształtującą zawartość mediów. 


Анализируя современную Россию нельзя забывать о масс медиах. Считается, 

что медиальная система это отражение политического господствующего 

порядка в данной стране. Современный образ средств массовой информации 

в России это в значительной мере остаток СССР. Формирование и развитие 

средств массовой информации в большинстве европейских стран это процесс 

растянутый во времени. В России формирование новой медиальной системы 

было последствием общественных, хозяйственных, политических перемен, 

которые имели место на рубеже 80-х 90-х лет xx столетия. В результате 

изменения политического строя осталась уничтоженная коммунистическая 

система средств массовой информации вместе с „ информационным 

пространством „. В место этого, появился новый порядок медиов, базирующий 

однако в большинстве на прежних учреждениях и обычаях. Важное чтобы 

не воспринимать российских средств массовой информации через призму 

стереотипов касающихся этой страны. 

В статье рассматриваются избранные вопросы касающиеся медиальной 

системы РФ. Среди них на особое внимание заслуживают правовые нормы 

русской системы средств массовой информации, которые являются 

результатом деятельности государственной власти. В следующей части автор 

сосредоточит на отдельных элементах медиальной системы как печать, 

радио, телевидение, медиа онлайн ли информационные агентства. Все это 

заканчивается резюме, которое является пробой сжатого определения 

отличительных черт медиального образа России. 

Magdalena Marzec — absolwentka politologii (specjalność — dziennikarstwo 

i komunikacja społeczna), studentka iv roku prawa na Uniwersytecie Śląskim. Od 

2010 r. doktorantka na Wydziale Nauk Społecznych z zakresu nauk politycznych. 

Trzykrotna stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz wielokrotna 

stypendystka powiatu będzińskiego. Zainteresowania badawcze: europejskie systemy 

medialne, koncentracja kapitału medialnego, prawo własności intelektualnej, 

europejskie prawo medialne. 

Kontakt: lenamarzec@gmail.com

Przemysław Grzonka 

Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych 

na przykładzie relacjonowania obchodów 

rocznicy zbrodni katyńskiej i katastrofy lotniczej 

pod Smoleńskiem w marcu i kwietniu 2010 

Powszechny jest stereotyp, iż zazwyczaj Rosja postrzegana jest przez Polaków negatywnie. 

Państwo będące od stuleci sąsiadem Polski, traktowane jest raczej jako 

potencjalne zagrożenie i wróg, niż partner do współpracy. Wynika to z długiej i nieraz 

bardzo trudnej historii obu narodów. Przyczyniły się do tego zwłaszcza rozbiory 

Polski w xviii w., nieudane powstania narodowowyzwoleńcze, skierowane 

przeciwko Rosji, na które odpowiedzią były często brutalne represje wobec Polaków. 

Później zaś wydarzenia z okresu ii wojny światowej, kiedy Związek Radziecki 

— w powszechnym mniemaniu spadkobierca imperium rosyjskiego, najpierw zaatakował 

Polskę wspólnie z hitlerowskimi Niemcami, a następnie w wyniku wojny 

objął swą hegemonią Europę Środkowo-Wschodnią. Jednym z najbardziej bolesnych 

dla Polaków wydarzeń z okresu wojny była zbrodnia katyńska, czyli zamordowanie 

przez nkwd na mocy decyzji Biura Politycznego kc wkp(b) z 5 marca 1940 roku 

przetrzymywanych w obozach na terytorium zsrr ponad dwadzieścia tysięcy obywateli 

polskich — jeńców wojennych oraz osób cywilnych, z terenów okupowanych 

przez zsrr Kresów Wschodnich. Zbrodnia ta bardzo długo była ukrywana, a do 

lat 90-tych Związek Radziecki odmawiał przyznania, iż w ogóle do niej doszło, jak 

również wzięcia na siebie odpowiedzialności za nią. Do dziś zdarzają się przypadki 

kwestionowania odpowiedzialności zsrr za zbrodnię katyńską. 

W 2010 roku przypadała 70 rocznica dokonania zbrodni katyńskiej. Z tej okazji 

zorganizowano rozmaite uroczystości upamiętniające, w których brać udział mieli 

liczni przedstawiciele Polski, z członkami najwyższych władz, w tym prezydentem 

i premierem. Stało się to dla autora asumptem do zbadania, w jaki sposób Rosja 

była przedstawiana w polskich mediach przy okazji relacji dotyczących obchodów 

zbrodni katyńskiej i czy potwierdzi się stereotyp o tym, że o Rosji i Rosjanach — 

również w mediach — mówi się w Polsce głównie negatywnie. W badaniach zastosowano 

metodę analizy zawartości. Zgodnie z definicją podaną przez W. Pisarka 

w 1983 r., analiza zawartości jest „zespołem różnych technik systematycznego ba-

184 Przemysław Grzonka 

dania strumieni lub zbiorów przekazów, polegającego na możliwie obiektywnym 

(w praktyce zwykle: intersubiektywnie zgodnym) wyróżnianiu i identyfikowaniu 

ich możliwie jednoznacznie skonkretyzowanych, formalnych lub treściowych elementów 

oraz na możliwie precyzyjnym (w praktyce: ilościowym) szacowaniu rozkładu 

występowania tych elementów i na głównie porównawczym wnioskowaniu, 

a zmierzającego przez poznanie zawartości przekazów do poznania innych elementów 

i uwarunkowań procesu komunikacyjnego”¹. Metoda ta jest znana i często 

używana przez badaczy oraz stosunkowo dobrze opisana w literaturze. Stąd też 

autor uznał, iż jej dokładne prezentowanie przekraczałoby ramy tego artykułu. 

Hipotezą badawczą było założenie, iż Rosja będzie w analizowanych przekazach 

prezentowana przede wszystkim negatywnie. Do analizy wybrano materiały publikowane 

w trzech największych polskich internetowych portalach informacyjnych: 

Onet.pl, Interia.pl i Wirtualna Polska (wp.pl). 

Początkowy zamysł pracy obejmował objęcie badaniem okresu od początku 

roku do zakończenia najważniejszych uroczystości rocznicowych z udziałem najpierw 

premiera rp — Donalda Tuska, a następnie Prezydenta — Lecha Kaczyńskiego. 

Koncepcja ta uległa zmianie z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze, 

materiały dotyczące rocznicy zaczęły pojawiać się wybranych portalach dopiero 

w marcu, zaś w większej ilości pod jego koniec. Po drugie, 10 kwietnia rozbił się 

pod Smoleńskiem samolot rządowy, którym na obchody zbrodni katyńskiej leciała 

liczna polska delegacja z Lechem Kaczyńskim na czele. Katastrofa ta odbiła się 

szerokim echem zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Przez długi czas była 

ona najczęściej poruszanym tematem w polskich mediach, w tym w Internecie. 

Wymusiło to na autorze gruntowną weryfikacje początkowych założeń. 

Badania podzielono na dwa etapy. Pierwszy, dotyczył okresu od początku 

marca do poranka 10 kwietnia, czyli do momentu ukazania się pierwszych informacji 

o katastrofie. W tym czasie pod uwagę brano wszelkie materiały dotyczące 

jednocześnie obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej i współczesnej Rosji, 

pojawiające się w wybranych portalach. Drugi rozpoczął się wraz z momentem 

pojawienia się pierwszych informacji o katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, 

a zakończył 20.04.2010 — dwa dni po pogrzebie pary prezydenckiej na Wawelu. 

Ta data była konsekwencją faktu prezentacji wyników badań podczas Ogólnopolskiej 

Rosjoznawczej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Inny świat?”, 

w dniu 28.04.2010. Była ona także w naturalny sposób zamknięciem pewnego 

okresu i umożliwiała uwzględnienie materiałów omawiających oraz komentujących 

uroczystości pogrzebowe. Na tym etapie, z uwagi na ogromną ilość wypowiedzi 

dziennikarskich dotyczących katastrofy, zwłaszcza w pierwszych dniach 

po niej, w analizie uwzględniono jedynie te, które bezpośrednio traktowały o postawie 

Rosji, jej władz i obywateli w związku z katastrofą lub rocznicą Katynia. 

¹ W. Pisarek, Analiza zawartości prasy, Kraków 1983, s. 45.

Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 185 

Jednostką analizy była pełna wypowiedź prasowa, traktowana jako osobna publikacja 

zamieszczona w danym portalu informacyjnym pod własnym adresem 

www. Poza ilością wypowiedzi sumowano również liczbę znaków w nich zawartych. 

W przypadku publikacji w Internecie nie ma bowiem możliwości mierzenia 

powierzchni, natomiast zliczanie znaków zawartych w wypowiedziach jest bardzo 

łatwe. Jest to również realizacja postulatów badawczych wczesnych prasoznawców, 

praktycznie jednak zarzuconych z uwagi na trudności techniczne w stosowaniu 

w przypadku klasycznych mediów drukowanych. 

Wypowiedzi klasyfikowano pod względem ich emocjonalnego nacechowania 

jako neutralne, aprobatywne bądź krytyczne. Klasyfikacji w tej kategorii zwykle 

dokonuje się na podstawie subiektywnego wrażenia badającego, odniesionego po 

przeczytaniu publikacji, jako że technika zliczania słów kluczowych dla wydźwięku 

nie przynosi pożądanych rezultatów z uwagi na występowanie tekstów ironicznych. 

Tak było i w trakcie tych badań. 

Analizie łącznie poddano 134 publikacje, zwierające 486016 znaków². Różnicę 

między ich ilością w okresie przed i po katastrofie pod Smoleńskim obrazują 

Wykresy 1 i 2. 

Wykres 1. Ogólna liczba publikacji w analizowanych portalach internetowych 

Źródło: Opracowanie własne 

² Jedna strona tzw. „znormalizowanego maszynopisu” w programie ms Word, na papierze formatu 

A4, z marginesami 2,5 cm, przy czcionce Times New Roman rozmiaru 12 i interlini 1,5 

wiersza to ok. 2200–2300 znaków.


Wykres 2. Ogólna liczba znaków w publikacjach 

w analizowanych portalach internetowych 


Na podstawie powyższych danych można stwierdzić iż po katastrofie zainteresowanie 

mediów widocznie wzrosło, co było w pełni naturalne. W ciągu 10 dni 

pojawiły się o 22 materiały więcej, niż wcześniej przez 6 tygodni. Były to jednak 

publikacje wyraźnie krótsze — na jedną przypadało średnio 3333 znaki, w stosunku 

do średnio 4037 w okresie do 10 kwietnia. 

Dało się zauważyć znaczące różnice w liczbie i objętości publikacji między poszczególnymi 

portalami, zarówno w całym analizowanym okresie, jak i przed oraz 

po katastrofie (Tabeli 1). Jeśli chodzi o liczbę publikacji, to w przypadku portalu 

Onet.pl wzrosła ona nieznacznie po katastrofie. Jednocześnie jednak ilość znaków 

w publikacjach zmalała prawie o połowę. W Interia.pl liczba publikacji ogólnie 

była mała, mimo ponad dwukrotnego wzrostu w okresie po tragedii, w stosunku 

do okresu poprzedniego. Co ciekawe, równocześnie pula znaków minimalnie 

zmalała, co oznacza, że publikacje były o około połowę krótsze. W portalu wp.pl 

liczba publikacji była ogólnie najwyższa. Po katastrofie odnotowujemy ich wzrost 

o jedną trzecią. Równolegle liczba znaków, również ogólnie największa, zwiększa 

się o ponad połowę.


Tabela 1. Liczba publikacji i liczba znaków w publikacjach 

w poszczególnych portalach przed i po katastrofie w Smoleńsku. 

Liczba publikacji przed katastrofą 

w Smoleńsku 

Liczba publikacji po katastrofie 

w Smoleńsku 

Liczba znaków w publikacjach 

przed katastrofą w Smoleńsku 

Liczba znaków w publikacjach 

po katastrofie w Smoleńsku 

Onet.pl Interia.pl Wp.pl 

25 7 24 

27 15 36 

121 127 27 358 77 581 

69 142 26 475 164 333 

Źródło: Opracowanie własne. 

Aby dopełnić obrazu, warto porównać, jak kształtowała się objętość publikacji 

w analizowanych serwisach w przeliczeniu na strony znormalizowanego maszynopisu 

(Tabela 2). Ogólnie najdłuższe materiały zamieszczał portal Wp.pl — średnio 

prawie dwie strony na jeden. Najkrótsze zaś były w Interia.pl — niewiele ponad 

stronę A4. Można tu jednak zauważyć znaczące zmiany jeśli chodzi o okresy przed 

i po katastrofie. Na początku najdłuższe materiały publikował Onet.pl — średnio 

po ponad dwie strony każdy. Najkrótsze zaś były artykuły w Wp.pl. Po katastrofie 

zaś w Onecie i Interii obserwujemy spadek objętości publikacji o połowę. W Wp. 

pl średnia wielkość publikacji wzrasta do dwóch stron i jest znacząco większa niż 

u konkurentów. 

Tabela 2. Średnia objętość publikacji w przeliczeniu na strony znormalizowanego 

maszynopisu w poszczególnych portalach przed i po katastrofie w Smoleńsku. 

Onet.pl Interia.pl Wp.pl 

Przed katastrofą w Smoleńsku 2,2 1,7 1,4 

Po katastrofie w Smoleńsku 1,1 0,8 2,0 

Ogółem 1,6 1,1 1,8 


Analizując wydźwięk publikacji, już na początku udało się sfalsyfikować tezę 

o dominacji negatywnego sposobu prezentowania Rosji. Ponad 2/3 ogółu publikacji 

w badanym okresie, pod względem ilości znaków stanowiących prawie 2/3 całości 

miało bowiem wydźwięk aprobatywny. Na drugim miejscu znalazły się publikacje 

neutralne, z ok. 1,5 proc. przewagi nad materiałami krytycznymi (Wykres 3).


Wykres 3. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków w publikacjach. 


Jeśli jednak przyjrzymy się uważniej, dostrzeżemy zasadniczą różnicę między 

sytuacją w okresach przed i po katastrofie. W pierwszym przedziale czasowym 

materiałów aprobatywnych było najwięcej — prawie 40 proc., jednak ich przewaga 

nad treściami krytycznymi wynosiła ok. 7 punktów procentowych. Jednocześnie 

wypowiedzi krytyczne były wyraźnie dłuższe od aprobatywnych. Relatywnie 

duży był udział materiałów neutralnych. Można powiedzieć, że przed katastrofą 

proporcja treści o różnym wydźwięku była w miarę wyrównane. Po katastrofie 

sytuacja diametralnie się zmieniła. Materiały aprobatywne zaczęły zdecydowanie 

dominować, stanowiąc ponad 87 proc. ogółu, tymczasem wypowiedzi krytycznych 

wobec Rosji było niecałe 4 procent. W odniesieniu do liczby znaków tendencja ta 

nasilała się — na wypowiedzi przychylne Rosjanom przypadało prawie 94 proc., 

gdy tymczasem udział negatywnych spadł poniżej 2 proc. (Wykres 4).


