Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom
Merck toch hoe sterck

Het recht van de sterkste
The Morgan-family
Verzilverde dienstjaren
Explosief conflict
Stedelijke expansiedrift

Het recht van de sterkste
Militaire betrekkingen
In tijden van oorlog en bezetting heeft het
stadsbestuur rekening te houden met de wensen
van de militaire bevelhebbers. Zo eisen de
bestuurders dat burgers fysiek en financieel
bijdragen aan de bouw van de vesting.
Het militair gezag ronselt huursoldaten uit
heel Europa. In Bergen op Zoom zijn onder
andere Schotten, Engelsen, Duitsers en Zwitsers
gelegerd. Huwelijken met lokale meisjes komen
veel voor. Niet zelden blijven deze buitenlandse
soldaten na hun diensttijd in Bergen op Zoom
wonen.
Soldaten hebben het
recht drank te kopen
van ‘zoetelaars’. Dit zijn
handelaren die met de
troepen meereizen. Deze
zoetelaars dragen geen
accijns af, waardoor de
stad –zeer tegen haar zin–
inkomsten misloopt.
Merck toch hoe sterck
Het militaire gezag in Bergen op Zoom

The Morgan-family
Belangrijke militaire bevelhebbers
Thomas Morgan is militair gouverneur van Bergen
op Zoom van 1587 tot 1593. Hij leidt in 1588 de
verdediging van de stad tijdens de belegering door
Parma. Morgan keert in 1593 terug naar Engeland.
Zijn neef Charles Morgan is commandant van de
Engelse troepen tijdens de belegering van Bergen op
Zoom door Spinola in 1622. Hij keert in 1631 terug
naar de stad en wordt aangesteld als gouverneur.
Na zijn ‘pensionering’ blijft hij in de stad wonen. Hij
wordt na zijn overlijden bijgezet in de Gertrudiskerk.
De gouverneur is de
hoogste militaire
bevelhebber van het
garnizoen. Met name bij
oorlogsdreiging laat hij zich
zien in de vesting. Anders
laat hij zich vervangen door
een ‘plaatsmajoor’.
Merck toch hoe sterck
Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Verzilverde dienstjaren
Portret van generaal-majoor Van Gorkum
De stad is in 1814 bezet door de Fransen. Op
aangeven van Van Gorkum voeren de Engelsen
een nachtelijke aanval uit op het Franse garnizoen.
Helaas wordt het plan niet tot in de puntjes
uitgevoerd. Laatste restanten van diverse bataljons
uit Napoleons Grande Armée stuiten de opmars van
de Engelsen.
Van Gorkum ontwikkelt zich daarna tot militair
cartograaf en eindigt zijn carrière als generaalmajoor
bij de Generale Staf als directeur van het
Bureau Militaire Verkenningen.
Genieofficier Jan Egbertus
van Gorkum (1780-1862)
kent de vesting Bergen op
Zoom als zijn broekzak.
Zijn vrouw is een dochter
van een West-Brabantse
grootgrondbezitter. Het
echtpaar woont op het
landgoed Zoomvliet tussen
Wouw en Bergen op Zoom.
Merck toch hoe sterck
Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Explosief conflict
De Belgische Opstand
Vanwege de Opstand van
de zuidelijke provincies
in 1830 worden opnieuw
troepen in Bergen op Zoom
gemobiliseerd.
Koning Willem I accepteert de opstand van de
zuidelijke provincies tegen zijn gezag niet en tracht
het verloren gebied te heroveren. Bergen op Zoom
ligt door de afscheiding van België midden in de
frontlinie.
Tijdens de Belgische Opstand is het ondergrondse
kruitmagazijn ‘De Stoelemat’ helemaal
volgestouwd. In maart 1831 vindt er een enorme
ontploffing plaats die veel slachtoffers eist. In het
hele land worden inzamelingen voor de getroffen
Bergse bevolking gehouden. Ook koning Willem I
blijft niet achter.
Dit trekt een enorme wissel
op de stad, die nu evenveel
inwoners telt als soldaten.
Merck toch hoe sterck
Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Stedelijke expansiedrift
Het einde van de vesting
Het onderhouden van de vestingwerken drukt in de
negentiende eeuw zwaar op de staatsportemonnee.
Bovendien kan men de ruimte goed gebruiken voor
woonwijken en fabrieken. In 1867 wordt bij Koninklijk
Besluit de vesting Bergen op Zoom officieel
opgeheven. Alleen het ravelijn ‘Op den Zoom’ en
de Waterschans aan de haven zijn nog bewaard
gebleven.
De allerlaatste militairen
verlaten in 2004 de pas
in 1939 gebouwde Cort
Heijligerskazerne. De
oorzaak is inkrimping van
het leger. Hiermee komt
definitief een einde aan het
garnizoensverleden van de
stad.
Het Markiezenhof is tot 1957, eerst als militair
hospitaal en later als kazerne, steeds goed
onderhouden. Mede daardoor is dit prachtige
monument met een rijk historisch verleden voor de
stad behouden gebleven.
Merck toch hoe sterck
Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Verantwoording
Verantwoording objecten
Louis Hochedé
Anoniem, tweede helft 17de eeuw
Louis Hochedé (1643-1708) is
luitenant in het garnizoen te
Bergen op Zoom van 1678-1679.
Bij zijn overlijden heeft hij de rang
van kapitein. Via moederskant is
hij geparenteerd aan Johannes
en Matthijs Drabbe waarvan
de portretten in een van de
stijlkamers hangen
Johan Jacob van Volbergen
Anoniem, 18de eeuw, olieverf op
doek
Van Volbergen is van 1760 tot
1778 majoor en commandant
van de vesting Bergen op Zoom
en de bijbehorende forten. Hij
eindigt zijn carrière als luitenantgeneraal
Louis Hochedé
Hendrik Carree, 1688, olieverf op
doek
Andreas August graaf Praetorius
Toegeschreven aan Jean Fournier,
circa 1750, olieverf op doek
Praetorius (1683-1762) is van
1749-1759 gouverneur van Bergen
op Zoom. Dit is het vroegst
bekende portret van een militair in
generaalsuniform
Jan Egbertus van Gorkum
Anoniem, circa 1890, olieverf op
doek
Kopie naar een ouder portret
door een anoniem schilder

