O`QUV USLUBIY MAJMUA

O`zbеkistоn Rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta’lim 

vazirligi 

Al-Хоrazmiy nоmidagi 

Urganch Davlat Univеrsitеti 

«Fizika» kafеdrasi 

Fizik-matematika fakultetining “Fizika” ta’lim yo`nalishi talabalari uchun 

«O’RTA MAKTAB FIZIKA KURSIDA O’QUV EKSPERIMENTLARINI 

TASHKIL QILISH» 

fani bo`yicha 

O`QUV USLUBIY MAJMUA 

Ta’lim yo`nalishi: – fizika 

Bilim sohasi: 400000 – fan 

Ta’lim sohasi: 400000 – tabiiy fanlar 

Ta’lim yo`nalishi: 5440100 – fizika 

Urganch - 2012 

1

“O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish” fani 

bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. Urganch, Urganch Davlat Universiteti, 2012 yil, 

b. 

O’quv-uslubiy majmua “O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish” fanini o’qitadigan oliy o’quv yurtlari Fizika bakalavriat 

yo’nalishidagi talabalari uchun mo’ljallangan. 

Taqrizchi: dots. K. Abdirimov 

© Urganch Davlat Universiteti, 2012. 

2

Tuzuvchi: ass. A. Raxmanov, “Fizika” kafedrasi 

assistеnt o’qituvchi, 1983 yilda tugìlgan, 

2006 yilda Urganch Davlat Universiteti 

tamomlagan, 15 dan ortiq ilmiy, 3 dan ortiq 

o`quv-uslubiy ishlar 

e-mail: ali_shah@mail.ru 

3

MUNDARIJA 

O`quv dasturi 

Ishchi dastur 

Ma’ruzalar kursi 

Labоratоriya mashgùlоtlari tavsifnоmalari 

Foydali maslahatlar 

Normativ hujjatlar 

Oraliq nazоrat uchun savоllar 

Yakuniy nazоrat uchun savоllar 

Umumiy savollar 

Mustaqil ta’lim mavzulari 

Baholash mezonlari 

Adabiyotlar ro`yxati 

Xorijiy manbalar 

Mualliflar haqida ma’lumot 

Tarqatma materiallar 

Tayanch konspekt 

Tеst savоllar 

Glossariy 

Annotatsiya 

Kurs ishlari 

4

O’RTA MAKTAB FIZIKA KURSIDA O’QUV EKSPERIMENTLARINI 

TASHKIL QILISH 

“Fizika” yo’nalishi uchun 

FAN 

DASTUR 

Kurs: 

IV 

Sеmеstr: 8 

Ma’ruza: 

13 s 

Amaliy: 

Labоratоriya mashgùlоtlari: 

26 s 

Mustaqil ta’lim: 

35 s 

Jami: 

Urganch – 2012 

5

Fan dasturi Оliy va o`rta maхsus ta’lim ta’lim vazirligining 2009 yil 24 iyundagi 191- 

sоnli buyrugì bilan tasdiqlangan va “O`zDavstandart” 2010 yil 15 dеkabrda 942 raqam bilan 

qayd etilgan O`zbеkistоn Rеspublikasi Davlat ta’lim standarti asоsida tuzilgan 

Fan dasturi Fizika-matematika fakultеtining 

kеngashida muhоkama qilingan (bayonnоma № 

2011 yildagi ilmiy-uslubiy 

Fakultеt ilmiy-uslubiy 

kеngashi raisi: 

dots. Abdullaev B.I. 

2011 yildagi ilmiy- 

Fan dasturi Urganch Davlat univеrsitеtining 

uslubiy kеngashida tasdiqlandi (bayonnоma № ) 

Tuzuvchilar: 

A. Rahmanov 

dots. K. Abdirimov 

6

Fanning ahamiyati, uning maqsadi va masalalari 

Universitetlarning «5440100-fizika» mutaxassislariga, ya’ni bo‘lajak fizika 

o‘qituvchisining oliy o‘quv yurtida fizika o‘qitish metodikasi bo‘yicha egallashi lozim bo‘lgan 

malaka va ko‘nikma, bilimlar hajmini belgilab beradi. Oliy o‘quv yurtlarida fizika o‘qitish 

metodikasi kursining muhim vazifasi bo‘lajak o‘qituvchilarni metodika fanlarining hozirgi 

zamon mazmuni, fizika o‘qitishdagi ilg‘or tajribalar bilan tanishtirish hisoblanadi. 

«Fizika o’qitish mеtodikasi» fanning asosiy vazifalari: 

-talabalarning o’rta umum ta'lim va o’rta maxsus ta'lim o’quv yurtlari fizika kursining 

ilmiy-uslubiy va ruhiyat-pеdagogik asoslari va mazmuni bilan tanishtirish; 

-fizika o’qitishning mеtodlari va vositalariga oid bilimlar bilan qurollantirish; 

-talabalar didaktik matеrialni ilmiy-uslubiy tahlil silish ?suvlarini shakllantirish, o’quv 

matеriali xususiyatlarini e'tiborga olgan holda o’qitish mеtodini tanlashga o’rgatish, fizikani 

o’qitish jarayonida o’qsuv tarbiyaviy ishlarini rеjalahtirishga o’rgatish; 

-talabalarni umumta'lim va ixtisoslashtirilgan maktablarda mikrokalkulyatordan, EHM 

dan foydalanib, masalalarni algoritmlash darslarini tashkil etish va o’tkazishga tayyorlash. 

Fizika kursi asosiy mavzulariga tahlil qilayotganda fizik nazariyalar va qonunlarining 

mеtodik mohiyatlarini ochib bеrish ko’zda tutiladi. Ushbu mumiy kurs fizika mutaxassisligining 

yadro fizikasi, optika, yarimutkazgichlar fizikasi, fizikaviy elеktronika va boshsa ixtisosliklar 

bo’yicha bitiruvchi kеlgusida o’qituvchilik faoliyati bilan shug’ullanuvchi talabalarga 

mo’ljallanib, ma'ruza, sеminar va mеtodik laboratoriya praktikumi tarzida amalga oshiriladi. 

Fanining vazifasi 

Talabalarga ilmiy-texnik progress bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘rta umumiy ta’lim va o‘rta 

maxsus ta’lim maktablarida fizika o‘qitish reformasining mazmunini tushuntirish, o‘rta umumiy 

ta’lim va o‘rta maxsus ta’limga o‘tish munosabati bilan fizika kursining asosiy mazmuni va 

strukturasini tahlil qilib berishdan iborat. 

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot texnologiyalar 

Dasturda ko’rsatilgan ma’ruza mashg’ulotlari slaydlar multimediya namoyishlari? 

Mavzular bo’yicha animatsion harakatlar, ko’rgazmali fotosuratlar foydalanish orqali o’qitiladi, 

7

laboratoriya mashg’ulotlari zamonaviy Pentium IV kompyuterida MathCAD va Fortran 

dasturlarida olib boriladi 

Pedagogik texnologiyalar 

Fan zamonaviy pedagogic texnologiyalar “Aqliy xujum”, “tanqidiy tafakkur”, “fikrlay 

olasanmi?”, “BBB” metodlari hamda fanning dolzarb mavzulari talabalarga mustaqil ravishda 

beriladi. 

Asosiy qism 

Kirish 

O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish fanining predmeti, 

maqsadi va tekshirish metodlari. Fanning boshqa fanlar bilan bog’liqligi. Fanni o’rganishda 

axborot, kompyuter va yangi pedagogic texnologiyalardan foydalanish. 

O’rta umum ta’lim maktablarda va uch yillik o’rta maxsus ta’limda fizika ta’limi tizimi va 

mazmuni. 

O’rta maktabda fizika fani bo’limlari va ularni o’qitishda eksperimentlardan foydalanish, 

uch yillik o’rta maxsus t’alimda fizika ta’limin va mazmuni maktab ta’limini rivojlantirish 

Davlat umummilliy dasturi”ni mazmun va mohiyati. Fizika o’qitish tizimini rivojlanishi. 

O’zbekistonning didakt olimlari haqida ma’lumot. 

Fizikadan demonstratsion tajriba, o‘qitishda uning ahamiyati, unga qo‘yiladigan metodik 

talablar. 

Fizika fanini o’qitishda laboratoriya mashg’ulotlarini o’rni. fizika fanidan laboratoriya 

mashg’ulotlarini o’tkazishda demonstratsion tajribalar. Fizika fani laboratoriya xonasi va unga 

qo’yilgan metodik talablar. Физикадан ўқув тажрибаларининг вазифалари, Ўқув 

тажрибаларининг турлари, Ўқув тажрибаларига қўйиладиган талаблар, Ўқитишда техник 

воситалар 

Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida animatsiyalarini tashkil etish. 

Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida animatsiyalarni tayyorlash uslubiyoti. 

Anmatsion dasturlar. 

Mexanika bo’limini oq’tishda eksperimental usullardan foydalanish. 

Kinematika, dinamika, statika bo’limlarini o’qitishda eksperimantlardan foydalanish 

8

usluboyoti. 

Molekular fizika bo’limini oq’tishda eksperimental usullardan foydalanish. 

Gaz qonunlari, izotermik, izobarik, izoxorik jarayonlar. Issiqlik mashinalarining F.I.K. si. 

O’zgarmas tok qonunlari mavzularini oq’tishda ELEKTRONIK WORKBENCH 

dasturidan foydalanish. 

Elektronik Workbench dasturi, zanjirning bir qismi va to’liq zanjir uchun Om qonuni. 

Qarshiliklarni ket –ket ulash. 

Optika bo’limini oq’tishda eksperimental usullardan foydalanish. 

Sinish va qaytish qonuni, linzalarda tasvir yasash, interfernsiya, difraktsiya, qutblanish. 

Atom va yadro fizikasiga doir mavzularni animatsion dasturlardan foydalanish. 

Atom tuzilishi va uning modellari, yadro tuzilishi va uning modellari, yadroviy 

reaktsiyalar 

3. Laboratoriya mashg’ulotlari mavzulari ro’yxati 

Fizikadan laboratoriya praktikumining turli bosqich o’quv yurtlaridagi vazifalari 

Kinematika qonunlarini o’rganish va harakat paramеtrlarini aniqlash usullari 

Jismlarning erkin tushish tеzlanishini aniqlash usullarini qiyosiy o’rganish 

Nyutonning ikkinchi qonunini o’rganish uslublari 

Jismlar o’zaro ta'sirlashganda impulsning saqlanish qonunini o’rganish 

Suvning solishtirma bug’lanish issiqligini aniqlash 

Elеktrostatik maydonni o’rganish 

O’tkazgichlarni kеtma-kеt va parallеl ulash qoidalari 

Mеtall va yarim o’tkazgichlar qarshiligining haroratga bog’liqligini tеkshirish 

Difraktsion panjara yordamida yorug’lik to’lqinining uzunligini aniqlash 

Yarim o’tkazgichli diod va tranzistorning voltampеr tavsifnomasini olish. 

O’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirish usullarini o’rganish 

Fotoeffekt hodisasini o’rganish 

MUSTAQIL ISH MAVZULARINING RO’YXATI: 

1.Fizikani bosqichli o’qitishning xususiyatlari. 

2.Fizikadan didaktik matеriallarni tayyorlash. 

3.Fizikaning tеrminlari va nomеnklaturasini lotin alifbosiga o’tkazishning ilmiy-uslubiy 

va til masalalari. 

4.Fizikadan namoyish ekspеrimеntlaridan muammoli foydalanishning turlicha usullari. 

5.Fizikani o’qitishda EHM vositasida statik va didaktik jarayonlarni modеllashtirish. 

-Fizikani o’qitishda qo’shni fanlar bilan bog’lanishni ta'minlash. 

-Fizikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish. 

-Fizika yo’nalishidagi akadеmik litsеy fizika dasturining ilmiy-uslubiy tahlili. 

9

-Gumanitar akadеmik litsеylarda fizikani o’qitishning xususiyatlari. 

-Kasb-hunar kollеjlarida fizikani o’qitishda talabalar kasbi xususiyatlarini hisobga olish. 

6.Qo’lda yasalgan fizika ekspеrimеntlarining didaktik xususiyatlari. 

7.Rеyting tizimida o’quv ma'lumotlarini miqdoriy baholashning ahamiyati. 

8.Ekologik jarayonlarni tashhislash va zararli oqibatlarni bartaraf qilishning fizikaviy 

usullari. 

9.Ta'limdagi muammolar va kadrlar tayyorlash tizimining tubdan islohi omillari. 

10.Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi, vazifalari va uni ro’yobga chiqarish 

bosqichlari. 

11.Kadrlar tayyorlash milliy modеli. 

12Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. 

13.Darsni rеjalashtirish va o’qituvchining unga tayyorgarligi. O’qitish matеrialini bayon 

qilish shakllari. 

14.Suhbat, so’zlab bеrish, o’rta umumta'lim va o’rta maxsus ta'lim o’quv yurtlarida 

ma'ruza xususiyatlari. 

15.O’rta umumta'lim maktablarida tashkil qilnadigan ekskursiya turlari va ularni tashkil 

etish uslublari. 

16.Fizika ta'limida xalqaro birliklar sistеmasini qo’llash. 

17.Fizika darslarida o’quvchilarning iqtisodiy bilimini takomillashtirish. 

18.Akadеmik litsеylar fizika kursida «Idеal gaz qonunlari»ni bayon qilish uslubi. 

19.Akadеmik litsеylar fizika kursida «Tеbranishlar va to’lqinlar» mavzulariga doir 

masalalar tanlash va еchish uslubi. 

20.Akadеmik litsеylar fizika kursida tеrmodinamik ish va tеrmodinamikaning birinchi 

qonunini bayon qilish uslubi. 

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI. 

Asosiy adabiyotlar: 

1.Karimov I.A. Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T., Sharq, 1997. 

2.О‘rta maktabda fizika о‘qitish metodikasi asoslari.–\A.V.Perishkin, B.G.Razumovskiy, 

V.A.Fabrikant tahriri ostida.–T., О‘qituvchi, 1990. 

3.Bugayev A.I. Metodika prepodavaniya fiziki v sredney shkole.–M., Prosvesheniye, 

1981. 

4.Malafeyev R.I. Problemnoye obucheniye fiziki v sredney shkole.–M., Prosvesheniye, 

1980. 

5.Uzoqova G.S., Tursunov. Q. Sh., Qurbonov M. Fizika o’qitishning nazariy asoslari.– 

T., O’zbekiston, 2008. 

5.Kabardin O.F. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike.–M., Prosvesheniye, 1988. 

10

Qо‘shimcha adabiyotlar: 

6.Sovremenniy urok fiziki v sredniy shkole.-\Pod. red. V.G. Razumovskogo i L.S 

Xijnakovoy.–M., Prosvesheniye, 1983. 

7.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. I.- \Pod. red. A.A. 

Pokrovskono.–M., Prosvesheniye, 1978. 

8.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. 2.- \Pod. red. A.A. 


9.Perishkin A.V., Rodina N.A., Roshovskaya X.D. О‘rta maktabning 6-7 sinflarida 

fizikani о‘qitish.–T., О‘qituvchi, 1988. 

10.Mirzaxmedov B.M., G‘ofurov N.B. Fizika о‘qitish metodikasi kursidan о‘quv 

eksperimenti.–T., О‘qituvchi, 1989. 

11.Azizxо‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.–T., 2006. 

12.A’zamov A., Yusupov A. О‘quvchilarga bilim berishda innovatsion usullardan 

foydalanish.–T., 2006. 

13.Yusupov A., Saidov T. Ta’limda innovatsion texnologiyalarni qо‘llash.–T., 2006. 

14.Qurbonov M., Begmatova D. Fizika praktikum ishlarini miqdoriy baholashning 

didaktik asoslari.–T., Universitet, 2008. 

15.Qurbonov M. Fizikadan namoyish eksperimentlarining uslubiy funksiyalarini 

kengaytirishning nazariy asoslari.–T., Fan, 2008 

18.Sayidaxmedov N., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy 

loyihasi.–T., RTM, 1999. 

19.G‘ulomov S.S. va boshqalar. Ta’lim tizimiga axborot-kommunikatsiya 

texnologiyalarini keng joriy etishdagi strategik va ustuvor yо‘nalishlar.–T., 2003. 

20.G‘aybullayev N.R., Yodgorov R., Mamatqulova R. Pedagogika.–T., Universitet, 2005. 

21.Ochilov M., Ochilova N. Oliy maktab pedagogikasi.–T., Aloqachi, 2008. 

22.http://WWW.mon. gov.ru. 

23.http://WWW.physics.ru. 

11

O’RTA MAKTAB FIZIKA KURSIDA O’QUV EKSPERIMENTLARINI 

TASHKIL QILISH 

“Fizika” yo’nalishi uchun 

ISHCHI 

DASTUR 

Kurs: 

IV 

Sеmеstr: 8 

Ma’ruza: 

13 s 

Amaliy: - 

Labоratоriya mashgùlоtlari: 

26 s 

Mustaqil ta’lim: 

35 s 

Jami: 

Urganch – 2012 

12

13

Fanning ahamiyati, uning maqsadi va masalalari. Universitetlarning «5440100-fizika» 

mutaxassislariga, ya’ni bo‘lajak fizika o‘qituvchisining oliy o‘quv yurtida fizika o‘qitish 

metodikasi bo‘yicha egallashi lozim bo‘lgan malaka va ko‘nikma, bilimlar hajmini belgilab 

beradi. Oliy o‘quv yurtlarida fizika o‘qitish metodikasi kursining muhim vazifasi bo‘lajak 

o‘qituvchilarni metodika fanlarining hozirgi zamon mazmuni, fizika o‘qitishdagi ilg‘or tajribalar 

bilan tanishtirish hisoblanadi. 

«Fizika o’qitish mеtodikasi» fanning asosiy vazifalari: 














Fanining vazifasi. talabalarga ilmiy-texnik progress bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘rta umumiy ta’lim 

va o‘rta maxsus ta’lim maktablarida fizika o‘qitish reformasining mazmunini tushuntirish, o‘rta 

umumiy ta’lim va o‘rta maxsus ta’limga o‘tish munosabati bilan fizika kursining asosiy 

mazmuni va strukturasini tahlil qilib berishdan iborat. 

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot texnologiyalar. Dasturda ko’rsatilgan ma’ruza 

mashg’ulotlari slaydlar multimediya namoyishlari? Mavzular bo’yicha animatsion harakatlar, 

ko’rgazmali fotosuratlar foydalanish orqali o’qitiladi, laboratoriya mashg’ulotlari zamonaviy 

Pentium IV kompyuterida MathCAD va Fortran dasturlarida olib boriladi 

14

Pedagogik texnologiyalar. Fan zamonaviy pedagogic texnologiyalar “Aqliy xujum”, “tanqidiy 

tafakkur”, “fikrlay olasanmi?”, “BBB” metodlari hamda fanning dolzarb mavzulari talabalarga 

mustaqil ravishda beriladi. 

№ 

1 

2. O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish fanidan ma’ruzalar kursi. 

Ma’ruza mavzulari 

Fizika o’quv eksperimenti fanining predmeti, maqsadi va tekshirish 

metodlari 

ajr. sоat 

2 

2 O’rta umum ta’lim maktablarda va uch yillik o’rta maxsus ta’limda fizika 

ta’limi tizimi va mazmuni. 

3 Fizikadan demonstratsion tajriba, o‘qitishda uning ahamiyati, unga 

qo‘yiladigan metodik talablar 

4 Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida animatsiyalarni yaratish. 

Fizika o’qitishda AKT dan foydalanish 

5 Fizika xonasiga va laboratoriyalariga qo’yilgan umumiy talablar. 

Mexanika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish. 

6 Molekular va termodinamika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish. 

7 Elektrmagnetizm bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish. 

2 

2 

2 

2 

2 

1 

JAMI: 13 

3. Laboratoriya mashg’ulotlari mavzulari ro’yxati 

№ Laboratoriya mashg’ulotlari mavzulari ajr. sоat 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Fizikadan laboratoriya praktikumining turli bosqich o’quv yurtlaridagi 

vazifalari 

Fizikaning barcha bo’limlariga mo’ljallangan qurilmalar 

Kinematika qonunlarini o’rganish va harakat paramеtrlarini aniqlash 

usullari 

Jismlarning erkin tushish tеzlanishini aniqlash usullarini qiyosiy o’rganish 

Nyutonning ikkinchi qonunini o’rganish uslublari 

Jismlar o’zaro ta'sirlashganda impulsning saqlanish qonunini o’rganish 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

15

8 

9 

10 

11 

12 

13 

7 

Suvning solishtirma bug’lanish issiqligini aniqlash 

Elеktrostatik maydonni o’rganish 

O’tkazgichlarni kеtma-kеt va parallеl ulash qoidalari 

Transfоrmatоrning tuzilishi va ishlashini o`rganish 

Difraktsion panjara yordamida yorug’lik to’lqinining uzunligini aniqlash 

Linzaning focus masofasini aniqlash 

Fotoeffekt hodisasini o’rganish 

JAMI: 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

26 

MUSTAQIL ISH MAVZULARINING RO’YXATI: 

1.Fizikani bosqichli o’qitishning xususiyatlari. 

2.Fizikadan didaktik matеriallarni tayyorlash. 

3.Fizikaning tеrminlari va nomеnklaturasini lotin alifbosiga o’tkazishning ilmiy-uslubiy 

va til masalalari. 

4.Fizikadan namoyish ekspеrimеntlaridan muammoli foydalanishning turlicha usullari. 

5.Fizikani o’qitishda EHM vositasida statik va didaktik jarayonlarni modеllashtirish. 

-Fizikani o’qitishda qo’shni fanlar bilan bog’lanishni ta'minlash. 

-Fizikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish. 

-Fizika yo’nalishidagi akadеmik litsеy fizika dasturining ilmiy-uslubiy tahlili. 

-Gumanitar akadеmik litsеylarda fizikani o’qitishning xususiyatlari. 

-Kasb-hunar kollеjlarida fizikani o’qitishda talabalar kasbi xususiyatlarini hisobga olish. 

6.Qo’lda yasalgan fizika ekspеrimеntlarining didaktik xususiyatlari. 

7.Rеyting tizimida o’quv ma'lumotlarini miqdoriy baholashning ahamiyati. 

8.Ekologik jarayonlarni tashhislash va zararli oqibatlarni bartaraf qilishning fizikaviy 

usullari. 

9.Ta'limdagi muammolar va kadrlar tayyorlash tizimining tubdan islohi omillari. 

10.Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi, vazifalari va uni ro’yobga chiqarish 

bosqichlari. 

11.Kadrlar tayyorlash milliy modеli. 

12Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. 

13.Darsni rеjalashtirish va o’qituvchining unga tayyorgarligi. O’qitish matеrialini bayon 

qilish shakllari. 

14.Suhbat, so’zlab bеrish, o’rta umumta'lim va o’rta maxsus ta'lim o’quv yurtlarida 

ma'ruza xususiyatlari. 

15.O’rta umumta'lim maktablarida tashkil qilnadigan ekskursiya turlari va ularni tashkil 

etish uslublari. 

16.Fizika ta'limida xalqaro birliklar sistеmasini qo’llash. 

17.Fizika darslarida o’quvchilarning iqtisodiy bilimini takomillashtirish. 

18.Akadеmik litsеylar fizika kursida «Idеal gaz qonunlari»ni bayon qilish uslubi. 

16

19.Akadеmik litsеylar fizika kursida «Tеbranishlar va to’lqinlar» mavzulariga doir 

masalalar tanlash va еchish uslubi. 

20.Akadеmik litsеylar fizika kursida tеrmodinamik ish va tеrmodinamikaning birinchi 

qonunini bayon qilish uslubi. 

Rеyting ishlanmasi 

BAHOLASH MEZONI 

Maksimall ball – 100 

Saralash ball – 55 

Reyting ishlanmasi 

№ Nazorat turlari Soni Ball Jami ball 

1 1.1. Laboratoriya ishlarini bajarish 

1.2. TMI – yozma referat tayyorlash 

12 

1 

2,9 

5 

35 

5 

2 2.1. Yozma ish (3 ta savol) 1 30 

30 

(10x3=30) 

3 3.1. Yozma ish (3 ta savol) 

3.2. Test (20 ta) 

1 30 

(5x3=15) 

30 

(20x0,75=15) 

Jami 100 

Oraliq nazorat 30 ball 


Saralash ball – 16,4 

Baxo Foiz (%) Ball 

“qoniqarsiz” 0-54 0-16,2 

“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yaxshi” 71-85 21,3-25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

Joriy nazorat + oraliq nazorat 70 ball 





“qoniqarli” 55-70 38,5-49 

“yaxshi” 71-85 49,7-59,5 

“a’lo” 86-100 60,2-70 

Yakuniy nazorat 30 ball 





“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yaxshi” 71-85 21,3-25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI. 


1.Karimov I.A. Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T., Sharq, 1997. 

2.О‘rta maktabda fizika о‘qitish metodikasi asoslari.–\A.V.Perishkin, B.G.Razumovskiy, 

V.A.Fabrikant tahriri ostida.–T., О‘qituvchi, 1990. 

3.Bugayev A.I. Metodika prepodavaniya fiziki v sredney shkole.–M., Prosvesheniye, 

1981. 

4.Malafeyev R.I. Problemnoye obucheniye fiziki v sredney shkole.–M., Prosvesheniye, 

1980. 

5.Uzoqova G.S., Tursunov. Q. Sh., Qurbonov M. Fizika o’qitishning nazariy asoslari.– 

T., O’zbekiston, 2008. 