Wykres 4. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków 

przed i po katastrofie w Smoleńsku. 


Podobne wnioski można wyciągnąć na podstawie analizy wyników dla poszczególnych 

portali. I tak w przypadku Onet.pl przed katastrofą przeważały materiały 

krytyczne wobec Rosji, stanowiąc 40 proc. całości, na które przypadało 

prawie 50 proc. ogólnej liczby znaków. Na drugim miejscu znajdowały się publikacje 

o wydźwięku aprobatywnym, które jednak były wyraźnie krótsze zarówno 

od wypowiedzi krytycznych, jak i neutralnych. Po katastrofie uległo to całkowitej 

zmianie. Onet.pl stał się portalem, gdzie proporcjonalnie najwięcej było publikacji 

traktujących o Rosji pozytywnie, a także, gdzie na teksty te przypadał największy 

udział w ogólnej liczbie znaków. Z drugiej strony, należy zauważyć, iż po katastrofie 

zupełnie zniknęły z portalu artykuły neutralne, stanowiące wcześniej prawie 

30 proc. Onet.pl zmienił więc swoje nastawienie z wyważonego, z małą przewagą 

krytycyzmu, na bardzo pozytywne, choć ślady krytyczności pozostały (Wykres 5).



przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu Onet.pl. 


Portal Interia.pl poświęcał zagadnieniom Katynia i katastrofy smoleńskiej najmniej 

uwagi. Od początku był on również najmniej krytyczny wobec Rosji (ok. 14 

proc. publikacji przed katastrofą). Dominowały teksty neutralne i aprobatywne. Po 

katastrofie zmiana nastawienia portalu miała nieco inny wymiar niż u konkurentów. 

Publikacje krytyczne całkowicie zniknęły. Za to dużo mniejszy był udział tekstów 

otwarcie aprobatywnych (ok. 2/3 całości). Na najwyższym poziomie pozostała 

liczba materiałów neutralnych — 1/3 ogółu. Można powiedzieć, że o ile Interia.pl 

zatraciła całkowicie spojrzenie krytyczne, o tyle ustrzegł się przed bezkrytycznym 

optymizmem innych analizowanych portali (Wykres 6).



przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu Interia.pl. 


Wirtualna Polska była tym portalem, który w okresie przed katastrofą pisał 

o Rosjanach najbardziej pozytywnie — niecałe 46 proc. ogółu publikacji, w stosunku 

do prawie 30 proc. krytycznych i 25 proc. neutralnych, jednak pod względem 

ilości znaków dominowały początkowo wypowiedzi neutralne — niespełna 

38 proc. całości. Po katastrofie, wp.pl ze wszystkich analizowanych portali poświęciła 

najwięcej miejsca na relacje związane z tragedią oraz rocznicą ludobójstwa 

w Katyniu. Przeważały zdecydowanie materiały pozytywnie odnoszące się do 

Rosji — prawie 92 proc., w stosunku do niecałych 3 proc. materiałów krytycznych. 

W dalszym ciągu publikowane były również materiały neutralne, jednak w dużo 

mniejszej liczbie niż poprzednio. Biorąc pod uwagę ilość znaków, należy zauważyć 

iż przewaga wypowiedzi aprobatywnych była jeszcze większa. (Wykres 7).



przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu wp.pl 


Podsumowując, należy stwierdzić iż teza o zdecydowanej nieprzychylności polskich 

portali internetowych wobec Rosji i Rosjan została sfalsyfikowana. Należy 

jednak podkreślić zdecydowaną przemianę w postawie analizowanych mediów 

wobec Rosjan, która dokonała się dosłownie z dnia na dzień. Przed katastrofą 

bowiem była ona w miarę wyważona z lekkimi odchyleniami w jedną lub drugą 

stronę (najbardziej krytyczny był Onet.pl, zaś najbardziej aprobatywna Wirtualna 

Polska, jednak nie były to diametralne różnice). Dopiero po tragedii mamy do 

czynienia z ogromnym, wręcz lawinowym wzrostem pozytywnego nastawienia 

do obywateli Federacji Rosyjskiej. Nie zmienia to jednak faktu, iż już wcześniej 

nie można mówić o jakiejś zasadniczej niechęci wobec Rosjan w prezentowanych 

mediach. Tym bardziej, iż większość krytycznych materiałów w obu okresach dotyczyła 

bądź trudnej historii, bądź współczesnych prób negowania zbrodni katyńskiej 

przez stronę rosyjską. Pokazuje to natomiast w pewien sposób, jak ważką 

sprawą była katastrofa pod Smoleńskiem oraz jak głębokie i nagłe zmiany wywołała 

w świadomości Polaków. 

Z perspektywy czasowej widać natomiast, iż zmiana ta była nietrwała i po okresie 

„entuzjazmu”, gdy opadły emocje, nastąpił powrót do stanu sprzed katastrofy, 

na co wpływ miały m. in. działania niektórych, zwłaszcza polskich polityków. 

W dalszym ciągu jest spora grupa obywateli i mediów bardzo źle nastawiona do 

Rosjan, jak i mniej widoczna, przynajmniej w przekazie medialnym, grupa polskich 

rusofilów. Większość społeczeństwa sytuuje się zaś gdzieś pomiędzy nimi. By 

trwale zmienić ten stan rzeczy należało by podjąć długofalowe i szeroko zakrojone


działania, gdyż, jak widać, nawet tak dramatyczne jednorazowe wydarzenie nie 

jest w stanie diametralnie zmienić utrwalonych przez lata postaw. 


Текст представляет собой запись доклада автора, который был прочитан 

во время Общепольскей Росьезнавчей Междисциплинарней Научной 

Конференции „Другой Мир” в день 28.04.2010. С помощью метода контентанализа 

прессы (второе назване-анализ содержания) автор пробовал 

проверить тезис, что Россия и россияне показываны в польских средствах 

массовой информации прежде всего негативно. Для этого автор исследовал 

газетные высказывания в наиболее больших польских интернетовских 

информационных порталах — Онэт.пл, Интэря.пл и ВП.пл связанное 

с годовщиной убийства в Катыни и других местностях польских граждан в 40- 

ых годах двадцатого века, а затем, также об авиакатастрофе под Смоленском 

от 10.04.2010. Исследования начались в момент возникновения материалов 

тего типа (т. е. март 2010) и окончились 20.04.2010, два дня по похороне 

Леха Качиньскего — президента Польши, который погиб в катастрофе. В то 

время автор исследовал 134 публикации, заключающих 486016 знаков. Тезис 

остался сфальсыфикован, так как к моменту катастрофы число публикации 

апробатывных, отрицательных, нейтральных было выровнено, а после 

катастрофы апробатывные материалы представляли собой большинство. 

Przemysław Grzonka — ukończył studia politologiczne o specjalności dziennikarstwo 

i komunikacja społeczna w Instytucie Nauk Politycznych i Dziennikarstwa 

Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie jest doktorantem w Zakładzie Dziennikarstwa 

oraz studentem studiów socjologicznych ii stopnia w Uniwersytecie Śląskim. Członek 

licznych kół naukowych — pełnił m. in. funkcję przewodniczącego Międzywydziałowego 

Stowarzyszenia Dziennikarzy „Mosty”. Interesuje się mediami i komunikacją 

(zwłaszcza Internetem), a także funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego 

w Polsce i systemem politycznym. 

Kontakt: przemyslawgrzonka@wp.pl

Społeczeństwo

Karolina Mendrela 

Kształtowanie się sytuacji kobiet 

w rosyjskim społeczeństwie 

Kobieta na Rusi i na rosyjskiej wsi 

Sytuacja kobiet w Rosji nie jest tylko wynikiem rewolucji, które targały tym państwem, 

ani transformacji ustrojowej, zapoczątkowanej w 1991 r. To długotrwały 

proces, który toczył się wraz z burzliwą historią państwa rosyjskiego i trwa do 

teraz. By w pełni zrozumieć położenie kobiet w rosyjskim społeczeństwie, musimy 

zapoznać się z czynnikami historycznymi, które miały duży wpływ na jego 

ukształtowanie. Fannina Halle, powołując się na treść staroruskich bylin¹, wspomina 

o wizerunkach kobiet-bohaterek. W „Rosji przedchrześcijańskiej”, jak pisze 

autorka, kobietom przypisywano mądrość, magiczne zdolności, umiejętność leczenia 

chorób, a czasem i wyższe posłannictwo. Wszystkiemu sprzyjała pogańska 

wiara². 

Gdy Ruś przyjęła chrzest w 988 r. stała się nosicielką religii prawosławnej, która 

zmieniła podejście do kobiet i narzuciła swój patriarchalny porządek. Przykładem 

tego jest szesnastowieczny Domostroj, w którym anonimowy autor opisuje sposób 

w jaki Rosjanin powinien karać żonę za nieposłuszeństwo: „… bić należy ostrożnie 

kańczugiem: rozważnie i boleśnie, straszno i zdrowo”³. Na wzór ustroju państwowego, 

mężczyznę uznawano za samowładcę, a jego władza absolutna nad rodziną 

należała do boskiego porządku rzeczy. W jednym ze zbiorów praw czytamy, że 

obowiązkiem żony jest „posłuszeństwo woli męża” i towarzyszenie mu wszędzie. 

Zwalniano ją z tego obowiązku, gdy męża zsyłano na Sybir. Jednak wiele kobiet, 

w poczuciu obowiązku, udawało się za małżonkiem także z powodu głęboko zako- 

¹ Byliny to liryczne pieśni epickie o tematyce bohaterskiej lub społeczno-obyczajowej, charakterystyczne 

dla rosyjskiej poezji ludowej, za: Wielka Encyklopedia pwn, red. J. Wojnowski, Warszawa 

2001, s. 98. 

² F. Halle, Kobieta w Rosji sowieckiej, Warszawa 1934, s. 9. 

³ Jest to zabytek literatury staroruskiej z pocz. xvi w. ponownie opracowany w Moskwie przez 

doradcę Iwana iv Groźnego; stanowił zbiór przepisów obyczajowo-prawnych regulujących życie 

rodzin bojarskich i kupieckich oraz ich stosunek do cara i religii; Domostroj (fragm.) [w:] Literatura 

staroruska, wiek xi–xvii, oprac. W. Jakubowski, R. Łużny, Warszawa 1971, s. 125.

198 Karolina Mendrela 

rzenionego w rosyjskim społeczeństwie przeświadczenia, że każdy powinien nieść 

swój krzyż i nie przystoi prosić o pomoc lub poddawać się⁴. 

Rosyjska wieś prezentowała szczególnie ciężki obraz życia kobiety. Tradycyjna 

chłopska rodzina składała się z kilkunastu osób. Zwykle w jednej chałupie mieszkały 

rodziny wszystkich braci, a najmłodsza żona jednego z nich pełniła rolę praczki, 

kucharki i niańki dzieci pozostałych żon. Do tego dochodził zwyczaj snochaczestwa, 

czyli prawo teścia do pożycia z synową podczas nieobecności małżonka 

lub wtedy, gdy był on jeszcze małoletni. Oczywiście również zwyczaj bicia żon był 

nieodłącznym elementem ludowej obyczajowości⁵. 

Kultura patriarchalna panowała niemal powszechnie na prowincji aż do drugiej 

połowy xix w. Reformy obyczajowe, które przeprowadził Piotr i nie obowiązywały 

na wsi. Początek przeobrażeń w obyczajowości rosyjskiej wsi przyniosło zniesienie 

pańszczyzny w 1861 r. Namacalne zmiany w sytuacji kobiet nastały jednak dopiero 

wraz z rewolucją październikową⁶. 

Kobieta a rewolucja 

Niewielu wie, że Międzynarodowy Kongres Kobiet, który odbył się w lutym 1917 

jest pierwszym historycznym dniem rewolucji lutowej. Sam Międzynarodowy 

Dzień Kobiet ustanowiony został w 1910 r. przez Międzynarodówkę Socjalistyczną 

dla upamiętnienia strajku 15 tys. pracownic petersburskich zakładów tekstylnych, 

zakończonego 129 ofiarami śmiertelnymi⁷. Jak wspomina Trocki cytowany przez 

Fanninę Halle: „rewolucja lutowa zaczęła się dzięki inicjatywie najbardziej uciskanej 

części proletariatu, dzięki robotnicom przemysłu włókienniczego”⁸. 

Sam Włodzimierz Lenin nazywał pracę w gospodarstwie domowym „najbardziej 

nieproduktywną barbarzyńską najcięższą […] nie zawierającą w sobie niczego, 

co by choć trochę sprzyjało rozwojowi kobiety”⁹. Na jego wniosek rosyjska 

partia socjaldemokratyczna włączyła postulat praw politycznych dla kobiet oraz 

ich równouprawnienia, do swojego programu. Jednym z pierwszych rozporządzeń 

w zakresie równouprawnienia kobiet był dekret z 16 (29) grudnia 1917 r. o rozwodach, 

następnie kodeks rodzinny z 16 września 1918 r¹⁰. 

Niewiele kobiet miało wpływ na to, co działo się w kierownictwie partii bolszewickiej. 

Tymi najbardziej znanymi są: Aleksandra Kołłątaj, która znalazła się 

w składzie Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, Nadieżda 

⁴ O. Figes, Taniec Nataszy. Z dziejów kultury rosyjskiej, Warszawa 2002, s. 190. 

⁵ Ibidem. 

⁶ L. Bazylow, Historia Rosji, t. I, Warszawa 1983. 

⁷ F. Halle, op. cit., s. 16–19. 

⁸ Ibidem. 

⁹ W. Lenin, O moralności socjalistycznej, Warszawa 1981, s. 87. 

¹⁰ Czerwony Październik. Tajemnice bolszewickiej rewolty, „Polityka” 2007, nr 2, s. 48.

Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 199 

Krupska — żona samego Władimira Iljicza oraz członkini kolegium Komisariatu 

Ludowego Oświaty i Inessa Armand, przewodnicząca Moskiewskiej Gubernialnej 

Rady Gospodarki Narodowej, do dziś podejrzewana o romans z Leninem¹¹. Żadnej 

z nich nie dotknęły czystki, które były powszechne w szeregach partii bolszewickiej 

po dojściu do władzy Józefa Stalina¹². 

Armand po rewolucji październikowej była członkinią komitetu wykonawczego 

moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych Przewodniczyła ona pierwszej Międzynarodowej 

Konferencji Kobiet Komunistycznych w 1920 r., którą przygotowywała 

wraz z Krupską¹³. Ze względu na zły stan zdrowia — po konferencji za 

namową Lenina, Armand wyjechała na odpoczynek na Kaukaz, gdzie zaraziła się 

cholerą i zmarła w 1920 r. Larisa Wasiliewa przytacza słowa jednej z uczestniczek 

pogrzebu, opisujące Lenina w tym dniu: „Nie tylko twarz Lenina, lecz cały jego 

wygląd świadczył o tak głębokim smutku, że nikt nie odważył się nawet go pozdrowić. 