Verantwoording bladerboek
Plattegrond van de belegering
door Parma in 1588 (detail)
Bartholomeus Dolendo,
17de eeuw, gravure
Kaart met het landgoed
Hincxmeer, later ook bekend als
Zoomvliet
J.B. Adan, circa 1787
Detail van een tekening van de
belegering van Bergen op Zoom
in 1747
Dirk Langendijk, inkt in zwart en
grijs
Foto Brabant-Collectie, Universiteit van
Tilburg
Lievevrouwestraat bij de
ontploffing van kruitmagazijn
Stoelemat in 1831
Michel Mourot, 1831, litho
Grafmonument van gouverneur
Charles Morgan in de Sint-
Gertrudiskerk te Bergen op Zoom
Het Markiezenhof aan de
Steenbergsestraat
Cornelis Pronk, 1748, pen in grijs en
zwart, penseel in grijs
Noordbrabants Museum,
’s-Hertogenbosch
Agge Merck mar toch leut et
hoe Vastenavend sterck Bergen Het in het militaire Krabbegat op Zoom gezag aan in de Bergen frontlinie op Zoom

Hoofdingang van de Cort
Heijligerskazerne in de sneeuw
Foto M. Hazen, januari 2002
Het Markiezenhof was van 1819
tot 1957 in gebruik als kazerne
Datum onbekend
Soldaten aangetreden op de
Grote Binnenplaats

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit
de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.
Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van
de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich
tot Het Markiezenhof te wenden.
© 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum
Ontwerp: Platvorm, Amsterdam
Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat