Müslüman’ın Zaman’la imtihanı

Müslüman’ın Zaman’la 

imtihanı 

www.derindusunce.org 

Fikir Platformu 

1

Bu kitap Derin Düşünce Fikir 

Platformu’nun okurlarına 

armağanıdır. 




2

İçindekiler 

Müslümanların iç hastalıkları (Mehmet Yılmaz) .................................................................... 6 

Qua Vadis Ümmet? (Cemile Bayraktar) ................................................................................. 17 

Neden kâfir, müslime; kuvvet hakka galibdir? (Prof. Dr. Alâaddin Başar) .............. 26 

Kur‟an, Hadisler ve İslami Çoğulculuk (Mustafa Akyol) ................................................... 30 

Türkiye‟de derin din 1 (İhsan Eliaçık) ..................................................................................... 36 

Türkiye‟de derin din 2(İhsan Eliaçık) ...................................................................................... 47 

Bernard Lewis Nerede Yanlış Yaptı? (Nader Hashemi, Denver Üniversitesi) ........... 59 

Bizi kim tedavi edecek? Bölüm I(Cemile Bayraktar) ........................................................ 68 

Bizi kim tedavi edecek? Bölüm II (Cemile Bayraktar) ..................................................... 71 

Ben Neden Buradaym Waldo?( Cemile Bayraktar) ............................................................ 73 

Mücahid Abi, beni bildin mi?( Cemile Bayraktar) ............................................................... 76 

Reis-i Cumhura ve Başvekile (Said Nursî) ............................................................................ 80 

Ümmeti-i Muhammed,Minare mi istemiştiniz ? (Cemile Bayraktar) ........................... 84 

Zina da böyle bir şey işte…(Mehmet Yılmaz) ....................................................................... 87 

Kadercilik Sahiden Dinden mi Gelir? (Mustafa Akyol) ...................................................... 91 

Önce Vatan mı, Önce Adalet mi? (Mustafa Akyol) ............................................................. 93 

Tevhid‟in ve Hikmet‟in anlamı (Dilaver Demirağ) .............................................................. 95 

Para Tanrısı (İhsan Eliaçık) ....................................................................................................... 100 

Hoş Geldin Ey Şehr-i Ramazan (Özlem Yağız) .................................................................. 107 

Bizim Dünyamız (Mehmet Bahadır) ....................................................................................... 111 

Hukukun Üstünlüğü olarak Şeriat (Noah Feldman) New Yok Times ......................... 117 

Mana Boyutlu, Olgun Demokrasi (Mehmet Bahadır) ...................................................... 127 

„Milli Menfaatler‟ Ahlaktan Önemli midir? (Mustafa Akyol) ........................................... 130 

İslam‟ı yeniden yorumlamak (Mustafa Akyol) ................................................................... 132 

Bediuzzaman‟la Ortadoğu Problemlerine Bakış (Mehmet Bahadır) ........................... 139 



3

Vicdan Ne Yana Düşer Usta, Medeniyet Ne Yana? (Özlem Yağız) ............................. 158 

Müslümanlar din üzerinden servet yığabilir mi? (İhsan Eliaçık) ................................. 161 

Dini bu işe bulaştırma, din ayrı dünya ayrıdır! (İhsan Eliaçık) ................................... 166 

Batı‟yı şeytanlaştırmadan… (Sever Işık) .............................................................................. 171 

Bize „din‟den bahset (İhsan Eliaçık) ...................................................................................... 176 

İslâmcılığın Tatilden Tarih Sahnesine Dönüşü (Sever Işık) .......................................... 182 

Cihadizm ve Cihad aynı şey değildir (Mustafa Akyol) .................................................... 188 

Hitamuhu Misk – Mustafa İslamoğlu‟nu Anlamak (Tuncay Yılmazer) ...................... 192 

Din Olmadan Ahlak Olur mu? (Mustafa Akyol) ................................................................. 194 

Komik Müslüman olur mu? (Mehmet Yılmaz) .................................................................... 196 

Sosyetenin İslâmîsi Olur mu! (Ece Arı) ................................................................................ 199 

İttiha-ı İslam‟ın Tam Zamanı Gelmeye Başlıyor (Bediüzzaman Said Nursî) .......... 202 



4



5

Müslümanların iç hastalıkları (Mehmet Yılmaz) 

Marakeş, Nisan 1998 : 

Fas‟ın iç bölgelerindeki Marakeş şehrinde bindiğimiz taksi Jam-al-Afna meydanına 

doğru ilerliyordu. Türkçe konuştuğumuzu fark eden şoför birden arkasına döndü, 

“Hakan Şükür, cim bom bom” diye haykırdı. Bir şey sormamıza vakit kalmadan 

bazı hükümet üyelerini ve bu arada Hülya Avşar‟ı da andık beraberce! 

Şaşkınlığımızın geçmesine izin vermeden Fransızca olarak konuşmasına devam 

etti : “Ah ne yazık ki Türkçe bilmiyorum. Ama gene de her akşam Türk 

televizyonlarını seyrediyoruz ailece. Çanak anten taktırdım da”. 

Gittiğimiz her yerde buna benzer sahneler yaşadık. Türk olduğumuzu öğrenen 

her faslı bizi Galatasaray‟ın ve Fenerbahçe‟nin başarıları için tebrik etti. Futbolda 

olsun bir zafere susamış Müslümanların gözü Türklerin ve Türkiye‟nin 

üzerindeydi. 



6

Bağdat, Ağustos 1099: Sarıksız ve saçları kazınmış başıyla yasta olduğu anlaşılan 

bir zât haykırıyordu: 

“Nasıl böyle gölgede huzur içinde uyuklayabilirsiniz? Kaç müslüman kardeşiniz 

öldürüldü? Kaç namuslu kızın ırzına geçildi? Hiç bir zaman İslâm ülkesi böyle 

yağmalanmamıştı, bu kadar müslüman kanı dökülmemişti! Ne oluyor? 

Müslümanlar zulüme alışıyorlar mı? Harekete geçmek için ne bekliyorsunuz? 

Düşmanın Bağdat‟a dayanmasını mı? ” 

Kadı Ebu Saad al-Haravi‟nin Bağdat‟ta Halife El Mustazhirbillah‟ın huzurunda 9 

asır önce sarf ettiği bu sözler Suriye‟deki haçlı zulümü karşısında atıl kalan 

Müslümanları uyandırmak içindi. Bu konuşmadan ancak 279 yıl sonra 2 Ekim 

1187′de Selahaddin Eyyubi Kudüs‟ü haçlılardan kurtaracaktı. 

Müslümanlar uygarlığa çok önemli ve kalıcı katkılarda bulundular. Gerçek 

anlamda ilk üniversiteleri yani birkaç disiplinin birden aynı bir çatı altında 

okutulan medreseleri kurdular. Gene deney ve gözlemi batı dünyasına öğreterek 

bugünkü pozitif bilimin temellerini attılar. [1] 1600‟lere kadar da askerî ve siyasî 

alanlarda liderliklerini korudular. Ortaçağ‟da Müslüman‟ın seviyesine erişmek 

isteyen Avrupalı elit çocuklarını Bağdat‟a tahsile yolluyor, bunu yapamayan ise 

Venedik‟te, Viyana‟da, Paris‟te kıyafetiyle Müslüman‟ı taklid ediyordu. 

2007‟deki görünüm ise bambaşka: Uluslararası siyasetten silinmiş, bilimde, 

ekonomide diğer milletleri gerilerden takip eden Müslüman‟ın en doğal hakları 

olan yaşama hakkı bile ellerinden alınabiliyor: Saraybosna‟da , Grozni‟de , 

Gazze‟de, Bağdat‟da petrol için, toprak için öldürülebiliyorlar. Nadiren mahkeme 

edilen katiller ise ceza dahi almıyor. 

Bu acıklı manzara karşısında Kadı Ebu Saad al-Haravi‟nin acıklı konuşmasını 

aratmayacak yazılar ve insanların bakmaya dahi dayanamadığı fotoğraflar vicdan 

sahibi bütün insanları isyan ettiriyor. 

NEDEN ĠÇ HASTALIKLAR? 

“Ne yapılmalı?” sorusu bütün kafalarda. Soruyu biraz değiştirip “yanlış yapılan 

nedir?” şeklinde sormak ise çok zor geliyor. Bunca insanlık suçundan sonra eli 

kanlı orduları suçlamak dururken “BİZ MÜSLÜMANLAR NEREDE HATA YAPTIK?” 

diyebilmek gerçekten de büyük bir cüret. Çünkü bu soruyu soran müslümanın din 

kardeşleri tarafından aforoz edilmesi söz konusu. Günah çıkarmakla, Batı 

yardakçısı hatta İsrail casusu olmakla suçlanıyor buna kalkışanlar. Peki İslamî 

düşünce eleştiriye ve özeleştiriye nasıl bakıyor? İnsan aklı ve düşünce 

hürriyetinin dinimizdeki yeri nedir? 

“Şüphesiz, yeryüzünde yürüyen canlıların ALLAH katında en kötüsü, akıllarını 

kullanmayan (gerçeği görmeyen) sağırlar, dilsizlerdir.” (Enfâl 22) ayeti ve 

“Fikirlerimizin zıtlığı bizler için rahmettir” (SAV) hadisi bile tek başlarına aklı 

kullanmanın ve hür tartışmanın kapısını aralamaya yeter. Kur‟an‟da konuyla ilgili 

ayetlere (Bakara 179 ve 197, Al-i İmrân 7 ve 190, Mâide 58 ve 100, Yûnus 100, 

Yûsuf 2 ve 111, Ra‟d 19, İbrahim 52, Tâ hâ 54 ve 128, Furkân 44, Ankebût 63, 

Sâd 29 ve 43, Zümer 9, 18 ve21, Mü‟min 54 ve 67, Talâk 10, Fecr 5, … ) 



7

aktığımızda ise aklını kullanmanın her müslüman için farz olduğu sonucu bile 

çıkartılabilir. Zaten İslâm‟ın yükseliş dönemlerindeki parlaklığa baskıcı, dayatmacı 

bir rejimle veya kılıçla varılabileceğini düşünmek düpedüz islamofobinin alanına 

girmez mi? 

Kur‟an ve hadislerden sonra mezheb imamlarının sözlerinin de konuya ışık 

tutacağı kanaatindeyiz. Yöntem ve yaklaşımlarının dayandığı hadisler dolayısıyla 

birbirlerinden farklı dört ayrı fıkıh görüşünün, sonradan, imamları kabul edilen ve 

kendilerinden sonra gelenler tarafından geliştirilmiş olan dört ayrı mezhebin 

kurucusu olarak addedilen İmam Mâlik bin Enes, İmam Ebû Hanîfe, İmam 

Muhammed Şafiî ve İmam Ahmed bin Hanbel Halîm, açtıkları fıkıh yollarında 

eleştiri yapılmaksızın taklîd edilmelerini de asla uygun görmediler [2] : 

• “Benim sözlerimdeki hatalara, tenkid edilecek yerlere bakınız! Dinde 

Resûlullah‟ın sözünden başkası red ve tenkid edilebilir” (İmam Mâlik). 

• “Benim sözüm Kur‟ân‟a ve Resûlullah‟ın Sünnet‟ine uygun olursa alırsınız, karşı 

olursa atarsınız” (İmâm Ebû Hanîfe). 

• ” Delîlimi bilmeyen adama benim sözümle fetvâ vermek haramdır!” (İmam Ebû 

Hanîfe). 

• “Benim her dediğimi taklîd etme! Kendin tefekkür edip delîllerime bak; zirâ 

dinde başkasına güvenmek câiz değildir” (İmam Şafiî). 

• “Din işlerinize kendiniz bakınız; zirâ taklîd zemmedilmiştir. Taklîd, gözü olan 

adamları gözsüz eder” (İmam Ahmed bin Hanbel). 

Düşmanları Müslümanların eleştiri celb eden yönlerini çoktan biliyor ve istifade 

ediyor. Bu zayıflıkları saptamak ve gidermek kanımızca her müslümanın hakkı ve 

ödevi. 

İşte Ayşe Böhürler‟in de başarıyla tahlil ettiği gibi “Özeleştiri‟den kaçma” 

Müslümanların iç hastalıklarının birincisi. 

“Ayrıca ahiret inancı ile birlikte hesabın Allah katında görüleceği ve orada da af 

umudunun yüksekliği ile kendileri yüzleşmekten pek de hoşlanmaz buna da 

ihtiyaç hissetmezlerdi. Günah ve sevapları yazan Kiramen Kâtibin meleklerinin 

ahirette açılacak olan defterlerine işi havale edip “yaz kâtip“ demek yeterliydi. … 

Bir de “ser verip sır vermemek”, “kol kırılır yen içinde kalır” gibi deyimlerin 

işaretiyle özeleştiriden kaçınmanın erdemlilik sayıldığı bir toplumun bireyleri 

olmak vardı. İfşa etmek ile kendisi ile yüzleşmeyi birbirine karıştıran toplumsal 

geleneği de bu faktörlere ilave etmek gerekiyor. “ 

DIġ SALDIRILAR SEBEP MĠ SONUÇ MU? 

İslâm Âlemi‟nin sorunlarının tartışıldığı platformlarda bugünkü geriliğin sebebi 

olarak en çok öne sürülen açıklama Haçlılar ve Moğollarla başlayan yıkım süreci. 

Bunu öne süren arkadaşlar felaketler silsilesinin Avrupa sömürgeciliği, ABD ve 

İsrail saldırganlığı ile devam ettiğini söylüyorlar. Bu aşamada ısrarla sorulması 

gereken soru şu: Dış saldırılara yenik düşmek sebep mi yoksa sonuç mu? 

1. Haçlı ve Moğol yıkımlarının bu boyuta varması müslüman prenslerin 

aralarındaki çekişmelerin sonucu olamaz mı? [3] 

2. Bilime, teknolojiye sırt çeviren [4] halklarının okuma-yazma seviyesini asgarî 



8

seviyede tutan “Müslüman” yönetimler dış düşmanlarına onyıllardır davetiye 

çıkarmıyorlar mı? 

TEMSĠL EDĠLMEYEN ĠSLÂM ÂLEMĠ 

6,5 milyar olan Dünya nüfusunun 1,4 milyarı (%22‟si) “müslüman” ülkelerde 

yaşıyor. Oysa bu insanların Dünya ekonomisine katkıları (ve/veya aldıkları pay) 

%2 ile %4 arasında değişiyor. Gerek IMF‟nin ve gerekse Dünya Bankası‟nın 

verilerine göre 2005‟te bütün ülkelerin toplam GSMH‟i (Gayri Safi Millî Hasıla) 44 

trilyon Amerikan dolarını aşarken Müslüman ülkelerin toplamı 2.3 trilyon ile 

Almanya‟dan küçük bir ekonomi arz ediyor. İhracatta da toplam 10 trilyon 

dolarlık uluslararası ticaretin sadece %10‟u Müslüman ülkelere ait. Bunun da 

önemli bir kısmı Suudi Arabistan, İran ve diğer körfez ülkelerinin petrol 

ihracatları. 

İşte İsrail mallarını boykot etmek gibi yöntemlerin etkisiz kalmasının 

sebeplerinden biri de İslâm Âlemi‟nin bu ekonomik “küçüklüğü”. Tabi ki istisnalar 

var. Türkiye, Endonezya, Malezya gibi ülkeler dinamik ekonomileriyle dikkat 

çekiyorlar. 

Bu ekonomik “küçüklüğün” bir sonucu olarak müslümanlar uluslararası karar 

mekanizmalarında temsil edilmiyorlar. Meselâ BM (Birleşmiş Milletler). Üye 

ülkelerin tamamına yakını tarafından imzalanmış olan BM Tüzüğü‟nde belirtildiği 

gibi Güvenlik Konseyi tüm üye ülkeler açısından bağlayıcı kararlar alabilen tek 

organ. 

Bu organdaki 5 daimi üye ise ABD, Fransa ve İngiltere, Rusya ve Çin. İsrail 

aleyhindeki kararların ABD tarafından veto edildiğine sıkça tanık oluyoruz. Doğu 

Türkistan‟daki bağımsızlık yanlısı Uygur Türklerini BM kanalıyla terörist ilân eden 

Çin‟i ve Çeçenlerin uluslararası platformlarda temsiline mâni olan Rusya‟yı da 

hatırlarsak Müslümanların büyük bir diplomatik güçten mahrum kaldıklarını ve 

ciddî bir temsil sorunu ile karşı karşıya olduklarını daha iyi görürüz. 



9

Prof.Dr.Ekmeleddin Ihsanoğlu‟nun genel sekreterliğe getirilmesinden sonra belli 

bir hareketlilik kazanan IKÖ‟nün veya Amr Musa yönetimindeki Arap Birliği 

benzeri bir organın bu temsiliyet eksikliğini tazmin etmesi en azından şimdilik 

oldukça uzak görünüyor. 

KIZAĞA ALINMANIN SEBEPLERĠ 

Bu “kızağa alınma” sürecinin başlangıcında bilime ve teknolojiye ısrarla sırtını 

dönen bir İslâm âlemi var karşımızda. Kaynaklarını verimli kullanamayan, mamul 

mallar yerine hammadde ihraç eden müslüman ülkeler bilimsel ilerlemenin doğal 

bir sonucu olan “zenginleşme” yarışında arkalarda kalıyorlar. 

Oysa Kur‟an‟da insanlar arasındaki hukukî ilişkileri düzenleyen âyetlerin sayısı 

250 civarında iken kutsal kitabımızın %12,5‟i yani 750 kadar âyet Müslümanları: 

1) Öğretmeye ve öğrenmeye, 

2) Düşünmeye, 

3) Doğayı araştırmaya, 

4) Aklı en iyi şekilde kullanmaya, 

5) Bilimsel çalışmaları toplumsal hayatının bir parçası hâline getirmeye 

davet ediyor. Ayrıca Hz. Peygamber‟in 200‟den fazla hadisi bilimin ve aklın 

önemini gösteriyor. İste bilime ve teknolojiye sırtını dönmek ve bunda ısrar 

etmek Müslümanların ikinci iç hastalığını teşkil ediyor. 

Farkında olmadan da olsa Kuran‟ın 750 ayetini en iyi şekilde uygulamaya koymuş 

olan Batı‟nın ve Japonya‟nın diğer ülkelerden çok daha güçlü hale gelmiş olması 

Müslümanları düşünmeye sevk etmeli. 

SELAHADDĠN EYYUBÎ‟DEN USAME BEN LADEN‟E CĠHAD 

Kur‟an‟ın ve sünnetin öğrettiği Cihad ile 2007‟de bazı Müslümanların algıladığı 

Cihad arasında büyük bir fark var. 1100‟lerde Avrupalı düşmanlarını dahi 

kendisine hayran bırakacak kadar “centilmence” savaşan bir komutandı 

Selahaddin Eyyubi. Kur‟an‟a ve hadislere uygun olarak, savaşamayacak durumda 

olanlara, aman dileyenlere kılıç kaldırmıyor, düşman kavimden bile olsalar 

tarlasında çalışan köylülere dokunmuyordu. Gene İslâm‟ın hükümleri 

doğrultusunda köleleri çocuklarından ayırmıyor, esirlere kötü davranmıyordu. 

Bugün “ALLAH adına” hareket ettiğini ve “Cihad yaptıklarını” söyleyen silahlı 

gruplar sanki O‟ndan ümit kesmişçesine savaşıyorlar: 

1. İstanbul‟da, Newyork‟ta ve Madrid‟te çarşılara, metro istasyonlarına bomba 

koyuyorlar, 

2. Evlatlarını intihara teşvik ediyorlar, 

3. Esir aldıkları askerlerin (bazen de sivillerin) kafalarını keserken filme 

çekiyorlar, 

4. Kendileri gibi inanmayan Müslümanların camilerine bile bomba koyuyorlar. 

Eylemlere katılmayan ama daha kalabalık olan bir grup ise bunları onaylıyor, 

savunuyor veya sessiz kalıyor. 



10

İşte bu tezat karşısında neyin değiştiğini sorgulamak gerekiyor. Değişimin 

kaynağını yazının maksadına uygun olarak dışarıda değil içeride aranması 

gerektiği kanaatindeyiz. Kur‟an‟da anlatıldığı şekliyle Cihad uygulanması imkânsız 

bir ideal midir? Peygamberimiz benzeri durumlarda ne yapmıştır? Suat Öztürk‟ten 

dinleyelim: 

“…[O] kızının katilini, amcasının katilini affeden, Uhud‟daki bozgun sonrası, onca 

arkadaşının şehid olmasının yanı sıra kendisinin de aldığı 70′e yakın kılıç 

darbesine, yanağının yarılmasına, dişinin kırılmasına rağmen “Ya Rabb onları 

bağışla, göremiyorlar” diyen, tüm bu sıkıntıları çektirmiş olan Mekke‟lileri fetih 

sonrası affeden bir peygamberdi.” 

Bu bilgilere dışarıdan, Batı‟nın penceresinden bakacak olursak gerek Hz 

Muhammed‟in gerekse Selahaddin Eyyubî‟nin „hükümran” konumunda olduklarını 

söylemek durumundayız. Yani başlangıçta muzaffer olmasalar dahi olaylara yön 

veren bir “lider” konumundalar. Hedefleri, ilkeleri ve yöntemleri olan, ne yaptığını 

bilen siyasetçi ve komutanlar var karşımızda. 

İste tam bu noktada denebilir ki hükümran konumu bir anlamda kazanan (veya 

kazanacağına emin) olan önderin konumudur. Büyüklük göstermesi, bağışlaması, 

sivilleri koruması doğası gereği olduğundan “kolay” bile denebilir. 

Gene konuya Batı‟nın tarzında bakan birisi ezilen bir topluluğun meselâ 

Filistinlilerin aynı büyüklüğü göstermesini beklemeyecektir. Zira kendisinden kat 

kat üstün bir ordu karşısında yenileceğinden emin olarak savaşan her insan 

cinnet geçirir. Bu durumda da kendini yakması veya suçlu suçsuz ayırt etmeden 

önüne geleni öldürmesi anlaşılabilecektir. 

KUR‟AN HÜKÜMLERĠNE KARġI KÂFĠRLERĠN SÜNNETĠ 

Bu “anlaşılabilirlik” ne yazık ki “meşruluğa” dönüşüyor bazı müslümanlar için. 

İslâm‟ın penceresinden bakarsak şu sorunun sorulması kaçınılmaz oluyor: 

Zaruret karşısında O‟ndan umut kesilebilir mi? Müslüman ALLAH korkusunun 

yerine düşman korkusunu koyabilir mi? 

2007‟lerde bazı mücahitler Kur‟an‟dan değil düşmanın tavrından, Amerikan, 

İsrail, ordularının acımasızlıklarından ve kullandıkları yöntemlerden ilham 

alabiliyor! Bazı kısım ulemâ koşulların zor olduğunu, “zaruret” karşısında Kur‟an 

hükümlerinin uygulanmayabileceğini söylüyorlar. 

Oysa vahşi bir düşman karşısında veya yenik durumda kullanılmak üzere “Bazen 

Kur‟an‟a aykırı davranabilirsiniz” demek zor. İslâm‟a göre savaş‟ta uyulması 

gerek bir hukuk var ve bu muhkem ayetlerle çok açıkça belirtilmiş: Bakara 177, 

190-194 ve 205, Enfal 61-63 ve 69-71, Hucurat 9, İnsan 8-12, Kasas 83, 

Muhammed 4, Nîsâ 94 ve 128, Şura 41-42. 

Baskı ve yenilgi karşısında dahi Kur‟an‟dan uzaklaşılamayacağını bilakis ona 

sımsıkı sarılmak gerektiğini sözleriyle değil yaşantısıyla anlatan bir mücahid 

Cezayir‟li Emir Abdülkadir‟dir (1808-1883). İşgale karşı 150 yıl direnen 

Müslümanların liderlerinden olan bu genç kahraman karşısında Fransız ordusu 



11

şaşkına dönmüştü. Sayıca ve silah yönünden çok üstün kuvvetler Emir‟in bir avuç 

imanlı kuvveti karşısında çaresiz kalmıştı. General Bugeaud Fransa‟ya gönderdiği 

raporlarında üslerine durumu şöyle aktarıyor: 

“Abdülkadir hızlı, zeki ne yapacağı belirsiz bir tehlike. Dehası ve inancı ile 

kazandığı saygınlıkla halkı bize karşı harekete geçiriyor. Kendisi sıradan bir insan 

değil, Müslümanların sevdiği, arzu ile beklediği ve özlemle kucakladığı bir lider.” 

Emir Abdülkadir‟e karşı üstün gelemeyeceklerini anlayan Fransızlar sonunda 

Müslümanları birbirlerine karşı kışkırtırlar ve onu esir alıp Fransa‟ya götürürler. O 

esaret ve sürgünle geçen hayatına rağmen asla Hıristiyan kini gütmedi. 1860‟ta 

Lübnan‟daki Dürzü isyanı sırasında galeyana gelerek Hıristiyanları katletmek 

isteyen Müslümanların önüne geçti ve haykırdı: 

“Gafiller! Böyle mi yüceltiyorsunuz Peygamberinizi? Yazıklar olsun size! Sizin 

elinize tek bir Hıristiyan vermem. Onlar benim kardeşlerim!”[5] 

Hz Muhammed, Selahaddin Eyyubî ve Emir Abdülkadir ile Usama Bin Laden‟in, 

Yasser Arafat‟ın Hassan Nasrallah‟ın Cihad anlayışları arasında önemli farklar var. 

2007‟lerde müslümanlara savaşta liderlik eden bir çok kimsenin: 

1) Dış düşmana karşı yapılan Küçük Cihad‟ı tek Cihad gibi gördüklerini, nefse 

karsı yapılan Büyük Cihad‟ı ise arka plana ittiklerini, 

2) O‟nun Kur‟an‟daki hükümlerini değil O‟ndan umudu kesmişçesine, düşmanının 

sünnetini referans aldıklarını, 

3) Soylu, veren, affeden büyüklükten hırs ve intikam ile hareket eden küçüklüğe 

geçtiklerini, 

4) Komplo teorileri sebebiyle adeta paniğe kapıldıklarını, 

5) Barış fırsatlarını reddettiklerini, 

6) Ebedî mazlum kimliğini benimsediklerini 

müşahede ediyoruz. 

Cihad kavramının içinin boşaltılması ve yerine kin, intikam, intihar gibi her türlü 

nefsanî dürtünün doldurulması altını çizmek istediğimiz hastalıkların üçüncüsü. 

DÜġMAN KOMPLOSUNA KARġI ALLAH‟IN KOMPLOSU 

Kur‟an ve Sünnet‟e göre Küçük Cihad‟ı İslâm‟ın kendisi değil. Küçük Cihad 

dinimizin amacı da değil. Eğer bir dış düşmana karşı savaş kaçınılmaz ise hiç bir 

koşul altında sivillerin canına kastedilmemeli. İntihar etmek yasak.[6] Savaş 

gereksiz yere sürdürülmemeli, mümkün olduğunda barış yapılmalı. (Nîsâ 90, 

Bakara 190-193, Enfâl 61) 

Gene Kur‟an‟dan anlaşılacağı gibi bir Müslüman hayatını komplo teorilerine göre 

düzenlememeli. Komplo korkusu ALLAH korkusunun önüne geçip müslümanı 

O‟nun yolundan ayırmamalı. “Onlar tuzak kurdular. ALLAH da tuzak kurdu. ALLAH 

tuzak kuranların en hayırlısıdır.” ( Âl-î Imrân 54) (Aynı konuda : Enfâl 30, Yûnus 

21, Nahl 127, Târık 15-16) 



12

KAVĠM DÜġMANLIĞI, KORKU VE FAġĠZM 

Müslüman bugün dünyaya baktığında bir kuşatılmışlık hissiyle sarsılıyor. Temsil 

edilmeyen, önemsenmeyen, canı ve malı tehdit altında, kendini savunamayan 

mazlumları görüyor. 

Bu kuşatılmışlık hissinin yol açtığı içine kapanma ise kurtuluşuna giden yolu 

tıkıyor: 

Tartışmayı ve tahlili reddedip sloganlarla düşünen, eleştiriyi saldırı olarak gören 

Müslümanların şiddeti bir yöntem (tek yöntem) kabul etmesi kaçınılmaz oluyor. 

Dış düşman - iç düşman ikileminde başlayan paranoyanın hâkim olduğu birçok 

müslüman ülke kendi ordusunun işgali altında. İranlaşma korkusu, Siyonist 

tehdit, Sevres‟in hortlatılması, misyoner istilası derken demokratikleşme süreci 

erteleniyor. 

Darbeyle gelen asker cumhurbaşkanları, ölmeden koltuktan indirilemeyen 

diktatörler hâkim birçok İslâm ülkesine. Gazeteciler, yazarlar, araştırmacılar 

hapse atılıyor, faili meçhul cinayetlere kurban gidiyor: 

• Libya‟da Albay Kaddafi (1970‟ten beri), 

• Suriye‟de Hafız Esad (1970‟ten 2000‟deki vefatına kadar, yerine oğlu geçti ), 

• Mısır‟da Hava kuvvetleri komutanı Hüsnü Mübarek (1981‟den beri), 

• Pakistan‟da General Pervez Müşerref (1999‟dan beri). 

Müslüman ülkelerin birçoğu 1930‟lardan kalma millet-devlet modelinin etkisi 

altında. Türk ve arap milliyetçileri tozu dumana katmış. Azınlık durumuna 

düşmüş kürtlere ve berberlere ana dillerini konuşmak yasaklanmış. Ayrılıkçı 

terörle mücadele adına köyler boşaltılıyor, yüz binlerce masum insan sefalete 

mahkûm edilmiş… müslüman ordular tarafından müslüman topraklarda. 

Müslüman aydınların bir kısmı kaba kuvvete, orduya devlete tapmaktan ibaret 

olan faşizmi görmeden, kendi ülkelerinde kök salan ırkçılığın ayak seslerini 

duymadan Filistin‟e ağlıyorlar. Yanı başlarında kürt ve berber kardeşleri sıralarını 

bekliyor. 

Kavim düşmanlığı dikkat çekmek istediğimiz hastalıkların dördüncüsüdür. [7] 

HER AĞACIN KURDU ÖZÜNDEN OLUR 

“Bana ıztırab veren yalnız İslâm‟ın mâruz kaldığı tehlikelerdir. Eskiden tehlikeler 

hariçten gelirdi; onun için mukavemet kolaydı. Şimdi tehlike içeriden geliyor. 

Kurt, gövdenin içine girdi. Şimdi, mukavemet güçleşti. Korkarım ki cemiyetin 

bünyesi buna dayanamaz.. çünkü düşmanı sezmez. Can damarını koparan, kanını 

içen en büyük hasmını dost zanneder. Cemiyetin basiret gözü böyle körleşirse, 

îman kalesi tehlikededir.” (Bediüzzaman Saidi Nursi) 

1700‟lerden itibaren İslâm Âlemi‟nde ciddi bir düşünsel yıkım yaşanmaya başladı: 

Müslüman aydınlar Batının yükselen ekonomik ve teknolojik seviyesi karşısında 

kendi tezlerini üretememenin yol açtığı aşağılık kompleksi ile körleştiler. 

Hayranlık ve nefret duygusuyla kâh batıya endeksli kâh batıya tersinden endeksli 



13

tezler koydular ortaya. Ancak elit sınıfın bu zaafının bedelini bütün müslümanlar 

ödeyecekti: 

Batının tezlerine aynı kavramlarla cevap vermeye çalıştıkça, İslâm‟ın 

derinliğinden uzaklaşıldı. 

Batının toplumsal dönüşüm modellerine daha sıkı sarıldıkça (veya sırf batıdan 

geliyor diye hepsini reddettikçe) İslâm algısı bir geleneğe, bir folklora dönüştü. 

Kıyafetiyle batılı olmaya çalışan gibi kıyafetiyle müslüman kalmaya çalışanlar 

dinin içini boşalttı, babadan oğula aktarılan şeklî bir bilgiye dönüştürdü. 

Mısır, Cezayir, İran gibi ülkelere çok pahalıya patlayan bu “zorla batı gömleği 

giydirme” ve “şeklen direnme” çabası Türkiye‟de de bazı hasarlara yol açtı. 

Sorunların kökü gibi çözümlerin kökünün de bizde olduğu kanaatindeyiz. Ama 

çözüm aramadan önce sorunlara yol açan hastalıkların teşhisinde mutabık 

kalınması zarurî gözüküyor. Aksini yani sorunların dışarıda olduğunu savunmak 

bizi atalete itiyor. Zira kendi dışımızdan çözüm beklerken Batı‟dan merhamet 

veya O‟ndan mucize beklemek durumunda kalıyoruz. Bazı Müslümanlar Katrina 

kasırgasında, İsrail‟deki intihar oranlarının artmasında veya antibiyotiklere cevap 

vermeyen virüslerde nafile teselli arıyor. 

NEO-CAHĠLĠYYE‟NĠN TARĠFĠ 

Yahudiler ve Ermenilerin tarihini ve bugünkü söylemlerini inceleyen aydınlar 

derhal ortak bir noktayı teşhis ederler : “Ebedî mazlum kimliği”. Bu iki topluluğun 

liderleri de atalarının çektikleri sıkıntıları (Nazi zulmünü ve soykırımı iddialarını) 

ulusal/dinî kimliklerine katmış, bundan siyasî rant elde etmeye çalışmaktadırlar. 

Siyasî bir manevra olarak bunun değeri ve fiyatı tartışır. Ama Müslümanların 

böyle bir şeye tenezzül etmeye ihtiyaçları yok kanımızca. Daha önce değindiğimiz 

ve “hastalık” adını verdiğimiz sapmaların bugünkü katlanılan zulümlerin başlıca 

kaynağıdır. Ancak bugün bazı Müslüman grupların benimsediği “Ebedî mazlum 

kimliği” de bir hastalık. Acıklı şiir ve şarkılarla, kanlı posterlerle desteklenen bu 

“mazlum edebiyatı” İnananları kaderciliğe itiyor. Oysa kadere inanmak ile 

kadercilik arasında çok kalın bir çizgi var. Dinimize göre karamsarlığa, O‟ndan 

umut kesmeye hakkımız yok. 

Ayrıntılarıyla sunduğumuz “iç hastalıklar” özetlenecek olursa: 

1. Özeleştiriden kaçış, 

2. Bilime, teknolojiye ve eğitime sırt çevirme, 

3. Cihad kavramının içinin boşaltılması, 

4. Kavim düşmanlığı, 

5. Ebedî mazlum kimliği ve kadercilik. 

İste bu hastalıklardan muzdarib İslâm Dünya‟sı bir kaç asırdır Neo-Cahiliyye adini 

verdiğimiz bir uzaklaşma döneminde. 

Cezayirli direnişçi Emir Abdülkadir Avrupalılar karşısında Müslümanların 

yenilgisini Suriye‟deki bir toplantıda şu ayetle açıklar: “ALLAH size yardım ederse, 



14

artık size üstün gelecek hiç kimse yoktur. Eğer sizi bırakıverirse, ondan sonra 

size kim yardım eder? …”(Al-i İmran 160) 

NEO-CAHĠLĠYYE DEVRĠNĠN SONU 

Elbette resmin tamamı bu derecede karanlık değil. Bugün bu manevî boşluğu 

yeniden İslâm ile doldurmak isteyen genç ve aydın bir çaba var. Özellikle Türkiye 

gibi dinamik ülkelerde müslüman ve demokrat bir sınıf komplekssiz, kendisiyle 

geçmişiyle barışık bir şekilde çalışmaya devam ediyor. 

Bu genç Müslümanların bugün çekilen sıkıntılardan kurtulmak için bu hastalıkların 

bilincine vardıklarını ve çözümü şu şekilde içerde aradıklarını mutlulukla 

görüyoruz: 

1) Özeleştiriye kişisel olarak açık olmak, devletlerin ise demokratikleşmesi, 

düşünce özgürlüğü, 

2) Bilime ve eğitime devlet bütçelerinden ayrılan payın arttırılması, 

3) Cihad‟da öze dönülmesi, Kur‟an‟a ve sünnete uymayan mücadelelere “Cihad” 

denmemesi, 

4) Milliyetçilik, vatanseverlik ve ırkçılık konularının Müslümanlarca tartışılması, 

5) Ebedî mazlum kimliğinin terk edilmesi, zafer ve iyimserlik üzerine olan gerçek 

Müslüman kimliğine dönülmesi. 

Yazarlarımızdan Mehmet Edebali bir yorumunda şöyle diyordu : 

“Dün Suriye‟de, belki Lübnan‟da, Irak‟ta, Azerbaycan‟da, Orta Asya‟da açıkça 

gördük ki Nuh Gönültaş‟ın güzel deyimiyle tarih ve mensubu olduğumuz 

medeniyet bizi eteklerimizden çekiyor. Bu coğrafyada Türkiye ayakta kalacaksa, 

Adriyatik‟ten Çin‟e, Afrika‟ya büyük bir hamleyle atağa geçmemiz gerekiyor. 

Bugün artan diplomatik trafik güzel yarınların umut ışığı… Ancak… Bundan 

sonrasında Türkiye‟den daha fazla şey beklenecek, daha fazla şey istenecek.” 

Bu satırlar bizim gözümüzdeki ve gönlümüzdeki çıkış yolunu işaret ediyor. 

TeĢekkür: Ahmed Yüksel Özemre‟nin “Islâm‟da aklın önemi ve sınırı” adlı eseri, 

yazarlarımızdan Mustafa Akyol‟un ve Suat Öztürk‟ün sitelerinde yayınladıkları 

makaleleri, Derin Düşünce Grubu üyeleri ve yorumcuları ile yaptığımız tartışmalar 

bu yazı için bilgi ve ilham kaynağı olmuştur. 

KAYNAKÇA 

(1) Fransız bilim adamı Briffault Making of Humanity adlı yapıtından : “… bilim 

dediğimiz olgu Avrupa‟ya araplarca getirilen deney, gözlem ve ölçüm 

yöntemlerinin sonucudur. Bilim İslâm uygarlığının Dünya‟ya en önemli 

hediyesidir” der. Amerikalı bilim tarihçisi George Sarton‟a göre ise : “Ortaçağın 

temel fakat bir o kadar da az bilinen başarısı, deney ruhunun uyandırılmasıdır ki 

bu, her şeyden önce, 12nci asra kadar Müslümanların sayesinde olmuştur.” 

(k2) Hüseyin Kâzım Kadri: 20. Asırda İslâmiyet; Pınar Yayınları, sayfa: 99). 



15

(3) Müslümanların Haçlı saldırıları esnasındaki zayıflıkları (Dönemin müslüman 

tarihçilerinin ağzından) 

Haçlıların saldırıları 

• Ibni al-Kalanisi, Hicrî 490 yılındaki günlüğü, 

• Ibni al-Atir (1160-1233) Al-Kamel fit-Tarih, 10, 11 ve 12inci bölümler. (13 

ciltlik arapça baskısı 1979‟da Beyrut‟ta yapılmıştır) 

• Ibni Jobair, « Seyahatler » 

Moğolların saldırıları 

• Mısırli al-Makrizî (1364-1442) 

• Cemalettin Ibni Vassel (1207-1298) 

• Ibni Abdelzaher (1233-1293) 

• Abulfida (1273-1331) Muktasar Tarih el Başar 

(4) Institute for Scientific Information tarafından ihdâs edilmiş olan ve bilime 

yapılan katkıları ölçmede bir kıstas olarak kullanılan SCIENCE CITATION INDEX 

tek başına kullanılmamalıdır. Aydınlatıcı bir eleştiri için 

(http://www.ozemre.com/index.php?option=com_content&task=view&id=63&Ite 

mid=57) 

(5) The History of Lebanon in 18th and 19th centuries, Mikhael Mishaqa, 

Newyork 1988 

(6) Hayber Gazvesi sırasında büyük fedakârlıklar gösteren Kuzman adındaki 

birisinin, sonunda cehenneme gideceği Hz. Peygamber tarafından haber 

verilmişti. Bunun üzerine Ashab-ı kiramdan Huzâî Eksüm, Kuzman‟ı izlemiş ve 

O‟nun, aldığı yaralara sabredemeyip, kılıcı üzerine yaslanarak intihar ettiğini 

görmüştür. Kuzman‟ın ölüm şekli Allah Resulu‟ne iletilince şöyle buyurmuştur: 

“Insanlar arasında öyle kimseler vardır ki, dış görünüşe göre, cennet ehline 

yaraşır hayırlı işler yaparlar; halbuki kendileri cehennemliktir. Öyle kimseler de 

vardır ki, cehennemliklere ait kötü işler yaparlar, halbuki kendileri cennetliktir” 

(Buhâri, Kader, 5, Rikâk, 33; Müslim, Iman, 179). 

[7]Yazarlarımızdan Fatih Demir‟in Gamalı Hilalin Yükselişi başlıklı yazısı ve izleyen 

yorumlar bu konuda iyi bir başlangıç noktası olabilir. 



16

Qua Vadis Ümmet? (Cemile Bayraktar) 

Sahip olduklarımıza dair… 

Tercihlerimiz çoğu kez bize kim olduğumuz sorusunun cevabını 

verir.Tercihlerimizin verdiği cevapların doğruluğu ancak ve 

ancak onlara sahip olabilme ölçümüzle mümkündür.Sahip 

olmak,istemenin sonucudur.İstemek ardından sahip olmak,bu iki eylem,sahip 

olmanın sonunda noktalanmaz,bir üçüncü isteği doğurur;sahip olduğunu 

kaybetme korkusu.Pekala; 

1.)İstemek 

2.)Sahip olmak 

3.)Sahip olduğunu kaybetme korkusu 

olarak şıklandırabiliriz. 

Başlığımız müslümanlar,konumuz din (İslam) olduğu için,bu şıklandırmayı;Dinin 

mensubu olmak(istemek),Din içerisinde var olmak,dindar olarak kendini 

tanımlama(sahip olmak),Kendi varlığı ile bütünleştirdiği dinin zarar görmesinden 

ve kendi kimliği olan dindarlığın zarar görmesinden korkmak(kaybetme korkusu) 

olarak örnekleyebiliriz. 

Çoğu kez istemek ve sahip olmanın masumiyetini,kaybetme korkusu ile 

zalimleştirebilir insan.Ve bunu yaparken çoğu kez kendi verdiği zararın dışardan 

gelecek zararlardan büyük olabileceğini düşünemez.Karşılaştığımız 

zorluklar(kaybetme korkusu) biz de histeri nöbetine yol açacağı için var olan 

potansiyelimizi de bu etki ile göremeyebiliriz. 

Günümüz müslümanlarına baktığımızda,bu handikaplara rastlamamak neredeyse 



17

mümkün değil.Sadece günümüz değil, miladi 610 vahyin nüzulü ile başlayıp 

miladi 632 vahyin son bulması ile biten sürecin hemen ardından başlayan bu 

sancılı dönem bugünlere gelene kadar kah zarar görerek kah kendine zarar 

vererek hemen hemen 1400 yıl gibi uzun bir sürece yayılmıştır. 

Rasulullah dönemi müslümanları,cevap bulma konusunda Rasulullah‟a 

danışma,buna ek olarak yaşananları konu alan vahiyden yardım alma gibi 

kolaylıklara sahiptiler.Ayrıca fetihlerin,yayılmacılığın,öteki ile 

karşılaşmanın,zaman içerisinde değişen-gelişen olayların da muhatabı olmadıkları 

için günümüz müslümanlarından çok daha şanslıydılar. 

Günümüz müslümanlarının sorunlarına yoğunlaşırken,dış etkilerin etkisinde 

sahip olduğunu kaybetme ya da ona zarar verme yapılan hataların başında 

gelmektedir.Bu nedenle var olma çabası içinde yapılacak ilk eylem sahip 

olduklarının farkında olmaktır.Bunun hemen akabinde geçmişe bakıp 

deneyimlerden sağlam bacak edinmek de müslüman için yapılacaklar işler 

listesinin başında gelmektedir.Bu nedenle sorunların tespitine ve geçmişine ait 

meseleler için „İslam düşüncesinin üç temel başlığı;Selefiye,Kelamiye,Sufiye 

bunların yanı sıra günümüze damgasını vuran „ılımlı İslam‟ gibi konu başlıklarını 

irdelemek gerekir. 

Açıklamakta fayda var;bu çalışma müslümanlar ile müslüman olmayanlar 

arasında ya da doğu-batı arasında başarı-başarısızlık gibi konulara değinecek 

ama temel almayacak zira tema „Müslümanların sahip oldukları,sahip 

olduklarının farkında olup olmadıkları,değişen ve gelişen dünya ya cevap üretme 

çabası içerisinde kendilerini var etme çabası bu çaba ile birlikte yitirdikleri‟ özetle 

sorunların çözümü için durum tespiti. 

Konu başlıklarımızdan ilkine geçmeden önce,kısaca değinelim…İslam dinini seçen 

her bireyin dini içerisinde aynı potansiyeli gösteremeyeceğini,bunun bir eksiklik 

değil fıtrattan kaynaklanan bir farklılık olduğunu her şeyi bir sebep üzere yaratan 

Allah‟ın her sorumlu bireye de farklı görevler yüklediğini belirtelim.Örneklemek 

gerekirse;‟Rasulullah dönemi müslümanları içerisinde Ashabı suffa‟yı oluşturan 

sahabenin,bir kısmının günlük işlerde çalışıp kazanç elde etmesi,bir kısmının 

tebliğ ve irşad ile görevlendirilmesi,bir kısmının ise ibadete devam etmek sureti 

ile manevi destek sağlaması‟.Demek ki müslüman dünyasını oluşturan her 

bireyden aynı potansiyeli beklemek hata olur,her birey kendisi için oluşturulmuş 

boşluğu doldurmak için görevlendirilmiştir. 

SELEFİYE 

İslam düşüncesinin yapısını oluşturan ekollerden biri de Selefiye‟dir.Kelime 

anlamı olarak Arap dilinde „önceki‟ anlamına gelir.Selefiye mezheb olarak ise 

sahabe,tabiun ve tebe-i tabiin izinden gidenler,onların inanç ve düşüncelerini 

takip edip asla ve asla onları aşmayanların oluşturduğu ekoldür.Belirtmekte fayda 

var,burada geniş bir Selefiye incelemesi yapmayacağız sadece İslam 

düşüncesinin ana başlıklarından biri olarak ele alıp,kısaca değineceğiz. 

Selefiler,Kur‟an ve hadis ile birlikte sadece ilk üç nesli(sahabe,tabiun,tebau‟ttabiin) 

söz ve davranışlarını kutsal saymış,bunların tümüne „nakil,nas,haber‟ 



18

demişlerdir.Nakil ve nassı dokunulmaz kabul ederler.Kuran‟ın tefsir edilmesine 

tümden karşı olmasalar dahi onlara göre dokunulmaz olan nass ve nakil ayrıca üç 

nesil ile birlikte din tamamlanmıştır.Bu tamamlanan din aynı zamanda ilimdir.Bu 

sayılanların dışındakiler ilim değildir.Dinin tamamlanmış olmasına,tefsir ilmine de 

uzak durmalarına kanıt olarak; „Bugün dininizi tamamladım‟(Maide/3) ayetini 

göstermişlerdir. 

Selefi alimlerden İbn Kayyım‟ın „Mümine gerekli olan şey ilim ve imandır.İlim ve 

imandan kasıt ise Hz. Muhammed‟in tebliğ ettiği,sahabenin öğrendiği ve tabiunun 

da anladığı ve benimsediğidir.‟ sözleri „ilim‟ tanımlaması açısından 

düşündürücüdür. 

Selefin yolu çoğu kez akıl ile birleşmez nass,nakil,rivayetlere o kadar kutsiyet 

katar ki sadece onunla hareket eder,sadece onu referans olarak alırlar.Rey ve 

kıyas asla kullanmadıkları yöntemlerdir,hatta Ahmed b. Hanbel „Zayıf hadis 

kişilerin rey ve kıyaslarından daha muteberdir‟ sözleri ile durumu özetler. 

Bu noktalarda Selef‟in iki özelliği ortaya çıkmaktadır.Tevil ve bidatı 

red.Tevil(yorum) onlar için nass,nakil ve rivayetin mahiyetini değiştirmektir.Bidat 

ise ana kaynakların(sahabe,tabiun,tebau‟t-tabiin) yapmadıkları uygulamalar 

olduğu için yine karşı çıkmışlardır.Rasulullah dönemin de uygulanmadığı halde 

sonradan gelişen ve dinin mahiyetinden ayrılmayan bidat-ı hasene dahi red 

edilmiştir.Selefiye,hadisi ele alırken zahiri manayı ve lafzi manayı seçmiş bu 

nedenle her türlü yeniliğin,din dışı olmadığı halde karşısında durmuştur. 

İslam düşünce yapısı içerisinde sahip olduğunu kaybetme korkusu ile bu denli 

ketumlaşan başka bir oluşum yoktur.Bu iyi niyet,dinin varlığını korumak 

açısından etkili olduğu kadar dinin olumsuz yönde eleştirilmesi adına da oldukça 

etkili olmuştur.Bu dönemler de gelişen Kelamiye ve Sufiye bu ekol tarafından 

oldukça eleştirilmiştir.En uç örnekler bir birlerini zındık,kafir ilan etmeye kadar 

gitmiştir.Hatta Kelamcıları eleştirmek adına,felsefe ve mantık gibi okumalar 

yapmanın helal ve mübah olmadığını savunmuşlardır.Sufileri,zühd namına 

dünyayı terk etme,ilim(nakil,nass,rivayet) tahsilini terk etme,nefsi arındırma 

yollarını aşırı bularak seçmeleri nedeniyle şeriat dışı ilan etmişleridir. 

Görüldüğü üzere Selefiye,dini ana kaynaklarından devam ettirme,onu koruma 

noktasında tercih ettikleri üslubun olumlu yönlerinden hem faydalanmış,hem de 

faydalanmasını sağlamıştır.Buna mukabil daha dışarı açılmadan kendi içlerinde 

mensubu oldukları dinin savunuculuğu adına bir birlerine düşmek açısından 

oldukça zarar verici olmuşlardır.Bu Selefiye için eleştiri değil,tespittir.Bunun yanı 

sıra salt Selefi kalmayan Kelamiye,Sufiye‟den esinlenen Selefiler‟de olmuştur. 

Başta dört mezhep kurucuları ve Kütüb-i Sitte müellifleri olmak üzere en 

mümtaz temsilcileri şunlardır: İbn Kuteybe,Tahavi,Herevi,İbn Cevzi,İbn 

Kudame,İbn Teymiye,İbn Kayyım,Ali Kari.Ayrıca son dönem Çağdaş Selefiye 

Hareketi ekolü kurucuları :Cemalettin Afgani,M.Abduh,Muhammed İkbal,Mehmet 

Akif,Mevdudi,Seyyid Kutub gibi isimlerdir.Çağdaş Selefiye Hareketi ekolü 

savuncuları zaman içerisinde kazandıkları tecrübeler sayesinde ilk dönem 

ekolcüleri kadar sert olmamışladır.Nitekim tefsire soğuk bakan savunucuları 

olduğu halde Seyyid Kutub etkili bir tefsir yazmıştır. 



19

KELAMİYE 

Akla birinci derecede önem veren ekoldür.Kelam ilmi İslam fırkaları içinde akla 

en büyük değeri verdiği için akılcı(rasyonalist)bir yapıya sahiptir.Mutezile 

kaynağından beslenir lakin Mutezile kadar uç görüşleri olmamıştır.Temelleri, Vasıl 

b. Ata tarafından atılan ekol sonraki dönemlerde Eş‟ari ve Maturidi tarafından Ehli 

Sünnet bünyesine ithal edilmiştir. 

Akılcı olan bu ekol de bahsi geçen akıl,hissi ve madde aleminin ötesinde bulunan 

hususları inceleyen nazari ve spekülatif bir akıldır. 

Kaynak olarak aklı alan ekolün „Aklı olmayanın dini de yoktur,Allah kendisi için 

akıldan daha değerli varlık yaratmamıştır‟ zayıf hadisleri gibi dayanak noktaları 

vardır. 

Genel prensipleri; 

a.)Akılla nakil çatışırsa akıl evvel,nakil onunla münevveldir. 

b.)Şeirat akla aykırı olmaz. 

c.)Aklen caiz olan şey naklen de caizdir. 

d.)Dinin temelini oluşturan şey akıldır. 

Kelam,Selefiye gibi sadece nassları ele alarak yaklaşmamış,nass ve nakile aklı 

da oldukça etkili bir şekilde işlemiştir.Naaslarda geçen her hangi bir hükmü 

bilmek onun „mot a mot‟ kabul edilmesini gerektirmez o hükmün aklın 

süzgeçinden de geçmesi gerekir görüşünü savunmuşlardır. 

Kelamiye, nass ve nakilde harfe dahi dokunmadan lafzi manalar ile ilerleyen 

kalıpçılığa,bu kalıpçılıktan oluşan hurafeler ve yanlışlıklara karşı bir duruş olarak 

aklı birinci plana alması dinin arındırılması açısından olumlu yönde etkili olmuş 

olsa dahi akılcılığın getirdiği fitneden olumsuz yönde nasiplenmesi gibi olumsuz 

etkileri doğurmuştur. 

Kelam‟ın kendi içindeki zararlı gelişmelere dur demek kadar dışardan gelen 

etkilere de cevap bulma açısından olumlu etkileri olmuştur.Selef‟in açık kapı 

olarak bıraktığı dışarıya karşı savunma yapma noktasında uzak durulan ilim ve 

felsefe alanlarını bu ekol,elinden geldiğince kapatmaya çalışmış,kısmen başarılı 

olmuştur.Gelişen ve değişen dünya ile birlikte ortaya çıkan yeni 

akımllar;Pozitivizm,Materyalizm,Sekülerizm,Nihlizm,Septizim gibi İslam‟a aykırı 

akımları karşılamak yine bu ekolün vazifesi olmuştur. 

F.Razi,Seyfuddin Amidi,Ebu Hanife(fıkhen),Gazali(sonradan Sufiye‟ye 

yaklaşmıştır),İbn Tumart,Şehristani,Kadı Beydavi,Tusi gibi şahsiyetler bu ekolün 

isimleridir. 

SUFİYE 

Sufiye(Tasavvuf),İslam dininde ki manevi ve ahlaki değerleri birinci plana 

almıştır.Zühd ve takva hayatını benimseyen,kendi içerisinde değişen zamanla 



20

irlikte değişikler gösteren bu ekolün ilk isimleri Sülemi,Kuşeyri,İbrahim 

Edhem‟dir. 

Tasavvuf,nass ve nakili kaynak alır ama ondan önce keşf ve ilhama önem 

verir.Doğrudan vasıtasız elde edilen bilgiye yani keşf ve ilhama dayanır.Tasavvufi 

bilgilerin bir diğer özelliği ise sırri ve batıni olmasıdır.Tassavufçulara, mistik 

denilmesinin bir sebebi de budur. 

Keşf ve ilhama birinci derecede önem veren Tasavvufçuların dinin bireyi nefis ve 

kötülükten arındırma,Allah‟a korku yerine aşk ile yaklaşma gibi olumlu etkileri 

olsa dahi İslam‟ın pratiğini pasivize etme insanı melekleştirmeye çalışırken 

fıtratıyla oynama gibi olumsuz etkileri de olmuştur. 

Tasavvufçular içerisinde Hz.Peygamber‟in İslam ahlakından sapmayan sufiler 

olduğu gibi çok uç noktalara varmış olarak;‟Veliler bilgilerini,Peygamber‟e vahiy 

getiren meleğin aldığı kaynaktan almışlardır.(İbn Arabi),Bana kalbim Rab‟bimden 

haber verdi ki‟ gibi cümleler kurmuşlardır. 