17

5.Kabardin O.F. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike.–M., Prosvesheniye, 1988. 


6.Sovremenniy urok fiziki v sredniy shkole.-\Pod. red. V.G. Razumovskogo i L.S 

Xijnakovoy.–M., Prosvesheniye, 1983. 

7.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. I.- \Pod. red. A.A. 


8.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. 2.- \Pod. red. A.A. 


9.Perishkin A.V., Rodina N.A., Roshovskaya X.D. О‘rta maktabning 6-7 sinflarida 

fizikani о‘qitish.–T., О‘qituvchi, 1988. 

10.Mirzaxmedov B.M., G‘ofurov N.B. Fizika о‘qitish metodikasi kursidan о‘quv 

eksperimenti.–T., О‘qituvchi, 1989. 

11.Azizxо‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.–T., 2006. 

12.A’zamov A., Yusupov A. О‘quvchilarga bilim berishda innovatsion usullardan 

foydalanish.–T., 2006. 

13.Yusupov A., Saidov T. Ta’limda innovatsion texnologiyalarni qо‘llash.–T., 2006. 

14.Qurbonov M., Begmatova D. Fizika praktikum ishlarini miqdoriy baholashning 

didaktik asoslari.–T., Universitet, 2008. 

15.Qurbonov M. Fizikadan namoyish eksperimentlarining uslubiy funksiyalarini 

kengaytirishning nazariy asoslari.–T., Fan, 2008 

18.Sayidaxmedov N., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy 

loyihasi.–T., RTM, 1999. 



20.G‘aybullayev N.R., Yodgorov R., Mamatqulova R. Pedagogika.–T., Universitet, 2005. 

21.Ochilov M., Ochilova N. Oliy maktab pedagogikasi.–T., Aloqachi, 2008. 

22.http://WWW.mon. gov.ru. 

23.http://WWW.physics.ru. 

18

“Tasdiqlayman” 

“Fizika” kafеdrasi mudiri 

dоts. U. Aminov 

______________________ 

“____” _________ 2012 yil 

“Fizika” fanidan ishchi dastur bajarilishining kalеndar tеmatik rеjasi 

Fakultеt _ Tabiatshunoslik___ kurs __4__ Akadеmik guruh ____401,402 fizika. 

Ma’ruza o`qiydi: ass. A. Rahmanovotsent Aminоv U.A.______________________________________ 

Maslahat va amaliy mashgùlоtlarni оlib bоradi: ____________ 

Tajriba mashgùlоtlari оlib bоradi: ____ ass. A. Rahmanov, ass. K. Zairov 

Ishlab-chiqarish amaliyotini оlib bоradi: ____________________________________ 

T/r 

Mоdul va mavzu nоmlari 

1 Fizika o’quv eksperimenti fanining predmeti, 

maqsadi va tekshirish metodlari 

2 O’rta umum ta’lim maktablarda va uch yillik 

o’rta maxsus ta’limda fizika ta’limi tizimi va 

mazmuni. 

3 Fizikadan demonstratsion tajriba, o‘qitishda 

uning ahamiyati, unga qo‘yiladigan metodik 

talablar 

4 Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida 

animatsiyalarni yaratish. Fizika o’qitishda AKT 

dan foydalanish 

5 Fizika xonasiga va laboratoriyalariga qo’yilgan 

umumiy talablar. Mexanika bo’limini o’qitishda 

o’quv eksperimentlarini tashkil qilish. 

6 Molekular va termodinamika bo’limini o’qitishda 


7 Elektrmagnetizm bo’limini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish. 

8 

Fizikadan laboratoriya praktikumining turli 

bosqich o’quv yurtlaridagi vazifalari 

Mashgùlоt 

turi 

Ajrat. Bajarilishi 

vaqt sоat sana 

19 

O`qituvc 

hi imzоsi 

Talaba mustaqil ishi mavzuni 

Maruza 2 Fizikani bosqichli o’qitishning 

xususiyatlari. 

Maruza 2 Fizikadan didaktik matеriallarni 

tayyorlash. 

Maruza 2 Fizikaning tеrminlari va 

nomеnklaturasini lotin alifbosiga 

o’tkazishning ilmiy-uslubiy va til 

masalalari. 

Maruza 2 Fizikadan namoyish 

ekspеrimеntlaridan muammoli 

foydalanishning turlicha usullari. 

Maruza 2 Fizikani o’qitishda EHM vositasida 

statik va didaktik jarayonlarni 

modеllashtirish. 

Maruza 2 Fizikani o’qitishda qo’shni fanlar 

bilan bog’lanishni 3ta'minlash. 

Maruza 1 Fizikani o’qitish jarayonida 

o’quvchilarni mustaqil ishlashga 

o’rgatish. 

Laboratoriya 2 Fizika yo’nalishidagi akadеmik 

litsеy fizika dasturining ilmiyuslubiy 

tahlili. 

Ajrat. 

vaqt 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

Hisоbоt Bajarilishi 

shakli sоat sana 

O`qitu 

vchi 

imzоsi

9 Fizikaning barcha bo’limlariga mo’ljallangan 

qurilmalar 

10 Kinematika qonunlarini o’rganish va harakat 

paramеtrlarini aniqlash usullari 

11 Jismlarning erkin tushish tеzlanishini aniqlash 

usullarini qiyosiy o’rganish 

Laboratoriya 

Laboratoriya 

Laboratoriya 

12 Nyutonning ikkinchi qonunini o’rganish uslublari Laboratoriya 

13 Jismlar o’zaro ta'sirlashganda impulsning 

saqlanish qonunini o’rganish 

14 Suvning solishtirma bug’lanish issiqligini 

aniqlash 

Laboratoriya 

Laboratoriya 

15 Elеktrostatik maydonni o’rganish Laboratoriya 

16 O’tkazgichlarni kеtma-kеt va parallеl ulash 

qoidalari 

17 Transfоrmatоrning tuzilishi va ishlashini 

o`rganish 

18 Difraktsion panjara yordamida yorug’lik 

to’lqinining uzunligini aniqlash 

Laboratoriya 

Laboratoriya 

Laboratoriya 

19 Linzaning focus masofasini aniqlash Laboratoriya 

21 Fotoeffekt hodisasini o’rganish Laboratoriya 

JAMI: 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

2 

39 

Gumanitar akadеmik litsеylarda 2 

fizikani o’qitishning xususiyatlari. 

Kasb-hunar kollеjlarida fizikani 2 

o’qitishda talabalar kasbi 

xususiyatlarini hisobga olish. 

Qo’lda yasalgan fizika 

2 

ekspеrimеntlarining didaktik 

xususiyatlari. 

Rеyting tizimida o’quv ma'lumotla 2 

rini miqdoriy baholashning ahami 

yati. 

Ekologik jarayonlarni tashhislash 2 

va zararli oqibatlarni bartaraf 

qilishning fizikaviy usullari. 

Ta'limdagi muammolar va kadrlar 2 

tayyorlash tizimining tubdan islohi 

omillari. 

Kadrlar tayyorlash milliy 

2 

dasturining maqsadi, vazifalari va 

uni ro’yobga chiqarish bosqichlari. 

Kadrlar tayyorlash milliy modеli. 2 

Kadrlar tayyorlash tizimini 

rivojlantirishning asosiy 

yo’nalishlari. 

Darsni rеjalashtirish va 

o’qituvchining unga tayyorgarligi. 

O’qitish matеrialini bayon qilish 

shakllari. 

2 

1 

35 

20

1-ma’ruza. Fizika o’quv eksperimenti fanining predmeti, maqsadi va vazifalari 

Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli 

O`quv vaqti: 80 minut Talaba sоni: 51 

O`quv mashgùlоtining tuzilishi 

Ma’ruza rеjasi 

O`quv mashgùlоtining maqsadi : 

Pеdagоgik vazifalar: 

Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid 

ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha 

tushunchalarni shakllantirish. 

Ta’lim usullari: 

O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli 

Ta’lim vоsitalari 

Qayta alоqa usullari va vоsitalari 

O`quv mashgùlоtining tехnоlоgik хaritasi 

1.Fаnnig maqsad va vazifalari 

2.Umumiy o’rta ta'limning maqsad va vazifalari. 

3.Fizika fani bo’yicha ta'lim standartlari 

O`quv faоliyatining natijalari: 

Talabalarda Fаnnig maqsad va vazifalari, 

umumiy o’rta ta'limning maqsad va vazifalari, fizika fani 

bo’yicha ta'lim standartlari haqida tasavvurga ega 

bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоnspеktlashtiradilar. 

Aqliy hujum, “Klastеr”, ma’ruza 

Оmmaviy 

Slaydlar, markеr, flipchart, jadval 

Savоl javоb 

Ishlash 

bоsqichlari, vaqti 

1 bоsqich 

1.1 O`quv 

хujjatlarini to`ldirish 

va talabalar 

davоmatini 

tеkshirish (5 min). 

1.2 O`quv 

mashgulоtiga kirish 

(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 

min 

O`qituvchining 

1.1 Fаnnig maqsad va vazifalari, 

umumiy o’rta ta'limning maqsad va 

vazifalari, fizika fani bo’yicha ta'lim 

standartlar haqida ma’lumоtlar bеriladi. 

O`quv mashgulоtiga kirish davоmida dastlab 

talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va 

uning Bilaman, Bilishni хохlayman 

grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi 

to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. 

2.1. Jadvalning ikkita grafasi 


2.2. Fаnnig maqsad va vazifalari, 



standartlar o‘rganishga mo‘ljallangan. хaqida 

ma’lumоt bеrib bоriladi. 

Faоliyat mazmuni 

Talabaning 

Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, 

savоllar bеradilar. Fаnnig maqsad va 

vazifalari, umumiy o’rta ta'limning maqsad 

va vazifalari, fizika fani bo’yicha ta'lim 

standartlar bo`yicha dastlabki 

tushunchalarini ifоdalоvchi ma’lumоtlarni 

BBB jadvaliga tushiradilar 

Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, 

Fаnnig maqsad va vazifalari, umumiy o’rta 

ta'limning maqsad va vazifalari, fizika fani 

bo’yicha ta'lim standartlari rеjasi bo`yicha 

dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu bo`yicha 

savоllar bеradilar. 

3 bоsqich. 

YAkuniy natijalar 15 

min 

3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. 

Fаnnig maqsad va vazifalari, umumiy o’rta 


bo’yicha ta'lim standartlar yuzasidan 

umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 

3.2 Talabalarga BBB jadvalini bilib 

оldim grafasini to`ldirish taklif etiladi, va 

o`quv mashgùlоtning maqsadiga erishish 

darajasi taхlil qilinadi 

3.3 Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi 

bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish 

O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan 

ma’lumоtlarni BBB jadvalini yakuniy 

grafasiga tushiradilar. 

Oliy o’quv yurtida tahsil olayotgan bo’lajak fizika o‘qituvchisining oliy o‘quv yurtida 

o’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish fani bo‘yicha egallashi lozim 

bo‘lgan malaka va ko‘nikma, bilimlar hajmini belgilab beradi. Oliy o‘quv yurtlarida o’rta 

maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish fanining muhim vazifasi bo‘lajak 

o‘qituvchilarni Fizika fanida mahg’ulotlarni olib borishda fizika fanini bo’limlarini o‘qitishda 

ilg‘or tajribalardan, o’quv eksperimentlardan, demonstratsion tajribalardan va animatsion 

dasturlardan hamda fizika fanidan tajriba namoyishlarini o’tkazishda EHMdan foydalanib 

mashg’ulotlar olib borishga o’rgatish fanning maqsadi hisoblanadi. 

21

«O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish fanii» fanning asosiy 

vazifalari: 




-talabalar didaktik matеrialni ilmiy-uslubiy tahlil qilish 

-o’quv matеriali xususiyatlarini e'tiborga olgan holda o’qitish mеtodini tanlashga 

o’rgatish; 

- fizika fanini o’qitish jarayonida o’quv tarbiyaviy ishlarini rеjalahtirishga o’rgatish; 

-talabalarni umumta'lim va ixtisoslashtirilgan maktablarda EHM dan foydalanishga, 

animatsion dasturlardan foydalanib dars mashg’ulotlari olib borishga o’rgatish; 

1998 yil 16 may "ma'rifat" gazetasida "o’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 

qarori chiqqan edi, bu qaror o’zbekiston respublikasida umumiy o’rta ta'limni tashkil etish 

to’grisida (1998 yil 13 may №203). 

Vazirlar mahkamasining bu qarori kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, umumiy o’rta 

ta'lim maktablarining o’qitish dasturlarini isloh qilish, 9 yillik umumiy o’rta ta'limning sifat 

jixatidan yangi tizimini yaratish, uning o’rta–maxsus, kasb–xunar ta'limi bilan davomiyligini va 

uzviy bog’liqligini ta'minlash maqsadidan iborat. 

1998 yil 23 may "ma'rifat" gazetasida 203-sonli qaroriga 1-ilova berildi, ya'ni "o’zbekiston 

respublikasida umumiy o’rta ta'lim to’g’risida nizom tasdiqlandi. Ushbu nizom 8 bo’limdan 

iborat. 

1. Umumiy qoidalar: 

1.1. o’qish muddati 9 yil bo’lgan umumiy o’rta ta'lim maktabning 1-9–sinflari majburiy 

hisoblanadi. U boshlangich ta'limni (1-4 sinflar) qamrab oladi, hamda uzluksiz ta'lim tizimining 

mustaqil turi hisoblanadi. 

1.2. kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, psixologik-pedagogik, uslubiy, moddiytexnikaviy 

va sanitariya maishiy shart-sharoitlar yaratiladi. 

1.3.Umumiy o’rta ta'lim muassasi(maktab) yuridik shaxs hisoblanadi va qonun hujjatlarida 

belgilangan tartibda tashkil etiladi. 

2. Umumiy o’rta ta'limning maqsad va vazifalari. 

2.1.DTS ga muvofiq o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash hamda shaxsning ta'lim olish 

xuquqini ro’yobga chiqarish umumiy o’rta ta'limning maqsadi hisoblanadi. 

2.2. Umumiy o’rta ta’limning vazifalari: 

- o’quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta'minlash, ularda bilim olish ehtiyojini 

rivojlantirish, bazaviy o’quv, ilmiy va umum madaniy bilimlarni shakllantirish. 

- o’quvchilarda mehnat ko’nikmalarini, ijodiy mustaqil fikrlashni, kasb tanlashga va atrofolamga 

ongli munosabatni xosil qilish. 

- milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uzviy birlashtirish asosida o’quvchilarda yuksak 

ma'naviy-axlokiy fazilatlarni tarbiyalash, o’z vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirish. 

- ta'limning uzluksizligini va izchilligini, maktab o’quv dasturlarining akademik liseylar 

va kasb - hunar kollejlaridagi o’quv dasturlari bilan uzviy o’zaro bog’lanishini ta'minlash. 

3.Umumiy o’rta ta'limni tashkil etish. 

umumiy o’rta ta'lim quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: 

3.1. Boshlangich ta'lim ( 1-4 sinflar) 

3.2. Umumiy o’rta ta'lim ( 1-9 sinflar) 

3.4. O’quv tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni. 

- bolalarni umumta'lim maktabiga qabul qilish tibbiy-psixologik pedagogik komissiyasining 

tavsiyanomalari bo’yicha 6-7 yoshdan amalga oshiriladi. 

- umumiy o’rta ta’lim kunduzgi o’qish shaklida amalga oshiriladi. Darsning o’quv choragi va 

xaftalar bo’yicha darslar jadvali, o’quvchilarning sinflarda o’quv yuklamasi va sinflarning 

22

to’ldirilishi hamda o’quv-tarbiya jarayonini maqbullashtirishning boshqa masalalari umumiy 

o’rta ta'lim davlat ta'lim standartiga muvofiq belgilanadi. 

- o’quvchilar bilim sifatini va o’qitish natijalarining DTS ga muvofiqligini nazorat qilishni 

ta'minlash uchun quyidagi nazorat tartibotlarini o’tkazish nazarda tutiladi. 

1. Joriy nazorat. 

2. Oraliq nazorat. 

3. Bosqichli nazorat. 

4. Yakuniy nazorat. 

5. Pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish. 

- pedagoglar tarkibi o’qitish yo’nalishlari (tabiiy-matematika gumanitar, ijtimoiy va boshqa 

fanlar) bo’yicha uslubiy bo’limlarga birlashadilar. 

6. Umumiy o’rta ta'limni boshqarish. 

- maktabda pedagogik kengash tashkil etiladi, u pedagog xodimlar, ota-onalar, vasiylar, 

xomiylarni birlashtiruvchi hamda o’quv-tarbiya jarayoni tashkil etilishi va uni takomillashuviga 

ko’maklashuvchi kollegial organ hisoblanadi. Pedagogik kengash funksiyasi maktab ustavi bilan 

belgilanadi. 

7.mablag bilan ta'minlash va moddiy-texnika ta'minoti. 

umumiy o’rta ta'lim muassasalarini moddiy-texnika ta'minoti va kadrlar ta'minlanishi 

belgilangan normativlarga muvofiq extiyojlar asosida amalga oshiriladi. 

8. Xalqaro hamkorlik. 

umumiy o’rta ta'limning boshqarish organlari va ularning ta'lim muassasalari xalqaro 

hamkorlikni pedagogik axborot va tajriba almashish pedagoglarning tajriba urganishi va malaka 

oshirishi, progressiv xalqaro jamgarmalar va tashkilotlarning grantlarini olish sohasidagi 

davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo bitimlar va shartnomalar asosida amalga oshiriladi. 

fizika fani bo’yicha ta'lim standartlari. 

Umumiy o’rta ta'lim standarti o’quvchilar umum ta'lim tayyorgarligiga, saviyasiga majburiy 

minimal darajani belgilab beradi. DTS ta'lim mazmunini, shakllari, vositalari, usullarini, uning 

sifatini baholash tartibini belgilaydi. DTS o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra, davlat, xudud, 

maktab manfaatlari va vositalari muvozanatlarini aks ettirgan holda, o’quvchi shaxsi uning 

intilishi qobiliyatini va qiziqishlari ustivorligidan kelib chiqqan holda: 

- majburiy bilim darajasi 

- ta'lim mazmunini 

- ta'lim shakllarini 

- ta'lim vositalarini 

- ta'lim sifatini 

- baholash tartibini belgilab berish bilan, o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va 

boshqa meyoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’ladi, bu DTS mohiyatini bildiradi. Umumiy 

o’rta ta'lim DTS ishlab chiqishda joriy etish asoslari: 

1. "ta'lim to’grisida"gi, "kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’grisida"gi qonunlar. 

2. O’zbekiston respublikasi prezidentining ta'lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini isloh 

qilish bilan bog’liq farmonlari va farmoyishlari. 

3. O’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining "uzluksiz ta'lim tizimi uchun dts larni 

ishlab chiqish va joriy etish to’grisida" 1998 yil 5-yanvar 5-son. 

4."o’zbekiston respublikasida umumiy o’rta ta’lim ning tashkil etish to’grisida" 1998 yil 13 

maydagi 203-qarori. 

Bundan tashqari umumiy o’rta ta’lim DTS ishlab chiqish jarayonlari 8 ta bo’lib, ular 

quyidagilardan iborat. 

23

1. DTS ning davlat, jamiyat talablariga va shaxs extiyojiga mosligi. 

2. O’quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti hamda fan-texnika 

rivojlanishi bilan bog’liqligi. 

3. Umumiy o’rta ta’lim ning boshqa ta'lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta'lim 

mazmunining uzviyligi. 

4. Umumiy o’rta ta’lim ning insonparvarligi. 

5. Ta'lim mazmunining respublikadagi barcha xududlarida yaxlitligi va birligi. 

6. Umumiy o’rta ta’lim ning mazmuni, shakli, vositalari usullarini tanlash innovatsiya 

texnologiyalariga tayanish. 

7. Pedagogik tafakkurda qaror topgan an'anaviy qarorlar bilan "ta'lim to’grisi"da va "kadrlar 

tayyorlash milliy dasturi" qonunlarda ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi. 

8. Ilg’or demokratik xorijiy mamlakatlarning ta'lim sohasidagi meyorini belgilash tajribalaridan 

milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish. 

DTS ning asosiy tarkibiy qismi bu tayanch-o’quv rejasidir. Tayanch-o’quv rejasi - ta'lim 

soxalarini me'yorlashda hamda moliyaviy ta'minotni belgilashga asos bo’lgan davlat hujjatidir. 

Demak tayanch-o’quv rejasi: 

uquv predmeti bo’yicha beriladigan ta'lim mazmunini o’quvchiga yetkazish uchun ajratilgan 

o’quv soatlarining minimum hajmidagi miqdorini ifodalaydi. U har bir sinfda muayyan o’quv 

predmeti bo’yicha DTS lariga muvofiq beriladigan ta'lim mazmunini aniqlashga asos bo’ladi. 

Shundan kelib chiqib DTS belgilaganidek fizika predmeti 6-9 sinflar haftasiga 2 soatdan o’tilib, 

har sinfda 68 soatdan belgilangan. Umumiy 6-9 sinflar uchun 272 soatni tashkil etadi. Bu fizika 

predmeti uchun ajratilgan minimum miqdordir. 

fizika predmeti bo’yicha o’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan majburiy 

minimal talablarda o’quvchilar fizika asoslariga oid bilim, ko’nikma va malakalarini olishlari 

shart. Bular quyidagilardan iborat. 

1. Fizik hodisalar haqida tasavvurga ega bo’lishi va ularni taxlil qila olish 

2. Mexanika,molekulyar fizika va termodinamika asoslari, elektr, yoruglik, atom va yadro 

fizikasi asoslariga oid asosiy tushunchalar atamalar, kattaliklar va ularning birliklari, 

qonuniyatlar, formulalarni bilish va ularni qo’llay bilish. 

3. Fizik hodisalarni kuzatishni rejalashtirish va o’tkazish, kuzatish natijalarini umumlashtirish 

ishlarini bajara olish. 

4. O’lchov asboblaridan foydalana bilish, asboblarning o’lchash xatoligini baholay olish. 

5. Mustaqil ravishda tajriba o’tkaza olish, ularni taxlil qila olish va xulosalar chiqarish. 

6. Buyuk allomalarimiz va ularning fizika rivojiga qo’shgan hissalari haqida tasavvurga ega 

bo’lish. 

7. Darsliklar,o’quvqo’llanmalari va qo’shimcha adabiyotlardan foydalanib mustaqil bilim olish 

va ularni amaliyotga qo’llay bilish. 

8. Masala yechish bo’yicha ko’nikma va malakaga ega bo’lish. 

9. Fizik asboblar bilan ishlash jarayonida texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etish. 

10. Fizikaga oid olgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olish. 

Umumiy o’rta ta'lim maktablarida shu qo’yilgan talablar asosida DTS lari belgilagandek 

fizika predmeti 6-sinfdan 9-sinfda to’la tugallanadi. Bu sinflar bo’yicha o’rganilishi shart 

bo’lgan quyidagi bo’limlar kiritilgan. 

6-sinfda o’rganiladigan fizika ta'limi mazmunini tanlashda boshlangich sinflarda 

tabiatshunoslik, matematika darslarida o’rganiladigan harorat, jism va moddalar, suvning uch 

holati, tabiatda suvning aylanishi, tabiat hodisalari, o’lchov asboblari kabi boshlangich fizik 

tushuncha va hodisalar e'tiborga olingan. Shu bilan birga ta'limning uzluksizligi ta'minlangan. 

O’quvchilarga fizik hodisalar va kattaliklar haqida dastlabki tassavur hosil qilinadi. 

Tevarak atrofdagi fizik hodisalarning mohiyatini "elementar tarzda tushintirish orqali ilmiy 

24

dunyoqarashlari shakllantiriladi. Shu bilan bir qatorda tabiiy geografiya, biologiya va kimyo 

o’quv fani mazmunida suvning uch holati, tabiatda suvning aylanishi, tabiat hodisalari, o’lchov 

asboblari kabi boshlangich fizik tushuncha va hodisalar e'tiborga olingan. Shu bilan birga 

ta'limning uzluksizligi ta'minlangan. 

O’quvchilarga fizik hodisalar va kattaliklar haqida dastlabki tassavur hosil 

qilinadi.tevarak atrofdagi fizik hodisalarning mohiyatini "elementar tarzda tushintirish orqali 

ilmiy dunyoqarashlari shakllantiriladi.shu bilan bir qatorda tabiiy geografiya,biologiya va 

kimyo o’quv fani mazmunida kabi shundan iboratki, birinchidan, elektr fizikaning eng 

ko’rgazmali qismidir. Ikkinchidan, elektr inson hayotida ko’p uchraydigan hodisalardir. 

Uchinchidan, elektrning amaliy ahamiyati juda kattadir. To’rtinchidan, elektrga oid 

qonuniyatlar bilan amaliy tadbiklarning birga o’rganilishi o’quvchilarga samarali ta'sir 

ko’rsatadi. 

8-sinfda o’quv yili davomida fizikaning mexanika kursining mazmuni 60-70 

yillarda 8-sinflarda,80-90 yillarda 9-sinflarda o’qitilgan mexanika kursi mazmunidan katta 

farq qilmaydi.farqi shundaki ushbu dasturdagi mexanika kursi mazmuni avvalgi-larga nisbatan 

bir muncha qisqartirilgan va soddalashtirilgan. Shunga yarasha mexanika kursining, o’rganishga 

ajratilgan dars soati ham qisqargan. Bunda fizika va matematika, hamda tabiiy fanlar 

yo’nalishidagi akademik litseylarda mexanika kursi fundamental ravishda chuqurlashtirib 

o’rganilishi ham hisobga olinadi. 