Widać było, że chce być sam na sam ze swoim wielkim bólem”. To zachowanie 

Włodzimierza Iljicza oraz szybka śmierć Armand tylko spotęgowały plotki 

na temat ich romansu¹⁴. 

Krupska, po śmierci męża i dojściu Stalina do władzy, została skutecznie odsunięta 

od możliwości wpływania na bieg wydarzeń politycznych. Była przeciwna 

balsamowaniu zwłok Lenina i umieszczaniu ich w Mauzoleum. Sam Stalin traktował 

ją brutalnie, mówiąc że „może mianować inną żonę po Leninie”. Natomiast 

Krupska w 1926 r. stwierdziła, że gdyby „Wołodia żył teraz, z pewnością siedziałby 

w więzieniu”¹⁵. 

Nazwisko Aleksandry Kołłątaj kojarzone jest z poglądem, iż w socjalizmie małżeństwo 

to „mieszczańskie ograniczenie”, a zazdrość to „przesąd burżuazyjny”. 

Za jej sprawą, w latach 20 doszły do głosu tendencje, by w imię „celowości rewolucji”, 

podporządkować sferę intymną ludzkiego życia walce klasowej. Partia w ten 

sposób uzyskała prawo do ingerowania w najbardziej osobistą sferę życia obywateli. 

Oczywiście w okresie władzy stalinowskiej te tendencje ulegały odwróceniu 

i do łask wróciła rodzina jako część społeczności radzieckiej. Kołłątaj także została 

odsunięta od możliwości decyzyjnych w Partii, poprzez odesłanie jej do służby dyplomatycznej. 

Obejmując w 1923 r. placówkę dyplomatyczną w Norwegii, została 

pierwszą kobietą-ambasadorem¹⁶. 

¹¹ Ibidem. 

¹² Okres w historii zsrr szczególnego nasilenia terroru policyjnego nkwd w latach 30. xx wieku. 

W efekcie zaplanowanych i zorganizowanych represji zamordowano miliony niewinnych ludzi, 

a także prawie wszystkich działaczy partii leninowskiej, wysokich oficerów Armii Czerwonej 

oraz nkwd. Za jego początek uważane jest zabójstwo Kirowa w grudniu 1934r., za: D. R. Marples, 

Historia zsrr. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 137–147. 

¹³ G. Przebinda, J. Smaga, Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Leksykon, Kraków 2000, s. 21–22. 

¹⁴ L. Wasiliewa, Kremlowskie żony, Warszawa 1995, s. 63–65. 

¹⁵ G. Przebinda, J. Smaga, Kto jest kim…, s. 153–154. 

¹⁶ Ibidem, s. 139–141.


Ministerstwo do spraw kobiet 

Wspomniane trzy kobiety miały największy wpływ na powstanie pierwszych, swoistych 

urzędów partyjnych przy terenowych komitetach Rosyjskiej Komunistycznej 

Partii(bolszewików) (rkp(b)) działających na rzecz politycznego zaangażowania 

kobiet w budowę państwa socjalistycznego. Oddziały te nazywane Żenotdziełami 

[ros. Женотдел] utworzone zostały w 1919 r., na podstawie decyzji Komitetu Centralnego 

rkp(b) z grudnia 1918 r. Instytucja ta pracowała nad poprawą warunków 

życia kobiet w Rosji Radzieckiej i skupiała się na podwójnej roli kobiety, jako matki 

oraz jako pracownicy. Żenotdzieł poprzez propagandę i edukację zwalczał analfabetyzm, 

szerzył wiedzę na temat oświaty kobiet, zawierania i rozwiązywania małżeństw, 

opieki nad dzieckiem oraz praw robotniczych, które wprowadziła rewolucja 

październikowa. W 1921 r., podczas kryzysu w rolnictwie, aktywizował kobiety 

do pracy na roli. W związku z panującą teorią, która głosiła, że problemy kobiet 

w Związku Radzieckim zostały ostatecznie „rozwiązane” jak również z promowaniem 

przez Józefa Stalina powrotu do, już wcześniej wspomnianych, tradycyjnych 

wartości rodzinnych Żenotdzieł został zlikwidowany w 1929 r¹⁷. 

Radziecki feminizm 

Rozwój niezależnego ruchu kobiecego w Rosji Radzieckiej został zahamowany¹⁸. 

Z jego odrodzeniem mamy do czynienia pod koniec lat 70. xxw. na fali działalności 

dysydenckiej. Wielu nazywa Kołłątaj radziecką feministką, jednak na takie miano 

zasługują założycielki pierwszej sowieckiej organizacji feministycznej, „Maria”, 

która powstał w 1979 r. w Leningradzie. Tatiana Goriczewa, Natalia Malachowskaja 

i Tatiana Mamonowa za cel postawiły sobie upowszechnianie idei „kultury 

chrześcijańskiej”, która przeciwstawiała się tej sowieckiej, powszechnie obowiązującej. 

Sama nazwa organizacji miała podkreślać chrześcijańskie korzenie grupy. 

Założycielki w ten sposób chciały także odróżnić się od zachodnich działaczek 

feministycznych¹⁹. 

Trzeba powiedzieć, że zachodnia terminologia feministyczna nie pasowała do 

radzieckich realiów. Operowała ona często językiem marksistowskim, co nie przemawiało 

do Rosjanek, które tęskniły za „burżuazją”, „patriarchatem” i przynależnością 

do „klasy średniej”. Dla większości Rosjanek taki stan rzeczy był luksusem, 

¹⁷ Большая советская энциклопедия, red. A. M. Прохоpoв, T. ix, Moskwa 1972, s. 169. 

¹⁸ Chodzi o ruch kobiecy pod patronatem partii Istniejący oficjalnie od roku 1941 Komitet Kobiet 

Radzieckich na arenie międzynarodowej spełniał przede wszystkim funkcję propagandową. 

O zakłamaniu, jakie towarzyszyło istnieniu tej organizacji, świadczy chociażby fakt, iż kobiety 

należące do Komitetu miały zakaz mówienia na tematy dla władz niewygodne, za: С. Айвазова, 

Женское движение в Рассии: традиции и современность, Moskwa 1995. 

¹⁹ Ibidem, s. 129–130.


ponieważ na barkach wielu z nich leżało zapewnienie swojej rodzinie minimum 

materialnego²⁰. 

Pierwszym wydawnictwem „Marii” był znany almanach Kobieta i Rosja, opublikowany 

już w 1979 r.²¹. Treść tego kobiecego samizdatu²² była inspirowana przeżyciami 

samych autorek. Poruszały one tematy bliskie radzieckim kobietom, czyli 

warunki na porodówkach (gdzie kobiety rodziły, ale także usuwały ciąże), problem 

przemocy domowej, rozpadu rodzin oraz samotnego macierzyństwa. Autorki 

w ten sposób chciały zainspirować inne kobiety do tego, by zabierały głos w swojej 

sprawie. Pismo Kobieta i Rosja podejmowało także problem wojny w Afganistanie, 

który był niewygodny dla władz państwowych. Dlatego już w listopadzie 1979 r. 

almanach został oficjalnie zlikwidowany. Także inne pismo tej organizacji — Maria 

zostało zlikwidowane. Autorki tak jak Aleksandra Sołżenicyna, wyrzucono 

z ojczyzny za karę²³. 

Na fali zmian ustrojowych 

Na fali pierestrojki zaczęły powstawać organizacje kobiece reprezentujące swoje 

interesy. W końcu 1993 r. trzy największe organizacje: Związek Kobiet Rosji, Stowarzyszenie 

Kobiet-Przedsiębiorców, Związek Kobiet-Wojskowych, utworzyły polityczny 

ruch kobiecy, „Kobiety Rosji”. W uchwałach programowych ruchu akcentowano 

równe prawa w sferze społeczno-politycznej i ekonomicznej, zaprzestanie 

faktycznego dyskryminowania kobiet, realizację szerokich programów społecznych 

zarówno pomocowych i edukacyjnych. Ruch przyjął taktykę nie wchodzenia 

do żadnych koalicji lub bloków wyborczych choć, w wyborach prezydenckich 

w 1996 r. poparł kandydaturę Borysa Jelcyna. W Dumie Państwowej pierwszej 

kadencji Kobiety Rosji miały 21 przedstawicielek, dzięki czemu stworzyły własna 

frakcję. W następnych wyborach z 1995 r. zajęły piąte miejsce z wynikiem 4,61 proc. 

ale nie dostały się do izby niższej parlamentu, gdyż nie przekroczyły 5 proc. progu 

wyborczego²⁴. Jedynie J. F. Lachowa, jedna z liderek ruchu, pozostała w składzie 

Dumy, jednak we frakcji partii „Jedna Rosja”²⁵. 

²⁰ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm: prześladowany — przeforsowany — przereklamowany?, http:// 

mroczna.art.pl/literatura/rosyjskifeminizm/, 02.06.2010. 

²¹ С. Айвазова, op. cit., s. 129–130. 

²² Samizdat to potoczne określenie publikacji wydawanej poza zasięgiem cenzury w zsrr, od 

przełomu lat 50. i 60. xx w. był formą podziemnego życia kulturalnego i politycznego zwalczaną 

przez władzę, za: Wielka Encyklopedia pwn…, s. 281–282. 

²³ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm… 

²⁴ A. Stępień, Współczesna Rosja. Leksykon, Łódź 1999, s. 114–115. 

²⁵ Obecnie w Dumie Państwowej zasiada 71 kobiet deputowanych, po wyborach z 2007 r., w Dumie 

poprzedniej kadencji, zasiadało ich 37, http://www.duma.gov.ru/, 19.06.2010.


Na początku lat 90, kiedy to gospodarka państwowa praktycznie przestała funkcjonować, 

a społeczeństwo przeżywało głęboki kryzys, marzeniem wielu kobiet było 

spokojne życie w domowym zaciszu i poświęcenie się obowiązkom rodzinnym. Dla 

większości Rosjanek taki stan rzeczy był luksusem ponieważ na barkach wielu z nich 

leżało zapewnienie swojej rodzinie minimum materialnego²⁶. 

Jednak w upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i przemianach 

gospodarczych, niektóre znawczynie tematu widzą przyczynę polepszenia się 

sytuacji kobiet. Jak pisze Krystyna Kurczab-Redlich, to gospodarka właśnie „uczyniła 

z kobiet, wcześniej , niezależne właścicielki 

choćby małych przedsiębiorstw”. Zmiany polityczne, które zaszły po upadku zsrr 

otworzyły granice, co dało setkom tysięcy kobiet możliwość zaopatrywania się 

w chińskie, tureckie lub polskie produkty, by potem sprzedawać je na miejskich bazarach. 

W ten sposób niektóre z nich tworzyły podstawy swoich własnych, czasem 

bardzo dochodowych interesów. Pierestrojka miała też swoje negatywne konsekwencje. 

Właśnie wtedy rozpowszechniła się prostytucja. Ta łatwość zamieniania 

siebie w towar miała swoje podłoże w głębokim wychowaniu ateistycznym. Jak 

twierdzi Kurczab-Redlich, Europejka ma świadomość pewnych zasad moralnych, 

najczęściej o podłożu religijnym, Rosjanka takich nie posiada. Jedynym źródłem 

moralności były zasady stalinizmu ze swoją „pruderią, dbaniem o demografię”. 

Po upadku zsrr nie ma takiego źródła, a Rosjanki otacza teraz „lekkość bytu”²⁷. 

Taki stan rzeczy powoduje, że prawo do aborcji stosowane jest w Rosji jak środek 

antykoncepcyjny²⁸. 

Statystyczna smutna prawda 

Samo prawodawstwo rosyjskie zapewnia swoim obywatelom pełnię praw i swobód. 

W Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 12.12.1993 r. czytamy: 

„Artykuł 19 

[…] 

3.Mężczyzna i kobieta mają równe prawa, wolności i równe możliwości ich 

realizowania 

[…] 

Artykuł 21 

1. Godność jednostki chroniona jest przez państwo. Nic nie może uzasadniać 

jej pomniejszania. 

²⁶ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm… 

²⁷ K. Kurczab-Redlich, Głową o mur Kremla, Warszawa 2007, s. 13–29. 

²⁸ W 2004 r., według danych Rosyjskiej Akademii Nauk Medycznych, zarejestrowano 1,67 mln. 

aborcji, urodzeń 1,45 mln. Na 38 mln. kobiet w wieku rozpłodowym, aż 7 mln. jest bezpłodnych.


2. Nikt nie może być poddany torturom, przemocy, ani innemu brutalnemu lub 

poniżającemu godność ludzką traktowaniu lub karaniu…”²⁹. 

Raport Russian Federation: Nowhere to turn to — Violence against women in 

the family przygotowany przez Amnesty International (ai), we współpracy z wieloma 

organizacjami kobiecymi działającymi w Federacji Rosyjskiej oraz władzami 

samorządowymi, przedstawia listę dokumentów ratyfikowanych przez fr, dotyczących 

praw człowieka: 

– Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, 

– I Fakultatywny Protokół do iccpr, który upoważnia Komitet Praw Człowieka 

do rozpatrywania indywidualnych skarg, 

– Konwencję w Sprawie Eliminacji Wszystkich Form Dyskryminacji Wobec 

Kobiet, 

– Fakultatywny Protokół, który określa kompetencje Komitetu ds. Eliminacji 

Wszystkich Form Dyskryminacji Wobec Kobiet, 

– Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych 

Wolności i jej protokoły³⁰. 

Mimo przyjęcia tych dokumentów wyniki badań Rady ds. Kobiet przy Państwowym 

Uniwersytecie w Moskwie wykazały, że: 

– 70 proc. kobiet stwierdziło, że były ofiarami jakiejś formy przemocy ze 

strony swoich mężów, 

– 36 proc. kobiet doświadczyło psychicznej i fizycznej przemocy, 

– ponad 70 proc. kobiet cierpi z powodu jakieś formy psychicznego dyskomfortu 

w relacjach ze swoim mężem, włączając w to stres, niepokój, 

brak pewności, bezsilność, zależność, rozpacz, winę, strach bądź niespełnienie, 

– 90 proc. badanych było świadkami scen domowej przemocy pomiędzy 

ich rodzicami lub w ich obecnych związkach, 

– 58 proc. kobiet było ofiarami agresji ze strony bliskiego mężczyzny, 

– 48 proc. kobiet było bitych w czasie ciąży, karmienia piersią, opieki nad 

małymi dziećmi, choroby, w sytuacji utraty lub problemów w pracy, poczucia 

bezradności³¹ 

Raport podaje, że rocznie 14 tys. kobiet w Rosji ponosi śmierć z rąk członka 

swojej rodziny, 36 tys. kobiet jest codziennie bitych przez swoich mężów lub part- 

²⁹ Konstytucja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnonarodowym referendum w dniu 12.12.1993 r., 

Warszawa 2002, s. 44–45. 