Sufiye de Selefiye gibi ilime önem vermez.Hatta bazı sufilerin namaz surelerini 

dahi bilmedikleri,kitaplarını gömdükleri rivayet edilir.Buna mukabil İslam 

ahlakının yaygınlaştırılması açısından ne Kelamiye ne de Selefiye,bu ekol kadar 

başarılı olamamıştır. 

İbn Arabi,Mevlana,Yunus Emre,Gazali(son dönem),Abdülkadir Geylani gibi 

şahsiyetler bu ekolün önde gelen isimleridir. 

Sonuç olarak … 

İslam dinine talip olma,sahip olma,kaybetmekten korkma güdümleri ile yol alan 

ve kendisini müslüman olarak tanımlayan her birey,muhatabı olduğu 

kendisi,kendisi gibi düşünenler ve kendisi gibi düşün(me)yenler arasında 

yürüttüğü bu yolculuğu elbette ki „en iyi niyetler‟ ile sonlandırma 

hevesindedir.Lakin,bu iyi niyetlere gelişen ve değişen dönem ile birlikte iyi niyetin 

amelini bozan akideler de eklenmiştir.Bu konuda tek fail ilan etmek oldukça 

büyük bir haksızlık olur.Bu üç failli(birey,bireyin içinde bulunduğu topluluk,bireyin 

dışında kalan topluluk) konu belki de eşit oranda zarar ve kar sağlayarak yani 

varlığındaki gücüyle hemen hemen aynı etki ile bu günlere gelmiştir. 

Şimdiler de … 

Günümüz müslümanlarına baktığımızda(asla ve asla 

sınıflandırmak,ötekileştirmek,etiketlemek,yaftalamak amaçlı değil de durum 

tespitine yönelik çalışmamızda;Kim nedir?Ne yapar? sorularına cevap verip,doğru 

tanımlamalarda bulunmak adına); 

a.)Müslüman olan fakat sosyal hayatına İslam pratiğini dahil etmeyen,bir nevi 

pasivize özelliği açısından bu günlerde moda olan Sufiye ekolünün sadece kısmi 

yönlerinden beslenen,etliye sütlüye dokunmayan,konformist bir yaşamı tercih 

edenler,zorlama durumlarında Kelamiye‟nin akılcığını yine kısmen tercih 

edenler.Yine gelenekten kaynaklanan bir güdü ile Sufiye‟nin lafzi yaklaşımından 



21

kısmen faydalananlar.Dünya ve sosyal yaşamı birinci plana alarak dini onun 

üzerine bina etmeye çalışanlar. 

b.)Müslüman olan,bu tercih içerisinde salt olarak Selef‟e bağlı kalan,aklı ikinci 

plana iten,günümüz tehlikeli tanımı „ılımlı İslam‟ eleştirilerini haklı çıkaran,dini 

sahip olduklarını kaybetme korkusu ile zarara uğratan,kendisini yenileyemediği 

için dini çağın dışına „farkında olmadan‟ itenler. 

c.)Müslüman olan,sahip olduğunun farkında olan(?) kendine göre öteki olana 

cevap üretme çabası içerisinde ana kaynaktan uzaklaşarak fakında olmadan 

heteredoks bir din anlayışı geliştiren,Kelam‟ın akılcılığından olması gerekenden 

fazla beslenen,dini bilgilere kısmen sahip olup dünyevi bilgilere tümden sahip 

olma çabası içerisinde,Mevlana‟nın „pergel metarofundan‟ gerekli öğretiyi 

almamış,sağlam bacağını dinin temel ritüellerine dayatmadığı halde,sahip 

ol(ma)dığı halde kendini sahip ilan ederek ederek bir de üstüne savunma çabası 

içine girenler. 

Şıkları çoğaltmak elbette ki mümkün,lakin üç başlıkta çok yaymadan tespitlerde 

bulunmak daha toparlayıcı. 

İlk gurupta(a şıkkı) bahsettiğimiz tercihleri çok fazla ele almayacağız,onları 

İslam dışı olarak kabul ettiğimiz için değil.O tercihi yapanlar yaşam içerisinde 

müslüman bireylerin çektiği sancılara muhatab,ortak olmadığı için ve kendileri 

sisteme uygun „rahat‟ çözümler getirebildiği için.Hemen belirtmekte fayda 

var,dönem ile popülerite kazanan ve artık tehlikeli olmaya kadar giden,insanları 

konuşturmayacak boyutlara ulaşan „ötekileştirme‟ yakıştırmasından burada 

nasiplenmek istemiyoruz.Niyet „ötekileştirmek‟ değil durum tespiti.Zaten sık sık 

her paragrafta değinilen niyet şerhi,yaptığını sürekli olarak açıklama çabası 

„ötekileştirmenin‟ yapıldığına dair eleştiriler almamak ve zehirlenmek adına 

yapılan bu çaba „ötekileştiriyorsun‟ ithamlarının ne denli tehlikeli olmaya 

başladığının kanıtı. 

İkinci gurupta(b şıkkı) bahsettğimiz tercihler ise günümüz müslümanları 

içerisinde kendi içlerindeki bölünmenin sebebi ve kendileri dışındaki 

guruplar(farklı dini guruplar,idelojik guruplar) tarafından yöneltilen eleştirilerin 

haklılık kazanmasına sebep olan gurup.Bu gurup tercihler ötekileştirme işini 

sadece dışarısı için değil kendi içlerindekiler için de başarabilenlerin oluşturduğu 

guruplardır.Ötekileştiriyorusun,yaftasına en layık olan gurup olarak ele alacağımız 

gurubun,temele sahip olmadaki,sahip olduğunu korumaya çalışmasındaki 

kullandığı „lafzi‟ olandan kurtulamama handikapı hem müslümanlara hem de 

İslam dinine en büyük zararı vermektedir. 

‟Ilımlı İslam‟ eleştirilerine bu gurubun farkında olmadan oldukça etkisi 

olmuştur.Zira dini genel ahlak ve kuralları içerisinde değil de kısmi olarak ele 

alan,bu şekli ile tebliğ yer yer teşhir yapan bu gurup mensupları İslam‟ın genel 

duruşundan bihaber olduğu için kendi despot duruşlarını dine 

yamamışlardır.Sonuç olarak kendileri geri çekilince ortada „Zalim bir Allah‟ imajı 

kalmıştır.Din adına davet edici Peygamber‟in sahih sünnetinden ziyade ‟sert‟ fıkıh 

alimlerinden beslenen,uydurma rivayetlere dayanan,cahiliyenin alasını yaşayan 

yine bu guruptur.İrşad‟a ihtiyacı olduğu halde,irşad yapan bu gurup oldukça 



22

ironiktir.Genel Kuran ve Peygamber ahlakından yoksun „dini koruma siyasetini‟ 

dinin kendi dili hatta hatta dinin bir nassı olarak kabul eden bu gurup dine 

dışardan gelen zararlardan daha fazla zarar vermektedir.Özellikle bu gurup 

içerisinde,bir yöntem olarak gelişen „Cemaat,Tarikat‟ yapılanmaları eksik bilgi ve 

dejenerasyon neticesinde „Cemaatiçilik,Tarikatçılık‟ halini almış,kan kaybetmeye 

devam etmiştir. 

Son gurupta (c şıkkı) ele alacağımız müslümanlar birinci gurup kadar 

etkisiz,ikinci gurup kadar zarar verici olmasa dahi hallerini değiştirmediği,farkında 

olmadı zaman ilk iki guruptan daha vehim neticelere ulaşabilir. 

‟Dünyevi bilgiye‟ sahip olma çabasına talipli olmada birinci sıraya yerleşeyen 

bunun yanı sıra bu tercihin bir sahip olduğunu koruma siyaseti olduğuna inana bu 

gurup,güttüğü siyasetin olumlu taraflarından faydalanır ve faydalandırır.Dialog 

açısından,kendini ifade etme açısından,ikinci gurubun zararını minimuma çekmek 

açısından başarılı olduğunu kabul etmek lazımdır.Ancak bu gurubunda faydadan 

zarara gitmesi „dur‟ noktasını bilmemesiyle mümkün olabilir.Yani ikinci gurubun 

teşhisinde değindiğimiz „dünyevi ve dini‟ bilginin eksikliğine rağmen bu gurup 

dünveyi bilgiye sahip dini bilgiden oldukça uzaklaşmıştır.Bu noktada uzaklaşma 

seviyesine „dur‟ diyemez ise ikinci guruptan çok daha zararlı olabilir. 

Muhatabı olduğu dünyevi bilgilere fazlaca sahip buna mukabil dini bilgiden uzak 

kalmış bu gurubun dünyevi bilgi içerisinde eriyip gitmesi,en yakın görünen zarar 

olarak öne çıkarmaktadır.Mevlana‟nın „pergel meteforu‟ öğretisi bu gurup için en 

toparlayıcı etkiye sahiptir.Sağlam bacağınız din üzerinde,gezebilir bacağınız 

dünya üzerinde ise sorun yok ama iki bacak da hareket halinde ise işte o zaman 

durum vahimdir. 

Düşünsenize Nevton fiziğine,Quantum fiziğine bilgi düzeyinde sahip,bunlar ile 

dine vurgu yapan müslüman bireyler Kuran ve Sünnet açısından bir o kadar eksik 

bilgiye sahipler.Felsefenin ve felsefecilerin(İslam Felsefecileri de dahil) etkisinde 

evlerinin yolunu şaşıracak kadar kendini kaybeden müslüman bireyin Kuran 

tanımlarına kısmen dahi sahip olmaması ya da Kuran‟ı Rasulullah‟ın yaşantısından 

değil de her hangi bir felsefecinin yaklaşmından çıkartmaya çalışmak ne kadar 

doğru?Adet olduğu üzre yine açıklayalım,dünyevi bilgiden yoksun müslüman 

bireyler zaten arzu ettiğimiz bireyler değil ama dünyevi bilgi içerisinde eriyip dini 

bilgiden uzaklaşan bireyler de en az onlar kadar arzu etmediğimiz bireyler. 

Mistik olanı efsunlu bulan,felsefik olanı cazibeli bulan bu tarz yaklaşımların etkisi 

altında dini koruyacağım çabası içerisinde dünyevi başarının peşinde 

koşmak,İslam olmuş birey için ne kadar gerekli?Bu biraz da kendini kaybediş 

değil mi? 

Bu bahsettğimiz gurubun her daim „moderniteye karşı ayaktayız‟ sloganları 

yürüdüğü yolda kaybettikleri ile susmuyor mu?Başarı nedir? sorusuna verilecek 

olan cevap,Özgürlük nedir?sorusuna verilecek cevap dini cevaplardan çıkıp 

dünyevi ve maddesel cevaplara dönüşmüş ise ipin ucu oralarda bir yerlerde 

kaçmıyor mu? 

Çoğu kez „özgürlük‟ gibi sınırlarını belirlemenin mümkün olmadığı bir çatı model 



23

de var olmak yerine İslam vurgusunda bulunarak İslam‟ın temel ritüellerinden 

„hoşgörü‟ yaklaşımını çatı model alarak,ana kaynağa bağlı,ortodoks bir yapılanma 

içerisinden cevap üretmek ya da çözümsüzlğü ortadan kaldırmak mümkün değil 

mi? 

Neden özgürlük değil de hoşgörü? 

Müslüman kendini yitirmeye kelimelerin büyüsü ile başlıyor da ondan.Her 

oluşumun bir dili bu dile bağlı kelimeleri vardır.Dünyevi,modern,postmodern 

sistemlere aşina ola ola onların dillerini benimseyen birey zaman içerisinde kendi 

dilini kaybeder.Kullandığı dil ona sahip olmaya başlar.Çözümü hep o dilden 

aramaya başlar.Tüm bunların üstüne kendi dilinin yetersizliğinden(yetersiz 

olduğu için değil öyle belletildiği için) kaynaklanan bir kompleks, sahip olduğunu 

koruma çabasının yok olması,sahip ol(ma)dığına benzeme hareketini doğurmuyor 

mu?Özgürlüğe bu denli düşkünlük,birşeylerin normal olmadığını göstermiyor 

mu?Müslümanın „özgürlük‟ kelimesine yüklediği anlam ile genel kalıpların kabul 

ettiği „özgürlük‟ aynı şeyler mi?Aynı değiller ise „Neden hoşgörü değil de 

özgürlük? 

Öteki dünyanın kelimesi,başarı hem elde edilme şekilleri açısından hem de 

anlamı açısından müslüman bireyi dili,dilin kelimelerinin etkisi ve anlamı 

noktasında kendine çekmiyor mu?Klişe olarak müslüman bireylerin diline 

yerleşmiş „Müslüman Doğu dünyası neden başarısız?‟Bu soruyu ilk soran biz 

değiliz.Yukarıda Selefiye ekolü içerisinde saydığımız isimlerden M.Abduh ve ekolü 

de hemen hemen aynı soruyu sormuştur.İslam dünyası Batıya oranla neden 

başarısız?Cevap olarak „İslam hatalı olamaz,öyle ise hata biz de bir Kuran‟ı yanlış 

yorumladık diyerek dini gelenekten ayrıştırma,bidatlardan temizleme çabası içine 

girmişleridir.‟1800′lü yıllarda gelişen bu akım dönem için olumlu yönde etkili 

olmuştur ancak mesele tümden çözülmemiş,cevaplanmamış soru işaretlerine bir 

de kıyasa bağlı kompleksler eklenmiştir.Halen bu durumun devam etmesi 

İslam‟ın yanlış yorumlanmasından olduğu kadar müslümanın kendi dilindeki 

„başarı‟ kelimesi ile dünyevi dilin kendi dilindeki „başarı‟ kelimesinin anlamlarının 

farklı olmasından kaynaklanıyor. 

Müslümanlar kendi dilleri ile konuşup,kendi kaynaklarını cevap bulmak için 

kullanmadıkları dünyevi olanın kaynağını ve dilini tercih ettiği sürece hem o dil 

içinde kendini yitirecek hem de büyük bir kaybediş yaşayacaktır.Maalesef ki bu 

kaybediş eğer gerçekleşirse işte o zaman „ılımlı İslam‟ adına en büyük örneği 

oluşturacaklardır. 

Kuran ayetleri içerisinde müteşabih kabul edilen,‟hurufu mukatta‟ dediğimiz 

harfler vardır.Surelerin başında bulunan (Elif,Lam,Mim) bu harfler sureye 

girmeden önce dikkati çekmek açısından önemlidir.Manasına dair bir çok görüş 

vardır.Kelimleri oluşturan harflerin varlığına vurgu olması açısından da 

önemlilerdir.Zira harfler kelimeleri,kelimeler ise dili oluşturur.Dil ise döndükçe 

kalbe,yaşama yön çizer.Yukarıda üzerinde durduğumuz „yaşarken diline sahip çık‟ 

temasının kaynağı belki de Kuran‟ın bu harflerinde gizlidir. 

Üzerinde durduğumuz üçüncü gurup dünyevi,öteki ve modern olana muhatab 

olma konusunda saydığımız guruplardan en yakın olanı ise ki öyle burada en 



24

üyük görev üçüncü gurupta şıklandırdığımız tercihi yapanlara düşmektedir.Bir 

bacağı sağlam basmayı başarabilirse bu gurup tüm çözümsüzlüklerin çözümü 

olabileceği gibi çürük bir bacağı seçerse tüm çözümsüzlüklerin nedeni dahi 

olabilir.Ötekinin dilini kullanabilen bunun yanı sıra kendi dilini temel alabilen 

bireyler müslümanların yaşam içerisinde kaybettiklerini geri kazanmaları 

açısından oldukça ümit vaad ediyorlar. 

Selef‟in nass ve nakilinden,Kelam‟ın akılcılığından,Sufiye‟nin ilhamından yeterli 

ölçüde edinip „diline‟ de sahip olduktan sonra „Neyim?Kimim?‟ sorusuna verdiği 

yanıt doğru olacağı gibi „Nereye gidiyorsun?‟ sorusuna vereceği cevap da doğru 

olacaktır. 

Diline sahip olmak ise kullanılan kelimelere ve bu kelimelerin anlamlarına 

bağlıdır.O dilin kelimelerinin,harflerinin kaynağı da Kur‟an‟dır. 

”Elif,LAM,RA…İşte bunlar sana apaçık bir kitabın 

ayetleridir(harfleridir).‟(Yusuf/1) 



25

Neden kâfir, müslime; kuvvet hakka galibdir? (Prof. Dr. Alâaddin BaĢar) 

“Madem El-Hakku Ya‟lu haktır. Neden kâfir, 

müslime; kuvvet hakka galibdir?” Yani, “Madem ki 

hak üstündür, ona üstün gelinmez. Kâfirlerin 

Müslümanlara, kuvvetlinin haklıya galip gelmesine ne 

dersiniz?” 

Bu sorunun cevabı dört ayrı yönüyle çok öz ama çok 

doyurucu olarak verilir. 

Önce vesileler üzerinde durulur ve bu hikmet dünyasında vesilelerin, sebeplerin 

çarpıştığına dikkat çekilir. Müslüman olsun kâfir olsun, her kim ulaşmak istediği 

sonucun ön şartlarını yerine getirir, sebeplerine vesilelerine tam riayet ederse 

başarı onun olacaktır. Hangi üründen hangi şartlarda hangi tekniklerle ve nasıl bir 

planlama ile verim alınacağı bellidir. Bu şartlara kim uyar, bu vesileleri kim yerine 

getirirse başarı onundur. 

Soruda geçen kuvvet kavramına da şöyle değinilir: “Kuvvetin bir hakkı var, bir 

sırr-ı hilkati var.” 

Başarılı olmak, düşmanınıza, yahut rakiplerinize galip gelmek istiyorsanız kuvvetli 

olmaya çalışmanız gerekir. Zira, kuvvetin de bir hakkı vardır. O hakkı kim elinde 

tutarsa galip gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Çelikle tahtayı çarpıştırırsanız 

tahtanın mağlup düşeceği bellidir. 



26

İkinci olarak, mesele insandaki sıfatlar alemi yönünden ele alınır. Bütün güzel 

sıfatlar Allah kelamında zikredilmiş ve Resulullah (a.s.m.) tarafından da en güzel 

şekilde sergilenmiştir. Şu var ki uygulamada nefsin, şeytanın, bozuk toplum 

yapısının ve daha nice faktörün tesiriyle, bir Müslüman bu güzel sıfatların tümünü 

hayatında sergilemeyi başaramayabilir. Yine bir gayr-ı müslimde, gördüğü 

eğitimin ve toplum yapısının bir ürünü olarak bazı güzel sıfatlar bulunabilir. 

Bunlar ondaki müslim sıfatlardır. Bir iş görüleceği zaman, kalplerdeki inançlar 

değil, bu sıfatlar çarpışırlar. 

Ticaret hayatını örnek verelim: Bilgi, dürüstlük, çalışkanlık, mesai tanzimi, 

prensiplilik gibi sıfatlar ticaretin sonucuna doğrudan tesir ederler. Bir gayri 

müslim bu sıfatlara sahipse ve yine bir müslüman bu sıfatlardan mahrumsa o 

gayri müslimin müslümandan daha zengin olması beklenen bir sonuçtur. Burada 

kâfir müslümana değil, müslim sıfatlar gayri müslim sıfatlara galip gelmişlerdir. 

Ve sonuç, sıfatlar aleminde, yine hakkın olmuştur. Bu konu işlenirken fikrimize 

ufuklar açan şöyle bir tespite yer verilir: 

“Hem dünyada, hayatın hakkı Ģamil ve âmmdır. O rahmet-i âmmenin bir 

cilve-i manidar, onun bir sırr-ı hikmeti var; küfür mani değildir.” 

Hayatın hakkı umumidir, şamildir. Yani bu noktada mümin, kâfir, insan, hayvan 

farkı yoktur. Kime hayat verilmişse ona rızk da verilir. Rızk; imanın ve ibadetin 

değil hayatın hakkıdır. Onların hakkı ahiret yurdunda ebedi saadettir. 

Bu ufukta düşüncelerimizi şöyle sürdürebiliriz: 

Allah‟ın her isminin tecellisi için farklı aynalar, ayrı zeminler söz konusudur. 

Bunların çoğu, kişinin inancıyla ilgili değildir. Meselâ, Rezzak isminin tecellisinden 

daha fazla nasip almak isteyen bir çiftçi bunun için gerekli şartları yerine 

getirdiğinde tarlasına daha fazla mahsul verilir. Burada kişinin inancına bakılmaz. 

Yine, Şafi isminin kendisinde tecelli etmesini isteyen birisi, hastalığına faydalı ilacı 

kullanır. 

Onun şifa bulmasında da inancına bakılmaz. Çünkü kişi bu ismin tecellisini 

istemeyi bilmiştir ve bunun karşılığı olarak kendisine şifa ihsan edilmiştir. Bu yola 

girmeyen bir insan, kâmil bir mümin de olsa, şifaya kavuşmayabilir. 

Buna göre bir Müslüman dünya hayatında İlâhî isimlerin feyzinden faydalanmayı 

diliyorsa, o tecellilere layık bir ayna olma yolunu tutmalıdır. Bunu yapmazsa 

sonuç alamaz. Ama aynı mümin ibadet, salih amel ve ihlas şartlarını yerine 

getirmekle ahiret yurdundaki İlâhî lütuflara talip olmuş olur. 

Bu şartları yerine getirmeyen bir insan da dünyada ne kadar başarılı olursa olsun, 

cennetten nasip alamaz. 

Aynı parçada konunun bir üçüncü boyutuna da dikkat çekilir: 

Allah‟ın iki ayrı kanunlar manzumesi olduğu nazara verilir. Bunlardan birisi 

insanın iradî fiillerini nizam altına alan Kur‟an hükümleridir. Diğeri ise kâinatın ve 

içindeki eşyanın nizamını sağlayan kanunlardır. Birincisi bildiğimiz şeriattır. 

İkincisine de şeriat-ı tekvini deniliyor. Tabiat kanunları bu ikinci şeriattandır. 

Kur‟an hükümlerine itaat ve isyan edenlerin mükafat ve cezalarını ekseriyetle 

ahirette görecekleri, tekvini şeriata uyanların yahut uymayanların ise büyük 



27

çoğunlukla karşılıklarını bu dünyada görecekleri ifade edilir. Buna göre tekvini 

şeriata uymayan bir mümin cezasını başarısızlık, sefalet, perişanlık olarak bu 

dünyada çeker. Bu kanunlara uyan bir gayr-ı müslim ise İlâhî iradeye bilmeyerek 

de olsa uygun hareket etmesinin mükafatını bu dünyada görür. 

Bu üç madde başarının yahut başarısızlığın telem sebepleridir. Ve olayların çok 

büyük çoğunluğu bu maddelerin biriyle yahut bir kaçıyla açıklanır. Şu var ki, 

bazen bütün şartları yerine getirdiğiniz halde mağlup düşebilirsiniz. Burada İlâhî 

takdirin gizli bir rahmet hikmet cihetini aramakla mükellefiz. İşte cevabın 

dördüncü bölümünde bu noktaya işaret edilir; konunun kader ve İlâhî irade 

yönüne dikkat çekilir. 

Dördüncü maddede, batılın kısa süreli de olsa bazen hakka galip gelmesinin, 

hakkın inkişafına yardım ettiği, onu daha da güçlendirdiği, parlattığı nazara 

verilir. 

Bu maddenin Ģu noktadan önemi büyüktür: 

Bir hadisi-i şerifte “Belaların çoğu peygamberlere, sonra derecesine göre Allah‟ın 

diğer sevgili kullarına gelir.” buyrulur. Peygamberlerin çoğunun ümmetlerinden, 

hakaret görmeleri, ülkelerinden kovulmaları, işkencelere tabi tutulmaları Rabbanî 

bir sır İlahî bir hikmettir. Onların çektikleri sıkıntılar, Nur Müellifinin ifadesiyle 

birer menfi ibadettir. 

Sabır esasına dayanan, tevekkül ve rıza esasına dayanan ama katlanılması 

oldukça zor olan bu ibadetin mükafatı da aynı ölçüde büyüktür. Bu sıkıntılarla 

başta peygamberler olmak üzere Allah‟ın sevgili kulları hem manen terakki 

ederler, hem de çoğu zaman bunun karşılığı olarak hak davaları geç de olsa 

insanların kalplerinde yer tutar. Onlara zulmedenler kabirlerinde azap 

çekerlerken, onların ümmetleri yeryüzünde hakkı yaşar ve yaşatırlar. 

Bir bitkinin gelişmesinde gecenin ve gündüzün ayrı faydaları olduğu gibi insan 

ruhunun inkişafında da celal ve cemal tecellilerinin, tesirleri öyledir. 

Bu bir İlâhî hikmettir. Ve Hak dostlarına, bu sır ile gelen bela ve musibetlerin ilk 

üç maddeyle bir ilgilisi yoktur. 

Konuyla Ġlgili Okuma Parçası: 

BĠZĠ GERĠ BIRAKAN ĠSLAM MI? 

Bir zamanlar sıkça gündeme taşınan şimdi de yer yer nükseden bir hastalık var: 

Dinin, terakkiye mani olduğunu sanmak ve Hıristiyan ülkelerden geri oluşumuzun 

sebebini İslâm dininde aramak. 

Bu iddiaya cevap vermeden önce bazı noktalara işaret etmek isteriz. 

Birinci nokta: 

İslâm dini ilk zuhur ettiği dönemde Müslümanlar bir süre müşriklerin baskılarına, 

zulümlerine maruz kalmışlar, daha sonra devlet haline gelmiş ve bir asır öncesine 

kadar sürekli ilerlemişlerdir. Asr-ı saadetin bir iman, ahlak, fazilet,adalet ve huzur 

asrı olması bunun ilk delilidir. Daha sonra Endülüs Emevî devletinin Avrupa‟ya 

ilimde önder olması, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluklarının hem ilim hem de 



28

sanatta yükseldikleri şahikalar bu tür iddialarla örtülecek, saklanacak cinsten 

değildir. 

Burada İslâm ve Müslüman kavramlarını birbirinden ayırma gereği ortaya çıkıyor. 

İlerleyen de Müslümanlardır, gerileyen de. İslâm ne ise odur. 

“Bugün sizin dininizi ikmal ettim (kemale erdirdim). Üzerinize nimetimi 

tamamladım. Ve sizin için din olarak Ġslâm‟ı beğendim. (Ġslâm‟a razı 

oldum.)” ( Mâide Sûresi, 3) 

O zaman şu sorunun cevabını aramak gerekiyor: İmparatorluklar kurduğumuz 

dönemlerde mi İslam‟a daha çok bağlıydık, geri kaldığımız dönemlerde mi? 

Bir diğer nokta: 

Geri kalışımızın sebebi olarak İslâm‟ı gösterenlerin, Müslümanları bir tarafa 

bırakıp İslâm üzerinde konuşmaları ve “Kur‟anın şu hükümleri, Resulullahın şu 

hadisleri terakkiye manidir.” diye yola çıkmaları ve delillerini ortaya koymaları 

lazım gelir. 

Meselâ, yalanı, zulmü, içkiyi, kumarı, zinayı, stokçuluğu, faizi, gıybeti, ırkçılığı 

kısacası her türlü kötülüğü yasaklamanın terakkiye engel olduğunu ispat etmeleri 

gerekir. 

Üçüncü nokta: 

Hıristiyanların bizden ileri olmalarını İslâm‟a hamledenlere bir vazife daha 

düşüyor. O da, bu günkü teknolojinin, maddî kalkınmanın esaslarını İncil‟de 

arayıp bulmak ve “Biz bunlardan yoksun olduğumuz için geri kaldık.” diye bir 

gerekçe ile ortaya çıkmak. Bunu yapmaları mümkün değil. Zira İncil‟de ne iktisadi 

hayata ne de devlet yönetimine dair bir tek ayet mevcut değil. 

Son bir noktaya da işaret edip cevabına geçelim: 

Bu iddiayı ortaya atanların, dünün çalışkan, cevval, hamiyetli, dürüst, vatansever 

insanını, bugünün hak hukuk tanımaz, soygunculuğu hüner sayan, şehvet 

düşkünü, her şeyi nefsine feda eden, egoist insanı haline getiren eğitim düzeninin 

İslâm‟dan kaynaklandığını da ispat etmeleri gerekir. 



29

Kur‟an, Hadisler ve Ġslami Çoğulculuk (Mustafa Akyol) 

Son günlerde sitenin yorum bölümlerinde 

hadislerin İslam‟daki yeri ve hadis literatürünün 

güvenilirliği hakkında bir tartışma sürüyor. Bazı 

okurlar hadislere karşı kuşkucu ve hatta reddiyeci 

yaklaşırken, diğerleri bu yaklaşımı eleştiriyor ve 

farklı ölçülerde de olsa hadis literatürünü 

savunuyorlar. 

Bu konudaki bazı görüşlerimi ifade etmekte yarar 

görüyorum. Bunların birincisi ve belki de en 

önemli olanı ise, İslami çoğulculuğun önemi. Bir 

başka deyişle birbirinden farklı İslam yorumları 

olabileceğinin baştan kabul edilmesinin ehemmiyeti. 

Farklı İslam yorumları, İslam‟ın ilk dönemlerinden beri var oldu. Ümmet içinde ilk 

başta siyasi nedenlerle başlayan ayrılıklar, zamanla farklı mezhepleri doğurdu. 

Sünni-Şii ayrımı böyle ortaya çıktı. Öte yandan vahiy-akıl ilişkisi, kaderin 

mahiyeti, hadislerin rolü gibi pek çok konuda farklı görüşler gelişti. Bunlar 

arasında kimi zaman sağlıklı tartışmalar, kimi zaman kanlı kavgalar yaşandı. İlk 

bir kaç yüzyıldan sonra klasik mezhepler şekillendi, Sünni fıkhı İmam Şafi‟nin 

kurduğu sistematik üzerine oturdu. Şiiler ise İmam Cafer‟in metodolojisini 

izlediler. 

Geçtiğimiz iki yüzyılda ise temel kaynakların (Kur‟an ve hadislerin) yeniden 

okunması ve yorumlanmasını savunan reformist görüşler gelişti. İslam‟ın ikinci 

veya üçüncü yüzyılında formüle edilmiş mezheplerin çağın ihtiyacını 

karşılamadığını, dahası pek çok geleneğin din zannedilerek korunduğunu savunan 



30

söz konusu reformist Müslümanlar, geleneği eleştirmekte ortak bir nokta bulsalar 

da, birbirinden çok farklı alternatifler önerdiler. 

Sonuçta bugün İslam dünyasında çok farklı din anlayışları varlığını sürdürüyor. 

Klasik mezheplerin arasındaki farkların yanında, ayet ve hadislerin yeni 

yorumlarına ihtiyaç olduğunu savunan “modernistler”, “tek kaynak Kur‟an‟dır” 

diyen redd-i hadisçiler, ya da Kur‟an dahil tüm kaynakların belirli ölçüde “tarihsel” 

olduğunu savunanlar var. Bu farklı akımların içinde de farklı görüşler yer alıyor. 

“Tek kaynak Kur‟an‟dır” diyenlerin arasında, örneğin, namazın vakitleri, hatta 

şekli bir namazın varlığı konusunda bile ihtilaf var. Müslümanlar arasındaki dini 

olmayan ayrımlar - dil, kültür, siyasi görüş veya yaşam biçimi farkları - da 

cabası. 

Bu tablo karşısında da pek çok Müslüman, “nasıl olup da ortak bir zemin 

bulacağız, tek bir anlayışta uzlaşacağız” diye soruyor. Bu sorunun cevabını da, 

bazıları, “herkes benim anlayışımı kabul ederse doğru yolda birleşmiş oluruz” 

diye veriyor. Yani kendi İslam anlayışının tek doğru İslam anlayışı olduğuna emin 

bir şekilde, diğerlerini bu “doğru yol”a davet ediyor. Bu görüşe sahip olan bazı 

Müslümanların iyice ileri giderek diğer Müslümanları sapmışlıkla suçladığı, hatta 

tekfir ettiğini (”kafir” saydığını) biliyoruz. Tarihteki Harici vahşeti ve çağımızda 

gördüğümüz Vahhabi taassubu - ve en son Irak‟ta yaşanan Müslümanlar içi savaş 

ve terör - bu tekfirci anlayışın ne kadar tehlikeli sonuçlar verebileceğinin önemli 

ve acı göstergeleri. 

Kısacası, denebilir ki, tüm Müslümanları tek bir “doğru İslam anlayışı” üzerinde 

birleşmeye zorlamak, aslında onları daha fazla bölüyor, aralarındaki gerilimi daha 

da artırıyor. 

Peki çözüm ne? 

Bir Müslüman olarak benim buna cevabım, İslami çoğulculuktur. Müslümanlar, 

ancak, İslam‟ın farklı yorumları olabileceğini, kendileri bunlardan birine mensup 

olsalar da, diğerlerine hoşgörüyle bakmaları gerektiğini kabul ederlerse 

uzlaşabilirler. Bunu yaparlarsa, Frenklerin dediği gibi “anlaşmamakta anlaşabilir” 

ve Sufi‟lerin dediği gibi “çoklukta birlik” sağlayabilirler. 

Tevhid‟de UzlaĢmak 

Sözkonusu çoğulculuk anlayışı, sadece pragmatik bir çözüm değildir; doğrudan 

Kur‟an‟dan kaynak bulmaktadır. 

Kur‟an vahyolunurken elbette tek bir doğru İslam anlayışı vardı: Peygamberin 

(s.a.v.) uyguladığı ve öğrettiği İslam. Ayetler de inananları peygambere itaate 

çağırıyordu. Ancak o dönemde geçerli olan “Resul‟e itaat” ve onun emri altında 

birlik olma yönündeki ayetlerin, sonraki dönemde bire-bir uygulanması 

imkansızlaştı; çünkü Resul artık yoktu ve “bugün olsa ne yapardı” sorusuna 

verilen cevaplar çok farklıydı. Bugün de hala öyle. 



31

İşte, bu resul-sonrası durumda ne yapılması gerektiği sorusuna, Kur‟an‟ın daha 

önceki İlahi dinlerin mensupları (yani “Kitab Ehli”; Yahudiler ve Hıristiyanlar) 

hakkındaki ayetleri yol gösterici olabilir. Bu ayetlerden özellikle biri çok 

önemlidir; çünkü Müslümanlara Kitap Ehli ile tek bir ilke - Allah‟ın varlığı ve birliği 

ilkesi - üzerinde uzlaşmayı emretmektedir: 

De ki: “Ey Kitap Ehli, bizimle sizin aranızda müşterek (olan) bir kelimeye 

(tevhide) gelin. Allah‟tan başkasına kulluk etmeyelim, O‟na hiç bir şeyi ortak 

koşmayalım ve Allah‟ı bırakıp bir kısmımız (diğer) bir kısmımızı Rabler 

edinmeyelim.” Eğer yine yüz çevirirlerse, deyin ki: “Şahid olun, biz gerçekten 

müslümanlarız.” (Ali İmran, 64) 

Dikkat edilirse ayet Kitap Ehli‟ni (Yahudi ve Hıristiyanları) Müslüman olmaya 

değil, sadece Allah‟ın varlığını ve birliğini kabul edip bu temel üzerine 

Müslümanlarla uzlaşmaya çağırmaktadır. (Buradan hareketle, bir insanın 

kurtuluşu için Kur‟an‟a tabiyetinin zorunlu olmadığı sonucu çıkarılabilir. Nitekim 

bir ayette farklı dinler içinde her kim “Allah‟a ve ahiret gününe iman eder ve salih 

amellerde bulunursa” kurtuluşa ereceği bildirilmekte [Bakara, 62]; bir diğer 

ayette ise “İncil sahipleri Allah‟ın onda indirdikleriyle hükmetsinler” denmektedir. 

[Maide, 47] Kur‟an‟ın Hıristiyanları terk etmeye çağırdığı şey, İncil değil, Teslis 

[Üçleme] doktrinidir.*) 

Burada önemli olan nokta, Kur‟an‟a göre, dinler arasında aranması gereken tek 

dini uzlaşma zemininin Allah‟ın varlığını ve birliğini tasdik oluşudur. 

Bu durumda, Kur‟an‟ın Allah‟ın vahyi olduğunda ittifak eden - Bediüzzaman Said 

Nursi‟nin ifadesiyle ” peygamberi bir, dini bir, kıblesi bir, kitabı bir” olan - 

Müslümanlar da pek ala “ortak bir kelime” olan tevhidde uzlaşabilirler. Bu kritik 

konuda anlaşırken, anlaşamadıkları konuları da Allah‟ın “dönüşünüz yalnızca 

Banadır, hakkında anlaşmazlığa düştüğünüz şeyde aranızda Ben hükmedeceğim” 

(Ali İmran, 56) hükmüne dayanarak ahirete havale edebilirler. Allah‟ın farklı 

ümmetler için uygun gördüğü çoğulculuğu ve “hayırlarda yarışma” ilkesini İslam 

ümmeti içinde de hayata geçirebilirler, aşağıdaki ayette emredildiği gibi: 

“… Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol-yöntem kıldık. Eğer Allah dileseydi, 

sizi bir tek ümmet kılardı; ancak (bu,) verdikleriyle sizi denemesi içindir. Artık 

hayırlarda yarışınız. Tümünüzün dönüşü Allah‟adır. Hakkında anlaşmazlığa 

düştüğünüz şeyleri size haber verecektir.” (Maide, 48) 

Hadis EleĢtirisi 

Sözkonusu çoğulculuk ilkesinin Müslümanlar arası çatışmaların ve gerilimlerin 

aşılması için çok gerekli olduğunu düşünüyorum. Ancak bu çoğulculuk, 

Müslümanların kendi İslam anlayışlarını savunmamaları, din hakkındaki yorum ve 

görüşlerini ifade etmemeleri gerektiği anlamına gelmiyor elbette. Aksine, bunun 

yapılması gerek. 

Bu nedenle ben de sitenin yorum bölümünde süregiden “hadis tartışması” 

hakkında görüşlerimi ifade edeyim. Elbette dini bir otorite hatta bir ilahiyatçı dahi 

değilim, ama İslami literatürü incelemekten oluşmuş bir kanaatim var. Bu 



32

kanaatimi de iki cümleyle açıkça ifade edeyim: Bence Kur‟an‟ı doğru anlamak ve 

tefsir etmek için hadislere ihtiyacımız vardır. Ancak mevcut hadis literatürünün 

yeniden ve eleştirel bir gözle ele alınması, bu yapılırken de Kur‟an‟a uygunluğun 

temel kriter olarak belirlenmesi gerekir. 

Önce neden hadis literatürünün yeniden incelenmesi gerektiğini düşündüğümü 

açıklayayım: “Kütüb-ü Sitte” olarak da bilinen 6 temel hadis külliyatının tümüyle 

“sahih” olduğuna geleneksel bir anlayış olsa da, bu kitapları inceleyen ve Kur‟an‟a 

göre tartan her objektif yorumcu, bu külliyat içindeki bazı hadisleri kabul etmekte 

zorlanır. Öte yandan bazı hadisler de çağımızda ulaştığımız bilim ve kültür düzeyi 

açısından rahatsız edici durmaktadır. Zaten İslam‟a karşı propaganda yürüten 

anti-İslami kalemler de (İlhan Arsel, Turan Dursun vs.) en geniş malzemeyi hadis 

literatüründen derlemişlerdir. 

Peki söz konusu “rahatsız edici hadisler”, aslında Peygamberimizin sözleri ve 

eylemlerinin çarpıtılması, yanlış anlaşılması, nesilden nesile bozulmaya uğraması 

veya doğrudan uydurma sözlerin ona atfedilmesi yoluyla ortaya çıkmış olamazlar 

mı? Kritik soru budur. Elimizdeki hadis kaynakları peygamberin vefatından 

yaklaşık iki yüzyıl sonra yazıldığına göre, bu pekala mümkündür. Buna karşı 

çıkan geleneksel anlayış, hadis külliyatını toplayan İmam Buhari, İmam Müslim 

gibi “muhaddislerin” ne kadar titiz ve ihlaslı olduğuna vurgu yaparlar. Ancak söz 

konusu muhaddislerin ihlasına ve titizliğine saygı duymakla birlikte, yanılmış 

olabileceklerini düşünmek de mümkündür. Sonuçta din, insanların iyi niyetlerine 

değil, doğruluğundan kuşku duyulmayacak İlahi vahye dayanır. 

Bir Müslüman olarak doğruluğundan kuşku duymadığımız tek kaynak Kur‟an 

olduğuna göre de, hadisleri, temel kriteri “Kur‟an‟a uygunluk” olan yeni bir eleme 

ve düzenlemeden geçirmekte yarar vardır. Hadis uzmanı ilahiyatçı Prof. Hayri 

Kırbaşoğlu‟nun bu yöndeki görüşlerini önemli ve değerli buluyorum. (Prof. 

Kırbaşoğlu, geçmişte hadislere hep “ravi zinciri” açısından bakıldığını, “metin” 

yönünün ihmal edildiğini, oysa asıl bakılması gerekenin metin olduğunu 

savunmaktadır.) 

Hadis Savunması 

Üstteki yorumlar üzerine “madem hadis literatürü sorunlu, bu literatüre neden 

gerek var, sadece Kur‟an‟ı dikkate alalım” denebilir. Zaten denmektedir de. Bazı 

Müslümanlar, sadece Kur‟an‟ı temel alıp hadisleri ve genel olarak sünneti 

tamamen terk etmeyi savunmaktadırlar. Bu anlayışı savunanların bir kısmı, 

hadislerin ortaya çıkışını adeta İslam‟a karşı bir komplo olarak görmekte ve 

muhaddisleri ağır şekilde suçlamaktadırlar da. 

Bu yaklaşıma da katılmadığımı belirtmeliyim. Çünkü başta belirttiğim gibi, 

Kur‟an‟ı doğru anlamak için hadis literatürüne ve genel olarak sünnete ihtiyacımız 

olduğu kanaatindeyim. Bunun nedeni de, kanımca, bizzat Kur‟an‟ın içeriğinin 

bunu gerekli kılmasıdır. 

Her şeyden önce şunu belirtmek lazım: Bize Kur‟an‟ı ulaştıran kaynak, İslami 

geleneğin kendisidir. Kur‟an‟ın nasıl vahyolunduğunu, nasıl toplandığını ve 



33

çoğaltıldığını, hadisler, siret ve İslami geleneğin diğer kaynaklarından 

öğreniyoruz. Hiç bir geleneği kabul etmeyen bir anlayış, Kur‟an‟ın bize nasıl 

ulaştığını da açıklamakta zorlanacaktır. 

Dahası “sadece Kur‟an” görüşünü savunan Müslümanlar, Kur‟an ayetlerinin kendi 

başına anlaşılır olduğunda ısrar etseler de, dikkatli bir okuma, Kur‟an‟daki bazı 

ayetleri anlamak için o ayetlerin indiği ortama (sebeb-i nuzüle) ve ayetin 

peygamber tarafından nasıl yorumlanıp uygulandığına (sünnete) da bakmak 

gerektiğini gösterir. Sözgelimi Nur Suresi‟nin 11-18. ayetlerinde “uydurulmuş bir 

yalanla gelenler”den söz edilir ve cinsel içerikli bir iftiraya itibar eden 

Müslümanlar eleştirilir. Eğer “sadece Kur‟an” ilkesini kabul edersek, burada sözü 

edilen iftiranın ne olduğunu bilme şansımız yoktur. Oysa Kur‟an vahyedildiğinde 

sahabe bu iftiranın ne olduğunu biliyordu ve böylece ayetlerde uyarılan hatanın 

ne olduğunu açık bir şekilde kavramıştı. Ama biz orada değiliz, ayetin nasıl bir 

ortamda vahyolunduğunu, hangi olaydan bahsettiğini görmüyor, nasıl 

uygulandığına şahit olmuyoruz. Aradaki “bilgi boşluğu”nu kapatabilmenin - ki bu 

tam olarak mümkün değildir - tek yolu, hadis ve siret (peygamberin hayatı) gibi 

kaynakların bize ulaştırdığı sünnete müraacat etmektir. 

Bu “bilgi boşluğu”na pek çok örnek verilebilir. “Hani siz vadinin yakın kenarında, 

onlar uzak yamacındaydılar; kervan ise sizden daha aşağıdaydı, eğer 

sözleşseydiniz, kaçınılmaz olarak sözleşme yeri hakkında anlaşmazlığa 

düşerdiniz” (Enfal, 42) ayetini daha iyi anlayabilmek için, sözü edilen olayın nasıl 

cereyan ettiğini, kast edilen vadinin ve kervanın ne olduğunu da bilmek gerekir. 

Bunu bize öğreten, “Bedir Savaşı” diye bir olay yaşandığını anlatan kaynak, 

hadisler ve sirettir. Veya “Mescid-i Haram yanında kendileriyle anlaştıklarınız” 

(Tevbe, 7) dendiğinde, kiminle yapılmış nasıl bir anlaşmadan söz edildiğini 

anlamak için de yine hadislere ve sirete bakmak zorunludur. “Ebu Leheb”in kim 

olduğunu, namaz kılma fiilinin nasıl gerçekleştirileceğini, tavafın nasıl 

yapılacağını, haram ayların hangileri olduğunu ve daha pek çok detayı anlamak 

için de, hem sünneti hem de o dönemde Arabistan‟da egemen olan kültürü 

bilmek gerekir; bunu bize aktaran en zengin kaynak da yine hadisler ve sirettir. 

Hemen şunu da belirteyim: Kur‟an hükümlerini anlamak için o hükmün hangi 

olay üzerine indiğini (yani sebeb-i nuzülünü) anlamak, hükmü o olayla sınırlamak 

anlamına gelmez. Aksine, hükümler evrenseldir. Zaten İslam geleneğinde bu 

konuda bir konsensüs vardır. Ancak bu evrenselliği doğru uygulamak için, sadece 

ayetin lafzına değil, aynı zamanda ardındaki İlahi maksada da dikkat etmek 

gerekir ki, bu ikincisini anlayabilmek için ayetin indiği ortamın şartlarını bilmek 

zorunludur. 

Bu yapılmadığında, yani ayetler esbab-ı nuzül ve sünnet bağlamından koparılıp 

“serbestçe” kullanıldığında - ki “sadece Kur‟an” yaklaşımı bunu savunmaktadır - 

ayetlerin insani maksatlara göre suistimal edilmesi tehlikesi doğar. Özellikle 

çağımızda bu suistimalin pek çok örneğini görmekteyiz. Kendince “İslam devrimi” 

yapmaya karar veren bir militan “Zulmetmekte olanlar, nasıl bir inkılaba uğrayıp 

devrileceklerini pek yakında bileceklerdir” ayetini (Şuara, 227) bir slogan gibi 

kullanmakta; kendisinden farklı düşünen bir Müslümana öfkelenen bir başkası, 

ona karşı “münafık” ayetlerini yöneltebilmektedir. İslam adına terör uygulayan 



34

silahlı grupların da Kur‟an‟daki savaş ayetlerini gelişigüzel kullanıp suistimal 

ettiklerini görmekteyiz. 

Dolayısıyla “sadece Kur‟an” yaklaşımını, bizzat Kur‟an‟ın doğru anlaşılmasına 

engel olabileceğinden endişe ettiğim için, problemli buluyorum. 

Bu yaklaşımın problemli oluşu ise, hadislerin problemsiz olduğu anlamına 

gelmemektedir elbette. Başta bunu belirttim. 

Tüm bunlardan vardığım sonuç ise, ortada çok kolay ve basit bir reçete 

olmadığıdır. Aslında sorun, bizim 14 asır önce vahyolunmuş ve uygulanmış olan 

İlahi kitabı, 14 asır sonra yeniden anlamaya çalışmamızdadır. Bu, tabiatı gereği, 

zor bir iştir; hassas ve temkinli davranmayı gerektirir. Bu iş için hem ciddi bir 

bilgi birikimi hem de samimiyet ve tevazu gerekmektedir. 

Son belirttiğim husus, bizi ilk başta belirttiğim konuya döndürür: İslam 

anlayışımızın mutlak doğru olduğundan emin olamayız. Bu yüzden kendimize her 

zaman bir hata payı bırakmamız, farklı düşünen Müslümanlara da hoşgörüyle 

bakmamız gerekmektedir. Hiç unutmamız gereken ilke, İslami gelenekte gayet 

doğru bir biçimde ifade edilmiştir aslında: En doğrusunu Allah bilir. 

* Zaten Teslis, İncil dışı bir doktrindir. Dört İncil‟in Kur‟an‟daki tevhid inancına 

uygun bir okunuşu mümkündür. Teslis‟i kabul etmeyen “Ariyanizm” (tarihsel) ve 

“Üniteryanizm” (modern) gibi Hıristiyan mezhepleri bunun kanıtıdır. 



35

Türkiye‟de derin din 1 (Ġhsan Eliaçık) 

Devletin derini oluyor da dinin derini neden 

olmasın? 

Madem derin devlet var, bir de “derin din” var. 

Önce iki anekdot: 

1- Havuzlu bir cami… Ramazan ayının ilk 

haftasında mahalleli yurdum insanı havuza hücum 

ediyor. … Eşarbını, saçından bir tutam kakülü 

görünecek şekilde ve “çene altından” 

düğmeleyerek bağlayan ilkokul mezunu veya terk yüzlerce kadın… Telaşla 

havuzdan kaplarına su dolduruyorlar. Çocuğu olmayanlar, hamileler veya yeni 

doğmuş çocuklar bu “zemzem” suyundan içerlerse hasta olmazlarmış… “Hz. Hızır” 

zemzemi Kabe‟den caminin içine getirmiş… Spiker caminin hocasıyla söyleşi 

yapıyor havuzun başında. Geride kadınlar ne spikere, ne kameraya, ne de 

hocanın dediklerine dönüp bakmıyorlar bile. Caminin hocası bu havuzun 

“şebekeden” gelen suyla yapıldığını; dertlere deva, hastalıklara şifa, kısırlığa veda 

durumlarının olmadığını anlatıyor ha anlatıyor… Spiker “Bunları vatandaşlara 

söylemiyor musunuz?” diye soruyor. “Bakın dinleyin anlatılanları” diyor kadınlara 

bir yandan da ama nafile; hiçbiri dönüp bakmıyor! Hoca gayet dertli: “Kızım 

dinlemezler boşuna uğraşma. Ben neler yapım neler. Yazılar yazdım 

bak (Duvarda „Dikkat! Şebeke suyudur‟ yazıyor), topladım konuşmalar yaptım, 

ayet okudum, hadis okudum, ı ıhh fayda etmiyor. Bak görüyorsun doldurup 

doldurup gidiyorlar, başka bir dünyada onlar…” 



36

2- Almanya‟da “Türkler‟de din” üzerine gurbetçi çocukları üzerine bir araştırma 

yapılmış. “En son neyinizden vazgeçmezsiniz?” diye sorulmuş. Sonuç çok ilginç: 

İçki içebileceklerini, kumar oynayabileceklerini, bara, diskoya gidebileceklerini, 

çapkınlık, hovardalık edebileceklerini, Alman biri ile evlenebileceklerini, Hristıyan 

olabileceklerini, hatta Türklükten çıkıp Alman bile olabilecekleri söylemişler ama 

bir şey var ki asla: domuz eti yemeyiz! 

*** 

“Eşarbını, saçından bir tutam kakülü göstererek ve “çene altından” bağlayan 

İlkokul mezunu veya terk yüzlerce kadın…” 

Nazım Hikmet‟in tarifiyle: 

“başka ve çok küçük bir dünyadan gelmişler gibi 

korkunç ve mübarek elleri 

ince, küçük çeneleri, kocaman gözleriyle 

anamız, avradımız, yarimiz 

ve soframızdaki yeri 

öküzümüzden sonra gelen 

oynak, ağır kalçaları ve zilleriyle bizim olan 

kadınlar, 

bizim kadınlarımız…” 

“İçki içeriz, bara, diskoya gideriz, din bile değiştiririz ama domuz eti asla” diyen o 

çocukları yetiştirenler de onlar… Feleğin binbir çemberinden geçmiş bir bilmişlikle 

“Türk erkeğinin atına (arabasına), silahına, içkisine, kumarına ve çapkınlığına ses 

etmeyeceksin, bileceksin fakat bilmemezlikten geleceksin” diyen, “mutlu yuva” 

çözümünü böyle bulan o “bilge” (!) kadınlarımız… 

Şeyhler, hurafeci hocalar, cinci mollalar, seydalar, muskacılar, üfürükçüler, 

şifreciler hep bunlardan güç alıyor, bunlar sayesinde meşhur oluyor… 

Çünkü toplumumuzun en “savunmasız” kesimi bunlar ve gayet donanımsızlar. 

Sulu bir göz, uzaklara bakan bir eda ve genizden gelen “mistik bir telkin” ile 

hemen etki altına girebilecek durumdalar. 

Kimse boşuna efelenmesin; diniyle, devletiyle “Derin Türkiye‟nin” arkasında bu 

kadınlar var. Öyle ya her başarılı (!) din-u mubin hizmetinin arkasında bir 

kadın(lar) vardır! 



37

Bunlar Türkiye‟deki “derin din”in taşıyıcıları, yıkılmaz kaleleri… 

*** 

Türkçe‟de “derin” has mı has eski Türkçe sözcüklerden. Farsça‟dan mı Türkçe‟ye 

geçmiş, Türkçe‟den mi Farsça‟ya geçmiş tam belli değil. Eski Türkçe‟de (11. yy) 

“terin” şeklinde geçiyor. 

“Ter” Farsça‟daki “der” ile aynı anlamda; -de, iç, içinde, içeri manası veren bir 

edat. Ender şeklinde de söyleniyor. Avesta dilinde (eski Farsça) a(n)ter, Hind- 

Avrupa dil kökünde ise en-ter olarak okunuyormuş. İngilizce‟deki iç, içeri, giriş 

anlamına gelen “enter” de bu kökten. 

Demek ki her şeyin bir içi, içerisi; -desi, teri, enteri var. İngilizce bir sitede 

“enter”i tıkladığınızda nasıl içe, içeriye, daha derine giriyorsanız, görünen devletin 

veya görünen dinin derinine de böyle girebilirsiniz. Görünenle yetinmemelisiniz. 

Yunus‟un dediği gibi insan bile böyledir; “Bir Ben var Ben‟den içeru…” 

Demek ki bir de din var dinden içeru… 

“Enter” yapıp girelim bakalım neymiş bu dinden içeru din; derin din… 

*** 

Turan illerinde (Türk kavimlerinde) ikibin yıldır değişmeyen bir Tanrı ve din 

anlayışı var. Öyleki sonraki dinler sadece bir görüngü değişimi oluyor. Yeni kabul 

edilen din ikibin yıldır değişmeyen ve dipten akan “derin dinin” kalıbına 

dökülüyor, yeniden biçim (form) alıyor. Bu manada “Türkler iman etmez din 

değiştirir” sözü ipucu olabilir. 

Hemen anlaşılabileceği gibi bu derin din Şamanizmdir. 

Şöyle ki: 1- Türkler ikibin yıldır Mavi Göğün Tanrısı‟na (Uluğ Tengri) iman 

ederler. 2- Şaman (aracı, ruhlarla ilişki kuran, cinci) olmadan yapamazlar. 3- 

Atalar kültü (mezar, türbe, yatır, kutsal yer, gün ve geceler) esastır. 4- Kurban 

(ritüeller) dinin direğidir ve 5- Domuz lanetli hayvandır. 

İşte “derin din” bu beş esas üzerinden akar ve iki bin yıldır hiç değişmez. Hangi 

din olursa olsun eğer Türklerin dini olmak istiyorsa bu kalıba girmek zorundadır. 

Aksi halde Turan illerinde yaşayamaz. 

