Aflevering / Issue 2 - Caert-Thresoor

Vanaf de veertiende tot het eind
van de negentiende eeuw werd in
Nederland buskruit gefabriceerd.
Vele ongelukken en rampen met
buskruit hebben in die periode
van ruim vijf eeuwen plaatsgehad,
zoals in Leiden in 1807 toen een
schip geladen met dit explosief
midden in de stad ontplofte. Van
de aangerichte schade werd
destijds een kaart gepubliceerd.
Onderzocht is welke andere grote
buskruitrampen in Nederland
hebben plaatsgevonden en of
daar eveneens rampenkaarten
van zijn gemaakt.
Kaarten en kruit
Henk Reitsma
Rampenkaarten van
buskruitontploffingen in Nederland
Op 12 januari 1807 ontplofte in het centrum
van Leiden een schip, geladen met
ruim 18.000 kg. buskruit. De gevolgen
waren verschrikkelijk. Een gedeelte van
de stad verdween van de aardbodem, terwijl
minstens 154 mensen werden gedood
en ca. 2.000 personen gewond raakten. 1
Het stadsbestuur wilde de aangerichte
schade in kaart brengen maar de destijds
meest recente beschikbare stadskaart met
voldoende detail van Leiden was de zogenaamde
'Grote Hagen' uit 1670. Daarvan
waren de koperplaten nog beschikbaar
en van deze kaart werd een aantal exemplaren
herdrukt, waarop vervolgens de
aangerichte schade met verschillende
kleuren werd aangegeven. 2 Bovendien
werd enige tijd later een gedrukte kaart
van Van Campen gepubliceerd, waarop
de ingestorte en afgebroken huizen waren
afgebeeld.' Deze kaart behoort daarmee
tot één van de vroegste thematische kaarten
uit Nederland. Omdat er in Nederland
vaker ontploffingen en ongelukken met
buskruit hebben plaatsgevonden, is voor
dit artikel onderzocht of er meer van dergelijke
rampenkaarten, met de afbeelding
van de gevolgen van grote buskruitexplosies,
bestaan.
Dr. H.J. Reitsma (1945)
studeerde scheikunde aan de
Universiteit van Amsterdam en
promoveerde aldaar in 1975 op
aen scheikundig onderwerp.
Daarna werkte hij gedurende
29 jaar bij TNO, voornamelijk op
het gebied van de ballistiek.
Na zijn VUT in 2004 besteedt hij zijn tijd o.a. aan
historische kartografie.
Buskruit
Buskruit, dat in Nederland gemaakt werd
vanaf ca. 1350, is tot ver in de tweede
helft van de negentiende eeuw het enige
explosieve mengsel geweest waarover
men kon beschikken. Buskruit komt
gemakkelijk tot ontbranding door een
vonk en geeft bij grote hoeveelheden
aanleiding tot zware ontploffingen. In de
buskruitfabrieken vonden vele ongelukken
plaats, maar omdat deze fabrieken
vanaf de zeventiende eeuw bijna altijd
ver buiten de stad stonden waren de
Tabel: Buskruitrampen in Nederland
Jaar en Locatie Object/oorzaak Hoeveelheid
ontploft buskruit
1646Bredevoort
Buskruitmagazijn
in kasteeltoren
320 vaten
(16000 kg)
schadelijke effecten van deze ongelukken
in de stad meestal beperkt of nihil.
Anders was het met de opslagmagazijnen
met meestal grote hoeveelheden buskruit,
die soms bij een kasteel of in/nabij
de vestingwallen lagen of zelfs daarbinnen.
Bij een ontploffing van een dergelijke
opslagplaats werden vaak grote verwoestingen
in de betreffende stad aangericht.
De zwaarste ontploffingen die in de
noordelijke Nederlanden hebben plaatsgevonden,
staan in de volgende tabel
genoemd.
Aantal
dodelijke
slachtoffers
40+
Rampenkaart
Niet vervaardigd
1654 Delft Buskruitmagazijn 75000 kg 53+ Alleen prenten en
schilderijen van de
verwoesting
1680Heusden
Buskruitmagazijn
in kasteeltoren
1761 Maastricht Buskruitmagazijn
in vestingwal
1787 Amersfoort Buskruitopslag en
munitiewerkplaats
1807 Leiden Schip geladen met
buskruit
1831 Bergen op Zoom Buskruitopslag en
munitiewerkplaats
in vestingwal
1883 Muiden Een groot aantal
gebouwen op het
fabrieksterrein
30000 kg+ 16000
handgranaten en
stinkpotten
14+ Niet vervaardigd
17000 kg 21 Ja
2 vaten buskruit,
400 granaten en
1 bom
18230 kg 154+ Ja
ca. 70000 kg
totaal in een aantal
ontploffingen
17 Alleen een prentvan de
in brand staande
O.L.V.-kerkinkerk
26+ Ja
12 Ja
CAERT-THRESOOR 41 28STE JAARGANG 2009 - 2