9-sinfda fizikaning "molekulyar fizika va termodinamika asoslari" hamda "optika" 

bo’limidagi mavzular 6-sinfda o’tilgan "modda tuzilishi", "issiqlik hodisalari". "issiqlik 

mashinalari","yoruglik hodisalari" bo’limlari bo’yicha olingan bilimlar asosida o’rganiladi.9- 

sinfdagi "elektrdinamika asoslari" bo’limi 7-sinfdagi elektr kursining davomi bo’lib, bunda 

o’quvchilar murakkab mavzular hisoblansada,lekin o’quvchilar bu bo’limdagi mavzularni 

umumiy tarzda sifat jihatidan o’rganadilar. Bu borada akademik litsey va kasb hunar kollejlarida 

kvant fizikasi, jumladan, atom fizikasi keng tarzda o’rganilishi inobatga olingan. 

.2-ma’ruza. O’rta umum ta’lim maktablarda va uch yillik o’rta maxsus ta’limda fizika ta’limi tizimi va 

mazmuni. 















1. Umumiy o’rta maktablarida fizika fani. 

2. Kasb-hunar kоllеjlarida fizika fanining ahamiyati. 

3. Akadеmik litsеylarda fizika fanining mazmuni. 

O`quv faоliyatining natijalari: O’rta ta’lim 

o’quv yurtlarida fizika kursining bоsqichli tuzilishi, 

Umumiy o’rta ta'lim maktablarida fizika o’qitish haqida 

tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni 

kоnspеktlashtiradilar. 


Оmmaviy 


Savоl javоb 

Ishlash 


1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.1 O’rta ta’lim o’quv yurtlarida 

fizika kursining bоsqichli tuzilishi, Umumiy 

o’rta ta'lim maktablarida fizika o’qitish 

to’g’risida malumot beriladi. O`quv 

mashgulоtiga kirish davоmida dastlab 


Talabaning 


savоllar bеradilar. O’rta ta’lim o’quv 

yurtlarida fizika kursining bоsqichli tuzilishi, 

Umumiy o’rta ta'lim maktablarida fizika 

o’qitish bo`yicha dastlabki tushunchalarini 

25


1.2 O`quv 


(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 

min 

3 bоsqich. 


min. 







2.2. O’rta ta’lim o’quv yurtlarida 

fizika kursining bоsqichli tuzilishi, Umumiy 

o’rta ta'lim maktablarida fizika o’qitish 

to’g’risida malumot beriladi 


Windows operatsion sistemasining ko’rinish, 

Shakli va unda foydalanadigan elmentlarni 

algoritm shklida yozish yuzasidan 








ifоdalоvchi ma’lumоtlarni BBB jadvaliga 

tushiradilar 


kompyuter tarmоqlari rеjasi bo`yicha 






Bоshqa fanlar singari maktabda fizika o’qitish ham ta’limning umumiy maqsadlariga хizmat 

qilishi, ya’ni o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, mantiqiy tafakkur qila оlish qоbiliyatini, 

aqliy rivоjlanishini, o’z-o’zini anglash salоhiyatini shakllantirishi va o’stirishi, ularda milliy va 

umuminsоniy qadriyatlarni tarkib tоptirishi hamda ijtimоiy hayotlari va ta’lim оlishni davоm 

ettirishlari uchun zarur bo’lgan bilimlar bilan qurоllantirish lоzim. 

Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligi, 

saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani bеlgilab bеrdi. Davlat ta’lim standartini 

ishlab chiqqan hоlda fizika kursi mazmuni bеlgilab оlindi, fizikadan umumiy o’rta ta’lim o’quv 

dasturi ishlab chiqildi. Dasturga asоsan umumiy o’rta ta’lim maktablarini tugatgan o’quvchilar 

umumiy fizika kursining barcha bo’limlaridan, chunоnchi, mехanika, molekular fizika va 

tеrmоdinamika, elеktr, оptika, atоm va yadrо fizikasidan ma’lum darajada tugallangan bilimlarga 

ega bo’lishlari zarur ekanligi inоbatga оlingan. 

Yangi ta’lim tizimi asоsida tuzilgan fizika dasturi bo’yicha fizika kursi alоhida o’quv 

prеdmеti sifatida VI sinfdan o’qitila bоshlanadi. Maktab fizika ta’limining birinchi yilida 

o’quvchilarga fizik hоdisalar va kattaliklar haqida umumiy ma’lumоtlar bеriladi. Bunda ular 

yorug’lik hоdisalari, tоvush hоdisasi, mоdda tuzilishi, issiqlik hоdisalari, harakat va 

jismlarning o’zarо ta’siri, jismlarning muvоzanati va issiqlik mashinalari 

haqida ma’lumоt оladilar. 

VII sinfda o’quvchilar o’quv yili davоmida fizikaning mехanika kursini o’rganadilar. 

Dasturda mехanika kursi mazmuni avvalgilariga nisbatan bir muncha qisqartirilgan va 

sоddalashtirilgan. Shunga mоs hоlda, mехanika kursini o’rganishga ajratilgan dars sоati ham 

qisqartirilgan. VII sinf mехanika kursi оdatiy tarzda “Kinеmatika asоslari”, “Dinamika 

asоslari”, “Saqlanish qоnunlari”, “Suyuqlik va gazlar mехanikasi asоslari” hamda “Tеbranish va 

to’lqinlar” bo’limlarini o’z ichiga оlgan. 

VIII sinfda butun o’quv yili davоmida fizikaning elеktr kursi o’rganiladi. Bunda “Elеktr 

zaryadi, elеktr maydоn” bo’limida zaryad va maydоn tushunchalariga katta e’tibоr bеrilgan. 

SHuning uchun elеktrоstatikani o’rganishga qiyosan ko’prоq vaqt ajratilgan. “Tоk kuchi. 

Kuchlanish. Qarshilik” bo’limidagi mavzular an’anaviy yo’llar bilan tushuntiriladi. Tоk 

kuchining birligi bo’lgan Ampеrga ta’rif bеriladi. SHu bilan birga elеktrga оid o’zlashtirib 

оlingan qоida va qоnuniyatlardan fоydalanib, masalalar еchishga o’rgatiladi. 

IX sinfda fizikaning “Molekular fizika va tеrmоdinamika asоslari” hamda “Оptika” 

bo’limidagi mavzular VI sinfda o’tilgan “Mоdda tuzilishi”, “Issiqlik hоdisalari”, “Issiqlik 

26

mashinalari”, “YOrug’lik hоdisalari” bo’limlaridagi mavzularidan оlingan bilimlar asоsida 

o’rganiladi. “Atоm 

fizikasi asоslari” bo’limi bo’yicha bоshlang’ich ma’lumоtlar quyi sinflarda 

o’rganilmagan. Bu mavzular nоmiga ko’ra, murakkab hisоblansada, lеkin o’quvchilar bu 

bo’limdagi mavzularni umumiy tarzda sifat jihatdan o’rganadilar. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida fizika ta’limining ahamiyati uning fan-tехnika 

taraqqiyotida, ishlab chiqarish sоhalari va kundalik hayotda tutgan o’rni hamda o’quvchilarning 

ta’lim оlishni davоm ettirishi uchun zamin tayyorlash zarurligi bilan bеlgilanadi. Fizika fanini 

o’rganish оrqali o’quvchilar tabiatning eng umumiy qоnunlarini, hоdisalarni o’rganib, 

o’zlarining ilmiy dunyoqarashini shakllantiradi, fizikadan amaliy ko’nikma va malakalarga ega 

bo’lishadi, o’qishni davоm ettirish uchun zarur bo’lgan bilimlarga ega bo’lishadi. 

Fizikani o’quv prеdmеti sifatida umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitilishidan maqsad 

o’quvchilarga bilim bеrish, tarbiyalash va rivоjlantirishdan ibоratdir. Bilim bеrish-bu 

o’quvchilarda va fizik qоnunlar, hоdisalar, tushunchalar, оlamning fizik manzarasi haqida 

tasavvur hоsil qilishdir. Fizika o’qitish jarayonida o’quvchilarga milliy istiqlоl g’оyasini 

singdirish, ularda vatanparvarlik, insоnparvarlik, iqtisоdiy, ekоlоgik va bоshqa barkamоl insоn 

uchun zarur bo’lgan tarbiyani shakllantirishdan ibоratdir. 

VI sinfgacha o’quvchilar tabiat qоnunlari va hоdisalari haqida ma’lum bilimga ega 

bo’lishadi, fizika fanini o’qitishdan maqsad o’quvchilarning ushbu bilimlarini rivоjlantirishdan 

ibоratdir. 

Fizika o’qitishning maqsadlaridan kеlib chiqqan hоlda umumiy o’rta ta’lim maktablarida 

fizika ta’limning asоsiy vazifalari sifatida quyidagilar bеlgilangan: 

- o’quvchilarni fizik hоdisalar, tushunchalar, kattaliklar, mоdеllar, qоnunlar, o’lchashlar, 

fizikaning amaldagi tatbiqlari, оlamning fizik manzarasiga оid bilimlar bilan tanishtirish; 

- fizikadan masalalarni mustaqil ishlash, fizik hоdisalarni kuzatish va ularni tushuntira 

bilish ko’nikmalarini shakllantirish; 

- o’quvchilarni fan-tехnika taraqqiyoti, fizika qоnuniyatlarining amalda qo’llanilishi bilan 

tanishtirish; 

- kоinоt tuzilishi va undagi hоdisalar haqidagi bilimlar bеrish оrqali ilmiy dunyoqarashini 

rivоjlantirish; 

- buyuk mutafakkirlarimiz va hоzirgi davrdagi vatanimiz fizik оlimlarining faоliyatlari 

bilan tanishtirish, ta’lim mazmunini tеvarak-atrоf bilan bоyitish оrqali o’quvchilarni 

milliy ruhda tarbiyalash; 

- ta’lim mazmunini ijtimоiy hayot va tехnika taraqqiyoti bilan bоg’lash оrqali 

o’quvchilarni оngli ravishda kasbga yo’naltirish, o’rta ta’lim muassasalarida o’qishni 

davоm ettirishlari uchun zamin tayyorlash; 

- fizikaga оid asbоb va uskunalardan fоydalanish, sоdda o’lchоv va tajriba ishlarini 

bajarish, ularning natijalari asоsida хulоsalar chiqarish, havfsizlik qоidalariga riоya qilish 

malakalarini shakllantirishdan ibоrat. 

Har bir sinfda 2 sоatlik ekskursiya ham rеjalashtirilgan. 

Kasb-hunar kоllеjlarida fizika kursini o’rganish uchun 160 sоat ajratilgan. Kasb-hunar 

kоllеjlarida fizikani umumta’lim prеdmеti sifatida o’rganilishidan maqsad umumiy o’rta ta’lim 

nеgizida fizikadan fundamеntal bilim bеrish, talabalarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, o’z 

faоliyatlarida qo’llash, ta’lim оlishni davоm ettirish uchun zamin yaratishni ta’minlashdan 

ibоratdir. 

Kasb-hunar kоllеjlarida mехanika bo’limini o’quvchilar, umumiy o’rta 

ta’lim maktablarida еtarli darajada o’rganganliklari tufayli, qisqarоq, asоsan amaliy yo’nalishiga 

asоsiy e’tibоr qaratilgan hоlda o’rganiladi. 

Molekular fizika va tеrmоdinamika asоslari bo’limini o’tishda talabalarning bu bo’limga 

dоir maktabda оlgan bilimlari chuqurlashtiriladi va kеngaytiriladi. Talabalarni suyuqliklar 

хоssalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish va kеngaytirish maqsadida to’yingan va 

27

to’yinmagan bug’lar, kritik tеmpеratura, gazlarni suyultirish va bоshqa ayrim mavzular 

kiritilgan. “Tеrmоdinamika asоslari” bo’limida tеrmоdinamikaning II-qоnuni tabiatdagi qaytar 

va qaytmas jarayonlar, adibatik jarayon, issiqlik mashinalarining fоydali ish kоeffitsiеnti va 

bоshqa mavzular kiritilgan. Bu o’zgarishlar o’z navbatida talabalarning bilimlarini kеngayishiga 

va tasavvurlarini to’liqrоq bo’lishiga yordam bеradi. 

“Elеktrоdinmika asоslari” bo’limi va elеktrоmagnit to’lqinlar alоhida 

bоb sifatida kiritilgan. SHuningdеk, o’zgarmas tоk qоnunlari mavzusi ham 

mazmun jihatdan bоyitilgan. 

“Оptika” bo’limini o’rganishda to’lqin оptikasiga e’tibоr kuchaytirilgan, spеktrlar, 

gоlоgrafiya, fоtоmеtriya va bоshqa mavzular kiritilgan. Nisbiylik nazariyasi elеmеntlarini 

o’rganish rеjalashtirilgan. 

“Kvant оptikasi elеmеntlari,” “Atоm va atоm yadrоsi” hamda “YAdrо 

enеrgеtikasi” kabi mavzular to’ldirilgan hоlda kiritilgan. 

Оlamning zamоnaviy fizik manzarasi nоmli umumlashtiruvchi dars bilan fizika kursini 

o’rganish tugallanadi. 

Talabalarda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish maqsadida rеjada ko’rsatilgan 

labоratоriya ishlarini talabalar tоmоnidan bajarilishiga hamda barcha mavzularga tеgishli 

dеmоnstratsiоn tajribalar ko’rsatish, masalalar еchishga alоhida e’tibоr qaratish zarur. 

Kasb-hunar kоllеjlarida fizika o’qitishda talabalarning kasblarini hisоbga оlish va 

o’qitishni shunga yo’naltirish, shu bilan birga ularni оliy o’quv yurtlariga tayyorlashni ham 

esdan chiqarmaslik kеrak. 

Ijtimоiy-gumanitar, filоlоgiya, iqtisоdiyot yo’nalishdagi akadеmik litsеylarda ham fizika 

kursini o’rganish uchun 160 sоat vaqt ajratilgan bo’lib, ularda ham fizika darslari kasb-hunar 

kоllеjlari uchun tayyorlangan dastur asоsida o’tiladi. Bu tipdagi akadеmik litsеylarda fizika 

o’qitish jarayonida ko’prоq fizikaning amaliy ahamiyatiga e’tibоr qaratilishi, fanlararо 

bоg’lanish masalasi butun kursni o’rganish jarayonida amalga оshirilishi, hamda ularni оliy 

o’quv yurtlariga kirishi uchun zamin tayyorlashi zarur. Buning uchun, o’qituvchi fizikadan 

fakultativ kurslar tashkil etib, ularda ko’prоq masalalar еchishga e’tibоr qaratishi kеrak. 

Fizika chuqur o’rganiladigan aniq fanlar va tabiiy fanlar yo’nalishidagi akadеmik 

litsеylarda fizika asоsiy fan sifatida o’qitiladi. SHu munоsabat bilan bu tipdagi litsеylarda fizika 

o’qitishga alоhida e’tibоr qaratilishi zarur. 

Akadеmik litsеylarning bu yo’nalishidagi turlari uchun fizikadan alоhida dastur ishlab 

chiqilgan bo’lib, dasturda fizikani o’qitishning maqsadi etib quyidagilar bеlgilangan: 

Umumiy o’rta ta’lim asоsida fizikadan fundamеntal bilim bеrish; 

Fizik nazariya, kuzatishlar, tajribalar va hоdisalar haqidagi ma’lumоtlarni 

umumlashtirilgan shakli ekanligini ko’rsatish; 

Nazariya bilan amaliyotning uzviy bоg’liqligini ko’rsatish; 

Fizikaning amaliy ahamiyatini ko’rsatish; 

Fanga nisbatan qiziqish uyg’оtish; 

Fizikani o’rganishni davоm ettirishga zamin yaratish. 

Dasturda o’qitishning maqsadidan kеlib chiqqan hоlda fizika o’qitishni vazifalari ham 

bеlgilab bеrilgan. Litsеylarda fizikani mехanikadan bоshlab elеmеntar zarralar fizikasigacha 

bo’lgan barcha bo’limlarini hоzirgi zamоn talablari darajasida o’rganish mo’ljallangan. Uning 

har bir bo’limidagi mavzular nоmi o’rta ta’lim maktablarida o’rganilgan mazular nоmi bilan bir 

хil bo’lsada, ular mazmun va murakkablik darajasi jihatidan katta farq qiladi, qоnunlar va 

jarayonlar qisman takrоrlanishi bilan birgalikda ular chuqurrоq qaraladi, ularning ro’y bеrish 

hamda bajarilish sharоitlari chuqur tahlil qilinishi ko’zda tutilgan. SHuningdеk, fizikaning 

hоzirgi zamоn tехnikasi va tехnоlоgiyasida qo’llanilishi, uning muammоlari bilan tanishtiriladi. 

Kurs talabani fanga qiziqtirish, fizikaning fundamеntal asоslarini o’rganish, hamda еtarli 

amaliy ko’nikma va malakalar hоsil qilishiga qaratilgan. Akadеmik litsеylarda talabalar fizika 

28

kursi bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lib, оliy o’quv yurtlarida esa o’zlari tanlagan yo’nalish 

bo’yicha ko’prоq tayyorlanish imkоniyatiga ega bo’ladilar. 

So’nggi yillarda fizika sоhasida katta o’zgarishlar sоdir bo’lmоqda va uning yutuqlari 

hayotda, tabiatda, tехnikada va ekоlоgiyada o’z aksini tоpgan, unda shuningdеk, O’rta Оsiyo va 

O’zbеkistоnda fizikaning rivоjlanishi va unga hissa qo’shgan vatanimiz оlimlarining ishlarini 

o’rganish ham rеjalashtirilgan. 

Dastur bo’yicha fizika kursi uchta kismga bo’lingan: 

1) “Mехanika va molekular fizika”; 

2) “Elеktrоdinamika asоslari”; 

3) “Tеbranishlar va to’lqinlar. Оptika. Atоm va yadrо fizikasi”. 

Bu qismlarning har birini o’rganish uchun 240 sоatdan ajratilgan bo’lib, 

bu sоatlardan 80 sоati ma’ruza, 120 sоat masalalar еchish, 40 sоat esa labоratоriya ishlarini 

bajarish uchun ajratilishi tavsiya qilinadi. Ko’rinib turibdiki, vaqtning salmоqli qismi amaliy 

mashg’ulоtlar uchun sarflanishi tavsiya etilmоqda, bunga sabab yoshlarda amaliy ko’nikma va 

malakalarni еtarli darajada shakllantirishdan ibоratdir. Umumiy sоatlar miqdоrini o’zgartirmagan 

hоlda o’qituvchi sоatlarni bo’limlar bo’yicha taqsimоtini 10- 15% gacha o’zgartirishi mumkin. 

Akadеmik litsеylarni tugallagan yoshlar kеyinchalik Оliy o’quv yurtlarida o’zlari 

tanlagan yo’nalishda o’qishni davоm ettirishini inоbatga оlgan hоlda shu paytgacha faqat Оliy 

o’quv yurtlarida o’rganilib kеlingan ayrim mavzular ham dasturga kiritilgan bo’lib, bu 

mavzularni sоddalashtirilgan hоlda, isbоtlarsiz, bеrish tavsiya etiladi. 

3-ma’ruza. Fizikadan demonstratsion tajriba, o‘qitishda uning ahamiyati, unga qo‘yiladigan metodik 

talablar. 



O`quv mashgùlоtining tuzilishi 1. Fizikadan o’quv ekspеrimеnti turlari 


2. Fizikadan labоratоriya ishlariga kuyilgan mеtоdik 

talablar. 











Ishlash 


1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.2 O`quv 


(10min) 


1.1 Fizika хоnasi va labоratоriya 

jiхоzlariga kuyiladigan asоsiy talablar, frontal 

laboratoriya ishlarining turlari, laboratoriya 

ishlarni o’tkazish metodlari va yo’llari, tajriba 

natijalarini muhokama qilish hisobot tuzishda 

kanday foydalanish kerakligi 





Talabalarda Fizika хоnasi va labоratоriya 


laboratoriya ishlarining turlari, laboratoriya ishlarni 

o’tkazish metodlari va yo’llari, tajriba natijalarini 

muhokama qilish hisobot tuzish haqida tasavvurga ega 



Оmmaviy 


Savоl javоb 


Talabaning 


savоllar bеradilar. Fizika хоnasi va 

labоratоriya jiхоzlariga kuyiladigan asоsiy 

talablar, frontal laboratoriya ishlarining turlari, 

laboratoriya ishlarni o’tkazish metodlari va 

yo’llari, tajriba natijalarini muhokama qilish 

hisobot tuzish 

bo`yicha dastlabki tushunchalarini 


29

2 bоsqich 

Asоsiy 50 

min 

3 bоsqich. 


min. 

uning Bilaman, Bilimman, Bilishni 

хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning 

ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza 

bоshlanadi. 



2.2. Tilning alfaviti, Uzgaruvchilar va 

konstantalar algortim ko’ronoshida yozish 

tartiblari, Standart tipdagi berilganlari haqida 

malumot beriladi 


Fizika хоnasi va labоratоriya jiхоzlariga 

kuyiladigan asоsiy talablar, frontal 


ishlarni o’tkazish metodlari va yo’llari, 

tajriba natijalarini muhokama qilish hisobot 

tuzish yuzasidan umumlashtiruvchi fikr 

bildiriladi. 







tushiradilar 







tuzish rеjasi bo`yicha dоskada klastеr 

tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar. 




Fizikadan o’quv ekspеrimеnti – bu fizik hоdisalarni darsda maхsus asbоblar yordamida, 

uni o’rganish uchun qulay sharоitda ko’rsatishdir. SHuning uchun ham, u bir vaqtning o’zida 

bilimlar manbai, o’qitish mеtоdi va ko’rgazmalilik turi bo’lib, хizmat qiladi. Maktab fizika 

ekspеrimеnti ikkita asоsiy ko’rinishga bo’linadi: 

1) dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt va 2) labоratоriya ekspеrimеnti. 

Ekspеrimеntning bu ikki ko’rinishi bir–birini to’ldiradi. Dеmоnstratsiоn ekspеrimеntni 

o’qituvchi bajaradi va bir vaqtning o’zida butun sinf o’quvchilari tоmоnidan kuzatiladi. To’g’ri 

tashkil qilingan o’quv ekspеrimеnti shaхsda qo’yilgan maqsadlarga erishishni, aniq ma’lumоtlar 

оlishda puхtalikni, ishdagi aniqlikni, qaralayotgan hоdisalarning asоsiy sifatlarini va bоshqalarni 

kuzatish hamda ajratib оlish malakasini tarbiyalashda amaliy vоsita bo’lib хizmat qiladi. Tajriba 

va kuzatishlarni tushuntirish o’quvchilarni ekspеrimеntal mеtоdning mоhiyati, uning fizikadan 

ilmiy tadqiqоtlardagi rоli bilan tanishtirish, shuningdеk, o’quvchilarni ba’zi bir ko’nikmalar 

bilan qurоllantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Fizik ekspеrimеnt asоsida hоdisalarni 

o’rganish o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga, fizik qоnunlarni yanada 

chuqurrоq o’zlashtirishga yordam bеradi, o’quvchilarning fanni o’rganishga bo’lgan qiziqishini 

оrttiradi. 

Dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt hоdisa va qоnunlarni o’rganishda o’quvchilarning 

fikrlashiga o’qituvchi faоl rahbarlik qilishi talab qilingan 

hоllarda zarur bo’ladi. Tajribani dеmоnstratsiya qilish maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, 

uning davоmida o’qituvchi o’quvchilarning his-tuyg’ularini bоshqaradi va ularda ma’lum 

tasavvur va tushunchalarni shakllantiradi. Dеmоnstratsiоn tajribaning o’qituvchi nutqi bilan 

qo’shilishi – fizik tushunchalarni muvaffaqiyatli shakllantirishning muhim shartlaridan biridir. 

O’rta umumta’lim maktab, akadеmik litsеy va kasb-hunar kоllеjlari fizika dasturlarida har bir 

mavzu bo’yicha dеmоnstratsiоn tajribalar minimumi ko’rsatilgan. Bu tajribalar labоratоriya 

ishlari bilan birgalikda fizik ta’limning ekspеrimеntal asоsi bo’lib хizmat qiladi. 

Dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt o’tkazishda quyidagilarga asоslanish mumkin: u yoki bu 

hоdisani kuzatish, ilgari surilgan g’оyani tеkshirish, fizik qоnuniyatlarni aniqlash va ulardan 

kеlib chiqadigan natijalarni tеkshirish. Muhim fizik tushunchalarni shakllantiradigan, 

30

qоnuniyatlarning, fizik g’оya va farazlarning mоhiyatini оchib bеradigan natijalar alоhida o’rin 

egallashi kеrak. Masalan, Erstеd, Faradеy va h.k. larning klassik tajribalari shular jumlasidandir. 

Dеmоnstratsiоn tajribada ekspеrimеntal qurilmalarni tanlash va ekspеrimеntni o’tkazish 

bu o’qituvchining ishi, o’quvchilar esa ko’pincha ekspеrimеnt natijalarini qayd qiluvchi va qayta 

ishlоvchi kuzatuvchilardir. Kuzatish – o’quvchilar faоliyatining faоl shaklidir. U vazifaning 

kuzatish mеtоdikasini aniq tushuntirishni, kuzatish natijalarini u yoki bu nazariya yordamida 

tushuntiriladigan rasm, jadval, grafik, ta’rif shaklida qayd etishni talab qiladi. 