Bunlara daha da yakından bakalım (enter yapalım): 

1- GÖK TANRI: Sibirya‟dan Akdeniz‟e kadar Avrasya coğrafyasının iki bin yıldır 

değişmeyen tanrısı “Mavi Gök” anlamına da gelen Kök Tengri‟dir. Ne Hristiyanlık, 

ne Musevilik, ne Maniheizm, ne Budizm ne de Müslümanlık bu ismi 

değiştirememiştir. Bu coğrafyada din değiştiren halkların hangi dine girerse girsin 

Tengri (Tanrı) ismini değiştirmediklerini görüyoruz. Moğol ve Kalmuklarda Tengri, 

Buryatlarda Tengeri, Volga Tatarlarında Tengere, Beltirlerde Tengir ve günümüz 



38

Türkiye Türkçe‟sinde de Tanrı olarak kullanılan bu sözcük tanrısal olanı ifade için 

kullanılıyor. Hatta Çinlilerde Tei, Tao, Sümerlerdeki Tingir (Dingir), Latin 

dillerindeki Teo/Dei (Teoloji/Deizm) de bu köktendir. 

Türkler, Müslümanlıkla karşılaşınca acaba neden Tengriciliği bırakmadılar? 

Turan illerinde Tengri adına yapılmış herhangi bir putun bulunamayışı da 

gösteriyor ki Türkler, Tengri‟ye, her şeyi yaratan, ezeli ve ebedi gök tanrısı olarak 

inanıyorlardı. Kur‟an‟da Allah için “O Gökteki” tabiri kullanılır. (Mülk 16,17). Bu 

nedenle Tengri, Kur‟an‟ın Allah‟ına yatkındır. Fakat sadece göğün değil yerin de, 

doğunun da, batının da, tüm alemlerin de rabbinin Allah olduğu vurgulanır. 

Tengricilikte kozmik düzen yani dünyanın ve toplumun örgütlenmesi ve insanların 

yazgısı Uluğ Tengri‟ye bağlıdır. O halde her hükümdarın ünvanını Gök‟ten alması 

gerekir. Orhun yazıtlarında şu ifadeleri okuruz: “Babam Kağan‟ı yükselten 

Tengri… İmparatorluğu veren Tengri, o Tengri beni de Kağan yaptı…” Çin 

modeline göre de kağan Göğün Oğlu‟dur. Aynı inanç Moğol devrinde de vardır: 

“Ezeli ve ebedi Göğün yetkisi ve gücüyle Han oldu…” (Eliade, J.P. Roux). 

Kur‟an‟da ise Tanrı oğlu inancı kökten reddedilir: “Allah birdir, bölünmez bir 

bütündür. Doğurmamış ve doğurulmamıştır. Hiçbir şey O‟na denk olamaz.” 

(Tevhid; 1-3). Böylece imparatorların (siyasi iktidarların, devletin) yetki ve 

meşruiyeti gökten yere indirilmiş ve halkın (en-Nâs) eline verilmiş oluyor. 

Tengri‟nin gücü ve tekliği, hükümdarın gücü ve tekliği ile sürdürülür. Kargaşa 

hüküm sürmeye, boylar dağılmaya, ortada imparotorluk diye bir şey kalmayınca 

Tengri bir “deus otiosus”a (boş, uzak, emekliye ayrılmış tanrıya) dönüşme, yerini 

ikincil gök tanrılarına bırakma veya paramparça olma eğilimine girer. Hükümdar 

kalmayınca gök tanrı da unutulur, halk tapımı güçlenir ve başat hale gelir… 

Moğollar her birinin kendi ismi ve belirli bir işlevi olan 99 tengri bilirdi. Tengri‟nin 

pasifleşmesi ve parçalanmasını fırtına, bereket, yeraltı vs. başka tanrılarla 

özdeşleştirme izler. Örneğin Tunguzların Buga‟sına tapınma yoktur; her şeyi bilir, 

ama insanların işine karışmaz, hatta kötülükleri bile cezalandırmaz. Yakutların 

Toyon‟u göğün yedinci katında oturur, her şeyi yönetir, ama yalnızca iyilik yapar 

cezalandırması yoktur. Altayların Tengere‟si yerini Bay Ülgen‟e (Çok Büyük) 

bırakır ama sadece çok büyüktür o kadar, ona sadece at kurbanı (ritüel) sunulur. 

Bu anlayış hala değişmiş değildir. 

“Deus otiosus” Latincede „boş tanrı‟, “uzak tanrı”, “emekliye ayrılmış, ununu 

elemiş eleğini asmış tanrı” demektir. Platon‟un „Yasalar‟ının onuncu kitabında 

inançsızlar üçe ayrılıyor: tanrıları tümden yadsıyanlar, tanrıların dünya işlerine 

sırt çevirdiğini ileri sürenler ve tanrılara rüşvet verilebileceğini düşünenler. İşte 

„deus otiosus‟ bu ikincilerin inandığı tanrı: dünyayı yaratmış olsa da olmasa da 

dünya işlerine kendi karışmayan bir tanrı… Kimi eski dünya dinlerinde, eski 

Türkler ve Araplar‟da ve aydınlanmacı deizmde olduğu kadar Aristo ve Epikouros 

gibi kimi eski Yunanlılarda da bu tanrı anlayışı vardır. 

Kur‟an ise şöyle der: “İlk yaratma ile yorulup emekliye mi ayrıldık? Hayır, boyuna 

yeniden yaratmaya (halk-ı cedid) bir türlü inanamayan kendileridir. Açın 



39

kulağınızı! İnsanı Biz yarattık, nefsinin ona ne fısıldadığını çok iyi biliriz. Biz 

insana şahdamarından (hablu‟l-verid) daha yakınız.” (Kaf; 15-16). 

Keza Kur‟an‟a göre Allah‟ı uyku ve uyuklama tutmaz, Allah‟ın güçleri (melekeleri) 

vardır, her an her yerde gücünü ve kudretini gösterir. Yüzünü her nereye dönsen 

oradadır. Tanrı tek bir tanedir, ondan başka tanrı veya yarı tanrı yoktur! 

Moğolların 99 tengri, Yunanlıların 12 yardımcı tanrı, İbranilerin 4 büyük tanrısal 

melek dediği aslında o tek bir Allah‟ın isim, sıfat ve özelliklerinden 

(melekelerinden) başka bir şey değildir. İster Allah deyin ister Rahman (ister 

Tengri, ister Tao, ister Brahman, ister Zeus) tek bir tanrı vardır ve bütün güzel 

isimler (Esmaü‟l-Hüsna) O‟nundur. 

Görüldüğü gibi derin dinde tanrı, hükümdar, güç, kudret, devlet ve 

imparatorlukla ilgili algılanıyor. Bunlar yoksa tanrı da unutuluyor, pasifleşiyor. 

Tengri insanların dünyasında belirli bir ırkta, güçte, kudrette, mülkte ve devlette 

tecelli ediyor, halkta; zayıfların, ezilenlerin, yoksulların arayışında, çeresizin 

umudunda, mazlumun acısında değil… Türklere dirlik, düzen, devlet ve kut 

veriyor, öteki milletlere değil… 

Yani Turan‟ın Tengri‟si, Kur‟an‟ın Allah‟ı gibi herkesin tanrısı (Alemlerin Rabbi) 

değil… 

İbraniler ve eski Araplar de böyleydi. “İsteseydi Allah‟ın doyuracağı kimseyi biz 

mi doyuracağız?” (Yasin; 47) derlerdi. Yani fakirin Allah‟ı var madem, o doyursa 

ya, bize ne? Bize güç, kudret, mülk, devlet ve imparatorluk verecek tanrı lazım! 

2- ŞAMANLIK: Gök Tengri pasifleşip bir deus otiosusa (emekliye ayrılmış tanrıya) 

dönüşünce… Yaratıcı olsa da eserleri (dünya ve insan) şeytani bir düşmanın 

kurnazca müdahelesiyle bozulunca… İnsan ruhu savunmasız kalınca… Cinlerin ve 

kötü ruhların yol açtığı haslıklar ve ölümler arttıkça… İnsan göğe ve yer altı 

katmanlarına giden karmaşık metafizik yolları bilemeyince derin dinde “Şamanlık” 

sahneye çıkar. 

Şaman, kendiliğinden bir esinle, şamanlık mesleğini soyundan miras alarak veya 

kişisel bir kararla ya da kabilenin isteği ile şaman olur. Seçim yöntemi ne olursa 

olsun şamanın çifte eğitim almış olması gerekir: 1- Esrime (düşler, görüler, 

rüyalar, kendinden geçme halleri) 2- Yetiştirilme (şaman teknikleri, cin kovma, 

ruhların adları ve işlevleri, kabile mitolojisi, soy kütüğü, gizli dil vb.) 

Mistik esinin belirtileri şunlardır: Şaman adayı tuhaf tavırlarıyla topluluktan 

ayrılır. Dalgınlaşır, yalnız kalmak ister, rüyalar görür, mistik görüleri vardır, 

uyurken şarkı söyler vs. Soydan geçen Şamanlıkta ise ata Şamanların ruhları 

aileden birisini seçer. O zaman bu kişi hayalcileşir, kehanet görüleri belirir, ruhlar 

alemine gider, orada mesleğin sırları, ruhların isimleri ve onlara tapınma biçimleri 

konusunda ata Şamanların eğitiminden geçer. Ruh bu yetişme (erginlenme) 

işlemi tamamlandıktan sonra yeniden bedenine döner. Artık kalplerden geçeni 

bilmekte ve aynı anda birkaç yerde birden olabilmektedir. Siz yeter ki “Medet ya 

Şaman!” deyin… 



40

Şamanların özel giysileri (cübbeleri) vardır. Giysilerin üzerinde her birinin ayrı 

anlamı olan işaretler bulunur. Cinlere ve hastalıklara karşı olduğu kadar kara 

büyüyle savaşırlar. Şamanlar ölüme, hastalığa, kısırlığa, talihsizliğe ve karanlıklar 

dünyasına karşı hayatı, sağlığı, doğurganlığı ve ışık dünyasını savunurlar. Cinler 

ve kötülük güçleriyle kuşatılmış yabancı bir dünyada insanlara yalnız olmadıkları 

duygusunu yaşatırlar. 

Dualar edilen ve kurbanlar sunulan Tengri “uzakta, çok uzaklarda” kalınca şaman 

imdada yetişir. Göğe Tengri‟nin katına çıkar, yeraltına inip cinlerle ve kötü 

ruhlarla savaşır. “Harikalar diyarında” dolaşır. Mucizeler ve kerametler izhar eder. 

Böylece her şeyin mümkün göründüğü, ölülerin hayata döndüğü, yaşayanların 

ölüp yeniden dirildiği, doğaüstü özgürlüğün kurgusal biçimde yansıtıldığı bir 

dünyanın perdesi aralanır. Şamancıl mucizeler “derin dinin” yapılarını 

güçlendirmekle kalmaz, imgelem gücünü de harekete geçirip besler, düşle somut 

gerçeklik arasındaki sınırları kaldırıp, tanrıların, ölülerin ve ruhların yaşadığı 

dünyalara pencereler açar. 

Böylece din gerçek hayat mecralarında akan, gücünü yerlerin ve göklerin 

melekûtunda yani apaçık “kainat kitabında” gösteren/göstermekte olan “Allah” 

kaybolur, ölülerin, ruhların, cinlerin, ifritlerin, büyülerin, tılsımların, afsunların 

“Şamanı” gelir… 

Yukarıdaki şaman özelliklerini iyi okuyun. Derin dinin, İslam‟ın peygamberlerini 

de böyle algıladığını görüyoruz. Resullerin şaman formatına sokulduğu apaçık 

ortada… Etrafınıza bakın derin dinin görüngüleriyle karşılacaksınız. Şaman 

kılığında ve davranışlarında dinsel tipler göreceksiniz. O zaman derin din ile ne 

anlatmak istediğimi daha iyi anlayacaksınız. Bu tipler iki bin yıldır değişmeyen bu 

muhayyileden besleniyor. Yurdum insanı, “Uluğ Tengri”yi “uzakta, çok uzaklarda” 

algılayınca her mahallesine mantar gibi şaman üşüşüyor… 

Onları besliyor, büyütüyor, palazlandırıyor. Eğer bu uzak tanrı algılaması olmasa 

şamanlar neden üşüşsün? Eğer Allah‟ı şahdamarından daha yakın görse, enfusî 

(kendinde varolan) ve afâkî (çevrede, doğada) varolan apaçık ayetlerden bilgi, 

güç ve enerji devşirebilse Şamanlara ne gerek kalacak? 

Demek ki şamancıl muhayyileyi, esasen o caminin içindeki havuzdan kabına su 

dolduran, söylenenlere hiç kulak asmayan, sanki başka ve küçük bir dünyadan 

gelmiş gibi ve “sofradaki yeri öküzümüzden sonra gelen” kadınlarımız ve onların 

kucağında yetişen nesiller sürdürüyor. Derin din onlar üzerinden gelecek nesillere 

aktarılıyor ve her dönemde yaşıyor… 

3- ATALAR KÜLTÜ: Tengri “uzakta, çok uzaklarda” olunca şaman sahneye çıkar 

madem. O zaman şaman ölünce ne olur? Veya kötülükleri savmaya, ölüme, 

hastalıklara, kısırlığı gidermeye çare olamazsa ne yaparız? Ölmüş şamanları ve 

ata ruhlarını imdada çağırırız! Onlar nerede? Mezarlarda, türbelerde, yatırlarda… 

O halde türbelere, yatırlara hücum! 

Macarca‟da “İsten” tanrı demek. Nereden geliyor bu? Göktürk Devleti‟nin 

kurucusu “İstemi Han” (öl. 756)‟dan. Çünkü “derin din” de ölen hükümdar tanrı 

olur… Hükümdar ölünce Han, Kağan, Ata adıyla tanrılaşır. 



41

Atalara tapınç çok eski bir kültür. Eski dünya dinlerinde çok görülen bir şey. 

Gücünü Allah‟ın “yaşayan ayetlerinden”; insandan, hayattan ve doğadan 

çıkaramayan biçare kitleler şamanlara ve atalara sığınır, onlardan medet 

umarlar. Hükümdarları, kralları, büyük zatları ölünce tanrılaştırırlar. Öldüğüne 

inanamazlar. Ölse bile bir gün geri gelecek diye beklerler. Onları kaybetseler bile 

anılarıyla yaşarlar. Kutsal yer, gün ve geceler de buradan gelir. Çünkü onlar 

türbe ve yatırlarda yatmakta fakat anıları kutsal yer, gün ve gecelerde 

yaşamaktadır… 

Aşağıda, Türkiye‟de “derin din”in Müslüman, Hristıyan, Yahudi, Ermeni, Rum, 

Süryani, Yezidi, Alevi, Türk, Kürt vb. farklı kökenlere mensup dinî görünümleri 

nasıl aynı potaya soktuğuna, aynı biçimi nasıl verdiğine ve kendine nasıl 

benzettiğine dair 10 örnek göreceksiniz. Bunların hepsinde mantık aynıdır: Atalar 

kültü… Ölen kahraman (kral, peygamber, aziz, azize) yüceltisi, onun anılarıyla 

yaşama (kutsal yer, gün ve geceler) ve kimlik oluşturucu ve topluluğu (cemaati) 

ayakta tutucu “ritüel” olarak bunlara sarılma… Dikkatle bakarsanız bunları aslında 

sosyoloji üretmiş, saf din değil. Sonra sosyolojik ihtiyaç dini bir kisveye 

bürünmüş … 

Ayias Theklas: Rumlar, Ayias Theklas adlı azizeyi andıkları bu bayramda, 

Büyükada Aya Yorgi (Ayios Yeoryios) tepesindeki manastıra çıkar, mucizesine 

inanılan Ayia Thekla ikonasını ziyaret ederler. Manastıra yalınayak çıkılır ve bir 

mum yakılarak ya da kandile yağ ekleyerek adak adanır. 

Cemaat Bayramı: Yezidilerin (Ezidiler) en önemli bayramı… 7 gün sürer. 

Yezidilerin piri Şeyh Adi‟nin bir araya getirdiği ilk cemaatin anısını tazelemek için 

kutlanır. Eskiden 23-30 Eylül arası kutlanan bayram, 20. yüzyılda 6-13 Ekim‟e 

alındı. Tören, Şeyh Adi‟nin türbesinin bulunduğu kutsal topraklarda yapılır. 

Törene, her aşireti temsilen bir kişi katılır. 

Hızır Orucu: Daraldığı zamanlarında insanların imdadına yetiştiğine inanılan Hızır 

anısına tutulur. 13 Şubat‟ta başlar, üç gün sürer. İnanışa göre Nuh Peygamberin 

gemisi fırtınaya tutulduğunda, gemidekiler “Yetiş ya Hızır (şaman) bizi kurtar” 

der. Tanrı dualarını kabul eder ve fırtına diner, işte o zaman Tanrı‟ya üç gün oruç 

adanır. Aleviler arasında yaygın olan bu orucun bitiminde kömbe ve benzeri 

yemekler pişirilir, eşe dosta lokma dağıtılır… Alevi inancına göre Hızır ve Ilyas, 

Ab-ı Hayat‟ı (ölümsüzlük suyu) aramaya çıkar ve bu suyun kaynağını bulup 

içerler. Böylelikle ölümsüzleşen Hızır karada, İlyas ise denizde yardıma muhtaç 

olanların imdadına yetişir. Kürtler, 6 Mayısta birbirine kavuşan Hızır (Hıdır) ve 

Ilyas‟ın gizemli gücünden yararlanabilmek için çeşitli kutlamalar yaparlar. Baharın 

da müjdecisi olan Hıdrellez‟de, parasının çoğalmasını isteyen gümüş bir parayı 

keseye koyup gül ağacının dalına asar, ev sahibi olmak isteyen çer-çöpten ev 

yapar, sağlık isteyen ise kırlarda yuvarlanır. 

Mevlit Kandili: Mevlid, doğmak, doğum yeri ve günü anlamlarını birlikte içerir. 

Mevlid Kandili, Milâdi 571 yılında Rebiû‟l Evvel ayının 12. gecesi dünyaya gelen 

Hz. Muhammed‟in doğum yıldönümü olarak kutlanır. Türk İslam kültüründe 

bugün camilerde Mevlit okunur ve Hz. Muhammet‟in ruhuna hatim indirilir. 



42

Miraç Kandili: Hz. Muhammed‟in, bir gece Mescid-i Aksâ‟dan Allah‟ın dilediği 

yüksekliklere çıkarılmasıdır. Bu gecede Cebrail , Hz. Muhammed‟i Mescidi 

Haram‟dan Mescid-i Aksâ‟ya götürmüş. İslam Peygamberi burada Burak‟a binerek 

Arş‟a çıkmıştır. Allah, ona ve ümmetine beş vakit namazı bu gecede farz kılmış, 

Bakara Suresi‟nin son ayetlerini indirmiş, cennet ve cehennemi göstermiş, 

cemaliyle müşerref kılmıştır. 

Nevruz: (Newroz) Güneşin Koç burcuna girdiği gün. Türkler bu günü Ergenekon 

Efsanesi‟ne dayandırarak, Asena adlı bir boz kurdun rehberliğinde demir dağın 

eritilmesiyle Türk boylarının Ergenekon Vadisinden kurtulduğu gün olarak 

şenliklerle anarlar. Bu günün demir dağın eritilmesine telmih olarak özelikle bir 

Ahilik geleneği olarak demir dövülür… Ancak Kürt inanışında bugün Demirci 

Kawa‟nın zalim Dahhak‟ı öldürerek halkı zulümden kurtardığı gündür. Bu 

efsaneye göre Dahhak, yakalandığı amansız hastalıktan kurtulmak için büyücü 

hekimlerin tavsiyesi ile her gün genç bir insan öldürerek beyinlerini ilaç niyetine 

yemekteydi. Demirci Kawa, oğlunun öldürülmek istenmesi üzerine isyan ederek 

halkı da arkasına alarak Dahhak‟ı öldürür… Kürtlerde bu olayı temsilen Türkler 

gibi örs ve çekiçlerle demir döverler. 

Paskalya: Büyük Perhiz‟den sonra gelir. Paskalya haftası, İsa‟nın çarmıha gerilişi 

ve ölümü haftasıdır. Rumlar, kendi inançlarına göre İsa Mesih‟in çarmıhta can 

verdiği gün olduğuna inanılan Cuma günü perhiz tutar, et ve hayvansal gıda 

yemezler. Cumartesi gecesine dek yas tutulur. Cumartesi gecesi cemaat kiliseleri 

doldurur ve tam saat 24.00′te herkes bir mum yakarak, İsa Mesih‟in temsili 

dirilişini kutlamaya başlar. Gece yarısından sonra eve dönüldüğünde kırmızı 

yumurta tokuşturulur. Paskalya Pazar günüdür. Öğle yemeği için zengin bir sofra 

kurulur. Saç örgüsü biçiminde yapılan Paskalya çöreği ise günün vazgeçilmez 

yiyeceğidir. 

Hampartsum: Tüm kiliselerle birlikte Ermeniler de Surp Zadik‟in 40. gününde 

İsa‟nın göğe alınışını, Hampartsum Yortusu adıyla kutlar. Aynı zamanda bu adı 

taşıyanların isim günüdür. Hıristiyanlık öncesinde, bir tür bahar karşılaması 

olarak kutlanır ve Vicag (niyet) adını taşırdı. O tarihlerde, Vicag gününde gençler 

yaylalara çıkıp eğlenirler, kendi aralarında niyet çekerek bahtlarını öğrenirlerdi. 

Ermenilerin büyük bir bölümü, bugünde Hampartsum sofrasından marulu eksik 

etmez. 

Purim: Musevilerin, bazı ülkelerde festival boyutları kazanan bu bayramından bir 

gün önce, özellikle Ester ismini taşıyanlar oruç tutar. Mordehay‟ın yeğeni Ester, 

Kral Ahaşveroş tarafından beğenilerek kraliçe ilan edilir. Kralın veziri Aman, 

önünde diz çökmeyi reddeden Yahudi kavmini imha etmek için kralı ikna etmeye 

çalışır. Kraliçe Ester, bu durumu önlemek için kavminin üç gün boyunca oruç 

tutmasını ister. Kendisi de oruç tuttuktan sonra kralın huzuruna çıkarak 

Yahudilerin öldürülmesini engeller. Böylece Adar ayının 14. günü bayram ilan 

edilir. 

Şahro Dmor Gabriyel: Süryani Kilisesi‟nin azizlerinden Gabriyel, 634.-668 yılları 

arasında Mardin-Midyat yöresinde, Turabdin‟de yaşadı. Geleneksel olarak 

Turabdin bölgesinde birçok azize Şahro kutlamaları yapılır. Bu azizlerin en 



43

önemlilerinden olan Aziz Gabriyel Gününde cemaat tüm çevre köylerden gelir, o 

gece manastırda kalır ve sabaha kadar azizin mezarı başında dua eder… 

*** 

Bütün bunlar “Atalar kültü”nün (Kült: tapma, tapınma, ayin) derin dindeki 

yansımalarıdır. 

Kur‟an‟da ise onca peygamberden bahsedilmesine rağmen onlarla ilgili hiçbir gün 

ve gece yoktur. Kur‟an atalar kültüne düpedüz saldırır. Gerçek hayat dininin 

(dinu‟l-gayyime) yayılması önündeki en büyük engellerden birisi olarak görür. 

Olumlu olarak kullandığı bir iki yerde ise onlardan kalan anıları ritülleştirerek 

kutsamayı değil; onların “yaptığı iyi şeyleri yapmayı” öğütler. Sürekli olarak 

geçmişe değil; şimdiye, ölüye değil; yaşayana, olmuşa değil; olmakta olana 

vurgu yapar. Keza İslam‟da ritüel (nusuk) diğer dinlere nazaran iyice azaltılmış 

olup bambaşka bir amaç içindir. (bkz. „Din ve ibadet anlayışımız 1-2′ başlıklı 

makaleler). 

İnsanlar geçmişten uzaklaştıkça ataları yüceltirler. Dikkat edin, hurafe uzak 

geçmişe gittikçe artar, yakına geldikçe azalır. Yaşanan ana gelince ise tümden 

yokolur. Çünkü yaşanan anda kimse bir şey uyduramaz. Olanca görünürlüğü ve 

test edilebilirliği ile apaçık ortada ve yaşanmaktadır. Kur‟an‟ın apaçık ortada olan 

(ayet) dediği şey işte budur. 

Bu nedenle kör ölür badem gözlü olur. Bir büyüğün (kralın, peygamberin, azizin) 

hakkında hurafe uydurulması için ölmesi beklenir. Aşırılaştırmalar (övme veya 

yerme) sağlığından ziyade ölünce başlar. Çünkü ölünce nasıl olsa kendisi yoktur, 

cevap verecek durumda değildir. Sağlığında karşısına çıkamayanlar ölmesini 

beklerler ki hakkında atıp tutsunlar. Gayet kalleşçe olan bu yöntem yüz yıllardır 

sürüp gidiyor. Acaba neden? 

Zayıf, bilgisiz ve biçare insanlar apaçık ortada olan (ayet) ve görünenden (şuhud) 

ziyade, görünmeyen (cinn), test edilemeyen (ğayb) güçlere yönelirler ve 

dertlerine çareyi onlardan beklerler. Çünkü bu gayet tembel ve kolaycı bir 

yöntemdir. Hastalığın nedenini, kısırlığın sebebini vs. araştırmaya, öğrenmeye 

gerek yoktur, bu gayet uzun ve zor bir yoldur. Bunun yerine caminin içinde 

Hızır‟ın getirdiği mistik sudan doldurup içersiniz ve hiç bir şeyciğiniz kalmaz (!). 

Veya bir şamana gidersiniz o sizi tılsımla, afsunla iyileştirir. 

Görülüyor ki bu zihin görünene değil; görünmeyene, yaşayana değil; ölene, 

bugüne değil; geçmişe, apaçık ortada olana değil; gizli olana, test edilebilene 

değil; test edilemeyene yönelmekte ve derdine devayı orada aramaktadır. 

Halbuki derdine deva görünende, yaşayanda, bugünde, test edilebilende, apaçık 

ortada olandadır. Allah bütün maddi ve manevi dertlere devayı (hikmeti) 

etrafımıza saçmıştır ve adeta gözümüzün içine içine sokmaktadır. Fakat sağır, kör 

ve dilsiz olunca bunları göremez insanoğlu. Sürünün çobanın sesini böğürtü 

olarak anlaması gibi doğadan gelen sesi (Allah‟ın sesini) hışırtı, gürültü, zırıltı, 

patırtı zanneder. Daha özel, daha gizemli şeylerden medet umar. Bu nedenle 

yaşayanla ve görünenle tatmin olmaz, hep ölmüşe, görünmeyene yönelir. 



44

Eski dünya dinleri ile gerçek hayat dini arasındaki farkı sanırım anlıyorsunuz. Bu 

farkı anlamadıkça İslam‟ı zamanın ruhuna taşıyamayız, asrın idrakine 

söyletemeyiz. İnandığımız ve yaşadığımız aslında bir eski dünya dinidir fakat 

İslam olduğumuzu zanneder dururuz. Aslında “derin din”dir zihinlerimizi 

oluşturan, onu dönüştürmek için gelmiş gerçek hayat dini değil… 

*** 

Bakınız, gerçek hayat dininde (Kur‟an‟da) Adem geçtiği yerde sen ben o bütün 

insanlar, Nuh geçtiği yerde bütün kurtuluş arayanlar, Yusuf geçtiği yerde bütün 

hayatta dibe vuranlar, sırtından çekilenler, İbrahim geçtiği yerde bütün soru 

soranlar, vicdanı uyananlar, çağının putlarından şüphe duyanlar, Ashab-ı Kehf 

geçtiği yerde bütün (tarih, gelenek, ırk, din, mezhep, cemaat) mağaralarında 

uyuyanlar, Zülkarneyn geçtiği yerde bütün krallar, otoriteler, devletler, 

hükmetme makamında olanlar, Musa geçtiği yerde bütün büyüleri bozmak için 

ayaklananlar, İsa geçtiği yerde bütün tapınak dinlerine başkaldıranlar, 

Muhammed geçtiği yerde bütün öksüzler, garipler, dünyaya adalet, alemlere 

sevgi ve merhamet getirmek isteyenler anlatılıyordur. Hangi isim geçiyorsa 

geçsin onun yerine kendimizi koyalım bizi, seni beni onu anlatıyordur. 

Hepsi bugünü anlatır, bugünü! 

Kadir gecesi bitmemiştir. Her kim Kur‟an‟ı anlaya anlaya okur ve yaşamaya 

başlarsa ona ruh iniyor demektir. Kur‟an‟ı okumaya, anlamaya ve yaşamaya 

başladığın gün/gece senin Kadir gecendir. Çünkü Kur‟an‟a göre vahiy ruhtur; 

ölmüş kalpleri diriltir, canlandırır, yaşam verir. Tâ selamete erinceye (kurtuluşa), 

sabaha kavuşuncaya (aydınlanıncaya) kadar kalplere iner de iner… 

Ramazan bayramının asıl adı “Iydu‟l-fıtr”dır. Yani fıtr sadakası verme, ötekini 

düşünme, paylaşma, bölüşme, kaynaşma, sevgi ve merhamet yumağı olma 

bayramı… 

Kurban bayramının asıl adı “Iydu‟l-edha”dır. Yani fedakarlık, canından geçme, 

canını cananına feda etme, fütuvvet (diğergamlık, cömertlik), kalenderilik 

(gösterişten kaçma, sadelik), ahilik/uhuvvet (kardeşlik) bayramı…[ki gerçek 

„derin dinin' ahlaki kökleri buradadır. Bu da ayrı bir yazının konusu]… 

Demek ki edha bayramı (derin din kurban diyor) büyük hac mevsiminde Allah‟ın 

evi etrafında beyaz kefenlere bürünerek ve dünyanın dört bir köşesinden 

bulundukları yerden onlara katılanlarla birlikte yaşanır. Kaynaşılır, yakınlaşılır, 

yekvucut (tevhid) olunur, sen-ben ortadan kalkar, biz gelir. Yoksa Yeşaya‟nın 

çığlığında geçtiği gibi (bkz. Yeşaya‟nın çığlığı başlıklı makele) koyun, yün, deri, 

teke, et, bağırsak ve dana bayramı değildir! 

Görüldüğü gibi gerçek hayat dininde zaten sadece bir tane olan gece (Kadir 

gecesi) kimlik ayırıcı ve topluluk oluşturucu bir ritüeller gecesi değildir. Kişinin 

selamete ermesi (kurtuluşa ermesi) ve sabaha ermesi (aydınlanmaya başlaması) 

ile ilgili bir durumdur. Yılda bir gün toplanmaya, ritüeller icra etmeye gerek 

yoktur. Ne peygamberimiz ne de sahabe böyle bir tören yapmamıştır. Sonradan 

“Nebiye atf ile binlerce herze uydurularak kurulan yeni (derin) dinin” 



45

itüellerinden birisi haline gelmiştir. Çünkü derin din kutsal günsüz ve gecesiz 

yapamaz. O günün/gecenin yılın hangi gününde olduğu senin vicdanî yönelişine, 

Kur‟an‟ın bir ruh (yaşam, can, hayat) olarak kalbine inmeye başlamasına bağlıdır. 

Bu manada herkesin Kadir gecesi herhangi bir günde/gecede olabilir. 

Keza gerçek hayat dininde bayramlar (fıtr, edha) da bir kişiyi (atayı) anmakla 

ilgili değildir. Bir tören ve ritüel icrası hiç değildir. Tamamen kalplerin 

kaynaşması, hayatın paylaşılması, bölüşülmesi, benliğin ortadan kaldırılması ve 

biz (bir/bütün) olma ile ilgidir. Dinler dünyasında bayramı böyle vazeden bir din 

görülmemiştir. İslam‟ın reformcu niteliği daha bir anlaşılıyor olmalı. Siz siz olun 

dininizin kıymetini bilin ve bu gülü yapma çiçek demetine katmayın! 

Derin dinin Gök Tanrı, Şamanlık ve Atalar kült‟ünden (türbe, yatır, kutsal gün ve 

geceler) sonra son iki rüknü de Kurban ve Domuz‟un lanetli olması ile ilgilidir. İlk 

üçünü ele aldık, son ikisi yazı çok uzuyor ikinci bölüme kalsın… 



46

Türkiye‟de derin din 2(Ġhsan Eliaçık) 

4- KURBAN: Türkiye‟de “halkın en yüksek dini davranış ve görünümleri” üzerine 

yapılan araştırmalarda birinci sırada “domuz eti yememek” (% 98), ikinci sırada 

da ise “kurban kesmek” (% 95) geliyormuş… 

Namaz, oruç, hac, son sıralarda… 

İçki önemli değil, zekatın adı, faizin (yasağının) esamesi yok. 

Hak, hukuk, adalet, dürüstlük, emek, işçinin hakkını vermek, aldatmamak, yalan 

(söylememek) vb. ise “dini davranış ve görünüm” olarak görülmediğinden 

tümden liste dışı… 

Acaba neden? 

Çünkü “derin din” kurban kesmeyi ve domuzun lanetli hayvan oluşunu dinî 

“ritüel” sayıyor. Tabi sonradan kabul edilen din (İslam) sebebiyle değil; eskiden 

beri varolan “derin din” sebebiyle. Gülhane Parkı‟nda ceviz ağacı olduğundan, ne 

o bunun farkında ne de polis farkında (!). 

Derin din, sadece “ritüeli” dini davranış ve görünüm sayıyor. Soruyu soran da, 

soruya muhatap olan da, cevapları okuyanlar da böyle düşünüyor. Laiki, 

demokratı, solcusu, sağcısı hatta ve hatta İslamcısı dahi böyle… 

Hepsi de aynı potaya nasıl da girmiş! 

Malum “derin din” derken, hali hazırdaki dini davranış ve görünümlerin, 

Anadolu‟da eski Hititlerden Harran dinlerine, Lidyalılardan en son İslam‟a kadar 



47

ir dizi dışsal görüngünün, kadim olan (Gök Tengricilik/Şamanlık) potasında 

içselleşmiş, yeniden biçimlenmiş (con-form) halini kastediyoruz. Burada ana 

çerçeveyi çizen, belirleyen daima Gök Tengricilik/Şamanlık olmaktadır. İsimlerin 

değişmesinin, motiflerin başka başka şekle girmesinin pek önemi bulunmuyor. 

*** 

Neydi, Uluğ Tengri “uzakta, çok uzaklarda” olunca şaman imdada yetişiyordu. 

Ancak şamana rağmen kötü ruhlar ölüme, hastalığı, kısırlığa vs. yol açmaya 

devam etmekteydi. Şamanlar da derde deva olmayınca ata ruhları 

çağırılmaktaydı ve anıt-mezarlara, yatırlara, türbelere hücum edilmekteydi… 

Peki bu da çözüm olmuyorsa? 

Bu durumda kötücül ruhları yatıştırmak için kolay ve en etkili yöntem; kurban! 

Bir kaza atlattın kurban… İşyeri açtın kurban… Yangından kurtuldun kurban… 

Siyasi parti lideri karşıladın kurban… Merdivenden düştün kurban… Gelin gittin 

kurban, damat oldun kurban… Bayram oldu kurban, seyran oldu kurban… 

Kurban ha kurban… 

Kurban kanı günahları affettirir ve belaları savarmış! 

Kan akmayınca yatışmıyor demek tanrıların gazabı. 

“Kan kan kan!” diyen bir Tanrı ha! 

*** 

Tengricilikte kurban genellikle açık arazide ve bir şamanın öncülüğünde kesilir. 

Açık arazide (dağ, su kenarı, ağaçlık vs.) kurban kesmek, kurbanın kendisi kadar 

önemlidir. Çünkü doğada var olan ruhların mekanı dağ, su kenarları, ağaçlıklar, 

kırlardır… 

Türkiye‟de İslam‟ın ıyd‟ul-edha‟sını (fedakarlık, kaynaşma, yakınlaşma bayramı) 

ile bütünleştirerek, onu açık arazide ve yaygın bir şekilde icra edilen “kurban 

bayramına” dönüştüren işte bu derin bilinçaltıdır. Bu nedenle AB etkisiyle 

kurbanların açık arazide kesilmesine karşı çıkmak hatta ondan utanmak boşuna 

görünüyor. Derin din bunu da geçiştirip kendine benzetecektir. Her yıl kurban 

bayramında trafiği felç eden “ipini koparan kızgın dana” görüntüleri hiçbir zaman 

yok olmayacaktır. Sanki dana dahi “derin dinden” yana tavır alarak kurban olmak 

için açık arazi aramaktadır! 

Şamanlıkta törenler genel olarak ikiye ayrılır ; belirli günlerde yapılanlar veya 

önceden belirlenmemiş törenler. Bu törenlerde, çeşitli halkların inanç, gelenek ve 

göreneklerine göre farklılıklar olmakla birlikte mutlaka kurban adeti vardır. Kutsal 

sayılan bir yere, bir değere bir şey sunmak, eşya adamak, şamanın davuluna, 

çeşitli maddelerden yapılan tanrı tasvirlerine (töz, ongon, tangara, eren ) yemek 



48

sunma, ateşe içki dökme ya da atma kansız kurbandır. Kansız kurbanların bir 

başka biçimi de ruhlara adanıp kırlara salıverilen hayvanlardır. 

Şamanlıkta kurbansız tören de, törensiz kurban da yoktur! 

Kötücül ruhlar sunulan kurbanlara rağmen hala ölümlere neden oluyorsa bu sefer 

yeni doğan çocuklara, öncekiler gibi olmaması için Yaşar, Durmuş, Duran, 

Satılmış gibi isimler konulur. Müslüman olan Oğuzlar, Dede Korkut öykülerinden 

anlaşıldığına göre Şaman geleneklerini korumuşlardı. Matem töreninde ölünün 

bindiği atın kuyruğunu keserek kurban etmek, ağacı kutlu saymak, türbelere 

adak adamak, dilek ağaçlarına çaput (bez parçası) bağlanmak Türkiye‟de namaz 

kılmaktan, oruç tutmaktan daha yaygın ve kuvvetli ritüellerdir. 

Derin dinde “ritüel” esasında kurban etrafında dönmektedir. Dini, diriler için ve 

gerçek hayat mecralarında yaşanan bir hayat tarzı olarak anlamayan Şamanizm, 

ölülere, ruhlara, atalara ve görünmeyen varlıklara (cinn) yönelmekte ve dini 

bunlarla ilgili kavramaktadır. 

Dikkat edilirse Türkiye‟de din denilince akla gelen bir takım ritüellerdir. Yani 

önceden belirlenmiş, yeri, zamanı ve mekanı olan tekrarlanan hareketler… Baş 

ritüel kurbanın yanına İslam‟ın ritülleri de (nusuk) konarak din diye buna 

denmektedir: kurban, namaz, ezan, oruç, hac, cenaze, kandil, mevlit, ölü 

yıkama, talkın verme… 

Dikkat ederseniz Türkiye‟de Diyanet‟in görevi tamamen bunları yapmakla ilgilidir. 

İHL‟lerin amacı bunları icra edecek meslek erbabı yetiştirmektir. Çünkü derin dine 

göre “din” bunlardan başka bir şey değildir. Eski Hunlar‟da, Göktürkler‟de, 

Hititler‟de, eski Harran‟da, Lidyalılar‟da, Osmanlılar‟da dine, din adamına, 

tapınağa, ölü gömme işlemlerine (cenaze) ve kurbana biçilen rol neyse, bugün 

Türkiye Cumhuriyeti‟nde de hemen hemen aynı… 

*** 

Kurbana gelelim… 

Antropolojik açıdan baktığımızda, insanlıkta kurban adetinin, insanoğlunun en 

temel kaygısı olan “yaşam savaşı” ve “can derdi” ile ilgili olarak ortaya çıktığını 

görüyoruz. Kurbanın Sümerlerden Kızıldirililere, Çinlilerden Avrupa halklarına, 

Hind‟den Afrika‟ya en kadim bir dini ritüel olmasının en mantıklı açıklaması bu 

olsa gerektir. 

Şöyle ki: Çok eski zamanlarda “insan kurbanı” adeti vardı. Çoğu eski çağ 

dinlerinde insanların birbirini kurban etmesi, kesmesi, boğazlaması adeti hüküm 

sürmekteydi. İnsanlık tarihi açısından son derece trajik olan bu durumu aşmak 

öyle kolayına olmamıştır. İnsanlığın hafızasında derin izler bırakan bu trajik hal 

“hayvan totemi” dönemine geçişle aşılmıştır. Yani insan toplumları bir önceki 

dönemde yaşadıkları acıların nedenini, bir sonraki sıçrama döneminde 

sembolleştirerek kendileri için zararsız hale getirmişler. Örneğin “koyunu” veya 

“ineği” totem hayvan olarak gören bir topluluk, kendi yerine koyunu veya ineği 

kurban olarak sununca bu hayvanlar totem halini almıştır. Kendini bu hayvanlarla 



49

özleştirerek canını kurtarmış, canını kurtardığı için de söz konusu hayvanı 

totemleştirmiştir. Hayvan kurbanının olduğu yerde bilin ki daha önceki dönemde 

insan kurbanı vardır. 

Geçmiş çağlarda bir çok topluluğun kurt, aslan, balık, boğa, koyun, kartal gibi 

hayvan isimleriyle anılması boşuna değildir. Hatta bitki totemi döneminde 

mercimek, fasulye, bakla gibi tahıl bitkileriyle anılan topluluklar bile var. (Buna az 

sonraki domuz maddesinde daha geniş değineceğiz). 

*** 

Kanımca ilahi irade kurban rüyası vesilesi ile “İbrahim çağında” insan kurbanı 

adetini kökten kaldırmış, “Muhammed çağında” ise dindeki yerini „yok hükmünde‟ 

sayacak denli en aza indirerek dini ritüller dünyasından çıkarmak istemiştir. 

Kur‟an‟da kurbanın sadece “hac ayetlerinin geçtiği yerde” ve “olmakta olanı 

tasvir” sadedinde geçiyor olmasından bunu çıkarıyoruz. Üstelik olmakta olanın 

(Kabe‟ye hedy) eti ve kanı Allah‟a ulaşacak da değildir. 

Kur‟an‟da kurban doğrudan ve herkese emredilmiş bir farz değildir. Araplara ait 

bir hac ritüeli olarak geçmektedir. Yani hacca gidenlerle ilgilidir. Hacca 

gitmeyenlerin kesmesine bile gerek yoktur. Hacca gidenler dahi kurban kesmese 

„hacları kabul olmaz‟ diye bir şey söz konusu değildir. 

Kur‟an‟ın Tanrısı “Neden bana kurban kesmediniz?” diye sormaz! 

Kevser suresinde geçen ayette “Rabb‟ine yönel (salat et) ve güçlüklere göğüs ger 

(nahr yap)” denmektedir. Buradaki salat bildiğimiz anlamda namaz, nahr da 

bildiğimiz anlamda kurban değildir. Nitekim bir çok müfessir bu görüştedir (Razi, 

Kurtubi, İbn Kesir). Bildiğimiz anlamda namaz daha çok es-salât veya eqimu‟ssalât 

geçen yerlerdedir. 

Yahudilerin, peygamberimizi kabul etmeme gerekçelerinden birisi de kurbanı 

(yakmalık sunu) emretmemiş olmasıydı. Bu durum Kur‟an‟da şöyle anlatılır: 

“Allah bize, yakılarak sunulan bir kurban getirmedikçe peygamberlik yapanı 

reddetmemizi emretti” diyenlere söyle: “Size benden önce de bir takım 

peygamberler söze dayalı apaçık delilleri ve o dediğinizi getirmişti. Şu halde eğer 

doğru söylüyorsanız onları niçin öldürdünüz?” (Al-i İmran; 183) 

Yani yakmalık kurban sunuları, Yahudilere göre Musa‟nın şeriatındandı. 

Peygamberlik iddiasında bulunan birisi bunu emretmeliydi. Muhammed böyle bir 

şey söylemediği için peygamberlik iddiası geçersiz sayılmalıydı. (Razi, Kurtubi, 

İbn Kesir). 

Keza Adem‟in iki oğlu (Habil-Kabil diye bilinir) kıssasında Kur‟an “Allah‟a 

yakınlaşmanın” şartını açıklar. Kin, ihtiras ve katillik insanı Allah‟tan uzaklaştırır, 

böylesinin yakınlaşma isteği kabul edilmez. Bunlardan sakınanın (takva sahibi 

olan) yakınlaşması ise kabul edilir. (Maide; 27-31) 

Adem‟in iki oğlu kıssasında Allah‟a kurban sunma, yakın olmak için yaklaşmaya 

çalışmak demektir. Çünkü “qurban” kelimesi Kur‟an‟da Yahudiler anlatılarken 



50

“yakmalık sunu” (Eski Harran veya Mecusilikte kurban ateşte yakılarak olurdu, 

Yahudiliğe oradan geçmiş) dedikleri şeyi anlatmak için kullanılan tek yer hariç 

hep “yakınlaşma, yakınlık” anlamında kullanılmıştır. Kur‟an‟da Q-R-B kökünün 

geçtiği 96 yerde de böyledir. Adem‟in iki oğlu kıssasında da bugünkü anlamıyla 

“kurban kesmek” dediğimiz şey değil; yakın olmak için yakınlaşmak isteği 

(qarreben qurbânen) dile getirilir. “Allah‟tan başka yakınlaştırıcı ilahlar (qurbânen 

âlihe) edindiler” ayetinde ğeçtiği gibi. (Ahkaf, 46). 

Bu anlamda kıssa tarihte olmuş bitmiş bir olayı değil şu an yaşanını anlatır. 

Adem‟in iki oğlu, kin, mülk hırsı ve açgözlülük yüzünden “ötekine” düşman olan 

ve kardeşini öldürerek “kan döküp fesat çıkaran” biz insanoğullarını anlatır. 

Kıssadaki Adem‟in iki oğlu biziz; sen, ben, o… Maksat cinayete ve kan dökmeye 

engel olmaktır. Nitekim kıssa şu ayetle bitirilerek niçin anlatıldığını apaçık ortaya 

koyar: “Kim haksız yere bir kişiyi öldürürse bütün insanlığı öldürmüş gibidir, kim 

de bir kişinin hayatını kurtarırsa bütün insanların hayatını kurtarmış olur” (Maide; 

32). 

*** 

Bayrama ıydu‟l-edha (fedakarlık, ötekini düşünme, kalplere sevinç bırakma, 

kaynaşma, paylaşma, yakınlaşma) denilmiştir. Gel gör ki “derin din” bayramın bu 

yönünden ziyade kendi kadim ritüelini parlatarak olayı kurban (et, kan, bağırsak, 

dana, teke, koyun) bayramına çevirmiştir. 

Türkiye‟de edha (halk arasında kurban deniyor) bayramında insanlar neden 

birbiriyle kaynaşmaktan, hemhal olmaktan plajlara, tatil yörelerine kaçmakta? 

Öte yandan da kurban neden % 98 oranında dini davranış ve görünümler 

sıralamasında birinci sırada? 

Çünkü “derin din” kurban ritüelini ikibin yıldır dinin direği sayıyor. Gayet acılı bir 

süreç olan insan kurbanı dönemini, sonraki dönemde havyan kurbanı ile 

sembolikleştirip aşan insanoğlunun, kurbanı tümden ortadan kaldırarak nihai 

amaca varması gerekmiyor mu? Kur‟an‟da kurbanın neredeyse „yok hükmünde‟ 

sayılacak kadar en alt düzeye çekilmiş olmasına bir de bu açıdan bakmak 

gerekmez mi? 

Gerçek hayat dininde bayram hayatı paylaşmayı, bölüşmeyi, kaynaşmayı, 

„birbirine kurban olmayı‟ yani fedakarlığı, ötekini düşünmeyi (edha), böylece bir 

(tevhid) ve bütün (samed) olmayı hedefler. Onun için İslam‟da herhangi bir 

“ritüel” dinin direği olamaz. Dinin direği doğruluk ve dürüstlük, yetimi ve yoksulu 

doyurmak, komşusu açken tok yatmamaktır! Aksi halde bunlara rağmen yapılan 

ritüeller (bırakın kurbanı, kılınan namazlar bile) riya ve gösteriş törenlerine 

dönüşür. Akif‟in tabirleriyle “mübtezel bir çok merasim, eğilip bükülmeler, 

yatmalar…” Kur‟an bu duruma dini yalanlamak/dinin direğini yıkmak (yukezzibu 

bi‟d-din) demektedir. (bk. „Dinin direği nedir?‟ başlıklı makale)… 

5- DOMUZ: Hiç düşündünüz mü neden bazı hayvanlar kutsal bazıları lanetlidir? 

İnsanlık tarihinde, bunun da, insan kurbanından hayvan kurbanına geçiş 

süreciyle ilgili olduğunu görüyoruz? 



51

Buna birazdan geleceğiz ama önce hayvan/kuş ve bitki totemi dönemi ile ilgili 

bazı bilgilere göz atalım. 

12 hayvanlı eski Türk takviminde en son yıl domuz yılı. 

Acaba neden? 

12 Hayvanlı Türk Takvimi, 12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Göktürkler‟de, 

Uygur Türkleri‟nde, Tuna Bulgarları‟nda, İtil Bulgarları‟nda ve daha önceleri de 

büyük ihtimalle Hun Türkleri‟nde kullanılmış olup, Türkler arasında çok yaygın bir 

sistemdi. Göktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarları‟nın 

yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi bu takvimle tarihlendirilmiş. Hatta, Manas 

Destanı‟ndaki bazı olayların bile On İki Hayvanlı Türk Takvimi ile tarihlendirildiğini 

görüyoruz. Asya‟da kullanılan 12 Hayvanlı takvim Türklere ait bir takvim 

sistemiydi ve Çinliler bu takvimi Türklerden almışlardı. 

Yıllar şöyleydi: Sıçan (Fare) yılı, Ud (Sığır/Öküz/Oğuz?) yılı, Bars (Pars/Arslan) 

yılı, Tavışgan (Tavşan) yılı, Lu (Ejderha) yılı, Ilan (Yılan) yılı, Yunt (at) yılı, Koy 

(Koyun) yılı, Biçin (Maymun) yılı, Tabuk (Tavuk) yılı, İt (Köpek) yılı ve Tonguz 

(Domuz) yılı… 

Mesela birisi doğduğu tarihi şöyle anlatırdı: “Tonguz (Domuz) yılının 

dördünçay‟ında (dördüncü ayında) doğdum…” 

Keza Oğuz boylarının herbiri bir kutlu kuş/hayvan figürü (totem?) ile 

anılmaktaydı. Örneğin: Kınık boyu (çakırdoğanın erkeği), Kayı boyu 

(sungur/şahin), Bayındır boyu (laçin /gezgin şahin), Yuva boyu (tuygun/yaşlı 

erkek çakırdoğan), Salur boyu (bürgüt /kartal), Afşar boyu (çure-laçin/erkek 

doğan), Begtili boyu (bahri/balık-kartal), Bügdüz boyu (italyu/dişi doğan), Bayat 

boyu (ükü/grandük), Yazgır boyu (turumtay/bozdoğan), Eymür boyu (isperi 

/delicedoğan) , Karabölük boyu (küyenek/sarı kerkenez), Akbölük boyu 

(küyenek/kerkenez), Iğdır boyu (karcığay/çakırdoğan), Yüreğir boyu 

(biku/gecekuşu)… 

Yine Babil mitolojisinde de yıl ayları buna benzer isimlendirilmiş ve bugün adına 

“Burçlar” dediğimiz sistem doğmuştu: Koç, Boğa, ikizler, Yengeç, Aslan, Başak, 

Terazi, Akrep, Yay, Oğlak, Kova, Balık… 

Bunlar daha sonraları göğe nispet edilerek yıldız kümesi haline getirilmiş ve 

buradan bir astrolojik teoloji çıkarılmışsa da, ilk doğduğu zaman bunlar 

antropolojik teolojiydi. Yani yerin (yeryüzünün/Babil İmparatorluğu‟nun) egemen 

olduğu toprakları anlatıyordu. Kabileler/ülkeler totem hayvanlarıyla anılıyor ve 12 

ittifaklı imparatorluk düzenini ifade ediyordu. Avrupa Birliği (AB) bayrağındaki 12 

yıldızın ittifaka (birliğe) katılan ülkeleri temsil etmesi gibi… Demek ki yerin dili 

gökleşerek mitleşiyor, antropoloji astrolojiye dönüşüyor. Yere ait politikekonomik 

düzen, göğe ait mitik-astrolojik dille ifade ediliyor. 

Cahiliye Arapları‟nda da durum benzerdir. Tanrı ve kabile isimlerinin genellikle 

hayvan/kuş/bitki adı olması herhalde tesadüf olamaz: Yeğûs (aslan), Yeûk (at), 

Nesr (kartal) Benî Esed (aslan oğulları), Benî Kureyş (köpek balığı oğulları) vb… 



52

Kur‟an‟da ve câhiliyye şiirinde rastlanan bilgilerden, kurban veya adak olarak 

kullanılan hayvanların başında deve ve koyunun geldiği öğreniyoruz. İlk doğan 

hayvanların kurban edilmesine fera adı verilirdi. Ayrıca receb ayında putlara atîre 

denilen bir kurban sunulurdu. Kur‟an‟da işaret edilen develer ve koyunlar adak 

özelliklerine göre bahîre (deve), sâibe (deve), vasîle (koyun) ve hâm (deve) adını 

alırdı. 

Yine Suriye Nabatîleri arasında balıklardan seçilme çok sayıda totem mevcuttu ve 

özellikle bunların en çok sevileni olan yunus balığı adına tapınaklar inşâ edilmişti. 

Ayrıca kişi adları arasında pek çok hayvan adı bulunuyordu. Başkenti Ninova olan 

Asurlular (Asurya/Suriye/Suryanî) de su tanrısı Enki balık totemi ile ifade 

deliyordu ve Enki rahipleri balık şeklinde giyinmekteydiler. 

Dikkat edersiniz hep hayvan/kuş isimleri… 

Böyle tarihte bir çok hayvan/kuş/bitki/tahıl ismi kavim ve kabile (topluluk) adı 

olarak geçmektedir. Bunların daha sonraları evrilerek mitolojikleştiğini görüyoruz. 

Günümüzde bile yabancı gelmiyor: Türklerin mitolojik atası neden Kurt? İran‟ın 

adı neden Persian (Pars/Arslan)? Gurlulur (Farsça ve Kürtçe Gur: Kurt) kim? 

Karakoyunlu, Akkoyunlu ne demek? Neden bayraklarında koyun (totemi) var? 

Eczacılığın sembolü neden yılan? „Bineklerimizin‟ adı neden Şahin, Şerçe, Kartal, 

Doğan? İskambil kağıdında neden Sinek var? Sarıkanaryalar kim? Karakartallar 

nasıl şampiyon oldu? vs… 

Hayvan/kuş adlarının böylesi kullanıma sahip olması bizi şaşırtmamalıdır. 

Hayvan figürleri eski çağlarda insanlarının ta kendileriydiler. İnsan kurbanı 

trajedisini aşmak için hayvan totemlerini yüceltip, tanrısallaştırdılar: Yerine canını 

vererek yaşamasını sağlayan hayvanı kutsama… Dirlik, düzen ve yaşam veren 

hükümdarın ölünce kutsanması… Tüm insanlık için kendini feda 

eden/kuzu/kurban olan İsa‟nın tanrılaştırılması… Hristıyanların kuzu/kurban olan 

İsa‟nın etini (ekmek) yeme ve kanını (şarap) içme ritüeli bir zamanlar aynıyla 

vakiydi. Yani basbayağı topululuk (insanlık) adına birisi canlı kanlı kurban edilip 

eti yeniyor, kanı içiliyordu. İnsanlık bunu sembolikleştirerek aştı, fakat daha 

sonları sembolizmin kendisi din ritüeli haline geldi…. 

