CAERT-THRESOOR

4. Moderne
Aardrijkskunde,
26 x 22 centimeter,
19 stukken gestanst
in karton,
circa 1934, Ten
Brinke Uitgevers
Maatschappij
Arnhem.
19de-eeuwse legkaarten
Volgens Linda Hannas (1972, biz. 25) maakten legkaarten
rond 1820 een derde deel uit van de totale Engelse
legpuzzelproductie en rond 1840 en I860 een vijfde.
Op het vasteland van Europa lijken alleen de grootschalige
aanpassingen van de landsgrenzen voor en na
Waterloo tot een flink aantal legkaarten te hebben geleid.
1816 is een jaartal dat veel op legkaarten voorkomt.
Ook de afsplitsing van België in 1839 leidde tot
een vergrootte productie van legkaarten in Nederland.
Rond 1850 werden er wat meer legkaarten gemaakt
door bijvoorbeeld Maaskamp en Veltens uit Amsterdam.
In het Duitse Neurenberg gebeurde dat door Fembo,
Schneider & Wiegel en Campe. In Parijs was Logerot tamelijk
productief. In zijn dozen met drie puzzels vinden
we meestal Frankrijk met de provincies netjes uitgezaagd,
maar de andere twee kaarten worden met de traditionele
Franse golflijn gezaagd, dwars door de landsgrenzen.
Sausine en Wenzel uit Wissenbourg zijn
andere Franse producenten van legkaarten. In Engeland
bleek Peacock het productiefst. Hij maakte vooral tweezijdige
legpuzzels, meestal een landkaart van Engeland
op één kant en een lijst van Engelse koningen en koninginnen
op de andere kant. Rond 1880 werden er in
Duitsland en Nederland legkaarten gezaagd uit zwaar
geperst wit karton. 'Atlas géographique' en 'Jeu de
Patience' of 'Atlas Patience' worden in de 19de eeuw gebruikelijke
namen voor wat de Nederlanders legkaarten
noemen. In Duitsland noemde men ze in de 19de eeuw
'Geografisches Geduldspiel' en in Engeland 'dissected
map'.
Legkaarten in de 20ste eeuw
Rond de eeuwwisseling waren SALA uit Berlijn en Otto
Mayer uit Ravensburg uitgevers van kwalitatief hoogstaande
spellen. Zij maakten legkaarten van karton,
waarvoor speciale stansmallen werden ontworpen die
langs landsgrenzen uitstansten. Kümmerly & Frey uit
Bern deden het goedkoper, door met een 'bordschaar'
de op karton geplakte kaart in vierkante stukken de verdelen.
Het andere alternatief was (en is nog steeds) om
een kartonnen puzzel te stansen met 'gewone'stukjes
zonder op grenzen te letten.
Nuss en Seyffardt, beiden uit Amsterdam, produceerden
al vroeg in de 20ste eeuw legkaarten van triplex. Ze deden
dit op de typisch Nederlandse manier: in een kartonnen
map, waar de puzzel gemaakt in past. Deze manier
van legpuzzels verpakken was rond 1820 ontwikkeld
door de Amsterdammer Henke.
In de jaren '20 en '30 van de vorige eeuw verkochten
'late Perry and Co' in Amsterdam veel triplex legpuzzels.
De puzzel werd met één lange ingewikkelde zaaglijn
in twee stukken verdeeld, die daarna tot stukjes
werden verzaagd. Bijzonder is dat ze voor hun legkaarten
een duidelijk herkenbare manier van zagen hadden,
die anders was dan in de legprenten (legpuzzels met
een plaatje).
Voor gebruik op school werd bij de schoolatlas van Bos,
Berends & Wolters kartonnen legkaarten in een map gemaakt
door Ten Brinke uit Arnhem. Hierin waren de
provincies langs de grenzen gestanst, maar wel met
rechte lijnen. In de map was onder de provincies de
provincienaam gedrukt. De meester had een veel groter
exemplaar als demonstratiemodel vóór de klas.
Bij de Engelse triplex Victory puzzles werden tussen
1920 en circa I960 altijd netjes de landsgrenzen gevolgd,
maar in de zeeën of in het 'buitenland' is er een
standaard zaagmethode met vele 'oogjes'.
Na de Tweede Wereldoorlog heeft bijna iedere legpuzzelproducent
wel landkaarten in zijn programma, zowel
oude als nieuwe kaarten. Ze zijn van karton en worden
met standaard stukjes gestanst.
Nog steeds worden er in het basisonderwijs kaarten van
Nederland op triplex geplakt en door de leerlingen
langs de provinciegrenzen uitgezaagd. Daarmee houdt
men een circa 250 jaar oude traditie in leven.
50
CAERT-THRESOOR
22ste jaargang 2003, nr. 2