³⁰ Amnesty International, Russian Federation. Nowhere to turn to — Violence against women 

in the family, http://www.amnestyusa.org/document.php?id=engeur460562005&lang=e, 

10.06.2010. 

³¹ Ibidem.


nerów, a co 40–60 min.w swoim własnym domu ginie Rosjanka, właśnie w wyniku 

pobicia przez bliską osobę³². 

Przemoc wobec kobiet a Kodeks Karny fr 

W Kodeksie Karnym Federacji Rosyjskiej nie ma artykułu, który by dotyczył przemocy 

domowej więc można dojść do wniosku, że państwo to nie boryka się z takim 

problemem. Przemoc wobec kobiet traktuje się jako „przemoc w sferze prywatnej” 

[ros. бытовое насилие], co dla wielu Rosjan równoznaczne jest z tym, że rozwiązanie 

problemu należy pozostawić samej rodzinie i nie ingerować w jej sprawy. W latach 

90 ubiegłego wieku stworzono około 40 projektów wprowadzających pojęcie „przemocy 

domowej” [ros. домашнее насилие] i osobne kary za ten rodzaj przestępstwa 

do rosyjskiego prawa lecz wszystkie one odrzucono już w pierwszym czytaniu w Dumie. 

Za przestępstwa związane z biciem, znęcaniem się fizycznym lub psychicznym 

Kodeks Karny przewiduje karę pozbawienia wolności do 15 lat. 

Najważniejszą kwestią jest jednak określenie przez sąd rozmiarów skutków 

przemocy. Według danych ai kobiety w wyniku pobicia, doznają lekkiego uszkodzenie 

zdrowia co oznacza, że maksymalną, możliwą do zasądzenia karą za przemoc 

domową jest pozbawienie wolności do 2 lat. Za umyślne zabójstwo przewidziano 

kary: od 6 do 20 lat pozbawienia wolności, dożywotniego więzienia lub karę 

śmierci. W 2005 r. na terenie Federacji Rosyjskiej, dokonano 30849 zabójstw, z czego 

połowa przypadków to zabójstwa kobiet. Według szacunków Larysy Ponarynoj, 

z centrum anna, każdego roku w Rosji 3tys. żon zabija swoich mężów w zemście za 

wieloletnie znęcanie się. Najwyższym wymiarem kary za gwałt lub zmuszanie do 

czynności seksualnych jest pozbawianie wolności do 15 lat. Wcześniej przytaczane 

badania Rady ds. Kobiet przy Państwowym Uniwersytecie w Moskwie wskazują, że 

„ponad połowa respondentów nie uważa przemocy seksualnej za problem, a gwałt 

w małżeństwie jest dla nich zasadniczo niemożliwy”, a „70 proc. Rosjan twierdzi, 

że zgoda kobiety nie jest konieczna do stosunku płciowego w małżeństwie”³³. 

Przyczyny i sposoby walki z przemocą wobec kobiet 

Przyczyny przemocy wobec kobiet wciąż leżą w mentalności rosyjskiego społeczeństwa. 

Problemem jest stereotyp płci. Wiele kobiet, których historie zostały 

opisane w raporcie ai wspomina, że czuły się mniej szanowane jako samotne matki. 

Wiele z nich odczuwało presję otoczenia by wyjść powtórnie za mąż, szczegól- 

³² Ibidem. 

³³ B. Paszek, Zamknięte drzwi chronią przed prawem — przemoc domowa wobec kobiet w Rosji, 

http://www.rosjoznawstwo.uj.edu.pl/studzesz4.pdf, 11.06.2010.


nie, gdy miało już dzieci dlatego mimo pierwszych oznak agresji ze strony przyszłego 

męża, decydowały się na ślub by zmienić ten stan rzeczy. 

Wielu mężczyzn traktuje swoje partnerki czy żony jak swoją własność. Kobiety 

często znajdują się pod ciągłą kontrolą, a za niespełnienie oczekiwań, są bite. Bywa, 

że sama kobieta obwinia siebie za przemoc, której doznała usprawiedliwiając partnera 

tym, że była przykładowo złą żoną³⁴. Jak podają statystyki, 43 proc. Rosjan 

uważa że przemoc domowa to prywatna sprawa. Dla jednej trzeciej społeczeństwa 

kobieta, która jest ofiarą przemocy ze strony swojej rodziny, „zasługuje na bicie”³⁵. 

Trzeba podkreślić, że zwykle źródłem przemocy jest alkoholizm bliskiej osoby. 

W historiach kobiet przewija się wątek, traktujący o tym, iż początkowo ofiara była 

bita gdy jej partner był pod wpływem alkoholu. Później jednak, nawet w chwilach 

trzeźwości, dochodziło do aktów przemocy. 

Przyczyną przemocy domowej są także problemy mieszkaniowe Rosjan. Dużą 

komplikacją są tzw. komunalki [ros. коммуналка] czyli małe mieszkania składające 

się zwykle z jednego lub dwóch pokoi. Zamieszkiwało je zwykle kilka rodzin, 

które musiały dzielić się kuchnią, łazienką oraz toaletą. Takie warunki sprzyjają 

tworzeniu się konfliktów, nie tylko między sąsiadami. Także z powodu problemów 

z zakwaterowaniem, pary po rozwodzie zmuszone są do ciągłego wspólnego 

mieszkania. Jest to szczególnie niebezpieczne dla kobiet jeśli przyczyną rozwodu 

była przemoc domowa³⁶. 

Stosowane są następujące sposoby walki z przemocą wobec kobiet: 

– Na terytorium fr działa 300 tzw. „gorących linii” dla ofiar przemocy, 

przeznaczonych zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn. Tylko niektóre 

z tych linii działają całodobowo³⁷. Za przykład można podać telefon zaufania 

organizacji „anna”, który działając między październikiem 1999r. 

a majem 2000r., przy pracy 9 konsultantów, zdołał odebrać 1504 telefony. 

W 99,6 proc. przypadków, dzwoniącymi były kobiety. Z tego 74 proc. 

prosiło o pomoc w związku z przemocą domową³⁸. 

– Ponadto działają dwa centra kryzysowe dla mężczyzn i 25 dla kobiet, 

które oferują pomoc medyczną, prawną i psychologiczną oraz ochronę 

socjalną dla osób potrzebujących takiego wsparcia. Jednak według 

danych ai, na terenie Rosji działa tylko osiem schronisk, oferujących 

pomoc matkom z dziećmi, które musiały opuścić swoje domy z powodu 

przemocy³⁹. 

– Ważne są też kampanie informacyjne, jakie, wg Raportu, przeprowadzane 

są przez jedną z republik, Karelię. Promowana jest współpraca pomię- 

³⁴ Amnesty International, Russian Federation… 

³⁵ B. Paszek, Zamknięte drzwi… 

³⁶ Amnesty International, Russian Federation… 

³⁷ Ibidem. 

³⁸ Dane dotyczące telefonu zaufania, http://www.owl.ru/anna/statistic.htm, 25.05.2010. 

³⁹ Amnesty International, Russian Federation…


dzy policją a organizacjami wspierającymi ofiary przemocy, próbuje się 

informować społeczeństwo o prawdziwych skutkach agresji w rodzinie 

włączając w to przemoc wobec kobiet, oraz edukować je na ten temat. 

Trzeba podkreślić, że wsparcie organizacji pozarządowych jest nieocenione⁴⁰. 

Na proradzieckim obszarze Rosji powstało około 1500 organizacji 

kobiecych, mających w swej misji pomoc kobietom dotkniętym 

przemocą⁴¹. 

Zmiana priorytetów? 

Mimo takiego bagażu doświadczeń i nieprzychylnych statystyk wielu uważa, że 

Rosjanki są coraz bardziej wyemancypowane i wiedzą, czego chcą. Psycholog Olga 

Machowska stwierdza: „Rosjanki w ciągu ostatnich 18 lat otwarcia Rosji na świat 

poważnie zweryfikowały swoje priorytety. — Kiedyś głównym marzeniem było 

małżeństwo, dzisiaj to kariera”⁴². Nawet jeśli w grę wchodzi małżeństwo, to rosyjskie 

kobiety także zmieniły swoje priorytety. Spełnieniem marzeń nie jest już 

mąż-obcokrajowiec. Obawiają się różnic kulturowych oraz tego że w przypadku 

rozwodu, mogą stracić dzieci. Z tych powodów Rosjanki częściej szukają potencjalnego 

męża w swoim kraju⁴³. 

Niektóre marzą o zostaniu „rublowską żoną” czyli żoną bogacza, który zamieszkuje 

podmoskiewską dzielnicę z okolic szosy Rublowsko-Uspienskiej. Mieszka tam 

śmietanka biznesowa i polityczna kraju⁴⁴. Znalezienie takiego kandydata na męża 

jest łatwiejsze w Moskwie, jednym z miast, w którym mieszka najwięcej milionerów 

i miliarderów. Samych miliarderów w stolicy mieszka 36 zaś liczbę multimilionerów 

szacuje się na trzy, cztery tysiące⁴⁵. Jednak historie niektórych „rublowskich 

żon” bywają smutne: „Bogacze nudzą się nimi, jak tylko zaczyna im przybywać 

kilogramów po urodzeniu dziecka. Najpierw odstawiają do kuchni, potem wymieniają 

na nowszy model. […] Na pocieszenie może dostać dwupokojowe mieszkanie 

w bloku, ale to bolesny upadek dla kogoś, kto przyzwyczaił się do armii służących 

i brylantów”⁴⁶. 

⁴⁰ Ibidem. 

⁴¹ A. Stępień-Kuczyńska, A. Głowacki, Rosja Putina. Leksykon, Łódź 2005, s. 227–241. 

⁴² J. Prus, Rosjanki dla Rosjan, http://www.rp.pl/artykul/82677,379064_Rosjanki_dla_Rosjan.html, 

15.04.2010. 

⁴³ J. Prus, Rosjanki… 

⁴⁴ W. Radziwinowicz, Przed Nowym Rokiem kończą się brylanty, http://www.wysokieobcasy.pl/ 

wysokie-obcasy/1,53581,3156069.html, 21.04.2010. 

⁴⁵ Ibidem. 

⁴⁶ J. Prus, Rosjanki…



Положение женщин в современной России сформировалось на грунте 

бурной истории этого государства. Среди факторов, формирующих подход 

к положению женщин в России, принадлежит назвать: православную 

религию, которая установила патриархальный порядок и сообщественность, 

индивидуальные дела уступилы места сильной совокупности. Даже в царское 

время российский империализм аналогично повлиял на общественные 

отношения. 

Изменения в отношении к женщинам принесли революции: февральская 

и октябрьская. Однако, несмотря на формальное равенство в правах женщин 

и мужчин, фактическое влияние на положение в государстве было едва 

у горстки женщин, которые были связянные с руководителями революции. 

Независимое женское движение было связанное с диссидентской 

деятельностью. Такую форму имела первая советская феминистическая 

организация „Мария”, которая выдавала алманах „Женщина и Россия”. 

Он затрагивал вопросы имеющие важнное значение для женщин, а также 

нежелательную тематику для властей. Только во время перестройки начали 

возникать другие организации, репрезентующие дела женщин. Наиболее 

известная это „Женщины России”. 

Несмотря на изменения какие принесла трансформация строя, 

Конституцию Российской Федерации (которая обеспечивает права 

женщин), ратифицированное акты международного права, рапорт Амнэсты 

Интэрнатёналь с 2002 г. о проблеме насилия в отношении женщин шокирует 

статистиками. Он показывает, что физическое, психическое насилие 

и несоблюдение прав женщин — это все еще важная проблема в этой стране. 

Karolina Mendrela — studentka iv roku politologii na specjalności europejskiej. 

W roku akademickim 2008/2009, rozpoczęła naukę w Indywidualnym Toku Studiów 

by powiększyć swoją wiedzę na temat Rosji. Zainteresowanie tematyką rosyjską 

oraz wcześniejsza pasja feministyczna zaowocowały tematem pracy magisterskiej: 

„Sytuacja kobiet we współczesnej Rosji”. 

Kontakt: kmendrela@o2.pl

Magdalena Urbanowicz 

Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym 

Definiowanie tożsamości, jak w przypadku wielu pojęć socjologicznych, jest trudne 

i doczekało się licznych koncepcji. Jednym z głównych podziałów, z jakim mamy do 

czynienia gdy rozważamy ten temat, jest rozróżnienie tożsamości indywidualnej 

i zbiorowej. O ile ta pierwsza dotyczy wyłącznie jednostki i jej autodefinicji czy zindywidualizowanych 

cech, druga dotyka członków zbiorowości — także członków 

narodu. O tożsamości zbiorowej możemy mówić, „kiedy świadomość tego rodzaju 

— zarówno skierowana do wewnątrz, jak i na zewnątrz — jest w pełni rozwinięta 

i powszechna wśród członków zbiorowości. […] Gdy wspólnej sytuacji życiowej, 

podobnemu położeniu społecznemu danej zbiorowości, towarzyszy rozwinięta 

samoświadomość czy tożsamość zbiorowa, mamy coś więcej niż tylko kategorię 

socjologiczną. To już nie jest wspólnota zdefiniowana przez jakichś zewnętrznych, 

obiektywnych obserwatorów (np. socjologów), lecz przeżyta subiektywnie od wewnątrz 

przez samych członków zbiorowości”¹. 

Kwestia tożsamości Rosjan we współczesnym świecie jest tematem wieloaspektowym 

i wciąż poddawanym reinterpretacjom — zarówno poprzez samych Rosjan 

jak i osoby, które ten stan próbują obiektywnie opisywać pozostając tylko obserwatorami. 

Chciałabym poruszyć kilka kwestii, jakie mogą pełnić ważną rolę w tym 

procesie; w większości są one dualistycznymi czynnikami, które z jednej strony 

czynią Rosję silnym państwem, a z drugiej — osłabiają ją oraz jej naród. Rozpocznę 

jednak od tego, jak definiowana może być narodowość i jaką specyfikę ma w tym 

względzie sposób rosyjski. 

W xix wieku zaczęto obserwować wzrost świadomości narodowej, jednak już 

wiek xviii uważa się za źródło podziału Europy na Europę Zachodnią i Europę 

Wschodnią — rozróżnienie takie stosuje w swojej koncepcji np. J. Rösel. Ta pierwsza 

to „Cywilizacja” zbudowana na cnotach, kultura „gorąca” ideologicznie, a przynależące 

do niej narody są otwarte — jeśli tylko ktoś chce przynależeć do narodu, 

może pod pewnymi warunkami to zrobić, z założenia ma takie prawo. Ta druga, 

Europa Wschodnia, to przeciwieństwo Zachodu — tu z kolei przeważa racja stanu, 

¹ P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2007, s. 185.

