CAERT-THRESOÖR

Besprekingen
De atlas der provincielanden van Groningen (1722-1736) /
Meindert Schwor Groningen : REGIO-PRojekt Uitgevers/RijksarchiefGroningen,
1996. ISBN 90-5028-079-x.
Grootschalige kaarten van delen van de provincie Groningen uit
de periode vóór de 19de eeuw zijn ons slechts mondjesmaat
overgeleverd. We hebben het eigenlijk vrijwel geheel aan de karteringsarbeid
van twee 18de-eeuwse landmeters te danken dat
er voor Groningen nog wat op kaarten geregistreerde pre-kadastrale
gegevens beschikbaar zijn. Het resultaat van dit karteringswerk
is al vele decennia openbaar raadpleegbaar, maar
men moest er wel voor naar het Groninger Rijksarchief Nu staat
ons echter een bronnenuitgave ter beschikking: de Atlas der
Provincielanden van Groningen.
In deze atlas worden 126 kaarten van complexen landerijen met
op- en aanliggende geografische elementen weergegeven. De
complexen zijn gekarteerd door Hindrik Folkers en Henricus
Teijsinga, beide landmeter van de provincie (in respectievelijk de
periode 1722-1729 en 1730-1736). Het doel van deze karteringen
was om de Staten van Stad en Lande (d.wz. van de provincie
Groningen) een beter inzicht te verschaffen in de kwantitatieve,
kwalitatieve en geografische dimensies van het bezit aan
zogenaamde provincielanden.
Met de term provincielanden werden die landerijen aangeduid
die tot 1595 in bezit waren geweest van de talrijke Groninger
kloosters. De kloostergoederen werden in genoemd jaar echter
onteigend en ter beschikking gesteld van de provincie van Stad
en Lande. De uit de verpachtingen voortvloeiende inkomsten
waren bedoeld voor het onderhoud van o.a. schoolmeesters en
predikanten en voor de ondersteuning van de armen. In het begin
van de 18de eeuw waren door allerlei oorzaken de inkomsten
uit de provincielanden behoorlijk afgenomen. Mede met
behulp van de gegevens uit de kaarten hoopte men de pachtinkomsten
weer te vergroten.
De atlas is een mooi stuk werk Dat geldt zowel voor de vorm
als voor de inhoud. Wat de vorm betreft: het boek heeft een folioformaat.
De in de atlas opgenomen kaarten zijn weliswaar
vaak tot zo'n 60% van de originelen verkleind, maar blijven toch
goed leesbaar. Het feit dat het eerste exemplaar van de atlas is
aangeboden aan HJ.L Vonhoff ter gelegenheid van zijn afscheid
als Commissaris van de Koningin in de provincie
Groningen, zal waarschijnlijk wel iets te maken hebben met de
fraaie uitvoering van dit boekwerk. De uitgeverscombinatie komt
in ieder geval lof toe voor het feit dat ze een voor de particulier
betaalbare historisch-kartografische publikatie hebben geproduceerd;
een prestatie die tegenwoordig steeds zeldzamer lijkt te
worden.
Over de inhoud het volgende. De atlas bestaat uit drie delen in
één band. Het eerste deel is een met enkele illustraties veriuchtigde
inleiding. Hierin worden de achtergronden van het ontstaan
van de kaarten beschreven. Ook op de beide kaartmakers
en de karteringen wordt nader ingegaan. Aangezien de verzameling
kaarten die in het boek wordt gepresenteerd nooit in die
samenstelling bijeengebonden is geweest, wordt ook verantwoord
hoe de verzameling is geselecteerd. De meeste van de in
de atlas opgenomen bladen blijken zich heel lang als losse kaarten
in het provinciale archief te hebben bevonden. In 1910 werd
een groot deel van de kaarten in een band samengebracht. De
nu nieuw verschenen atlas komt qua kaartinhoud in grote trekken
overeen met deze band, behoudens dat op grond van een
vijftal criteria met betrekking tot het onderwerp, het doel, het tijdstip
van vervaardiging, de kaartvervaardiger en de opdrachtgever
15 kaarten zijn toegevoegd en 11 kaarten zijn weggelaten. De inleiding
wordt afgesloten met een register van de opgenomen
kaarten, een literatuurlijst en een overzichtskaart van de provincie
Groningen waarop de ligging van de diverse op de atlaskaarten
afgebeelde perceelscomplexen globaal is aangegeven.
Voor diegenen die niet zo erg bekend zijn met de details van de
Groninger geschiedenis lijkt het me soms wel even zoeken in
deze inleiding. Er zijn in de tekst enkele onderwerpen aan te wijzen
die pas na herlezen of doorlezen duidelijk worden. Dit laat
echter onverlet dat de inleiding alle essentiële informatie over de
kaarten bevat. Het tweede deel van de atlas bestaat uit een 126-
tal meer of minder gedetailleerde beschrijvingen van de afzonderlijke
kaarten. Deze geven niet alleen informatie over de vervaardiger,
de schaal en het formaat, maar bieden vaak ook enige
geografische gegevens. Ook wordt, waar mogelijk een koppeling
gemaakt met de gegevens over het grondbezit van de voormalige
kloosters in de Historische Atlas van de provincie Groningen
door B.W Siemens (Groningen 1962). Het derde - en omvangrijkste
- deel van de atlas bevat de kaartreprodukties. Deze zijn
voortreffelijk van kwaliteit. Net als de originelen zijn vrijwel alle
reprodukties in kleur uitgevoerd.
Wim Ligtendag
Robas Facsimile-Fonds. Weesp : Robas; (Alphen aan den
Rijn : Drukkerij Vis-Offset), 1994-... Div. formaten, div.
schalen. 16 dln. (tot herfst 1996). Prijzen tussen ƒ 39,- en
ƒ 195,-.
Het is een bijzonder lofwaardig initiatief van Robas b.v. om een
flinke reeks (niet zo bekende) Nederlandse zakatlassen in facsimile
uit te geven. Tot op heden, herfst 1996 verschenen zestien
delen. Wanneer de reeks voltooid zal zijn, is op dit moment nog
niet te zeggen. De titels van de reeds uitgekomen atlasjes zijn:
1. Door Jacob van Deventer in kaart gebracht / Samengesteld
en ingeleid door Prof Dr. Ir. J.C. Visser. - Betreft (verkleiningen
van) de stadskaarten van Van Deventer uit derde kwart
16de eeuw.
2. Itinerarium Belgicum / [Frans Hogenberg]. - Keulen, 1587
[vennelding op afgebeelde titelblad).
3. Le Miroir Du Monde, ou, Epithome du Theatre dAbraham
Ortelius. - Amsterdam : bij Zacharias Heyns, 1598.
4. Den Nederlandtschen Landt-Spiegel in ryme gestelt / door
Zlacharias] H[eyns]. - [Amsterdam] inde Warmoesstraet in
de drie Deuchden : By Zacharias Heyns, 1599.
5. Theatrum Sive Hollandiae Comitatus et Urbium Nova
28
16e jaargang 1997 nr. 1