İnsanlar, böylece, önceki dönemin acılarını sonraki dönemde sembolikleştirerek 

unutmak istediler. Hayvan/kuş/bitki figürleri daha sonraları da mitolojiye dönüştü 

ve günümüze hayatın değişik alanlarına (siyaset, spor, edebiyat, teknoloji, 

tasavvuf, folklör, uzak doğu dövüş sanatları) yayılıp çeşitlenerek geldi. 

*** 

En eski dini metinler ve onların ayırıcı (furkan) ve doğrulayıcı (musaddık) son 

yüzü olan Kur‟an, böylesi bir dil, din, tarih, kültür ve coğrafya evreninden 

konuşmaktadır. 

Kur‟an, ilk doğuş (nüzul) ortamında Orta Arabistan‟ın, daha geniş açından 

Mezopotamya -Akdeniz havzasının ve tâ Sümer-Akkad-Assur-Babil çağlarına 

kadar uzanan geniş zamanın ruhu ile irtibatlıdır. Bu, bazılarının sandığı gibi 



53

onlardan iktibas ve devşirme ile oluştuğu anlamına gelmez. Sümer‟de, Akkad‟ta, 

Assur‟da, Babil‟de olan teolojiler aşağı yukarı benzer temalarla Orta Arabistan‟a 

(Mekke) evrilerek gelmişti. Mezopotamya-Akdeniz havzasının ortak kaderi dinî 

muhayyileyi de benzeştirmiştir. Bu nedenle dil, tarih ve coğrafya evreni tek bir 

zamanın ruhu gibidir. Kur‟an‟ın dili bu nedenle prizma (ışığı kırarak/ayrıştırarak 

yansıtan) gibidir. Yani Kur‟an‟da hem geçmiş zamanların ışığını, hem de 

kırılarak/ayrıştırılarak gelecek zamanlara yansıyışını görürsünüz. Musaddık ve 

Furkan bu olmak icap eder. Bu manada Kur‟an eski zaman ile modern zaman 

arasında durmaktadır. Bir tür ara geçiş diline sahip olduğunu söyleyebiliriz. 

Kur‟an tefsirine bu açıdan bakmak, bu nedenle ihmal edilemez. 

Bu açıdan baktığınız zaman Süleyman‟ın kuşlarla (Hititler), karıncalarla 

(Sebeliler) konuşması, cinleri (Babil kabilelerini) çalıştırması, Hüdhüd (Hitit 

subayı) ile diyaloğu, Yunus‟un balığın (Assur hapishanesi) karanlıklarına (karnına) 

girmesi ne demek apaçık ortaya çıkar. Çünkü Mezopotamya‟daki kabile adları ve 

düzeni, Orta Asya‟dakinin bir benzeriydi… 

*** 

Domuzun lanetli hayvan oluşuna gelelim. 

Bu zaviyeden bakılınca bir hayvanın neden lanetli olduğu anlaşılabilirdir. 

Kur‟an şöyle der: “Onların üzerine tufan, çekirke, haşere, kurbağalar ve kan 

gönderdik” (A‟raf; 133). Öyle ki bu “kan belası” ile “ırmak kıpkızıl oldu, suyu 

kokmaya başladı, içilmez oldu” (Tevrat; Çıkış; 6-20). Çünkü insan kurbanı kültü 

Mısır‟da da vardı. Bunun için Tevrat‟ın tanrısı “İnsan olsun, hayvan olsun her 

rahimin ilk ürünü bana adanacak” (Çıkış; 6-13) diyerek buna mani olmaya çalıştı. 

Türkiye‟de kurban bayramında kesilen tüm kurbanların Kızılırmak kenarlarında 

kesildiğini ve hayvanların kanlarının ırmağa döküldüğünü düşünün… İşte eski 

Mısır‟da “insan rahimlerinin ürünü” aynen böyle toplu insan kurban etme töreni 

ile ırmağa akıtılıyordu ve ırmak kıpkızıl oluyordu. “Kan belası” buydu. 

Kur‟an, domuz etinin yasaklanmasını hep “leş, kan, domuz eti (lahme hınzır) ve 

Allah‟tan başkası için kesilenler” ile birlikte zikreder. Geçtiği 4 yerde de böyledir 

(Maide; 3, En‟am; 145, Nahl; 115, Bakara; 173). Bir yerde de şöyle der: “De ki: 

“Allah katında bunlardan daha şiddetli bir cezayı hak edenleri size haber vereyim 

mi? Onlar Allah‟ın lanetlediği, gazap ettiği, kendilerini maymunlar ve domuzlar 

yaptığı kimselerle, tağuta tapanlardır. Böyle doğru yoldan sapıp gitmiş olanları 

çok berbat bir yer bekliyor.” (Maide: 60) 

Buradaki “maymun ve domuz yapmak” ifadesi erken dönem (h. 1. yy) 

.müfessirlerinden Mücahid‟e göre semboliktir. Yani “domuz gibi şehvetleriyle 

maymun iştahlılık yapan, heva ve heveslerinin, kuruntularının, arzularının kölesi 

olan kimseler” demektir. 

Yine Kur‟an domuz eti yasağını gerekçelendirir: En‟am 145′de “… domuz eti ki o 

pisliktir” (lahme hınzır feinnehu ricsun). Müddessir 5′de peygambere pislikten 



54

uzak durması istenir: “Pislikten uzak dur” (ve‟rıcse fa‟hcur). Şu halde 

“rics”(pislik) Kur‟an kavramsallaştırmasına göre yalan, putlara tapmak, zarar 

vermek, fuhuş, sözünde durmamak vb. gayr-i ahlaki davranışlardır. 

Malum Kur‟an insanoğlunun yeryüzünde “kan döküp” fesat çıkaracağından 

bahseder. Leş, kan, domuz eti ve Allah‟tan başka kesilenlerin daima birlikte 

zikredilmesi bununla ilgilidir. 

Demek ki bu insanoğlunun ölü (insan) eti yeyip, kanını içme (ki mecnunlar, 

cinciler ve şamanlar gizli güçlere vakıf olabilmek için kan içerdi) ve at, eşek, 

koyun, inek, boğa kurbanlarının (ki bunlar bir zamanlar insan topluluklarıydı) 

sona erdirilmesine yöneliktir. İnsan topluluğu olmaktan çıkıp, sembolik totemlere 

dönüşünce, onları kurban etmek insanları kurban etmekmiş gibi oldu. İnsan kanı 

durdu fakat hayvan kanı akmaya devam etti. 

Burada amaç hep kan döküp fesat çıkarmaya (cinayet, kan, kıyım) mani 

olmaktır. 

İnsanoğlunun en temel üç güvenliği vardır: can (ırz), mal ve kamu gevenliği… 

Bunlar yüzyıllar boyu hiç değişmemiştir. “Şeriat” (yasa) dediğimiz ilk dini emir ve 

yasakların esas amacı bu güvenliği sağlamaya yöneliktir. Bugünkü “temel hukuk” 

(can, mal, ırz, kamu güvenliği) ile aynı şeydir. 

Sümer-Akkad metinlerinden, Tevrat ve Kur‟an‟a kadar hep bu temayı görürüz. 

Dini metinler bunu “ağaca yaklaşmamak”, “sudan içmemek”, “deveye 

dokunmamak”, “domuz eti yememek”, “inek kesmek” gibi kendi öznel dilleriyle 

ifade ederler: 

Ağaç‟a (giş‟e, kiş‟e; kişiye, şahsa) dokunma, sınırlarını çiğneme; öldürme, kan 

dökme, insanı öldürüp etini yeme, saldırma, tecavüz etme… 

Su‟dan (mülkten, maldan, servetten) kana kana içme (servet içinde yüzme!). 

Kim ondan kana kana içerse (savaşı/ mücadeleyi mal mülk sevdasına dökerse) 

benden değildir. Azı müstesna (nafaka miktarı, ihtiyaç miktarı, geçimlik hariç)… 

Deve‟ye (topluluğun ortak mülküne, kamu malına, herkese ait olana, kimsesize, 

sahibi herkes olana) dokunma, onları talan etme, zimmetine geçirmeye kalkma… 

İneği (Firavun totemini (bakara), her tür putçuluğu , totemciliği) kes, onlardan 

uzaklaş, özgürleş… 

İşte bu çerçevede “domuz” pisliğin sembolü olarak görüldüğü için, Kur‟an bu 

kadim dini muhayyile sürdürmüş ve her türden ahlaki pislik insanoğluna 

yasaklanmıştır. 

İnsanoğlu adam öldürme, tecavüz ve zinadan sakınmalı (ağaca yaklaşmamalı), 

komşusu açken servet içinde yüzmemeli (sudan içmemeli), kamu malına, 

sahipsiz ve kimsesize dokunmamalı (deveyi kesmemeli), putlardan ve 

totemlerden özgürleşmeli (ineği/bakarayı kesmeli) ve domuz etinden (zarar 

vermekten, ahlaki pislikler içinde yaşamaktan) uzak durmalıdır! 



55

Yahudi ferisileri, her türden ahlaki pislik içinde yüzdükleri, halkın parasını 

haksızca karınlarına doldurdukları halde şekli olarak domuz eti yememeyi 

dayattıkları için Hz. İsa şöyle dedi: “İnsanı ağzına giren değil, ağzından çıkan 

kirletir!” Pavlos da bunu “Demek bizi ağzımızdan giren değil; çıkan pisletir, o 

halde domuz eti caizdir” diye anladı. Böylece Hristıyanlıkta domuz eti caiz oldu. 

Kur‟an ise, domuz eti yasağının geçtiği yukarıdaki dört yerde de yasaklamakla 

birlikte ayetin sonunda muhakkak “Mecbur kalırsanız başka, o zaman 

yiyebilirsiniz” istisnasını koyar. Bu da gösterir ki domuz etini yasaklamaktan 

maksat sağlık sorunu filan değildir. Domuzun lanetli hayvan oluşu hiç değildir. 

Nitekim son yapılan araştırmalarda özellikle yaban domuzlarının ormanların 

yenilenmesi ve sürdürülmesine büyük faydaları olduğu ortaya çıkmıştır. Çünkü 

domuzlar orman ağaçları altındaki yapraklar arasında bulunan bitkisel ve 

hayvansal gıdaları bulup yemek için burnu ile toprağı karıştırırlar. Bu esnada bitki 

artıkları arasındaki tohumlar toprağın uygun ortamlarına taşınır ve çimlenirler. Bu 

da ormanda belli bir zaman sürecinde ağaçlar yaşlanırken, yeni fidanlarda 

arkadan gelerek ormanın gençleşmesini sağlar. Yani domuzların da doğal denge 

içinde bir yeri vardır. Boşu boşuna ve sırf pislik, lanetlik olsun diye yaratılmış 

değillerdir. Allah‟ın her yarattığında bir hikmet yok muydu? 

Ancak tarihi süreç içinde Avrasya‟dan Afrika‟ya kadar insanlar doğada var olan 

kötülük güçlerini, zararlı ruhları, pislik ve şer saçan her lanetli şeyi “domuz” ile 

sembolleştirdikleri için, ayrıca domuzların fiziki tipleri, yaşadıkları yer, kokuları, 

yedikleri, çamurda debelenmeleri vs. bir tür “pislik (rics) figürü” olarak 

algılanmalarına sebep olmuştur. Domuz eti yememek, işte bu nedenle pis ve kötü 

olana karşı uyanıklık ve uzak durma tavrı olarak halkların muhayyilesinde yer 

etmiştir. 

Kur‟an işte bu muhayyileye hitap ediyor ve domuz eti yememe ve ondan uzak 

durma yasağını sürdürüyor. Burada ne önceki Yahudi hahamlarının, ne de sonraki 

Hristiyan rahiplerinin hatasını tekrarlamamak gerekir. Domuz eti haramdır, evet 

fakat bu zinhar eti yenmez, lanetli bir totem hayvan olduğu anlamına gelmez. 

Mecbur kalınca yenebilir. Demek ki asıl maksat “et” değildir. Aynı zamanda 

“pisliğe” (ricse) yani gayri ahlaki olana karşı uyanıklığı sürdürme anlamında işe 

yarayan “etini yeme yasağını” iptal etme anlamına da gelmez. 

Şu halde Yahudiliğe kayana “İnsanı ağzına giren değil, ağzından çıkan kirletir”, 

Hristiyanlığa kayana da “Pisliklerden uzak dur, yeme” demek gerekir. 

Keza Yahudilerde domuzla beraber deve etinin, Yezidilerde balık eti, marul ve 

kurufasulyenin, Alevilerde tavşan etinin, Türklerde domuz etinin haram oluşu vs. 

bunların hiç biri sağlık sorunu, ağız tadı veya mutfak zevki sebebiyle değildir. 

Temsil ettiği olumlu veya olumsuz anlam sebebiyledir. Geçmiş çağların süregelen 

bilinçaltıyla ilgilidir. 

Kur‟an eti yenmeyecek hayvan olarak sadece domuzun adını anar. Sonra Allah‟ın 

adı anılmadan kesilenlerden bahseder ve genel olarak iyi ve temiz olanların helal, 

kötü ve pis olanların haram olduğunu söyler. Başkaca bir isim zikretmez. 



56

“Allah‟ın adı anılmadan kesilenler” ifadesi de leş, kan ve domuz etinin devamı 

mahiyetinde anlamak icap eder. Çünkü dördü hep beraber zikrediliyor: Leş (ölü) 

eti yememek, hem insan kurbanı hem hayvan leşleri yeme vahşiliğine karşı 

çıkmak içindir. Gıybetin (arkadan konuşmanın) ölü eti yemeye benzetilmesi 

bundan olmalıdır… Yine kan (hayat, ruh geçsin diye) içme de haramdır… Yine 

domuzun sembolik anlamda tüm “öteki” pisliklerin; yalan, ırza tecavüz, saldırı ve 

her türden kötülüğün haram oluşu demek olur. Velev ki bunlar düşman kavmin 

insanları (domuz sürüleri!) de olsa… Aynı şekilde Allah‟ı hiçe sayarak birbirini 

kesen, doğrayan hiç bir kanlı eylem caiz değildir. Bunların hepsi; leş, kan, domuz 

eti, Allah‟ın ismine rağmen (izni, varlığı hiçe sayılarak) kesmek, doğramak, 

yeryüzünde kan döküp fesat çıkarmak demektir. 

Kanımca bu tür yasakların mihveri hep “kan döküp fesat çıkarmamak” etrafında 

dönmektedir. Kur‟an‟ın insanın davranışlarına yönelik yasaklarını hep bu ilke 

çerçevesinde anlamak icap eder. 

Aksi halde Yahudilerdeki “koşer” gibi bir “helal gıda” paranoyası üretilir. Hayvan 

eti yerken Tanrı‟nın adı anılmış mı, anılmamış mı, domuz eti mi değil mi diye kılı 

kırk yaran ve fakat gözünü kırpmadan şehre girip 1500 insanı çoluk çocuk 

demeden öldüren, geride insan leşleri bırakan, kan döküp fesat çıkaran yamyam 

tipler türer… İnsanlık bir adım ileri gidemez. 

Adam, insan (etini) gözünü kırpmadan doğruyor, kesiyor, öldürüyor, sonra 

lokantada oturup Allah‟ın adı anılarak kesilmiş hayvan eti olup olmadığını 

soruyor. Burnu pisliğin (cinayetin, hırsızlığın, yalanın, dolanın, üçkağıdın, 

sahtekarlığın) içinde, pis diye zinhar domuz eti yemem diyor. Hz. İsa‟nın dediği 

gibi ağzından her türlü pislik çıkıyor, o ağzından girenin pis olup olmadığında… 

Bu yasakların ruhunu iyi anlamak gerekir. Kur‟an‟ın esas mihverini hiç 

kaybetmemek gerekir. Aksi halde ayrıntı vadilerinde debelenir dururuz. 

Bakınız, insanoğlu uygarlaşmaya insan kurbanı, leş yeme, kan içme (yamyamlık), 

ensest (aile içi zina), fuhuş, yiyecek ve içecekle ilgili yasaklar (tabular) ile 

başlamıştır. Ev hayatı (beyt) onun için yüceltilmiş, Müslümanlara “Ka‟be” 

yapılmıştır. “Adem” insanlığa bunları getiren, bu yasaklara uyarak (kendini 

tutarak) yaşayan insana denir. Bunlar ne demek iyi düşünün… Tarih boyunca dini 

metinler ve onların reformcu devamı olarak Kur‟an‟ın esas amacı bunu 

sağlamaktı. Aksi halde insan hayatının neye döneceğini bir düşünün…(Ayrıca bkz. 

„Üç terim: Beyt, Şeriat ve Oruç‟ başlıklı makale). 

*** 

Sonuç olarak “derin din” konusunda İslam Tanrı‟nın “tekliği, ezeliliği ve ebediliği” 

konusunda derin dinle örtüşmektedir. Fakat uzak Tengri (göklerde oturan Tanrı), 

Tengri‟nin oğlu, Şamanlık ve Atalar kültü konusunda ayrışmaktadır. Kurbanın ve 

domuzun tümden şekilciliğe dökülüp totemleşmesine ve hiçbir sembolik 

manasının kalmamasına itirazı vardır. Özellikle kurbanın kitlesel bir hayvan 

öldürme ayinine dönüşmesine ve bayramın teke, koyun, dana, et ve inek 

boğazlama şölenine dönüşmesine şiddetle itirazı vardır.( Daha doğrusu benim 

anladığım İslam itiraz etmektedir). İnsanın biyolojik olarak hayvan etine ihtiyacı 



57

olması (ki bu normaldir) başka, bunu törenselleştirmek/dinselleştirmek başkadır. 

Yine Kur‟an hayvan (domuz) figürü üzerinden de olsa her türden somut (maddi) 

ve soyut (manevi) pisliklerden uzak durmayı ifade eden kadim muhayyileyi 

benimsemekte ve sürdürmekte, evet, ama bu ne et sağlığı sorunu, ne de mutfak 

kültürü meselesidir. Allah Müslümanlara damak zevki öğretiyor değildir. Mesele 

başkadır, bunu görmeliyiz. 

Anlaşılmış olmalı ki ayrıştığı ve itiraz ettiği konularda İslam “derin dini” 

dönüştürebilmiş değildir. Bilakis derin din İslam‟ı yazı boyunca anlatmaya 

çalıştığımız şekilde 5 temel kalıbı içine dökerek yeniden yapılandırmış ve biçim 

vermiştir (bozmuştur!). İslam‟ın kendine özgü emir ve yasaklarının fazla rağbet 

görmeyip, derin din ile örtüştüğü veya o kalıp içine girdiği yerlerin rağbet görüyor 

olması bundandır. 

Ritüllerin (kurban, namaz, oruç, hac, cenaze, ezan, ölü gömme, bayram, kandil) 

gerçek hayat dinindeki yeri % 10 bile değildir. Bu, dinler dünyasında en aza 

indirgenmiş ritüeli (nusuk) olan din manasına da gelir. Oysa Türkiye‟de derin din 

söz konusu % 10′u dinin tamamı sayıyor. 

İşte İslam‟ın derin dine esas itirazı buradadır. Gerçek hayat dini olarak kendini 

vazeden diri bir din, bu ölü kalıplara sokulmayı kabul edemez. Kur‟an‟dan az bir 

şey anlayan herkesin buna itiraz etmesi gerekir. 

Aksi halde ne olur? 

Gerçek hayatta Allah‟a fersah fersah uzakta yaşar yurdum insanı, fakat 

bayramda her yanı kan gölüne çevirerek Allah‟a yakınlaşacağını zanneder. 

Gerçek hayatta her türden (ahlaki) pisliğin içinde yaşar yurdum insanı, fakat 

domuz etini zinhar yemez. 

Çünkü dini görünüm ve davranışlarını yönlendiren temel saik yaşayan, diri, 

dipdiri din (vahiy) değil; ölmüş, donmuş derin dindir, hala… 

Demek ki Türklerin İslamlaşma süreci bitmemiştir. 



58

Bernard Lewis Nerede YanlıĢ Yaptı? (Nader Hashemi, Denver 

Üniversitesi) 

Çeviren: Ekrem Senai 

Ġslam ve Sekülerizm ĠliĢkisini Yeniden 

DüĢünmek 

Bu yazı, 29-31 Ağustos 2008, Amerika Siyasi 

Bilimler Kurulu Yıllık Toplantısında dağıtılmak 

üzere hazırlandı. 

İslam‟ın sekülerlik kavramını tanımadığı artık 

standart bir klişe halini almıştır. 

Normatif olarak, bizlere dünyanın dini 

gelenekleri içinde sadece İslam‟ın kendi dini ve 

medeni kültürü içinde, din ve politikanın ayrımını reddeden anti-modern bir 

gelenek olduğu söylenegelmiştir. Sosyal bilimlerde bu tezin en etkili ve tanınmış 

destekleyicisi Princeton Üniversitesi Cleveland E.Dodge Yakın Doğu Çalışmaları 

Profesörü Bernard Lewis‟tir. 

Lewis‟ in tezi İslam ve Hristiyanlığa karşılaştırmalı bir bakışa dayanır ve temel 

olarak İslam‟ın sekülerizmle probleminin “inançtaki belirgin temel farklılıklar ve 

iki din kültürü deneyiminin farklılığı” iddiasından kök bulur. Bu yazı İslam ve 

sekülerizm sorununda Lewis‟e alternatif bir okuma sağlama amacı gütmektedir. 

Daha önceki Lewis eleştirilerinde onun, yönetimlerinde de facto sekülerizmin 

bulunduğu Müslüman tarihini yanlış okuduğu söylenmişti. Bu yazıda ise Lewis‟in 



59

sadece İslam siyasi tarihini değil, Hristiyanlık siyasi tarihini de yanlış okuduğu 

gösterilmeye çalışılacak. Sekülerizmin yokluğunu/yükselişini erken dönem 

İslam/Hristiyanlık dini deneyimlerinin farklılığına atfetmenin rağmına, vurgunun 

Avrupa erken modern çağına verilmesi gerektiği ortaya konulacaktır. Zira bu 

dönem içindedir ki Avrupa‟ya has bazı politik koşulların Reform sonrası dönemde 

oluşturduğu politik sekülerizm - günümüzde anlaşıldığı şekliyle- gerçek anlamda 

köklenmeye başlamıştır. Bu yazının temel savı şudur ki, tarihsel olarak 

Müslüman toplumda sekülerizm gelişmemiştir, çünkü Hristiyan Avrupa‟nın aksine, 

Müslümanlar hiçbir zaman sekülerizm konusunda düşünmek zorunda 

kalmamışlardır. Bu yazının son bölümü ise modern dönem ile ilgilidir. Müslüman 

toplumların çoğunda (ama hepsinde değil) sekülerizmin destek bulunmamasının 

sebepleri ve 20. yy‟da sekülerizm konusundaki olumsuz deneyimler masaya 

yatırılmaktadır. 

Bernard Lewis 

Lewis‟in İslam ve sekülerizm arasında uyuşmazlık olduğu tezi şu iki gözleme 

dayanmaktadır: 

İslam‟a özgü sekülerizmin olmaması, ve Hristiyanlık örneğinden ilham alan ithal 

sekülerizmin geniş bir Müslüman kitle tarafında reddedilmesi. Bu durum iki dini 

kültür arasındaki inanç ve farklı tarihsel başlangıçlara atfedilmektedir. 1 

Ve ikinci olarak: 

Müslümanların kendi başlarına bir seküler hareket geliştirememelerinin ve 

sekülerizmin dışarıdan alınması girişimlerine keskin bir şekilde reaksiyon 

göstermelerinin sebepleri, Hristiyan ve Müslüman tarihlerindeki farklılıklardan 

kaynaklanmaktadır. En başından beri, Hristiyanlara, temel prensip ve uygulama 

olarak Tanrı ile Sezar‟ı ve ikisine karşı farklı sorumlulukları birbirlerinden 

ayırmaları öğretilmiştir. Müslümanlara ise böyle bir öğretide bulunulmamıştır. 2 

Özetle, Lewis‟e göre, Sekülerizmin Batı‟da ortaya çıkarken, Müslüman ülkelerde 

ortaya çıkmamasının sebepleri: 

1. İslam ve Hristiyanlığın farklı dini tarih ve doktriner inançlara sahip olması, ve 

2. Hristiyanlık ve İslam arasında, ilk dini öğretilerde bulunan teorik ve pratik 

farklardır. 

Bu tez, bir “kader tarihi” olduğunu ima etmekte ve Batı‟nın siyasi tarihinde ortaya 

çıkan “baskın düalizm”in kritik bir fark yaratarak sekülerizmin Hristiyan 

geleneğinde ortaya çıkmasına; İslami gelenekte ise çıkmamasına sebep olduğunu 

iddia etmektedir. Birçok akademisyen de İslam ve sekülerizmle ilgili bu argümanı 

desteklemekte ve ancak az bir kısmı ciddi alternatif bir yaklaşım 

sunabilmektedir. 3 

Benim tezim ise farklı bir kategoride. Bence, Prof.Lewis hem sekülerizm 

üzerindeki tartışmanın temellendiği ilk dönem İslam siyasi tarihine yanlış 



60

yaklaşıyor, hem de Batı siyasi tarihini, sekülerizmin temelleri ve yükselişi 

açısından hatalı bir şekilde değerlendiriyor. 

Lewis, İslam dünyası tarihine ve bölgenin temel dillerine hakim ciddi bir 

tarihçidir. Onun akademik çalışmalarında olgusal hatalar veya kayıtlarda ve 

metinlerde saptırmalar gibi yanlışlar bulmak o kadar kolay değildir. Benim ana 

anlaşamamazlığım, onun vurguyu yaptığı konu seçimidir. 

Özel olarak, İslam ve sekülerizm arasındaki ilişkide: 

1. Prof.Lewis, İslam ve Hristiyanlığın başlangıç tarihine gereğinden fazla vurgu 

yapmakta; sekülerizmin Batı‟da bundan çok uzun süre sonra ortaya çıkış 

dinamiklerini ve Müslüman dünyadaki hoşnutsuzlukları göz ardı etmektedir. 

a. İsa‟nın havarilerine söylediği meşhur ayet olan Matthew 22:21 “Sezar‟ın hakkı 

Sezar‟a ve Tanrı‟nın hakkı Tanrı‟ya” sözü fazlaca vurgulamaktadır. 

b. Benim, ilk dönem Hristiyan dünyasında ve sonraki yıllarda bu ifadenin kilisedevlet 

ilişkilerindeki önemi konusunda şüphelerim var. Lewis bunun çok büyük bir 

önemi olduğunu söylüyor. Benim böyle düşünmüyorum. Bu konuyu, önümüzdeki 

aylarda derinleştirerek incelemeyi düşünüyorum. 

c. Günümüze kadar bu ayet etrafında süren bir tartışmayı incelemedim. Bunun, 

ilk Hristiyan dünyasında kilise-devlet ilişkileri üzerine bir etkisi olduğunu 

düşünmüyorum. Benim anladığım o ki, orta çağ boyunca Sezar/Tanrı ikilemi ve 

bunun etrafındaki değerlendirmeler din-devlet işlerinden daha çok vergi sorunu 

ve ekonomik konularla ilgili yapılmıştır. … tabi yanılıyor olabilirim, bu konuda her 

zaman düzeltilmeye açığım. 

d. Ayrıca, tüm bunlar derin ve detaylı bir şekilde ruhsal hermönetik konusuyla 

bağlantılıdır, ki meşhur Tanrı/Sezar ayetindeki ilişki konusunda önemli sorular 

ortaya çıkarmaktadır - beyan edildiği zamandaki tam anlamı- ve daha sonra nasıl 

anlaşıldığı ve sonraki yıllarda Hristiyan toplum tarafından nasıl yorumlandığı 

konuları son derece önemlidir. 

Ġslam ve seküler Hadisler: 

Prof.Lewis ”En başından beri, Hristiyanlara ana prensip ve uygulama olarak Tanrı 

ve Sezar‟ı ve her birine karşı sorumluluklarını ayırmaları öğretilmişti. 

Müslümanlar böyle bir emir almadılar,” derken benzer bir durumun İslam 

tarihinin ilk yıllarında ortaya çıktığını göz ardı ediyor ve Mathew 22:21′in 

(Sezar‟ın hakkı ayeti) ahlaki ve politik karşılığı olarak pekala 

değerlendirilebileceğinden bahsetmiyor. 

Müslim‟deki sahih bir hadiste, Hz.Muhammed‟in bir grup Müslümana hurma 

ağaçlarını aşılamasını önerdiği anlatılır. Ağaçların durumu kötüye gittiğinde ise 

onun tavsiyesine koşulsuz uymaları Peygamberi şaşırtmıştır. Şöyle dediği 

kaydedilir: 



61

“Ben de sizin gibi bir insanım. Size din konusunda bir şey emredersem 

emirlerime uyun, ama size kendi fikrime göre bir şey önerirsem, benim bir insan 

olduğumu unutmayın.” İbn Hanbel‟in Müsned‟inde bu ifade: ”dünyaya ait işler(de 

karar vermek) size aittir …dine ait şeyler(de karar vermek) ise bana.” Şeklinde 

geçer. Bir başka kaynakta ise Muhammed Peygamber‟in bu olayda şöyle dediği 

kaydedilir: “Dünyevi işlerde sizler benden daha bilgilisiniz “4 

Dolayısıyla, eğer Hristiyanlara en başından dünyevi alanla ruhsal alanı ayırmaları 

öğretildiyse, aynı şey Müslümanlar için de geçerlidir. Peki o halde Müslüman 

dünyada sekülerizm neden gelişmedi? Sorusu ise ayrıca incelenmelidir. 

Kilit Yorum Noktası: 

Politik sekülerizmin köklerini ararken, 2000 yıllık İncil‟den bazı alıntılara dayanıp 

sekülerizmin yükselişini veya olmayışını şu veya bu dini geleneğe bağlamak 

yeterli bir araştırma stratejisi değildir. Hristiyanlığın ve İslam‟ın erken dini tarihini 

ön plana çıkartıp, son derece kompleks ve çok yönlü bir fenomen olan Batı‟da 

politik sekülerizmin ortaya çıkmasını ve gelişmesini bu şekilde açıklamak da 

yeterli değildir. 

Alternatif bir yaklaşım olarak, devlet-toplum ilişkilerine bakılması gerekir. Özelde 

de devlet-toplum ilişkilerinde ve politik krizlerin kritik zamanlarında dinin 

oynadığı role. 

Prof.Lewis Kilise ve Devlet arasındaki “baskın düalizm”„den bahsederken aslında 

bundan bahsediyor. Konu İslam olduğunda ise, Hristiyanlıktaki politik yaşam 

gerçeği din-devlet ilişkilerindeki genişlik ve derinlik olarak çok daha kompleks ve 

komplikedir. Evet, “iki güç, Tanrı ve Sezar, vardı ve bu 

dünyada sacerdotium ve regnum olarak simgeleniyordu, veya modern terimlerle 

kilise ve devlet olarak”. Fakat bunların arasında Prof.Lewis‟in takdir edemediği bir 

yakın ilişki ve karşılıklı bağımlılık yönü de bulunmaktadır..5 

Camiada saygın bir kitap olan Ölü doğmuş Tanrı: Din, Siyaset ve Modern 

Batı (Knopf, 2007)‟da, Mark Lilla; tarihsel olarak hemen tüm medeniyetlerin 

Tanrı, insan ve dünya arasındaki kutsal ilişki üzerindeki meşru politik otoriteye 

dayandığını gözlemliyor. Lila diyor ki, Politik teoloji, medeniyetlerin, din, politika 

ve ve onları çevreleyen dünyanın doğal düzeni arasında kurmaya çalıştıkları 

ilişkinin oluşturduğu orijinal medeniyet durumudur. Bu tartışmayla ilgili soru 

şudur ki, nasıl Tanrı, insan ve toplum arasındaki bu bağ Latin Hristiyan 

dünyasında aşınmış, dolayısıyla politik sekülerizme dönüşmüştür ve günümüz 

Müslüman toplumlarının bundan alacağı karşılaştırmalı dersler neler olabilir? 

Batı sekülerizminin tarihi uzun ve karmaşıktır ve Batı‟daki entelektüel 

tartışmalarda genellikle yanlış anlaşılır (özellikle İslam‟la karşılaştırma 

yapıldığında). Charles Taylor‟ın Seküler Çağ kitabı (Harvard 

University Press, 2007), tartışmaya iyi bir başlangıç noktası sağlayabilir. Geçmişe 

bakıldığında Batı‟yı seküler hale getiren dört geniş eğilim ayırt edilebilir: 

1) modern kapitalizmin yükselişi; 



62

2) modern ulus-devletin ve milliyetçiliğin yükselişi; 

3) Bilim Devrimi; ve en önemlisi, 

4) Protestan Reformu ve 16. ve 17.yüzyıllarda süren Din Savaşları. 

İşte bu gelişmedir ki politik sekülerizmin ortaya çıkmasında merkezi öneme 

sahiptir, özellikle Anglo-Amerikan geleneğinde, ve özellikle Müslüman 

toplumlardaki din-devlet ilişkileri sorununu aydınlatmada. 

Reform sonrası Avrupa‟da dini hoşgörü ile ilgili yeni tartışmalar alevlenmişti. 

Sadece Katolikler ve Protestanlar arasında değil, birçok Protestan mezhepler 

arasında da husumet vardı. Bu büyük hoşgörüsüzlük devrinde, birçok Hristiyan 

mezhebi kendi mezhebini topluma dayatıyordu. Her biri dünyada Tanrı‟nın 

iradesine dair özel bilgiye sahip olduğunu iddia ediyor ve dini hoşgörünün 

yayılmasına izin verilirse sosyal karışıklık tehlikesi bulunduğunu söylüyordu. 

Kısaca, dini hoşgörü ve politik istikrarın ters orantılı olduğu öğretiliyordu. 

Kamusal alandaki dini uygulamanın tek tip olması gerektiğine ve kurumsallaşmış 

devlet dini ihtiyacının barış, düzen ve başarı için ön koşul olduğuna geniş bir 

kesim tarafından inanılıyordu. Perez Zagorin‟in Hoşgörü Düşüncesi Batı’ya Nasıl 

Geldi? (Princeton University Press, 2003)‟de belirttiği gibi bu görüş, 17.yy. 

sonlarına kadar baskın bir görüştü. 

Hoşgörü ve politik düzen arasındaki ilişkiyi yeniden düşünmek işi John Locke‟a 

kalmıştı. Locke, meşhur Hoşgörü Konusunda Bir Mektup (1685)‟da daha önceki 

kilise ve devletin birleşmesi fikrinden vazgeçmişti ve Avrupa‟yı istila eden temel 

politik probleme yeni bir çözüm sunuyordu: ”Kamusal alanda dini çoğulculuk ve 

politik kararlılık birbirine bağlıdır”, diyordu Locke. Bunun koşulu ise bizim: ”sivil 

hükümetin işi ile dininkini ayırmamız ve biriyle diğeri arasındaki doğru sınırları 

belirlememizdir.“ Bir başka deyişle, sekülerizmin yumuşak bir şekli gerekliydi. 

Buradan çıkarılacak ana sonuç şu ki, politik sekülerizm İngiltere‟de, ülkeyi 

parçalayan varlık krizinin doğrudan sonucu olarak ortaya çıktı. Bu çatışma 

yıllardır artıyordu ve çözümsüzdü, diye onaylıyor Locke. Avrupa barış, refah ve 

istikrar nedir bilmeyecekti. Bu krizin büyüklüğü göz ardı edilemez. Mark Lilla‟ya 

göre bu konu çözülmeseydi Batı‟nın kendini yiyip bitirmesi çok büyük bir 

olasılıktı. Tam olarak, Batı dünyasının gelecek politik istikrarı tam bir eşik 

noktasındaydı. Sekülerizm bu yüzden hayatta kalma mücadelesinin bir sonucu 

olarak Anglo-Amerikan geleneğinde ortaya çıktı. Charles Taylor‟ın belirttiği 

gibi: ”Batılı sekülerizmin kaynağı Din Savaşlarıydı; veya savaş yorgunluğu ve 

korkudan bir çıkış arayışıydı .”6 

Özetle, kilise ve devletin ayrılması düşüncesi bu varoluş ikileminden politik bir 

çözüm olarak çıktı. Bu tabloyla, Müslüman dünyanın dini hoşgörü ve siyasi düzen 

açısından durumu arasındaki zıtlık temel sorunu aydınlatmaktadır. 

Tarihçiler büyük ölçüde hemfikirdir ki karşılaştırmak gerekirse, Müslüman 

toplumlar dini çoğulculuk anlamında Hristiyan dünyasından çok daha hoşgörülü 

olmuşlardır. Mesela 20. yy‟ın ortasına kadar, Bağdat şehri nüfusunun üçte biri 

Yahudiydi. Ben burada Müslüman dünyanın günümüzde anladığımız şekliyle 

liberal toleransın kalesi olduğunu, ve azınlıklara hiçbir zaman kötü 



63

davranılmadığını söylemiyorum; söylediğim bundan farklı. Kısaca şunu ifade 

etmek istiyorum: Müslüman toplumlar ve imparatorluklar tarihsel olarak uzun din 

savaşları ve Avrupa politik tarihinde erken modern dönemde merkezi bir öneme 

sahip dini hoşgörü ve politik düzen tartışmalarıyla hiçbir zaman 

yüzleşmedi. Karşılaştırmak gerekirse, Sünni-Şii ilişkileri ve dini azınlıklara 

yaklaşım son bin yıl içinde Müslüman dünyada Avrupa‟ya göre çok daha fazla 

hoşgörülüydü. 

Bu nisbeten fazla hoşgörü gerçeğinden çıkan temel sonuç şudur ki, politik 

mücadelenin ana damarının din olduğu bu devlet ve toplum yapısında can yakıcı 

politik sorunlar ortaya çıkmamıştır. Bunun sonucu olarak, Orta Doğu‟da, 

Avrupa‟da 17inci yüzyılda sekülerizmin yükselişi için kritik olan argümanların 

gelişimine ön ayak olan entelektüel ve ahlaki tezlerin gelişimini sağlayan iç politik 

dinamikler ortaya çıkmamıştır. 

Müslüman toplumların yüzleştiği sosyo-politik düzeni tehdit eden ana siyasi 

problemler ise mahkemelerde rüşvet ve adam kayırma, doğal kıtlık ve afetler, ve 

en önemlisi yabancı müdahale ve işgalleriydi. (11-13.yüzyıl arasındaki Haçlı 

Seferleri, 1258 Moğol istilası, İberya Yarımadasının yeniden işgali, ve modern 

çağda giderek artan bir şekilde Rus, Fransız, İngiliz ve daha sonra Amerikan 

müdahalesi, sömürgeciliği ve emperyalizmi. Bu tarihi hoşgörü ve sorun farkları 

İslam/ sekülerizm ilişkisini anlamakta anahtar öneme sahiptir. Müslüman 

toplumlar hiçbir zaman sekülerizm ile ilgili düşünmek ihtiyacında kalmamışlardır - 

çünkü hiçbir zaman bir varlık krizi oluşturacak din-devlet ilişkisi ortaya 

çıkmamıştır ki sekülerizm deva olsun. 

Ayrıca, Noah Feldman‟ın İslami Devletin Düşüşü ve 

Doğuşu (Princeton University Press, 2008)‟nda belirttiği gibi, Müslüman 

dünyadaki din-devlet ilişkileri Batı‟dakinden çok daha sağlam ve 

arkadaşçaydı. Din, bin yıldan fazla bir süre, istikrar ve önceden bilinebilirlilik 

açısından yapıcı bir role sahipti. Reform sonrası süreçte dinin, derin bir çatışma 

kaynağı olduğu Avrupa deneyiminin tersine, Müslüman dünyada din ve onu 

yorumlayan ulema, halife ve sultanların kişisel kapris ve arzularına; yönetimde 

dini sınırları gözetmesi karşılığında meşruiyet sağlayarak kısıtlamalar koymakta 

başarılı oldular. Hükümdarlar kanunun üzerinde değildi - 20inci yüzyılda oldular - 

ama onunla bağlıydılar, dolayısıyla otokrasi ve keyfi yönetim sınırlanıyordu. 

Müslüman dünyadaki din-devlet ilişkileri bu yüzden bağlılarına farklı tarihi 

dersler ve hatıraları miras bıraktı. Din, nüfusun büyük bir parçası için politik 

zorbalığın bir aleti ve bir kavga sebebi değil, politik despotizmin kısıtlayıcısı ve 

istikrarın kaynağı olarak görüldü. Feldman‟a göre, bu durum, bize neden 

günümüzde din‟e politikada daha geniş bir alan isteyenlerin kitlelerce coşkuyla 

desteklendiğini (İslamcıların iktidarda olmadığı yerlerde) açıklıyor. 

Son 200 yılda Müslüman dünyanın sekülerizmle ilgili deneyimi büyük ölçüde 

olumsuzdu. Şunu teslim etmek gerekir ki Avrupa sekülerizmi sosyoekonomik ve 

politik gelişmelerle birleşip evrilen ve entelektüel argümanlarla beslenen - ve dini 

gruplar tarafından eleştirilerle- ve nihayetinde politik kültürlerinde derin kökleri 

olan yerel ve aşamalı bir prosesin sonucu olarak ortaya çıktı. Bunun tersine, 

Müslümanların sekülerizm deneyimi dışarıdan, önce sömürgeci ve işgalciler 

tarafından dayatılan, sonra da sömürge sonrası dönemde iktidara gelen yerel 



64

elitler tarafından canlı tutulan yabancı bir ideoloji olarak ortaya çıktı. Kısaca, 

Avrupa‟da sekülerizm geniş ölçüde aşağıdan yukarıya bir prosesti ve sivil toplum 

içindeki tartışmalarla bağlantılıydı; Müslüman toplumlarda ise yukarıdan aşağıya 

bir prosesti ve önce sömürge devleti, sonra da sömürge sonrası devlet tarafından 

yürütülmüştü. Bunun sonucu olarak, Müslüman dünyada sekülerizmin entelektüel 

kökleri zayıf kaldı ve istisnalar dışında sekülerizm Müslüman toplumun geneline 

her zaman yabancı kaldı. 

Ayrıca, 20. yy‟ın sonunda Müslüman dünyadaki devletlerin çoğu gelişemediler. 

Sömürge sonrası dönemde devlet-toplum ilişkileri sekülerizmin namını daha da 

lekeledi. Otokratik modernleştirici devlet, genellikle dış destekle birlikte, sivil 

toplumu boğdu ve muhalefeti camiye itti, ve bu şekilde istemeden de olsa politik 

İslam‟ın yükselişine katkıda bulunmuş oldu. Devletlerin yukarıdan-aşağıya zoraki 

modernleştirme, sekülerleştirme ve Batılılaştırma politikaları - çok kısa bir süre 

içinde - geniş bir sosyal ve psikolojik yabancılaşma ve kavram kargaşası ortaya 

çıkardı. Bir yanda hızlı şehirleşme, değişen kültürel ve sosyo-ekonomik ilişkiler , 

diğer yanda artan rüşvet, ekonomik yanlış yönetim, yükselen yoksulluk ve gelir 

adaletsizliği devletin meşruiyetinin altını oydu. Bu gelişmeler sekülerizm 

üzerinde olumsuz sonuçlar doğurdu çünkü sömürge sonrası Müslüman dünyada 

iktidardaki ideolojiler hep seküler ve milliyetçiydi. 

Dolayısıyla, sömürge dönemi sonrasında yetişen Müslüman jenerasyonu için 

sekülerizm; despotizm, diktatörlük, ve insan hakları ihlalleriyle birlikte 

anılıyordu. Seküler milli hükümetlerin baskısını yaşayan Müslüman politik 

aktivistler normal olarak sekülerizmin bir baskı ideolojisi olduğu sonucuna 

vardılar. Bu gözlem sadece (Şah yönetimindeki) İran‟da değil, Tunus‟ta, 

Cezayir‟de, Mısır‟da, Suriye‟de, (Saddam yönetimindeki) Irak‟ta, Yemen‟de, 

Türkiye‟de, ve yirminci yüzyılın ikinci yarısında da geçerlidir. Bu eğilimi Vali Nasr 

şöyle özetliyor: 

“Müslüman dünyada sekülerizm hiçbir zaman sömürge kökeninin üstesinden 

gelemedi ve hiçbir zaman sömürge dönemi sonrası devletlerin toplumu sürekli 

baskı altında tutması ile bağlantısını yitirmedi. Devlet ideolojisi sorun haline 

geldikçe, ve onun eylemleri sosyal güçleri yabancılaştırdıkça, sekülerizm daha 

çok reddedildi ve yerli dünya görüşleri ve sosyal kurumlar gelişti-ki bunların 

büyük çoğunluğu İslam ile ilgiliydi. Öyle ki, sekülerizmin düşüşü Müslüman 

dünyada sömürge sonrası devletin çöküşünün yansımasıydı..”7 

Sonuç olarak, din-devlet ilişkilerindeki farklı tarihler söz konusu olduğunda daha 

duyarlı olunmalıdır, özellikle sekülerizm konusunu tartışırken. Müslüman 

dünyada, tarihsel olarak, devlet-toplum ilişkileri bir iç dinamik oluşturmadı, 

bunun yanında sekülerizm/din-devlet ayrımı daima politik krizleri bastırmak için 

bir çözüm yolu olarak gösterildi. Sekülerizm sorununa sadece İslam/Hristiyanlık 

arasındaki (çağlar boyunca hep aynı anlamı taşımışlar gibi) iç teolojik doktrinlere 

veya erken dönem karşılaştırmaları yapmak yerine, yukarıdaki çerçeve bu duygu 

yüklü ve önemli konuda daha objektif bir çerçeve sağlayacaktır. 



65

1 Bernard Lewis, What Went Wrong? Western Challenge and 

Middle East Response(Yanlış Giden Neydi:Batı Meydan Okuması ve Orta Doğu 

Karşılığı) (New York: Oxford University Press, 2002), 100 

2 a.g.e., 103. 

3 Ira Lapidus, Dale Eickelman, James Piscatori ve en son Abdullahi An-Na‟im gibi 

akademisyenler hatalı olarak modernlik öncesi zamanda Müslümanların politik 

rejimlerinden çoğunun de facto seküler olduğunu, çünkü ulema gibi teologların 

politik güce sahip olmadıklarını; daha çok farklı kabilelerin, klanların ve etnik 

grupların dini bir enstrüman olarak kullanıp hakimiyetlerini meşrulaştırdıklarını 

savunmuştur. 

4 Kaynak için bkz: Abukhalil in MEJ, 1994. 

5 Bkz: Lewis, syf. 2-3 Political Language of Islam-İslam’ın Siyasi Dili 

6 Charles Taylor, “Modes of Secularism (Sekülerizm 

Tarzları),” Rajeev Bhargava .Secularism and its Critics- Sekülerizm ve 

Eleştirileri (New Dehli: 

Oxford University Press, 1998), 32. 

7 Vali Nasr, ”Secularism: Lessons from the Muslim World,(Sekülerizm: Müslüman 

Dünyadan Dersler)” Daedalus 132 (Summer 2003), 69.a.g.e.., 103. 



66



67

Bizi kim tedavi edecek? Bölüm I(Cemile Bayraktar) 

Geçtiğimiz yıllarda YeniAktüel‟de bir başlık 

dikkatimi çekmişti „ İSLAMİ PROZAC TOPLUMU „ ek 

başlık olarak „ Sonunda Dindar Kesimde De 

Antidepresan Kullanımı Patladı „, yazıyı 

okudum.Genel olarak dindar müslüman kesimin 

maruz kaldığı ayrımcılığın sonucu oluşan huzursuz 

ortam nedeniyle depresyon yaşayan insanların 

halini samimi sayılabilecek bir dille ele almıştı 

yazar. 

Ben o dönem yazara katılsam da daha sert 

yaklaşıp iyice modernleştiğimiz eleştirisinde 

bulunmuştum. Modern insanın hastalığı 

depresyonun modernleşerek içimize yerleştiğini ve 

tevekkülümüzü kaybettiğimizi 

düşünmüştüm.Büyük düşündüğümü sanıyordum ki 

artık yavaş yavaş büyük değil yanlış 

düşündüğümü anlıyorum.Üzüntü Allah‟tan gelirse tevekkül edersin,insan eli ile 

gelen zulme tevekkül etmek ses çıkartmamak,kendi yemek olsa olsa pısırıklık 

olur vazgeçmişlik olur. 

Türkiye Cumhuriyeti kurulumu ile başlayan süreçte İstiklal Mahkemelerinden 28 

Şubatlara kadar verdiğimiz kayıpların tümü özellikle 28 Şubat sonrası 

katmerlenen,ayyuka çıkan yok etme çabası artık yavaş yavaş tohumlarını 

veriyor.Maalesef çoğumuz depresyonla yaşıyoruz.Tabii en ağır olanı yine „ 

başörtülü „ kadınlar yaşıyor.Yüzlerce kez okumuş ve bıkmış olabilirsiniz yine yine 

yeniden yazmaktan bıkmıyorum,utanmıyorum. 

Toplum içerisinde gördüğümüz mahalle baskıları,okuma hakkımıza el 

konması,çalışma hakkımızın engellenmesi,toplumda yok sayılmak,ağzımızı açıp 



68

konuştuğumuzda ya da yazdığımızda görmezden gelinmek gibi türlü türlü 

ayrımcılık ve aşşağılanma ile her an yüzyüze yaşıyoruz.Bunların sonucu olarak 

depresyon sahibi olmamız oldukça doğal.Hatta bir kaç arkadaşım tedavi gördü,bir 

daha asla eskisi gibi olamayacak arkadaşlarım da var.Oralarda bir yerlerde 

sevincimizi ve heyecanımızı kaybettik biz sanmam ki bir daha aynı neşe ile 

gülebilelim.Sanmam ki bir daha eskisi gibi olalım. 

Dindar,vicdanlı,demokrat kesimlere de haksızlık etmek 

istemiyorum.Eylemler,imza kampanyaları ile çokça desteği de yine bu üç 

kesimden gördük.Sonuç değişmedi elbet ama en azından yalnız değildik. 

Şimdi ise oldukça yalnız hissediyorum,acaba ben de mi,diyerek sık sık ruh 

sağlığımı kontrol ediyorum.Arada dozajı artan bir öfkem var ama depresyon ya 

da ruh sağlığı bozukluğu gibi bir durumum hayret edilecek bir şekilde yok,çok 

şükür. 

Buna rağmen son zamanlarda yeni ortaya çıkan gerçeklikler ruhumu huzursuz 

etmiyor da değil.Son zamanlarda iyice unutulmaya yüz tutmuş bu başörtüsü 

meselesi üzerinde dün konuşan dindar müslüman kesimin beylerinin görme(me) 

ve duyma(ma) duyarsızlıkları beni oldukça rahatsız ediyor.Çabalarına ve 

içselleştirmelerine şahit olduğum birkaç dindar müslüman bey dışında pek 

kimsecikler ağzını açmak istemiyor gibi.Yazılan iki adet teması „ başörtülülerden 

özür diliyorum „ olan,metin ise yüreğimize tam su serpecek derken ; yine 

müslüman beylerden birinin kaleminden dökülen „ iyi niyetli „ olduğundan şüphe 

etmediğim bir yazı ile öyle mıhlanıp kalıyorum pc başında.„ Başörtülü Kızlarla Kim 

Evlenecek? „ ( 1 ) başlıklı yazı doğruluğu nedeni ile benden onay alsa da içeriği 

nedeniyle beni oldukça eziyor. 

Yaşadığımız tüm olumsuzluklara ve vicdansızlığa rağmen acıtasyon içerisinde 

eriyip gitmeye terk edilmiş başörtülüler olarak öykülerimizin acıtasyon 

kokmamasına dikkat ettikçe sanki daha bir hüzün kaplıyor bizim hikayemizi daha 

bir onurumuza dokunuyor yaşananlar. 

Okulu bırakmak bir tercihtir,çalışma hayatının olmaması bir sonuçtur,toplum 

içerisinde ayrımcılığa ve baskıya maruz kalmak ise yine o toplumun ayıbıdır ama 

iş artık yeni hayatlar kurmaya ve kalbe dokunan eylemlere dökülmüşse orada bir 

tuhaflık var demektir.Çünkü artık insanların ağzında „ evliliğiniz „ konusu sakız 

olmuşsa bunda gerçekten büyük bir tuhaflık var demektir.Yani duruma yorum 

yapacağız diye insan onuruyla bu kadar oynanmaz.Başörtülü kızların „ evlilik „ 

sorunu Ahmet Hakan‟ın satılmış köşesinde ele alınacaksa eğer bizi prozac dahil 

hiçbir şey sakinleştiremez.Kendime bakıyorum da tüm yaşatılanlara rağmen 

ruhen oldukça iyi durumdayım ama sanırım bunu kaldıramayacağım.İnsan 

üzüntüleri bir kenara itip doğrulabiliyor belki ama onurunuza dokunan cümlelere 

şahit olunca donup kalıyorsunuz.İnsan için bundan daha alçaltıcı bir olay tasavvur 

edemiyorum. 

Siz düşmüş olabilirsiniz ama biz daha o kadar düşmedik.Bülent Arınç‟ın gelini 

eleştirilecek diye biz başörtülülerin „ evleneme(me) „ konusu ortaya çirkin 

kalemlerden dökülmemeli.Artık gölge etmeyin lütfen.Diğerlerini belki kaldırdık 

ama sanırım bunu kaldıramayacağız,gerçekten oldukça ağır. 



69

İyileştirmeye mi,daha beter etmeye mi çalışıyorsunuz?Anlayamıyorum. 

Kaç kesime ayrımcılık yaptığınızın farkında mısınız? 

Başörtüsüz bayanlarla evlenen müslüman dindar beylerin „ hidayetlerine vesile 

olacağım „ gibi oldukça iki yüzlü açıklamalarına ek olarak başörtüsüz bayanlara „ 

dinsiz „ muamelesi yapmasına oldukça bozulduğumu ifade edeyim.Pardon da siz 

kimsiniz?Bu ne cüret?Bu ayrımcılığı yapmaya ne hakkınız var?Yalan 

açıklamalarınız oldukça iğreti durduğunun farkında mısınız? 

Gelelim başörtülülere yaptığınız ayrımcılığa sosyal yaşam içerisinde statü 

sorunu olan,çalışmadığı için eve maddi desteği olmayan,zulmün altında ezildikten 

sonra görmediğiniz başörtülü kızları tercih etmeyişinizin toplumda onların maruz 

kaldığı ayrımcılıktan nasiplenmemek adına yanına yakıştıramadığınız bu cüzzamlı 

(!) kızlara yaptığınız zulmün ötekilerden daha fazla olduğunun farkında mısınız? 

Köşe yazılarınızda ele aldığınız ve acıta acıta kendi popüleritinize kurban 

ettiğiniz bu kızların „ evleneme(me) „ sorunları üzerine yazarken onları ne kadar 

rencide ettiğinizin,onurlarına dokunan cümleler kurduğunuzun,kendini bilmezlerin 

önüne yem gibi attığınızın farkında mısınız? 

Artık sloganlarınız anlamını buldu ; „ başörtülü bacılarım „ diye haykıran mücahid 

(!) abilere,o kızlar artık sizin olsa olsa „ bacınız „ olur demek istiyorum. 

Sonuç olarak ; 

Daha ötekilerin zulmünün etkisinden kurtulamadan sizin yaptığınız bu zulmün 

ağırlığı altında şu an başörtüsü yasağı sorunu çözülmüş olsa dahi geçmiş yıllarda 

yaşadıklarımız nedeniyle ruhumuzda bıraktığınız o insanı hasta eden etkinin 

sonucunda bizi kim,nasıl tedavi edecek?Diye haykırmak istiyorum. 



70

Bizi kim tedavi edecek? Bölüm II (Cemile Bayraktar) 

Bugün yaşadığım bir olay nedeniyle,Bölüm 1 de 

bahsettiğim sağlıklı ruh halim üzerine düşündüm 

de…Sanırım o kadar da sağlıklı değilim. 