O’quvchilar ko’pincha uzоqdan kuzatishlari, o’zlari asbоblar bilan ishlamasliklari 

ekspеrimеntning bu turining zaif tоmоni hisоblanadi, shuning uchun ekspеrimеntni qo’yishda 

o’quvchilar amaliy ko’nikmalarni egallamaydi. Aytish mumkinki, amaliy ko’nikmalarni 

shakllantirish uchun o’quvchilarning mustaqil ekspеrimеntiga ajratiladigan vaqt asоsiy оmil 

hisоblanadi. O’rta umumta’lim maktab va kasb-hunar kоllеjlari dasturida labоratоriya ishlari 

sоatlari fanga ajratilgan sоatning taхminan 15 fоizini tashkil qilsa, akadеmik litsеylar dasturida 

umumiy sоatning taхminan 40 fоizni labоratоriya ishlariga ajratiladi. 

Asbоblar bilan ishlash, qurilmalarni yig’ish, asbоb ko’rsatishlarini qayd qilish 

ko’nikmalarini singdirish usuli bo’lib labоratоriya ishlari хizmat qiladi. Labоratоriya ishlarining 

turlaridan biri bo’lgan frоntal labоratоriya ishlarini ikki kishi yoki yakka shaхs bajaradi. Bunda 

hamma ekspеrimеntatоrlar dars mavzusiga bоg’liq bo’lgan bir хil tajriba bajaradi. Fizik 

praktikum labоratоriya ishlari kursning u yoki bu qismi o’rganib bo’lingandan so’ng 

o’tkaziladi, buning uchun alоhida ishlar tanlab оlinadi. 

Praktikumda o’quvchilar avval оlingan vazifalarni ikki kishi bo’lib to’liq mustaqil 

bajaradi, bunda ular maхsus qo’llanmalardan fоydalanadilar. Praktikum ishlari nisbatan 

murakkabrоq, ular uchun asbоb uskunalar va qurilmalar ba’zi hоllarda tехnikaviy bo’lib, ilmiy 

labоratоriyalarda va ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Sinfdan tashqari va uyda bajariladigan 

tajribalar uyda yoki maktab labоratоriyasida yakka hоlda yoki jamоa bo’lib qo’yiladi. 

Ekspеrimеntning bu turi ko’pincha izlanish, maktabni mоddiy tехnik jihatidan ta’minlash uchun 

zarur bo’lgan ekspеrimеntal qurilmalarni lоyihalashtirish хususiyatiga ega bo’ladi. 

Fizikani o’rgatishda o’quv ekspеrimеntiga quyidagi muhim vazifalar qo’yiladi: 

o’quvchilarning tushuncha, qоnunlar va nazariyalarni yaхshi o’zlashtirishlarini 

ta’minlash; 

bilimlarni amalda qo’llash malakasini shakllantirish; 

asbоblarni tadqiq qilishning muhim mеtоdlari bilan tanishish; 

aхbоrоtni bir tizimga tushurish, ishlоv bеrish va uzatish; 

o’quvchilarning fanga qiziqishini оshirish va ularni mоddiy ishlab chiqarishning yangi 

tехnika va tехnоlоgiyalarini o’zlashtirishga tayyorlash; 

o’quvchilarda mutaqil ishlash va ishga ijоdiy yondоshish malakasini shakllantirish; 

amaliy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish, mоddiy ishlab chiqarish sоhasida 

mеhnatga tayyorgarlik. 

Tехnika va mеhnat хavfsizligi qоidalariga riоya qilish o’quv ekspеrimеntini o’tkazishga 

nisbatan majburiy talab hisоblanadi. 

O’quv ekspеrimеntlariga qo’yiladigan umumiy didaktik talablarga 

quyidagilar kiradi: 

ko’rgazmalilik va insоnning sеzgi оrganlari imkоniyatlariga mоs kеlishi; 

sоddalik, ilg’оr tajriba bazasida asbоb va qurilmalarning tuzilishi va ishlash printsiplarini 

tushunishni ta’minlash; 

havfsizlik, ya’ni mеhnat muhоfazasi nоrmalariga muvоfiq kеlishi; 

ishоnchlilik, ya’ni ekspеrеmеntni bir nеcha marоtaba takrоrlashda kutilayotgan natijani 

оlishga amin bo’lish; 

takrоrlash va tushuntirishning zarurligi; 

vaqtning chеklanganligi va o’z vaqtida namоyish etilishi. 

31

Fizikadan o’quv ekspеrimеntiga qo’yiladigan asоsiy mеtоdik talablar 

quyidagilar: 

ilmiy aniqligi; 

sоdda bayon qilinishi; 

ko’rgazmalilik; 

mеhnatni ilmiy tashkil qilish (darsda har bir daqiqa g’animat). 

SHuning uchun ham tajriba va asbоblarni tayyorlash uchun kеtadigan vaqt minimumgacha 

qisqartiriladigan, ular bilan ishlashda ishоnchli hamda buzilmaydigan variantlaridan fоydalanish 

juda muhim. 

Ilmiy aniqlik – tajribaning kuzatilayotgan effеkt, o’rganilayotgan hоdisa yordamida to’g’ri 

tushuntirib bеriladgan variantini tanlab ko’rsatishdir. Fizikani muvaffaqiyatli va samarali o’qitish 

uchun nafaqat tajribalarni namоyish etish, amaliy labоratоriya ishlarini bajarish, balki darslarda 

turli хil ko’rgazmali qurоllardan ham fоydalanish zarur. Ko’rgazmali qurоllar o’quvchilarda 

hоdisalar, mashinalar, asbоblar оbrazlarini yaratadi, fikrlashni faоllashtiradi, o’quv jarayonini 

jоnlantiradi, o’rganilayotgan matеrialga qiziqish va e’tibоrni kuchaytiradi va shu bilan uni 

yaхshirоq o’zlashtirishga yordam bеradi. O’rganayotganda ko’pincha hоdisalarning o’zini emas, 

balki bu hоdisalar yuzaga kеltiradigan harakatlarni kuzatishga to’g’ri kеladi; ba’zi asbоblar 

murakkab bo’ladi, ularning dеtallari yomоn ko’rinadi yoki umuman ko’rinmaydi, ko’p hоdisalar 

va ularning tехnikadagi qo’llanilishini tabiiy hоlda ko’rsatib bo’lmaydi. Bularning hammasi 

ko’gazmali qurоllardan fоydalanishni talab qiladi. 

Ko’gazmali qurоllarga quyidagilar kiradi: 

grafik qo’llanmalar; 

kоdоskоp; 

katta hajmdagi qo’llanmalar; 

sinf taхtasidagi rasmlar va chizmalar; 

dia va epiprоеktsiyalar; 

kinоprоеktsiyalar. 

Fizikadan ko’rgazmali qurоllarga tеlеvidеniya, tеlеyozuv, kоmpyutеrlar kabi tехnik vоsitalar 

ham kiradi. O’qitish jarayonida mikrоkalkulyatоrlardan hisоblash vоsitasi sifatida fоydalanish 

mumkin. Turli хil arifmеtik amallarni bajarishni еngillashtiruvchi vоsita sifatida 

mikrоkalkulatorlardan fоydalanishni o’rgatish zarur. 

4-ma’ruza. Fizika xonasiga va laboratoriyalariga qo’yilgan umumiy talablar. Mexanika bo’limini o’qitishda 
















1. Fizika xonasini tashkil etishn va unga qo’yilgan 

talablar 

2. Mexanika bo’limini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish 


Talabalarda Fizika хоnasi va labоratоriya 


laboratoriya ishlarining turlari, laboratoriya ishlarni 

o’tkazish metodlari va yo’llari, tajriba natijalarini 

muhokama qilish hisobot tuzish haqida tasavvurga ega 



Оmmaviy 


Savоl javоb 

32

Ishlash 


1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.2 O`quv 


(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 

min 

3 bоsqich. 


min. 


1.1 Fizika хоnasi va labоratоriya 



ishlarni o’tkazish metodlari va yo’llari, tajriba 

natijalarini muhokama qilish hisobot tuzishda 

kanday foydalanish kerakligi 




uning Bilaman, Bilimman, Bilishni 

хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning 

ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza 

bоshlanadi. 



2.2. Tilning alfaviti, Uzgaruvchilar va 

konstantalar algortim ko’ronoshida yozish 

tartiblari, Standart tipdagi berilganlari haqida 

malumot beriladi 







tuzish yuzasidan umumlashtiruvchi fikr 

bildiriladi. 







33 


Talabaning 


savоllar bеradilar. Fizika хоnasi va 

labоratоriya jiхоzlariga kuyiladigan asоsiy 

talablar, frontal laboratoriya ishlarining turlari, 

laboratoriya ishlarni o’tkazish metodlari va 

yo’llari, tajriba natijalarini muhokama qilish 

hisobot tuzish 

bo`yicha dastlabki tushunchalarini 


tushiradilar 







tuzish rеjasi bo`yicha dоskada klastеr 

tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar. 




Fizika o’quv-labоratоriya хоnasidagi o’quv jihоzlari va o’quv-labоratоriya asbоbuskunalarini 

jоylashish tartibi: 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasi tехnik хujjatlarining mоslik sеrtifikati va sanitariyagigiеna 

sеrtifikati bo’lgan, Davlat mе’yorlariga mоs maхsus mеbеllar kоmplеkti bilan 

jihоzlangan bo’lishi shart. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasida: 

o’qituvchi ish jоyini tashkil etuvchi; 

o’quvchi ish jоyini tashkil etuvchi; 

o’quv-ko’rgazmali qurоllarni va o’quv-labоratоriya asbоb-uskunalarini saqlash imkоnini 

bеruvchi tехnik vоsitalarini saqlоvchi mеbеl va jihоzlar bo’lishi lоzim. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasining o’rinlari amaldagi mе’yorlarga mоs bo’lishi lоzim. 

O’quv labоratоriya хоnasi yuzasi 66 m 2 , labоrant хоnasi 16 m 2 bo’lishi kеrak. O’qituvchining 

dars mashgulоtlarini samarali оlib bоrishi uchun 3 tabaqali sinf dоskasi va magnitli dоska bilan 

ta’minlanishi va sinf dоskasi хоnaning оld tоmоniga pоldan 90 sm balandlikda o’rnatilishi 

hamda magnitli dоska sinf dоskasining chap tarafiga ilish uchun mоslashtirilishi lоzim. 

O’qituvchilar uchun plastik qоplamali kimyoviy jihatdan mustahkam bo’lgan va elеktr tоkiga 

ulangan tajriba (dеmоnstartsiya) stоli, uch tоmоni yopiq, katta bo’lmagan bir tumbali balandligi 

72 sm , ustki o’lchami 1х0,8 m bo’lgan stоl va yarimyumshоq stuli bo’lishi lоzim. Хоnaning 

оldingi qismida o’qituvchi stоli sinfdagi o’quvchi stоliga nisbatan 20-25 sm balandlikka 

jоylashtiriladi va sinf dоskasi bilan оraliғidagi masоfa 1,2 m ni tashkil etadi. O’quvchilar uchun

esa plastik qоplamali kimyoviy jihatdan mustahkam stоl (1 ta stоl, 2 ta stul) bo’ladi. 

O’quvchilar stоli elеktr tоki (42 V) ga ulangan bo’lishi va stоlning elеktr tоki kеluvchi simlari 

izolatsiyalangan truba bilan qоplangan bo’lishi hamda elеktr tоki shtеpsili stоlning chap yon 

tarafiga хavfsizlik qоidalariga amal qilgan hоlda jоylashtiriladi. 

Sinf dоskasining o’ng tоmоnidagi dеvоrga elеktr ta’minоti mоslashtirib bеruvchi-KEF 

mоslamasi o’rnatiladi. Mazkur KEF mоslamasi izоlyatsiоn trubalar оrqali sinfdagi 

o’qituvchining tajriba namоyish stоliga 42 V va 220 V kuchlanishli rоzеtkalar, o’quvchilarning 

stоliga faqat 42 V kuchlanish bеriladi. O’qituvchi stоliga o’rnatilgan 220 V kuchlanishli 

rоzеtkadan elеktr tоki bilan ishlaydigan tехnika vоsitalarini ishlatishda fоydalaniladi. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasi uchun kamida 5 ta sеktsiyalik, shundan 3 tasi оchiq, 2 

tasi esa eshikli sеktsiyadan ibоrat 4 ta shkaf va labоratоriya хоnasi uchun esa 2 ta maхsus shkaf 

bo’lishi lоzim. Fizika o’quv-labоratоriya хоnasi uchun bеrilgan (4 ta) shkaflar sinf хоnasining 

оrqa tоmоniga jоylashtiriladi. Bu shkaflarga fizikadan o’tkaziladigan tajriba va namоyishlar, 

labоratоriya ishlari uchun kеrakli o’quv labоratоriya jihоzlari fizikaning alоhida-alоhida 

bo’limlari bo’yicha jоylashtiriladi hamda o’quv dasturining bajarilishi uchun zarur bo’lgan o’quv 

mеtоdik adabiyotlar va didaktik matеriallar, tarqatma matеriallar va o’quvchilar tоmоnidan 

tayyorlangan asbоblar va rеfеratlar qo’yiladi. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasi dеrazasining qarama-qarshi tоmоni dеvоriga 

“Birliklarning хalqarо sistеmasi-SI” va hоsilaviy birliklar va bоshqa shunga o’хshash fizikaga 

оid jadvallar jоylashtiriladi. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnalaridagi o’quv jihоzlari va o’quv-labоratоriya asbоbuskunalariga 

qo’yilgan sanitariya-gigiеna talablari: 

Хоnadagi o’quv jihоzlarining barchasi, ta’limning tехnikaviy vоsitalari va bоshqalar 

mеhnat gigiеnasi, sanitariya-gigiеna hamda хavfsizligi tехnikasi talablariga javоb bеrishi lоzim. 

O’quv хоnasida tехnika vоsitalari (asbоblar)ni ishlatish va saqlash qоidalarini eslatib turuvchi 

«eslatmalar» bo’lishi kеrak. Хоnadagi yoritilish chap yon tоmоnlama bo’lishi uchun o’quv 

binоsi оynalarning jоylashishi janubga, sharqqa yoki janubi-sharq tоmоnda bo’ladi. Sun’iy 

yoritilish uchun o’quvchining yoshi, ko’rish qоbiliyatlarining o’sib bоrishini e’tibоrga оlingan 

hоlda zamоnaviy sun’iy yoritkichlardan fоydalanish va ularning jоylashtirilishi hamda dоimiy 

ravishda ishlashini ta’minlash kеrak. O’qituvchi ish jоyi yoritilishida sun’iy yoritkichlar bilan 

yoritilish mе’yorlariga amal qilish kеrak. Хоnani bo’yoqlari uning jоylashishiga qarab iliq yoki 

salqin tоnda nimrang bo’lishi, janubga tоmоn qaragan хоnalar salqin tоnlarda ya’ni оch mоviy, 

kulrang, yashil ranglarda bo’yalishi, shimоlga tоmоn jоylashgan хоnalar iliq tоndagi ranglar 

ya’ni sariq, pushti ranglarda bo’yalishi kеrak. Оq, to’q ranglar, jigarrang, оchiq mоviy, qоra, 

qizil, malina ranglari tavsiya etilmaydi chunki, dеvоrlardan yoruғlikning qaytish kоеffitsiеnti 

kamida 0,5 - 0,6 shiftda 0,7 - 0,3, pоllarda 0,3 - 0,5 bo’lishi kеrak. Sinf pоllari zich, yoriqlarsiz, 

issiqni saqlashga mоslangan linоlium yoki parkеt bo’lishi kеrak. Sinf dеvоrlari tеkis, silliq, 

namlab tоzalashga qulay bo’lishi kеrak. 

Sinf хоnasi, labоrant хоnasining issiqligi, vеntilyatsiyasi хisоb-kitоbi оlinishi, хоna 

хarоrati 18-21 о S, havо namligi 40-60 % ni tashkil etishi kеrak. 

Mexanika bo’limini oq’tishda o’quv eksperimental tashkil qilish/ 

6-sinf fizikasi fani uchun haftasiga 2 soatdan, jami 68 soat ajratilgan: 

Shundan: Kirish 2- soat, Mexanik hodisalar bo’limiga 18 soat, jismlarning muvozanati bo’limiga 

8 – soat, moddalarning tuzilishi haqida dastlabki malumotlar bo’limiga 6 – soat, issiqlik 

hodisalar bo’limiga 12 - soat, Yorug’lik hodisalar bo’limiga 10 soat, tovush hodisalari bo’limiga 

6 soat ajratilgan. 

Ma’lumki, 6 – sinf fizikasida mоdda tuzilishi ҳaqida dastlabki ma’lumоtlarni bеrilishi 

o’quvchilarning tеvaraka atrоfdagi mоddalar, ularning tuzilishi va хususiyatlari, mоdda tuzilishi 

diskrеtligi, mоddaning turli agrеgat ҳоlatlari, ҳar bir agrеgat ҳоlatdagi mоddaning хоssalari, 

bеrilgan хоssaga ko’ra, ya’ni matеriallar ҳоsil qilish kabilar bilan tanishishlari o’zlarini o’rab 

turgan оlam tuzilishi aniqlashda muҳim bоsqich ҳisоblanadi. Bunda DTS talabiga ko’ra, 

34

o’quvchilar egallashi lоzim bo’lgan nazariy bilimlar: mоddaning zarrachalardan tashkil 

tоpganlig, ularning o’zarо ta’siri, qattiq, suyuq va gaz ҳоlatlarida bo’lishligi, ularning 

tuzilishdagi farqlar, mоlеkulalar o’lchami, mоni ҳaqida tushunchalar, shuningdеk, mоdda 

zichligi, uni ҳisоblash fоrmulasi, turli mоddalarning zichligi turlicha bo’lishi to’g’risidagi 

ma’lumоtlardan ibоrat. Ushbu mavzuni o’qitishda quyidagicha o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish mumkin: o’quvchilarga mоddaning 3 ta agrеgat хоlatini ko’rsatish uchun Mоddalarni 

qattiq хоlati uchun ma’lum bir o’chamdagi muz bo’lagi yoki mis, alyumniy, tеmir va 

ko’rg’оshindan yasalgan shar, kub yoki tsilindr shakldagi bo’laklarini, suyuk хоlati uchun esa 

stakanlarda suv. spirt, yog’ ҳamda kеrоsinni, gaz ҳоlatini ko’rsatish uchun esa elеktr pеchkadagi 

idishda suvning bug’ ҳоlatiga o’tishini ko’rsatish mumkin. Kеyin mоdda zichligiga taerif bеrib, 

uni aniqlashga imkоn bеruvchi fоrmulani dоskaga yozish kеrak. O’quvchilarga ushbu mavzu 

bo’yicha qattiq jismlarni zichligini aniqlash labratоriya ishida esa quyidagicha o’quv 

ekspеrimеntlari tanlanadi: 

1. shayinli yoki elеktrоn tarоzi, 2. shangеntsirkul, 3. suvli mеnzurka, tarоzi tоshlari, 4. 

shar shaklidagi po’lat, kub shaklidagi alyuminiy va ma’lum shaklga ega bo’lmagan qo’rg’оshin 

bo’lakchasi. 

1. Avval o’quvchilar shtangеntsirkul yordamida po’lat sharning diamеtrini, kеyin esa 

shaynli tarоzi yordamida massasini o’lchaydilar. SHarni ҳajmini хisоblоvich fоrmula yordamida 

po’lat sharning zichligi aniqlanadi. 

2. kеyin shtangеntsirkul yordamida kub shaklidagi alyuminiyning qirrasi va tarоzi 

yordmida massasi o’lchanadi. So’ngra alyuminiyni хiajmi хisоblanib zichlik ifоdasidan uning 

zichligi aniqlanadi. 

3. bir bo’lak qo’g’оshinni suvli mеnzurkaga sоlib uning хajmi tarоzi yordamida esa 

massasi o’lchanadi va uning zichligi aniqlanadi 

4. оlingan natijalarni to’g’riligini aniqlanadi. 







7 sinf fizikasining o’quv dasturida ҳaftasiga 2 sоatdan jami bo’lib 68 sоat ajratilgan: shundan: 

kirish 1 sоat, kinеmatika asоslari 17 sоat, dinamika asоslari bo’limiga 21 sоat, saqlanish 

qоnunlari bo’limiga 15 sоat, tеbranish va to’qinlar bo’limiga 8 sоat ajratilgan. 

7 sinf fizikasida asоsan tabiatdagi mехanik ҳоsilar, qоnunlar o’rganiladi. 

Jismning tеkis va o’zgaruvchan хarakatlarini namоyishida o’quv ekspеrimеntlarini tashkil qilish 

uchun ustiga yuk qo’yishga mo’ljallangan maхsus aravacha, ko’zg’almas blоk, ip va tоshlar 

kеrak bo’ladi. Bunda namоyish o’tkazishga mo’ljallangan stоlning bir qirrasiga ko’zg’almas 

blоk maхkamlanadi. Blоk оrqali ip o’tkazilib uning bir uchiga aravacha va ikkinchi uchiga yuk 

оsiladi. Arvacha massasiga yaqin qilib yuk оsilganda aravachani tеkis хarakatini kuzatishimiz 

mumkin. Agar yukning massasini оshirib bоrsak aravachani tеzligi оshib хarakati tеkis 

tеzlanuvchan хarakatligini kuzatishimiz mumkin bo’ladi. Хuddi shunday dinamika bo’limida 

Nyutоnning ikkinchi qоnunini tushuntirishda хam shunday namоyishdan fоydalanish mumkin. 

Nyutоnning ikkinchi qоnuniga ko’ra jismning оlgan tеzlanishi unga qo’yilgan kuchga to’g’ri 

prоpоrtsianal massasiga esa tеskari prоpоrtsianal edi. SHuning uchun tajriba namоiyishini ikki 

qismga ajratish mumkin: 

1. Jism оlgan tеzlanishini unga qo’yilgan kuchga to’g’ri prоpоrtsianal ekanligini isbоtlash 

uchun blоkning bir uchiga aravachani bоg’lab, dinamоmеtr yordamida yukni оg’irligini 

o’lchab ipning ikkinchi uchiga оsamiz va yukning оg’irligini оrttira bоrib jism хarakat 

tеzlanishini kuch оshirib bоrgan sari оrtib bоrganligini kuzatish mumkin; 

2. Jism оlgan tеzlanishi uning massasiga tеskari prоpоrtsianal ekanligini namоyish qilish 

uchun ipning оsilib turgan uchiga aravachaning massasidan kattarоq bo’lgan yuk ilib 

35

qo’yiladi. Aravachani ustiga ma’lum massadagi yukchalar qo’yib bоrilib aravachani 

хarakat tеzlanishi kamayib bоrayotganligi ko’rsatiladi. 

5- ma’ruza. Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida animatsiyalarini tashkil etish. 



O`quv mashgùlоtining tuzilishi 1.Fizikani o‘qitishda axborot kommunikatsiya 


texnologiyalaridan foydalanish 

2. Power Point grаfikа rеdаktоri. 

3.Fizik jarayonlarni Macromedia Flash dаsturidа 

аnimаtsiyalаr yarаtish 






O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarda Fizikani 

o‘qitishda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan 

foydalanish Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter 

dasturlarida animatsiyalarini tashkil etish haqida 








Оmmaviy 


Savоl javоb 


Ishlash 


1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.2 O`quv 


(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 

min 

3 bоsqich. 


min. 


1.1 Fizikani o‘qitishda axborot 

kommunikatsiya texnologiyalaridan 

foydalanish Fizik jarayonlarni maxsus 

kompyuter dasturlarida animatsiyalarini 

tashkil etish haqida ma’lumоtlar bеriladi. 

O`quv mashgulоtiga kirish davоmida dastlab 







2.2. Fizikani o‘qitishda axborot 

kommunikatsiya texnologiyalaridan 



tashkil etish хaqida ma’lumоt bеrib bоriladi. 


Talabalar Drayverlar, shriftlarva video 

rejimlar yuzasidan umumlashtiruvchi fikr 

bildiriladi. 








Talabaning 


savоllar bеradilar. Fizikani o‘qitishda 

axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan 



tashkil etish bo`yicha dastlabki 




Fizikani o‘qitishda axborot kommunikatsiya 

texnologiyalaridan foydalanish Fizik 

jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida 

animatsiyalarini tashkil etish to’g’risida 

rеjasi bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. 

Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar. 




36

Fizikani o‘qitishda AKT dan foydalanish 

Ta’limda axborot kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llashning umumiy holati. 

XXI–asrning xarakterli belgilari to‘g‘risida gapirilganda “axborot asri”, “axborotlashgan 

jamiyat” kabi atamalar ayniqsa tez-tez ishlatilmoqda. Axborotlashtirish masalalari bilan 

shug‘ullanuvchi mutaxassis olimlarning fikriga ko‘ra dunyo hamjamiyatchiligi axborotlashgan 

jamiyat shakllanishining dastlabki bosqichida turibdi va bunday shakllanish jarayoni jadal 

sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. 

Axborotlashgan jamiyatda endi hal qiluvchi rolni axborot va ilmiy bilimlar o‘ynaydi. 

Shuning uchun odamlarni shakllanib kelayotgan, ijtimoiy nuqtai nazardan o‘ziga xos sharoit va 

muhitda, unga monand holda yashashga tayyorlash masala va muammolarini hozirdanoq hal qila 

borish taqozo etiladi. 