210 Magdalena Urbanowicz 

a naród stanowią osoby związane etnicznie i biologicznie z danym krajem; w narodzie 

trzeba się urodzić, wychować, trzeba znać obowiązujący go język². 

W Rosji mamy do czynienia z sytuacją szczególną — istnieje tu rozróżnienie 

na bycie Rosjaninem, który urodził się w Rosji (być Russkim) i bycie Rosjaninem 

w znaczeniu politycznym, nie pochodząc z rdzennie rosyjskiej rodziny (być Rossijaninem)³. 

Są to wyrażenia praktycznie nieprzetłumaczalne na inne języki, a mające 

ogromne znaczenie społeczne i polityczne. Rosjaninem można być na totalnie 

odmienne od siebie, 2 sposoby. „Na pierwszy rzut oka niby wszystko jest proste 

– Rossija jest państwem wielonarodowym i słowo rossijskij określa ową wielonarodową 

państwowość. Słowo russkij określa natomiast przynależność do kultury 

ściśle ruskiej. Russkij wraz z Czukczą, Żydem i Polakiem, jeśli są obywatelami 

Federacji Rosyjskiej – są Rossijaninami. Państwo jest rossijskoje, język oczywiście 

russkij. […] Cerkiew jest russkaja, ale biskupi rossijskije; społeczeństwo – rossijskoje; 

katolicy i inżynierowie też, ale mafia i emigracja – russkaja; Rossijskaja Akademia 

Sztuki, Fundacja Kultury, encyklopedia. Nawet prawosławna Misja ustanowiona 

w Chinach 18 czerwca 1700 r. okazuje się być rossijskaja, choć Aleksander 

Sołżenicyn, występując w obronie ruskości przeciwko rozmydlonej rosyjskości, 

pisze, że problem russkij-rossijskij pojawił się dopiero w 1909 r. wśród liberalnej 

inteligencji tracącej ruską osobowość w imię rossijskoj wielonarodowości („Rosja 

w zapaści”)⁴. Rozróżnienie to wydaje się być pierwszym z dualizmów w sposobie 

definiowania tego, czym jest „rosyjskość” w kontekście tożsamościowym. 

Jak mówi definicja tożsamości zbiorowej, jej „najprostszym wskaźnikiem jest 

myślenie w kategoriach „swoi” i ”obcy”, „nasi” i „tamci”, „my” i „oni”⁵. To kolejna 

z par, której znaczenie jest bardzo istotne — zwłaszcza współcześnie, w epoce 

globalizacji i westernizacji. „Rosja to kraj, który nie tylko różni się od innych, ale 

tą innością się szczyci”⁶, jak podaje Bieleń. Niepowtarzalność Rosji, jej charakter 

i samowystarczalność wyrażane są także w słowach-kluczach: „rosyjska idea”⁷. 

Istnieje kilka czynników, które Rosji pozwalają się wyróżniać na tle innych. 

Po pierwsze — jest to kraj leżący na styku dwóch kontynentów. Ma to przełożenie 

na dalsze konsekwencje — chociażby sposób myślenia i postrzegania swojego 

miejsca. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat dają się więc zauważać pewne wahania 

i brak zdecydowania, do kogo Rosji jest bliżej — do Zachodu, czy raczej do Eurazji. 

² T. Kuczur, Tożsamość kulturowe vs. Tożsamość polityczna (przykład Niemiec i Francji) — europejskie 

koncepcje samookreślania się jednostki, [w:] Globalizacja — naród — jednostka: zagadnienia 

tożsamości kulturowej, red. T. Kuczur, A. Błachnio, Toruń 2009, s. 128. 

³ I. Wyciechowska, Cywilizacyjno-kulturowe uwarunkowania nowej tożsamości Rosji, [w:] Nowa 

tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych, red. S. Bieleń, M. Góralski, Warszawa 

1999, s. 175. 

⁴ 

A. de Lazari, Nowa mowa Wowy, „Polityka” 2002, nr 40, http://archiwum.polityka.pl/art/nowamowa-wowy,375953.html, 

26.04.2010. 

⁵ P. Sztompka, Socjologia…, s. 185. 

⁶ S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 58. 

⁷ M. Nizioł, Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 32.

Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym 211 

Innym skutkiem jest 11 stref czasowych, 88 terytorialnych podmiotów Federacji 

i diaspora rosyjskojęzyczna po rozpadzie zsrr⁸. 

Zgodnie z definicją tożsamości zbiorowej, świadomość musi być skierowana nie 

tylko do wewnątrz, ale także i na zewnątrz. W przypadku zewnętrznego Zachodu, 

reakcją na niego i jego wpływ może być zarówno przyjęcie wzorców, jak i ich 

odrzucenie. Oba te procesy wydają się obecnie zachodzić w Rosji. Z jednej strony 

obserwujemy westernizację Rosji. Przez długi czas przeciwstawiano ją Zachodowi 

i temu, jak on się rozwija. Stanisław Bieleń stwierdza:, „za Gorbaczowa uznano 

w Moskwie, że stare tezy o pogłębianiu się kryzysu na Zachodzie nie wytrzymują 

próby czasu. Stopniowo zaczęto zauważać dynamikę i żywotność świata kapitalistycznego, 

jego technologiczne i produkcyjne możliwości oraz znaczenie demokratycznych 

form ustrojowych dla pokojowej stabilizacji stosunków międzynarodowych”⁹. 

Podążanie za Zachodem wiąże się jednak z ryzykiem nie nadążania za nim 

ze zmianami mentalnymi. Jest to jeden z czynników wpływających na osłabienie 

poczucia tożsamości — w momencie, gdy zdecydowano się na zaakceptowanie 

nowych wzorców, nie było już tak stabilnego gruntu do budowania opozycji „my” 

versus „oni”. Pojawiło się zróżnicowanie wewnętrzne, chociażby klasowe — ale to 

bardziej osłabiało wspólnotę narodową, zamiast ją wzmacniać jako całość. 

Z drugiej zaś strony — lata poczucia wyższości nad innymi państwami zbudowały 

przekonanie, że to Rosja kreuje trendy; „konsekwencją takiego myślenia jest 

ciągle żywy postulat, kultywowany w nurcie realizmu politycznego, aby rywalizację 

Rosji z Zachodem uznać za naturalną i nieuchronną cechę pozimnowojennych 

stosunków międzynarodowych”¹⁰. Niektórzy Rosjanie, wciąż mający w pamięci 

swoją mocarstwowość i posiadanie ogromnego wpływu na inne państwa, nie zrezygnują 

tak szybko z marzeń o powrocie do takiego właśnie stanu rzeczy. Nizioł 

pisze wręcz o funkcjonującym wśród Rosjan „micie nadnarodu czy też narodu wybranego”¹¹. 

D. I. Raskin i tu zauważa zagrożenie; sądzi, że w Rosji należy zwracać 

uwagę na semiotykę wypowiadanych słów. Za niebezpieczne i obciążone nacjonalizmem 

uważa takie zwroty jak „nie zaakceptujemy zachodnich wzorców na naszej 

ziemi”, „nasza wielka moc”, „Zachód boi się silnej Rosji”, „nasz unikatowy sposób 

życia”, „Rosja wstaje z kolan”, czy „jesteśmy otoczeni wrogami”¹². 

Kolejnym aspektem tego, iż Rosja nie przystaje do świata Zachodu są trzy pary 

przeciwieństw, które analizowali słowianofile. Może się wydawać, że wartości te 

są nie do pogodzenia i Rosja w naturalny sposób pozostanie odrębna: 

– Prawosławna jedność rozumu i uczuć vs zachodni racjonalizm. 

⁸ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 114–118. 

⁹ Ibidem, s. 10. 

¹⁰ T. A. Shakleyna, A. D. Bogaturov, The Russian Realist School of International Relations. „Communist 

and Post-Communist Studies” 2004, nr 1, s. 37–51. Za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 45. 

¹¹ M. Nizioł, Dylematy…, s. 44. 

¹² D. I. Raskin, Russian Nationalism and Issues of Cultural and Civilizational Identity. „Russian 

Social Science Review” 2009, nr 2, s. 5.


– Rosyjska rustykalność (plebejskość, wiejskość) vs zachodnie uprzemysłowienie. 

– Wspólnota i samorządność vs zhierarchizowana organizacja państwowa¹³. 

Iwona Wyciechowska zauważa także, że „postęp społeczny dokonujący się 

w różnych regionach świata wzbudza raczej niechęć, bowiem unaocznia ze zdwojoną 

siłą powiększające się dysproporcje między Rosją a państwami wysoko rozwiniętymi 

i rozwijającymi się”¹⁴. Niewątpliwie, ciągłe porównywanie się z państwami 

lepiej rozwiniętymi gospodarczo ma wpływ na to, jaką samoświadomość budują 

w sobie Rosjanie i jak postrzegają się w kontaktach z zewnętrznymi partnerami. 

Trzecią ścieżką wydaje się być łączenie obu tych podejść — wyraża się ono 

w następujących słowach: „Często ma również miejsce reinterpretacja zapożyczeń, 

czyli selektywne przyjmowanie wzorców, a następnie adaptowanie, przekształcanie 

i asymilowanie ich w taki sposób, by wspomóc podstawowe wartości własnej 

kultury i zapewnić im przetrwanie”¹⁵. Być może dla niektórych współcześnie żyjących 

jest to naprawdę jedyny sposób na to, by kultura, której są częścią, przetrwała 

choć w taki sposób — skoro nie może przetrwać w niezmienionej formie. 

Zauważają oni potrzebę wprowadzania zmian do kultury, aby była ona atrakcyjna 

dla następnych pokoleń. Są świadomi kontaktów międzykulturowych na szeroką 

skalę, ciągle toczonej wymiany wzorców, symboli, stylu życia. W ich przekonaniu, 

nie można zupełnie pomijać wpływów zagranicznych, ale i nie można pozwolić na 

zagładę własnych wartości. 

Można w tym momencie powrócić do myśli, iż relacje z „innymi” wyznaczane 

są przez to, jak postrzegane jest „my”; czy znana jest odpowiedź na pytanie, „kim 

jestem i jaki chcę być”, czy istnieje wewnętrzna świadomość, która niezbędna jest 

do wytworzenia tożsamości zbiorowej. Nie da się tworzyć wewnętrznej potęgi 

bez samoakceptacji, świadomości własnej odrębności i własnej wartości. Z kolei 

w opinii niektórych dają się także słyszeć głosy osób, które wcale nie uważają Rosji 

za kraj wyjątkowy. W Rosji „nie brak opinii, że lekceważenie, czy wręcz ignorowanie 

jej interesów w świecie jest w dużej mierze zasługą samych Rosjan, którzy 

nie potrafią odpowiadać na zniewagi i bronić swoich racji za granicą”¹⁶. W takiej 

sytuacji nie trudno o kryzys tożsamości; „Trudności z adaptacją tożsamości do 

nowych wyzwań są szczególnie widoczne w przypadku Rosji, która nie potrafi pozytywnie 

wykorzystać swojego bagażu tradycji kulturowych, nie umie wpisać ich 

we współczesne przemiany”¹⁷. A. Iwanow sądzi, że „to, czego nam brakuje, to narodowej 

pewności siebie, bez której nie da się zyskać szacunku innych narodów”¹⁸. 

¹³ M. Nizioł, Dylematy…, s. 31. 

¹⁴ I. Wyciechowska, Cywilizacyjno-kulturowe uwarunkowania nowej tożsamości Rosji, [w:] Nowa 

tożsamość…, s. 178. 

¹⁵ M. Nizioł, Dylematy…, s. 18. 

¹⁶ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 49. 

¹⁷ M. Nizioł, Dylematy…, s. 39. 

¹⁸ A Iwanow, Jewroazijskoje mirowozrienije i gieopoliticzeskije prioritiety Rassiji w xx wiekie,


Być może jest to kwestia powiązana z postrzeganiem roli Rosji kiedyś oraz współcześnie. 

Inne jest podejście samych Rosjan do tych dwóch płaszczyzn czasowych, 

inne jest także podejście państwa oraz instytucji. 

Jednym z podejść jest odwoływanie się do historii; wciąż spora część społeczeństwa 

buduje swoją tożsamość na gruncie wspomnień, tradycji i mitów, zamiast 

na nowych i diametralnie innych fundamentach. S. Bieleń pisze o wnioskach wypływających 

z analizy badań przeprowadzonych wśród studentów w 2001 roku: 

„Wśród studentów tylko 38 proc. przyznało się do tęsknoty za zsrr”¹⁹. Zastanawiające 

jest to, czy uprawnione jest użycie słowa „tylko”? W końcu odsetek ten 

stanowi prawie 40 proc. populacji ludzi młodych, którzy znają zsrr z pierwszych 

lat swojego życia lub tylko z opowieści swoich rodziców czy dziadków — nie zaś 

z autopsji. 

Drugi sposób zakłada z kolei odcinanie się od tradycji i historii. Przykładem 

takiego podejścia są słowa Aleksandra Sołżenicyna, który twierdzi, że „Rosja nie 

ma siły imperium, nie potrzeba nam go, zrzućmy je ze swoich pleców, bo ono nas 

przygniata i wysysa, i przyspiesza naszą zgubę”²⁰. Poza jego słowami o zupełnym 

odrzuceniu idei Rosji z przeszłości, istnieje także prąd mniej racjonalny; chce on 

przeszłość tego kraju zabarwić innymi emocjami. 

Przykładem próby zmiany spojrzenia na przeszłość jest ustanowienie Dnia Jedności 

Narodowej. Został on ufundowany 12 grudnia 2004 roku przez Władimira 

Putina. „Rocznica wypędzenia Polaków z Kremla miała zastąpić inne wspomnienie: 

Rewolucji Październikowej. Ówczesny prezydent, a obecnie premier nie wziął 

pod uwagę faktu, że nowe święto zyska średnią popularność. Wszystko za sprawą 

dziesiątek lat reżimu komunistycznego, który z rewolucji uczynił symbol, na trwale 

wpisujący się w świadomość Rosjan”²¹. W opinii Wacława Radziwinowicza, „jest to 

raczej tylko święto-proteza. […] Z 7 listopada władze Rosji chciały się rozstać, bo 

z jednej strony to święto jako swoje wykorzystywali komuniści. Z drugiej Cerkiew 

Prawosławna domagała się zakończenia tradycji czczenia przewrotu, którego jednym 

z celów było wykorzenienie religii. Wyrwać jednak tę — jak mówi się w Rosji 

— „czerwoną kartkę z kalendarza” nie było łatwo. Władza sowiecka znakomicie 

umiała przywiązać naród do komunistycznych symboli. […] 7 listopada był we 

wszystkich szkołach Związku Sowieckiego i jest w dzisiejszej Rosji czasem pierwszych 

w roku szkolnym tygodniowych ferii. Na Kremlu nie chcieli zrywać tej miłej 

sercu narodu świąteczno-feryjnej tradycji, szukali więc daty zastępczej, a przy tym 

„Wiestnik Moskowskiego Uniwiersitieta, Politiczeskije Nauki” 2000, seria 12, nr 3. Za: S. Bieleń, 

Tożsamość…, s. 49. 

¹⁹ „Czełowiek sowietskij”: Diesiat’ liet spustia: 1989–1999, http://www.levada.ru/levadabook/26. 

doc, 15.11.2005. Za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 53. 

²⁰ A. Sołżenicyn, Jak odbudować Rosję? Refleksje na miarę moich sił, Kraków 1991, za: S. Bieleń, 

Tożsamość…, s. 52. 

²¹ R. Gdak, Jak nasi wschodni sąsiedzi budują tożsamość narodową, http://www.wiadomosci24.pl/ 

artykul/jak_nasi_wschodni_sasiedzi_buduja_tozsamosc_narodowa_107404.html, 26.04.2010.


możliwie bliskiej […] Po wiecu pytałem ludzi, czy zrozumieli sens nowego święta. 

Odpowiadali, że nie. Kiedy rok temu Duma Państwowa miała głosować nad przeniesieniem 

„czerwonej kartki kalendarza” z 7 na 4 listopada, socjolodzy z romir 

Monitoring poprosili Rosjan o opinię na ten temat. 77 proc. było przeciw i chciało, 

żeby zostawić im jako święto rocznicę rewolucji. […] Dzień Jedności Narodowej to 

dziś święto zastępcze. Niechciane. Niezrozumiane. […] Oczywiście oficjalni propagandziści 

nie pozwolą, by pozbawione powszechnie zrozumiałej tradycji święto-wydmuszka 

długo pozostało puste. Energicznie zabiorą się do zapełniania jej 

nową tradycją”²². 

Z kolei w 2007 roku, podczas obchodów dokładnie tego samego święta, doszło 

do „demonstracji podkreślających dumę Rosji z jej tożsamości narodowej i tradycji. 

Około 3 tys. skrajnych nacjonalistów przemaszerowało bulwarem Tarasa Szewczenki, 

w centrum Moskwy, aby uczcić obchodzony 4 listopada Dzień Jedności 

Narodowej. W manifestacji, nazwanej Rosyjskim Marszem, wzięli udział aktywiści 

Ruchu Przeciwko Nielegalnej Imigracji (dpni), Sojuszu Słowiańskiego (ss), Sojuszu 

Narodowego (ns), Pamiati i innych skrajnie prawicowych formacji. „Rosja — dla 

Rosjan!”, „Chwała Rosji!”, „Rosjanie -naprzód!” — skandowali uczestnicy manifestacji, 

defilując bulwarem nad rzeką Moskwą”²³. Jest więc doskonale widoczne, iż 

zgodnie ze słowami Raskina — Rosja ciągle balansuje na cienkiej granicy między 

silnym, pozytywnym poczuciem własnej tożsamości i wyjątkowości, a nacjonalistycznymi, 

niebezpiecznymi przekonaniami. 

Niektórzy twierdzą, że jedynym wyjściem dla utrzymania ciągłości i stabilności 

tożsamości w Rosji jest zaakceptowanie tak powszechnych w niemal każdej 

sferze życia dualizmów. Wydaje się jednak, że współcześnie prowadzona polityka 

budowania tożsamości narodu rosyjskiego jest zwyczajnie chaotyczna, a nie 

barwna i obdarzona wyjątkową, rosyjską duszą; z wielu stron napływają sprzeczne 

sygnały od elit, a część społeczeństwa z kolei wciąż zachowało w pamięci wspomnienia 

o zsrr i jego propagandzie. Być może dopiero następne pokolenia będą 

potrafiły zamknąć za sobą drzwi historii i przejść przez próg innego spojrzenia 

na bycie Rosjaninem. Ważne wydaje się być złączenie wysiłków różnych grup i instytucji 

— na przykład w drodze następujących przemian: „transformacja naszej 

kultury i społeczeństwa musiałaby dokonać się na paru poziomach. Gdyby miała 

dokonać się jedynie w głowach pojedynczych obywateli […], spełzłaby na niczym. 

Gdyby ograniczyła się do inicjatywy ze strony państwa, byłaby przejawem tyranii. 

Najważniejsze jest zatem, aby objęła wielkie rzesze ludzi, nie ograniczając się 

do zmian w świadomości, lecz znajdując wyraz w indywidualnych działaniach”²⁴. 

Kryzys tożsamości w Rosji z pewnością jest wciąż aktualnym problemem, jednak 

²² W. Radziwinowicz, Co Rosja będzie świętować?, http://wyborcza.pl/1,75248,2972154.html, 

26.04.2010. 

²³ Dzień Jedności Narodowej w Rosji, http://www.rp.pl/artykul/29,66787_Dzien_Jednosci_Narodowej_w_Rosji.html, 

26.04.2010. 

²⁴ R. Bellah, Skłonności serca, [w:] M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 72.


proces przemiany mający zajść w całym społeczeństwie nie może trwać krótko; 

istotne jest ciągłe podejmowanie prób, bowiem już Erik H. Erikson wiedział, iż 

„w społecznej dżungli ludzkiej egzystencji nie istnieje uczucie bycia żywym bez 

poczucia tożsamości”²⁵. 


В этой статье автор пытается описать национальное самосознание россиян 

в xxi столетии. Понимание этого вопроса требует понимания усложнённой 

истории России и того, как она влияет на жизнь — в том на язык и сообщение. 

В случае этой страны основное деление на наших и чужих это символ 

многих дуализмов, какие имеют место в России. Они приводят к тому, 

что однозначное определение национальных самосознаний становится 

нелегкой задачей. Государство с такой большой территорией, под влиянием 

Западной Европы, США и одновременно Азии (недавно держава, верящая 

в миф выбранной нации) это очень интересная тема для социологического 

анализа. Можно ли в этой ситуации говорить об устойчивой национальной 

самосознании или толко об образовывающейся? 

Постоянное истирание прошлого с современностью, прежнего поколения 

с нынешним, политических желаний остаться у власти с принуждением 

борьбы с символами прошлой системы, а также мифов и сказок с одартой 

из фантазии действительностью обычного дня — это проблемы современной 

русской наций. История образовывается на глазах её наблюдателей. 

Magdalena Urbanowicz — absolwentka socjologii reklamy i komunikacji społecznej 

studiów licencjackich, studentka v roku socjologii ogólnej studiów magisterskich. 

Zainteresowana szeroko rozumianymi kwestiami tożsamości oraz komunikacji 

społecznej, jak i metodyką badawczą w socjologii oraz w badaniach marketingowych. 

Kontakt: urbanowicz.magdalena@gmail.com 

²⁵ E. H. Erikson, Identity, Youth and Crisis, [w:] K. J. Gergen, Nasycone ja, Warszawa 2009, s. 67.

Anna Orska 

Rosja przez pryzmat literatury pięknej. 

Analiza na podstawie „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa 

Literatura piękna tworzy nowy, niesamowity obraz świata pełen ukrytych znaczeń. 

Milan Kundera pisał, że „duch powieści jest duchem złożoności. Każda powieść 

mówi czytelnikowi: rzeczy są bardziej złożone niż myślisz”¹. Książki są trochę jak 

krzywe zwierciadła, które, w zależności od tego jak się na nie spojrzy — niosą ze 

sobą inaczej zabarwione treści. Dzieła literackie dają szerokie możliwości interpretacyjne, 

umożliwiają odkrycie, ujawnienie prawdziwej rzeczywistości społecznej, 

w której żył i pisał autor. 

W niniejszej pracy chciałabym przedstawić literacki świat, jaki za pomocą swego 

pióra stworzył Michaił Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie. Nieprzypadkowo 

zdecydowałam się na ten tytuł. Mistrz i Małgorzata jest powieścią nietypową, 

wyróżniającą się spośród innych dzieł traktujących o rzeczywistości totalitarnej, 

chociażby twórców takich jak Orwell, Borowski, Kafka, Szczypiorski czy Herling- 

Grudziński. Jest ona inna, bo przedstawia świat pozornie wolny. Przez pryzmat 

diabelskich sztuczek trupy Wolanda ukazana jest groźna rzeczywistość moskiewska 

— przedstawiona zgodnie z kategorią estetyczną groteski. 

Czym właściwie jest socjologia literatury? Co stanowi podmiot jej badań? Niewątpliwie 

takie i wiele innych pytań, stawiają przed sobą socjologowie i inni badacze 

nauk społecznych. Socjologia literatury wzbudza wiele kontrowersji w środowisku 

gdyż jest to subdyscyplina, której granice są płynne. Co więcej, jest różnie 

rozumiana przez naukowców — nie tylko socjologów, ale także językoznawców 

czy filozofów. Na pozór socjologia i literatura to odległe od siebie dziedziny, które 

rzadko tylko mają punkty wspólne. Zadaniem socjologii jako szeroko rozumianej 

nauki o społeczeństwie, jest obiektywny opis otaczającego świata. Nauka ta powinna 

przedstawiać świat w sposób „czysty”, odarty z wszelkich emocji i subiektywizmu. 

Ma posługiwać się mniej lub bardziej sztywnymi ramami metodologicznymi, 

analizować wyniki badań i przedstawiać je w formie praw, jakimi rządzi się 

świat społeczny, teorii, czy też obiektywnych opisów społeczeństwa i zjawisk społecznych. 

Niewątpliwie ma zadania wielce odmienne od literatury. Należy jednak 

podkreślić, że jako zjawisko społeczne literatura może stanowić przedmiot badań 

¹ M. Kundera, Sztuka powieści. Esej, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2004, s. 23.

218 Anna Orska 

dla socjologów. Zasadnicza różnica, rysująca się pomiędzy socjologią i literaturą, 

polega na tym, że cechą konstytutywną pierwszej z nich jest poznawanie społeczeństwa. 

Dla literatury cecha ta jest nieobowiązkowa. Oczywiście, zdarzają się 

sytuacje, kiedy pisarze poprzez swoje dzieła literackie pełnią te funkcje świadomie, 

jednak czasem dostrzega się je dopiero w procesie interpretacji². 

Literatura, w przeciwieństwie do socjologii posługuje się opisem nacechowanym 

emocjonalnie, ubarwionym, często wręcz przekolorowanym. Skupia się często 

na pozornie zbędnych szczegółach, które na pierwszy rzut oka nie przydadzą 

się socjologom, co więcej — mogą odciągać uwagę od istotnych kwestii, czy też 

wprowadzać „zamieszanie” w interpretacji. Michał Głowiński zwraca jednak uwagę, 

że nie tylko jest to bezpieczne dla naukowego odbioru, ale szczegóły, które zdają 

się jedynie wypełniać tło — w rezultacie mogą być niezwykle istotne³. 

Pojawiają się głosy, że badanie literatury ze względu na jej ścisły związek z wyobraźnią 

i intuicją, pozbawione jest — przeciwnie niż socjologia — poprawności 

metodologicznej oraz powtarzalności zjawisk, które ujmować można w kategoriach 

ilościowych. W literaturze, na tle społecznym, śledzimy często losy tylko 

kilku, czy kilkunastu bohaterów. Zwraca się uwagę na to, że jednostkowość literatury 

może być jej wadą⁴, z drugiej strony słychać głosy przeciwne. Przykładowo 

Małgorzata Czermińska twierdzi, że to, co jednostkowe, osobiste, równie dobrze 

może być źródłem cennych i ważnych informacji — także o zasięgu społecznym⁵. 

Okazuje się, że literackie opisy życia społecznego mogą być „dobrym wprowadzeniem 

do zrozumienia wewnętrznego mechanizmu życia zbiorowości”, na co zwracał 

uwagę Jan Szczepański⁶. Analiza dzieła literackiego daje szerokie możliwości 

socjologom — może służyć testowaniu różnych koncepcji, jak też być źródłem 

zupełnie nowych idei. 

Teorie zajmujące się socjologią literatury leżą przede wszystkim w kręgu zainteresowań 

literaturoznawców i skupiają się na zagadnieniach takich jak społeczna 

rola pisarza, komunikacja czy też kultura literacka. Stanisław Żółkiewski socjologię 

literatury umiejscawiał w zainteresowaniach socjologii kultury czy komunikacji⁷. 

Socjologowie dużo uwagi poświęcają genezie społecznej form i treści literackich, 

konsekwencjom społecznym twórczości literackiej, wszelkim zależnościom zachodzącym 

między autorem — pisarzem, czy też poetą, wydawcą a czytelnikiem. 

Badaczy społecznych zastanawia często warsztat pisarski lub cały proces tworze- 

² K. Łęcki, Literatura piękna, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, red. Z. Bokszański, H. Domański, 

Warszawa 1999, s. 130. 

³ M. Głowiński, Narracje literackie i nieliterackie, Kraków 1997, s. 132–139. 

⁴ Cyt. za: J. Szczepański, Literatura i socjologia, [w:] J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego, 

Warszawa 1973, s. 687–702. 

⁵ M. Czermińska, Postawa autobiograficzna, [w:] Studia o narracji. Z dziejów form artystycznych 

w Literaturze Polskiej, red. J. Błoński, S. Jaworski, J. Sławiński, Wrocław 1982, s. 224. 

⁶ J. Szczepański, Literatura…, s. 693–694. 

⁷ S. Żółkiewski, Kultura. Socjologia. Semiotyka literacka — Studia, Warszawa 1979, s. 415.

Rosja przez pryzmat literatury pięknej 219 

nia dzieł literackich. Interesują się odbiorcami literatury, wpływem pisarza lub 

jego dzieł na świat społeczny⁸. Stosunkowo mała grupa spośród nich skupia się na 

samej treści utworów literackich. Nie jest powszechne traktowanie świata przedstawionego 

na kartach powieści (celowo odnoszę się do tego gatunku, gdyż jest on 

najczęstszym przedmiotem badań z zakresu socjologii literatury) na równi z rzeczywistym 

światem społecznym. A przecież literatura może być także traktowana 

jako alternatywny sposób poznania rzeczywistości społecznej. 

Przeciwnicy takiego podejścia do socjologii literatury dysponują szerokim 

spektrum zarzutów wobec niego. Przede wszystkim, w przypadku badania treści 

literackich nie dysponujemy określoną metodologią. Z drugiej strony, mamy tu 

do czynienia z taką różnorodnością tekstów, przedstawionych światów społecznych, 

że trzymając się określonych ram metodologicznych, z każdym analizowanym 

dziełem wprowadzilibyśmy nadmierne ograniczenia i nie bylibyśmy w stanie 

w pełni go zbadać czy zinterpretować. Jednolita metodologia nie zawsze mogłaby 

przystawać do badanych utworów. Jak mówi Żółkiewski, „metodologia analizy 

modelu świata realizowanego w danym tekście jest ciągle problemem otwartym”⁹. 