Ben şehrin içinde bahçeli bir evde 

yaşıyorum,bilgisayarımı kapıp güzel havalarda balkona 

yerleşirim,hafif deniz manzaram da var,yayarım 

kitaplarımı masamın üstüne,çay fincanım eşliğinde kah 

yazarak kah okuyarak günlerimi dolu dolu geçirmeye gayret ederim.Bugün yine o 

günlerden biriydi tam Bölüm 1 i yazıyordum ki yüksek sesler duymaya 

başladım.Başımı çevirince üç adamın,birinin elinde silah vardı,aralarında bir 

çocuğu tutmuş götürdüğünü gördüm.Ne düşündüğümü bilmiyorum,içimden 

geçen tek resim TMK mağduru çocukların haliydi.Kardeşimin ne oldu,sorusuna 

cevap vermeden koşar adımlarla kendimi sokağa attım.Öyle ya duramazdım 

elinde silah olan üç sivil bir çocuğu yakapaça götürüyorsa ben durup 

izleyemezdim.Olaya beynimle koşarken,bedenim hala geri dönebilirsin 

diyordu.Adamların yanına varınca durumun ne olduğunu sordum gidene kadar 

aklımdan geçen „ silah korkusuna „ aldırmadan,konuştuğum bey sivil polis 

olduğunu olaya karışmamı söyledi.Etrafta da kimseler yoktu.Benim olaya 

karışmamam mümkün değil zira ortada bir çocuk var.Kimliğini görmek istediğimi 

söyledim,sizin polis olduğunuzu nerden bilebilirim ki açıklamasında 

bulundum.Bunu söylerken şu bardan sürüklenerek götürülen kadının hikayesi 

geçiyordu aklımdan,polis kılığındaki tecavüzcüler geçiyordu aklımdan sanırım 

geçenler de Meksika Sınırı‟na da konu olmuştu bu olay.Memur bey gerçekten 

nazikçe kimliğini gösterdi,beni sakinleştirmeye çalıştı.Ben de çocukları görünce 

endişhelendiğimi izah ettim.Bu arada bana kimliğini gösteren polis memuru 



71

yanındaki çocukla oldukça nazik tavırla konuşuyordu,içim rahatladı,tam 

dönüyordum.Derken ilerde bekleyen araç olduğunu farkettim içinde iki sivil polis 

başka bir çocuk daha vardı.Derken araçtaki sivil polis bana yüksek tondan „ sen 

kim oluyorsun? „ deyince durumu izah ettim ve kim olduklarını anlayamadığım 

için olaya müdahale ettiğimi söyledim.Ve ekledim tüm çocuklar bizim.Memur bey 

ne dese beğenirsiniz? „ Hırsızlarda senin çocuğun mu? „.Neyse dedim 

uzatmadım,evime geri döndüm.Tabii içimden „ hırsız dahi olsa çocukların bizim 

olduğuna inanıyorum „ cümlelerini geçirerekten.Bilemem belki o eğitimsizlik,aile 

desteği görmediği için yanlış şeyler yapan çocuklar yarın benim canımı da 

yakabilir.Bu bizim çocuklarımız olduğu gerçeğini değiştirmez.Çocuklar yanlış 

olmaz,onların yoğrulduğu toplum ya da ortamların yanlışıdır bu. 

Artık tedaviye kısmen ihtiyaç duyduğumu düşünüyorum.Siz inanmasanızda bu 

böyle.Neden mi?Hiçbir aklı başında insan bugün yaşadığım olaya benim gibi „ 

atlamaz „.Ben bu ülke de yaşadığım şeyleri,kendi yaşamadığım kendim gibi 

azınlık olanların yaşadığı şeyleri öyle içselleştirdim ki bazen olaylara sağlıklı 

bakamıyorum.Haddinden fazla tepkiler verebiliyorum.Bu sürekli devam eden 

baskı ve güvensizlik ortamı beni hatta bizleri normalin üstünde tepkiler vermeye 

itiyor.Bunlara artık dur denmezse bu güvensiz ortamın yarattığı olumsuz etkiler 

hepimizi olumsuz yönde etkilecek.Kaos toplumu olmaktan,kabus toplumu olmaya 

giderken lütfen biraz daha dikkat.Biraz daha ehemmiyet.Zira bu ülke de kalıcı 

hasar bırakanlar asla suçlarını üstlenmiyor.Çıldırtılmaya çalıştığınız zor günlere bir 

de „ ruh hali bozuk insanlar „ damgası yiyerek devam edersek gerçekten tedaviye 

muhtaç hale geleceğiz. 

Maalesef yineliyorum ; Şimdi bizi kim tedavi edecek? 



72

Ben Neden Buradaym Waldo?( Cemile Bayraktar) 

Sözler vardır,söz olsun için söylenen.Sözler 

vardır,kendi için söylenen.Sözler vardır,herkes 

için söylenen.Sözler vardır,söz gibi 

söylenen,öz gibi kükreyen.Sözler vardır,vura 

vura söylenen sözden gürleyen,sözden inleten. 

İnsanlar vardır,kendi içinde kendi için var 

olan.Yalnızca „ben‟,yalnızca „ben‟…İnsan 

vardır,kendi için var eden,kendi için kendi var eden.İnsan vardır,kendi için „yok‟ 

eden kendi dışında kendi için „yok‟ eden.Yalnızca „ben‟,yalnızca „ben‟.İnsan 

vardır,herkes için kendince „var‟ eden,herkes için „var‟ eden.Yalnızca „biz‟,yalnızca 

„biz‟. 

İnsan vardır,söz ile birleşen.Söz vardır,insan için birleşen.İnsanlığını ve sözlerini 

„bir‟ eden,insandan insan da vardır.İnsan vardır,sözü kul eden,söz ile kul 

eden,söz için kul edilen.İnsan vardır. 

Sokrates vardır,insan için ölüme giden. 

Gandhi vardır,yalnızca „ben‟ demeyen.Ben‟liğini biz‟ler için hiç eden.Sınırlardan 

sınırsız geçen,Güney Afrika hükümetinin sınırlarını sınırsız biz‟liği ilen 

geçen.Yığınları sınırsız alanlara kavuşturmak için sınırlı hapishanelere 

giren.Gandhi vardır,bir Gandhi…İngiliz Hükümetini bir avuç tuz ile bir avuç insan 

için „hiç‟ eden.Bir Gandhi vardır,yalnızca „biz‟,yalnızca „biz‟…Bir Gandhi vardır,bir 

deri bir kemik edinceye kadar,yalnızca „biz‟,yalnızca „biz‟… 

Danimarka Halkı vardır,yalnızca biz değil,yalnızca hepimiz diyen.Yahudileri seçip 

ayırt etmek isteyen Nazileri dize getiren bir Danimarka Halkı.Yahudiler için 

biçilmiş,sırtı damgalı giysiyi kendi içen biçen,‟hepimiz Yahudiyiz‟ diyebilen bir 

Danimarka Halkı vardır,sözü en iyi söyleyen.Hasta denilen hükümdarlarını 

kurtarmanın yolunu ülkeyi sarsacak kadar „çiçek‟ göndererek bulan.İnsan için 



73

insanlığından var olan. 

Thoreau vardır,vicdanına sığmadığı için savaş ganimetine kullanılacağı için vergi 

ödemeyen.Sınırların dışındaki insanlar için sınırların olduğu hapishaneye kendini 

hapseden.Bir Waldo‟da vardır,dünyanın Waldosu.Gelip o hapishaneye ‟sen burada 

ne arıyorsun Thoreau‟ diyen.Bir Thoreau vardır,‟sen neden burada değilsin Waldo‟ 

diyen.İnsan için insanlığından var olan. 

Bir Martin Luther King,vardır.Yine insan için insanlığından,öz için sözünden var 

olan… 

******************** 

Bahsi geçen isimlerin hepsi ‟sivil itaatsizlik‟ kavramının oluşumunda,gelişiminde 

katkıda bulunan „mevcut kanunun yeterli olmadığı zamanlar da ya da insancıl 

olmadığı zamanlarda kendilerine,nefsen insanlıklarına rağmen kendi vicdanlarının 

kanunlarını tercih eden‟ insanlardır.En kutsal yolun yolcusu,zor tercihlerin 

insanları.Onlar var olmalarının mümkünatını ancak ve ancak diğer insanların 

varlığına bağlarlar.Ezilen,sömürülen,hakları ihlal edilen insanların hakları için 

kendi haklarından vazgeçer bunu yaparken de yine en kutsal tercih ile üçüncü 

şahıslara zarar verme(me) tercihi ile yaparlar. 

Bir de „içsel itaatsizlik‟ vardır.Dahili olduğunuz bütünün yöntemleri,terchileri 

vicdanınızı sızlatırsa onlara karşı giriştiğiniz,yanlış anlaşılıp bütün dışına 

itilmenizin pek mümkün olduğu bu tercihte ne yaparsanız yapın „ben yapmak için 

söylüyorum,yıkmak için değil‟ samimiyetinizi anlatamazsınız.Bu guruplar içinde 

„yalnız‟ kalmak,kalabalıklar içinde yalnız kalmaktan çok daha zordur.Bu 

topluluğun içinizi sızlatan tercihleri ve yöntemlerine pek söz ile de cevap 

veremezsiniz.Zira onların bu tutumu söz ile cevap verebileceğiniz sözsel bir 

eylem değil de daha çok içiniz yana yana hissedebileceğiniz bir hÂldir.O hÂlin 

karşısında siz bir hal olursunuz.Söz söylemek şöyle dursun en ufak ima hakkınız 

dahi olmadığı gurubun yöntemleri,kuralsız kuralları,üslubu,gidişatı,halleri,halden 

hale geçişleri sizi tüketir,tüketir.Giriştiğiniz herhangi bir „içsel itaatsizlik‟ yöntemi 

anında sonuç verir.Ama bu sonuç beklediğiniz sonuç değildir.Sizi tam da 

„itaatsizlik‟ ettiğiniz yöntem ile vurular.Sonuç tam ters istikamete düşer. 

Dahili olduğunuz bu bütün öyle bir bütündür ki.Tek olarak sizi kapsamayacağı 

gibi siz olmadan da bütünü oluşturamaz.Sonu olmayan bir yolculukta birlikte 

yürümek zorunda olduğunuz bu bütün ile ilişkiniz birbirinden asla ve asla 

kopmayacak,kopamayacak birbirine sıkıca bağlı bir sistematiğe bağlıdır.Bir(tek) 

olmak mümkün değilse,bir(bütün) olunmalı gibi kuralsız kuralları olan bu 

bütünden kopacak her parça(birey),kendi içinde kendi insanlığıdan var olmak için 

kendi içinde kendinden olanlar tarafından yok edilir. 

Bir gün insan olmaya,‟vicdanınız‟ en yüksek tondan söz söylemeye gücünüz 

yeterse o gün o bütün içerisinde her yazıda,her kitapta,her tepkide,çoğu kez 

görmezden gelen tepkisizlikte size ses çıkartmadan bağıra bağıra ‟sen burada ne 

arıyorsun‟ diyenlerin,halleri „vicdanınızı‟ iki taş arasında öğütmeye başlarsa onlara 

dönün ve tüm insanca sözlerinizle ‟sen neden burada değilsin‟ deyin ve daha tek 

soluk cümleniz arasına girmeden ekleyin,‟bu yol birlik(bütünlük) yolu ise ve 

sen,siz yanımda değilseniz ben burada ne arıyorum‟deyin. 

Söz vardır,Sözler vardır,söz gibi söylenen,öz gibi kükreyen.Sözler vardır,vura 

vura söylenen sözden gürleyen,sözden inleten,özden söyleten. 

” Ey bürünüp örtünen,Kalk (ve) bundan böyle uyar,Rabbini tekbir et 

”Müddesir/1,2,3 



74

”Oku,Yaratan Rabbin adıyla oku,Oku, Rabbin en büyük kerem 

sahibidir”Alak/1,2,3 

”Sarıp-örttüğü zaman geceye andolsun,Parıldayıp-aydınlandığı zaman 

gündüze,Erkeği ve dişiyi yaratana,Gerçekten sizin çabalarınız (çelişkili, parça 

parça) darmadağınıktır.”Leyl/1,2,3,4 

”Asra andolsun;Gerçekten insan, ziyandadır.Ancak iman edip salih amellerde 

bulunanlar, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve birbirlerine sabrı tavsiye edenler 

başka.”Asr/1,2,3 

ALLAH‟ın sözü doğrudur. 



75

Mücahid Abi, beni bildin mi?( Cemile Bayraktar) 

Mücahid abi, beni bildin mi?Bilmiş tanımışsındır 

eminim, ben aynı ben. Seni tanımakta 

zorlandım, oysa. Çok değişmişsin, eski 

günlerden aşina olmasam imkanı yok 

tanıyamadım. Eski günler dedik de . . . 

Ne „ kutsal „ abimizdin sen Mücahid abi. En 

önde, slogandan bir ağabeydin öyle. Şekilden ; 

Çevirme sakal, kumaş pantolon. Yürekten ; 

Vicdanlı bir yürek, bir adalet, bir inanış, Allah 

rızası. Her zulme savrulacak bir cümlen vardı. Çeçenistan, Filistin, Bosna. . . 

Aliya‟lar, Malkom‟lar daha bir çok idol. Rasul deyince, sızılardın içinden. Bir Ömer 

çıkardı, bir Ebu Zer, gözünden yaş. Cuma Sohbetleri, küçük ama samimi 

kıraathanelerde büyük ve güçlü bir kararlılıktın sen. Ahlak, iman, düzen ve 

adelet. Ne çok güzelliğin vardı. . . Ne çok inandığın. . . En başta kendine 

inanırdın, biz de sana. . . Yeryüzü halifesi olmana şu kadarcık kalmıştı ki. . . 

Yüksek bir patırdı koptu, o gün. 

Porselenenin ufalanıĢıdır. 

Zor tanıdım inan, ne çok değişmişsin, ne çok da özlemişim. Şimdi kimse yok, 

ıssız bir ada gibi bizim mahalle, „ cüzzam „ ve „ vebadan „ sonra kimse kalmadı. 

Bir terkediş, öyle işte. . . 

Parlamışsın Mücahid abi, nerede o eski „ adam „ ?Epilasyon mucizesi Mücahid, 

sinek kaydı, sen de kıl kökü kalmamış, yumurta gibi, pırıl pırıl. Yüzüne 

bakamıyorum, zaten eskiden de bakmazdık biz, sen gözlerini iyice devirir 



76

olmuşsun, nedir bu?Beni beğenmiyor musun?Kaçar gibi durma öyle daha edecek 

çok kelamımız var. Sarı ve uzun saçlara çevirir olmuşsun o felfecirleşmiş 

gözlerini, bizden kaçırıp o yana çevirirken, bilmem, tuhaf, önceden „estağfirullah‟ 

vardı, hatırlar mısın?Bizden kaçırdığın gözlerin acaba biliyor mu, bizim 

saçlarımızın omzumuza dökülmeyip, boynumuza dolandığını. Yanına da 

yakışmadım hani ya. Zaten yanyana değiliz, okuyan öyle sanıyor, görünmüyor 

aramızdaki kocaman „ uçurum „. Gözüm kamaşıyor Mücahid abi, Rolex mi o?Çok 

parıltılı, çok parıltısın, çok parıltılısınız. Gözüm kamaşıyor Mücahid abi, dilim, 

kalbim sana bunları söylerken içim kamaşıyor, parladığın aştı sanki. Güneş 

gözlüklerinde pek fiyakalı, sanırım Avrupa tatilinden bir anı, marka olmalı e 

haklısın ultraviole, kaz ayağı, dikkat etmek lazım. Göbeğini içeri çekme Mücahid 

abi, çatlayacaksın, e o kadar açık büfenin sonu budur olmadı liposakşınnn. 

Saçlarını az daha şekillendirirsen sana albüm bile yapabiliriz, o denli yani. Buram 

buram da kokuyorsun Mücahid abi, nedir o? Tommy olmalı. Eskiden alkosüz 

esansların, Yahudi, Amerikan ambargoların adamı, çevirme sakallı, samimi 

Mücahid vicdanımın direğini sızlatacak kadar „ yabancı „ kokuyor. Sahi cumaları 

ya da perşembe akşamları devam ediyor mu hala arada yaptığınız Tefsir 

konuşmaları, kitap, fikir paylaşımları?Sanırım pazar sabahları yapılan „ iş adamı „ 

kahvaltılarından ya da yıllık şirket tatillerinden fırsat kalmıyormuş. İsraftan açık 

büfeye giden yolda „ kaprisli „ bir Mücahid. Ahh Mücahid abi ahh, önceden 

Mekke‟den Allah‟a giden bir yol vardı, sizin yürüdüğünüz biz de peşinizden, ne 

olmuş öyle?Mekke‟den, Dubai‟ye saat başı uçak seferi, Vip, havalanından jiip 

içimden bir parça koptu, dilimden bir sövgü, Mücahid abi biiiip. 

Ne çok değişmişsin Mücahid abi, az kaldı tanıyamayacaktım. Mutluda olurdun 

hani ya „ sıvışıp gitmek „, kem sözü dinlememek, uzun zamandır sıyırdığın gibi 

bundan da sıyırabilirdin hatta ben öyle dikilmesem ani bir manevra ile 

sıvışabilirdin. Yok bırakmam bu sefer, nicedir bekliyordum, daha çok sözüm var 

sana daha karpuz keseceğim ama sana alevli meyve tabağı. 

Yıllar önceydi, senin Mücahid, bizim yeni filizlendiğimiz zamanlar olmalı. Bize de 

bazen rahat durmayıp çok el atardınız. Pardesünün altına giydiğimiz kot, belki bir 

sürme, hafif bir koku çocukça belki genç kızlık özentisi öyle küçük pırıltılarda 

atmak istemiştik, sade hayatımızın ortasına. İlk ses sizden geldi, kot haramdı (!), 

sürme yasak(!), koku ya da bir kokma zinasıdır, sapıttırıp eklediniz. Konuşamadık 

bile, ağzımızı açtık yine sapıttırıp bir fetva koparttınız „ ses zinası „, dünyayı 

görmek için az bakındık „ göz zinası „, zina birken bin oldu. Ya sizin o dönem 

beyinlerimize yaptığınız, özünden kopartılımış „ kadın figürü „ zinası ?Evden 

çıkmak da harammış, el-yüz-göz- ayak hepsi haram, haram. Mücahid abi, Allah 

seni bildiği gibi yapsın, Allah‟ın helal kıldığını bize haram kıldın, fetva zanisi 

Mücahid !Okuduğun sapkın iki fikirle beynimizi öğüttün Mücahid abi. Uydurdun 

uydurdun, geldin gözümüze gözümüze soktun. Sonra vınn, ilk fırsatta Mücahid 

arazi. 

Çok değişmişsin Mücahid abi, e biz de boş durmadık. Şer‟en erkekler önden, 

kadınlar arkalarından. Bir görsen bizi sen de şaşalarsın, görmüşsündür elbet, 

görünmeyecek gibi değiliz. Bir eşarplar takıyoruz, sen gibi parıldıyor, altına yastık 

koyuyoruz, o uzay tiplemesi E. T gibiyiz, koca kafalı, önüne hoop bir iğne, bir 

çadır Nasuh Mahruki sığar. Üstelik Burrberyy, tanesi 500 boru değil. Bir de 

makyaj, kocaman YSL çanta, kollar havaya, iri bir yüzük, iyice ağır oldu hamal 



77

olduk haberimiz yok, tayt gibi bir kot, Diesell‟den gayrısı kesmiyor bizi, Armani 

kokuyorum ohh miss, Bağdat Caddesi bile kesmiyor artık bizi. Tabii kültürlü 

kızlarız, özel üniversitelerde okuyoruz, paçamızdan akıyor anlayacağın. Ne 

yapalım baş nereye, ayaklar oraya, siz gittiniz biz sizi takip ettik. Çünkü bizim 

önce erkeklerimiz pes etti, önce onlar satıldı. Siz yıkılmasaydınız bizi kimse 

yıkamazdı Mücahid abi. Ama yine rahat durmadınız Mücahid abi, bizim erkek 

versiyonumuz olarak zenginlik ikonası gibi ortalarda gezip yine bizim tesettürsüz 

giyimimizi kendinize rant yapıp siz konuştunuz, benden ne farkın vardı 

Allasen?Ya sizin tesettürsüzlüğü aşmış, ahlaksız ve vicdansız yaşamlarınız? 

Yıkılmadım, ayaktayım. . . Ayakta kalanlar. . . 

Mücahid abi, bir biz vardır bizde bizden içeru, şimdilerde dışaru. Peşinizden 

gelmeyenlerde oldu elbet. Bir kaçı erkek çoğu kadın sizin gibi ufalanmayanlar, 

ayakta kalanlar da oldu elbet. Erkekleri sen gibi bir „ Mücahid abi „tiplemesinden 

çok uzak, pardon Mücahid abi meteforu demeliydim, daha fiyakalı, sana en çok 

yakışan yine sayemde yırttın, ünlü oldun. Bak „ Mücahid Abi Meteforu „ olarak 

gelip gündeme bomba gibi düşüceksin şimdi, şanslı kerata. Dönelim bize işte öyle 

olduğu gibi kalanlarız biz okulu bırakan, çalışmayan, evlenemeyen ama hala 

inandığı gibi yaşayan kızlar bir kaç da erkek var ama çok azlar. Biz başörtülü ve 

değişmeyen, erimeyen kızlar olduğumuz yerde saymış gibi dursak da olduğumuz 

gibi ve olması gereken gibi kaldık Mücahid abi. Utanmazsan örnek al, tipinde 

insanlar bütünüyüz. Kızarıp kaçma, yemem. Şimdi konuştuk bitti sanma, bitmez. 

Bu benim sadece sana yazdığım, e Allah da soracak size bu kızların hesabını. İş 

uzun yani, uzunda olmalı. Kolay değil, bizi öyle iş yerlerinin, atıldığımız 

üniversitelerin kapılarında „ yetim „ gibi bırakıp gitmenin bir bedeli olmalı elbet. 

Eğitimimiz, statümüz, maaşımız yok diye ne burs verdiniz, ne işe aldınız ne de 

nikahınıza bununda bir bedeli var elbet. Aslını istersen sizin amacından sapmış iş 

yerleriniz, imanını parayı cebine sokarken yüreğinden düşürmüş tipleriniz bizim 

kızların yüreğinin sükun bulacağı ne bir çalışma ortamı ne de bir evlilik hayatı 

sürdürebilecek bir kapasitede değil. Sanırım istemeyerek de olsa kapıyı gösterme 

sırası biz de. 

Mücahit abi, yolun sonu. . . 

Biz de uygun gördük sizin çıkış amacınızı, elbet sanayileşme, kazanç, eğitim, 

bilim, ilim hepsi yakışırdı Müslüman‟a en çok insana. Olmadı ama her şeyi eline 

yüzüne bulaştırdığın gibi onu da eline yüzüne bulaştırdın. Ticaret yapacaktın öyle 

mi?Kalkınıp güçlenecektik. Keşke yapsaydın, olsaydı. Ama olmadı, sen ticaret 

yapmadın, sen o ticareti amaç olarak iş yerinde de bırakmadın. Getirdin evin 

ortasına koydun, huzurumuz kaçtı. Ticaret yapacağım derken Müslüman taciri 

oldun, ne ihracat ne ithalat sürekli Mücahid‟den verdin, verdin de verdin. Hep 

sağ, hep sağ, eski kodlama bunlar o sol sana sadece abdestten sonra burnunu 

sümkür diye verilmedi. Hem sağ hem sol iki elini kullana da bilirdin. Ne yaparsın 

fıkhi saplantılar öyle kolay kurtulunmuyor değil mi? 

Mücahid‟i uğurlarken. . . 

Kem söz ağır gelir insana, bakayım sana yüzün kızardı mı? Yoksa iyice taşlaştın 

da laf kar etmiyor mu?Bilemem. Hadi Mücahid abi yol uzun, iş çok. Buraya 



78

kadarmış. Sana sayarken de içim yanmadı değil ha, senden kötü oldum üstelik. 

Sen de durum ne? Neyse sus, içim kaldırmaz şimdi bir de kendini savunursun 

iyice utanmazlık görürüm yok onu da kaldıramam vallahi. Söyleyeceğim de 

tükendi zaten. Selametle Mücahid abi. 



79

Reis-i Cumhura ve BaĢvekile (Said Nursî) 

Kaynak: Zehra Derneği 

Kabir kapısında ve seksen küsur yaşında, birkaç 

hastalıkla hasta bulunan ve ölüme kendini yakın 

gören bir biçare garib ihtiyar der ki: Size iki 

hakikatı beyan ediyorum: 

Evvelâ: Sizlerin Pakistan ve Irak‟la gayet muvaffakiyetkârane ittifakını, bu 

millete kemal-i samimiyetle, sürûr ve ferah ile kazanmanıza bütün ruh u 

canımızla tebrik ediyoruz. Bu ittifakınızı, inşaallah dört yüz milyon İslâmın sulh-u 

umumiyesine ve selâmet-i ammenin teminine kat‟i bir mukaddime olarak 

ruhumda hissettim. Ve namaz tesbihatındaki kuvvetli bir ihtar ile bunu size 

yazmağa mecbur kaldım. Otuz-kırk seneden beri dünyayı ve siyaseti terkettiğim 

halde, şiddetli bir alâka ile bu ihtar-ı kalbînin sebebi: Elli seneden beri imanı 

kurtarmak için gayet kısa bir yolu bulan ve Kur‟an‟ın bu zamanda bir mucize-i 

maneviyesi olan Risale-i Nur‟un, Arabistan ve Pakistan‟da her yerden daha ziyade 

tesiratı olduğu ve makbul olması, hattâ aldığımız habere göre, mahkemece tesbit 

edilen miktarın üç misli Risale-i Nur‟un talebelerinin o havalide bulunmalarıdır. Bu 

sır için, ahir hayatımda kabir kapısında bu netice-i azimeyi görmek ve beyan 

etmeye ruhen mecbur oldum. 

Saniyen: Irkçılık fikri, Emeviler zamanında büyük bir tehlike verdiği ve hürriyetin 

başında “Kulüpler” suretinde büyük zararı görülmesi ve birinci harb-i umumide 

yine ırkçılığın istimali ile mübarek kardeş Arabların mücahid Türklere karşı zararı 

görüldüğü gibi, şimdi de uhuvvet-i İslâmiyeye karşı istimal edilebilir ve istirahat-ı 

umumiye düşmanları gizli dinsizler, yine o ırkçılıkla büyük zarar vermeğe 

çalıştıklarına emareler görünüyor. Halbuki, menfi hareketle başkasının zararıyla 

beslenmek, ırkçılığın seciye-i fıtrisi olduğu halde; evvelâ başta Türk milleti 

dünyanın her tarafında Müslüman olduğundan, onların ırkçılıkları İslâmiyetle 

mezcolmuş, kabil-i tefrik değil. Türk, Müslüman demektir. Hattâ Müslüman 



80

olmayan kısmı, Türklükten de çıkmışlar. Türk gibi Araplarda da Araplık ve Arap 

milliyeti İslâmiyetle mezcolmuş ve olmak lâzımdır. Hakiki milliyetleri İslâmiyettir. 

O kâfidir. Irkçılık, bütün bütün bir tehlike-i azimdir. Sizin bu defaki Irak ve 

Pakistan‟la pek kıymettar ittifakınız, inşaallah bu tehlikeli ırkçılığın zararını 

def‟edecek ve dört-beş milyon ırkçıların yerine, dört yüz milyon kardeş 

Müslümanları ve sekiz yüz milyon sulh ve müsaleme-i umumiyeye şiddetle 

muhtaç Hristiyan ve sair dinler sahiplerinin dostluklarını bu vatan milletine 

kazandırmağa tam bir vesile olacağına ruhuma kanaat geldiğinden size beyan 

ediyorum. 

Salisen: Altmış beş sene evvel bir vali bana bir gazete okudu. Bir dinsiz 

müstemlekât nazırı Kur‟an‟ı elinde tutup konferans vermiş. Demiş ki: “Bu 

İslâmların elinde kaldıkça, biz onlara hakiki hâkim olamayız, tahakkümümüz 

altında tutamayız. Ya Kur‟an‟ı sukut ettirmeliyiz veyahut Müslümanları ondan 

soğutmalıyız.” 

İşte bu iki fikirle, iki dehşetli ifsat komitesi bu biçare fedakâr, masum, 

hamiyetkâr millete zarar vermeğe çalışmışlar. Ben de altmış beş sene evvel bu 

cereyana karşı, Kur‟an-ı Hakîm‟den istimdat eyledim. Hakikate karşı kısa bir yol 

ve bir de pek büyük bir “Dârülfünun-u İslâmiye” tasavvuru ile, altmış beş 

senedir, ahiretimizi kurtarmak ve onun bir faidesi olarak hayat-ı dünyeviyemizi 

de istibdad-ı mutlaktan ve dalâletin helâketinden kurtarmağa ve akvam-ı 

İslâmiyenin mabeynindeki uhuvvetini inkişaf ettirmeğe iki vesileyi bulduk. 

Birinci vesilesi: Risale-i Nur‟dur ki; uhuvvet-i imaniyenin inkişafına kuvvet-i iman 

ile hizmet ettiğine kat‟i delil, emsalsiz bir mazlûmiyet ve âcizlik hâletinde telif 

edilmesi ve şimdi âlem-i İslâmın ekseri yerlerinde ve Avrupa ve Amerika‟ya da 

tesirini göstermesi ve ihtilâlcilere ve dinsiz felsefeye ve otuz seneden beri 

dehşetli bir surette maddiyyun ve tabiiyyun gibi dinsizlik fikrine karşı galebe 

çalması ve hiçbir mahkeme ve ehl-i vukuf dahi onları cerhedememesidir. 

İnşaallah bir zaman da, sizin gibi uhuvvet-i İslâmiyenin anahtarını bulan zatlar, 

bu mucize-i Kur‟aniyenin cilvesini âlem-i İslâma işittireceksiniz. 

İkinci vesilesi: Altmış beş sene evvel Camiü‟l-Ezher*e gitmek istiyordum. Âlem-i 

İslâmın medresesidir diye, ben de o mübarek medresede bir ders almaya niyet 

ettim. Fakat kısmet olmadı. Cenab-ı Hak rahmetiyle bir fikir ruhuma verdi ki: 

Camiü‟l-Ezher, Afrika‟da bir medrese-i umumiye olduğu gibi; Asya, Afrika‟dan ne 

kadar büyük ise, daha büyük bir dârülfünun, bir İslâm Üniversitesi Asya‟da 

lâzımdır. Tâ ki İslâm kavimlerini, meselâ, Arabistan, Hindistan, İran, Kafkas, 

Türkistan, Kürdistan‟daki milletleri, menfi ırkçılık ifsat etmesin. Hakiki, müsbet ve 

kudsî ve umumî milliyet-i hakikiye olan İslâmiyet 

milliyeti ile 1 Kur‟an‟ın bir kanun-u esasisinin tam 

inkişafına mazhar olsun. Ve felsefe fünunu ile ulûm-u 

diniye birbiriyle barışsın ve Avrupa medeniyeti, 

İslâmiyet hakaikıyla tam müsalâha etsin. Ve Anadolu‟daki ehl-i mekteb ve ehl-i 

medrese tam birbirine yardımcı olarak ittifak etsin diye vilâyat-ı şarkiyenin 

merkezinde hem Hindistan, hem Arabistan, hem İran, hem Kafkas, hem 

Türkistan‟ın ortasında Medresetü‟z-Zehra* manasında, Camiü‟l-Ezher üslûbunda 

bir dârülfünun; hem mekteb, hem medrese olarak bir üniversite için, tam elli beş 

senedir Risale-i Nur‟un hakaikına çalıştığım gibi, ona da çalışmışım. En evvel 



81

unun kıymetini (Allah rahmet etsin) Sultan Reşad* takdir edip yalnız binasını 

yapmak için yirmi bin altın lira verdiği gibi, sonra ben eski harb-i umumîdeki 

esaretimden döndüğüm vakit, Ankara‟da mevcut iki yüz mebustan yüz altmış üç 

mebusun imzası ile yüz elli bin lira, o zaman paranın kıymetli vaktinde, aynı o 

üniversite için vermeyi kabul ve imza ettiler. Mustafa Kemal de içinde idi. Demek, 

şimdiki para ile beş milyon liraya yakın bir tahsisat vermekle, tâ o zamanda böyle 

kıymettar bir üniversitenin tesisine her şeyden ziyade ehemmiyet verdiler. Hattâ 

dinde çok lâkayd ve garblılaşmak ve an‟anattan tecerrüd etmek taraftarı bulunan 

bir kısım mebuslar dahi onu imza ettiler. Yalnız onlardan bir ikisi dediler ki: “Biz 

şimdi ulûm-u an‟ane ve ulûm-u diniyeden ziyade garplılaşmağa ve medeniyete 

muhtacız.” Ben de cevaben dedim: 

“Siz, farz-ı muhal olarak, hiçbir cihette ihtiyaç olmasa da, ekser enbiyanın 

Asya‟da, Şarkta zuhuru ve ekser hükemanın ve feylesofların Garpta gelmelerinin 

delâletiyle Asya‟yı hakiki terakki ettirecek, fen ve felsefenin tesiratından ziyade 

hiss-i dinî olduğu halde, bu fıtrî kanunu nazara almayarak garplılaşmak namıyla 

an‟ane-i İslâmiyeyi bıraksanız ve lâdinî bir esas yapsanız dahi, dört-beş büyük 

milletlerin merkezinde olan vilâyat-ı şarkiyede; millet, vatan selâmeti için dine, 

İslâmiyetin hakaikına kat‟iyen taraftar olmak, size lâzım ve elzemdir. Binler 

misallerinden bir küçük misal size söyleyeceğim: 

Ben Van‟da iken, hamiyetli Kürd bir talebeme dedim ki: “Türkler İslâmiyete çok 

hizmet etmişler. Sen onlara ne niyetle bakıyorsun?” dedim. Dedi: “Ben Müslüman 

bir Türkü, fasık bir kardeşime tercih ediyorum. Belki babamdan ziyade ona 

alâkadarım. Çünkü, tam imana hizmet ediyorlar.” Bir zaman geçti (Allah rahmet 

etsin) o talebem, ben esarette iken, İstanbul‟da mektebe girmiş. Esaretten 

geldikten sonra gördüm. Bazı ırkçı muallimlerden aldığı aksül‟amel ile, o da 

Kürdçülük damarı ile başka bir mesleğe girmiş. Bana dedi: “Ben şimdi gayet 

fasık, hattâ dinsiz de olsa bir Kürdü salih bir Türk‟e tercih ediyorum.” Sonra ben 

onu birkaç sohbette kurtardım. Tam kanaatı geldi ki, Türkler, bu millet-i 

İslâmiyenin kahraman bir ordusudur. 

Ey sual soran mebuslar! Şarkta beş milyona yakın Kürd var. Yüz milyona yakın 

İranlı ve Hintliler var. Yetmiş milyon Arap var. Kırk milyon Kafkas var. Acaba 

birbirine komşu, kardeş ve birbirine muhtaç olan bu kardeşlere, bu talebenin 

Van‟daki medreseden aldığı ders-i dinî mi daha lâzım? Veyahut o milletleri 

kaçıracak ve ırkdaşlarından başka düşünmeyen ve uhuvvet-i İslâmiyeyi 

tanımayan sırf ulûm-u felsefeyi okumak ve İslâmî ilimleri nazara almamak olan o 

merhum talebenin ikinci hâli mi daha iyidir? sizden soruyorum! 

İşte bu cevabımdan sonra, an‟ane aleyhinde ve her cihetle garplılaşmak fikrini 

taşıyanlar, kalktılar imza ettiler. İsimlerini söylemeyeceğim. Allah kusurlarını 

afvetsin; şimdi vefat etmişler. 

Rabian: Madem Reis-i cumhur gayet mühim mesail-i siyasiye içinde şark 

üniversitesini en ehemmiyetli bir mesele yapıp, hattâ harika bir tarzda altmış 

milyon liranın o üniversiteye sarfı için bir kanun çıkarmak derecesinde fevkalâde 

bir hizmet ile medresenin medar-ı iftiharı ve kendisine büyük bir şeref verdiren 

bu medrese-i İslâmiyeye, eski hocalık hissiyatıyla başlaması, bütün şark 

hocalarını minnettar etmiş. Ve şimdi orta-şarkta sulh-u umumînin temeltaşı ve 



82

irinci kal‟ası olan bu üniversiteyi yine mesail-i azime-yi siyasiye içinde yeniden 

nazara alması; elbette bu vatan, bu devlete, bu millete bu azim, faideli hizmeti 

netice verecek. ulûm-u diniye o üniversitede esas olacak. Çünkü; hariçteki 

kuvvet tahribatı, manevîdir, imansızlıkladır. O manevî tahribata karşı atom 

bombası ancak manevî cihetinde, maneviyattan kuvvet alıp o tahribatı 

durdurabilir. Madem elli beş sene bu meseleye bütün hayatını sarfetmiş ve bütün 

dekaikı ile ve neticeleri ile tedkik etmiş bir adamın bu meselede reyini almak ve 

fikrini sormak lâzım gelirken; Amerika‟da, Avrupa‟da bu meseleye dair istişareye 

kendinizi mecbur bildiğinizden, elbette benim de bu meselede söz söylemeye 

hakkım var. hamiyetkâr olan bütün bir millet namına sizden bekliyoruz… 

Hasta halimde konuştuğum sözlerimdeki tabirattan kusura bakmayınız. 



83

Ümmeti-i Muhammed,Minare mi istemiĢtiniz ? (Cemile Bayraktar) 

Dünya Müslümanlarının İsviçre‟nin „minare inşaası‟ 

engellemesi,bu eylemi oylaması,oylama sonucu çıkacak 

olan kararın olumsuz olması ihtimali üzerine 

konuşuyor.Dünya Müslümanları hangi ahval ve şerait 

içerisinde tepki veriyor,açıklamaları 

nelerdir,savunmaları nelerdir,bilemeyeceğim. 

Türkiye Müslümanlarıda İsviçre‟deki bu gelişme ve 

arkasından gelecek kararlar üzerinden görüş 

belirtiyor,duruma müdahil oluyor,hatta ben de dün 

akşam sevgili arkadaşım Ebru Afat‟ın Sky TV‟de konuyla 

ilgili görüşlerini beğeni ile izledim. 

Ben konuşulanın dışında birşeyler söylemek 

istiyorum,dünya Müslümanlarını konuya dahil etmeden,Türkiyeli,Türk 

Müslümanlara konuşacağım,bizimkilere,Muhammed‟in ümmetine,yani yarın eğer 

Rasulullah‟ın o mübarek yüzüne bakabilecek yüzleri olanlar varsa işte onlara ; 

Ey Türkiye‟nin Müslüman Ümmeti ! 

Minare mi,istiyorsunuz? 

Ne için? 

Mahya asmak için mi? 

Türkülüğünüzü övmek için mi? 

Irkçılık yapmak için mi? 



84

Minare mi,istemiştiniz? 

O öyle olmaz din kardeşim ! Bu din minare ile din olsaydı,Müslümanların şeklen 

zürafa olması gerekirdi. 

Minare mi,İstemiştiniz? 

İstemekle olmaz,din kardeşim ! 

Gel beri ; şimdi o minareyi istemekten önce bir kendin gibi olmadığı için „ mum 

söndürmekle,kardeş bilmezlikle,namussuzlukla itham ettiğin tüm Alevilerden gel 

bir helallik iste önce,arın,paklan,pis pis minareye çıkılmaz,zaten zürafada 

değilsin,değil mi? 

Minare mi,istiyorsunuz? 

Bir bak bakalım şöyle ülkeye çok şükür adım başı camiilerin olduğu bu ülke de 

yakılmaya çalışılan Alevilerin anısına bir bak bakalım,vicdanını bir konuştur,senin 

adım başı camiine karşı bu insanların ibadet haneleri var mı,yok mu?Bir bak 

bakalım. 


Gel beri ; o iş öyle olmaz din kardeşim,önce çık bir bakalım Milli Eğitim 

Bakanlığına aç ağzını yum gözünü ;Yahudi‟nin,Hristiyanın,Pagan‟ın çocuğuna nasıl 

zorunlu din dersi verebilirsin diye bir sor bakalım. 

Minare mi,İstemiştiniz ? 

Bu din „temizlenmeden‟ kişinin ibadet etmesini uygun bulmaz.Şimdi aziz din 

kardeşim,kendi yurdunda devletinden yetim,anadan-babadan zaten yetim olan 

Ermeni çocukların alnının teri,minik ellerinin emeği Tuzla Yetimhanesini gasp 

ettikten ve edenlere sustuktan sonra o „pislikle‟ hangi minareden,nasıl,nereye 

yükseleceksin?Zürafa isen o başka! 


Hrant Dink‟in bir Ermeni olarak çoğunluğu Müslüman bir ülkede korunması ve 

savunulması biz Müslümanların boynunun borcu iken katledilmesinden sonra 

halen ses çıkartmadıysan,şimdi o minareyi,tepesine çıkıp „hepimiz ogünüz‟ diye 

bağırmak için mi istiyorsun,hey gidi din kardeşim! 


Heybeli Ruhban Okulu açılmasın,din elden gidiyor naraları ile korumaya 

çalıştığın,İslam‟ın bel kemiğine en ağır darbeyi indirirken,‟ inanan „ insanların 

inançlarının gereğini yerine getirmesine engel olurken,ey benim sakaldan,vatan 

sevgisinden,cengaverlikten mütevellit din kardeşim o minareyi hangi hakla,hangi 

yüzle talep edeceksin? 



85


Ne verdin ki,ne istiyorsun? 

Senin dinin sana,onun dinin yine sana,öyle mi? 

Vallahi onun aslı ; benim dinim bana,senin dinin sana.Yani „ Rabbena,hep bana‟ 

bir dua girişi değil,vallahi onun da aslı ; Rabbena,atina … 

Minare mi,istiyorsunuz din kardeşlerim? 

Sizin minarenizin yolu ancak anaları,evlatları,eşleri gözaltında kaybolmuş Kürtler 

ile omuz omuza onların kayıplarının hesabını sormaktan,onların haklarını talep 

etmekten geçer.Yoksa, Zürih‟in ünlü Helvetiaplatz Meydanı„nda,bağdaş kurup ; 

İsviçre‟de yok minare, 

Beri gel oğlan,beri gel. 

Ciğerim doldu yare, 

Beri gel oğlan,beri gel. 

diye içli içli söylenirsin. 



86

Zina da böyle bir Ģey iĢte…(Mehmet Yılmaz) 

Oh lord won‟t you buy me a Mercedes 

Benz. - Tanrım, bana bir Mercedes almaz 

mısın? 

My friends all drive porsches, I must 

make amends. - Arkadaşlarım Porche 

kullanıyor. 

hayır yok, 

Worked hard all my lifetime, no help 

from my friends. - Hayatım zor, kimseden 

So oh lord won‟t you buy me a Mercedes Benz - Tanrım, bana bir Mercedes 

almaz mısın? 

Oh lord won‟t you buy me a color TV. - Tanrım, bana renkli bir televizyon 

almaz mısın? 

Dialing for dollars is trying to find me. - Ödüllü TV yarışmaları beni bulmaya 

çalışıyor. 

I wait for delivery each day until 3. - Teslimat için her gün 3′e kadar 

müsaitim. 

Janis Joplin‟in bu şahane şarkısı insanların din ile nasıl sapık bir iliĢkiye 

girebileceğini anlatan, dikkate değer bir eser. Teorik olarak maddiyattan 

sıyrılmış, iman etmiş biri Tanrı‟dan otomobil ve TV istiyor! Zina deyince akla 

hemen yatak odası gelir ama özünde daha “genel” bir şey söz konusu. Neden? 



87

Zina* kelimesinin ingilizce karşılığı adultery. Kökeni latince adulterare„den 

geliyor, altın gibi “iyi” bir şeyin içine bakır vs daha “ucuz” şeyler katarak değerini 

düşürmek, kirletmek, sulandırmak gibi anlamları var. Semavî dinlerin öncesindeki 

geleneklerin etkisiyle olacak, gerek Yahudiler, Hristiyanlar gerekse Müslümanlar 

sevap-günah kavramlarını biraz kafalarına göre yorumlamışlar sanki? 

“Belden aşağı” günahlara büyük tepki verilirken daha makul(!) veya makbul(!) 

günahlar halının altına süpürülmüş: Başlık parası, kan davası, ırkçılık, 

milliyetçilik, putsal devlet… Tabi ortaya çıkan tablonun tutarsızlığı neticesinde 

GÜNAH kelimesinin anlamı yani aklî ve vicdanî zemini görünmez oluyor. 

Bir başka deyişle kanunu meşru kılan zemin tahrip edilince insanlar ister istemez 

yasaklara ve ödüllere odaklanıyor. Dini din yapan temeller kuma gömülü. Bugün 

İslâm da dahil bir çok dinin (görünen) kuralları ve uygulanan şekilleri kafa 

karıştırıcı bir halde. İnsanlar “iyi ama, …” diye başlayan cümlelerle bir sürü itiraz 

getiriyorlar. Bu itirazlara verilen ezberci yanıtları ise oldum olası sev(e)medim: 

- ALLAH öyle emretmiş! 

- İyi ama sebebi ne? Hikmeti ne? 

- Kur‟an‟da böyle yazıyor! İtiraz mı ediyorsun? 

- Yaw hocam bunda bir tutarlılık olmalı. Emirleri, yasakları birleştiren bir 

zemin olmalı. Kul hakkı? Şirk? 

Pozitivizm ile zina: Ġslam inancının kirletilmesi 

Moderniteyi, pozitivizmi çok eleştirdik bu sayfalarda. Hatta bir kitap bile 

yayınladık “Bilim ve teknoloji insanlığa yol gösterici olabilir mi?” adında, tam 74 

sayfa! Bu kitapta savunduğumuz fikirlerden belki de en önemlisi pozitivizm 

yüzünden insanların her şeyi bölüp parçalayarak anlamaya çalışmasıydı. Çünkü 

Hayat‟ı, İnsan‟ı ve Kâinat‟ı kavramların, kelimelerin, sayıların ve formüllerin içine 

hapsederseniz anlamı kaybedersiniz. Bir fıkranın neden komik olduğunu 

açıklayarak kimseyi güldüremezsiniz! ** 

Zannediyorum İslam düşüncesine de en büyük zararı veren bu parçalama merakı 

oldu. İman‟ı önce kelimelere, ardından sarıklara, cüppelere, belirli tip binalara, 

haftanın belli günlerine hapseden bir parçalama süreci başladı. Ne zaman? Belki 

de İslam‟dan çok önce. Zira insanı kendinden uzaklaştıran, kendisiyle arasına 

mesafe koyan bu parçalama güdüsü bizim doğamızın bir parçası, daha doğrusu 

nefsimizin doğal bir işlevi. Ama bu hayvanî işleve karşı mücadele etme 

özgürlüğüne de sahibiz. O halde devam edelim: 

Evet, İslam inancı ve İslam düşüncesi nasıl oldu da “içeriden” parçalandı? Anlamı 

boşaltılıp şekle mahkûm edildi? 

Kimi insanlar yapıları gereği diğerlerine göre daha fazla güven ihtiyacı içindedir. 

Hergün aynı yoldan geçmek, aynı lokantada yemek, aynı gazeteyi okumak onlara 

güven verir. Bu “tanıdık” ortam onları rahatlatır. Bazı meslekler(***) de insanları 

bu yöne iter: Muhasebe, hukuk, mühendislik… Kanunları, ilkeleri oturmuş, 

sürprize, maceraya yer olmayan mesleklerdir bunlar. Tersine reklâm, basın, 



88

turizm gibi mesleklerde sürekli yenilik vardır. Bu meslekler insanı esnekliğe 

alıştırabilir. 

İşte bu güven ihtiyacı insanların din ile ilişkisini de belirliyor zannediyorum. Yani 

bu durumdaki insanlar “katı” birşeyler arıyorlar tutunacak, içine 

sığınacak…Duvarları ritüelleşen alışkanlık tuğlasıyla örülmüş barınağa sığınan 

insan bilimsel determinizimde bulamadığını dinsel determinizmde(!) arıyor. İlâhî 

mesajın içeriğini anlamaya çalışmak oldukça ürkütücü olabilir bu bağlamda. Ya 

beklenmedik bir şey çıkarsa? Ya yeterince kesin olmazsa? Ya ÖZGÜRLÜK‟ten 

kaçmam imkânsızsa? 

Neticede yol ikiye ayrılıyor: Ya hesaplarıyla kontrol edemediği herşeyi (din, inanç, 

metafizik, …) reddeden bir pozitivist oluyor ya da “Kur‟an‟da böyle yazıyor! 

İtiraz mı ediyorsun?” diyen katı bir Müslüman. İkinci gruptaki Müslümanların 

Tasavvuf‟a ve felsefeye de ateşli biçimde “gayrı İslamî” diyerek karşı 

çıktıklarına tanık olduk sitede son zamanlarda, hatırlayacaksınız. Ne ilginçtir ki 

balıkların, meyvaların üzerinde ALLAH‟tan işaret arayanlar, Kur‟an‟daki ayet ve 

surelerin sayısını çarparak, bölerek şifre bulanlar(!) da yine bu “katı” gruptan 

çıkıyor. 

“Bak sen Ģu iĢe! Demek ki ALLAH var” şeklinde özetleyebileceğimiz 

mucizeperverlik korkarım iman zayıflığından geliyor: 

- Karına neden aşıksın? 

- Sarı saçları var, boyu uzun, ayrıca çok zeki ve tahsilli. 

- Daha uzun, daha sarışın, daha zeki bir kadın bulursan boşanacak mısın? 

Elbette ilk soru yanlıştı, aşkın objektif sebebi olsaydı herkes aynı kişilere aşık 

olurdu. İnanmak da objektif biçimde açıklanabilecek bir şey değil. Hele katı 

kavramlara, ritüellere parçalanmasında, rasyonalize edilmesinde büyük sakınca 

var. Bu bağlamda Tanrı‟nın varlığını mucizelerle ispat etme ihtiyacı da iman değil 

bir güvenlik arayıĢı kanımca. “Heyy! Demek ki deli değilim, bir Tanrı varmış!” 

Tanrı varlığına dair elle tutulur, gözle görülür ispatları aramanın yolu korkarım… 

materyalizden geçiyor! 1600′lerde Beden-Ruh dikotomisine çözüm arayan 

Descartes‟ın Ruh ile Beden‟in temas ettiği yeri bulmak için kadavralar üzerinde 

yaptığı bilimsel(!) araştırmalar geliyor akla. Madde‟nin içinde Ruh aramak… En 

sonunda Pineal Bez denen bezelye büyüklüğünde bir salgı bezinde karar kılmıştı 

zavallı adamcağız. 

Ulus-Devlet ile zina: Ġslam inancının ırkçılık ile kirletilmesi 

İslâm coğrafyasının dış düşmanları vardı eskiden: Haçlılar, Moğollar… Şimdi Irak‟ı 

işgal eden ABD ordusu var. İsrail var. Dış düşmanlardan daha tehlikeli olanın iç 

hastalıklar olduğunu düşünüyorum uzun zamandır. İçerinden gelen tehlikeye 

karşı pek bir savunmasız durumdayız. En son Diyanet‟in ırkçı mahyaları ile 

canlandı tartışma ama sorunun kökenleri cahiliyye dönemine kadar uzanıyor. 

Arap yarımadasındaki kabilelerin arasındaki kan-soy kavgaları insanların Madde 

ile Ruh‟u karıştırma hatasına kolaylıkla düşebildiğini gösteriyor. Felâketlerin 

Müslümanların üzerinden silindir gibi geçtiği hemen her dönemde ırkçılık 



89

görüyoruz. Pusuda bekleyen, tam tedavi olmamış bir hastalık gibi tekrar tekrar 

çıkıyor ortaya. 

Mustafa İslâmoğlu bir videosunda Endülüs seyahatini anlatıyordu ve Endülüs‟ün 

çöküşünü: Önce Araplar ile Berberîler birbirlerine düşmüşler. Berberîler bertaraf 

edilince Mağrib Arapları ile Suriye Arapları bölünmüş. Suriyeliler galip gelince 

Şam ve civarından gelenler öteki Suriyelilere üstünlük taslamış. 1100′lü 

senelerde Endülüs‟ü yıkan kan-soy-ırk saplantısının 1900′lerde Osmanlıyı da 

içeriden çökertmesi bir raslantı mı? 2009 Türkiyesinde hâlâ Türk-Kürt kavgası 

sürüyor. Devletten maaş alan insanlar camilerimize “Ne Mutlu Türk‟üm 

Diyene” yazabiliyor korkmadan, utanmadan. 

İşte bunun için yazdım bu yazıyı: 

Aşk‟ı Seks ile, 

Mutluluk‟u Tatmin ile, 

Kudret‟i Silah ile, 

Özgürlüğü Para ile, 

Takva‟yı Irk ile, 

Ruh‟u Madde ile, 

Karıştıran yolların aynı yere çıktığını düşünüyorum. 

Çok sevdiğiniz bir dostunuz gözünüzün önünde bir başkasının karısına sulansa ne 

hissederdiniz? Mide bulantısı? Camilerdeki ırkçı sloganlar, “ötekilerin” otobüsünü 

taşlayanlar, cenazelerdeki sloganlar da bana kusma hissi veriyor. 

Zinanın ve şirkin yolu bu… Madde ve Ruh‟u karıştıranın yolu. 

Tavsiye okuma: 

Dinlerarası diyalog : Diyanetizm ve İslâm 

Kurtlu hilal 

Müslümanların iç hastalıkları 

Türk Milliyetçiliğinin intiharı: CHP ile MHP birleşsin! 

(*) Türkçe/Arapça eski anlamlarını da aradım hatta Sevan Nişanyan‟a bile 

sordum ama tatmin edici bir yanıt alamadım. Bilenler söylerse memnun olurum. 

(**)Bergson‟un dediği gibi “gözü ne kadar bölerseniz bölün GÖRME denen 

şeyi göremezsiniz”. 

(***) “Mesleğiniz kaderinizi belirliyor” tarzı bir klişe okumayın lütfen, 

sadece örneklemek amacıyla kullanıyorum. 



90

Kadercilik Sahiden Dinden mi Gelir? (Mustafa Akyol) 

Her ikisi de üniversiteden hocam olan Ali 

Çarkoğlu ve Ersin Kalaycıoğlu‟nun yürüttüğü 

“Türkiye‟de Dindarlık” araştırmasını ilgiyle 

okudum. Tespitleri, ilginç ve önemliydi. 

Mesela “hoşgörü” meselesi… Raporda, 

“Türkiye‟de yüzde 89 ölçüsünde müthiş bir 

çoğunluğun kendi inanışlarında olmayan dinlere de saygı gösterilmesi gerektiğini 

düşündüğü” belirtiliyor. Yani durum ilk bakışta iyi. Ama bu hoşgörüyü hayata 

geçirmeye gelince işler değişiyor. Gayrımüslimlerin “kitap basıp yayınlaması veya 

fikirlerini açıklaması” hakkı sorulunca, buna “olur” verenlerin oranı yüzde 35 

civarına geriliyor. 

Yani, bizim toplum hoşgörünün iyi bir şey olduğuna inanıyor ve dahası buna 

sahip olduğunu düşünüyor. Ancak bu hoşgörünün içeriği pek dolu değil. 

Aynı, “tabii ki Kürtlere saygılıyız, ama öyle ulu orta Kürtçe konuşmasınlar” 

diyenlerde gözüktüğü gibi. 