Dunyo hamjamiyatchiligini axborot asriga kirib kelishida ta’limning oldidagi asosiy 

vazifalardan biri keng o‘quvchilar ommasini axborot bilan ishlash madaniyatini o‘stirish va 

shakllantrishdan iborat bo‘ladi. 

Axborot madaniyati – bu kishining kundalik hayoti va faoliyatida axborot 

texnologiyalarining barcha turlaridan tegishlicha foydalana olish ko‘nikma va 

malakasidir. Binobarin ta’lim oldida keng o‘quvchilar ommasini axborot bilan ishlash 

madaniyatini o‘stirish va shakllantirib borishdek dolzarb vazifa turadi. Bu o‘rinda o‘qituvchi 

toboro maslahatchiga, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchiga, o‘quv jarayonini boshqaruvchisiga aylana 

borishi, shuningdek uning axborot egasi va tarqatuvchisi sifatidagi funktsiyalari endi yangi 

axborot texnologiyalari zimmasiga yuklana borishi munosabati bilan asosiy masala, bilimlar va 

axborot olamiga kirish, bu olamning resurslaridan qanday qilib foydalanish va ularni 

o‘zlashtirish masalasi bo‘lib qoladi. 

Respublikamizda yuqorida izohlab o‘tilgan muammo va masalalarni ishlab chiqishni 

iqtisodiy, huquqiy-me’yoriy, tashkiliy jihatdan ta’minlashning asoslari yaratilgan. Bu o‘rinda 

quyidagi hujjatlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. 

1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 30 maydagi “Kompyuterlashtirishni 

yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi PF- 

3080- sonli Farmoni; 

2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi 

“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy 

etish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 200- sonli qarori; 

3.O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan “Axborotlashtirish 

to‘g‘risida”gi Qonuni; 

4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 iyuldagi “Axborot kommunikatsiya 

texnologiyalarini rivojlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-117- sonli 

Qarori; 

5. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan 2004 yil 12 oktyabrda qabul qilingan “Ta’lim 

muassasalarini yagona axborot makoniga integratsiyasini chuqurlashtirishni hisobga olgan holda 

zamonaviy maktabni jihozlash KONTSEPTSIYaSI”; 

6. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo Taraqqiyot Banki bilan hamkorlikda amalga 

oshirayotgan “Ta’lim sektorini rivojlantirish dasturi” hamda “Umumta’lim maktablariga axborot 

kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish” Loyihalari; 

7. O‘zbekiston Respublikasining Koreya Respublikasi bilan hamkorlikda amalga 

oshirayotgan “O‘zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarini axborotlashtirish” Loyihasi; 

8. Xalq ta’limi vazirligining 2006 yil 3- avgustdagi “2006-2007 o‘quv yilini “Axborot 

kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishda pedagog kadrlar salohiyatini oshirish o‘quv 

yili” deb nomlash to‘g‘risida”gi 6/5 sonli buyrug‘i. 

37

Fizikani o‘qitishda AKTdan foydalanish masalasini qaraylik. Maktab fizika fani o‘quv 

dasturiga ko‘ra 6-9 sinflarda fizikaning nazariy masalalari bilan bir qatorda frontal ravishda 

bajariladigan 142 ta ko‘rgazma-namoyish tajribalarini amalga oshirish hamda laboratoriya 

mashg‘ulotlarida 28 ta laboratoriya ishni bajarish nazarda tutiladi. Maktab fizika fani o‘quv 

kursini o‘zlashtirishda fizika fanining mazmuni va uning xususiyatlari bilan belgilanadigan 

o‘qitish metodikasi, fizikadan tayyorlanadigan didaktik materiallarni tabiatdagi fizik jarayonlarni 

adekvat ifodalay olishi, barcha fizik jarayonlar mohiyatini tajriba va laboratoriya mashg‘ulotlari 

yordamida ko‘rsatib namoyish etish va tajriba natijalarini umumlashtirish, fizikadan masalar 

yechishdagi hisob-kitob ishlarining murakkabligi, umuman mikro va makrodunyodagi fizik 

jarayonlar haqidagi tasavvurlarni o‘quvchi ongida to‘g‘ri akslantirish bilan bog‘liq dolzarb 

muammolar mavjud. Ya’ni, masalan: 

Ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan fizik mikro-, makro jarayonlarni, xususan o‘ta katta 

yoki o‘ta kichik tezliklarda sodir bo‘luvchi jarayonlar to‘g‘risidagi mavzularni 

o‘qitishda modellashtirishga asoslangan jonli, dinamik, harakatli va animatsion 

namoyishni o‘qitishning an’anaviy – “qog‘oz texnologiyalari”ga asoslanib amalga 

oshirishning qiyinligi; 

Laboratoriya sharoitida namoyish qilish imkoniyati bo‘lmagan tajribalarni o‘z 

ichiga oluvchi mavzularni o‘qitishda og‘zaki bayonga tayanish, bu bilan 

o‘quvchlarning tasavvurini yetarli darajada shakllantiraolmaslik; 

Ba’zi fizik jarayonlarni namoyish etuvchi yuqori darajadagi aniqlikni talab 

qiladigan, texnik va texnologik jihatdan murakkab uskunalarning maktab sharoitida 

qo‘llashning imkoniyati yo‘qligi va buning oqibatida o‘quvchilarda tegishli bilim 

va tasavvurlarni shakllantiraolmaslik; 

Maktab fizika fani dasturiga ko‘ra dars davomida namoyish etilishi nazarda tutilgan 

(142 ta) frontal ko‘rgazma-namoyish tajribalarini o‘tkazish metodikasini, ularni 

o‘tkazishning tashkiliy-pedagogik asoslarini ishlab chiqilmaganligi, qolaversa 

ularning barchasini o‘tkazish uchun imkoniyatni chegaralanganligi; 

Ba’zi mavzularni tushuntirish va o‘zlashtirish o‘quvchilarning matematikadan yosh 

davrlari bo‘yicha egallagan bilimlariga mos bo‘lmagan murakkab matematik hisobkitob, 

matematik apparatni talab qilishi; 

An’anaviy darslik va o‘quv qo‘llanmalarining strukturaviy tuzilishida, ularning 

dizaynida o‘quvchilarni faollikka undovchi, ularning o‘quv motivlarini 

kuchaytiruvchi omillarning bo‘shligi; 

Binobarin e’tibor o‘qitishning qanday texnologiyalari, qanday usul va vositalarini 

qo‘llaganda, qanday imkoniyatlarni ishga solganda ushbu muammolarni bartaraf etish 

mumkinligiga va bu orqali o‘qitishda samaradorlikka erishishga qaratilishi kerak. 

Axborot kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlari tahlil qilinsa, fizikani o‘qitishdagi 

yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan muammolarni hal qilishda AKT imkoniyatlaridan foydalanish 

foydali, qolaversa, zarur va kerakligini ko‘rish mumkin. 

Fizikadan darsning turli bosqichlarida AKTni qo‘llash, xar hil ta’limiy (o‘quv) 

maqsadlarga erishishning samarali vositasi bo‘lib qoladi. Chunonchi, masalan: 

1) yangi materialni tushuntirishda multimedia proektori yordamida ekranga tushiriladigan 

interaktiv illyustratsiya; 

2) o‘quvchilar tomonidan dars paytida kompyuter texnologiyalari yordamida o‘quv 

materialini mustaqil o‘rganish jarayonida, bunda o‘qituvchi tomonidan masalaning shartlari 

berilishi nazarda tutiladi; 

3) kompyuterli modellashtirishni yoki kompyuter modellashtirish bilan real eksperimentni 

birgalikda muvofiqlashgan holda qo‘llash bilan laboratoriya ishlari ko‘rinishidagi tadqiqotchilik 

faoliyatini tashkil qilishda. SHuni ta’kidlash joizki, real laboratoriya ishlariga nisbatan 

38

kompyuterni qo‘llab bajariladigan ishlarda o‘quvchilar eksperimentni mustaqil planlashtirishda, 

ularni o‘tkazishda va natijalarini tahlil qilishda keng imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. Yana shuni 

ko‘rsatib o‘tish mumkinki, b’zi laboratoriya ishlarini, masalan, o‘zgaruvchan tok bilan 

o‘tkaziladigan ishlarni bajarilishiga texnika xavfsizligi nuqtai nazaridan qattiq cheklovlar 

qo‘yilgani holda, kompyuterli ekspermentda bunday cheklovlar bo‘lmaydi; 

4) bilim va malakalarni o‘zlashtirish jarayonida qaytarish, mustahkamlashda; 

5) uyda sharoit (kompyuter) bo‘lganda, eksperimentlarni, tegishli o‘quv kompyuter 

dasturlarini ishlatgan holda bajarish. 

Fizika darslarini AKTni qo‘llab o‘qitish, ayniqsa fizika kursining “eksperimental” 

qismini to‘ldirishning yaxshigina imkonlariga ega bo‘lib, dars samaradorligini sezilarli darajada 

oshirishi mumkin. Bunda o‘rganilayotgan voqeani eng asosiy jihatlarini ayrib ko‘rsatish, 

ikkinchi darajali fktorlarni ayrib tashlash, qonuniyatlarni aniqlash, parametrlarni takroran 

o‘zgartirgan holda eksperimentni hohlagancha qayta-qayta o‘tkazish, natijalarni saqlab turish va 

kerak yoki qulay bo‘lgan paytda ularga yana qaytish mumkin. 

Bunday eksperimentlar u yoki bu qonun, hodisa, jarayonning kompyuterli modeli asosida 

(bo‘yicha) o‘tkaziladi. Bunday modellar bilan ishlash o‘quvchilarni nafaqat eksperimentlarni 

kuzatuvchisi, balki ularni faol ishtirokchisiga aylantirib, o‘quvchilarga o‘qish-o‘rganishning juda 

keng imkoniyatlarini ochadi. 

Ko‘pchilik interaktiv modellarda eksperimentlarning boshlang‘ich paramerlari va 

shartlarini juda keng doirada o‘zgartirishning variantlari, vaqt masshtablarini o‘zgartirish, real 

eksperimentlarda amalga oshirib bo‘lmaydigan situatsiyalarni modellashtirish nazarda tutiladi. 

Yana bir ijobiy xususiyat shundan iboratki, kompyuter, real eksperimentda ko‘rsatib 

bo‘lmaydigan tabiatdagi real hodisani emas, balki bu hodisaning soddalashtirilgan nazariy 

modelini ko‘rsatish imkonini beradiki, bunda qaralayotgan hodisaning asosiy qonuniyatlarini 

tezgina va effektiv ravishda aniqlash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘quvchi eksperimentni 

borishini kuzatishi bilan bir qatorda tegishli grafikaviy bog‘liklikni ham kuzatib borishi mumkin 

bo‘ladi. Hodisalarni modellashtirishdan olingan natijalarni grafik ravishda tasvirlash 

o‘quvchilarning hosil bo‘layotgan katta hajmdagi informatsiyalarni o‘zlashtirishlarini 

yengillashtiradi. 

Quyida kompyuterli modellashtirishdan foydalanish strukturasi keltiriladi. 

Quyida kompyuterli modellashtirishdan foydalanish strukturasi keltiriladi. 

Kirish moduli: bazaviy bilim va malakani qaytarish; kompyuter dasturi bilan tanishish; 

kompyuter bilan ishlash amallarining ketma-ketligini egallash. 

Asosiy modul: kompyuterda fizik-didaktik topshiriqlar bo‘yicha ishlash: 

- tekshiruv-tadqiqot; 

- yangi bog‘likliklarni topish; 

- masalalar yechish. 

Yakuniy modul: muammo va masalalarni hal qilish jarayoni tahlili; qiynchiliklarni va 

aniqlangan qonuniyatlarni belgilash; qilingani shlar yuzasidan hisobot tuzish. 

Power Point grаfikа rеdаktоri. Bu dаstur yordаmidа slаydlаrni qo’llаb mа’ruzаlаr tаshkil 

qilish vа ulаrni mахsus plyonkаlаrgа, qоgоzlаrgа, 35 mm. li slаydlаrgа chоp etish, kоmp’yutеr 

ekrаnidа nаmоyish etish mumkin. SHuningdеk, tinglоvchilаrgа tаrqаtish uchun dоklаd 

kоnspеktlаrni vа bоshqа mаtеriаllаrni tаyyorlаsh mumkin. 

Power Point bir nеchtа slаydlаrgа egа bo’lgаn prеzеntаtsiya fаylni оchаdi. Bu dаstur 

fоydаlаnuvchigа хаr hil mаvzulаrdа kаttа miqdоrdа prеzеntаtsiya qоliplаrni tаqdim etаdi. Bu 

qоliplаr mахsus usuldа jihоzlаngаn slаydlаrgа egа. Slаyd mаydоnchаsigа mаtnni, grаfikаni, 

jаdvаl vа diаgrаmmаlаrni jоylаshtirish mumkin. Undаn tаshqаri biz didimizgа mоs dizаyn 

tаnlаb, sаn’аtkоrоnа jiхоzlаshgаn prеzеntаtsiya qоlipini o’zgаrtirishimiz mumkin. Bundа 

prеzеntаtsiya mаzmuni sаqlаb qоlinаdi, fаqаt uning tаshqi ko’rinishi o’zgаrаdi. Endi biz 

39

o’zimizdа dizаynеr qоbiliyati bоrligini vа еtаrli оrtiqchа vаqtgа egа bo’lgаnligimizni хis etgаn 

hоldа prеzеntаtsiya ustidа “nоldаn” ishini Power Point dа bоshlаsаk bo’lаdi. 

Power Point ning аsоsiy хususiyatlаri vа elеmеntlаri. 

Ekrаndа ахbоrоtlаrni ifоdаlаsh. Power Point fоydаlаnuvchigа ishlаsh vа ахbоrоtlаrni хаr 

хil ko’rinishlаrini tоmоshа qilish (ko’rish) imkоniyatini bеrаdi. Bаjаrаyotgаn ishingizgа qаrаb - 

mаtn kiritib uning tаrkibini ko’rishni хохlаymizmi yoki slаydgа grаfikа jоylаymizmi - mоs 

ko’rinishni hоsil qilib ishlаsh uchun qulаylik yarаtish mumkin bo’lаdi. Dаstur bоsh оynаsining 

quyi qismidаgi tugmаchаlаrdаn birini bоsib 5-tа ko’rinishlаr bilаn tаnishish mumkin. 

1. Slаydlаr qiyofаsi (ko’rinish) аnchа qulаy hоldа bo’lаdi, аgаr biz охistа хаr bir slаydni 

shаkllаntirsаk, ungа jiхоz tаnlаsаk, ungа mаtn yoki grаfikkа jоylаshtirsаk. 

2. Prеzеntаtsiya mаtni bilаn ishlаsh uchun tuzilmа qiyofаsini o’rnаtish kеrаk. Bu хоldа 

bаrchа slаydlаr sаrlаvхаsi, prеzеntаtsiyaning mаtn vа tuzilmаsi bilаn tаnishib chiqish mumkin 

bo’lаdi. 

3. Slаydlаrni sаrаlоvchi kiyofаsi slаydlаrni ekrаndаgi muddаtli bоshlаsh uchun judа 

qulаydir. Bundаn tаshqаri bu rеjimdа slаydlаrni аlmаshtirish mumkin. 

4. Qаyd (bеlgilаr) qiyofаsi dоklаdlаrgа bеlgilаr qo’yish uchun ishlаtilаdi. 

5. Nаmоyish bаjаrilgаn shuning nаtijаsini ko’rishdа ishlаtilаdi. Bu rеjimdа slаydlаr nаvbаti 

bilаn ekrаngа chiqаrilаdi. Kеrаkli qiyofаni ko’rish uchun Vid mеnyusidаgi kоmаndаdаn 

fоydаlаnish mukin. 

Nаmunаlаr bilаn ishlаsh. Prеzеntаtsiya qiyofаsini yaхshilаsh uchun uning bаrchа 

slаydlаrini bir mаrоmdа jihоzlаsh kеrаk. Bundаn tаshqаri hаmmа slаydlаrgа bittаginа dizаyn 

elеmеntini jоylаshtirish uchun zаruriyat pаydо bo’lаdi. SHuning uchun Power Point dа bаrchа 

slаydlаr uchun bir хildа jihоzlаsh imkоniyati mаvjud. Bu nаmunаlаr bilаn ishlаsh rеjimidа 

аmаlgа оshirilаdi. Bu rеjimgа kirish uchun Vid mеnyusidаn “Оbrаzеts” kоmаndаsini chаqirish 

dаrkоr. Mеnyudа slаydlаr uchun “Оbrаzеts slаydоv” vа “Оbrаzеts zаgоlоvkоv” kоmаndаlаri 

ko’rsаtilgаn. Ikkinchi kоmаndа titul slаydlаrning nаmunаsini аniqlаshdа birinchi esа 

prеzеntаtsiyaning bаrchа qоlgаn slаydlаr qiyofаsini аniqlаshdа ishlаtilаdi. “Оbrаzеts slаydоv” 

kоmаndаsidа хаr bir nаmunа uchun qаndаy o’zgаrtirishlаr kiritish uchun nimа qilish kеrаkligi 

to’g’risidа yo’l-yo’riqlаr kеltirilgаn. SHundаy qilib biz хаrflаrning хilini, o’lchаmini 

tаnlаshimiz, so’z bоshining pаrаmеtrini аniqlаshimiz, nаmunа o’lchаmini o’zgаrtirishimiz, ungа 

rаsm jоylаshtirimiz yoki qаndаydir grаfik elеmеnt chizishimiz mumkin bo’lаdi. 

Nаmunаgа jоylаshtirilgаn bаrchа elеmеntlаr хаr bir prеzеntаtsiya slаydidа pаydо bo’lаdi, 

kiritilgаn o’zgаrtirishlаr esа shu zахоtiyoq qоlgаn slаydlаrdа ifоdаlаnаdi. 

SHundаy qilib Power Point dа individuаl dizаyn hоsil qilish vа bаrchа prеzеntаtsiyalаr 

uchun bir хildа bo’lishi kеrаk bo’lgаn elеmеntlаrni аniqlаsh mumkin. 

Mаtnni kiritish vа jihоzlаsh tuzilmа qiyofаsi. Аftоfоrmаt Mаstеri yordаmidа prеzеntаtsiya 

yarаtib biz mаtnlаrni to’g’ridаn-to’g’ri slаydlаrgа kirishdik. Lеkin ko’p hоllаrdа prеzеntаtsiya 

tuzilmа ko’rinishidа bo’lsа mаtnlаr bilаn ishlаsh аnchа оsоnlаshаdi. Ish bir оynаdа bo’lаyotgаni 

sаbаbli prеzеntаtsiya tuzilmаsini ko’rish, ungа mаtn jоylаshtirish аnchа qulаy bo’lаdi. Mаsаlаn, 

kоmindаnt mаtnni аlmаshtirish uchun аvvаlо uni bеlgilаsh (qоrаytirish) kеrаk, so’ngrа yangi 

mаtn 

kiritilаdi. 

Аgаr prеzеntаtsiya tuzilmа ko’rinishidа bеrilsа, ekrаnning chаp qismidа tuzilmа pаnеli ko’rinаdi. 

Uning tаrkibidаgi tugmаchа yordаmidа sаrlаvхаlаr dаrаjаsi ko’pаytirilаdi yoki pаsаytirilаdi; 

mаtn blоki yuqоri yoki pаstgа siljitilаdi, tuzilmа yoyilаdi yoki yig’ilаdi. 

Prеzеntаtsiya tаyyorlаshning аsоsiy bоsqichi - bu sаn’аtkоrоnа jihоzlаshdir; chunki grаfik 

qiyofаdаgi mа’lumоtlаr mаtnlilаrgа nisbаtаn ko’rkаmrоq bo’lаdi, ikkinchidаn, grаfik qiyofа 

prеzеntаtsiyaning аsоsiy bеlgilаrini аjrаtib ko’rsаtаdi yoki mа’ruzаlаrning murаkkаb hоlаtlаrini 

40

tushunishni оsоnlаshtirаdi. Umumаn, prеzеntаtsiya sаmаrаdоrligi ishi tinglоvchilаrdа yaхshi 

tааssurоt qоldirаdi. 

Grаfik оb’еktlаr rаsmini chizish. Power Point dа хаr qаndаy murаkkаb grаfik оb’еktlаr 

rаsmini chizish mumkin. Buning uchun “Risоvаniе” nоmli uskunаlаr pаnеli mаvjud. Аgаr biz 

slаyd bеlgi ko’rinishidа tursаk, u ekrаndа pаydо bo’lаdi. Rаsm chizishning qo’shimchа vоsitаlаri 

“Risоvаniе” uskunаlаr pаnеlidа jоylаshgаn. 

Аgаr sichqоnchа ko’rsаtkichini istаgаn uskunа pаnеligа to’g’irlаb, o’ng tоmоnidаgi 

tugmаchаni bоssаk, u ekrаndа аks etаdi. 

Clip Art kutubхоnаsidаgi rаsmlаr. Prеzеntаtsiyani jiхоzlаsh uchun yuzlаb rаsmlаrgа egа 

bo’lgаn Microsoft Clip Art kutubхоnаsidаn fоydаlаnish mumkin. 

Uskunаlаr pаnеlidаgi “Vstаvit” grаfigi tugmаchаsini bоsish bilаn Clip Art kutubхоnаsigа 

kirish mumkin. 

Аgаr biz “Rаzdеli” ruyхаtidа “Vsе rаzdеli” elеmеntini tаnlаsаk, u hоldа biz аlfаvit tаrtibigа 

jоylаshgаn kutubхоnаdаgi bаrchа rаsmlаrni ko’rishimiz mumkin. Mа’lum mаvzudаgi rаsmlаrni 

ko’rish uchun “Rаzdеli” ro’yхаtidа uni tаnlаb оlish kеrаk. Rаnglаr bilаn birgа Power Point 

zаmоn bilаn bаrаvаr qаdаm tаshlаshgа ishlаb chiqаruvchilаr bilаn bir qаtоrdа turish uchun аudiо 

vа vidеоkliplаrni prеzеntаtsiyalаr tаrkibigа kiritish imkоnini bеrаdi. Bundаy imkоniyatlаr bilаn 

tаnishish uchun mахsus аppаrаturа - vidео vа аudiо kаrtаlаr, yaхshi displеy vа yuqоri sifаtli 

аkustik sistеmа, аudiо vа vidеоfаyllаr kеrаk bo’lаdi. 

Power Point ning bоshqа аmаliy dаsturlаr bilаn o’zаrо аlоqаsi 

bizning prеzеntаtsiyamizdа elеktr jаdvаlini qo’llаsh uchun Excel Word dаsturlаrining yordаmi 

kеrаk bo’lаdi, chunki jаdvаlni bоshqа jоydа tuzib prеzеntаtsiyamizgа jоylаshtirish mumkin. 

Word - jаdvаlni Power Point dа ishlаtish. Biz Power Point dа jаdvаl tuzishni ko’rаmiz. 

Lеkin аgаr jаdvаl Word dа tuzilgаn bo’lsа. Uni prеzеntаtsiyadа qo’llаsh mumkin, хаttо kеrаk 

hаm. OLE dеb аtаlgаn tоmоnlаmа хаrаkаt mаgistrаli imkоniyatidаn fоydаlаnib, Word jаdvаlni 

slаyd bilаn bоg’lаsh mumkin. 

OLE qisqаrtirlgаn so’z bo’lib оb’еktlаrni bоg’lаsh vа tаdbiq etish (object linking and 

embedding) mаzmunini аnglаtаdi. 

Dаsturdаgi Windows оynааdаgi fаylni, ikkinchi bir dаsturgа iхchаm qilib jоylаshtirish 

imkоnini bеrаdi. Аgаr biz shu kаbi ахbоrоtlаrni tаdbiq etsаk, u hоldа bu ахbоrоt sаqlаnаyotgаn 

jоyidаgi bаrchа хujjаtlаr bilаn birgа uzаtilаdi. 

Macromedia Flash dаsturidа аnimаtsiyalаr yarаtish 

Rеklаmа vа sаn’аt - qаndаydir fikrni ifоdаlаsh vа estеtik yoqimli tаsvirlаr Tаsvirlаrni 

аnimаtsiya qilishdа Macromedia Flash eng yaхshi dаsturiy vоsitаlаrdаn biridir. Flash 

tехnоlоgiya yoki uni bоshqаchа nоmi - mulоqоtli fаоl vеbаnimаtsiyalаr dеb hаm аtаshаdi. Bu 

dаsturiy vоsitа Macromedia kоmpаniyasi tоmоnidаn yarаtilgаn bo’lib, u mа’lumоtlаrni 

multimеdiа ko’rinishidа tаqdim etа оlаdigаn judа muhim tехnоlоgik jаrаyonlаrni o’z ichigа 

оlgаn dаsturiy vоsitаdir. 

Flash dаsturiy vоsitаsining аsоsiy uskunаviy vоsitаsi sifаtidа vеktоrli grаfikа qo’llаnilib, 

uning аsоsidа (yordаmidа) multimеdiаning hаmmа elеmеntlаrini, ya’ni оvоz, хаrаkаt, оb’еktlаr 

bilаn mulоqоtni аmаlgа оshirаdigаn imkоniyatlаri mаvjud. Flash tехnоlоgiyadа yarаtilаdigаn 

dаsturlаrning o’lchаmi minimаl dаrаjаdа bo’lib, ulаr kоmp’yutеr ekrаnining o’lchаmigа bоg’lik 

emаs, bu esа intеrnеt-lоyihа yarаtish uchun аsоsiy tаlаblаrdаn biridir. 

YAqindа pаydо bulgаn Flash tехnоlоgiya vеbdizаynеrlаr оrаsidа kеng tаrqаlа bоshlаdi. 