Kolejnym zarzutem kierowanym przeciwko badaniu treści literackich dzieł jest to, 

że ich przedmiotem jest fikcja — świat nieprawdziwy. Ale tutaj odzywają się głosy 

mówiące że „dzieło literackie może […] być źródłem [badań socjologicznych] na 

tej samej zasadzie, na której źródłem jest dzieło fenomenologiczne”¹⁰. 

Niektórzy dostrzegli na tym polu szerokie możliwości badawcze, poznawcze, 

interpretacyjne. Literatura to nie tylko fragment świata społecznego. Jak zauważa 

Krzysztof Łęcki, jest jednocześnie „alternatywnym sposobem w poznawaniu społeczeństwa; 

źródłem wykorzystywanym w badaniach socjologicznych; odrębnym 

przedmiotem badań socjologii jako jeden z wielu elementów składających się na 

mozaikę społecznego świata”¹¹. 

Literatura piękna nie jest typowym obiektem badań dla socjologa. „Przedmiotem 

zainteresowania socjologa staje się treść samych utworów, gdy możliwym 

jest wywiedzenie z niej np. zasad tworzących pewien model, na którym opiera się 

literacki świat przedstawiony. Dodajmy w tym miejscu: społeczny świat przedstawiony”¹². 

Zarzuty kierowane są także w zakresie interpretacji, która nigdy nie będzie 

wolna od subiektywizmu. Powieści są nośnikami różnych treści i znaczeń, a ich 

odbiór zależy od kontekstu społeczno-kulturowego czytelnika, a także jego oso- 

⁸ J. Szczepański, Literatura…, s. 626. 

⁹ S. Żółkiewski, Kultura…, s. 133. 

¹⁰ J. Karpiński, Literatura jako źródło dla badań socjologicznych, [w:] Dzieło literackie jako źródło 

historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Sławinski, Warszawa 1978, s. 139. 

¹¹ K. Łęcki, Literatura piękna, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, red. Z. Bokszański, H. Domański, 

Warszawa 1999, s. 128. 

¹² P. Ćwikła, Kilka uwag o związku socjologii z literaturą, „Studia Socjologiczne” 2006, nr 2 (181), 

s. 133.


bistych doświadczeń. Nawet znając historię, społeczne uwarunkowania — nie zawsze 

będziemy w stanie odczytać intencje i zamierzenia autora. Kwestia intencji 

pisarza również budzi kontrowersje w środowisku naukowym. Lucien Goldman 

był zdania, że nie powinniśmy przypisywać dużego znaczenia intencjom pisarzy. 

Podobną opinię wyrażał Sułkowski, który mówił, iż „znaczenie dzieła nie może 

być zredukowane ani do intencji jego twórcy, ani do jego pierwszych odczytań odbiorców 

sprzed lat, do których to dzieło zrazu było adresowane. Sztuka odkrywa 

swoje sensy wciąż od nowa w każdym czasie”¹³. 

Pomimo zarzutów z jakimi spotyka się socjologia literatury i socjologiczna 

analiza dzieł literackich, chciałabym podjąć próbę analizy wspomnianej powyżej 

książki — Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa. Ponieważ powieść ta jest 

dziełem, któremu pisarz poświęcił dużą część swojego życia, myślę, że warto najpierw 

poznać bliżej samego autora. 

Michaił Afansjewicz Bułhakow urodził się 5 maja 1891 roku w Kijowie w rodzinie 

inteligenckiej. Po ukończeniu gimnazjum studiował na Wydziale Lekarskim 

Uniwersytetu Kijowskiego. Jeszcze jako student założył rodzinę, jednak jego 

pierwsze małżeństwo trwało tylko kilka lat. Bułhakow otrzymał powołanie do 

wojska, w konsekwencji prowadząc w Saratowie praktykę lekarską, którą kontynuował 

później w lazaretach wojskowych Czerwonego Krzyża oraz w szpitalu wiejskim 

w Nikolskoje, a następnie w Kijowie. Lecząc ludzi, znajdował czas na swoją 

największą pasję — pisarstwo. W 1920 roku wystawiona została pierwsza sztuka 

Michaiła Bułhakowa „Bracia Turbinowie”, lecz nie spotkała się z serdecznym 

przyjęciem. Z biegiem czasu pisarz zerwał z medycyną i poświęcił się całkowicie 

swojemu powołaniu. Pisał bardzo dużo felietonów, piastował państwowe stanowiska 

związane z swą umiłowaną dziedziną — był m.in. komisarzem oświaty, 

czy sekretarzem Wydziału Literackiego Ludowego. Współpracował z kilkoma pismami. 

Niestety, z biegiem lat i z kolejnymi publikowanymi pozycjami, Bułhakow 

coraz odważniej głosił „niewygodne” dla władzy poglądy, uważane wręcz za 

niebezpieczne. Jego sztuki przestawały być wystawiane, odmawiano mu druku 

artykułów, a krytycy nie żałowali ostrych słów i nastawiali przeciwko pisarzowi 

jego czytelników. W najgorszych chwilach bronią pisarza pozostawała literatura. 

Im bardziej prześladowany, tym intensywniej z swej broni korzystał. Pisanie pozostawiało 

wolność wyboru, umożliwiając kontrolowanie świata fikcyjnego, a to 

co za oknem, jak za mgłą — stało się nieważne¹⁴. Bułhakow stopniowo odcinał się 

od świata, zamykał w czterech ścianach i pisał. Choć z czasem przychodziło mu 

to coraz trudniej. „Rozdarty wewnętrznie przez świadomość pogłębiających się 

napięć na linii ideału pisarskiego i erosu, trudów życia, uwarunkowań politycznych 

i konwencji pisarskich, załamany chorobą psychiczną i objęty niemożnością 

¹³ Ibidem, s. 136. 

¹⁴ A. Drawicz, Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie, Warszawa 2002, s. 299.


publikowania zdaje się pokutować jeszcze za życia”¹⁵. Studiując, uznawane przez 

wielu za najważniejsze, dzieło Bułhakowa — Mistrza i Małgorzatę doskonale widać 

w nim wątki autobiograficzne. „Życie samo dyktowało stronice powieści: obrazki 

z koszmaru wspólnego mieszkania, niesprawiedliwość, korupcja, sklepy dla uprzywilejowanych, 

gdzie kupowali niedostępne artykuły za walutę, donosicielstwo, 

wzajemna agresja, […] niepewność jutra, tajemnicze aresztowania”¹⁶. 

Mistrza i Małgorzatę Bułhakow pisał przez około 10 lat, powieść była kilkakrotnie 

redagowana. Pierwsza wersja książki powstała już w latach 1928–1929, nosiła 

wtedy tytuł „Konsultant z kopytem”. Praca nad wariantami tytułu była nie mniej 

czasochłonna niż sama powieść — Bułhakow bardzo długo szukał odpowiednich 

słów, a wśród propozycji pojawiały się m.in. „Kopyto inżyniera”, „Wielki kanclerz”, 

„Czarny teolog”, „Czarny mag” czy „Nadejście”. Przez kolejne lata pojawiały się 

nowe wątki, ale także powieść kilkakrotnie trafiała w płomienie na skutek frustracji 

i niemocy autora. Na szczęście... „rękopisy nie płoną” i za każdym razem 

udawało się uratować większość tekstu, a następnie odtworzyć brakujące fragmenty. 

Wiosną 1938 roku ukończone było 30 rozdziałów. Ostatnie ważne zmiany 

Bułhakow wprowadzał w maju 1939 roku, a niecałe dziesięć miesięcy później 

— „Mistrz”, Michaił Afansjewicz Bułhakow zmarł przy swej ukochanej „Małgorzacie” 

— Helenie Siergiejewnej. Bułhakow, niedoceniany, a nawet potępiany za 

życia, na drugi dzień po swej śmierci, wkroczył w poczet wspaniałych rosyjskich 

twórców. W nekrologach pisano o nim jako o twórcy „bardzo wielkiego talentu 

i wspaniałego kunsztu, który przeszedł trudną, skomplikowaną drogę i wejdzie 

do historii literatury radzieckiej jako wybitny i oryginalny mistrz”¹⁷. Pisarzowi, 

który przez długie lata nic nie publikował, wystarczyło „jedynie umrzeć”, aby zaczęły 

się dziać wokół niego rzeczy, o których nie śmiał marzyć przed śmiercią — 

powołano specjalną komisję, która miała zająć się jego spuścizną i został uznany 

„nieboszczykiem pierwszej rangi”¹⁸. Mistrza i Małgorzatę wydano, ze względów 

ideologicznych dopiero na przełomie lat 1966–1967 roku (oczywiście z ingerencjami 

sowieckiej cenzury), a Bułhakow urodził się wtedy po raz drugi. 

Nim przejdę do analizy stronic Mistrza i Małgorzaty, chciałabym przedstawić 

perspektywę, jaka stanowić będzie dla mnie podstawę patrzenia na powieść. 

Oczywiście, można tu nawiązać do wielu badaczy traktujących o totalitaryzmie, 

wśród nich Hanny Arendt czy Ervinga Goffmana. Teorie wymienionych wyżej 

osób można „pomieszać” — instytucje totalne Goffmana mogą ukazywać świat 

z perspektywy mikro (np. szpital psychiatryczny), a teorie Arendt można stosować 

¹⁵ E. Krawiecka, Apokalipsa według Michaiła Bułhakowa. Przestrzeń i symbolika „Mistrza i Małgorzaty”, 

Poznań 2008, s. 37. 

¹⁶ Ibidem, s. 41. 

¹⁷ A. Drawicz, Mistrz i diabły, „Więź” 1981, nr 7/8, s. 58. 

¹⁸ A. Drawicz, Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie, Warszawa 2002, s. 445.


do opisywania społeczeństwa w skali makro¹⁹. W niniejszym artykule posłużę się 

jednak wyłącznie jedną teorią — Ervinga Goffmana. 

Instytucje totalne, wg Goffmana, są to wszelkiego rodzaju placówki i zakłady, 

gdzie prowadzony jest regularny, ściśle określony rodzaj działalności, ograniczający 

członków tej organizacji. Charakterystyczne są tutaj fizyczne bariery, które 

oddzielają instytucje totalne od świata zewnętrznego. Dzieli się je na pięć grup — 

pierwsze to organizacje społeczne, które pełnią opiekę nad osobami, które same 

nie potrafią radzić sobie w społeczeństwie (np. szpitale, przytułki). Drugą kategorię 

stanowią organizacje, opiekujące się jednostkami niezdolnymi same się o siebie 

zatroszczyć, ale także, z przyczyn niezależnych od siebie, stanowiącymi zagrożenie 

dla innych (wśród tych instytucji odnajdziemy m.in. szpital psychiatryczny). Kolejny 

typ, to zakłady, jakie opiekują się osobami, które świadomie mogą zagrażać społeczeństwu, 

a głównym zadaniem instytucji jest nie opieka nad przebywającymi 

w niej jednostkami, a ochrona przed nimi zewnętrznego świata społecznego (np. 

więzienie). Do czwartej kategorii zaliczyć można instytucje o charakterze instrumentalnym 

(jak np. wojsko), natomiast ostatnia to instytucje dla osób dobrowolnie 

rezygnujących się z życia publicznego (m.in. klasztory)²⁰. 

Istotna, z naszej perspektywy jest również lista cech organizacji totalnych, 

jednak należy pamiętać, iż nie zawsze są to cechy konstytutywne. Instytucje totalne 

charakteryzują się tym, że zaciera się w nich rozdział pomiędzy miejscami 

przeznaczonymi do spania, zabawy, czy pracy. Mieszkańcy, od momentu, kiedy 

trafiają do instytucji totalnej, spędzają całe życie w jednym miejscu, w obecności 

dużej grupy towarzyszy, którzy traktowani są tak samo i podlegają rygorystycznemu 

i przymusowemu systemowi rozporządzeń, którego pilnuje grupa nadzorców. 

Wyraźny i nieodłączny jest tu podział na podwładnych i względnie niewielki 

liczebnie personel. Każda z tych grup istnieje dla drugiej, a między nimi wyraźnie 

zarysowane są antagonizmy wzmacniane przez stereotypową wrogość. Należy 

tutaj podkreślić przymusowość wykonywanych przez mieszkańców czynności, 

na straży której stoją właśnie dozorcy. Charakterystyczne dla członków personelu 

jest zintegrowanie z zewnętrznym światem społecznym — instytucje totalne są 

dla nich często wyłącznie miejscem pracy. Kontakty pomiędzy tymi dwoma grupami 

w omawianych organizacjach są ograniczone, a często ściśle określone przez 

przepisy wewnętrzne²¹. 

Wyłania się tu jedna z głównych cech wynikająca ze sposobu zorganizowania 

instytucji, a mianowicie wszechobecna biurokracja. Przebywanie podwładnych 

w instytucji totalnej jest dokładnie zaplanowane, włączając w to także zaspokajanie 

ich potrzeb — począwszy od tych nazwanych przez Abrahama Maslowa potrze- 

¹⁹ Zob. H. Arendt, Źródła totalitaryzmu, Warszawa 1984. 

²⁰ Akapit opracowany został w oparciu o: E. Goffman, Instytucje totalne, [w:] Elementy teorii socjologicznych, 

red. W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975, s. 150–177. 

²¹ Ibidem.


bami pierwszego rzędu²². Organizacje totalne są odpowiedzialne za przebywające 

w nich osoby, od których wymagają pełnego przystosowania się i przestrzegania 

obowiązujących zasad. Życie w instytucji totalnej, w której dochodzi do przymusowego 

przekształcania osobowości, Goffman przeciwstawia życiu rodzinnemu. Zespół 

sprawujący władzę ma olbrzymi wpływ na podwładnych praktycznie w każdej 

dziedzinie życia, miedzy innymi dzięki temu, że ma charakter grupowy, a każdy 

jej reprezentant może karać każdego podwładnego. Sankcje są wymierzane za obszerny 

katalog różnego rodzaju przewinień — niepoprawne zachowanie, zły ubiór 

czy nawet niewłaściwy wyraz oczu. Nie można pominąć faktu, iż wykroczenie 

w jednej dziedzinie może pociągać za sobą kary w szeregu innych sfer. Wszystkie 

te cechy sprawiają, iż wielu osobom spośród czytających niniejszy artykuł, nasuną 

się na myśl obrazy znane z historii xx wieku. Wydarzenia, z którymi mieliśmy 

do czynienia odbiły swe piętno na postrzeganiu świata, także przez badaczy — 

wśród nich na Ervingu Goffmanie. Jednak korzeni jego koncepcji powinniśmy 

szukać nie tylko w totalitaryzmie. Nawiązując jeszcze do historii — wiemy, że ludzie 

starają się dopasować, zaadaptować do panującego otoczenia. Znajdujemy to 

także w Goffmanowskiej koncepcji instytucji totalnych. Według niego podwładni 

próbują zaadoptować się w warunkach instytucji totalnej na pięć różnych sposobów. 

