CAERT-THRESOOR

Joost Augusteijn
De 52 stadsprofielen van Noord-Nederlandse steden
in de oblong-uitgaven van Guicciardini
In 1613 verscheen bij de Arnhemse uitgever Johannes Janssonius een merkwaardig boekje in langwerpig
of oblong-formaat met de titel Description de touts les Pays-Bas f...]. Het bevat grotendeels
dezelfde tekst als de verschillende folio-uitgaven van Lodovico Guicciardini's Descrittione di tutti i
Paesi Bassi, waarvan tussen 1567 en 1648 vele drukken verschenen. In het boekje zijn zo'n 100 platen
opgenomen, meest gezichten op steden in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, zogenaamde
stadsprofielen of zijaanzichten, die volgens het voorwoord gemaakt zijn door Pieter van
den Keere. Later verschenen nog enkele herdrukken van dit werk, waarin soms weer nieuwe profielen
zijn opgenomen. In totaal komen we op een aantal van 52 verschillende profielen van Noord-
Nederlandse steden. Bij nadere bestudering blijkt dat al deze stadsgezichten, met uitzondering van
een opnieuw gegraveerde kaart van Arnhem, kopieën zijn van andere exemplaren. In dit artikel zal
nader op dit kopiëren worden ingegaan.
Inleiding
In I613, het jaar dat de eerste Guicciardini-uitgave met
gravures van stadsprofielen verscheen, waren nog maar
weinig afbeeldingen van steden bekend. Slechts in het
stedenboek Civitates orbis terrarum van Georg Braun
en Frans Hogenberg en in de folio-uitgaven van
Guicciardini's Descrittione di tutti i Paesi Bassi f...] kwamen
stadsplattegronden en soms ook stadsprofielen
voor. Daarnaast was het in het begin van de 17de eeuw
een gewoonte geworden om land- en provinciekaarten
te voorzien van decoratieve randen waarop de belangrijkste
steden uit het gebied in profiel werden afgebeeld.
Voorbeelden hiervan zijn de kaarten van de
Zeventien Verenigde Nederlanden door Pieter van den
Keere (1607) en Willem Jansz. Blaeu (l608), van
Holland door Willem Jansz. Blaeu (l604, l608), Jodocus
Hondius (l607) en Pieter van den Keere (1610), van
Friesland door Pieter van den Keere (1610) en van
Gelderland door Johannes Janssonius en Jodocus
Hondius (circa l6l2). Sinds het verschijnen van het zesde
deel van G. Schilders Monumenta Cartographica
Neerlandica zijn deze zeldzame kaarten thans voor iedereen
toegankelijk, 1 terwijl de stadsprofielen uit de
oblong-uitgaven alle staan afgebeeld in het onlangs verschenen
werk Guicciardini Illustratus. 2
Veel origineels is op al deze kaarten niet te ontdekken.
Braun en Hogenberg gebruikten veelvuldig de stadsplattegronden
van Jacob van Deventer, de afbeeldingen
in de Guicciardini-uitgaven tonen op hun beurt grote
gelijkenis met die van Braun en Hogenberg en ook
Blaeu verrichtte weinig zelfstandig onderzoek voor zijn
profielen die op de decoratieve randen voorkomen,
J. Augusteijn (1932) is gepensioneerd wiskundeleraar. Tot zijn
grote hobby's behoort de studie naar de geschiedenis van de
kartografie. Hij publiceerde eerder over kaarten in bijbels en
over stadsplattegronden.
maar maakte gebruik van de afbeeldingen van anderen,
zoals die van Pieter Bast. Over enige tijd hoop ik in
Caert-Thresoor een artikel te publiceren waarin zal worden
nagegaan welke de basiskaarten zijn van de in de
eerste jaren van de 17de eeuw gemaakte stadsprofielen
van verschillende Noord-Nederlandse steden. In dit artikel
beperk ik mij tot de 52 profielen in de oblong-uitgaven
van Guicciardini.
De stadsprofielen die Van den Keere kopieerde
Wanneer we de verschillende stadsprofielen in de
oblong-uitgaven vergelijken met die van oudere uitgaven,
ontdekken we dat Van den Keere geen enkel origineel
werk verricht heeft. Alle afbeeldingen hebben
wel een ouder voorbeeld. Het ligt voor de hand te veronderstellen
dat Van den Keere in de eerste plaats de
verschillende profielen zou gebruiken, die hij zelf in
l607 maakte voor de randen van zowel zijn grote wandkaart
als zijn 'gewone kaart' van de Zeventien Verenigde
Nederlanden (Schilder VI, map 51). De afbeeldingen
hierop komen echter zo weinig met de werkelijkheid
overeen, dat hij hier maar van moet hebben afgezien.
Daarnaast waren fraaie stadsprofielen aanwezig in de
stedenatlas van Braun en Hogenberg, zoals die van
Brouwershaven, Gorinchem, 's-Hertogenbosch, Kampen,
Maastricht, Amersfoort, Dordrecht, Gouda, Groningen,
Harderwijk, Nijmegen en Rotterdam. Slechts de afbeeldingen
van de vijf eerstgenoemde steden werden door
Van den Keere gekopieerd, die van Amersfoort werd later
door een andere graveur gebruikt, terwijl van de
laatste zes steden betere afbeeldingen voorkomen op
de decoratieve randen van diverse kaarten. Blijkbaar
werden de profielen van Braun en Hogenberg alleen gebruikt
als geen andere exemplaren voorhanden waren.
1. Allereerst benutte Van den Keere Blaeus grote wandkaart
in zes bladen van de Zeventien Verenigde Nederlanden
uit 1608 (Schilder I, blz. 110-122), waarop pro-
22ste jaargang 2003, nr. 2
CAERT-THRESOOR
41