Metafizik güçler‟ 

Benim asıl değinmek istediğim mesele, araştırmada “kadercilik” üzerine 

söylenenler. “Türkiye‟de deneklerin sadece yüzde 28′i hayatın akışını kendimizin 

değiştirebileceğine inanmaktadır” tespiti yapıldıktan sonra şu yorum yapılmış: 

“Kadercilik, veya metafizik güçler tarafından büyük ölçüde belirlenen bir hayat 

algısının toplumda yaygın olarak paylaşıldığı izlenimi ortaya çıkmaktadır.” 



91

Bunu dikkatlice okumayan birisi, “metafizik güçler”e inanmanın kaderciliğin 

doğrudan sebebi olduğunu düşünebilir. 

Oysa araştırmada bu yargıyı geçersiz kılacak çok önemli bir örnek var: Amerikan 

toplumu. 

Amerika, Kanada ile birlikte, “Hayatımızın akışını değiştirebilmek için 

yapabileceğimiz çok az şey vardır” yargısına en az katılan toplum olarak ortaya 

çıkmış. Amerikalıların yüzde 80′inden fazlası, “hayır, hayatımızı değiştirebiliriz” 

demiş. 

Ama aynı Amerika, “Allah tek tek herkesle ilgilenir mi?” sorusuna, “evet” cevabını 

en yüksek oranda veren toplumlardan biri olarak da ortaya çıkmış: Yüzde 73. 

(Aynı oran Doğu Almanya‟da yüzde 20′nin Fransa‟da yüzde 30′un altında.) 

Yani, Amerikalıların ezici çoğunluğu, hem Allah‟ın hayatlarının içinde olduğuna 

inanıyorlar, hem de hayatlarını kendi elleriyle değiştirebileceklerine dair güçlü bir 

özgüvene sahipler. 

Dinin illa pasifizm ürettiği ezberine inananlar, bu iki durum arasında çelişki 

görebilirler. Oysa çelişki değil, aksine doğrusal ilişki var. Çünkü Amerikalı 

“düşünce tarihçisi” Walter Russell Mead‟in vurguladığı gibi, ABD‟deki yaygın din 

anlayışı, Allah‟ın her insana kendi hayatını yönetme hakkı ve gücü verdiğini kabul 

ediyor. “Amerikan iyimserliğinin ve dinamizminin temelinde” diyor Mead, “dini 

inanç vardır.” 

Ġslam‟da dinamizm ve pasifizm 

Bazı ilahiyatçılar, İslamiyet‟in de aslında ilk başta “dinamizm” üreten bir din 

olduğunu, ama Emeviler‟le başlayan bir süreç içinde “kaderci” hale geldiğini 

savunur. “Zihniyet tarihçisi” merhum Prof. Sabri Ülgener de aynı yargıyı paylaşır 

ve şu teşhisi yapar: 

“Kadercilik, dinin ve hele İslam‟ın getirdiği bir şey değil; çöl ve bozkır adamının 

eğip-bükemediği tabiat zoru karşısında aczinin ifadesi demek… Mümkündür ki, 

teslimiyet adı ve maskesi ile dine -İslam‟a- „kapağı atıp‟ varlığını onun desteğinde 

ve üstelik de kutsallaşmış olarak sürdürmenin kolayını bulmuş olsun.” (Zihniyet 

ve Din, s. 10) 

Yani “boynu bükük” kadercilik ile dindarlık, farklı şeylerdir. Bazen iç içe geçseler 

de… 

Peki bu kadercilik, dinden ayrı olarak, tek başına, seküler biçimde de var olur 

mu? 

Tabii olur. Tüm dünyanın her şeye kâdir “komplocular” (emperyalistler, 

kapitalistler, Siyonistler, vs.) tarafından yönetildiğine ve bizim de bunların elinde 

sürekli “piyon” ve “oyuncak” olduğumuza inanmak, tam da böyle bir şeydir işte… 



92

Önce Vatan mı, Önce Adalet mi? (Mustafa Akyol) 

Geçen haftanın tuhaf işlerinden biri “İstanbul‟un Kurtuluş Günü etkinlikleri 

çerçevesinde” bazı camilere asılan tuhaf mahyalardı. Minareler arasında birden 

bire “ne mutlu Türküm diyene”, “milli birlik esastır”, “ordumuza şükran 

borçluyuz”, ve “önce vatan” gibi laflar beliriverdi. Akabinde, bunun Diyanet İşleri 

Başkanlığı‟nın değil de, İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü‟nün marifeti olduğunu 

da öğrendik. 

Bu mahyaları çoğu yorumcu gibi benim de yanlış bulmamın sebebi, klasik 

deyimle tam bir “dini siyasete alet etme” örneği olmaları. Zaten ne garip 

memlekettir şu bizimkisi ki, din özgürlüğünü savunanları “dini siyasete alet 

ediyorsunuz” diye suçlayan ve susturan devletlûlar, kendi resmi ideolojilerini din 

üzerinden topluma empoze etmekte hiç bir sakınca görmez. Bir mahyalara el 

atmadıkları kalmıştı, sonunda onu da akletmişler. 

Aslında pek çok insanın “canım ne varmış bunda, milli değerlerimizi camilerde 

ifadenin ne zararı var” diyeceğine eminim. Buna karşı iki şey söyleyeyim. 

Birincisi, bir siyasi sloganın gerçekten “milli” olanı (yani tüm milletçe 

benimseneni) dahi camiye yakışmaz. Çünkü camiler sadece bir millete değil, tüm 

insanlığa hitap eden evrensel bir ilahi mesajın ifade bulduğu kutsal mekanlardır. 

İkincisi, söz konusu sloganlar “milli” dahi değil, düpedüz ideolojik. Atatürk‟ün, 

zamanında tüm toplumu birleştirme niyetiyle söylediği “ne mutlu Türküm diyene” 

sözü bile, bugün ne yazık ki Kürt kimliğini tanımamayı veya bastırmayı savunan 



93

çevrelerin sloganı haline gelmiş durumda. İstedikleri kadar, “bunun etnik anlamı 

yoktur, sadece vatandaşlık bağını ifade eder” deyip dursunlar. Ortada 

“Bulgaristan Türkleri,” “Yunanistan Türkleri,” daha nice “soydaşımız” ve hatta 

“Adriyatik‟ten Çin‟e Türk dünyası” var iken, ve 80 yıllık asimilasyon politikasının 

yaraları ortadayken, Kürtleri ikna etmeleri pek mümkün değil. 

Benim söz konusu sloganlar içinde en yanlış ve bir camiye en yakışmaz 

bulduğum ise şu “önce vatan” lafı. 

Bir düşünelim, buna inanan bir insan nasıl davranır. Diyelim ki o her şeyin 

üzerinde tuttuğu vatanın orduları, başka bir ülkeyi işgal etti ve halkına 

zulmediyor. Veya diyelim ki bu vatan üzerinde oranın “yüksek menfaatleri” için 

bir takım insanların malları gasp ediliyor. Yahut masumlar hapse atılıyor, 

mahkumlara işkence yapılıyor, dini kurumlara (camiye, kiliseye, sinagoğa, 

vesaireye) baskı uygulanıyor. 

Eğer “önce vatan” diyorsanız ve bu zulümlerin “vatan için” lazım geldiğine 

inanıyorsanız, bunlara ses çıkarmaz, hatta belki alkış tutarsınız. Çünkü 

“vatan”dan daha yüksek bir değeriniz yoktur. 

Ama bakın, Kur‟an-ı Kerim Müslümanlara en yüksek değer olarak adaleti gösterir, 

aidiyet bağlarını bunun üstüne çıkarmamaları için de onları uyarır: 

“Ey iman edenler, kendiniz, anne-babanız ve yakınlarınız aleyhine bile olsa, Allah 

için şahidler olarak adaleti ayakta tutun.” (Nisa Suresi, 135) 

İnsan elbette ailesini çok sevdiği gibi, yakınlarını, hemşehrilerini, milletini, 

vatanını ve devletini sevebilir. Bunda problem yoktur. Problem, bunların “en 

yüksek değer” haline gelip adaletin önüne geçmesidir. (Hatta şunu da ekleyeyim: 

“Ümmet”i adaletin üzerine çıkarmak, dolayısıyla her yerde ve her şartta haklıhaksız 

olduklarına bakmaksızın “Müslüman din kardeşlerimizi” peşinen 

desteklemek de yanlıştır.) 

İşin en ironik (ve belki de “hikmetli”) yanı ise şudur: Bir vatana en büyük fayda, 

“önce vatan” diyenlerden değil, “önce adalet” diyenlerden gelir. Çünkü ancak 

onların eliyle o vatanda adalet kurulur, hak ve özgürlükler korunur. Marifet, bu 

değerleri vatana feda etmek değil, o vatanı bunlarla yüceltmektir. 



94

Tevhid‟in ve Hikmet‟in anlamı (Dilaver Demirağ) 

Sunuş: Aşağıda Sevgili Dostum ve Türkiye’de en 

değer verdiğim entelektüellerden olan Dilaver 

Demirağ’ın bir yazısı var. Derin Düşünce’de siyasi, 

ekonomik, ekolojik, toplumsal ve ahlakî birçok 

meseleyi farklı perspektiflerden inceleyen yazılar 

çıkıyor. Dilaver Demirağ’ın aşağıdaki yazısı, Türk 

solunda eğer umut edilecek bir dal varsa, umut 

beklememiz gereken o perspektifi göstermesi 

açısından önemli bir yazı bence. Anarşist bir solcu; 

ama benim kendisini tanımladığım şekliyle bir 

“hikmet solcusu” olan Dilaver Demirağ’ın yazısının 

bu sitede önemli tartışmalar ve açılımlar yaratabileceğini düşünüyorum. 

Kendisinden izin alarak Derin Düşünce’de yayımladığımız bu yazısı, umarım ortak 

bir ahlakî - muhalif yapının kurulmasının da itici güçlerinden olur. 

Enver Gülşen 

Not: Yazı Yeşil Gazete’de yayımlanmıştır. 

KOZOFĠ TARTIġMALARI - I - 

İbrâhîm içimdeki putları devir, elindeki baltayla/kırılan putların yerine yenilerini 

koyan kim. Güneş buzdan evimi yıktı/koca buzlar düştü, putların boyunları kırıldı. 

İbrâhîm/Güneşi evime sokan kim. Asma bahçelerinde dolaşan 

güzelleri/buhtunnasır put yaptı/ben ki zamansız bahçeleri kucakladım, güzeller 

bende kaldı. İbrâhim, gönlümü put sanıp da kıran kim? (Asaf Halet ÇELEBİ ) 

Sevgili Yoldaşım Ramazan Kaya‟ya 

TEVHĠDĠN VE HĠKMETĠN ANLAMI 

La İlahe İllallah sözü bir devrim çağrısıdır. İnsanların kula kulluk ettiği bir zaman 

diliminde dağılmışlık da değil birlikte evrensel kardeşliği gerçekleştirmek mülkiyet 

ve iktidar tarafından esir alınmış olan, zulümle varolan düzene bir başkaldırıydı. 

Adaletin çağrısı, esenliğin çağrısı, insanlar arasında eşitliğin çağrısıydı dahası tüm 

tahakküm biçimlerinin kökten bir reddi idi. Bir Fransız yazarın güzel bir sözü 

vardır: Devrimler genç ve güzel bir siluetle doğarlar, ama daha sonra çürüyen bir 

ceset gibi olurlar. Tek Tanrılı dinler de bir devrim olarak gencecik ve güzel bir 

yüzle doğdular ama zamanla Bakunin çok haklı olarak bir “Tanrı varsa da yok 

edilmelidir” demesine yol açacak denli iğrenç, kötücül bir kimliğe dönüştüler. Bu 

yüzden tanrısızlık ya da tanrı tanımazlık bir itiraz olarak meşruydu. Çünkü Tanrı 

evrensel kardeşliğin, eşitliği ve sınırsız özgürlüğün değil ezenlerin, sömürgenlerin, 

zalimlerin Tanrısıydı. Şimdi Nietzche‟nin çağrısına uyarak bu Tanrıyı öldürme 

zamanı, ama asli olanı diriltmek kaydı ile. 

Sıtuasyonist Enternasyonal adını alan ve köklerini dadacılık dediğimiz temelinde 

aşkınlıkla bir başka temas alanı oluşturmaya çabalayan, Romantik devrimciliğin 

bir uzantısı olan sanatsal yıkıcılık hareketi olarak doğan bu toplumsal hareketin 



95

mensuplarından Mustafa Hayati “İktidar Sözcükleri esir alır, onları köleler gibi 

kullanır, bu yüzden onları esaretlerinden kurtarmak İktidarın köleliğinden 

kurtarmak gerekir” demişti. 

Ben de kendi adıma Allah kavramını içine düştüğü esaretten kurtarmaya 

çabalıyorum (dindarlar Allah‟ı kavram olarak tanımlamama itiraz edip tevhide 

vurgu yapmama karşılık, tevhidden koptuğumu söyleyeceklerdir, oysa 

yanılıyorlar. Allah bir isimdir, mahiyet değil. Allahın ne olduğu konusunda dilde 

herhangi bir sözcük mevcut değildir, çünkü O insan algısının sınırları içinde yer 

almaz, çünkü bir nesne değildir ve bu yüzden de tanımlanamaz) ve onu Aşkınlık 

alanı olarak müthiş bir özgürleşme çağrısı olarak algılıyorum. Düşünün ki ölümün 

bile sizi sınırlandırmadığı, size erişemediği dolaysıyla da sizi sınırlayacak ya da 

bağlayacak hiçbir sınırın olmadığı ölçüye gelmez bir özgürlük. 

Çokluk Olarak Yabancılaşma 

Yabancılaşma için en güzel tanım Marks‟a aittir. İnsanın kendi eylemliliğine, 

edimselliğine yabancılaşması. Bu anlamda put olarak çokluk insanın kendi 

eylemine yabancılaşmasıdır. Put kavramını sadece suret ile ya da herhangi bir 

nesne ile sınırlandırmıyorum, İnsanın kendi insani potansiyeline sınır koyan, onun 

eyleyişine ipotek koyan yani tahakküm olarak tezahür eden (ortaya çıkan) her 

şeyi put olarak görüyorum. İnsanı evrensel birliktelikten, evrensel kardeşlikten 

alıkoyan her şeyi bir put olarak tanımlayabiliriz. Tahakküm insanın özgür bir 

varlık olarak esir düşmüşlüğü ise eğer tevhid yani putlaşmış çoklukların tümünü 

reddederek, her türlü içkinliğin bizi tasallut altına almasını yani esir almasını 

reddederek insan olarak kendi eylemliliğimin hiç bir insani sınır olmadan 

gerçekleşmesine olanak vermektir. Beni özgürlüğümden alı koyan her şey bir 

yabancılaşmadır. Bu kimi zaman kendim bile olabilirim. Çünkü ben toplumsal bir 

varlık olarak kültürel belirlenmişliğe maruz kalmışımdır çoğu kez. Kimi zaman dil 

bile bir hapishane olabilir insan için-ki öyledir de çoklukla- öyleyse o 

hapishanelerin tümünün parmaklıkların kırmak bizi özgür kılar. Bugüne dek bu 

ölçüde bir özgürlük düzeyine pek az toplum ve birey ulaşabildi. Ama bu ulaşılmaz 

ya da ulaşılamayacak demek değil. Bir kez korkularımızın perdesini yırtarsak 

Bakunin, Kropotkin, Proudhon gibi öncülerin ipuçlarının verdiği ama doğal olarak 

aydınlanmadan kaynaklanan kısıtları nedeni ile tam olarak ortaya koyamadıkları 

sınıfsız, imtiyazsız, insanın insan olarak kendi iç dinamiklerini hayata geçirmek ve 

insan olarak insanlaşmasını sağlayacak, onun adeta bir tohumdan bir çiçeğe 

durmasın sağlayacak Özgürlük dünyasına varacağımızı düşünüyorum. 

Evet, Anarşizm tarihin ürettiği en devrimci fikirlerden biridir ve bana göre 

İbrahim‟le başlayan devrim yolunun modern zamanlardaki yansımasıdır. Bu 

nedenle Ali Şeriati ile Tolstoy‟un elele verdiği bir devrimci çağrıdır. Anarşizm 

devletsiz bir dünya tasavvur eder. İnsanın saygı ve sevgi gibi kimi değerler 

dışında hiçbir siyasal otoriteye boyun eğmediği, kendi yasasını kendisinin (kendi 

gibi özgür benlerle birlikte) koyduğu bir toplumsal dünyayı tasavvur eder. Aslında 

anarşizmin süzgecinden geçmiş bir İbrahim‟i devrimcilik de aynı tasavvuru 

öngörür. Bu yüzden La İlahe İllallah tarihin kaydettiği en devrimci slogandır. 

Allah dışında hiç bir otoriteyi tanımayan devlet denen putu yıkması gereken bir 

çağrı. İnsanın kendi eliyle icad ettiği ve karşısında esir düştüğü bütün kavramlar, 

kurumlar ve değerler karşısında kayıtsız kalıp, onları redde dayalı bir başkaldırı 



96

gerçekleştirmektir. Aşkınlık bu nedenle anti-otoriterdir. Çünkü aşkınlık toplumsal 

hayatta bizi ele geçiren, ruhumuzu, beynimizi, duygularımızı, aklımızı tutsak alan 

her şeyden kurtulmak, onları toplumsal hayatımızın dışına atmak ya da 

içselleştirmektir. Bu anlamda tevhid bit tür kusma ve temizlenme eylemidir. 

İçimizde Aşkınlık dışında yer alan ve bizi tutsak alan her şeyi hem zihnen hem de 

toplumsa hayat babında içimizden çıkarıp atma eylemidir. Bu bakımdan anarşizm 

ile gerçek muvahhidlerin yani tevhid eylemcileri olarak ibrahimilerin diyalogu 

önemlidir. Ve bana göre bu çağın en önemli devrimci koalisyonu anlamına gelir. 

Kapitalizmden, devlete, mülkiyete, insanı tutsak alan akıl, insancıllık, aydınlanma 

ve hatta doğa, maddi nesneler, duygular kısacası akla gelebilecek tüm 

tutsaklıklara sırtını dönüp, bunları aşan, bunları reddederek başka bir boyuta 

geçen sınıfsız bir toplum kanımca ancak bu iki devrimci şiarın bileşkesi ile oluşur. 

Elbette bunlara ekolojik devrim de eklenmelidir. Ama hikmetsiz bir ekolojik 

devrim de bu kez doğayı putlaştırmak anlamına gelir. 

Peki, hikmet ne ola. Hikmet surette asılı görmektir. Metini okurken yazarı fark 

edebilmektir. 

Hikmetin Ruhu 

Ekolojik değerler de La süpürgesini kullanır. İnsanın doğayı tutsak alması ama 

aynı zamanda kendinin de tutsak düşmesinin, içindeki ve dışındaki 

doğayı düşürmesinin anlamını fark etmektir. Bu bakımdan doğayı 

özgürleştirmek insanı da özgürleştirmektir. İnsan doğaya gömülü değildir ama 

doğa onun yuvasıdır, onun hayat alanıdır. 

Hikmet başı eğik bir bilgidir, özünde tevazuya dayanır. Doğanın doğal 

olmadığının, onun aşkın bir özne tarafından hayat bulmasının söz konusu 

olduğunu bilmek dolaysıyla kendimizi doğanın sahibi görmemektir. Doğadan 

alarak doğayı kullanmak insanın insan olarak edimselliği ve eylemselliğidir. Ama 

insan doğayı kullanır, doğayı sömürmez bu halde. Sömürü yabancılaşmanın bir 

tezahürüdür ve yabancılaşmadan kurtulmuş bir bilinç bir yanı ile doğanın onun he 

yapıtaşı, hem de varlık unsuru olduğunu bilir. Lâkin insan doğanın bir parçası da 

değildir. Çünkü insan hayvanlar ile bitkiler ile taş ve toprakla, galaksiler vb ile eş 

değer değildir. İnsan başkadır, ama insan doğanın efendisi de değildir. İnsan olsa 

olsa bahçenin bekçisidir, o kadar. Bahçenin bekçisi değil de sahibi gibi davranıp 

bahçeyi tarumar ettiğinde o bahçe ona öyle şamar patlatır ki o zaman anlar 

bahçeye sahiplik etmeye kalkmanın ne demek olduğunu. 

Ekolojist bakış açısının önümüze koyduğu en önemli sorun İnsanın doğayı 

boyunduruk altına alması, onun efendisi olarak onun üzerinde her tür tasarrufta 

bulunma hakkını kendinde görmesidir. Bu bizi insan merkezcilik dediğimiz 

hiyerarşik bir anlayışa götürür. Oysa hiyerarşi bir puttur ve insanı tutsak 

kılmıştır. İnsan tutsak düştüğü için doğayı da tutsak düşürmüştür. 

İnsanlar dünyadaki ilk varoluşlarında doğadan yararlanıyordu, ya da bir başka 

deyimle doğadan fayda sağlayacak biçimde doğayı kullanıyordu. Uygarlık ya da 

tarım öncesi dediğimiz bu hal içinde insan doğanın verdikleriyle yaşıyordu. Ne 

zamanki insan üretmeye, çalışmaya, emek vermeye başladı o zaman doğa 



97

kullanılmaktan çıkıp sömürülmeye başladı. Ve doğa insanın içinde de dışında da 

düşmeye başladı. Doğanın kültüre alınması olarak uygarlık tarihi insanın doğadan 

yabancılaşması olduğu kadar kendine de yabancılaşması demektir. Hiyerarşi ve 

sınıf, mülkiyet, devlet ve sömürü, tapınakçı din denilen kurumlaşmış sömürü 

biçimi, ya da rahipsel egemenlik insanın doğayı kullanmak çıkıp sömürüsünün bir 

sonucudur. Ve insan o zamandan bu zaman kendini doğanın efendisi ve sahibi 

olarak görmek dediğimiz yanılgıya sürüklendi. Bu benimdir dediği anda hem 

kendini tutsak etti, hem doğayı hem de diğer insanları. Bu yüzden sınıflı toplumla 

uygarlık süreci arasındaki bağı dikkate alarak ekolojik sömürünün eş zamanlı bir 

süreç olduğunu göz ardı edemeyiz. 

İşte hikmet burada devreye girer. Hikmet insana sınır çizer, bu anlamda haddini 

bildirir. Kendisinin sahibi ve yaratıcısı olmadığı, varoluşunda hiçbir etkisi ve gücü 

olmadığı bir şey üzerinde sınırsızca tasarrufta bulunamayacağını şayet bunu 

yapmaya teşebbüste bulunursa doğanın ona başkaldıracağını ve ona karşı çok 

acımasız olacağını bildirir. İnsan doğada oluşan dengelere uyarsa ve doğayı 

sömürmek yerine sadece hayati gereksinmelerini karşılayacak ölçüde ondan 

alırsa o zaman doğa da ona hizmet edecektir. Sufilerin aslanın üzerine 

binmesinde temsil edilen şey de budur. İnsanın kendi yabancılaşmış doğasını 

uygarlığın getirdiği paslar ve kirlerden temizlemesi halinde, doğanın da ona 

uyarak ona son derece uysal ve sevgi dolu bir davranışta bulunacağı anlatılmak 

istenir. 

Hikmetin başı eğik bir bilgi biçimini temsil etmesini anlamı da budur, burada 

başı eğiklik boyun eğmişlik anlamını değil tevazu anlamını taşır. Yani bu bilgi 

insanı doğayı keşfetmeye anlamaya yöneltirken diğer yandan da doğa karşında 

insanın gücünün bir sınırı olduğunu, doğayla ancak doğaya uyum göstererek 

verimli bir ilişki içinde olabileceğini söyler. 

Bu yüzden ekoloji aslında kaybettiğimiz bilgeliği yeniden bulma teşebbüsüdür ve 

insan bu bilgeliğin içerdiği değerleri anlar ve içselleştirir ise ancak doğa ile 

uyumlu olur. Sanırım bu nedenle ekoloji hareketinin de tıpkı Anarşist hareket gibi 

ibrahimi değerler ile verimli bir diyalog içinde olmasında çok ciddi faydalar olduğu 

kanısındayım. 

Bu yazıyı bana yazdırtan şeye gelince, yaşadığımız son sel felaketi ve bu 

eksende gündeme gelen küresel sınma ve ekolojik yıkım tam da insanın haddini 

yani kendi sınırının bilmeyerek Tanrı rolü oynamasının ve tevhid ile hikmet 

ilkesini tamamı ile göz ardı etmesinin ya da Heiddeger‟in ifadesi ile varlığı 

unutmasının bir sonucu. 

Kuşkusuz tevhid de, hikmet de üzerine sayfalarca yazılacak denli zengin 

anlamları olan kavramlar. Ben burada dilim döndüğünce ve kendi anladığımca 

bir şeyler söylemeye çabaladım. Yazdıklarımın köleleşmiş dindarlarca da, 

köleleşmiş materyalistlerce de gerçek mahiyeti ile anlaşılamayacağını biliyorum. 

Maddecileri bir kenara bırakırsak, bugün her türlü otoriteye bütün benliğini kölece 

teslim eden sözüm ona dindarları kendime hiç yakın bulmuyorum. Tam da bu 

nedenle Ateizmi değerler silsilesi olarak bütünü ile benimsemem de ateistleri 

kendime her türlü ikiyüzlülüğe kapılmış dindarlardan daha yakın buluyorum. 

Çünkü Ateistler de köleleşmiş din putunu deviren özgür ruhlu insanlar, onlara bin 



98

selam olsun. Kuşkusuz ateizmin de eleştirilecek yönleri var ve bunu da kendimce 

yapmaya çalışacağım, ama kimi eleştirilerime rağmen, Ateizmin de la süpürgesi 

ile işe başlayan put kırıcılar olması çok değerli. Kaldı ki sorgulanmayan bir inanç 

değersizdir ve bu anlamda ateistler dindarlara çok değerli eleştiriler ile katkı 

sunarlar. Ama dindarlar nedense bu insanların bu değerli katkılarını anlamak ve 

bu eleştirilere doğru ve anlamlı cevaplar vermek yerine hınç duyuyorlar. Sakın 

ola özgürlüğe duydukları hınçtan olmaya? 



99

Para Tanrısı (Ġhsan Eliaçık) 

Aramice‟de zenginlik anlamına gelen “mamon” sözcüğü, “para” ya da “para 

kazanma hırsı” demektir. Oradan Grekçe‟ye telaffuzu değişmeden aynı anlamda 

geçmiş. Oradan da batı dillerine küçük değişiklerle yayılmış: İngilizce (money), 

Almanca (mammon), Fransızca (monnaie), İspanyolca (moneta) hep aynı kökten. 

Aramice konuşan Hz. İsa‟nın dilinde orijinal haliyle (mamon) kullanılmış: “Hiç 

kimse iki efendiye kulluk edemez. Ya birinden nefret edip öbürünü sever, ya da 

birine bağlanıp öbürünü hor görür. Siz hem Tanrı‟ya hem de paraya (mamon) 

kulluk edemezsiniz!” (Matta: 6/24, Luka: 12/33-36, 16/13). 

Aramice mamon kökünden gelen “menn” sözcüğü Kur‟an‟da aynı manayı 

çağrıştırır şekilde kullanılır: “Ve sizi bulutla gölgeledik, size kudret helvası (menn) 

ve bıldırcın (selva) gönderdik; “verdiğimiz güzel nimetlerden yiyiniz.” (Taha; 80). 

Fraxinus omus ağacının torba şeklinde ve içi sıvı dolu yerine yapılan kesiklerden 

çıkan kudret helvasının botanikteki ismi de aynı kökten; manna… Yiyen kişiye güç 

ve kudret verdiği için kökün anlamına uygun olarak manna denmiş… 

Ayette İsrailoğullarına (ve onlar üzerinden bizlere) eski çağların ve özellikle de 

Mısır Firavunluğunda gücün ve kudretin sembolü olan “buzağı/boğa” (bakara) 

totemine yönelmemeleri, onunla ilişkilerini kesmeleri yani içlerindeki ona yönelik 

ihtirası söküp atmaları (buzağıyı/boğayı/ineği kesmeleri), bunun yerine Allah‟ın 

doğal çevrede varolan nimetleri ile yetinmeleri, bitki köklerinin, kuş etlerinin 

zaten buna yeteceği, bu kadar para şehveti ve güç ihtirası içinde olmamaları 

öğütleniyor. Buradan Erich Fromm‟un tabiri ile “sahip olmak” ile “olmak” 

arasındaki farkı da anlıyoruz. 



100

Modern çağda para kazanma hırsının mabedi olan “borsa”nın sembolünün “boğa” 

olmasından da anlaşılacağı gibi Kur‟an‟da geçtiği şekliyle “bakara” 

(boğa/inek/öküz/buzağı) eski çağların mülk (iktidar, mal, para, zenginlik, güç) 

tanrısının sembolüydü. “İneği kesmek” veya “altından buzağı yapmak” gibi 

deyimler hep bununla ilgilidir. Onun için Hz. İsa aynı kandilin ışığından diyor ki: 

“Hem Allah‟a hem Mamon‟a kulluk edemezsiniz!” Birini kabul ediyorsanız diğerini 

„kesmeniz‟ gerekir. 

Keza para, altın, güç, kudret ve zenginlik hırsını ifade eden “menn” kelimesi, 

daha dördüncü surede (Müddesir, 6) Hz. Peygamber ile ilgili de kullanılır: “Servet 

yığma hayallerine kapılma.” (Ve la temnun testeksir). Yani “menn” talebinde 

bulunma, böyle bir ihtirasın içinde olma, çoğalma, biriktirme, yığma (tekâsür) 

beklentisi içinde peygamberlik (din söylemi) yasaktır! 

** 

Buradan, Kur‟an‟ın 23. sureye kadar putların ismini hiç anmayıp neden mülk 

meselesi üzerinde durarak, özellikle “şehre hakim 9 çeteye” (saydım tam 9 kişi 

ediyor) sarsıcı eleştiriler yönelttiğini daha bir anlıyoruz. 

Bir taraftan peygamberine “menn” talebinde bulunmayı yasaklıyor, diger taraftan 

menn muhterislerini yani mamon‟a tapanları şiddetle eleştiriyor: “Bana bırak 

doğarken yapayalnız olan o adamı… Zenginliğine zenginlik kattığım, etrafında 

dolanıp duran oğulları/adamları ile önüne alabildiğine geniş imkanlar serdiğim o 

adamı… Hala gözü doymuyor; ihtirasla verdiğimden daha fazlasını istiyor… Onu 

dimdik bir yokuşa süreceğim!” (Müddesir; 11-15). 

Çünkü tarih boyunca “put” veya “totem” dediğiniz şey insanoğlunun tutku, dürtü 

ve ihtiraslarının dışavurumudur. Mesela Yunan tanrılarından “Afrodit” heykeli, 

aslında insanın “şehvet” dürtüsünün dışsallaşmış, heykel, totem veya put haline 

gelmiş şeklidir. Onun için aşk tanrıçası derler. Keza eski Mısır‟da “boğa/bakara 

(Izıs ve Oziris) da böyledir. Sumer‟deki İanna da böyledir. İnsanoğlundaki güç, 

kudret, şehvet ve zenginlik hırslarının dışavurumlarıdır. Araplardaki Lat, Menat ve 

Uzza da öyledir. Bunlar sonuç itibariyle taştan tahtadan bir takım heykellerdi. 

Şehre (Mekke‟ye) hakim 9 çetenin “mülk hırsını” ifade etmekteydiler. Her ne 

kadar dışşallaşıp Kabe‟nin içine, sağa sola heykel olarak dikilmişlerse de, 

esasında onları Ebu Cehil, Ebu Lehep, Velid bin Muğire gibi şehre hakim 9 çete 

elebaşısının (Yeda Ebu Lehep‟in) içsel dünyalarında, tutku ve ihtiraslarında 

arayacaksınız. Önemli olan önce bunların yüreklerden sökülmesiydi. Çünkü insanı 

dışındaki değil; içindeki kirletir! 

Hz. İsa‟nın “İnsanı ağzından giren değil; ağzından çıkan kirletir” demesi gibi, put 

da insanı dışarıdan değil; içeriden yönetendir. Asıl put insanın içindedir; dıştaki 

taş ve tahtadan başka nedir ki? Hz. İsa der ki “Ruhta yoksul olanlara ne mutlu!” 

Yani ruhen açgözlülükten ve ihtiraslarından arınmış olanlara, içinden bunları 

söküp atmış olanlara ne mutlu! 

Kur‟an onun için işe buradan başlıyor. 



101

Önce içteki putlara; mülk hırsına, para tutkusuna, zenginlik, altın ve mal 

ihtirasına yöneliyor. Asıl bunlar yıkılınca Mamon (para hırsı, güç tutkusu, 

bencillik) sökülmüş olacak, “Allah” (iyilik, merhamet, kardeşlik, paylaşım) 

kalplerde kök salmış olacaktır. 

*** 

İşe buradan başlayan Kur‟an‟ın, 23 yıl boyunca insanoğlunu bu tutku ve 

ihtiraslardan kurtarmaya çalıştığını görüyoruz. Bunun için bir çok ayet geliyor, 

kıssalar anlatılıyor, örnekler (meseller) veriliyor, uyarılar yapılıyor. 

Bunlardan birisi de “iki adam örneği” türünden örneklem (mesel) yöntemidir. 

Aşağıda bunlardan iki fragman (parça/bölüm) okuyacaksınız. 

İlk fragmanda Mamon‟a kulluk edenle Allah‟a kulluk eden “iki adam örneği” 

karşılaştırılır. Buradan, her ikisinin de temel özelliklerinin neler olduğu, bunları 

nasıl tanıyacağımız gösterilir. 

İkinci fragmanda ise Mamon‟u içinden söküp atmış ve Allah‟a kabul etmiş “iki 

adam örneği” ne geçilir. Bunlar arasında da bir ayırım yapılır ve hangisinin 

makbul olduğu anlatılır. 

*** 

(Birinci fragman) 

Onlara iki adam örneğini anlat: 

BİRİNCİ ADAM: “Her türlü üzümden ona iki bahçe vermiştik, her ikisini 

hurmalarla donatmıştık; ikisinin arasına da bir ekinlik yapmıştık. İki bahçenin ikisi 

de ürünlerini vermiş, hiç bir şeyi noksan bırakmamış ve ikisinin ortasından bir de 

nehir akıtmıştık. Başka geliri de vardı bu adamın. Bu yüzden arkadaşıyla 

konuşurken „Ben senden malca daha zenginim, çevrem daha güçlü‟ diyordu. İşte 

böyle kendine yazık eden bu adam bir gün „Buraların yok olacağını hiç 

sanmıyorum‟ diyerek bahçeye girdi. Bir taraftan da „Kıyametin kopacağını da 

zannetmiyorum. Şayet Rabbime döndürülürsem, bundan daha fazlasını alırım; 

bundan hiç şüphem yok‟ diyordu.” (Kehf; 18/32-37). 

İKİNCİ ADAM: “Arkadaşı da ona şöyle karşılık vermişti: „Seni topraktan, sonra bir 

damla sudan yaratan, sonra da insan şekline koyan Rabbini inkar mı ediyorsun? 

Bak o Allah benim Rabbim ve ben Rabbime kimseyi ortak koşmam. Bahçene 

girdiğin zaman „Maşallah, Allah‟ın yardımından başka hiç bir kuvvet yoktur‟ 

deseydin olmaz mıydı? Gerçi sen beni kendinden yoksul görüyorsun. Ama 

bakarsın Rabbim bana senin bahçenden daha hayırlısını verir; seninkinin de 

üstüne gökten bir afet indiriverir de yerle bir olur. Yahut suyu çekiliverir de 

yerinde yeller eser.‟ Nitekim ürünün telef olup bahçesinin yerinde yeller estiğini 

görünce yaptığı masraflara karşın ellerini döverek „Ah, keşke Rabbime kimseyi 

ortak koşmamış olsaydım‟ diyordu. Çünkü Allah‟ın yerine hiç kimse onun 

yardımına koşmadı. Kendi başının çaresine bile bakamadı.” (Kehf: 18/38-43) 



102

KISSADAN HİSSE: “Mal, mülk ve oğullar dünya hayatının süsüdür. Kalıcı olan 

iyilik, güzellik ve doğruluk ise Rabbinin katında çok daha değerlidir. Ümitvar 

olmak için de yeter sebeptir.” (Kehf; 18/46). 

Görüldüğü gibi ilk fragmanda birinci adam “bahçesini” Mamon yerine koyarak ona 

çok güvenmekte, “Buranın yıkılacağını sanmam, kıyamet filan da yok” 

demektedir. Üstelik “Eğer Rabbime döndürülürsem (kıyamet varsa) orada bana 

daha da fazlasını verecektir” diyerek dindarlığı da kimselere bırakmamaktadır. 

Yani bu kişi Allah‟a inanan bir dindardır. 

Allah‟a “itikadı” vardır ama Mamon‟a (bahçesine, bağına, parasına, altınına, 

sermayesine) iman etmektedir. Bunlara güvenmekte ve sığınmakta bu nedenle 

de hayatta sahip olduğu şeylere ihtirasla sarılmaktadır. Üstelik bunun “caiz” 

olduğunu, Allah‟ın kendisini zenginlikle imtihan ettiğini, zaten bunun böyle 

olmasını O‟nun istediğini, Allah‟ın huzuruna vardığında kendisinin taltif edilip daha 

da fazlasının (cennet, köşk, huri) verileceğine inanmaktadır. Yani hem bu 

dünyada hem de ahirette “malı götüreceğine” ve “köşeyi döneceğine” 

inanmaktadır. Demek ki bu adam dindarlığı tacir kafasıyla anlamakta ve 

yaşamaktadır. Bahçesinin yerinde yeller esince (iflas edince, sahip olduklarını 

kaybedince), “Keşke Allah‟a ortak koşmasaydım” demekte ve fakat hala yaptığı 

masraflara üzülmektedir! 

Böyle inanmakla Mamon‟a taptığının farkında olmayan bu kişiye Allah‟a 

inanmanın ne demek olduğu anlatılmaya çalışılıyor. Müslüman zihnin mülk 

konusunda çöktüğü yer de işte burasıdır. Allah‟a inanmayan birisi bu kişiye lisan-ı 

hal ile adeta şöyle demektedir: “Hem Allah‟ım var diyorsun hem de parana, 

malına, mülküne, altınına, bağına, bahçene sarılıyorsun. Hani Allah vardı, kuşlara 

rızkını verdiği gibi insana da verirdi, bu kadar dünyaya tapmamak gerekirdi. Ben 

Allah‟a inanmayan bir ehl-i dünyayım ama benden daha hırslısın be hacı abi?” 

İkinci adam üzerinden söyletilen “Allah‟ı inkar mı ediyorsun?”, “Keşke Rabbime 

kimseyi şirk koşmasaydım?” ifadeleri de ilginçtir. Burada şirk koşulan nedir? 

Putlardan bahsedilmediğine göre şirk koşulan şey bahçe oluyor. Bunlara ebedi 

görerek duyulan güven Allah‟ı inkar etmek olarak değerlendiriliyor. Kıyameti 

inkar şirk değil ilhaddır. Şirk olması için hem Allah‟a inanıp hem de başka bir 

şeyin ebedi, kalıcı, güven veren, yediren, doyuran, koruyan, yeterli olduğuna 

inanç gerekir. Bu da meselde açıkça görüldüğü gibi “bahçe” (para, altın, servet, 

sermaye) olarak ele alınıyor. 

İki adam örneğinden sonra kıssadan hisse de şöyle çıkarılıyor: Demek ki “mal, 

mülk ve oğullar (çevre, taraftar gücü) dünya hayatının süsüdür. Kalıcı olan iyilik, 

güzellik ve doğruluk ise Rabbinin katında çok daha değerlidir. Ümitvar olmak için 

de yeter sebeptir.” Yani asıl güvenilecek (iman edilecek) olan Allah‟ın 

katındakidir. Kalıcı olan iyilik, güzellik ve doğruluk adına yaptıklarındır. Bağına, 

bahçene, sermayene, parana güvenme. Bir gün hepsi yok alacak, kefeninle 

huzura geleceksin. Başka hiçbir şeyin olamayacak, olsa bile sana daha da fazlası 

verilmek bir yana sahip olduklarının hesabı sorulacak! 

Onun için Hz. İsa der ki: “Yeryüzünde kendinize hazineler biriktirmeyin. Burada 

güve ve pas onları yiyip bitirir, hırsızlar da girip çalar. Bunun yerine kendinize 



103

gökte hazineler biriktirin (Allah‟ın katındaki daha değerlidir). Orada ne güve ne 

pas onları yiyip bitirir, ne de hırsızlar girip çalar (ümitvar olmak için bunlar 

yeter). Hazineniz neredeyse, yüreğiniz de orada olacaktır.” (Matta; 6/19). 

*** 

(İkinci fragman) 

Onlara iki adam örneğini anlat: 

BİRİNCİ ADAM: “Kendine bile sahip olamayan zavallı bir kul… Sahibine yük 

olmaktan başka hiç bir işe yaramayan, bir yere gitse bir hayrı dokunmayan bir 

dilsiz…” 

İKİNCİ ADAM: “Verdiğimiz güzel rızıkları gizli açık infak eden, adaleti emreden ve 

doğru yolda yürüyen biri… Bunlar hiç aynı olur mu?” (Nahl; 16/75-76). 

KISSADAN HİSSE: “Şu gökyüzünün boşluğunda Allah‟ın doğaya emaneti olarak 

uçuşan kuşları görmüyorlar mı? Onları boşlukta tutan ancak Allah‟tır. Bunlar iman 

edecek bir halk için birer ayettir” (Nahl; 16/79). 

Görüldüğü gibi ikinci fragmanda ise Mamon‟u yüreğinden söküp atmış, artık 

Allah‟tan başkasına güvenmeyen “iki adam örneği” veriliyor. 

Bunlardan birinci adam sahip olma hırsını terk etmiş fakat kendisi başkası 

tarafından sahip olunmuş (abden memluk) aciz bir kuldur. Çalışmamakta, 

sahibine yük olmaktan başka bir işe yaramamakta, kimseye bir hayrı 

dokunmamaktadır. Bir işe gönderilse eline ayağına bulaştırmakta, elinden bir iş 

gelmemektedir. Üstelik de dilsizler gibi kimseye bir şey söylememekte, diyeceği 

bir şey de bulunmamaktadır. 

Böyle birisine denilmektedir ki: “Mamon‟a kulluktan kurtuldun, güzel… Ama 

Allah‟a değil; bu sefer başkalarına kul oldun. Çalışmıyorsun, başkasına el avuç 

açıyorsun, kendine mal gibi sahip olunmasına izin veriyorsun. „Bir baltaya sap 

olamadın‟. Allah bunu da istemiyor!” 

Peki neyi istiyor? 

Bu da ikinci adam örneği üzerinden anlatılıyor ve Allah‟ın istediği ideal insan tipi 

çiziliyor: “Verdiğimiz güzel rızıkları gizli açık infak eden, adaleti emreden ve 

doğru yolda yürüyen biri…” 

Burada “güzel rızık” emek ve alınteri ile kazanılanlardır… “Gizli açık infak” 

bollukta ve darlıkta sürekli paylaşma ve bölüşme ahlakıdır… “Adaleti emretmek” 

elinden bir iş gelmek, dilsiz olmayıp dünyaya bir diyeceği (çağrısı, söylemi, 

projesi, kurtuluş teolojisi) olmak, olayların ortasında ve hadiselerin içinde yer 

almak, hayatın atardamarlarına girmek, bir köşeye çekilmemek, bir baltaya sap 

olmak demektir… “Doğru yolda yürümek” bu karakterini ve davranışını hiç 

bozmadan yürüyüş halinde olmak, böyle bir hayat sürmek demektir… 



104

Peki, kıssadan hissede kuşların örnek verilmesinin ve onlar üzerinde 

düşünmemizi istemenin, bağ, bahçe ve Mamon ile ne alakası var? 

“Aynı kandilin ışığını” dinleyin: “Size şunu söylüyorum: „Ne yiyip içeceğiz‟ diye 

canınız için, „Ne giyeceğiz‟ diye bedeniniz için kaygılanmayın. Can yiyecekten, 

beden de giyecekten önemli değil mi? Gökte uçan kuşlara bakın! Ne eker, ne 

biçer ne de ambarlara yiyecek biriktirirler. Tanrı yine de onları doyurur. Siz 

onlardan çok daha değerli değil misiniz? Hangi biriniz kaygılanmakla ömrünü bir 

dakika uzatabilir? Giyecek konusunda neden kaygılanıyorsunuz? Kır 

zambaklarının nasıl büyüdüğüne bakın! Ne çalışırlar, ne de ipek eğirirler. Size 

şunu söylüyorum: Bütün görkemine karşın Süleyman bile bunlardan birisi 

(zenginler/hahamlar) gibi giyinmiş değildi. Öyleyse yarın için kaygılanmayın. 

Yarının kaygısı yarının olsun. Her günün derdi kendine yeter!” (Matta; 6/25-34, 

Luka; 12/12-31). 

Burada anlatılmak istenen nedir? 

İnsanların kuşlar ve kır zambakları gibi “hırslarından arınmış” olmaları gerektiği! 

Görkemli imparatorlukları yönetsen bile Süleyman gibi zengince giyinmemen, 

yaşamaman, “ruhta yoksul” olman; mülk hırsından arınman gerektiği! 

Keza Hz. Yusuf, Tevrat‟da “bollukta biriktiren darlıkta bunları insanları 

köleleştirmek için kullanan” mamoncu bir tiptir. Kur‟an‟ın Yusuf‟u ise “bollukta 

biriktirdiklerini, darlıkta yoksullara dağıtan” ileriyi düşünen, tedbirli idareci kişilik 

örneğidir. 

Kimi Hristıyanlar yukarıdaki İncil ifadelerini çalışmamak, hiçbir şey yapmamak 

gerektiği şeklinde anlamışlardır. Hatta çalışmak Hrıstiyanlıkta konsil kararıyla 

kabul edilmiştir! Bunun doğru yorumu için “kandilin öbür ışığına” tekrar bakın, 

yukarıda ikinci fragmanda tefsir edilmişti. İdeal örneklik orada anlatılıyordu. 

Yusuf, Süleyman örnekleri hep o kişiyi anlatır. Bunlar aynı kandilin ışığı olduğu 

için birbirini tamamlıyor, tam bir uyum var. 

İşte bu ideal kişi örneği Kur‟an‟da iman edenler için “en güzel örnek” (usve 

hasene) olan Allah‟ın elçisi Muhammed‟tir. Çünkü o yeni bir meseldeki ikinci 

adam; Yusuf, Musa, Süleyman, İsa örneğidir… Ne sahip olma hırsı içinde olmuş, 

ne de kendisine başkası sahip olabilmiştir. Ne servet yığma hayallerine kapılarak 

“menn/mamon” peşinde koşmuş, ne de elinden bir iş gelmeyen, köşesine 

çekilmiş, aciz, zavallı, eline vur ekmeğine al bir kul (abden memluk) olmuştur… 

Meydana atılmış, olayların içine girmiş, hadiselerin ortasında yer almış, zulme 

karşı savaşmış, sömürüye karşı vuruşmuş, adaleti emretmiş, yoksulların sesi 

olmuş, ihtiyaç fazlası her şeyi paylaşmış, bölüşmüş, infak ahlakını karakter haline 

getirmiştir. Ve bu halde doğru yolda şaşmadan yürümüş, erdemli ve dürüst bir 

hayat sürmüş ve öldüğünde ne bir dinar, ne bir dirhem, ne bir deve, ne bir altın 

bırakmadan ve “bahçe sahibi” olmadan bu dünyan göçüp gitmiştir. 

Komşusu açken (bütün şehir komşundur!) “bir ev, bir binek ve yıllık dört bin 

dirhem nafaka”dan fazlasına “sahip olmayı” Mammon karakteri ve “mülkte 

şirkleşme” olarak görmüş olmalı ki sürekli dağıtmış ve dağıttırmıştır! 



105

Mamon‟a değil; Allah‟a tapanlar için en güzel örnek (usve hasene) bu değilse 

nedir? 

Asıl “Ehl-i Sünnet” bu değilse hangisidir? „Kabir azabı haktır, mesh üzerine mesh 

caizdir, iman amelden bir cüz değildir, Kur‟an gayr-ı mahluktur, kırkta bir yeter, 

sakalı uzatın; bıyığı kısaltın, gümüş yüzük sünnetir, kabak yemeği cennet 

taamıdır, yemeğin kabını sıyırmak sünnetir‟ vs. oyunda oynaşta olmalar mı? 

*** 

Bakınız, İnsanoğlu hayatı boyunca hep bir şeylere sahip olmak ister. Bununla 

yetinmez daha da fazla, daha da fazla sahip olmak ister. İster ki bin yıl yaşasın. 

Bunun için yıkılmayacak bir hükümranlığın (mülki la yebla) ve sonsuz bir 

egemenliğin (şecere-i huld) peşinden koşar durur. Bu ebediliği sahip olduklarının 

sağlayacağına inanır. Bunun için içindeki mülk hırsını yüceltir; parayı totemleştirir 

Mamon yapar; sonra döner ona tapar. Ki modern çağın tanrısı da bu değil mi? 

Ama dikkat ettiniz mi insanoğlu bunca sahip olma hırsına rağmen, tarihte hep 

sahip olduklarından vazgeçebilenleri kahramanlaştırmıştır. Onun için kahramanlar 

serden ve yardan vazgeçenler, yurtlarını terk edenler, önüne gelen cazip 

imkanlara dönüp bakmayanlar, fırsatları elinin tersiyle itenlerdir. Hepsi 

serdengeçtilerdir! Hangi kahramanı okudumsa böyle: İbrahim babasının sarayını, 

memleketini terk etmiştir… Budha prensliği terk etmiştir… Musa Firavun sarayını 

terk etmiştir… İsa, peşinden gelenlere „sahip olduğunuz her şeyi terk edip öyle 

gelin yanıma‟ demiştir… Muhammed evini, ocağını terk edip hicret etmiştir, 

öldüğünde sahip olduğu hiçbir mülkü yoktur… 

Peki neden? 

Neden insanoğlu hayatı boyunca hep sahip olma hırsı ile yanıp tutuşur da, sahip 

olduklarını terk edebilenleri kahramanlaştırır? 

Neden insanoğlu hayatı boyunca Mamon‟a tapar da, sonunda sahip olduğu tek 

şeyle; kefeni ile Allah‟ın yanına gider? 

Hangisi yalan, hangisi gerçek? 



106

HoĢ Geldin Ey ġehr-i Ramazan (Özlem Yağız) 

Bildiğim bütün çılgınlık ve dahilik sınırlarını çoktan 

aşmış doktoruma bir zamanlar hafızam çok acayip, 

eskiden olanları en ince ayrıntısına kadar hatırlıyorum 

oysa yeni şeyleri bir türlü aklımda tutamıyorum diye 

şikayetlenmiştim. Beklediğim sana verdiğim B12 

haplarını kullandın mı türünden esaslı bir azar iken 

doktorum hiç istifini bozmadan 

-Çünkü sürekli geçmişte yaşıyorsun, bazı 

insanlar ise hep hayal kurar. Doğrusu bu günü 

yaşamaktır, bugünü yaşa deyince suratıma dik dik 

bakan bu adamın her zaman doğruyu bildiğine olan 

kesin inancı sebebiyle bozulup, biraz da kızarak 

-Yok canım geçmişin ne artısı vardı ki geçmişte yaşayayım diye cevabı 

yapıştırmıştım. 

Bir de çıkmadan evvel 

-Seni severim, cehennemde yanmanı istemem; hemen Arapça öğren 

sözlerini de duyunca 

her defasında 3-5 saat beklememe rağmen beni buraya getiren sevdiklerime, 

güvendiklerime sonuna kadar güvenmek ve vazgeçememek huyuma sövüp 

sayarak çıkmıştım muayenehanesinden. 

Tespihlerin digital sayaçlara, güzelim sarı cami ışıklarının soluk 

florasanlara, camilerin garip, geometrik, yeşil boyalı, altı çarşılı yapılara, 

mütevazi iftar sofralarının lüks otel davetlerine, mahyaların toplumsal mesaj 



107

veren iletişim araçlarına dönüştüğü şu günlerde, gelen Ramazanla birlikte en 

fazla yapacağımız bir gün rastgele bir lokantaya girip şef garsonun “İstanbul için 

iftar vakti, afiyet olsun!” komutuyla beraber okkalı kazık eşliğinde tıklım tıkış bir 

iftar merasimi iken doktoruma ne kadar da haksız cevap verdiğimi düşünmeye 

başladım. 

Bugün beni saran hüzün yaşadığım değil sadece ucundan kenarından 

görebildiğim ama yaşayamadığım bir Ramazan rüyasının burukluğudur. Ailemizin 

bir tarafı yaşadığı göçle beraber çocuklarının ısrarıyla atılan babaannemin çarşafı 

gibi kendisine doğuyu ve doğulu olduğunu hatırlatan ne varsa silerken öbür 

tarafının da hikayesi Peyami Safa‟nın Fatih Harbiye romanını andırır bir şekilde 2. 

Dünya Savaşı‟nın yokluk yıllarında Çengelköy konaklarından Çarşamba‟daki 

ahşap küçücük eve geçişle birlikte, hep yaşadığı eski refaha kavuşmanın özlemini 

çeken gençlerinin, kafayı balolara, lame ayakkabılara, siyah beyaz filmlerden 

tanıdığımız zamanın twist, charliston gibi „modern‟ danslarına, Shirley Temple saç 

modellerine, Şişli‟de bir apartman şarkılarına takmış çocuklarının hikayesidir. 

Yarım kalmış özlemleri cebinde İstanbul‟dan çıkıp giden annemle babam 

birkaç senede bir İstanbul‟a geldikçe bazen yaza gelen sıcak üç aylar ve ramazan 

günlerini az da olsa gözleme fırsatım olurdu. 

Balkonda sabırla ve azıcık Türkçesiyle 

-Aallah bin şükür diyerek iftar saatini bekleyen beyaz başörtülü 

babaannem ve uzun zaman önce rahmetli olan büyük halam dışında bizden 

kimse oruç tutmasa da Kandil akşamları ve iftar saatleri tavuğun budu senin, 

göğsü benim diye barbar bağırarak zevkle kavga eden kuzen gürültüleri arasında 

oldukça neşeli ve şaşaalı yaşanırdı. Benimse en büyük zevkim iftar sonrasında 

benden önce ve sonra gelen tüm torunların yaptığı gibi kıl seccade üzerinde 

namaz kılan babaanneme sinsice yaklaşıp önce taklit ederek sonra da sırtına 

çıkarak nedense hiç kızmadığı eziyet oyunumu oynamaktı. O küçücük arka 

balkonda Kur‟an dinlenerek beklenen iftar saati, parçalanana kadar üzerinden 

çıkarmadığı beyaz hac kıyafetleri içerisindeki babaannemin buruşuk elleriyle 

çektiği tespih şıkırtısına karışır, burnuma ise kullandığı bıtım sabununun kokusu 

gelirdi. Pek de anlamadığım bu oruç olayını şaşkın bir şekilde izler iki de bir çok 

acıktın mı babaanne çok susadın mı diye kadıncağızı soru yağmuruna tutardım. 

Top patladığında Fatih camiinden gelen ezan sesi ise sanki şimdiki alelacele 

ezanlara hiç benzemeyen bir güzellik taşırdı. Babaannem çok acıkır mıydı bilmem 

ama o zamanlar aslında çok iştahsız bir çocuk olan ben balkonda geçen uzun 

bekleyişin sıkıntısından mı yoksa Siirt yemeklerini senede bir görmenin 

hasretinden mi bilinmez sanki üç gün oruç tutmuş gibi gözü kara bir hırsla 

babaannemin yaptığı nefis kitellere saldırırdım. 

En güzeli ise bayram sabahları idi şüphesiz. Hala bile akıl sır 

erdiremediğim bir şekilde 70 metrekarelik bu eve sığışan inanılmaz kalabalık 

sülale sağda solda saflaşmış ve birbirlerini çekiştiren kıskanç gelinlerin becerikli 

çabukluklarıyla ikramlara boğulurken biz çocuklar elimize sıkıştırılan bozuk 

paraların ve mendillerin sevincini yaşardık. Ver elini Fatih‟in arnavut kaldırımlı dar 

sokakları, maytap, kız kaçıran ve yıldız eğlenceleri. Öğleden sonra biraz daha 

büyük kuzenlerin eşliğinde Vatan caddesinde şimdi Migros ve Burgerking olan 



108

alandaki lunaparka gider alışveriş merkezlerinin sinir bozucu oyuncaklarına hiç 

benzemeyen bu ışıl ışıl yerden, yapacak pek çok şey varken büyüklerin zoruyla 

bütün paraları çarpışan otolara yatırmanın hayal kırıklığı içerisinde dudaklarımız 

uzamış ve ağlamaklı eve dönerdik. 

Sonraki yıllarda bir daha ramazanlarda İstanbul‟a gelme imkanım 

olmadı. Ramazan ise benim için annemin anlattığı çocukluk yıllarında ikinci dünya 

savaşının kıtlık ortamına rağmen mahallenin yaşlı dullarının eve toplanıp dedemin 

getirdiği asker tayınlarıyla iftar edildiği, şeker yerine kuru üzüm yiyerek çay 

içildiği, kek olarak ince bir dilim mısır ekmeği ikram edildiği, asla boş olmadığı 

iddia edilen mazi sofralarıydı. Bir de ramazan içinde babamın içtiği sigara ve 

ülserinin etkisiyle çok zorlanarak tuttuğu benim de her iftarda mutlaka kusarak 

eşlik ettiğim birkaç gün. Çoğu zaman itiraf etmesem de o kıtlık içinde bunca 

gönlü geniş resmedilen dedeme ve anneanneme dair hikayelerin palavra 

olduğunu düşünürdüm. Bizim evde ise top genelde kaliteli bir aile kavgası ile 

patlardı. 

Bayramlar, belki hiçbir şekilde yanına yaklaşamadığım akraba 

sıcaklığının ve maneviyat duygusunun etkisiyle kendim gibi birkaç kafadar 

arkadaş ile beraber en eski kotlarımızı çekip bunalım yaparak geçirdiğimiz 

protesto günlerine dönüştü zamanla. Yeni kıyafetlerini giyerek akraba 

ziyaretlerine giden cici çocuklar haset dolu gözlerimizle dikkatle izlenir 

önümüzdeki günlerde alaylarımızdan ve dilimizden nasibini alırdı. 

… 

Şimdi Ramazanın geldiğini duyan küçük kızım yarım saatte bir sahura 

kaldırmamı hatırlatıyor. Hergün yalvar yakar oruç açtırıyoruz gün ortasında küçük 

cadıya. “Dün saat 14.00 te açmıştım bugün 16.00 da açmışım. Vay bee tam 16 

saat oruç tutmuşum demek ki. Bugün iyi Müslüman oldum ben, senden bile iyi 

Müslüman oldum ağbi. Sen çok kötüsün birisin ama koca kafalı” diye diye 

ağabeyisini bağırtıp duruyor düzenli aralıklarla. Her akşam beni Ramazan 

gezmesine götürün yarın diye sözler almaya çalışıyor tüm cilveli hallerini 

takınarak ağzımızdan. Hani oyuncaklı yerler var ya oralara… 

Beyaz başörtülü, bıtım sabunu kokulu babaanneler, sokaklarında maytap 

patlattığımız Arnavut kaldırımları, hangi oyuncağa bineceğiz diye çekişip 

durduğumuz lunapark alanları, illaki Karagöz Hacivat gösterileri ile başlayan 

siyah beyaz televizyonlar kalmasa da artık hayatımızda, 

çocukların içerisinde Ramazan‟a dair o neşe varoldukça, 

“biliyor musun abla Fatih‟teki iftar çadırına gidiyorum kızımla her gece, dün 

akşam dondurma bile vermişlerdi, çok güzeldi, Allah razı olsun bu insanlardan 

Ramazan‟ı çok seviyorum” diye dua eden dilleriyle 11 ay boyunca 

görmediklerimiz daha bir görünür oldukça gözlerimize, 

bir gece yarısı televizyon kanallarını dolaştığınızda müptezel yaşamlar arası bir 

Hüsrev Hatemi lezzetini sunmuşsa hayat, gün boyu özlemini çektiğiniz demli 

çayınızın yanında, 

kaçacak bir Sultan Ahmetiniz varsa, hele bir de tarihin derinliklerinden kopup 



109

gelmiş kitap kokularıyla çalmışsa sizi Burger Kingli, önce bindirim sonra indirimli 

alışveriş tapınaklarından, 

İftar sofranızda çorbanızı kaşıklarken Gazze‟den canlı yayına geçilmişse, hala ve 

hala sürüyorsa hayat ellerinde ramazan fenerleri ile gülümseyen yüzlü insanların 

diyarlarında taş kalpli bir dünyanın ablukasına inat, 

bir şeyler takılabiliyorsa çorbamızı yudumlarken boğazlarımıza, 

Ve hala utandırabiliyorsa bizleri C.tesi annelerinin Ramazan ayında bile aralıksız 

süren yüzlerce haftalık nöbetleri, 

Bu ülke taş atan çocukların ülkesi olmasın diye çırpınan insanlar varsa eğer, ya 

sev ya terk et diyen savaş tacirlerine sen yoksan ben de yokum diyebiliyorsak 

her gün biraz daha cesurca, 

yani insansak, yani insana dair bir şeyler kalmışsa içimizde, 

varsın yıksınlar onlar çocukluğumuzun bayram yerlerini. Külünden yaratır yine de 

terk etmez bizi Ramazan. 

Onbir Ayın Sultan‟ı Hoş Geldin mahyaları yanar gönlümüzün bahçelerinde. 



110

Bizim Dünyamız (Mehmet Bahadır) 

…aflarına sığınarak… 

İnsanoğlu yeryüzünü cennete çevirmenin 

hayallerini kurmuş, hep cennet vari bir dünya 

tasavvur etmişlerdir. Bu amaçla nice yazarlar 

“ütopya” adı verilen eserler ortaya koymuşlar. 

Nice sistem ve ideolojiler bu amaçla ortaya 

çıkmışlardır. 

Bunların birçoğu, hayal olarak kalırken, hayata 

geçirilmeye çalışılan bir kısmı da yeryüzünü 

kana boğup gitmişlerdir. Farabi Medinetü’l 

Fazılası’nda ütopik kalmış, Eflatun (Platon) 

Cumhuriyetinde yine ütopik devlet yapısını 

anlatmıştır. 20.yüzyıl boyunca dünyanın yarı coğrafyasına hükmeden Karl 

Marks‟ın “komünist ütopyası” da, insanların iki dünyasını da karartmış ve dünyayı 

kan gölüne çevirmekten başka bir işe yaramamıştır. Yine daha önceki yazımızda 

belirttiğimiz üzere dünyada kapitalizm‟e geçiş de çok ağır bedeller karşılığında 

olmuş ve bu bedeller hala ödenmektedir. 

Anlatacağım dünya; “Bizim dünya” yukardaki dünyalardan farklı, başka bir 

dünya. Cennetin küçük bir katresini gösteren ve insana cenneti soluklatan bir 

dünya. Evrensel değerleriyle; insana, öteleri gösteren bir dünya. Yaşama, 

kainata ve insana bakışıyla; insana kim olduğunu, nerden geldiğini, nereye 

gideceğini ve gerçek yurdunu gösteren bir dünya. “Bir Yeryüzü Cennet” projesi 

diyebileceğimiz, bizim dünya başlangıçta ütopik gelebilir. Oysa o bir sistemin, 

yeryüzünü; belli zaman ve mekanları itibarıyla cennete çeviren gerçek bir 

yansımadır. 

Bizim Dünyamız; bizi yoktan var edip, bizi bizden daha iyi bilen, sonsuz ilim 

sahibinin, mutlu olmamız için koyduğu ilkelerine ve kaynağına (Kur‟an), 

Habib‟inin getirdiği pratiğine (sünnet), ümmetin üzerinde birleştiği doğrulara 

(icma) ve bu üç kaynak esas alınarak ortaya konan diğer esaslara (kıyas) 

bağlıdır. 

Bu kaynaklardan mahrum insanların, ortaya koydukları sosyal ve ekonomik 

sistemlerin, insanlığa mutluluk ve huzur getirdiği görülmemiştir. 

Nitekim hasta bir insan için uygulanan tedavi yöntemi, sağlıklı insan için hastalık 

sebebi olabileceği gibi, toplumun sancılı dönemlerinde ortaya konan gözlem ve 

tespitler de, sağlıklı dönemler için geçerli olmayacaktır. Bu sebeple sancılı 

dönmelerde ortaya konan bütün beşeri sitemler, zaaflardan kurtulamamışlardır. 

Dahası, defalarca yaşanan acı tecrübeler, tüm zamanlar ve tüm insanlar için 

mutluluk ve huzur getirmesinin mümkün olmadığını göstermiştir. 



111

İlahi Vahye dayanan Kur‟an ve onun pratiği sünnet ise, Allah‟ın her Ģeyi 

kapsayan ilminden kaynaklanması ve her Ģeyi mazi ve geleceği de 

kapsayacak Ģekilde baktığı için her türlü zaaftan ve arızadan 

münezzehtir. Allah zaman ve mekandan münezzeh olarak her Ģeyi iç içe 

görmekte ve ona göre hüküm vermektedir. Onun hükümleri, her türlü 

krizlerin ve buhranların üstünde kalabilecek niteliktedir. 

Bizim dünyamızda, gökyüzünü, kainatı, bütün insanlığı ve bütün canlıları kuşatan 

bir merhamet ve hoşgörü vardır. Necip Fazıl‟ın Reis Bey‟inin ifadesiyle; 

“Göklerin merhamet dolu olduğuna inanıyorum. Bizse nefsimizin beton 

çatısını tepemize dikmiş, yaşamayı öldürüyoruz! Merhamet.. 

Alem bu temel üzerinde! Eğer toprağa, tohuma hatta kire, lekeye 

merhamet olmasaydı, su olur muydu? Rengi merhamet, sesi merhamet 

pırıltılı, ışıltılı su…“ 

Ne duruyorsunuz! Sökün sahte su borularını! Ev ev merhamet şebekesi 

kurun! Tepelerinizdeki çatıları da yıkın! Göklerle temasa geçin! O zaman 

göreceksiniz ki; acı su borularından, kendi kendine tatlı su akacak… 

Ve başlar üzerinde güneşe yol veren kubbeler yükselecek…” 

İşte böylesi merhamet yangının çıktığı bir dünya bizim dünyamız. 

Bizim dünyamızda, fertler ve toplumlar eşittir. Bu hukuk karşısında, istisnasız 

herkesin canı, malı, ırzı garanti altına alınmıştır. Platon‟un dünyasında kurmaya 

çalıştığı, şeytani üstünlük davasına referans olmuş ırkçılık akımlarına yer yoktur. 

Üstünlük tende, renkte, kanda aranmamış, üstünlük Allah ile olan yakınlıkta, 

samimiyette ve takvada aranmıştır. 

İnsan; eşrefi mahluk, Allah‟ın yarattığı en değerli varlık olarak, yaratılışından 

gelen fıtri yapısıyla, eğilimleriyle, alışkanlık ve zaaflarıyla, ümit ve korkularıyla 

olduğu gibi kabul edilmiştir. Bütün getirilen evrensel değerler ve düzenlemeler, 

onun bu özellikleri dikkate alınarak getirilmiştir. İnsanın bu özelliklerini dikkate 

almayan en kuvvetli sistemler dahi, paramparça olmuş ve tarihin çöplüğünü 

boylamıştır. 

Bizim dünyamız, ekonomik refah ve huzuru sağlam temellere oturtmuş topluma , 

toplumu da sağlam aile yapısına ve en önemlisi Allah‟tan başkasına kulluk 

etmeyen, bütün varlığa karşı sevgiyle yaklaşan, yaşamaktan çok yaşatmayı 

hedef almış fedakar, gönül erlerine dayanır. Bu dünyanın fertleri, Allah‟tan 

baĢka hiçbir Ģeye kulluk etmeyecek kadar özgürdür. Fani, geçici ve süfli 

arzularına esir düĢmeyecek, en geniĢ özgürlüğü tatma bahtiyarlığına 

ermiĢlerdir. 

Bizim dünyamızda insan, Hak karşısında gerçek yerinin şuurundadır ve kendini 

insanlardan bir insan veya varlığın herhangi bir parçası kabul eder. O, kendinde 

zâtî hiçbir kıymet görmez. Şöhretperestliğe pirim vermez. Üstün sıfatlarla 

yaratılmış olduklarına inanmaz, kendilerini farklı görüp, gösterip ve çevrelerine 



112

irer misyon adamı olduklarını empoze etmez. “Ben bilirim, ben yaparım, ben 

yanılmam” demez. Gurur, kibir ve bütün bunları küfür ve nifak sıfatı sayar. 

Dolayısıyla da, methedilmekten hiç hoşlanmaz, övülmekten memnun olmaz. 

Evet, o büyük insan da hiçbir zaman takdir beklememiştir. Hatta kendisine takdir 

hissiyle bakan talebelerini hemen tekdir etmiş; “Niçin yüzüme öyle 

bakıyorsunuz? Ben kendimi sevmiyorum. Bana haddimden fazla makam 

vereni de sevmiyorum” demiştir 

Bizim dünyamızda; bir insanın canı, bütün insanlığın canı gibi aziz tutulmuş, bazı 

büyük suçlara verilen ağır cezalar da fert ve toplumun hukukunu korumaktan 

başka amaç taşımamıştır. Bu dünyada suçluya verilen cezalar, ona acı çektirmek 

için değil, suçtan caydırmak içindir. Masumları ve toplumun huzurunu korumak 

içindir. 

Bizim dünyamızda; fert ve toplumlara zarar veren davranışlar; doğrudan doğruya 

zorla yasaklama yoluyla değil, yavaş yavaş ve aşama aşama, zamana yayılan 

eğitim, ikna ve kendi iradeleriyle fertlere evrensel, insani ve ahlaki değerleri 

benimsetme yöntemiyle tedavi edilmiştir. 

Bizim dünyamız; en büyük hakikat olan Allah inancının hakim olduğu, bunun 

yanında farklı düşünüş ve inançlarında temsil edildiği ve dile getirildiği ve 

herkesin din ve vicdan hürriyetine sahip olduğu bir toplumun huzur ve refah dolu 

dünyasını bütün yönleriyle temsil eder. Bu dünya alabildiğine geniştir. Çünkü o; 

toplumların diline, dinine, rengine, milliyetine bakmaksızın istinasız herkese 

kucak açmıştır. Bu farklılıkları bir zenginlik bilip, herkesi aynı çatı altında barış ve 

refah içerisinde yaşatmayı hedef alır. Yine bütün farklılıklarıyla bütün insanlığı tek 

bir aile gibi düşünür. Bu dünyadaki farklılıkları, bir bahçeyi bütünleyen 

rengarenk çiçekler gibi görür, insanların birbirlerini tanıma vesilesi ve 

yeryüzünün imarında iĢ bölümü gereği sayar. 

Bizim dünyamızın hakim özelliği; bütün inanç ve fikirlerin açıkça ve özgürce ifade 

edilmesi ve yaşanması, kimsenin ve hatta kurumların, fertlere ya da toplumlara 

zorla fikirlerini veya yaşam tarzlarını empoze etmeye kalkmamasıdır. 

Düşüncelerin açıkça ve özgürce ifade edilmesi, toplumda hakkın er ya da geç 

üstün gelmesi demektir. Çünkü eşit şartlar altında Hak batıla, aydınlık karanlığa 

galebe çalacaktır. 

Bizim dünyamızda; bütün insanlar, Allah‟ın kulu ve Habib‟inin getirdiği evrensel 

değerlerin tebliğine muhatap olarak düşünülmüştür. Kendi inançlarını 

paylaĢmasalar bile barıĢ ve huzur içerisinde beraber yaĢamaya istekli ve 

arzulu bir Ģekilde, dünyalarını herkese açmıĢlardır. Çünkü bu onlara 

hayatlarının gayesi olan Hakkı tebliğ fırsatını tanır. Sadece tebliğini 

yapar. Hidayeti Allah‟tan bekler. Gerisine karıĢmaz. 

Bizim dünyada; kadın ve erkek bir bütünün iki eşit yarısı olarak görülmüş ve 

bunların kurduğu sıcak yuvada yetişen yavru sağlam toplumun yapı taşı 

olmuştur. Bu sağlam toplumda tam bir eşitlik yardımlaşma ve dayanışma hüküm 

sürmüştür. Erkekle birlikte kadına da mülk edinme ve miras hakkı tanınmış ve 

kadın toplumda hak ettiği yeri almıştır. Bizim dünyada kadın, cenneti ayakları 



113

altına serecek kadar abideleşmiştir. Bütün insanlık tek bir aile, bütün 

yeryüzü de tek bir ülke gibi görülmüĢtür. 

Bizim dünyamızda fertler; kötülüğe ve haksızlığa karşı oldukça duyarlıdır. Vicdan 

muhasebeleri daima işler vaziyettedir. Hukuk ve kanunlar önünde, hükümdar ile 

köle eşit muamele ve haklara sahiptir. Üstünlük Allah‟a yakınlıkta aranmıştır. 

Yöneticilik, sadece bir sorumluluk ve halka hizmet aracı görülmüĢtür. 

AteĢten bir gömlektir yöneticilik. 

Bizim dünyamızda ferdin mutluluğu, içinde yaşadığı toplumun refahı, huzuru ve 

mutluluğu ile ayrılmaz bir bütündür. Çünkü İslam insanların sadece ahiret 

mutluluğunu esas almamış aynı zamanda ahirete hazırlık yeri olan dünyayı da 

esas almıştır. Ona göre dünya ve ahiret bir evin iki odası gibi yan yanadır 

ve birbirinin tamamlayıcısıdır. 

Bizim dünyamızda; insanoğlu için çalışmaktan başka bir şey yoktur. Ancak insan 

bu çalışmayla birlikte iyi ve kötü amellerinin karşılığını mutlaka alacağının ve 

Allah‟a hesap vereceğinin bilincindedir. Fert bu hayatı, daima öbür hayata göre 

tanzim ederek toplum içinde dengesiz bir fert olmaktan kurtulmuştur. Bu 

prensiplerle iktisat da payını almıştır. Böylece insan süfli arzuların peĢinden 

koĢan “homoeconomicus” olmaktan, Allah‟ın rızasına talip kutlu varlık 

haline gelmiĢtir. 

Sınırsız ve çılgın tüketimin yerini, kanaat ve tutumluluk almıştır. Toplum içinde 

dayanışma ve yardımlaşma zirvededir. 

Zira ekonomik sistemlerin başarısı; toplumun ihtiyaç duyduğu mal ve hizmet 

üretiminin sağlanması ve bu gelir dağılımının, toplumun fertleri arasında dengeli 

ve adil bir şekilde paylaşımı ile ölçülür. Beşeri sistemlerden liberal eğilimli olanlar 

üretim problemini çözerken, gelir dağılımda sınıfta kalmıştır. kolektivist eğilime 

sahip olanlar gelir dağılımı problemini çözerken, üretim problemlerini 

aşamamışlardır. 

Herkes için maksimum ekonomik refahın hedeflendiği bizim dünyamızda, her iki 

problem de çözülmüştür. 

Geniş ekonomik özgürlüklerin tanınması, çalışmanın teşvik edilmesi “yiyiniz 

içiniz fakat israf etmeyiniz” düsturuyla öz kaynakların atıl vaziyete 

getirilmeMEsi, millet ve milletler arası ticaretin önünü tıkayan engellerin 

kaldırılması ile üretim problemi çözülmüştür. Temelde faiz yasağı ve zekat 

esasına dayanarak ve daha çok çeşitli gelir dağılım sistemleriyle paylaşım 

problemleri de ortadan kaldırılmıştır. Bizim dünyamızda, servet, zenginlerin 

elinde dolaĢan bir güç olmaktan çıkmıĢ, baĢkalarını kendi nefsine tercih 

etme duygusunun hakim olduğu bir dünyadır. 

Elhasıl; 

SavaĢ meydanında yaralı bir Ģekilde yerde yatan birkaç sahabenin su 

diye inlerken, su hakkını bir diğer kardeĢine öncelik vererek, son nefeste 

dahi kardeĢini kendi nefsine tercih edenlerin ve sonuçta bu tercihlerin 



114

karĢılıklı olması neticesinde, hiçbirinin de su içmeye muvaffak olamadan 

canını Rahman‟a teslim edenlerin dünyasıdır bizim dünyamız. 

İnsandı, beşerdi ve kardeşine cahiliye adedinde görülen bir cümle sarfetmişti 

“Siyah kadının oğlu ” diyerek hakaret etmişti. Sonunda kendini kardeşine 

affetirebilmek için evinin kapısının önüne yüzünü toprağa yapıştırır. Ardından 

şöyle der: 

” Ayağın ile yanağıma basıp çiğnemedikçe, vallahi yüzümü yerden 

kaldırmayacağım” 

Bunun üzerine kardeşini affeden mübarek insan, “bu yüz basılmaya değil, 

öpülmeye layıktır” diyerek onu bağrına basar. Karşılıklı ağlaşıp sarılırlar. İşte 

böyle bir dünya, bizim dünyamız. 

Bizim dünyamız, devlet baĢkanlarının makamında kaynaklanan gururu 

kırmak için, pazara çıkıp sırtında çuval taĢıyacak kadar bir vicdan 

duruluğuna sahip olduğu; çok geniĢ bir coğrafyada devlet baĢkanından 

baĢka, zekat verilecek kimsenin kalmadığı; eyaletteki fakirler listesinin 

baĢında, yine o eyaletin valisinin yer aldığı; devlet baĢkanı ile 

hizmetçisinin bir tek bineği nöbetleĢe kullandığı; yine devlet reisinin, 

evinde hasta yatanları kimseye hissetirmeden yaralarını sardığı, yaĢlı 

ninenin sütünü sağdığı; hükümdarın bir azınlık mensubuyla aynı 

sandalyeye oturtularak mahkeme edildiği ve hükümdarın aleyhine karar 

verilerek elinin kesilmesine karar verilecek kadar adalet düĢüncesinin 

zirveye ulaĢtığı bir dünyadır. 

Bizim dünyamız; aç insanların bile yolda buldukları büyük miktardaki 

parayı dahi el sürmeden getirip sahibine verdiği; fertlerin sofrada 

kaĢıklarını boĢ götürüp getirerek, kendileri ve çocukları aç kalarak, 

misafirlerini doyurmaya çalıĢan ve bu hareketleri dolayısıyla haklarında 

ayet nazil olan kutlularla dolu, yaĢamayı değil, yaĢatmayı düĢünen bir 

dünyadır. 

Bizim dünyamız, haklarının zayi edilmeyeceğine inanan iĢçilerin, 

iĢverenlerinin kendilerine takdir ettiği ücreti hak etmedikleri 

düĢüncesiyle fazla bulup itiraz bile ettikleri; iĢverenin bir koyunluk 

ücretini almadan giden iĢçisinin ücretini nemalandırarak sürüye 

dönüĢtürdüğü ve yıllar sonra bu tek koyununu almaya gelen iĢçisine bu 

sürüyü teslim edecek kadar “hak” düĢüncesinin bayraklaĢtığı bir 

dünyadır. 

Bizim dünyamız, sabahleyin siftahını yapan bir satıcının, komĢusunun da 

siftah yapmadan baĢka bir müĢteriyi kabul etmediği ve kimsenin aç 

açıkta kalmaktan korkmadığı ve toplum fertlerinin hiçbirinin tek kuruĢ 

ödemeden sosyal ve ekonomik güvencesinin sağlandığı bir dünyadır. 

Anlatılan dünya ütopik bir dünya değil. Masallar diyarı da değil. Bir film, bir 

roman da değil. 



115

Anlatılan dünya, insanların en hayırlısının ve O‟nun sahabelerinin, tabiinlerin, 

Allah dostları ve İslam alimlerinin, Hz.Ömer‟lerin, Ömer bin Abdülaziz‟lerin, Bilal-i 

Habeşi‟lerin, Ebu Zerr‟lerin, Halid bin Velid‟lerin, Cüleybib‟lerin, Zübeyr bin 

Avvam‟ların, Mus‟ab bin Umeyr‟lerin, Fatih‟lerin…dünyası. 

Yaşanmış ve hala yaşanabilecek, yeryüzünü cennetlere çevirebilecek gerçek bir 

dünya… 

Not : Bu yazı, Prof.Dr.İsmail Özsoy‟un yazısından ilham alınarak yazılmıştır. 

Ayrıca Derin Düşünce Grubu üyeleri ve yorumcuları ile yaptığımız hasb-i hal 

neticesinde böyle bir yazıya karar verilmiş Ve Sanayisiz Osmanlı adlı makalenin 

yorum kısmında “Aziz Yılmaz ” Beye verdiğim sözün gereği olarak 

düşünülmüştür. Bu vesileyle başta “Aziz Yılmaz” Bey kardeşime ve ismini 

sayamadığım diğer değerli yorumcu kardeşlerime teşekkürü borç bilirim. 



116

Hukukun Üstünlüğü olarak ġeriat (Noah Feldman) New Yok Times 

Çeviren: Ekrem Senai 

Noah Feldman, Harvard Üniversitesi profesörü ve 

Dış İlişkiler Konseyi üyesidir. Bu makale, yazarın 

“İslami Devletin çöküşü ve yükselişi” adlı 

kitabından derlenmiştir. 

Canterburry başpsikoposu Rowan Williams, 

Londra‟da akademik bir konuşma yaptı ve masaya yatırdığı konu, Britanya hukuk 

sisteminin aile yasasına ilişkin hristiyan olmayan mahkemelere karar yetkisi verip 

vermemesi gerekliliğiydi. Britanya‟da kilise ve devletin anayasal ayrılığı 

bulunmuyor. Başpsikopoz diyor ki “İngiliz kilisesinin yasası bu toprakların 

yasasıdır”; kiliseye ait mahkemeler- ki eskiden evlilik ve boşanmaya bakarlardı, 

hala İngiliz hukuk sistemine entegredir; kilise, mülkiyet ve doktrinler konusunda 

hala kararlar almaktadır. Feldman‟ın önerisi, tüm tarafların anlaşması şartı ve 

kadınların eşit haklara sahip olması kesin kuralıyla birlikte, evlilik ve boşanma ile 

ilgili konularda İslam ve Ortodoks Yahudi mahkemelerine yetki vermenin iyi bir 

fikir olabileceği şeklindeydi. 

Bunun üzerine kıyametler koptu. Politikacılardan tutun kilise din adamlarına 

kadar ; İngiliz tabloid gazetelerinden, dünyanın ikinci büyük Hristiyan mezhebinin 

liderlerine, Feldman‟a sözünü geri alması ve hatta istifa etmesi çağrıları 

seslendirildi. Williams son birkaç yıldır, gay rahiplerle ilgili tartışmalar ve eşcinsel 

evliliklerin tanınması tartışmalarıyla yüz yüze gelen küresel Anglikan toplumunu 



117

irarada tutmaya çalışmakla meşguldü. Onun dini mahkemelerle ilgili bu önerisi 

işte bu kavgaların ortasında başgösterdi. Tabi ki, öfkenin sebebi William‟ın 

Ortodoks Yahudi yasasıyla ilgili söyledikleri değildi. Kamuoyunu çalkalayan 

radyoaktif kelime “şeriat”tı. 

Bir dereceye kadar, bir Batılı ülkede Şeriat‟a resmi bir konum kazandırılmaya 

çalışılmasının öfkeyle karşılanması anlaşılmaz bir şey değil. Herhalde hiçbir yasa 

sistemi bu derece şimşekleri üzerine çekmemiştir. Birçok insan için, “Şeriat” 

kelimesi, el kesilmesi, zina edenlerin taşlanması ve kadınların baskı altına 

alınmasıyla eş anlamlıdır. Oysa, bugün kaç kişi sevgili İngiliz genel yasasının 

yüzlerce farklı suç için öldürmeyi bir ceza çeşidi olarak belirlediğini biliyor, hatta 

beş şiling çalmak bile bu ceza sistemine dahil! Kaç kişi 18.yüzyıla kadar, Avrupa 

ülkelerinin birçoğunda yasanın işkenceyi suç-adalet sisteminin resmi bir öğesi 

olarak belirlediğinden haberdar? Cinsiyet ayrımcılığı konusu da durum farklı 

değil; genel hukuk uzun süre evli kadınları mülkiyet hakkından ve hatta temel 

kişilik haklarından mahrum bırakmadı mı? Britanyalılar bazı sömürgelerinde 

müslümanlara şeriat yerine kendi yasalarını uyguladıklarında, bunun sonucu ne 

oldu dersiniz? Kadınlar, İslami yasanın onlara tanıdığı mülkiyet hakkından 

mahrum kaldılar - ki bu durumun kadın-erkek eşitliği konusunda bir ilerlemeye 

tekabül ettiğini söylemek pek mümkün değil. 

Aslında, tarih boyunca, İslam yasası dünyanın en liberal ve insancıl hukuki 

prensiplerini sergilemiştir. Günümüzde, Şeriat‟e atfedilen bir avuç sert cezadan 

bahsedildiğinde, nedense bunların uygulanabilmesi için gerekli delil sunulmasını 

ne denli katı kurallara bağlı olduğu gözden kaçırılıyor. Örneğin, zina suçunun 

cezalandırılabilmesi için, zanlının suçunu dört defa itiraf etmesi veya güvenilir 

karakterde dört yetişkin erkeğin cinsi eyleme bizzat şahid olmaları şartı 

bulunuyor. Halbuki bizim yasal sistemimizdeki aşırılıklar, örneğin bazı uyuşturucu 

suçlarına verilen cezalar, nedense gözden kaçıyor. Medeni yasamızdaki son 

gelişmelerden (!) neden bahsetmiyoruz mesela? Şeriat‟a, kendi korkunçluğumuzu 

yansıttığımız bir perde, ve böylece bizleri sütten çıkmış ak kaşık gibi gösteren bir 

folyo olarak ihtiyaç duyuyoruz galiba. 

Müslüman dünyada ise, Şeriat kelimesi etrafında son yıllarda olağanüstü bir 

canlanma gözleniyor. Yüz yıl önce, bazı Müslümanlar Şeriat‟ın zamanın şartlarına 

uymadığını söyleyip, reformdan, yahud tamamen terk edilmesi gerektiğinden 

bahsederken günümüzde Mısırlıların yüzde 66‟sı, Pakistanlıların yüzde 60′ı ve 

Ürdünlülerin yüzde 54′ü Şeriat‟ın ülkelerinde tek yasal kaynak olması gerektiğini 

düşünüyorlar. İhvan-ı Müslimin gibi İslamcı siyasal partiler, kendi politik 

platformlarında Şeriat‟ı propoganda malzemesi olarak kullanıyorlar. Ve mesajları 

yankı da buluyor. İslamcıların seçime girmelerine izin verildiği Arapça konuşulan 

ülkelerde hükümetlerin izin verdiği kadar sandalyenin tamamına yakınını 

kazanıyorlar. Ilımlısından radikaline farklı yapıdaki İslamcı hareketler Müslüman 

dünyada kolayca ve hızlıca genişliyor ve şeriat bu partilerin programlarının en 

önemli parçası. 

Nasıl oluyor da bunca Batılı Şeriatı İslam‟ın en cazibesiz ve modernlik öncesi 

öğesi olarak görüyorken, birçok Müslüman ise, İslam‟ın küresel yeniden yükseliş 

hareketinin ateşli, cazibeli merkezinde görüyor? Bunu, elbette Müslümanların 

Şeriat‟ı kullanarak feminizmi tersine çevirmek ve kadınları kontrol etmek 



118

istedikleri şekilde basit bir varsayımla açıklayamazsınız - hele İslamcıları ve 

Şeriat‟ı benimseyen büyük bir kadın kitlesinin de bulunduğu gerçeği ortadayken. 

ġeriat Hukukun Üstünlüğü müdür? 

Batılılar ve Müslümanların, Şeriat kelimesi üzerindeki görüş ayrılıklarının 

kaynağında bu kelimeyi farklı şeyleri ifade etmek için kullanmaları yatıyor. 

“Şeriat” kelimesi yerine “İslami yasa” deyimi çoklukla kullanılsa da, aslında bu 

yavan İngilizce çeviri müslümanlar tarafından anlaşıldığı şekliyle “Şeriat” 

teriminin tüm bağlamını kapsamaktan oldukça uzak. Şeriat, düzgün 

anlaşıldığında, sadece bir takım yasal kurallar anlamına gelmez. İnanan 

müslümanlara göre, daha derin ve yüksek, ahlaki, metafizik amaçlar taşıyan bir 

anlama sahiptir. Çekirdeğinde şeriat, tüm insanların ve tüm beşeri yönetimlerin, 

kanun hükümleri altında eşit olarak adalete bağlı olması fikrini yansıtır. 

Aslında, Arapça‟da İslami yasal muhakeme veya bununla üretilen kanunların 

karşılığı olan sözcük “şeriat” değildir, “fıkıh”tır, ve İslami hukuk anlamına gelir. 

“Şeriat” kelimesi ise aşkın olanla bağlantılıdır ve Tanrı‟nın iradesine uygun olarak 

hayatı düzenlemeye ilişkin değişmeyen inanç ve prensipleri anlatır. Batılılar 

genelde Şeriat‟ın yasa hükümleri kaynağı olarak Kur‟an‟ı aldığını düşünür. Fakat 

gerçek bundan çok daha komplekstir. İslamcı politikacıların, “ülkenin yasa 

kaynağı olarak Şeriat” denilince neyi kastettikleri oldukça belirsizdir - ve bunun 

iyi bir sebebi vardır. Çünkü böyle bir prensip sunmak, yasa sistemin pratik işleyiş 

şekli açısından hiçbir şey ifade etmeyecektir. 

Şeriatı, her ne kadar bazı spesifik dünyevi kurallar içerse de, en doğru şekilde bir 

nevi yüce bir kanun manzumesi olarak tanımlayabiliriz. Örneğin, tüm 

Müslümanlar Şeriat‟ın parayı faize koymayı yasakladığı konusunda hemfikirdirama 

risklerin ve dönüşlerin paylaşıldığı yatırımlara konulması konusunda değil; 

veya Müslümanların alkollü içkiler içmesi yasağı hemfikir olunan ritüel yasağın bir 

başka örneğidir, hatta inançlı liberal yorumcular için bile böyledir. Şeriat‟le 

özdeşleştirilen bazı kurallar ise şüphesiz modası geçmiş ve kaba görünmektedir. 

Kadınların nafaka vermeden boşanma davası açamaması gibi eşitsiz muameleler 

bulunmaktadır. Homoseksüelliğin yasaklanması-gerçi tarihte genellikle bu konuda 

bir baskı kaydedilmemiş olsa da- aynı cinsten ilişkilerin tanınmasını engellemiştir. 

Ama Şeriat aynı zamanda rüşvetçiliği veya mahkemede adam kayırmayı da 

yasaklamıştır. Zengin ve fakirlerin eşit muamele görmesini istemiştir. Orta Doğu 

ülkelerinde hala görülen yasal yetkisi olmadan cezalandırma şeklindeki namus 

cinayetlerini mahkum eder. Ve insanların mülkiyetinin ellerinden zorla alınmasını 

- buna kadınlar da dahil- engeller. Başörtüsü takmanın yasal olarak zorunlu 

olduğu ve dini polis tarafından zorla dayatıldığı İran‟ın aksine, birçok diğer 

Müslüman ülkedeki İslamcı görüş, başörtüsünün alçakgönüllü bir giyinişle dini 

yükümlülüğü yerine getirmenin bir yolu olduğu; kanunla dayatılması gereken bir 

şey değil, arzu edilen bir sosyal norm olarak algılanması gerektiği şeklindedir. 

Dinden dönenlerin cezalandırılmasının zorunlu hale getirilmesi konusu seçilmiş 

İslamcıların ajandasında bulunmamaktadır. Yozlamış otokrasilerde yaşayan 

birçok günümüz müslümanı için, Şeriat çağrısı, cinsiyet ayrımcılığına, karanlığa 

veya vahşi cezalara yapılan bir çağrı değildir; Batı‟nın politik adalet prensibi 

olarak belirlediği en üstün prensip olan hukukun üstünlüğüne yapılan bir çağrıdır. 



119

Ulemanın egemenliği 

Şeriat‟ın bu cazibesini derinlemesine anlayabilmek için, Batı‟da genellikle ihmal 

edilen şu önemli soruyu sormamız gerekiyor: İslami yasa sistemi denilen şey, 

aslında nedir? 

Yaşam süreci boyunca Muhammed Peygamber Müslüman inananların bulunduğu 

toplumun hem dini, hem de siyasi lideriydi. Ona inen vahiy, Kur‟an, bazı yasalar 

içeriyordu, özellikle ritüel şeyler ve mirasla ilgili bazı hükümler; ama öncelikle bir 

yasa kitabı değildi; İbrani İncil‟in de bir kısmında rastlanıldığı gibi uzun yasal 

kanunlar vaz‟eden tipte kitaplardan değildi. İnananların ilk nesli vahye 

atfedilmeyen bir konuyla karşı karşıya kaldıklarında, konuyu doğrudan 

Peygamber Muhammed‟e götürüyorlardı. O da ya kendi düşüncesi ile cevaplıyor 

veya emin değilse, yeni bir vahiy formunda ilahi rehberliği bekliyordu. 

Muhammed Peygamber‟in vefatıyla, Müslüman toplum için ilahi vahiy yolu 

kapandı. Politik-dini liderlik rolü peygamberden halifelere (Arapça “yerine geçen” 

anlamına gelir) geçti. Bu durum, halifeyi zorlu yasal durumları çözmek 

konusunda güç bir pozisyonda bıraktı. Halife, Muhammed Peygamber‟in siyasi 

otoritesine sahipti ama vahiy almıyordu. Bu da toplumu bir çeşit bağ altında 

bırakmıştı. Kur‟an‟ın belirli bir soru hakkında açık bir cevabı yoksa, yasa neye 

göre belirlenecekti? 

Buna İslam‟ın ilk birkaç yüzyılında gelişerek verilen cevap şuydu ki: Kur‟an, 

peygamberin yaşamına- sünnetine, yoluna- atıfta bulunarak desteklenebilirdi. 

(”Sünnet” kelimesi peygamberin yolunu izleyen anlamına gelen “Sünni” isminin 

de kaynağıdır). Onun davranışları ve konuşmaları ilk elden şahitlik edenler 

tarafından sözlü gelenek ile kaydedilmişti. Doğru kayıtlar, yanlış olanlardan 

ayrılmalıydı. Ama tabi ki güvenilir bir kayıt bile belirli bir durum için daha sonra 

ortaya çıkan birçok yasal problem için yetmemeye başladı. Bu tip problemleri 

çözebilmek için, bir durumdan analoji yaparak diğer bir durum hakkında fikir 

yürütmek gereksinimi ortaya çıktı. Ayrıca ne yapılacağına dair toplumsal 

konsensüse başvurulması imkanı da seçeneklerden biriydi. 

Bu dört tabakalı kombinasyon - Kur‟an, peygamberin yolu (sünnet), analojik 

mantık yürütme (kıyas) ve konsensüs (icma)- yasal sistemin ana dayanaklarını 

oluşturuyordu. Ama kim bu dört faktörün birbirine uyduğunu söyleyebilirdi? Ve 

hangi otorite kaynakların bu olduğunu, başka bir şey olmadığını söyleyebilirdi? İlk 

dört halife, Peygamberi yakından tanıyorlardı, bu yüzden kendi adlarına belki 

böyle bir iddiada bulunabilirlerdi. Fakat, onlardan sonra, halifeler eldeki 

kaynaklardan yasa çıkartabildiğini iddia eden ve giderek genişleyen bir uzmanlar 

grubuyla karşı karşıya kaldılar. Bu kendiliğinden ortaya çıkan grup “ulema” olarak 

bilindi - ve birkaç nesil boyunca halifelerin, kendilerini yasanın koruyucusu olarak 

kabul etmelerine yol açtılar. Tanrıdan gelen yasayı yorumlamaya başlayarak, 

yasal sistem üzerinde kontrol sahibi olmaya başladılar. Bu durum, onlarıhalifeleri 

değil- “peygamberin varisçileri” konumuna getirdi. 

Sünnilerde bu model çok erken zamanda başladı ve modern zamanlara kadar 

etkisini sürdürdü. Şiilerde ise, peygamberin nesebi ile gücü elinde bulundurmak 

esas olduğundan, Peygamberin halifelerinden ilahi otorite olduğunu ileri sürenler 



120

oldu. Bunlardan sonra ise, Şii ulema Sünnilerden çok farklı olmayan bir rolü 

üstlendiler. 

Ulemanın anayasal teorisine göre İslam devletinde iş bölümünde halifeye düşen 

başlıca görev, ilahi emir olan “doğruyu emretmek, yanlıştan sakındırmak”tı. Ama 

bu halifenin tek başına başarabileceği bir iş değildi. Sorumluluğu alim 

hukukçulara delege etmesini gerektiriyordu. Böylece ulema da Tanrı‟nın 

yasalarını, yorumladıkları şekilde, uygulayacaklardı. Halifenin ulemayı istediğinde 

ödüllendirip, görevden alma yetkisi elbette bulunuyordu ama yasal sonuçları 

dikte etmesi mümkün değildi; yargısal otorite halifeden geliyordu ama yasanın 

kaynağı ulemaydı. 

Halifeler - ve halifeler dünyevi etkilerinin çoğunu yitirdikten sonra sultanlar - hala 

büyük bir güce sahipti. İşleri kendi sağduyularıyla yönetiyorlardı. İdari 

düzenlemeleri de etkin bir şekilde yapabiliyorlardı. - elbette bu düzenlemelerin 

ulemanın belirttiği Şeriat gereksinimleri ile çelişmemesi şarttı. Düzenlemeler, 

şeriatın sessiz olduğu alanlarda işe yarıyordu. Bunlar, ayrıca her durumu 

mahkemeye götürmeden bir sosyal idare mekanizması da oluşturuyordu. 

Mahkumiyetin gerçekleşmesi cezai şartların sıkı delillere dayanmasını 

gerektirdiğinden neredeyse imkansızdı. Bu düzenlemelerin sonucu olarak, birçok 

yasal durum (belki çoğu) Şeriat tarafından belirlenen kuralların dışına çıkıyordu. 

Sonuç olarak İslami yasa sistemi, daima geniş bir hareket alanı sağlamıştır. İşte 

bu yüzden günümüz Şeriat yanlılarının savundukları şey de Şeriattan derlenen 

veya dikte edilen geniş kapsamlı bir yasal kod değildir - zira bu denli geniş bir 

kapsam İslam tarihinde hiçbir zaman var olmamıştır. Şeriatı savunan İslamcı 

siyasetçilerin ve bunları destekleyen halkın Şeriat‟tan anladığı şey, Tanrı‟nın 

kurallarının zemin teşkil ettiği bir yasal sistem kurmak, günlük yasaların seçilmiş 

yasama kurulu tarafından yönetilmesi ve onaylanmasıdır. Başka bir deyişle, 

onlara göre, Şeriat, modern anayasa gibi fonksiyon görmesi beklenen bir 

sistemdir. 

Ġnsanların hakları ve Tanrı‟nın hakları 

Dolayısıyla modern İslam siyasetinde, Şeriat çağrısı sadece veya öncelikle 

kadınların kapanmasını zorlamak veya bedensel ceza uygulamak anlamına 

gelmiyor - önemli anayasal bir boyutu da içeriyor. Evet ama Şeriat‟ı normal 

yasanın üzerine yerleştirmenin özel cazibesinin kaynağı nedir o zaman? 

Bunun cevabı geleneksel İslami yönetimin pek fazla değinilmemiş bir özelliğinde 

yatıyor: Şeriatla yönetilen devlet, bin yıldan fazla bir süre boyunca, bir çeşit 

hukukun üstünlüğü demekti. Hukukun üstünlüğünü esas alan geleneksel İslami 

devlet, dolayısıyla, son yüzyılda Müslüman dünyanın hemen tamamında görülen 

diktatörlük ve otokratik monarşilerden uzaktı. İslami hükümet iki anlamda 

meşruydu, hem vatandaşlarının kişisel yasal haklarına saygı gösteriyordu, hem 

de kendileri de bu yasalara tabi olarak yaşıyordu. “Birey hakları” olarak 

isimlendirilen bu yasal haklar (ritüel bağlılığa karşılık gelen “Tanrının hakları”na 

zıt olarak), temel yaşam, mülkiyet ve yasal işleme tabi olma haklarını içeriyordu 

- tüm dünyada, yüzyıllarca, keyfi hükümet baskısından korunma anlamına 

gelmişti. 



121

Tabi ki, sadece hükümdara yasaya uymasını söylemek tek başına yeterli değildi; 

onun da yasaya uyma yükümlülüğü bulunuyordu. Bunu sağlayabilmek ise kolay 

değildi. Bu, ancak ulemanın gücü paylaşması ile mümkün olabildi. Hükümdar, 

baskı kullanarak yasaya uymayan bir karar verebilirdi elbette. Fakat yasadan 

ulema sorumlu olduğundan ve hükümdardan ona uyması beklendiğinden bir 

hükümdarın adaletten ayrılması, ancak Tanrı‟nın yasasını çiğnemenin büyük 

bedelini ödemeyi göze alması ile mümkün oluyordu. Bu ise ancak kendi 

yönetiminin ana temellerinin altını oymak demek olurdu. 

Uygulamada, ulemanın kanuna uyulmasını talep etme gücü halifenin seçimle 

işbaşına gelmesinin sağladığı bir avantajdı. Böylece hilafet değişikliğinde 

ulemanın eline büyük bir koz geçiyordu. Göreve gelirken, yeni hükümdar - hatta 

ölen selefi tarafından işaret edilmiş de olsa- talep sahipleriyle baş etmek 

durumundaydı. İhtiyaç duyduğu ilk şey kendi gücünün meşruluğunun 

doğrulanmasıydı. Ulema bunu ancak, hükümdarın yasaya uymasının karşılığı 

olarak bahşedebilirdi. 

Yönetime gelince, hükümdarlar, kaçınılmaz olarak istila veya saray darbesi 

tehdidi ile karşı karşıya kaldılar. Halifenin ulemadan, böyle durumlarda devleti 

savunma cihadının dini yükümlülük olduğu konusunda fetva alması gerekiyordu. 

Ulemayı kriz zamanlarında yanında bulmak, bir hükümdar için hayati öneme 

sahipti. Hükümdar kanunlara tabi olmaya tahammül edemiyorsa ulema onu 

hemen lağv etmiyordu. Bu aptalca olurdu, çünkü ulemanın kendi ordusu yoktu 

ama işbaşında bulunan halifenin ise vardı. Bununla birlikte, onların sessizliği 

demek, meydan okuyanların ileri adım atmasına cesaret vermek ve onaylanması 

için bir davet olarak yorumlanırdı. 

Ulemanın, yöneticiden ısrarla isteği Şeriat‟a harfiyen uymasıydı, çünkü şeriat 

Tanrı‟nın emirleriydi. Aslında bunlar, ulemanın anladığı şekilde Tanrı‟nın 

emirleriydi. Bu yüzden kendinden emin ve görev tanımı düzgünce yapılmış bu 

kesim, kararlılık ve beklenebilirliliğin sağlayıcılarıydı. Bu durum, özellikle 

yöneticilerin düzensizce ve kan dökerek işbaşına geçtiği toplumlar açısından 

büyük bir önem taşımaktadır. Ulema yasayı kontrol altında tutarak hükümdarın, 

vatandaşların özel mülkiyetini istimlak etmesini de sınırlıyordu. Bunun sonucu 

olarak ise, hükümdar, gelirlerini arttırmak için kanuni vergilendirmeye dayanmak 

zorunda kaldı. Bu durum da hükümdarların halkın endişelerine duyarlı olması ile 

sonuçlandı. Ulema ve yasa, İslam toplumunun 19.yüzyıla kadar olan dönemde 

adalet ve düzenin tesisi için son derece önemli bir role sahipti. Şeriat olmasaydı, 

ne Bağdat‟ta Harun Reşid ortaya çıkabilir, ne Müslüman İspanya‟nın altın çağı 

yaşanır, ne de Istanbul‟da Muhteşem Süleyman‟ın saltanatı ortaya çıkabilirdi. 

Nesiller boyunca, geleneksel İslami anayasanın Batılı öğrencileri hep ulemanın 

hükümdarı kontrol etmek için anlamlı bir zorlama mekanizmasına sahip 

olmadıklarını düşünmüştür. Bir tarihçinin yakın zamanda tespit ettiği gibi, Şeriat 

anayasa olarak fonksiyon görse de, “anayasa dayatılabilir değildi,” çünkü ne 

ulema, ne de halk, hükümdarlarına kanuna tabi olmalarını dayatabilirdi. Ama 

dünyanın hiçbir yerinde, hemen hiçbir anayasa hukukçusu veya hükümet dışı 

aktör, gücü kontrol altında bulunduranlara itaati dayatmayı sağlayamamıştır. 

Birleşik Devletlerin Yüce Mahkemesi‟nin arkasında bir ordusu yoktur. Kılıç gücünü 

arkasında bulundurmayan kurumlar yöneticileri ince yöntemler kullanarak 



122

kısıtlamalıdır. Amerikan anayasal güçlerin dengesinin sağlanması gibi, İslam 

devletlerinde de bu iş, zorlama ile değil, kelimelerle ve fikirlerle başarılmıştır. 

Bu yüzden günümüz İslamcıları anayasal devletin hukukun üstünlüğüne bağlı 

olduğunu söylerken hayali bir şeyden bahsetmiyorlar. Seçmenlerinin gözünde 

Şeriat, güçler dengesine riayet edilen, yasal haklara saygı gösterilen bir yönetim 

olarak algılanıyor. 

ġeriatten Despotizme 

Eğer Şeriat, birçok Müslüman için, hukukun üstünlüğü anlamına geldiği için bu 

denli popülerse, aynı işlevi günümüzde de sürdürmesi mümkün müdür? Burada 

dikkatli olmak ve şüphe etmek için yeterince sebep var. Sorun şu ki, geleneksel 

İslami anayasa, yasaya karşı sorumlu bir hükümdar ve yasayı yorumlayıp idare 

eden ulema sınıfı arasındaki güç dengesine dayanıyordu. Günümüz İslam 

devletlerinin hükümetleri ise bu özelliklerden yoksundur. Devlet başkanları, 

kendilerini kanunun üzerinde görürler, kendilerini onunla bağlı hissetmezler. 

Üstelik bir zamanlar etkisi çok güçlü olan ulema da eski konumlarını çoktan 

yitirmişlerdir. Ancak aile yasası mahkemelerinde hakim görevinde kısıtlı bir 

etkileri vardır. 

Ulemanın gücünü sürdürdüğü iki istisna var, fakat bu iki durumda da geleneksel 

rolden bir sapma gözleniyor: İlki İran. Kendisi de bir din alimi olan Ayetullah 

Humeyni, ülke yönetiminde de söz sahibi olduğunu düşündü ve 1979 devrimi 

sonrası ruhani lider oldu. Böyle bir düzenleme İslam dünya tarihinde tektir. Bu 

düzenlemede ulemanın dengeleyici bir gücü yoktur ve bu yüzden, otoritesi 

üzerinde kontrol bulunmayan herhangi bir seküler yöneticinin yönettiği bir devlet 

kadar adaletsizdir. Diğer örnek ise Suudi Arabistandır. Burada alimler bir derece 

gücü elinde tutmaktadır. Yalnız bunun olumsuz sonucu şudur ki reform için 

uğraşan her hükümet girişimi bu şekilde sekteye uğramaktadır. Ulema; devletin 

vatandaşlarına karşı sorumlu olduğunu hatırlatacak hiçbir şey yapmamaktadır. 

Petrol zengini ülke, varlığını sürdürmek için vatandaşlarından vergi almaya 

ihtiyaç duymadığı için, onların isteklerine karşılık vermek için de pek bir sebep 

duymamaktadır. 

Ulemanın, kanunun koruyucuları olan kutsal işlevlerini yitirmeleri oldukça karışık 

bir hikayedir. Bir deyim içinde özetlemek gerekirse “kısmen yapılan reformlar, 

bazen hiç reform yapılmamasından daha kötüdür” denebilir. 19′uncu yüzyılın 

başında, Osmanlı imparatorluğu askeri yenilgilere iç reform hareketiyle karşılık 

verdi. En önemli reform Şeriatı sistemli bir şekle sormak girişimiydi. Bu 

Batılılaşma prosesi, İslami yasa geleneğine yabancıydı. Şeriatı, bir doktrinler ve 

prensipler gövdesi olmaktan, ulemanın ilmine bağımlı olmaktan kurtarıp, yazılı 

metinden bakılabilen kurallar bütünü şekline dönüştürmenin yolunu bulma 

çabasıydı. 

Kanun yazılı metin haline getirildiğinden ulema otorite kaynağı olmaktan 

çıkacaktı. Kuralların yazılı metin haline getirilmesi, ulemadan söz sahibi olma 

hakkını alıp bu gücü devlete devredecekti. Ulemayı teskin etmek için, hükümet 

Şeriat mahkemelerinin işlevini sürdürmesine izin verdi ama aile yasası 

konularında hareketlerini kısıtladı. Bu strateji İngiliz sömürge yaklaşımındaki, dini 



123

mahkemelerin kişisel konularla ilgili kararlar alınmasına izin verilmesi ile 

paralellik arzediyordu. Günümüzde, Kenya ve Pakistan gibi ülkelerde, şeriat 

mahkemeleri tarihi misyonuna paralel olarak hala aile yasasına bakmaktadır. 

Kodifikasyon, ulema sınıfının ölüm fermanı demekti, ama tek başına güç 

dengesini ortadan kaldırmaya yetmedi. 1876′da yürürlüğe giren Osmanlı 

anayasası, biri seçilmiş, diğeri ise sultan tarafndan atanmış olarak iki yasa yapıcı 

gövdeden oluşan bir yasama kurulu oluşturdu. Bu, Müslüman dünyadaki ilk 

demokratik kurumdu; kendi başına kurulmuş olsaydı, insanların nihai yasal 

otorite kaynağını temsil ettiği bir nosyon ile popülerleşebilirdi. Böylece yasama 

kurulu, hükümdara karşı kurumsal bir denge unsuru olarak ulema sınıfının yerini 

doldurabilirdi. 

Ama böyle olmadı. Yasanın yürürlüğe girmesinden bir yıl geçmemişti ki, Sultan 

2.Abdulhamid yürürlüğü durdurdu - ve önlem olarak, anayasayı bir sonraki yıl 

askıya aldı. Ama ulemaya eski poziyonlarını da geri vermedi. Yani ortada ne 

ulema, ne de onun yerine ikame edilebilecek bir yasama kurulu kalmıştı. Sultan 

kendini mutlağa yakın bir yetki pozisyonunda bulmuştu. Bu düzenleme, Osmanlı 

imparatorluğu çöktükten sonra Müslüman dünyada hükümet yönetim şekli halini 

aldı. Yasa, hükümdar üzerinde değil, onun bir oyuncağı konumunda kaldı. Bunun 

sonucu da, pek tabi diktatörlük ve diğer otoriter yönetimler oldu- ta ki 

hükümetler, Şeriat‟ı geri getirmek isteyen İslamcılarla karşı akrşıya gelinceye 

kadar. 

Demokratik ġeriat mı? 