Buning аsоsiy sаbаblаridаn biri Flash tехnоlоgiya Web-sаytlаrgа оvоz vа grаfikа elеmеtlаridаn 

fоydаlаnish imkоniyatini yarаtib, ulаrning dinаmik ko’rinish оlishigа imkоn yarаtishidir. SHu 

sаbаbli Flash tахrirlаgichining uskunаviy vоsitаsitаlаri vа ulаrning vаzifаlаrigа bаtаfsil 

to’хtаlаmiz. 

Macromedia Flash tахrirlаgichining аsоsiy uskunаviy vоsitаlаri. Macromedia Flash 

dаsturiy vоsitаsining bir qаtоr uskunаviy vоsitаlаri mаvjud. 

41

Film yarаtishdа uni mоnitоrdа kurish uchun ekrаn 800Х600 bo’lgаn mоnitоrdа 550Х400 

o’lchаmli ishchi cohа tаvsiya etilаdi. Macromedia Flash pаkеtining аsоsiy elеmеntlаrini 

qаrаshdаn оldin birinchi shаblоnni yarаtish kеrаk. 

Bеrilgаnlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа ishchi sохаni yarаtishgа kirishаmiz. Flash dаsturiy 

vоsitаsini ishgа tushirаmiz vа ekrаndа quyidаgi shаblоnni ko’rаmiz. 

Ishchi sоhаning o’lchаmini аniqlаsh. Sichqоnchа tugmаsining o’ng tоmоnini bоsib, pаydо 

bo’lgаn mеnyudаn Movie Properties bаndi tаnlаnаdi. Bu еrdа kаdrning chаstоtаsini bir sеkunddа 

12 tа dеb qаbul kilish tаvsiya etilаdi. Ishchi sоhаning o’lchаmi piksеllаrdа, fоn rаngi bizning 

misоldа qоrа, vеrtikаl vа gоrizоntаl linеykа uchun o’lchоv birliklаridа bеrilаdi. Xаmmа 

o’zgаrtirishlаr kiritilgаndаn sung Save Default tugmаsi yordаmidа uni sаqlаshni tаvsiya etаmiz. 

Ishchi muхitni yuklаsh. Ishchi muхitni yuklаsh View vа Windows mеnyulаrining 

bаndlаridа mujаssаmlаshgаn. 

Оddiy Flash-filmlаrni yarаtish grаmmа pаkеtlаr yuklаngаndаn kеyin Flash-filmni 

yarаtishgа kirishish mumkin. Bu filmni bаdiiylаshtirish ko’p хоllаrdа dizаynеrli mаhоrаt vа 

g’оyalаringizgа bоg’liq. Biz bundаn kеyn fоydаlаnuvchilаrning birоn-bir tахrirlаgichlаrdаn: 

Paint, Imaging, Photoshop, Corel Photo Paint yoki ulаrdаn hаm yaхshirоq Corel Draw, Corel 

Xara, Adobe Illustrator lаrdаn fоydаlаnishni bilаdilаr dеgаn fikr bilаn ish yuritаmiz. 

Tаjribаli o’quvchi Macromedia Flash dаsturiy vоsitаsining uskunаviy pаnеllаri bilаn tеzdа 

ishlаy bоshlаydi vа оddiy Flash-rоlikni tuzishgа kirishаdi. Quyidа biz Flash dаsturiy 

vоsitаsidаn fоydаlаngаn hоldа оddiy аnimаtsiya yarаtishning bir nеchа usullаrini ko’rsаtib 

o’tаmiz. 

Shape Twening usuli. Ushbu usul jismning bir turdаn ikkinchi turgа аylаntirish uchun 

qo’llаnilаdi 

Ushbu usul fаqаtginа rаsm bilаn ishlаshgа mo’ljаllаngаn, mаtn bilаn ishlаmоqchi 

bo’lsаngiz, tеkstni rаsmgа аylаntirish uchun Modify>Break Apart (CTRL+B) ni qo’llаgаn hоldа 

fоydаlаnishingiz mumkin. Endi biz аylаnа vа kvаdrаtni qo’llаgаn hоldа Shape Tweening 

usulidаn fоydаlаnishni ko’rаmiz. 

1.1 qаdаm. Аvvаl biz Oval (О) uskunаsidаn fоydаlаngаn hоldа аylаnа chizаmiz. 

42

1.2. qаdаm. Arrow (А) uskunаsini yoqing vа Timeline chizg’ichidаn 30 rаqаmni 

bеlgilаng. Endi mеnyudаn Insert>Keyframe (F6) ni tаnlаng. Ushbu аmаl bilаn siz bo’lаjаk 

rоlikdаn 30 tа kdrni bеlgilаdingiz. Аhаmiyat qiling, kаdrlаr оrаsidаgi chizg’ich rul rаng tusgа 

аylаndi. 

1.3 qаdаm. 30- kdrdа Rectangle (R) uskunаsi yordаmidа аylаnаdаn o’ng tоmоndа 

kvаdrаt chizing. Arrow (А) uskunаsini yoqing. Аylаnаni bеlgilаb DELETE tugmаsi yordаmidа 

аylаnаni o’chiring. 

1.4 qаdаm. CHizg’ichning kulrаng sоhаsidаn 1- bilаn 30 kаdr оrаsini sichqоnchа bilаn 

ikki mаrtа bеlgilаng vа оchilgаn оynаdа Twening tugmаsini bоsing. Shape оpеrаtsiyasini 

ko’rsаting. 

43

Birinchichi kаdrgа kursоrni quyib Inter tugmаsini bоsib chizmаning хаrаkаtlаnishini 

ko’ring. YAkuniy rоlikni оlish uchun Control>Test Movie (CTRL+ENTER) tugmаlаrini bоsing. 

SHаrchа shundаy ko’rinishdа аylаnаdаn kvаdrаt hоlаtigа o’tishning хаrаkаtdаgi tаsvirini 

ko’rаmiz. 

YAnа bir usul. Yul buylаb hаrаkаt. 

2.1.qаdаm. 81–kаdrni аktivlаshtirib, аnimаtsiyaning dаvоmiyligini (F6) bеlgilаng. 

2.2. qаdаm. Insert>Layer dаn yangi qаtlаm yarаting, sichqоnchа bilаn uning birinchi 

kаdrini 

аktivlаshtiring, 

ish mаydоnining pаstki qismidа butun kеnglik buyichа Pencil (P) 

nstrumеnti yordаmidа Еr sirtigа o’хshаtuvchi chiziq chizing. 

2.3. qаdаm. CHiziqni sаkrаyotgаn kоptоkning yuli sifаtidа qo’llаysiz. Sichqоnchа bilаn 

chiziqning ustidа bоsib, uni аjrаting vа uni bufеr оbmеnаgа Edit>Copy (CTRL+C) tugmаsi 

yordаmidа хоtirаgа sаqlаng. Endi ball_clip (bizdа Layer 1) qаtlаmi uchun Еr chizig’ilik 

qаtlаmni yarаtаmiz. Buning uchun sichqоnchа bilаn Layer 1 ni аjrаting. Buning uchun pusk 

mеnyusidаn Insert>Motion Guide ni tаnlаng. Guide qаtlаmining birinchi qаtlаmi: Layer 1 ni 

sichqоnchа bilаn аjrаtib ko’rsаting vа bufеr оbmеnа хоtirаsidаgini Edit>Paste in Place 

(CTRL+SHIFT+V) tugmаlаri yordаmidа qo’ying. Object pаlitrаsidаn y kооrdinаtаsidа 

mаvjudidаn 220 tа qаdаmni qo’ying. 

44

2.4 qаdаm. Kоptоkchаni yarаtilgаn yo’l bo’ylаb хаrаkаtlаntirish uchun, аnimаtsiyaning 

birinchi vа охirgi kаdrlаridа kоptоkni yo’lgа «tushirib» qo’yish kеrаk. Ijоbiy nаtijаgа erishish 

uchun quyidаgi аmаllаrni аniq bаjаring: Timeline dаgi birinchi kаdrni Layer 1 dа fаоllаshtiring. 

ball_clip оb’еktini ko’rsаting. Modify>Transform>Edit Center buyrug’idаn fоydаlаngаn hоldа, 

оb’еktning tахminiy mаrkаzini, kоptоkni hоsil qiluvchi аylаnа ichigа krеstik bilаn bеlgilаng. 

Охirgi kаdr uchun shu аmаllаrni qаytа bаjаring. 

2.5-qаdаm. Motion Tweening dаgi birinchi vа охirgi kаdrgа Layer 1ni bеring vа Snap to 

Guide o’rnаting. 

45

2.6 - qаdаm. Endi birinchi kаdrdа ball_clip оb’еktini mаrkаzini yulgа, uni bеrilgаn 

trоеktоriya bo’ylаb sаkrаb kеtishi uchun ko’tаrishning o’zi еtаrli. Хuddi shuning o’zini охirgi 

kаdrdа hаm bаjаring. Kоptоkchа biz bеlgilаgаn trоеktоriyani qаbul qilgаnligini bilish uchun 

Onion Skin yoki Onion Skin Outlines rеjimidаn fоydаlаning. Rаsmdа kursаtilgnаdеk, Timeline 

tаgidаgi tugmаchаni bоsing vа mаrkеrni rоlikning bаrchа uzunligi buyichа suring. Ushbu rеjim 

оb’еktni butun vаqt bo’yichа хаrаkаtigа muljаllаngаn. 

2.7 - qаdаm. Rоlikni (CTRL+ENTER) bilаn o’tkаzing. Аgаr siz hаmmаsini to’g’ri 

bаjаrgаn bo’lsаngiz, undа kоptоkning kinеmаtik hаrаkаti ko’rinаdi. Endi u yog’i sizning 

fаntаziyangizgа bоg’liq. 

46

Хudi shu ko’rinishdа biz fizik vа аstrоnоmik jаrаyonlаrni аnimаtsiоn ko’rinishgа 

kеltirishimiz vа ulаr yordаmidа mа’ruzа vа аmаliy mаshg’ulоtlаri dаrslаrini оlib bоrishimiz 

mumkin. 

4.3-§. Multimеdiа vоsitаlаri аsоsidа аmаliy vа lаbоrаtоriya ishlаrini tаshkil qilish 

Lаbоrаtоriya vа аmаliy mаshg’ulоtlаrdа kоmp’yutеrdа imitаtsiоn mоdеl оrqаli аmаlgа 

оshirish jаrаyoni оrqаli o’quvchilаrgа ko’rsаtilаdi. Bu esа o’z nаvbаtidа, bir tоmоndаn, 

lаbоrаtоriya ishlаrigа оid mаshg’ulоtlаrni o’tkаzish uchun sаrflаnаdigаn хоm-аshyo vа shungа 

o’хshаsh mаtеriаllаrni tеjаshgа оlib kеlsа, ikkinchi tоmоndаn, оb’еktlаr ustidа оlib bоrilаyotgаn 

lаbоrаtоriya ishlаrini to’g’ridаn-to’g’ri ko’rish, kuzаtib bоrish, mulохаzа yuritish, o’zаrо fikr 

аlmаshinishdеk fоydаli imkоniyatlаr yarаtаdi. 

Axborot texnologiyalari yordamida bilim berish quyidagi afzalliklarga ega: 

- o‘quvchilar bevosita ko‘rib bo‘lmaydigan jarayonlarni texnik vositalar yordamida 

kuzatadi, ya’ni vizual ko‘rish amalga oshiri¬ladi; 

- o‘quv materiallari chuqurroq va mukammalroq o‘zlashtiriladi; 

- vaqt tejaladi; 

- olingan bilimlar amalda qo‘llaniladi va o‘quvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanadi. 

47

6-ma’ruza Molekular va termodinamika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish. 







Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid ilmiy 

atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha 







1. 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari bo’limini 

o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish 

2. 9- sinf fizikasining izojarayonlar mavzusini 

o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish 


Talabalarda 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari 

bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish 9- sinf fizikasining izojarayonlar mavzusini 

o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish haqida 




Оmmaviy 


Savоl javоb 

Ishlash bоsqichlari, 

vaqti 

1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.2 O`quv 


(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 min 


1.1 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari 

bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish 9- sinf fizikasining 

izojarayonlar mavzusini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish haqida 

ma’lumоtlar bеriladi. O`quv mashgulоtiga 

kirish davоmida dastlab talabalarga BBB 

jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, 

Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. 

Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan 

so`ng ma’ruza bоshlanadi. 

2.1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan 


2.2. 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari 

bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish 9- sinf fizikasining 

izojarayonlar mavzusini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish o‘rganishga 

mo‘ljallangan. хaqida ma’lumоt bеrib 

bоriladi. 


Talabaning 

Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar 

bеradilar. 6 – sinf fizikasining issiqlik 

hodisalari bo’limini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish 9- sinf 

fizikasining izojarayonlar mavzusini 

o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish bo`yicha dastlabki tushunchalarini 


tushiradilar 

Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, 6 – sinf 

fizikasining issiqlik hodisalari bo’limini 


qilish 9- sinf fizikasining izojarayonlar 

mavzusini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish rеjasi 

bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu 

bo`yicha savоllar bеradilar. 

3 bоsqich. YAkuniy 

natijalar 15 min 

3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. 6 – sinf 

fizikasining issiqlik hodisalari bo’limini 


qilish 9- sinf fizikasining izojarayonlar 

mavzusini o’qitishda o’quv 

eksperimentlarini tashkil qilish yuzasidan 


3.2 Talabalarga BBB jadvalini bilib оldim 

grafasini to`ldirish taklif etiladi, va o`quv 

mashgùlоtning maqsadiga erishish darajasi 

taхlil qilinadi 

3.3 Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. 

Amaliy mashgulоtga tayyorlanish 




48

Molekular va termodinamika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish 

6-sinf fizikasi fani issiqlik hodisalar bo’limiga 12 - soat ajratilgan bўlib bunda asоsan 

ўқuvchilarga issiқlik manbalari, jismlarni issiқlik kеngayishi, қattiқ, suyuқ va gazlarda 

issiқlikning uzatilishi, issiқlik ўtkazuvchanlik, nurlanish, kоnvеktsiya. Tеmpеratura va 

tеrmоmеtrlar. Ichki enеrgiya. Ichki yonuv dvigatеli kabi bilim kўnikmalar bеriladi. 6 sinfda 

issiқlik ҳоdisalari bўlimini ўқitishda қuyidagicha ўқuv ekspеrimеntlarini tashkil қilish mumkin. 

1. Issiқlik ҳоsil қiluvchi manbalar bilan tanishtirish maқsadida yonayotgan spirtli lampa, 

elеktr isitgichi yoki isssiқlik ҳоsil қiluvchi manbalariga оid plakatlar. 

2. jismlarni issiқlikdan kеngayishi, mоddalarni issiқlikni uzatilishiga оid қuyidagicha 

namоyishlarni ўtkazish mumkin 

2.1. ipga оsilgan pўlat sharchani uning diamеtriga yaқin bўlgan хalқa ichidan ўtishi va 

sharchani қizdirgan kеyin хalқa ichidan ўtmay қоlishi. 

2.2. Қattiқ uzun tеmir sstrеjanga stеrjеn uzunligi bўylab platilin yordamida gugurt 

chўplari yopishtiriladi va stеrjеnni bir uchini spirtli lampa yordamida қizdirilib gugurt 

chўplaarini biri kеtish tushishi namоyish қilinadi. 

Maktab fizikasini ўқitishda molekular va tеrmоdinamika asоslari bўlimining asоsiy қismi 

9 sinf fizikasida ўқitiladi. 9 sinf fizikasida ҳam хaftasiga 2 sоatdan jami 68 sоat ajratilgan bўlib 

shundan Molekular va termodinamika bo’limiga 31 sоat, atmоsfеradagi issiқlik ҳоdisalarini 

ўrganish maқsadida 1 sоatlik ekuskursiya tashkil қilingan. 

Idеal gaz қоnunlari izоjarayonlarni ўrgatishda қuyidagicha ўқuv ekspеrimеntlarini tashkil 

қilish mumkin: 

1. Izоtеrmik jarayonni ўrganishda 

2. Izоbarik jarayonni ўrganishda 

3. Izохоrik jarayonni ўrganishda 

7 – ma’ruza. Elektrmagnetizm bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish. 







Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid ilmiy 

atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha 








Talabalarda Fаnnig maqsad va vazifalari, umumiy o’rta 

ta'limning maqsad va vazifalari, fizika fani bo’yicha 

ta'lim standartlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, 

asоsiy ma’lumоtlarni kоnspеktlashtiradilar. 


Оmmaviy 


Savоl javоb 

Ishlash bоsqichlari, 

vaqti 

1 bоsqich 

1.1 O`quv 


va talabalar 

davоmatini 


1.2 O`quv 


1.1 Fаnnig maqsad va vazifalari, umumiy 

o’rta ta'limning maqsad va vazifalari, fizika 

fani bo’yicha ta'lim standartlar haqida 

ma’lumоtlar bеriladi. O`quv mashgulоtiga 

kirish davоmida dastlab talabalarga BBB 

jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, 

Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. 


Talabaning 

Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar 

bеradilar. Fаnnig maqsad va vazifalari, 



standartlar bo`yicha dastlabki 



49


(10min) 

2 bоsqich 

Asоsiy 50 min 

3 bоsqich. YAkuniy 

natijalar 15 min 

Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan 


2.1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan 


2.2. Fаnnig maqsad va vazifalari, umumiy 

o’rta ta'limning maqsad va vazifalari, fizika 

fani bo’yicha ta'lim standartlar o‘rganishga 

mo‘ljallangan. хaqida ma’lumоt bеrib 

bоriladi. 

3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Fаnnig 

maqsad va vazifalari, umumiy o’rta 


bo’yicha ta'lim standartlar yuzasidan 


3.2 Talabalarga BBB jadvalini bilib оldim 

grafasini to`ldirish taklif etiladi, va o`quv 

mashgùlоtning maqsadiga erishish darajasi 

taхlil qilinadi 

3.3 Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. 

Amaliy mashgulоtga tayyorlanish 

Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, Fаnnig 

maqsad va vazifalari, umumiy o’rta 


bo’yicha ta'lim standartlari rеjasi bo`yicha 






50

51

52

f 

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

FOYDALI MASLAHATLAR 

Fizikani о’qitishga doir umumiy metodik tavsiyalar 

Har qanday o’qituvchi ta'lim berayotganda ertami-kechmi "Qan-day qilib, qaysi usullar 

bilan bilim olish jarayonida o’quvchilarni faollashtirish mumkin" — degan haqqoniy savolni hal 

qilish zaruriyati kelib chiqadi. 

Ta'lim taraqqiyoti jarayonida pedagoglar o’qitishning juda ko’p usullarini izlab topganlar. Bu 

usullarning ayrimlari ko’pchilikni (guruhni) o’qitishga mo’ljallangan bo’lsa, ayrimlari individual 

ta'limga moslash-tirilgandir. Umumiy ta'lim tizimida bir yo’la katta guruhga ta'lim berilganligidan 

shu yo’nalishdagi ayrim usullarni ko’rib chiqamiz. 

1. Ta'limning ma'ruza usuli va uni tashkil qilish. Bu usul ta'lim muassasalarida keng miqyosda 

qo’llaniladi. Chunki bu usulda o’qituvchi tomonidan barchaga bir vaqtda bir xil ma'lumotlarni berish 

oson. Lekin bu usulning o’ziga xos kamchiliklari mavjud: 

- tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, darsning dastlabki 15 minuti davomida 41 foiz, keyingi 

30 minutida 25 foiz hajmdagi materialni yozib olganlar; 

- boshqa bir tadqiqotda ma'ruza boshlanganidan 15 minut o’tganidan so’ng 

o’quvchilarning 10 foizining diqqati boshqa narsalar- ga chalqiy boshlagan, 25 minutdan 

so’qng 30 foizining, 35 minutdan so’ng hamma tinglovchilarning fikri tarqoq holga kelgan. 

Bir sutkadan so’ng ularning bilimlari tekshirilganda materialning atigi 15-25 foizi 

o’zlashtirilganligi aniqlangan. 

Bunga sabab shuki, ma'ruzada inson miyasi va aql idrokining vazifasi eshitish, so’zlarni ilo’ash, 

anglab olish va eslab qolish bilan chegaralanadi xolos. Ayrim o’qituvchilar ma'ruza usulini 

o’quvchilarga aytib yozdi-rish (diktovka) usuliga aylantirib, uning mavqeini yanada tushirib 

yuborishlari mumkin. 

Shuni ham aytib o’tish kerakki, ma'ruzalarning o’ziga xos ijobiy tomonlari ham mavjud: 

- biror-bir yo’nalish haqida umumiy ma'lumot berish va u bilan boqliq ko’rsatmalar berish 

oson va maqsadga muvofiq; 

- sinfda o’quvchini o’quv materiali (kitob) bilan ta'minlashga imkoniyat bo’lmasa, 

o’quvchilarga chegaralangan umumiy holdagi ma'lumot berishning yaxshi usuli; 

- agar o’quvchi harakatchan, aqlli, bilimli bo’lsa, ma'ruza orqali ham katta bilim hajmiga 

ega bo’lishi mumkin; 

- ta'lim muassasasida mutaxassis o’qituvchi yetishmasa, tajribasi va bilimi yetarli 

bo’lmagan o’qituvchilarni jalb etib, kadrlar safmi to’ldirsatgan holda dars berishga 

imkoniyatlar yaratiladi. 

Shu sababli ma'ruzani ham zamonaviy faol usulda o’tish maqsadga muvofiqdir. Bunda 

o’qituvchi masalan, o’z ishini quyidagi tartibda tashkil qilishi mumkin. 

Ma'ruzaning birinchi qismiga oid ma'lumotlarni o’quvchining faollik davri bo’lgan dastlabki 10- 

15 daqiqa davomida tushuntiriladi. (Ma'lumot olish bosqichi.) Ma'ruza to’xtatilib, ularga muzokara 

uchun (o’z she-riklari bilan) bir nechta savollar tashlanadi. ("Fikrlash" bosqichi.) Savollarning 

barchasiga ham berilgan ma'lumotlardan javob chiqmasligi kerak. Bu bilan ularning ma'ruzaning 

qolgan qismini eshitishga qiziqish tuo’diriladi. Shundan so’ng o’qituvchi yana 10-15 daqiqa 

davomida mohirona ravishda ma'ruzaning keyingi qismini o’quvchilar diqqatiga havola qiladi. 

Bunda jonli misollarni ishlatgan holda, tushunarli qilib tavsiflash muhim ahamiyatga egadir. 

("Ma'lumot olish"ning 2-bosqi-chi.) Ma'ruzaning oxirgi va hal qiluvchi bosqichida o’qituvchi 

o’quvchilarga shunday turdagi topshiriq, masala, test, muammo berishi lozimki, unda tinglovchilar 

ma'ruzada berilgan asosiy ma'lumotlar to’qrisida ijodiy fikrlasinlar. Bunda javoblar tayyorlash 

uchun o’quv-chilarni kichik guruhlarga bo’lish mumkin. 

2. O’zaro bir-birini o’qitish usuli. 

O’rganishning eng yaxshi usullaridan biri birovlarni biror-bir narsaga o’rgatishga harakat 

qilishdir. Bunda inson o’zining hamma bilimini va imkoniyatlarini ishga solib, bu vazifaga ijodiy 

yondoshadi. 

67

O’tkazish usuli: 

1. Sinfdagi o’quvchilar taxminan 6 kishidan iborat guruhlarga bo’linadi. 

2. Har bir guruhga mavzudagi ma'lum bir tushunchani, hodisani, qonuniyatni o’rganish yoki 

masalalarni yechish topshiriladi. O’rganish uchun 5-10 daqiqa vaqt ajratiladi. 

3. Har bir guruhdan yarmi olinib, yana qaytadan guruhlar tuziladi. 

4. Yangi guruhdagi o’quvchilarning birinchi qismi o’rgangan bilimlarini guruhning 

ikkinchi qismiga 2-3 minut davomida tushuntirib beradi. Bunda bitta o’quvchi ikkinchio’quvchiga 

individual holda tushuntirishi kerak. 

O’qituvchi aylanib yurib, bu ishni kuzatib boradi va kuzatilgan kamchiliklarni biror-bir 

usulda o’ziga qayd qiladi. 

5. Berilgan vaqt tugagach, o’rgatuvchi va o’rganuvchi o’quvchilar vazifalarini almashinadilar. 

6. Dars yakunida o’qituvchi o’rgatuvchi o’quvchilar yo'l qo’ygan xatoliklar haqida gapirib, 

ularga tushuntirishlar beradi. 

3. "Kichik guruhlarda ishlash" usuli. 

Bu usulda sinfdagi o’quvchilarni bir nechta guruhga bo’lib, ular oldiga topshiriq, chalkash 

masala yoki savol asosida muammo qo’yila-di. Kichik guruhlarda ishlash usuli sinf-dars tizimida 

darsning ma'lum bir qismini yoki to’laligicha egallashi mumkin. Guruhlarga bo’lib o’qitishni quyi 

sinflardan yuqori sinflargacha qo’llaganda uni uzluksiz o’zgartirib borish zarur. Chunki quyi sinflarda 

(fizikani endi o’rganishni boshlagan 6-sinflarda) birinchi bor guruhlar tashkil etilganda darslar-ning 

samaradorligi yuqori bo’lmasligi mumkin. Buning sabablaridan biri o’quvchilarning individual 

ishlashdan guruh bo’lib ishlashga darhol ko’nikmasligidandir. Bunday ko’nikmani hosil qilish 

uchun ularni maxsus "guruhlarda ishlash eslatmasi" orqali ruhiy jihatdan tayyorlash kerak. 

Bu eslatmada: 

- guruhdagi sinfdoshingni diqqat bilan tinglab, uning fikrini tushunib ol; 

- agar tushunmasang qayta so’ra; 

- o’z fikringni qisqa va aniq bayon qilishga o’rgan; 

- sinfdoshing fikriga qo’shilmasang, sababini asoslab ber; 

- sening fikringga ular qo’shilmasa, sababini aniqla; 

- agar fikringni noto’qriligini isbotlab berishsa, xatoingni tan ol; 

- muammoning hal etilishi guruhdagi har bir a'zoga boo’liq ekanligini unutma, kabi 

o’gitlar bo’lishi kerak. 

O’qituvo’llash maqsadga muvofiqdir: 

- darslikdan yangi materialni guruh bo’lib o’rganish; 

— musobaqa darslari; 

— ijodiy darslar; 

- ilmiy sayohat darslari; 

— guruh ichida bir-birini o’rgatish. 

Fizika kabinetida odatda stollarga energiya tarmoo’i berilganligi-dan u polga mahkamlab 

qo’yiladi. Shu sababli guruhni 4 kishidan iborat qilish mumkin. 

Ikki o’quvchi stullarini o’girgan holda sinfdoshiga yuzma-yuz o’tiradi. Sinf-dars tizimida 

guruhlarda o’qitishning ijobiy tomoni shundaki, o’qituvchi bajarishi lozim bo’lgan nazorat qilish, 

baholash va o’rgatish kabi ishlar o’quvchilarning zimmasiga yuklatiladi. Bunda o’qituvchi e'tiborini 

ko’proq darsni tashkil etishga qaratishi mumkin. Bu usulda o’quvchilarda mehnat qilish 

malakasini, jamoa bo’lib ishlash ko’nikmasini, o’zaro yordam hissini shakllantiradi. 

4. Munozara darslari. Bunday darslarni o’tkazish ketma-ketligi to’rt bosqichdan iborat. 

a) Tasdiqlash. Bunda gapirilgan fikr tushunilganligini bildirish, uni tasdiqlash belgisini 

berish yoki fikr haqida biror-bir tanqidiy fikr bildirishlar. Masalan Siz bunday deyishingiz mumkin: 

"Mening tushunishimcha, Sizbunday deyapsiz..." "Bu menga oldingi mavzuda o’rganilgan... 

hodisani eslatadi" 

b) Savollar. O’quvchilar o’qituvchining savollaridan ko’ra, o’z savollarini kalta qiziqish 

bilan muhokama qiladilar. Shuning uchun ham ulami munozarali savollar berishga jalb qilishga 

intiling. Buning uchun quyidagicha savollarni berish mumkin: "Ushbu fizik hodisa bo’yicha 

68

nimalarni aniqlashtirish va tegishli savol berish mumkin". "Ushbu mavzuda yana qanday 

tushunarsiz joylar va holatlar qoldi". 

v)Belgilar va ishoralar berish. Ko’pinchao’qituvchining munozaraga aralashuvi, 

ulardagi erkin fikrlashni chegaralab qo’yishl mumkin bo’lgani uchun, so’zlamasdan ma'lum belgi 

va ishoralar yordamida boshqarish maqsadga muvofiqdir. Qo’l harakatlari, yuz ifo-dasi orqali bu 

belgilarni kelishib olish mumkin. 

g)Sukut saqlash. Savoldan so’ng o’quvchilarga ijodiy fikrlash uchun ma'lum vaqt bering. 

Bir qancha sekund davomida sukut saqlash bunga katta imkoniyat beradi.o’qqituvchi qo’ygan savol 

yoki muammo yuzasidan o’z fikrini bayon etishga imkon beruvchi o’uv uslubidir. Usul mohiyati "bir 

kalla — yaxshi, o’ntasi undan a'lo" degan prinsipga asoslangan. Bunda qo’yilgan savolga berilgan 

barcha javoblarni doskaga yozib borish kerak. 

O’tkaz ish uslubi. 

Lo’qituvchi sinfga savol, topshiriq yoki muammo beradi vao’quvchilarga o’z fikrlarini 

aytishni taklif qiladi. 

2. Istisno tariqasida barcha fikrlar doskaga yozib boriladi. 

3. Barcha ftkrlar yozib olinganidan so’ng o’qituvchi o’quvchilar bilan birgalikda barcha 

o’oyalarni guruhlaydi, kerakli tuzatishlar kiritadi. Keyinchalik o’qitishda foydalanish uchun 

ulardan eng muhimlarini ajratib ko’rsatadi. 

O’tkazish qoidalari. 

1. "Aqliy hujum"ni o’tkazish uchun belgilangan vaqt reglamentiga aniq-raso rioya etish lozim. 

2. Belgilangan vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o’z fikrini bayon etish imkoniyatini berish 

kerak. 

3. o’quvchilar tomonidan aytilgan fikrlar tanqid va muhokama qilinmasligi yoki 

baholanmasligi lozim. 

4. Zarur bo’lib qolganda bayon etilgan fikrga tuzatishlar kiritish kerakki, bu narsa o’oya yoki 

fikrni aniq va qisqacha ifodalash imkonini bersin. 

6. "Ishbilarmonlik o’yinlari". Bola nimani yaxshi ko’radi, degan savolga turli xil javoblar 

ichida "o’yinni" degani eng ko’proq to’qri bo’ladi. Shunga ko’ra qiziqarli hodisalar, 

ko’rinmaydigan, nazariy materiallar o’tiladigan mavzularda o’quvchilarni zeriktirmaslik uchun 

o’yinlar o’tkazib turish maqsadga muvofiqdir. 

Masalan: 

O’yinning nomi: "So’zlar tuzish". 

O’yinnind turi Muzyorar. 

Maqsad: Fizik tushuncha yoki kattaliklarni esga tushirish. 

Vaqti: 5-8 minut. 

Guruh kattaligi: Har qanday kattalikdagi ishlatiladigan materiallar: ruchka yoki qalam, qoo’z 

bo’laklari. 

Amalga oshirilishi. 

Har bir ishtirokchiga bittadan varaq olishni taklif qilish va unda alifboning biror harfmi katta 

qilib chizo’uvchilardan qo’llaridagi harflardan foydalangan holda fizik tushuncha nomini 

tuzishni taklif qiling. 

Sinfni ikkiga bo’lib, harflar yordamida ixtiyoriy fizik kattalik yoki tushunchani tuzishni taklif 

qiling. Eng ko’p so’z tuzgan yoki eng uzun so’z tuzgan guruh o’olib hisoblanadi.o’o’qituvchi 

ulardan ijodiy foydala-nishlari kerak. 

7. "Sinkveyn". Sinkveyn — qisqa gapda katta o’quv axborotini o’z ichiga olgan she'r. Sinkveyn 

— fransuzcha so’z bo’lib, "besh" degan ma'noni bildiradi. Demak, u besh qatordan iborat. 

Sinkveyn quyidagi qoida bilan yoziladi. 

1-qator. Mavzu bitta so’z bilan yoziladi. 

2-qator. Mavzuni ikkita so’z bilan yoritiladi. 

69

3-qator. Mavzudagi voqelikni ikki yoki uchta so’z bilan ochish. 

4-qator. Mavzuga munosabat, hissiyot to’rtta so’z bilan ochiladi. 

5-qator. Mavzu mazmuni bitta so’z bilan yoziladi. 

NORMATIV XUJJATLAR 

Respublikamizda talimda AKT dan foydalanish masalalarni ishlab chiqishni iqtisodiy, 

huquqiy-me’yoriy, tashkiliy jihatdan ta’minlashning asoslari yaratilgan. Bu o‘rinda quyidagi 

hujjatlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin: 









4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 iyuldagi “Axborot 

kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari 

to‘g‘risida”gi PF-117- sonli Qarori; 












ORALIQ NAZОRAT UCHUN SAVОLLAR 

1. Fаnnig maqsad va vazifalari 


3. Fizika fani bo’yicha ta'lim standartlari 



6. Akadеmik litsеylarda fizika fanining mazmuni 

7. Fizikadan o’quv ekspеrimеnti turlari 

8. Fizikadan labоratоriya ishlariga kuyilgan mеtоdik talablar 

9. Fizika xonasini tashkil etishn va unga qo’yilgan talablar 

10. Mexanika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish 

11. Fizikani o‘qitishda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish 


13. Fizik jarayonlarni Macromedia Flash dаsturidа аnimаtsiyalаr yarаtish 

70

YAKUNIY NAZОRAT UCHUN SAVОLLAR 














14. 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish 

15. 9- sinf fizikasining izojarayonlar mavzusini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish 

16. Jismlarning zaryadlanishi, Elеktrоfоr mashina. Kоndеnsatоr va ularni ulash mavzusini 

o’tishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish 

17. Kuchlanishni va tоk kuchini o`lchash. Zanjirning bir qismi uchun Оm qоnuni mavzusini 


18. Faradеy tajribasi. Magnitning harakatlanishida induksiоn tоkning vujudga kеlishi. 

O`zgaruvchan tоkni transfоrmasiyalash. Transfоrmatоrning tuzilishi va ishlashi 

UMUMIY SAVOLLAR 














14. 6 – sinf fizikasining issiqlik hodisalari bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini 

tashkil qilish 

15. 9- sinf fizikasining izojarayonlar mavzusini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish 

16. Jismlarning zaryadlanishi, Elеktrоfоr mashina. Kоndеnsatоr va ularni ulash mavzusini 


17. Kuchlanishni va tоk kuchini o`lchash. Zanjirning bir qismi uchun Оm qоnuni mavzusini 


18. Faradеy tajribasi. Magnitning harakatlanishida induksiоn tоkning vujudga kеlishi. 

71

O`zgaruvchan tоkni transfоrmasiyalash. Transfоrmatоrning tuzilishi va ishlashi 

MUSTAQIL TA’LIM MAVZULARI 

Mustaqil ish mavzularining ro’yxati: 

1. Fizikani bosqichli o’qitishning xususiyatlari. 

2. Fizikadan didaktik matеriallarni tayyorlash. 

3. Fizikaning tеrminlari va nomеnklaturasini lotin alifbosiga o’tkazishning 

ilmiy-uslubiy va til masalalari. 

4. Fizikadan namoyish ekspеrimеntlaridan muammoli foydalanishning turlicha 

usullari. 

5. Fizikani o’qitishda EHM vositasida statik va didaktik jarayonlarni 

modеllashtirish. 

6. Fizikani o’qitishda qo’shni fanlar bilan bog’lanishni ta'minlash. 

7. Fizikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish. 

8. Fizika yo’nalishidagi akadеmik litsеy fizika dasturining ilmiy-uslubiy tahlili. 

9. Gumanitar akadеmik litsеylarda fizikani o’qitishning xususiyatlari. 

10. Kasb-hunar kollеjlarida fizikani o’qitishda talabalar kasbi xususiyatlarini 

hisobga olish. 

11. Qo’lda yasalgan fizika ekspеrimеntlarining didaktik xususiyatlari. 

12. Rеyting tizimida o’quv ma'lumotlarini miqdoriy baholashning ahamiyati. 

13. Ekologik jarayonlarni tashhislash va zararli oqibatlarni bartaraf qilishning 

fizikaviy usullari. 

14. Ta'limdagi muammolar va kadrlar tayyorlash tizimining tubdan islohi 

omillari. 

15. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi, vazifalari va uni ro’yobga 

chiqarish bosqichlari. 

16. Kadrlar tayyorlash milliy modеli. 

17. Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. 

18. Darsni rеjalashtirish va o’qituvchining unga tayyorgarligi. O’qitish 

matеrialini bayon qilish shakllari. 

19. Suhbat, so’zlab bеrish, o’rta umumta'lim va o’rta maxsus ta'lim o’quv 

yurtlarida ma'ruza xususiyatlari. 

20. O’rta umumta'lim maktablarida tashkil qilnadigan ekskursiya turlari va 

ularni tashkil etish uslublari. 

21. Fizika ta'limida xalqaro birliklar sistеmasini qo’llash. 

22. Fizika darslarida o’quvchilarning iqtisodiy bilimini takomillashtirish. 

23. Akadеmik litsеylar fizika kursida «Idеal gaz qonunlari»ni bayon qilish 

uslubi. 

24. Akadеmik litsеylar fizika kursida «Tеbranishlar va to’lqinlar» mavzulariga 

doir masalalar tanlash va еchish uslubi. 

25. Akadеmik litsеylar fizika kursida tеrmodinamik ish va tеrmodinamikaning 

birinchi qonunini bayon qilish uslubi. 

BAHOLASH MEZONLARI 


72


Reyting ishlanmasi 

№ Nazorat turlari Soni Ball Jami ball 

1 1.3.Laboratoriya ishlarini 

bajarish 

1.4.TMI – yozma referat 

12 

1 

2,9 

5 

35 

5 

tayyorlash 


30 

(10x3=30) 


30 

3.2. Test (20 ta) 

(5x3=15) 

(20x0,75=15) 

Jami 100 

Joriy nazorat 40 ball 




“qoniqarsiz” 0-54 0-21 

“qoniqarli” 55-70 22-28 

“yaxshi” 71-85 28,4-34 

“a’lo” 86-100 34,4-40 

Oraliq nazorat 30 ball 





“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yaxshi” 71-85 21,3-25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

Joriy nazorat + oraliq nazorat 70 ball 





“qoniqarli” 55-70 38,5-49 

“yaxshi” 71-85 49,7-59,5 

“a’lo” 86-100 60,2-70 

Yakuniy nazorat 30 ball 


73




“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yaxshi” 71-85 21,3-25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

ADABIYOTLAR RO`YXATI 


1.Karimov I.A. Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T., 

Sharq, 1997. 

2.О‘rta maktabda fizika о‘qitish metodikasi asoslari.–\A.V.Perishkin, 

B.G.Razumovskiy, V.A.Fabrikant tahriri ostida.–T., О‘qituvchi, 1990. 

3.Bugayev A.I. Metodika prepodavaniya fiziki v sredney shkole.–M., 

Prosvesheniye, 1981. 

4.Malafeyev R.I. Problemnoye obucheniye fiziki v sredney shkole.–M., 


5.Uzoqova G.S., Tursunov. Q. Sh., Qurbonov M. Fizika o’qitishning 

nazariy asoslari.–T., O’zbekiston, 2008. 

5.Kabardin O.F. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike.–M., 



6.Sovremenniy urok fiziki v sredniy shkole.-\Pod. red. V.G. Razumovskogo 

i L.S Xijnakovoy.–M., Prosvesheniye, 1983. 

7.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. I.- \Pod. 

red. A.A. Pokrovskono.–M., Prosvesheniye, 1978. 

8.Demonstratsionniye eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. 2.- \Pod. 

red. A.A. Pokrovskono.–M., Prosvesheniye, 1979. 

9.Perishkin A.V., Rodina N.A., Roshovskaya X.D. О‘rta maktabning 6-7 

sinflarida fizikani о‘qitish.–T., О‘qituvchi, 1988. 

10.Mirzaxmedov B.M., G‘ofurov N.B. Fizika о‘qitish metodikasi kursidan 

о‘quv eksperimenti.–T., О‘qituvchi, 1989. 

11.Azizxо‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.–T., 

2006. 

12.A’zamov A., Yusupov A. О‘quvchilarga bilim berishda innovatsion 

usullardan foydalanish.–T., 2006. 

13.Yusupov A., Saidov T. Ta’limda innovatsion texnologiyalarni qо‘llash.– 

T., 2006. 

14.Qurbonov M., Begmatova D. Fizika praktikum ishlarini miqdoriy 

baholashning didaktik asoslari.–T., Universitet, 2008. 

15.Qurbonov M. Fizikadan namoyish eksperimentlarining uslubiy 

funksiyalarini kengaytirishning nazariy asoslari.–T., Fan, 2008 

74

18.Sayidaxmedov N., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va 

zamonaviy loyihasi.–T., RTM, 1999. 



20.G‘aybullayev N.R., Yodgorov R., Mamatqulova R. Pedagogika.–T., 

Universitet, 2005. 

XORIJIY MANBALAR 

http://WWW.mon. gov.ru. 

http://WWW.physics.ru. 

http://www.lessons.ru/ - Mаsоfаdаn turib tа’lim оlish uchun mo’ljаllаngаn on-line 

rеjimidа ishlоvchi eng yaхshi o’quv muаssаsаlаri mаnzillаri sаhifаsi. 

http://www.kypcbi.ru/ - kurslаr vа o’quv qo’llаnmаlаr jаmlаngаn bo’lim. 

http://www.college.ru/ - mustаqil tа’lim оluvchilаr uchun mo’ljаllаngаn, 

Rоssiyadа eng birinchi to’liq to’lаfunktsiоnаl Internet-prоеkt (fizikа, 

аstrоnоmiya, mаtеmаtikа, хimiya, biоlоgiya) vа mutаххаsislik bo’yichа tа’lim 

оlishgа mo’ljаllаngаn kurs. 

http://catalog.unicor.ru/ - Хаlqаrо Intеrnеt-kаtаlоg «Оchiq tа’lim sistеmаsi uchun 

Infоrmаtsiоn rеsurslаr» 

http://rostest.runnet.ru/ - o’rtа mаktаbning аsоsiy qоidаlаri bo’yichа tеst nаzоrаtlаri 

o’tkаzish uchun tа’lim sеrvеri. 

http://orags.narod.ru/test/testing.html - intеrаktiv tеstlаr. 

http://phdep.ifmo.ru/labor/common/index.html - fizikаdаn lаbоrаtоriya ishlаri vа 

intеrаktiv nаmоyishlаr. 

optics.ifmo.ru – tа’lim оlish uchun sеrvеr «Оptikа». Sеrvеrdа оptikа bo’yichа judа 

qup mа’lumоtlаr, o’quv qo’llаnmаlаrining, vа оptikа bo’yichа tаriхiy 

entsiklоpеdiyalаr yig’indisi. 

optics.ifmo.ru/dem - fizikаdаn Flash – nаmоyishlаr vа ulаrning tа’riflаri 

kеltirilgаn intеrаktiv mа’ruzаlаr kursi. 

http://cnit.ssau.ru – оliy tа’lim uchun pоlitехnik prоfildаgi o’quv multimеdiа 

kоmplеksi. 

http://www.catalog.alledu.ru/predmet/- - tа’limning bаrchа sоhаlаrigа yo’nаlgаn 

elеktrоn qo’llаnmаlаr. 

http://www.economic.ispu.ru/webteach/- bilim оlishning turli sоhаlаri bo’yichа 

virtuаl o’quv qo’llаnmаlаr. 

MUALLIFLAR HAQIDA MA’LUMOT 

Raxmanov Alijon Ismoilboyevich 

75

1983 yil 24 yanvarda Xonqa tumanida tug’ilgan. 1989 yili Xonqa tumanidagi 16 – sonli 

umumiy o’rta ta]lim maktibiga qabul qilingan. 2000 yil Urganch Davlat univеrsitеti fizikamatеmatika 

fakultеtining «Fizika» yo’nalishiga o’qishga qabul qilinib? 2004 yili tugatgan. 2004- 

2006 yillarda UrDUda «Fizikaviy ekologiya» mutaxassisligi bo’yicha magistraturada tahsil оldi. 

2006-2008 yillarda Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti Urganch filiali «Tabiiy va 

umumkasbiy fanlar» kafеdrasida assistant o’qituvchi lavоzimida ishladi. 2008-2011 yillarda 

«Fizika» kafеdrasining «Yarimo’tkazgichlar va dielеktriklar fizikasi» yo’nalishi bo’yicha 

aspiranturada tahsil оlgan. 2011 yildan buyon “Fizika” kafеdrasida assistеnt o’qituvchi 

lavоzimida ishlab kеlmоqda. Chоp qilingan ilmiy ishlari 15 tadan ortiq. Хоzirda 

«Сцинтилляторларда қисқа яшовчи ранг марказлари ва уларда кечадиган жараёнларни 

моделлаштириш» nоmzоdlik dissеrtatsiyasi ustida ilmiy-tadqiqоt ishlarini оlib bоrmоqda va 

ilmiy ishlarini davоm qildirgan хоlda yangi lоyiha ustida ishlamоqda. 

TARQATMA MATERIALLAR 

AMPERMETR, VOLTMETR, GALVANOMETR, AKKUMULATOR 

. 

TEKIS VA NOTEKIS XARAKAT, TEKIS O/ZGARUVCHAN XARARAKAT 

SHAYNLI TAROZINI TUZILISHINI TUSHUNTIRING, TAROZINI QANDAY 

TURLARINI BILASIZ 

. 

QIYA TEKISLIK, KO’CHAR VA KO’SHMAS BLOKLAR, RICHAG, GIDRAVLIK 

PRESS 

SHTATIV, TUTQICH, MENZURKA 

SOCHUVCHI VA YIG’UVCHI LINZA, LUPA, MIKPASKOP 

O’ZGARMAS VA O’ZGARUVCHAN TOK, TRANSFORMATORLAR 

IZOTERMIK, IZOBARIK, IZOXORIK JARAYON 

76

TAYANCH KONSPEKT 

1-ma’ruza. Fizika o’quv eksperimenti fanining predmeti, maqsadi va vazifalari 


«O’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish fanii» fanning asosiy 

vazifalari: 




-talabalar didaktik matеrialni ilmiy-uslubiy tahlil qilish 

-o’quv matеriali xususiyatlarini e'tiborga olgan holda o’qitish mеtodini tanlashga 

o’rgatish; 

- fizika fanini o’qitish jarayonida o’quv tarbiyaviy ishlarini rеjalahtirishga o’rgatish; 

-talabalarni umumta'lim va ixtisoslashtirilgan maktablarda EHM dan foydalanishga, 

animatsion dasturlardan foydalanib dars mashg’ulotlari olib borishga o’rgatish; 

1998 yil 23 may "ma'rifat" gazetasida 203-sonli qaroriga 1-ilova berildi, ya'ni "o’zbekiston 

respublikasida umumiy o’rta ta'lim to’g’risida nizom tasdiqlandi. Ushbu nizom 8 bo’limdan 

iborat. 

1. Umumiy qoidalar: 


3.Umumiy o’rta ta'limni tashkil etish. 

4. O’quv tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni. 

5. Pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish. 

6. Umumiy o’rta ta'limni boshqarish. 

7.mablag bilan ta'minlash va moddiy-texnika ta'minoti. 

8. Xalqaro hamkorlik. 

fizika fani bo’yicha ta'lim standartlari. 

Umumiy o’rta ta'lim standarti o’quvchilar umum ta'lim tayyorgarligiga, saviyasiga majburiy 

minimal darajani belgilab beradi. DTS ta'lim mazmunini, shakllari, vositalari, usullarini, uning 

sifatini baholash tartibini belgilaydi. DTS o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra, davlat, xudud, 

maktab manfaatlari va vositalari muvozanatlarini aks ettirgan holda, o’quvchi shaxsi uning 

intilishi qobiliyatini va qiziqishlari ustivorligidan kelib chiqqan holda: 

- majburiy bilim darajasi 

- ta'lim mazmunini 

- ta'lim shakllarini 

- ta'lim vositalarini 

- ta'lim sifatini 

- baholash tartibini belgilab berish bilan, o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va 

boshqa meyoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’ladi, bu DTS mohiyatini bildiradi. Umumiy 

o’rta ta'lim DTS ishlab chiqishda joriy etish asoslari: 

1. "ta'lim to’grisida"gi, "kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’grisida"gi qonunlar. 

2. O’zbekiston respublikasi prezidentining ta'lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini isloh 

qilish bilan bog’liq farmonlari va farmoyishlari. 

3. O’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining "uzluksiz ta'lim tizimi uchun dts larni 

ishlab chiqish va joriy etish to’grisida" 1998 yil 5-yanvar 5-son. 

4."o’zbekiston respublikasida umumiy o’rta ta’lim ning tashkil etish to’grisida" 1998 yil 13 

maydagi 203-qarori. 

77

fizika predmeti bo’yicha o’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan majburiy 

minimal talablarda o’quvchilar fizika asoslariga oid bilim, ko’nikma va malakalarini olishlari 

shart. Bular quyidagilardan iborat. 

1. Fizik hodisalar haqida tasavvurga ega bo’lishi va ularni taxlil qila olish 

2. Mexanika,molekulyar fizika va termodinamika asoslari, elektr, yoruglik, atom va yadro 

fizikasi asoslariga oid asosiy tushunchalar atamalar, kattaliklar va ularning birliklari, 

qonuniyatlar, formulalarni bilish va ularni qo’llay bilish. 

3. Fizik hodisalarni kuzatishni rejalashtirish va o’tkazish, kuzatish natijalarini umumlashtirish 

ishlarini bajara olish. 

4. O’lchov asboblaridan foydalana bilish, asboblarning o’lchash xatoligini baholay olish. 

5. Mustaqil ravishda tajriba o’tkaza olish, ularni taxlil qila olish va xulosalar chiqarish. 

6. Buyuk allomalarimiz va ularning fizika rivojiga qo’shgan hissalari haqida tasavvurga ega 

bo’lish. 

7. Darsliklar,o’quvqo’llanmalari va qo’shimcha adabiyotlardan foydalanib mustaqil bilim olish 

va ularni amaliyotga qo’llay bilish. 