Istnieje grupa osób, które wycofują się z sytuacji — ci ludzie zaczynają być 

bierni wobec otaczającej ich rzeczywistości, zwracają uwagę tylko na swoje bezpośrednie 

otoczenie, inni są dla nich obojętni. Goffman do tego typu zachowań 

zalicza „nerwicę więzienną”, czy też obecną w obozach koncentracyjnych „ostrą 

depersonalizację”. Inną techniką jest taktyka buntu, czyli świadome odmawianie 

współpracy i przeciwstawianie się personelowi. Często bunt jest pierwszym rodzajem 

zachowania w instytucjach totalnych, które z bezkompromisowej i zdecydowanej 

postawy, przekształca się stopniowo w inne techniki adaptacyjne — np. 

w wycofanie. Kolejną techniką jest zadomowienie. Mieszkańcy zaczynają odbierać 

otaczającą ich ograniczoną rzeczywistością z całym światem zewnętrznym. Dopasowują 

się do nowych warunków, starając się wieść ustabilizowaną egzystencję. 

Czwarta technika adaptacyjna to konwersja. Osoby, którzy zostają konwertytami, 

są „podwładnymi idealnymi”. Przyjmują narzucane im poglądy jako swoje, stosują 

się do wszelkich zasad, ich postawa jest bardzo zdyscyplinowana. Ostatnią techniką 

stosowaną przez podwładnych jest zimna kalkulacja. Są to zachowania łączące 

w sobie wszystkie powyższe adaptacje. W zależności od sytuacji, mieszkaniec 

zachowuje się buntowniczo, czy też jest konwertytą — kalkuluje, która postawa 

będzie dla niego najkorzystniejsza, dzięki której poniesie jak najmniejsze szkody²³. 

Powyższe cechy, czy zachowania, zaprezentowane w tym krótkim wstępie 

teoretycznym, postaram się zobrazować poprzez fragmenty Mistrza i Małgorzaty. 

²² Zob. E. Aronson, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Warszawa 1997. 

²³ Ibidem.


Jak już wspominałam, Bułhakow wiele wątków i zdarzeń, które pojawiają się 

w książce, zaczerpnął ze swoich doświadczeń. Może to stanowić wskazówkę do 

odczytywania kart powieści, jednak należy pamiętać, że posługiwał się różnymi 

środkami artystycznego wyrazu, które podkreślają jedne, a tuszują inne charakterystyczne 

dla Moskwy lat dwudziestych, trzydziestych xx wieku, cechy. 

Chciałabym posłużyć się teorią socjologiczną, aby naświetlić te rzeczy, które 

kryć w sobie mogą prawdę o tamtejszej rzeczywistości. Teorie w naukach społecznych 

zostały stworzone po to aby systematyzować wiedzę o otaczającym nas 

świecie, a nie o historiach zawartych w literaturze pięknej. Dlatego, jeśli możliwe 

będzie zobrazowanie teorii Ervinga Goffmana w historii stworzonej przez Bułhakowa, 

być może ujawni nam to pewne cechy świata współczesnego autorowi? 

Jak wiemy, instytucje totalne są organizacjami, prowadzącymi swoistą „opiekę” 

nad różnymi osobami, które od świata zewnętrznego oddziela jakaś bariera. Chciałabym 

przywołać kilka instytucji, które w powieściowej Moskwie pełnią podobne 

funkcje. Pierwsza z nich wydaje się oczywista — jest to szpital psychiatryczny, do 

którego trafiają kolejni bohaterowie powieści, wśród nich, Mistrz. Szpital jest tu 

instytucją, która pełni nadzór nad osobami szkodliwymi dla aparatu państwowego 

(szkodliwymi, często, nie z własnej winy), ale i tymi, które dobrowolnie wycofały 

się ze społecznego życia. Istnieją restrykcyjne zasady funkcjonowania w organizacji 

oraz zespół personelu, czuwający nad całym życiem mieszkańców. Wśród przebywających 

tu osób możemy dostrzec różnorakie techniki adaptacyjne –zadomowienie, 

wycofanie, bunt (zwłaszcza u osób nowo-przybyłych) i konwersję. Szpital 

jest idealnym wręcz przykładem instytucji totalnej. Ale, jak napisałam, instytucji 

takich jest w książce co najmniej kilka. Kolejną może być Dom Gribojedowa. 

„Następnie komuś, kto odwiedził Gribojedowa, zaczynało migać w oczach na 

widok pstrzących się na orzechowych ciotczynych drzwiach napisów: „Do kolejki 

po papier można zapisywać się u Poklewkiny”, „Kasa”, „Repatriacje i rozliczenia 

tekściarzy estradowych”, „Pełnoterminowe urlopy twórcze od dwu tygodni (opowiadania, 

nowele) do jednego roku (powieść, trylogia) Jałta, Suuk-Su, Borowoje, 

Cichisdziri, Machindżauri, Leningrad (Pałac Zimowy). Przed tymi drzwiami była 

kolejka, ale nie przesadna, najwyżej sto pięćdziesiąt osób”²⁴. 

Biurokracja i ograniczenia permanentnie towarzyszą bohaterom powieści. 

Twórcy zrzeszeni w organizacji są poddani nieustającemu nadzorowi. Największym 

paradoksem są urlopy twórcze, które prowadzą do tego, że pisarze i poeci 

są maszynami do produkcji odpowiednich ideologicznie i wygodnych dla władzy 

produktów. Wiemy, z historii Mistrza, jak kończy się polityczna niepoprawność. 

Niektóre osoby potrafiły się doskonale wkomponować w warunki panujące w artystycznym 

świecie, inne grają, w zależności od tego, jak im wygodnie. Oczywiście 

²⁴ M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, przeł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Warszawa 2009, 

s. 75–76.


nie jest powiedziane, że nie są to czasem te same postacie. Te osoby nie stronią od 

donosicielstwa, anonimowych telefonów, kłamstwa czy nawet szantażu. 

Pisząc o wszechobecnej biurokracji, chciałabym przywołać dwa fragmenty, które 

doskonale obrazują nie tylko realia przedstawionego świata, ale i rzeczywistości 

sowieckiej. 

– „Panowie jesteście pisarzami? — zadała teraz z kolei pytanie obywatelka. 

– Bez wątpienia — z godnością odpowiedział Korowiow. 

– Proszę okazać legitymacje — powtórzyła obywatelka […] 

– Więc, żeby upewnić się, że Dostojewski jest pisarzem, należy od niego 

żądać okazania legitymacji? Niechże pani weźmie dowolne pięć stron 

pierwszej lepszej jego powieści, a przekona się pani, że ma pani do czynienia 

z pisarzem. Zresztą przypuszczam, że Dostojewski w ogóle żadnej 

legitymacji nie miał! A ty jak myślisz? –zwrócił się Korowiow do Behemota. 

– Założę się, że nie miał — odpowiedział tamten, postawił prymus na stole 

obok księgi i wytarł ręką pot z usmolonego czoła. 

– Ale pan nie jest Dostojewskim — powiedziała zbita z tropu przez Korowiowa 

obywatelka. 

– Skąd to można wiedzieć, skąd to można wiedzieć! — odrzekł Korowiow”²⁵. 

„Nie ma dokumentu, więc nie ma i człowieka”²⁶ 

Dokumenty, legitymacje, zaświadczenia, potwierdzenia… Wszystko to stanowiło 

nieodłączny atrybut funkcjonowania w Moskwie. Bez dokumentów nie można 

było pracować, ani nawet poruszać się po ulicy. Stanowiły podstawę wolnej (na 

ile to było możliwe) egzystencji. Brak odpowiednich „papierów” mógł stanowić 

wystarczający powód do usunięcia obywateli przez milicję, umieszczenia ich w instytucjach 

totalnych — więzieniach, szpitalach psychiatrycznych. 

Przedstawiając Goffmanowską teorię instytucji totalnych, pisałam o sankcjach, 

które mogły być stosowane w zupełnie innych dziedzinach, niż ta, której dotyczyło 

przewinienie. „Jak się wychodzi z klozetu, to trzeba gasić po sobie światło, tyle pani 

powiem, Pelegio Piotrowna, […] bo jak nie, to wystąpimy, żeby panią wykwaterowali”²⁷. 

Niewątpliwie kara, jaka groziła niesfornej lokatorce za niezgaszenie światła, 

była niewspółmierna do jej przewinienia. Problem mieszkaniowy w Moskwie był 

jedną z największych bolączek mieszkańców i przewija się przez wiele wątków powieści. 

Wykwaterowanie było więc jedną z poważniejszych sankcji. Jednak, obok 

niej istnieje jeszcze jeden sposób represjonowania za karygodne, z punktu widzenia 

władzy, błędy mieszkańców Moskwy, m.in. za posiadanie obcej waluty. 

„Pewnego wolnego od pracy dnia zjawił się w mieszkaniu milicjant, wywołał do 

przedpokoju drugiego lokatora (którego nazwisko utonęło w niepamięci) i powie- 

²⁵ Ibidem, s. 481. 

²⁶ Ibidem, s. 394. 

²⁷ Ibidem, s. 320.


dział, że jest on proszony, by wpadł na chwileczkę na komisariat i coś tam podpisał. 

Lokator kazał Anfisie […] powiedzieć, gdyby ktoś do niego dzwonił, że będzie za 

dziesięć minut, po czym wyszedł z uprzejmym milicjantem w białych rękawiczkach. 

Jednak nie wrócił nie tylko po dziesięciu minutach, w ogóle nie wrócił już 

nigdy. […] Drugi lokator zniknął, o ile pamiętamy, w poniedziałek, a w środę Biełomut 

jakby się pod ziemię zapadł, co prawda w innych okolicznościach. Rano, jak 

zwykle, przyjechał po niego samochód, który miał zawieźć go do pracy, i zawiózł, 

ale z powrotem już nie przyjechał”²⁸. Ciche usunięcie niewygodnych obywateli 

i umieszczenie ich w organizacjach totalnych — więzieniach, czy szpitalach psychiatrycznych 

jest na porządku dziennym, którego w mieście nieustannie pilnuje 

milicja. W Moskwie nie ma prawa zaistnieć nic, o czym nie wiedziałby aparat państwowy. 

Ingerencja „dozorców” społecznego świata — jednej wielkiej „instytucji 

totalnej” jest nieustająca i dociera we wszelkie zakamarki stolicy. Żaden obywatel 

nie może czuć się bezpieczny. 

Myślę, że dobrym podsumowaniem mogą być słowa skreślone piórem Bułhakowa, 

które, moim zdaniem, metaforycznie, ale trafnie, opisują moskiewską 

rzeczywistość: „Druga świeżość to nonsens! Świeżość bywa tylko jedna — pierwsza 

i tym samym ostatnia. A skoro jesiotr jest drugiej świeżości, to oznacza to po 

prostu, że jest zepsuty”²⁹. 

Powyższe fragmenty są swoistym dowodem na to, że badanie „realiów fikcyjnych” 

może odbywać się na podobnych zasadach, na jakich odnosi się do świata 

rzeczywistego, a literatura może znaleźć swoje miejsce w kręgu zainteresowań 

badaczy społecznych. Historia dobitnie pokazała nam tragiczne oblicze xx wieku, 

jednak Bułhakow za pomocą swojego niezwykłego warsztatu, ukazał groźną rzeczywistość 

moskiewską w sposób dotąd niespotykany. Udało mu się „przemycić” 

na kartach powieści doświadczenia mieszkańców nie tylko Moskwy, ale całego 

zsrr. 

Na zakończenie, chciałabym przywołać słowa Milana Kundery, które są według 

mnie dobrym zwieńczeniem niniejszego artykułu i mogą odnosić się zarówno do 

losów powieści Mistrza, jak i losów Mistrza i Małgorzaty Michaiła Afansjewicza 

Bułhakowa. Czy zgodzimy się z Milanem Kunderą? Na to pytanie każdy musi znaleźć 

swoją odpowiedź. „powieść nie może współistnieć ze światem totalitarnym. 

[…] świat oparty na jednej Prawdzie oraz wieloznaczny i względny świat powieści 

są ulepione z całkowicie odmiennej materii. Prawda totalitarna wyklucza względność, 

wątpienie, pytanie i nigdy nie może przystać na to, co nazwałbym „duchem 

powieści”³⁰. 

²⁸ Ibidem, s. 102–103. 

²⁹ Ibidem, s. 280. 

³⁰ M. Kundera, Sztuka powieści. Esej, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2004, s. 20.



Литература не является типичным объектом иcследования социолога. 

Концепции, которые занимаются социологией литературы лежат прежде всего 

в кругу интересов литературоведов и устремляются на общественной рольи 

писателя, сообщения ли тоже литературной культуре. Однако, литературные 

дела дают возможность узнания настоящей общественной действительности, 

которая была современная автору. Можно её исследовать, как общественные 

факты. Автор представляет отношения между литературой и социологией, 

и упрёки, представлены узкой области, социологии литературы. Предметом 

второй части статьи явяются содержания литературных произведений 

на примере „Мастера и Маргариты” Михаила Булгакова. Роман был 

анализирован через призму теории тотальных учреждений Эрвинга 

Гоффмана. В булгаковским мире, казалось бы свободном мы можем увидеть 

места обособления исполняющие роль тотальных учреждений — как напр. 

психиатрическая больница, ли тоже адаптационные методы — выход из 

ситуации, обживание, бунт, конверсия. Статья также обращает внимание на 

социальные детерминанты повстания дела-биография Булгакова вместе с его 

романом дает аргументы, что в данном случае, исследование художественной 

литературы может принести знание угрюмой, но и гротескной совдеповской 

действительности. 

Anna Orska — absolwentka socjologii reklamy i komunikacji społecznej (lic.), studentka 

v roku socjologii ogólnej, I roku studiów magisterskich uzupełniających 

na kierunku politologia (specjalność — dziennikarstwo i komunikacja społeczna) 

oraz i roku studiów licencjackich na kierunku organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej 

w Uniwersytecie Śląskim. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego. Uczestniczka oraz autorka licznych projektów badawczych. Współpracuje 

z wieloma kołami naukowymi, a od 2009 roku jest przewodniczącą Koła Naukowego 

Socjologów uś. Zainteresowania badawcze: socjologia miasta, socjologia 

literatury, zagadnienia związane z komunikacją. 

Kontakt: anna.orska@gmail.com

Pisma Humanistyczne

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?