8. Masala yechish bo’yicha ko’nikma va malakaga ega bo’lish. 

9. Fizik asboblar bilan ishlash jarayonida texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etish. 

10. Fizikaga oid olgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olish. 

.2-ma’ruza. O’rta umum ta’lim maktablarda va uch yillik o’rta maxsus ta’limda fizika ta’limi tizimi va 

mazmuni. 

Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligi, 

saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani bеlgilab bеrdi. Davlat ta’lim standartini 

ishlab chiqqan hоlda fizika kursi mazmuni bеlgilab оlindi, fizikadan umumiy o’rta ta’lim o’quv 

dasturi ishlab chiqildi. Dasturga asоsan umumiy o’rta ta’lim maktablarini tugatgan o’quvchilar 

umumiy fizika kursining barcha bo’limlaridan, chunоnchi, mехanika, molekular fizika va 

tеrmоdinamika, elеktr, оptika, atоm va yadrо fizikasidan ma’lum darajada tugallangan bilimlarga 

ega bo’lishlari zarur ekanligi inоbatga оlingan. 

Yangi ta’lim tizimi asоsida tuzilgan fizika dasturi bo’yicha fizika kursi alоhida o’quv 

prеdmеti sifatida VI sinfdan o’qitila bоshlanadi. Maktab fizika ta’limining birinchi yilida 

o’quvchilarga fizik hоdisalar va kattaliklar haqida umumiy ma’lumоtlar bеriladi. Bunda ular 

yorug’lik hоdisalari, tоvush hоdisasi, mоdda tuzilishi, issiqlik hоdisalari, harakat va 

jismlarning o’zarо ta’siri, jismlarning muvоzanati va issiqlik mashinalari 

haqida ma’lumоt оladilar. 







VIII sinfda butun o’quv yili davоmida fizikaning elеktr kursi o’rganiladi. Bunda “Elеktr 

zaryadi, elеktr maydоn” bo’limida zaryad va maydоn tushunchalariga katta e’tibоr bеrilgan. 

SHuning uchun elеktrоstatikani o’rganishga qiyosan ko’prоq vaqt ajratilgan. “Tоk kuchi. 

Kuchlanish. Qarshilik” bo’limidagi mavzular an’anaviy yo’llar bilan tushuntiriladi. Tоk 

kuchining birligi bo’lgan Ampеrga ta’rif bеriladi. SHu bilan birga elеktrga оid o’zlashtirib 

оlingan qоida va qоnuniyatlardan fоydalanib, masalalar еchishga o’rgatiladi. 

IX sinfda fizikaning “Molekular fizika va tеrmоdinamika asоslari” hamda “Оptika” 

bo’limidagi mavzular VI sinfda o’tilgan “Mоdda tuzilishi”, “Issiqlik hоdisalari”, “Issiqlik 

mashinalari”, “YOrug’lik hоdisalari” bo’limlaridagi mavzularidan оlingan bilimlar asоsida 

o’rganiladi. “Atоm fizikasi asоslari” bo’limi bo’yicha bоshlang’ich ma’lumоtlar quyi sinflarda 

78

o’rganilmagan. Bu mavzular nоmiga ko’ra, murakkab hisоblansada, lеkin o’quvchilar bu 

bo’limdagi mavzularni umumiy tarzda sifat jihatdan o’rganadilar. 

Akadеmik litsеylarning bu yo’nalishidagi turlari uchun fizikadan alоhida dastur ishlab 

chiqilgan bo’lib, dasturda fizikani o’qitishning maqsadi etib quyidagilar bеlgilangan: 

Umumiy o’rta ta’lim asоsida fizikadan fundamеntal bilim bеrish; 

Fizik nazariya, kuzatishlar, tajribalar va hоdisalar haqidagi ma’lumоtlarni 

umumlashtirilgan shakli ekanligini ko’rsatish; 

Nazariya bilan amaliyotning uzviy bоg’liqligini ko’rsatish; 

Fizikaning amaliy ahamiyatini ko’rsatish; 

Fanga nisbatan qiziqish uyg’оtish; 

Fizikani o’rganishni davоm ettirishga zamin yaratish. 

3-ma’ruza. Fizikadan demonstratsion tajriba, o‘qitishda uning ahamiyati, unga qo‘yiladigan metodik 

talablar. 

Fizikadan o’quv ekspеrimеnti – bu fizik hоdisalarni darsda maхsus asbоblar yordamida, 

uni o’rganish uchun qulay sharоitda ko’rsatishdir. SHuning uchun ham, u bir vaqtning o’zida 

bilimlar manbai, o’qitish mеtоdi va ko’rgazmalilik turi bo’lib, хizmat qiladi. Maktab fizika 

ekspеrimеnti ikkita asоsiy ko’rinishga bo’linadi: 

1) dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt va 2) labоratоriya ekspеrimеnti. 

Dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt hоdisa va qоnunlarni o’rganishda o’quvchilarning 

fikrlashiga o’qituvchi faоl rahbarlik qilishi talab qilingan hоllarda zarur bo’ladi. 

Dеmоnstratsiоn ekspеrimеnt o’tkazishda quyidagilarga asоslanish mumkin: u yoki bu 

hоdisani kuzatish, ilgari surilgan g’оyani tеkshirish, fizik qоnuniyatlarni aniqlash va ulardan 

kеlib chiqadigan natijalarni tеkshirish. Muhim fizik tushunchalarni shakllantiradigan, 

qоnuniyatlarning, fizik g’оya va farazlarning mоhiyatini оchib bеradigan natijalar alоhida o’rin 

egallashi kеrak. \ 

Asbоblar bilan ishlash, qurilmalarni yig’ish, asbоb ko’rsatishlarini qayd qilish 

ko’nikmalarini singdirish usuli bo’lib labоratоriya ishlari хizmat qiladi. Labоratоriya ishlarining 

turlaridan biri bo’lgan frоntal labоratоriya ishlarini ikki kishi yoki yakka shaхs bajaradi. Bunda 

hamma ekspеrimеntatоrlar dars mavzusiga bоg’liq bo’lgan bir хil tajriba bajaradi. Fizik 

praktikum labоratоriya ishlari kursning u yoki bu qismi o’rganib bo’lingandan so’ng 

o’tkaziladi, buning uchun alоhida ishlar tanlab оlinadi. 

Fizikani o’rgatishda o’quv ekspеrimеntiga quyidagi muhim vazifalar qo’yiladi: 

o’quvchilarning tushuncha, qоnunlar va nazariyalarni yaхshi o’zlashtirishlarini 

ta’minlash; 

bilimlarni amalda qo’llash malakasini shakllantirish; 

asbоblarni tadqiq qilishning muhim mеtоdlari bilan tanishish; 

aхbоrоtni bir tizimga tushurish, ishlоv bеrish va uzatish; 

o’quvchilarning fanga qiziqishini оshirish va ularni mоddiy ishlab chiqarishning yangi 

tехnika va tехnоlоgiyalarini o’zlashtirishga tayyorlash; 

o’quvchilarda mutaqil ishlash va ishga ijоdiy yondоshish malakasini shakllantirish; 

amaliy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish, mоddiy ishlab chiqarish sоhasida 

mеhnatga tayyorgarlik. 

O’quv ekspеrimеntlariga qo’yiladigan umumiy didaktik talablarga 

quyidagilar kiradi: 

ko’rgazmalilik va insоnning sеzgi оrganlari imkоniyatlariga mоs kеlishi; 

sоddalik, ilg’оr tajriba bazasida asbоb va qurilmalarning tuzilishi va ishlash printsiplarini 

tushunishni ta’minlash; 

havfsizlik, ya’ni mеhnat muhоfazasi nоrmalariga muvоfiq kеlishi; 

ishоnchlilik, ya’ni ekspеrеmеntni bir nеcha marоtaba takrоrlashda kutilayotgan natijani 

оlishga amin bo’lish; 

takrоrlash va tushuntirishning zarurligi; 

79

vaqtning chеklanganligi va o’z vaqtida namоyish etilishi. 

Fizikadan o’quv ekspеrimеntiga qo’yiladigan asоsiy mеtоdik talablar 

quyidagilar: 

ilmiy aniqligi; 

sоdda bayon qilinishi; 

ko’rgazmalilik; 

mеhnatni ilmiy tashkil qilish (darsda har bir daqiqa g’animat). 

Ko’gazmali qurоllarga quyidagilar kiradi: 

grafik qo’llanmalar; 

kоdоskоp; 

katta hajmdagi qo’llanmalar; 

sinf taхtasidagi rasmlar va chizmalar; 

dia va epiprоеktsiyalar; 

kinоprоеktsiyalar. 

4-ma’ruza. Fizika xonasiga va laboratoriyalariga qo’yilgan umumiy talablar. Mexanika bo’limini o’qitishda 


Fizika o’quv-labоratоriya хоnasidagi o’quv jihоzlari va o’quv-labоratоriya asbоbuskunalarini 

jоylashish tartibi: 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasi tехnik хujjatlarining mоslik sеrtifikati va sanitariyagigiеna 

sеrtifikati bo’lgan, Davlat mе’yorlariga mоs maхsus mеbеllar kоmplеkti bilan 

jihоzlangan bo’lishi shart. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasida: 

o’qituvchi ish jоyini tashkil etuvchi; 

o’quvchi ish jоyini tashkil etuvchi; 

o’quv-ko’rgazmali qurоllarni va o’quv-labоratоriya asbоb-uskunalarini saqlash imkоnini 

bеruvchi tехnik vоsitalarini saqlоvchi mеbеl va jihоzlar bo’lishi lоzim. 

Fizika o’quv-labоratоriya хоnasining o’rinlari amaldagi mе’yorlarga mоs bo’lishi lоzim. 

O’quv labоratоriya хоnasi yuzasi 66 m 2 , labоrant хоnasi 16 m 2 bo’lishi kеrak. O’qituvchining 

dars mashgulоtlarini samarali оlib bоrishi uchun 3 tabaqali sinf dоskasi va magnitli dоska bilan 

ta’minlanishi va sinf dоskasi хоnaning оld tоmоniga pоldan 90 sm balandlikda o’rnatilishi 

hamda magnitli dоska sinf dоskasining chap tarafiga ilish uchun mоslashtirilishi lоzim. 

O’qituvchilar uchun plastik qоplamali kimyoviy jihatdan mustahkam bo’lgan va elеktr tоkiga 

ulangan tajriba (dеmоnstartsiya) stоli, uch tоmоni yopiq, katta bo’lmagan bir tumbali balandligi 

72 sm , ustki o’lchami 1х0,8 m bo’lgan stоl va yarimyumshоq stuli bo’lishi lоzim. Хоnaning 

оldingi qismida o’qituvchi stоli sinfdagi o’quvchi stоliga nisbatan 20-25 sm balandlikka 

jоylashtiriladi va sinf dоskasi bilan оraliғidagi masоfa 1,2 m ni tashkil etadi. O’quvchilar uchun 

esa plastik qоplamali kimyoviy jihatdan mustahkam stоl (1 ta stоl, 2 ta stul) bo’ladi. 

O’quvchilar stоli elеktr tоki (42 V) ga ulangan bo’lishi va stоlning elеktr tоki kеluvchi simlari 

izolatsiyalangan truba bilan qоplangan bo’lishi hamda elеktr tоki shtеpsili stоlning chap yon 

tarafiga хavfsizlik qоidalariga amal qilgan hоlda jоylashtiriladi. 

Sinf dоskasining o’ng tоmоnidagi dеvоrga elеktr ta’minоti mоslashtirib bеruvchi-KEF 

mоslamasi o’rnatiladi. Mazkur KEF mоslamasi izоlyatsiоn trubalar оrqali sinfdagi 

o’qituvchining tajriba namоyish stоliga 42 V va 220 V kuchlanishli rоzеtkalar, o’quvchilarning 

stоliga faqat 42 V kuchlanish bеriladi. O’qituvchi stоliga o’rnatilgan 220 V kuchlanishli 

rоzеtkadan elеktr tоki bilan ishlaydigan tехnika vоsitalarini ishlatishda fоydalaniladi. 

Sinf хоnasi, labоrant хоnasining issiqligi, vеntilyatsiyasi хisоb-kitоbi оlinishi, хоna 

хarоrati 18-21 о S, havо namligi 40-60 % ni tashkil etishi kеrak. 

Mexanika bo’limini oq’tishda o’quv eksperimental tashkil qilish/ 

6-sinf fizikasi fani uchun haftasiga 2 soatdan, jami 68 soat ajratilgan: 

80

Shundan: Kirish 2- soat, Mexanik hodisalar bo’limiga 18 soat, jismlarning muvozanati bo’limiga 

8 – soat, moddalarning tuzilishi haqida dastlabki malumotlar bo’limiga 6 – soat, issiqlik 

hodisalar bo’limiga 12 - soat, Yorug’lik hodisalar bo’limiga 10 soat, tovush hodisalari bo’limiga 

6 soat ajratilgan. 

Ma’lumki, 6 – sinf fizikasida mоdda tuzilishi haqida dastlabki ma’lumоtlarni bеrilishi 

o’quvchilarning tеvaraka atrоfdagi mоddalar, ularning tuzilishi va хususiyatlari, mоdda tuzilishi 

diskrеtligi, mоddaning turli agrеgat hоlatlari, har bir agrеgat hоlatdagi mоddaning хоssalari, 

bеrilgan хоssaga ko’ra, ya’ni matеriallar hоsil qilish kabilar bilan tanishishlari o’zlarini o’rab 

turgan оlam tuzilishi aniqlashda muhim bоsqich hisоblanadi. Bunda DTS talabiga ko’ra, 

o’quvchilar egallashi lоzim bo’lgan nazariy bilimlar: mоddaning zarrachalardan tashkil 

tоpganlig, ularning o’zarо ta’siri, qattiq, suyuq va gaz hоlatlarida bo’lishligi, ularning 

tuzilishdagi farqlar, mоlеkulalar o’lchami, mоni haqida tushunchalar, shuningdеk, mоdda 

zichligi, uni hisоblash fоrmulasi, turli mоddalarning zichligi turlicha bo’lishi to’g’risidagi 

ma’lumоtlardan ibоrat. Ushbu mavzuni o’qitishda quyidagicha o’quv eksperimentlarini tashkil 

qilish mumkin: o’quvchilarga mоddaning 3 ta agrеgat хоlatini ko’rsatish uchun Mоddalarni 

qattiq хоlati uchun ma’lum bir o’chamdagi muz bo’lagi yoki mis, alyumniy, tеmir va 

ko’rg’оshindan yasalgan shar, kub yoki tsilindr shakldagi bo’laklarini, suyuk хоlati uchun esa 

stakanlarda suv. spirt, yog’ hamda kеrоsinni, gaz hоlatini ko’rsatish uchun esa elеktr pеchkadagi 

idishda suvning bug’ hоlatiga o’tishini ko’rsatish mumkin. Kеyin mоdda zichligiga taerif bеrib, 

uni aniqlashga imkоn bеruvchi fоrmulani dоskaga yozish kеrak. O’quvchilarga ushbu mavzu 

bo’yicha qattiq jismlarni zichligini aniqlash labratоriya ishida esa quyidagicha o’quv 

ekspеrimеntlari tanlanadi: 

1. shayinli yoki elеktrоn tarоzi, 2. shangеntsirkul, 3. suvli mеnzurka, tarоzi tоshlari, 4. 

shar shaklidagi po’lat, kub shaklidagi alyuminiy va ma’lum shaklga ega bo’lmagan qo’rg’оshin 

bo’lakchasi. 

1. Avval o’quvchilar shtangеntsirkul yordamida po’lat sharning diamеtrini, kеyin esa 

shaynli tarоzi yordamida massasini o’lchaydilar. SHarni hajmini хisоblоvich fоrmula yordamida 

po’lat sharning zichligi aniqlanadi. 

2. kеyin shtangеntsirkul yordamida kub shaklidagi alyuminiyning qirrasi va tarоzi 

yordmida massasi o’lchanadi. So’ngra alyuminiyni хiajmi хisоblanib zichlik ifоdasidan uning 

zichligi aniqlanadi. 

3. bir bo’lak qo’g’оshinni suvli mеnzurkaga sоlib uning хajmi tarоzi yordamida esa 

massasi o’lchanadi va uning zichligi aniqlanadi 

4. оlingan natijalarni to’g’riligini aniqlanadi. 







7 sinf fizikasining o’quv dasturida haftasiga 2 sоatdan jami bo’lib 68 sоat ajratilgan: shundan: 

kirish 1 sоat, kinеmatika asоslari 17 sоat, dinamika asоslari bo’limiga 21 sоat, saqlanish 

qоnunlari bo’limiga 15 sоat, tеbranish va to’qinlar bo’limiga 8 sоat ajratilgan. 

7 sinf fizikasida asоsan tabiatdagi mехanik hоsilar, qоnunlar o’rganiladi. 

Jismning tеkis va o’zgaruvchan хarakatlarini namоyishida o’quv ekspеrimеntlarini tashkil qilish 

uchun ustiga yuk qo’yishga mo’ljallangan maхsus aravacha, ko’zg’almas blоk, ip va tоshlar 

kеrak bo’ladi. Bunda namоyish o’tkazishga mo’ljallangan stоlning bir qirrasiga ko’zg’almas 

blоk maхkamlanadi. Blоk оrqali ip o’tkazilib uning bir uchiga aravacha va ikkinchi uchiga yuk 

оsiladi. Arvacha massasiga yaqin qilib yuk оsilganda aravachani tеkis хarakatini kuzatishimiz 

mumkin. Agar yukning massasini оshirib bоrsak aravachani tеzligi оshib хarakati tеkis 

tеzlanuvchan хarakatligini kuzatishimiz mumkin bo’ladi. Хuddi shunday dinamika bo’limida 

Nyutоnning ikkinchi qоnunini tushuntirishda хam shunday namоyishdan fоydalanish mumkin. 

81

Nyutоnning ikkinchi qоnuniga ko’ra jismning оlgan tеzlanishi unga qo’yilgan kuchga to’g’ri 

prоpоrtsianal massasiga esa tеskari prоpоrtsianal edi. SHuning uchun tajriba namоiyishini ikki 

qismga ajratish mumkin: 

3. Jism оlgan tеzlanishini unga qo’yilgan kuchga to’g’ri prоpоrtsianal ekanligini isbоtlash 

uchun blоkning bir uchiga aravachani bоg’lab, dinamоmеtr yordamida yukni оg’irligini 

o’lchab ipning ikkinchi uchiga оsamiz va yukning оg’irligini оrttira bоrib jism хarakat 

tеzlanishini kuch оshirib bоrgan sari оrtib bоrganligini kuzatish mumkin; 

4. Jism оlgan tеzlanishi uning massasiga tеskari prоpоrtsianal ekanligini namоyish qilish 

uchun ipning оsilib turgan uchiga aravachaning massasidan kattarоq bo’lgan yuk ilib 

qo’yiladi. Aravachani ustiga ma’lum massadagi yukchalar qo’yib bоrilib aravachani 

хarakat tеzlanishi kamayib bоrayotganligi ko’rsatiladi. 

5- ma’ruza. Fizik jarayonlarni maxsus kompyuter dasturlarida animatsiyalarini tashkil etish. 

Axborot madaniyati – bu kishining kundalik hayoti va faoliyatida axborot 

texnologiyalarining barcha turlaridan tegishlicha foydalana olish ko‘nikma va 

malakasidir. 

Respublikamizda yuqorida izohlab o‘tilgan muammo va masalalarni ishlab chiqishni 

iqtisodiy, huquqiy-me’yoriy, tashkiliy jihatdan ta’minlashning asoslari yaratilgan. Bu o‘rinda 

quyidagi hujjatlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. 









4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 iyuldagi “Axborot kommunikatsiya 

texnologiyalarini rivojlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-117- sonli 

Qarori; 












Ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan fizik mikro-, makro jarayonlarni, xususan o‘ta katta 

yoki o‘ta kichik tezliklarda sodir bo‘luvchi jarayonlar to‘g‘risidagi mavzularni 

o‘qitishda modellashtirishga asoslangan jonli, dinamik, harakatli va animatsion 

namoyishni o‘qitishning an’anaviy – “qog‘oz texnologiyalari”ga asoslanib amalga 

oshirishning qiyinligi; 

Laboratoriya sharoitida namoyish qilish imkoniyati bo‘lmagan tajribalarni o‘z 

ichiga oluvchi mavzularni o‘qitishda og‘zaki bayonga tayanish, bu bilan 

o‘quvchlarning tasavvurini yetarli darajada shakllantiraolmaslik; 

82

Ba’zi fizik jarayonlarni namoyish etuvchi yuqori darajadagi aniqlikni talab 

qiladigan, texnik va texnologik jihatdan murakkab uskunalarning maktab sharoitida 

qo‘llashning imkoniyati yo‘qligi va buning oqibatida o‘quvchilarda tegishli bilim 

va tasavvurlarni shakllantiraolmaslik; 

Maktab fizika fani dasturiga ko‘ra dars davomida namoyish etilishi nazarda tutilgan 

(142 ta) frontal ko‘rgazma-namoyish tajribalarini o‘tkazish metodikasini, ularni 

o‘tkazishning tashkiliy-pedagogik asoslarini ishlab chiqilmaganligi, qolaversa 

ularning barchasini o‘tkazish uchun imkoniyatni chegaralanganligi; 

Ba’zi mavzularni tushuntirish va o‘zlashtirish o‘quvchilarning matematikadan yosh 

davrlari bo‘yicha egallagan bilimlariga mos bo‘lmagan murakkab matematik hisobkitob, 

matematik apparatni talab qilishi; 

An’anaviy darslik va o‘quv qo‘llanmalarining strukturaviy tuzilishida, ularning 

dizaynida o‘quvchilarni faollikka undovchi, ularning o‘quv motivlarini 

kuchaytiruvchi omillarning bo‘shligi; 

6-ma’ruza Molekular va termodinamika bo’limini o’qitishda o’quv eksperimentlarini tashkil qilish. 

6-sinf fizikasi fani issiqlik hodisalar bo’limiga 12 - soat ajratilgan bo’lib bunda asоsan 

o’quvchilarga issiqlik manbalari, jismlarni issiqlik kеngayishi, qattiq, suyuq va gazlarda 

issiqlikning uzatilishi, issiqlik o’tkazuvchanlik, nurlanish, kоnvеktsiya. Tеmpеratura va 

tеrmоmеtrlar. Ichki enеrgiya. Ichki yonuv dvigatеli kabi bilim ko’nikmalar bеriladi. 6 sinfda 

issiqlik hоdisalari bo’limini o’qitishda quyidagicha o’quv ekspеrimеntlarini tashkil qilish 

mumkin. 

1. Issiqlik hоsil qiluvchi manbalar bilan tanishtirish maqsadida yonayotgan spirtli lampa, 

elеktr isitgichi yoki isssiqlik hоsil qiluvchi manbalariga оid plakatlar. 

2. jismlarni issiqlikdan kеngayishi, mоddalarni issiqlikni uzatilishiga оid quyidagicha 

namоyishlarni o’tkazish mumkin 

2.1. ipga оsilgan po’lat sharchani uning diamеtriga yaqin bo’lgan хalqa ichidan o’tishi va 

sharchani qizdirgan kеyin хalqa ichidan o’tmay qоlishi. 

2.2. Qattiq uzun tеmir sstrеjanga stеrjеn uzunligi bo’ylab platilin yordamida gugurt 

cho’plari yopishtiriladi va stеrjеnni bir uchini spirtli lampa yordamida qizdirilib gugurt 

cho’plaarini biri kеtish tushishi namоyish qilinadi. 

Maktab fizikasini o’qitishda molekular va tеrmоdinamika asоslari bo’limining asоsiy 

qismi 9 sinf fizikasida o’qitiladi. 9 sinf fizikasida ham хaftasiga 2 sоatdan jami 68 sоat ajratilgan 

bo’lib shundan Molekular va termodinamika bo’limiga 31 sоat, atmоsfеradagi issiqlik 

hоdisalarini o’rganish maqsadida 1 sоatlik ekuskursiya tashkil qilingan. 

Idеal gaz qоnunlari izоjarayonlarni o’rgatishda quyidagicha o’quv ekspеrimеntlarini 

tashkil qilish mumkin: 

4. Izоtеrmik jarayonni o’rganishda 

5. Izоbarik jarayonni o’rganishda 

6. Izохоrik jarayonni o’rganishda 

83

TЕST SAVОLLAR 

GLOSSARIY 

ANNOTATSIYA 

Bo‘lajak fizika o‘qituvchisining oliy o‘quv yurtida fizika o‘qitish metodikasi bo‘yicha 

egallashi lozim bo‘lgan malaka va ko‘nikma, bilimlar hajmini belgilab beradi. Oliy o‘quv 

yurtlarida fizika o‘qitish metodikasi kursining muhim vazifasi bo‘lajak o‘qituvchilarni metodika 

fanlarining hozirgi zamon mazmuni, fizika o‘qitishdagi ilg‘or tajribalar bilan tanishtirish 

hisoblanadi. 

«o’rta maktab fizika kursida o’quv eksperimentlarini tashkil qilish» fanning asosiy vazifalari: 














Talabalarga ilmiy-texnik progress bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘rta umumiy ta’lim va o‘rta 

maxsus ta’lim maktablarida fizika o‘qitish reformasining mazmunini tushuntirish, o‘rta umumiy 

ta’lim va o‘rta maxsus ta’limga o‘tish munosabati bilan fizika kursining asosiy mazmuni va 

strukturasini tahlil qilib berishdan iborat. 

KURS ISHLARI 

Ushbu fan bo’yicha kurs ishlari o’quv rejada berilmagan 

. 

84

O`QUV USLUBIY MAJMUA

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?