Günümüz İslamcılarının ulemayı, devlete karşı denge konumuna getirmek 

konusunda bir istek duydukları söylenemez. İslamcı hareket, aynı diğer modern 

ideolojiler gibi, mevcut devleti eline geçirip toplumu modern devletin 

yöntemleriyle dönüştürmeyi istiyor. Şeriat‟ı getirmekteki vizyonu, bu sebeple 

modern yönetimin iki ortak özelliğiyle uyuşuyor: Yasama kurulu ve anayasa ile. 

Ana Sünni İslamcı pozisyon, örneğin Mısır‟daki Müslüman Kardeşler seçilmiş 

platformu veya Fas‟taki Adalet ve Kalkınma partisi, seçilmiş yasama kurulunun 

İslami yasanın ruhuna uygun olarak kanunları oluşturup geçirmesini savunuyor. 

İslami yasanın açık yönlendirme sağlamadığı durumlarda demokratik olarak 

seçilmiş yasama kurulunun kendi takdir yetkisini kullanarak İslami değerlere 

uygun kanunlar çıkarması bekleniyor. 

Bunun sonucu, İslami yasanın altındaki teorik yapıdaki büyük değişimdir: Şeriat, 

seçilmiş yasama kuruluna verilen önemle demokratikleşmiştir. Irak Anayasası 

Şeriat‟ın, “yasanın kaynağı” olduğunu söyler, örneğin, ama prensipte onun 

ruhunu yansıtan yasaları geçiren Ulusal Meclistir. 

İslamcılar, meclisin yanılması durumunda, İslami yasa ve değerlere uygunluğu 

hukuki gözden geçirme ile garanti altına almak gerektiğini savunurlar. Bunu 

“tutarsızlık cümlesi” olarak adlandırıyorlar. Yargı, İslam‟a aykırı yasaları 

yürürlükten kaldırabilmektedir. İslam ve demokrasiyi uyuşturmaya çalışan birçok 

konu, son dönemlerde hazırlanan anayasalarda yerini almıştır. Örneğin 2004 

Afgan Anayasası ve 2005 Irak anayasasında olduğu gibi. (Iraklı kanun yapıcılara 



124

enim de acizane tavsiyelerim olmuştu.) İslami hukuki inceleme, devletin en 

yüksek hukuki organını İslami yasaya uygunluğun garantörlüğü konumuna 

getirmiştir. Yüksek mahkeme böylece bu gücü İslami yasanın muhafazakar 

vizyonunu bastırmak için kullanabilir, Afganistan‟da veya daha ılımlı versiyonu 

Pakistan‟da olduğu gibi. 

İslami hukuki inceleme, mahkemeyi bir zamanlar ulemanın içinde bulunduğu 

konuma benzer bir pozisyona getiriyor. Ulema gibi, inceleme mahkemesinin 

hakimleri de, kendi incelemelerini İslami yasanın yorumu olarak sunuyorlar. Ama 

tabi ki İslami hukuki inceleme ile uğraşan hakimler din alimi değiller, ya normal 

hakimler (Irak‟ta olduğu gibi) veya hakimler ile ulemanın karşımı (Afganistan‟da 

olduğu gibi). Geleneksel düzenlemeye aykırı olarak, hakimin otoritesi doğrudan 

Şeriat‟tan gelmiyor ama onlara hukuki inceleme gücü veren yazılı bir anayasadan 

geliyor. 

Şeriat‟ın modern dünyada yeniden vücut bulması, hukuğun üstünlüğünün öne 

alınması açısından nostaljik ama bu sonucu elde etmek için kullanılan metdolar 

açısından, ayrıca ileri görüşlü. İslamcıların genellikle kabul etmediği ise, bu 

kurumların kendi başlarına hukukun üstünlüğünü sağlayamaz olmaları. Yürütücü 

otorite de yasal ve anayasal hükümlere uyum konusunda bağlılık geliştirmeli. 

Bunu sağlamak ise Şeriat‟e atfedilecek sıcak duygusal bir bağla olacak iş değil; 

elle tutulabilir gerçek dünya dürtülerine dayanmalı. 

Yürütücü otoritenin, kendi gücünü nasıl olup da hukukun üstünlüğüne teslim 

ettiği konusu bir sırdır. Devrim, on yıllardır İslam devletlerinde kötü bir geçmişe 

sahip. İran‟da şahlığın ortadan kalkmasıyla sonuçlanan devrim, daha otoriter bir 

üst-ağır anayasal yapı oluşturdu. Irak‟ta da ortaya çıkan benzer devrimci rüyalar 

- liberal seküler devlet, İslami demokrasi hayalleri de- şimdilik meyve vermekten 

çok uzak görünüyor. 

Yavaş değişim bu yüzden giderek kötü seçenekler içinde en iyisi olarak ortaya 

çıkıyor. Bu yüzden günümüz politik İslamcılarının birçoğu - Fas‟ta, Ürdün‟de, Mısır 

ve hatta Irak‟ta - yavaş değişimden yanalar. Bunların amacı, mevcut politik 

kurumları İslami değerler ve bazı İslami yasalarla besleyip adapte etmekten 

ibaret. Tabi ki, bu çeşit partiler genelde ABD‟ye düşman, en azından işlerine 

burnumuzu soktuğumuz yerlerde. (Irak açık bir istisna - oradaki birçok Şii 

İslamcı yakın müttefikimiz.) Ama bu ayrı bir konu, hukukun üstünlüğünü 

savunmak için bir güç olup olamayacakları ise ayrı. İslamcı partilerin seçim 

başarılarında, hükümetlere Kur‟an yasasına uymaları konusunda baskı 

oluşturmaları rol oynuyor olabilir. Bu durum, hukuk adamlarının kendilerini, 

devletin değil, yasanın koruyucusu konumunda görmeleri ile sonuçlanabilir. 

Bu çeşit bir şey Türkiye‟de gerçekleşiyor olabilir. İslam dünyasındaki 

benzerlerinden çok daha liberal olan bu İslamcılar, Şeriat‟ın getirilmesini de 

savunmuyorlar (bu poziyon onları, askeriye tarafından kapatılma durumuna 

getirdi). Ana odakları hukukun üstünlüğünün sağlanması ve baskın devletmerkezli 

sekülerizme karşı temel hakların genişletilmesi. Mahkemeler, bu vizyona 

ayak uydurmak konusunda kendilerini giderek daha çok zorunlu hissediyor. 



125

Şeriat bu hukuki rolü tekrar düşünmek için gerekli kaynakları sağlayabilir mi? 

Özünde, Şeriat, kanunun her insana, büyük veya küçük, yöneten veya yönetilen, 

eşit olarak uygulanılmasını amaçlar. Kimse onun üzerinde değildir, ve herkes her 

durumda onunla bağımlıdır. Fakat Şeriat‟ın tarihi gösteriyor ki hukukun üstünlüğü 

ideali boşluk içinde gerçekleştirilemez. Bunu gerçekleştirmek için devlet, etkili 

kurumlara ihtiyaç duyar. Bunların da sistem içindeki aktörler tarafından 

tanınması ile desteklenmesi gerekir. 

İslamcıların, hukukun üstünlüğünü sağlamak konusundaki bu gayretlerinin başarı 

ihtimali bu yüzden yüksek değil. Yönetici egemenliğini dengeleyecek kapasitede 

yeni kurumlar oluşturmaktan daha zor bir şey yok çünkü. İran‟da, İslamcılar 

inanırlılıklarını yitirdiler, ve benzer bir şey Irak‟ta da gerçekleşiyor. Tüm riskleri 

ve tehlikeleriyle, İslamcıların geleneksel hukukun üstünlüğü düşüncesini yenileme 

amaçları, modern kurumlarla aynı seviyeye gelmeleri çabaları ise yürekli ve 

saygın çabalar - ve Müslüman dünyanın çoğu için adil ve hukuka saygılı devletler 

oluşturmak için bir yol teşkil edebilir. 



126

Mana Boyutlu, Olgun Demokrasi (Mehmet Bahadır) 

Daha önceki yazımızda farklı farklı demokrasi 

anlayışlarından ve uygulamalarından bahsetmiş ve bu 

farklı benimsenen demokrasileri; genel anlamda liberal 

ve militan demokrasi olarak iki ana ekolde toplamıştık. 

Bu iki ekolün temsilcisi olan demokrasilerin de 

suistimale açık olduğunu örneklerle savunmuştuk. 

Bu bağlamda demokrasinin, kemale ermiş, insanlığa 

mutlak sadedi sunan bir kavram değildir. Demokrasi 

yokuşunu hâlâ tırmanmakta olan insanlık; yasayış, 

inanış, düşünüş ve kültürleriyle, tecrübe ve birikimiyle 

bu değere neler katabilir? bu arayış içinde olunması 

gerektiğini söylemiştik. 

Buradan hareketle, Ġslam demokrasiye neler katabilir? sorusunun cevabını 

aramadan önce İslam ve Demokrasi kavramları birbiriyle çelişir mi? sorusunun 

cevaplanması gerekmektedir. 

Din ve demokrasi münasebetinden bahsedenler, demokrasi ile dinin kesinlikle 

bağdaşmayacağı yanlışlığına çoğu kez düşmüşlerdir.Gerekçe olarak, din Allah‟ın 

hakimiyetine, demokrasi ise milletin reyine dayandığı tezini ortaya koyarlar. 

Oysaki “Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir” sözü hükümranlığın -haşa- 

Allah‟tan alınıp, millete verilmesi manasına gelmediği gibi, aksine Cenabı Allah‟ın 

hükümranlığı baskıcı ve zorbacı elitlerden alıp, yine toplumun üyelerine vermesi 

olarak anlaşılmalıdır. 

Bununla beraber İslam ve Demokrasi birbiriyle kıyaslandığında biri ilahi, semavi 

bir din diğerinin ise beşeri bir yönetim biçimi olduğu asla unutulmamalıdır. Bu 

sebeple İslam ve demokrasinin kıyaslanması söz konusu olamaz. 

Ayrıca Hz. Peygamberden (S.A.V) sonra ilk idarecilerini yani ilk dört halifeyi 

seçimle işbaşına getirmiş bir anlayışın mirasçısı olarak İslam dinin zaten 

demokrasi ile bir problemi olamaz. 



127

Kemale ermiş, herkesin benimsediği ve herkesin mutlak tatmin olduğu bir 

demokrasiden bahsetmek mümkün olmasa da, İslam‟ın demokrasiye katabileceği 

zenginlik mutlaka düşünülmelidir. 

Zira, Ebedî bir Zât‟ın teveccühünden ve ebediyetten baĢka hiçbir Ģeyle 

tatmini mümkün olmayan insanoğlunun manevî ihtiyaçlarına da cevap 

verebilecek bir demokrasinin geliĢtirilmesi meselesi de etraflıca 

düĢünülmelidir. 

İsterseniz böyle bir demokrasiye “Mana Boyutlu Demokrasi” de diyebilirsiniz. 

İnsanların hak ve hürriyetlerine saygılı, din ve vicdan hürriyetlerini gözeten aynı 

zamanda insanların inandıkları gibi yaşamalarına ortam hazırlayan bir 

demokrasi… 

İnsanların ebedle ilgili isteklerini yerine getirme mevzuunda yardımcı bir 

demokrasi… 

İnsanların maddi-manevi, ruhi-cismani bütün isteklerine cevap verebilecek olgun 

bir demokrasi… 

İşte demokrasiyi bu denli geliştirip, insanileştirmenin yolları aranmalıdır. (2) 

Ancak böyle bir demokrasi kemale ermiş, olgun bir demokrasidir. Maalesef 

insanlık henüz bu ufka ulaşmış sayılmaz. İnsan hayatı dünya ile başlamadığı gibi, 

dünya hayatıyla da son bulmuyor. Dünya onun için sadece bir uğrak, o ebedi 

kalacağı diyara asli vatanına gidiyor. 

Şayet onu idare eden sistem, bu gerçekleri göz ardı ederse, beşer için çok önemli 

bir meseleyi göz ardı etmiş olur. Bu açıdan da, demokrasi hâlâ yokuşa doğru 

tırmanmakta olan bir sistemdir. Bu manada, demokrasi yokuşu henüz 

aşılamamıştır. 

Bunları yazarken Nedim‟in şu muhteşem beytini hatırladım. 

“Yok bu Ģehr içre senin vasfettiğin dilber Nedim 

Bir peri-suret görünmüĢ bir hayal olmuĢ sana “ 

Bugünkü Türkçe ile karşılığını, yazımızla da ilintilersek; 

Ey Nedim! Senin anlattığın gibi böyle güzel bir dilber (olgun demokrasi) bu 

şehirde (dünyada) yok. Olsa olsa sana bir perinin yüzü görünmüştür. Diyor 

sevgili şairimiz Nedim. 

Gerçekten de ülkemizin kendine has özel şartları! Ve yaşananlara bakılacak 

olursa bana ancak bir perinin yüzü ya da hayal görünmüştür diye düşünmekten 

de kendimi alamıyorum. 



128

Bunun yanında bir konuya da değinmeden edemeyeceğim. 

Sayın Rasim Ozan Kütahyalı‟nın “Eylül 2009 darbesini önleyelim” yazısını 

okuduktan sonra yaşadığımız demokrasiyi tekrar sorgulama ihtiyacı hissettim. 

Üstelik geçmişteki acı tecrübelere ve yaşananlara bakarak mevcut rejime; 

demokrasi diyebilmek için, insanın siyasi mezhebinin oldukça genişlemiş olması 

gerekir. 

Nerede yaşanıyor ve yaşatılıyorsa; genel mana yaşadığımız demokrasi neye 

benziyordu peki? 

İsmini hatırlayamadığım bir şair şöyle diyor; 

“Hümâ (1) uçtu yuvasından yerine koydular Bûm‟ i 

Görenler kaldı hayret, dediler ki Hümâ bu mi ?” 

Yani Hümâ kuşu yuvasından uçup gidince yerine baykuşu (bûm‟i) koymuşlar. 

Bunu görenler de hayrete düşüp Hümâ kuşu bu mu? diye sormuşlar. 

Bu gün demokrasi adına yapılan da aynen budur. Demokrasiyi yuvasından 

edenler, yerine her türlü darbeyi, jakoben ve militarist zihniyeti koymuşlar, 

meseleye biraz vakıf olanlar hayrete düşüp hümâ kuşu bu mu? diye sormuşlar. 

Sonuç: Kısaca yaşanan demokrasi, demokrasinin baykuş halidir dersek yanlış 

olmaz. 

Ülkemize ilk adım olarak normal ve düz bir demokrasi getirebilirsek, ancak o 

zaman bir sonraki merhaleleri ve demokrasinin olgununu düşünebiliriz. Öyle ya 

popüler olarak ifade edecek olursak, önce düz, basit yapılı demokrasi daha sonra 

evrimleşe evrimleşe mana boyutlu, olgun demokrasi… Çok bekler miyiz dersiniz? 

Dipnot : 

1. Hümâ :Üzerinden uçtuğu kimselere mutluluk getirdiğine inanılan masal 

kuşu. 

2. Herhangi bir dine mensup olmayan, ateist vatandaşlarımızın da, eğer 

ideolojik bir körlükleri yoksa, böylesi olgun, insani ve evrensel bir 

demokrasiye itirazlarının olacağını düşünmüyorum. 

Kaynaklar : 

1. Modern Düşüncenin İslam Anlayışı 

2. Kırık Testi 



129

„Milli Menfaatler‟ Ahlaktan Önemli midir? (Mustafa Akyol) 

Önceki hafta bir haber kanalını izliyordum. Konu, 

tiyatrocu Atilla Olgaç‟ın itiraf ettiği ve büyük gürültü 

koparan “esir Rum askerini öldürme” olayıydı. 

Sunucu, stüdyo konuğu olan uzmana, “bunun ulu 

orta ifade edilmesi Türkiye‟yi çok zor durumda 

bıraktı, değil mi” diye sordu ve ardından şuna benzer 

bir şey dedi: “Savaşta böyle şeyler olur, bunları 

böyle çıkıp ortada çıkıp söylemek ise Türkiye‟nin milli 

menfaatlerine aykıdır.” 

Ekranları başında bu sunucuyu izleyen pek çok kişi, 

bu görüşe hak vermiş olabilir. Çünkü biz, 

“Türkiye‟nin milli menfaatleri”nin, Türkiye‟nin 

ayıplarını örtbas etmeyi gerektirdiğine inandırılmış 

bir toplumuz. Oysa bu ezberde ciddi bir sorun var. 

Sorun, bu ezber sahiplerinin empoze ettiği “değerler hiyerarşisi”nde. Buna göre, 

“devlet”in ve “millet”in biz vatandaşlar için en yüce değer olması şarttır. Hak, 

adalet ve dürüstlük gibi ahlaki değerler ise ikinci plandadır. Devlet ve millet, bu 

değerleri koruduğu ve sahiplendiği ölçüde kıymetli değildir. Aksine, sadece onlara 

mensubiyet taşıdığımız için kıymetlidirler. Ve o kadar kıymetlidirler ki, onlar 

uğruna söz konusu ahlaki değerler kolayca göz ardı edilebilir. 

Böyle düşünmeye alışmış bir zihin, ahlaki değerleri üstte tutan insanları 

anlayamaz. Onların ya “gafil” ya da “hain” oldukları sonucuna varır. Mesela 



130

lügatımıza yakın zaman önce giren “vicdani ret”i ele alalım. Bu yolu tutan insan, 

“benim inancımda veya felsefemde hangi gerekçe ile olursa olsun şiddete yer 

yoktur” demekte ve bu yüzden askerlik yapmayı reddetmektedir. (Onun yerine 

de bir başka “kamu hizmeti”ne koşulacaktır.) Eğer biz onu yine de kulağından 

tutup askere götürürsek, “milli menfaatler senin ahlaki kıstaslarından daha 

önemlidir arkadaşım” demiş oluruz. 

İyi ama devlet ve millet gibi politik ve sosyolojik kavramlar, neden hak, adalet ve 

dürüstlük gibi evrensel değerlerden daha üstün olsun? Neden herkes böyle 

düşünmek zorunda kalsın? Buna zorlanan bir toplum, toplum değil, “garnizon” 

olmaz mı? 

Dahası, eğer devleti ve milleti bu ahlaki değerlerden üstün tutar isek, o zaman 

söz konusu devleti ve milleti nasıl iyileştirebilir, nasıl daha erdemli hale 

getirebiliriz? Örneğin işkence yapan devletin suçunu yüzüne vurup ona hesap 

sormadıkça, aksine “kol kırılır, yen içinde kalır” dedikçe, devleti işkencecilikten 

nasıl vazgeçebiliriz? 

Gerçekte, devlet ve milleti, uğruna her şeyin feda edilmesi gereken birer “fetiş” 

haline getirmenin aslında ne devlete, ne millete ne de bireylere faydası yoktur. 

Aksine, bireylerin bu “fetiş”leri aşan bir değerler sistemine sahip olması gerekir 

ki, dönüp de devleti ve milleti eleştirip düzeltebilisinler. Kendilerini riske atarak 

bu işe girişmeleri ise, “vatan hainliği” değil, aksine “vatanseverlik” işareti 

sayılmalıdır. Amerikalı siyasetçi Robert Kennedy‟nin zamanında dediği gibi; “en 

sert eleştiriler, çoğunlukla idealizm ve vatan sevgisi ile el eledir.” 

Bizde Cumhuriyetin başından beri “iç düşman” sayılan liberallerin, solcuların, 

Kürtlerin ve mütedeyyin Müslümanların “rejim muhalifliğini” biraz da böyle 

anlamak gerek. 

Ancak bu grupların, özellikle de ilk üçünün fark etmesi gereken bir şey daha var: 

“Türkiye fetişizmi”ni iş edinen “iç güçler” olduğu gibi, Türkiye düşmanlığını 

meslek edinen “dış güçler” de mevcut. Birincisine karşı koyarken ikincisinin 

yörüngesine girmemeye dikkat etmek gerek. 

Tüm bu farklı güç merkezleri arasında sağlam durmanın tek yolu ise, zihinsel ve 

vicdani ibremizi hak, adalet ve dürüstlük gibi evrensel değerlere çevirmektir. O 

zaman hem ülkemizin “kirli çamaşırlarını” ortaya çıkarıp onu adam akıllı 

eleştirebilir, hem de ona haksızlık yapanlara karşı ilkeli bir duruş sergileyebiliriz. 

Her ikisinin de fazlasıyla gerektiği bir devirdeyiz zaten. 



131

Ġslam‟ı yeniden yorumlamak (Mustafa Akyol) 

[Orijinali FrontPage Magazine'de yayınlandı, 

çeviren: Ekrem Senai] 

Dedem içten dindar bir Müslümandı. 10 yaşımdayken, 

yaz tatilinde bana bazı dini bilgiler öğretebilmek için 

büyükannemle birlikte oturdukları eve çağırdı beni. Bana 

nasıl namaz kılınacağını ve Arapça‟yla ilgili bazı çok 

temel bilgileri öğretti. Bu neşeli yaz okulundan 

hoşlanmıştım; sıcak aile değerlerinin yanında, Tanrıyı, 

Yaratıcımı ve O‟nun gönderdiği dini öğrenmekten 

mutluluk duyuyordum. 

Bir gün dedemin kitapları arasında, arka kapağında üç alıntı bulunan bir dua 

kitabına rastladım. İlk iki alıntı Kuran‟dan‟dı ve Allah‟ın bizleri nasıl ve neden 

yarattığıyla ilgiliydi. Allah‟ın sözlerini okuyor olmak çok ulvi bir duyguydu ve 

okuduklarım beni derinden etkilemişti. . Fakat üçüncü alıntı şok ediciydi. 

“Çocuklarınız 10 yaşına kadar namaz kılmaya başlamadılarsa,” diyordu alıntı, 

“onları dövün.” Korkmuştum. Biliyordum ki dedem- ki çok ince, merhamet dolu 

bir insandı- beni asla dövmezdi, hatta benimle kaba bir şekilde bile konuşmazdı. 

Ama ailelere ve büyüklere bunu “İslam”ın emretmesi çok rahatsız ediciydi. 

Sonra, önemli bir detayı farkettim: Üçüncü alıntı Kur‟an‟dan değildi. Yani Allah‟ın 

sözü değildi. “Hadis”„ti, bu daha önce duymadığım bir terimdi. Büyükbabama 

hadisin ne olduğunu sordum. Bana “Onlar peygamberimizin sözleridir,” dedi. Ama 

tatmin olmamıştım. “emin misin?,” diye sordum, “bunları gerçekten o mu 

söylemiş?” 



132

Bu anının üzerinden yirmi yıl geçti. Ve zamanla anladım ki benim, Hz.Muhammed 

(S)‟e atfedilen sözler ve davranışlarla, yani hadislerle ilgili çocukça şüphelerim 

yanlış değildi. Tabi ki birçok güzel hadisler, yüce ahlaki gerçekleri sergiliyordu. 

Fakat bunun yanında rahatsız edici, tuhaf, mantık dışı olanlar da vardı. Bunların 

farkına daha çok vardıkça geleneksel İslami kaynakların yeniden 

değerlendirilmesinin gerekli olduğunu daha yoğun bir şekilde hissetmeye 

başladım. 

Bu, aslında önemli yenilikçi alimlerin de görüşüdür. Seyyid Ahmed Han (ö. 1898) 

ve Pakistanlı büyük alim ve yenilikçi yazar Fazlur Rahman (ö. 1988) gibi önemli 

alimler günümüze gelen hadis külliyatlarının köklü bir şekilde yeniden 

değerlendirmeye tabi tutulması gerektiğini söylemişlerdir. Bu külliyatlar, 

Hz.Peygamberin irtihalinden en az iki yüzyıl sonra bazı Müslüman alimler 

tarafından biraraya getirilmiştir. Hz.Peygamberin gerçek sözlerini, sahte ve yanlış 

aktarılmış olanlardan ayırmak için, bu alimler, rivayet eden zincirlerinin 

güvenilirliğine dayanan bir metod geliştirmişlerdir. Fakat metodlarının başlıca bir 

eksiği vardır. Bazı Batılı ilim adamlarının da bahsettiği gibi, “hadislerin “metin” 

olarak adlandırılan içeriği çok nadir olarak eleştirel bir bakışla incelenmiştir” ve 

bunun sonucu olarak, “en sağlam bulunan hadisler bile . . . içeriğinde 

anakronistiktir, birbiriyle çelişir veya Kur‟an‟ın lafzı ve ruhundan sapma 

gösterir.”[1] 

Yani kısaca hadisler problemlidir. 

Belki bunun neden bu derece önemli olduğunu merak ediyorsunuz. 

Bu son derece önemlidir, çünkü İslami geleneğin en otoriter, püriten ve çağdışı 

yönleri hadislere ve İslam‟ın diğer “ikincil kaynaklarına” dayanır. - mesela 

icmaya, yani İslam alimlerinin konsensüsü‟ne - Kur‟an‟a değil.. 

Birkaç örnek verelim: 

- İkincil kaynaklara göre, İslam‟dan ayrılanlar öldürülür. Bunun Kur‟an‟da bir 

temeli yoktur ve aslında “Dileyen inansın, dileyen inkar etsin” (18:29) gibi 

ayetler dini özgürlüğü vurgular ve bu öldürmeleri imkansız hale getirir. 

- İkincil kaynaklar tüm güzel sanatları, özellikle resim ve heykeli yasaklar. 

Kur‟an‟da böyle bir emir yoktur, tam tersi, Peygamber (Kral) Süleyman‟ın (S) 

kendisi için yaptırdığı heykeller övülür. (34:13) 

- İkincil kaynaklar kadınlar için çok katı bir giyim kodu belirler ve bu, genellikle 

İslam hakimiyetindeki tüm kadınlara uygulanır. Kur‟an ise yalnız Müslüman 

kadınlar için bir giyim şekli belirler ve bu da yoruma açıktır. Başörtüsünü açıkça 

emreden ayet yoktur- - ki nerede tüm vücudu örten burka için olsun.[2] 

- İkincil kaynaklar kadınların erkeklerden tecrit edilmesini destekler. Bu ayrımın 

Kur‟an‟da temeli yoktur. Tam tersine, Kur‟an bize peygamberler ve kadınların 

medeni diyaloglarından bahseder. (28:25, 27:44) 



133

- İkincil kaynaklar herbir günahı ve gayr-i ahlaki davranışı cezalandırır. Örneğin, 

alkol içmek veya namaz kılmamak için cezalar vardır. Halbuki bunların Kur‟an‟da 

hiçbir temeli yoktur. Kur‟an‟ın ceza öngördüğü sadece toplumsal suçlardır, günah 

veya ahlaksızlık değil. Zina edenlerin taşlanması ikincil kaynaklara dayanır, 

Kur‟an‟da hiçbir dayanağı yoktur. 

Benim iddiam şudur ki, son derece püriten öğretiler -Taliban‟ınki veya Vehhabi 

Suudi Arabistan‟ınki gibi - ikincil kaynakların Kur‟an üzerinde üstünlük sağladığı 

yüzyıllar boyunca oluşturulmuştur. (Vehhabiler aslında “reform”un bir ürünüdür 

ki bu işleri daha da güçleştirmiştir, bunun nedenini aşağıda anlatacağım.) 

İslami gelenekte anti-Semitizmin yükselişi dahi -her ne kadar orta çağ hristiyan 

anti-semitizminden çok daha mutedildir-bununla ilgilidir. San Diego Devlet 

Üniversitesi Dini İlimler Bölümü Yrd.Prof.Halil Muhammed diyor ki, “Kur‟an, 

Yahudiliği ana monoteist din olarak görürken… Bir süre sonra hadis‟e yaslanılarak 

Yahudiler ve Yahudilik lanetlenmiştir.” 

Problem o derece derindir ki bazı geleneksel İslam alimleri, hadisin Kur‟an 

ayetlerinin geçerliliğini kaldırabileceğini dahi iddia edebilmişlerdir. 

Çözüm, birçok hadisin ayıklanması ve Kur‟an‟ın yeniden yorumlanmasındadır. 

İkincil kaynakların ve geleneksel İslam literatürünün büyük entelektüel ve 

manevi başarıları elbette kullanılmalı ama sadece onlara bağlı kalınmamalıdır. 

Yeniden Ġslami yenilenme 

Sevgili arkadaşım Stephen Schwartz‟ın The “Islamic Reformation” Revisited. 

Makalesini okurken bunları düşünüyordum. Makaledeki argümanların birçoğuna 

katılıyorum. Arkadaşım haklı olarak Hristiyanlığın Protestan Reformu ile günümüz 

İslam dünyasının yenilenmesi arasındaki analoji kurulmasının yanlış olduğunu 

belirtiyor. 

Bir kere, Protestan reformu hiç de hoş olmayan bir devredir - vahşet, kaos ve 

anti-Semitizm doludur. ayrıca, çağımız İslam dünyası, Luther‟in zamanından çok 

farklıdır. Bizim reforme edebileceğimiz, Katolik Kilisesi gibi bir merkezi otorite 

bulunmamaktadır. Bunun yerine son derece parçalanmış bir ümmet (global 

İslami toplum) vardır. Umutsuzca merkezileşmeye ve geliştirilmeye muhtaç bir 

toplumdur bu. Bu yüzden yakınlarda Paul Marshall‟ın bahsettiği “İslami karşıdevrim” 

terimi yerindedir. . 

Schwartz, İslam tarihinde “orijinal kaynaklara” dönüşü savunan birkaç 

“reformasyon” gerçekleştiğini hatırlatmakta haklı. Fakat gerçek şu ki, bu 

reformların ürettikleri oldukça hoşgörüsüz, baskıcı ve agresif doktrinler oldu, 

Vehhabilikte olduğu gibi. 

Yalnız bir noktada itirazım var: “Orijinal kaynaklara” dönüş, eğer özellikle 

Kur‟an‟dan bahsediyorsak illaki Vehhabi tarzı bir fundamentalizm anlamına 

gelmiyor. İslami modernizm, modern dünyayla uyum içinde İslamın yeniden 

yorumlanması mücadelesi de aynı kaynaklardan doğuyor fakat tamamen farklı 



134

sonuçlara ulaşıyor. Bu yenilikçi ekolün en göze çarpan ismi Fazlur Rahman, bize 

neden modernlik öncesi yenilikçilerin, örneğin Vehhabilerin içtihadı ( bağımsız 

yorumlarla legal kararlar almak metodu ) kullanarak ortaya fanatizm 

çıkardıklarını açıklıyor: 

Eğer bu eski yenilikçiler, bir yenilenme konusunda gönülsüz davransaydı ve bunu 

yapmasalardı Müslüman dünyanın daha gelişmiş ülkeleri- Türkiye, Mısır ve 

Hindistan yarımadası- İslam düşünce tarihinde çığır açmış temsilcilere sahip bu 

ülkeler, on dokuzuncu yüzyılın ortasında İslami yenilenmeyi gerçekleştireceklerdi. 

Bu yeni düşüncenin özü, Kur‟an düşüncesi ve modern düşünce arasında bazı 

anahtar noktalarda pozitif bağlar kurmak, ve bu şekilde modern kurumları 

Kur‟an‟ın ahlaki-sosyal oryantasyonuyla entegre etmekti.. . . Premodernist 

yenilikçilerin durumuyla (veya fundamentalistlerle) modernistlerin durumunun 

büyük farkı şudur ki, yenilikçiler, içtihadla çözülebilecek çok bir şey bulmamışlar 

veya bunda gönülsüz davranmışlardır, fakat modernistler yeni durumları 

çözebilmek için çok daha cesur davranmışlardır..[3] 

Bir diğer deyişle, farklı “yenilenme” hamlelerini şekillendirmede sosyal koşullar 

önemli bir etkiye sahiptir. Şunu da belirtmekte fayda var, Vehhabiler ve 

benzerleri arasında, “entelektüelizmin reddedilmesi” güçlü bir düşüncedir ve bu 

eğilim, “sonucunda içtihad çağrılarına zarar vermiş, böylece bu yenileyiciler 

mukallidun, öncekilerin taklitçisi, halini almışlardır.[4] 

Fakat ilk yenileyicilerin de bir eksiği vardı. Fazlur Rahman‟a göre, onların eksiği 

“Kur‟an ve Hadis‟i kapsamlı ve sistematik şekilde yorumlayacak bir metodolojiye 

sahip olmamalarıydı.” [5] 

Günümüzde, bu eksikliğin aşılma zamanının geldiğini düşünüyorum. Bu, 

Shwartz‟ın tekrar bilgece belirttiği gibi, kökleri İslam geleneğinde olan bir şeydir. 

Yenilenme sözcüğü, yani tecdid, İslam literatürünün bir parçasıdır. 

Geniş bir tecdid için, atılması gereken iki büyük adım var. İlki, tüm hadis 

geleneğinin sorgulanması ve Kur‟an‟ın ruhuna ve sağduyuya aykırı, sahih olduğu 

iddia edilen hadislerin ayıklanmasıdır. Makalemin başında bunu anlatmaya 

çalıştım. 

İkinci adım ise Kur‟an‟la ilgilidir. Metnin hermönetik olarak yeniden okuması 

lazımdır, “böylece Kur‟an öğretisinin mekanik literal anlamını tutmaktan çok 

ruhunu ve amaçlarını keşfetmeye çalışmak gerekir.” [6] 

Bunun ne anlama geldiğine yakından bakalım. 

Kur‟an‟ı yeniden okumak 

İslam‟ın ikincil kaynaklarının Kur‟an‟la karşılaştırıldığında kaba olmasından 

bahsetmem bazı okuyucuları kuşkulandırabilir. Müslüman olmayanlara yönelik 

şiddet eylemlerini destekliyor görünen “savaş ayetleri” akla gelebilir. Bu ayetler, 

İslam adına vahşet sergileyen teröristlerin yaptıklarını meşrulaştırdığı için Batılılar 

arasında derin endişe kaynağıdır. 



135

Ama, gerçekte, Kur‟an‟ın terörist yorumu çarpıtılmıştır. Daha önce açıkladığım 

gibi, bu yorumlar nesih doktrinine (bazı ayetlerin, diğer ayetlerle yürürlükten 

kalkması ilkesi ) dayanır ve ancak bu şekilde Kur‟an‟ın hoşgörülü ve şefkatli 

ayetleri görmezden gelinerek yaptıkları meşrulaştırılabilir. Kur‟an‟ın doğru 

yorumu, nesihin reddedilmesi ve tüm ayetlerin bir bütünün parçası olarak ele 

alınmasıdır. Bu şekilde, hoşgörü ve barış dolu ayetlerin modern dünyada olduğu 

gibi normal bir durumu yansıttığını, savaş ayetlerinin ise Müslümanların düşman 

kuvvetler tarafından yok edilme tehditi altında olduğu anormal bir durumu 

yansıttığını anlarız. 

Yine de, Kur‟an‟da modern bir okuyucu için kabul edilemeyecek noktalar vardır. 

Bunlar, zinanın kırbaçla cezalandırılması veya hırsızın ellerinin kesilmesi gibi cezai 

müeyyidelerdir. Ayrıca kadınları miras ve şahitlik konusunda ikinci sınıf statüsünü 

veren ayetler de vardır. 

Soru şu: İyi birer müslüman olmak için bunları uygulamamız mı gerekiyor? 

Fazlur Rahman bu sorunun üzerinde ince bir analiz yapıyor ve sonunda “hayır” 

şeklinde cevap veriyor. 

Fazlur Rahman Pakistan doğumlu bir İslam bilginiydi ve yıllarca California 

Üniversitesinde çalıştı. Son derece içten, dindar bir müslümandı ve hayatını 

İslami gelenek ile modernlik çatışmasına çözüm bulmaya adadı. Ana kavramı, 

Kur‟an‟ın bazı bölümlerinin “tarihselliğiydi”. 

Tarihsellik düşüncesinin ana fikri, Kur‟an‟ın bazı ayetlerinin literal olarak 

uygulanmasının ancak indirildiği zamanda kastedilmiş olmasıdır. Bunun böyle 

olduğunu nereden anlıyoruz? Aslında, bunu gösteren çok açık durumlar var. 

Örneğin, Hz.Peygambere özgü veya Hz.Peygamber‟in eşlerine özgü veya 

müslümanara Hz.Peygamberle nasıl konuşması gerektiğini söyleyen, günümüzde 

uygulama imkanı olmayan ayetler vardır. Müslümanlara, kölelere nasıl 

davranmaları grektiğini söyleyen ayetler de bu gelenek- çok şükür- modern 

dünyada ortadan kalktığı için uygulanabilir durumda değildir. Bu ayetler hala 

bizlere etik prensipler veriyor ama literal olarak yerine getirme imkanına sahip 

değil. Aynı şekilde, Müslüman ordular günümüzde Kur‟an‟ın önerdiği gibi (8:60) 

atlara binmiyor, bunu, daha çok askeri güç metaforu olarak anlıyorlar. 

Bu metod, inovatif bir mantık çizgisi oluşturuyor. Buna dayanarak Fazlur Rahman 

Kur‟an ayetlerindeki cezai müeyyidelerini yorumlamada “ayetten prensibe, 

prensipten yeni kanuna” formülü sunuyor. “Böyle bir yaklaşım gerekli, çünkü 

Kur‟an‟ın indirildiği zamanla modern dünya arasında çok büyük farklılıklar var”. 

Kur‟an‟daki cezai kod buna örnek teşkil ediyor. Tüm Kur‟ani cezaların ortak bir 

özelliği vardır: ölüm veya hızlı fiziksel acı uygulaması. Neden? Bir cevap yedinci 

yüzyıl merkezi Arabistanında suçun tek olası cezalandırma yönteminin bu olması. 

Hapishaneler yoktu, bir hırsız veya katil yakalandığında, ancak hızlı bir ceza 

uygulanabiliyor veya bırakılıp gidiyordu. 

Fakat zaman değişti. Günümüzde ıslah imkanları var ve “hırsızlığın” birçok çeşidi 

ve buna uygun cezaları var. O halde ne yapmalı? Fazlur Rahman‟a göre, 



136

Kur‟an‟dan çıkaracağımız, hırsızlığın bir suç olduğu ve cezalandırılması 

gerektiğidir, fakat ceza, suçun derecesine göre ve günümüzün sosyal koşullarına 

göre düzenlenmelidir. 

Bu yaklaşım aslında İslami gelenekte kökleri olan bir yaklaşımdır: Halife Ömer, 

Peygamber ve Ebu Bekir‟den sonra İslam‟da saygı duyulan üçücü büyük kişidir, 

Irak ve Suriye‟nin fethedilmiş topraklarının dağıtımında Kur‟an hükmünü 

uygulamamıştır. Bunun sebebi, eğer Kur‟an‟ın tavsiye ettiği gibi fethedilen 

topraklar askerler arasında dağıtılırsa, bu askerlerin köylüye dönüşecek ve 

mevcut köylüleri aç bırakacak olmalarıdır. Hz.Ömer, değişen sosyal gerçekliklerle 

Kur‟an‟ın uygulanma yönteminin değişmesi konusunda çarpıcı bir örnektir. 

Biz Müslümanlara düşen de Kur‟an‟ın bu değerlendirme yöntemini 

değerlendirmek. Türkiye‟de, İslamiyat adlı akademik dergiyi çıkaran bazı 

modernist İslam teologları da bunu yapıyorlar. Fazlur Rahman‟ın izini takip 

ederek, şeriatın (İslam kurallarının), ceza kodları, kadının statüsü ve savaş 

doktrini de dahil komple yenilenmesi çağrısında bulunuyorlar. Bu uğraşları 

dikkate değer. 

“Neden” sorusu 

Yazdıklarımın birçoğunun gösterdiği o ki geniş bir İslami yenilenmeye hem 

ihtiyaç, hem de bu konuda umut var. 

Yalnız bir son ve aslında en önemli soru var: Ne için? Neden biz Müslümanlar 

bunun peşinde olmalıyız? 

Fanatiklerin, masumları İslam adına öldürmelerini engellemek için olabilir mi? 

Dinimizi insanlık ve medeniyete tehditmiş gibi göstermelerini önlemek için? 

Bunlar tabi ki dünyada her aklı başında insanın vermek istediği güçlü cevaplar. 

Ama benim bir başka cevabım da var - daha özel teistik bir cevap. İnanıyorum ki 

İslami yenilenmeyle İslam‟ı orijinal ve nihai hedefine geri döndürmeye ihtiyacımız 

var: insanın Yaratıcısıyla, Allah‟la olan ilişkisine. İslam‟ın mevcut çağdışı kalmış 

veya radikal yorumları bu kutsal amaca engel teşkil ediyor. Dindar bir insan için, 

bunlar aklın Tanrıdan kopartılması, çünkü kalpler ve akıllar O‟nu yüceltmek için 

özgürlük, neşe ve aşk istiyor, bağnazlık, baskı ve nefret değil. Dindar olmayan 

içinse, bunlar Tanrı için engeldir ve tamamen profan, materyalist bir yaşamı 

desteklemek için bir sebeptir. Birçok modernleşmiş Türk arkadaşlarım, bu 

kayıtsızlık içinde: Çağdışı, hoşgörüsüz ve geri dinsel uygulama olarak görmeye 

meylettikleri şeyden rahatsız bir şekilde, sanki tutulabilir makul bir yol gibi ateist 

gibi yaşamayı seçiyorlar. Gerçek şu ki ateizm - teoride ve pratikte- koca bir 

yalandır ve Tanrısız bir hayat anlamsızdır. Hayata anlamını geri kazandırmak için, 

en azından dünyadaki 1.2 milyar müslümana, dindar olsalar da olmasalar da, işte 

bunun için de İslam‟a anlamını geri kazandırmamız gerekiyor. 

Böylece İslam‟ın nihai mesajı, aşağıdaki ayette güzelce verildiği gibi, birçok akıl 

ve kalpte yankılanacak: 



137

Ey insanlar! Allah‟ın size olan nimetini anın; sizi gökten ve yerden rızıklandıran 

Allah‟tan başka bir yaratan var mıdır? O‟ndan başka tanrı yoktur. Nasıl aldatılıp 

da döndürülürsünüz? (35:3) 

NOTLAR 

[1] Malise Ruthven, Islam in the World, Oxford University Press, Oxford, 2000. p. 

132 

[2] Ayet 24:31, başörtüsünün dayandığı ayettir, aslında Müslüman kadınların 

göğüslerini örtmelerini söyler, başlarını ve saçlarını değil. 

[3] Fazlur Rahman, “Roots of Islamic neo-Fundamentalism”, in Change and the 

Muslim World, (edited by David C. Cuthell, Philip H. Stoddard, Margaret W. 

Sullivan), Syracuse University Press, New York, 1981. p. 27 

[4] Tamara Sonn, Interpreting Islam: Bandali Jawzi‟s Islamic Intellectual 

History, Oxford University Press, New York, 1996, p. 32. 

[5] Fazlur Rahman, “Roots of Islamic neo-Fundamentalism”, in Change and the 

Muslim World, (edited by David C. Cuthell, Philip H. Stoddard, Margaret W. 

Sullivan), Syracuse University Press, New York, 1981. p. 31 

[6] Ibid. p. 29 



138

Bediuzzaman‟la Ortadoğu Problemlerine BakıĢ (Mehmet Bahadır) 

“Bakın ben de sizin gibi tango yapıyorum, sizinle 

aynı alfabeyi kullanıyorum, ne olur artık vurmayın” 

diye inliyor “batılılaşmış” Müslüman ülke aydını. 

İslâm’ın temel prensiplerinden, bilimden, kul hakkından 

uzaklaşmanın getirdiği belaların ilacını “düşmana 

benzemek” yolunda arıyor. 

İnsanlık, özellikle de Batı dünyası son üç asırda bilim ve 

teknolojide büyük ilerleme kaydetti. Ancak vicdanen ve 

ahlâken yerinde sayan Avrupa, ABD ve onun peşinden 

sürüklenen insanlık bugün kendi icadı olan teknik 

ilerlemelerin altında ezilmiş, rezil ve sefil bir şekilde 

sürünmekte. 

Mağara devrindeki ilkel insanlarla neredeyse tek farkımız 

birbirimizi daha hızlı öldürebilmemiz ve bu öldürme 

sahnelerini TV kanalıyla dünyanın her yerine 

yayabilmemiz. Savaşa, etnik temizliklere türlü kılıflar 

uydurduk. Milliyetçi-Militarist ulus-devletin kutsalları olan 

ordu, silah, kutsal(!) topraklar, bayraklar, üstün(!) 

ırklar uğruna milyonlarca insanın yaşama hakkı 

ellerinden alındı. Bugün de Birleşmiş Milletler, NATO gibi 

kuruluşlar uluslararası şiddeti “barış harekâtı” ya da 

“teröre karşı savaş” gibi isimlerle meşru gösteriyor. 

Bu rezillikten İslâm aleminin payına düşen sorunları, 

meselâ Güney Doğu Meselesi ile Filistin’i, Ergenekoncu 

korku tacirleri ile Siyonizm’i birbirinden ayrı düşünmek 

mümkün mü? 

Kanaatimizce son üç asırda Müslüman aydınların yaptıkları en büyük hata belki 

de kök sebep sayılabilecek tek hata Batı‟nın hakimiyetine cevaben batıya 

benzeme refleksi olmuştur. 1789 Fransız devrimine, Alman ordu-devletine, 

endüstrileşmiş milliyetçi-militarist Avrupa devletlerine hayran olan bir çok 



139

Müslüman aydın görürüz bu dönemde. Türk ve Arap milliyetçiliği, moderleşme 

amaçlı tepeden inme jakoben devrimler, bugün halen bir çok Müslüman ülkede 

darbe üzerine darbe yapan eşkıya generaller ugulamada da bu “düşmanı 

taklid etme” refleksinin birer uzantısıdır. 

Peki bugünkü duruma Müslümanca yanıt ne olabilir? Batı’ya hayran olmak ile 

Batı’dan nefret etmek dışında bir yol yok mudur hem onun saldırganlığından 

kurtulmak hem de Batılı insanları kendilerinden korumak için? 

Değerli yazarımız Mehmet Bahadır işte bu soruya yanıt ararken dikkate değer bir 

yol tutuyor. Bediüzzaman Said Nursî’nin demokrasi, devletçilik, ekonomik 

kalkınma, sertbest piyasa, eğitim, ırkçılık, ulus-devlet konularındaki fikirlerini 

derleyip sunduğu bu detaylı makale tekrar tekrar okunması ve üzerinde 

düşünülmesi gereken bir çalışma. Başka bir çok kaynakla birlikte M.Ali Kaya‟nın 

“Doğu ve Ortadoğu Problemlerine Bediüzzaman‟dan Çözüm Önerileri” 

adlı eserinden de yararlanan yazara bu özenli çalışmasından ötürü teşekkür 

ediyoruz. Konularına göre tasnif edilmiş olan 6 bölüm halinde hazırlanmış bu 

yazıyı bölmeden, bir seferde yayına girmeyi uygun bulduk. İsrail’in Gazze’de 

yaptığı soykırım sebebiyle şu günlerde hararetli biçimde tartıştığımız Filistin 

sorununa da çare olabilecek fikrî zemine katkıda bulunan çalışmayı beğenilerinize 

sunuyoruz. 

Editör 

BÖLÜM I - GĠRiġ 

Said Nursi (1878-1960) Türkiyede ve dünyada tüm fikir akımlarının en etkin 

biçimde kendini gösterdiği, ideolojilerin kendi sistemilerini kurması için en sert 

biçimde çarpıştığı, insanların katmanlara ayrılarak çatıştığı ve çarpıştığı fırtınalı 

bir ortamda yaşamıstır. 

Bediüzzamanın hayat dönemi tam bir geçiş dönemidir. Türkiye‟de; Osmanlıdan 

Türkiye Cumhuriyetine, imparatorluktan ulus-devlete, monarşiden, monokrasiye 

ve anayasal sisteme, istibdattan hürriyete, kapalı-otoriter devlet anlayışından 

demokratik parlamenter rejime, kapalı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine, 

gelenekten modernliğe geçiş çabaları yaşanmıştır. 

İslam Dünyası ise birlik ve bütünlüğünü kaybederek Batı Medeniyetinin maddi ve 

manevi istibdadı altına girdikten sonra, kısmen bağımsız ülkeler halinde nisbi 

hürriyetini kazanmaya başlamıştır. 

Dünyada ise; otoriter yapıya karşı hürriyetçi fikirler, işçi hareketleri, sendikal 

faaliyetler, uluslararası siyasi-ekonomik organizasyonlar, çokuluslu ticaret, hızlı 

teknolojik gelişmeler, haberleşme ve bilgilenme imkanları ile dünyanın bir köy 

kadar küçülmesi, temel insan haklarına ve çevreye dair gelişmeler ve iki dünya 

savaşı bu süreye sığabilmiştir. 

İste böylesi hızlı gelişmelerin yaşandığı, bu çalkantılı dönemde Bediüzzaman; fikir 

ve aksiyonuyla damgasını vurmuştur. Ġnsanlığın geçirdiği devrelerin 

tümünün birden hızla bir arada yaĢandığı bu sancılı dönem onun için 



140

adeta bir laboratuvar olmuĢ ve Yirmi birinci yüzyıl insanının saadetini 

sağlayacak reçeteyi “Kur‟an‟ın Eczahanesi”nde hazırlayarak sunmuĢtur. 

Bu geçiş döneminde İslam düşüncesini yeniden yorumlayan Said Nursi, “Eski hal 

muhal (batıl), ya yeni hal; ya da izmihlâl(perişan olmak).” Diyerek, yeni 

dönemlerin temel insani problemlerine Kur‟anî yorumlar getirmiştir. Modern 

dönemlerin yaygın maddeci, tabiatçı ve esbabperest ideolojisi haline gelen 

Pozitivizm ve bundan kaynaklanan inkâri fikirlere karşı ikna edici argümanlar 

sunmuştur. Risale-i Nur‟a muhatap olanlar, “iman-ı tahkiki” kazanarak, zamanın 

hakim cereyanlarına karşı kendilerini koruyabilmişlerdir. 

“Beni nefsini kurtarmayı düşünen hodgam bir adam mı zannediyorlar? 

Ben 

cemiyetin imanını kurtarma yolunda dünyamı feda ettim, ahiretimi de. 

Seksen küsur senelik hayatımda dünya zevki namına bir şey bilmiyorum. 

Bütün ömrüm harp meydanlarında, esaret zindanlarında, yahut 

memleket hapishanelerinde geçti. Çekmediğim cefa, görmediğim eza 

kalmadı. Divan-ı harplerde bir cani gibi muamele gördüm; bir serseri gibi 

memleket memleket sürgüne yollandım. Memleket zindanlarında aylarca 

ihtilattan men‟edildim. Defalarca zehirlendim. Türlü türlü hakaretlere 

maruz kaldım. Zaman oldu ki, hayattan bin defa daha ziyade ölümü 

tercih ettim. Eğer dinim beni intihardan men‟etmeseydi, Said belki bugün 

toprak altında çürümüş olacaktı. Bütün hayatım zahmet ve meşakkatle, 

felaket ve musibetle geçti. Cemiyetin imanı, saadet ve selameti yolunda 

nefsimi de dünyamı da feda ettim. Helal olsun. Onlara beddua bile 

etmiyorum. Çünkü, bu sayede Risale-i Nur, hiç olmazsa birkaç yüzbin, 

yahut birkaç milyon, belki daha ziyade kişinin imanınkurtarmaya vesile 

oldu. Ölmekle yalnız kendimi kurtaracaktım, fakat hayatta kalıp, zahmet 

ve meşakkatlere tahammülle bu kadar imanın kurtulmasına hizmet 

ettim. Allah‟a bin kere hamd olsun! 

Sonra, ben cemiyetin iman ve selameti yolunda ahiretimi de feda etim. 

Gözümde ne cennet sevdası var, ne de cehennem korkusu. 

Cemiyetimizin imanı namına bir Said değil, bin Said feda olsun! 

Kur‟an‟ımız yeryüzünde cemaatsiz kalırsa cenneti de istemem; o zaman 

orası da bana zindan olur. Milletimin imanını selamette görürsem, 

cehennemin alevleri içinde yanmaya razıyım. Çünkü, vücudum yanarken, 

gönlüm gül-gülistan olur.” 

diyen asrın dertlisini, dava adamını, Bediüzzamanı, asrın güzel insanını, nazarı 

dikkatlere çekmek istiyoruz. 

Evet, böylesi büyük bir kelam; ancak ve ancak yüreği büyük, derdi büyük ve 

davası büyük, manevi büyüklerden, gönül erlerinden çıkar. Bu sözlerde ihlas var 

samimiyet var. Takiyye olamaz. Yalan olamaz. Takiyye yapacak ya da yalan 

söyleyecek insan böyle sözler söyleyemez. Bunu ancak bir veli ya da iman 

davasında deli kullar söyleyebilir. 

Hasan Basri Hz.leri sahabeleri işaretle, o kutlu insanlarla aradaki farkı şu sözlerle 

dile getirir. “Eğer siz onları görseydiniz deli sanırdınız. Onlar da sizin 



141

iyilerinizi görselerdi, „Bunların ahirette bir nasibi yok‟ derlerdi. 

Kötülerinizi görselerdi, „Bunlar hesap gününe inanmıyorlar‟ derlerdi.” 

Günümüzde Bediüzzaman yok; ama yığılarak devam eden problemlere işaret 

ettiği çözümler karşımızdadır. 

“Âlem-i İslâm‟a indirilen darbelerin en evvel kalbime indirildiğini 

hissediyorum” diyen, büyük bir iman, gayret ve himmet çağlayanı: 

Bediüzzamanın gözüyle; 

Doğu, Güneydoğu, Ortadoğu ve tüm Ġslam Dünyası için gösterdiği çözüm 

önerilerini, sorunların tahlillerini ve Yirmi birinci yüzyıl insanının 

saadetini sağlayacak reçeteyi sunuyoruz. 

BÖLÜM II 

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki; Şiddet akl-ı selimi ortadan kaldırır. 

Toplumsal meseleler üzerinde farklı fikir ve düşüncelerin biraraya geldiği 

demokratik zemini yok eder. Husumeti ve öç almayı körükler ve toplumsal barışı 

imkansız kılar… 

Türkiye, Doğu meselesini sadece askeri önlemlerle çözmeye uğraştı, bu da 

şiddeti artırmaktan başka bir şeye yaramadı. Bu gibi yanlış politikalar 

neticesinde, yüz sene önceki problem ne ise bugün de aynı problemlerle, ama 

daha kompleks ve daha karmaşık problemlerle karşı karşıyayız. 

Her problemin bir çözümü vardır. Çözümsüzlük ancak çözmemek için bahaneler 

üretildiği zaman oluşan fiilî ve geçici bir durumdur. Siz çözmezseniz birisi bir gün 

çözer ve şerefi de ona ait olur. Bu konuda samimi yaklaşımlara ve çözüm 

önerilerine daima açık olmak gerekir. 

Bu konuda Albert Einsteinın bir sözü çok hoşuma gider. 

“Problemler, onları ortaya çıkaran aynı düşünce seviyesiyle çözülemez” 

… 

Bu bağlamda, ” Ģiddete karĢı siddet “ aynı düşünce seviyesidir ve asla çözüm 

yolu değildir diyebiliriz. Çözüm yolları, daha derin, daha geniş boyutlu ve daha 

üst seviye bir düşünce tarzının ürünü olabilir. 

Bunun böyle olduğu Kürt sorununda yaşadığımız tarihsel süreç en güzel kanıtıdır. 

Neyseki bu gerçekler artık günümüzde dile getirilmekte ve daha üst seviye 

düşünce ve hamlelerle çözüm yolları araştırılmaktadır. 

Sayın Sadık Yalsızuçanlar bir makalesınde bu konuyla alakalı olarak haklı 

tespitinde şöyle der; 

“Kürt sorunu”nun çözüm adresi, Türk yerine Kürt kimliğini esas alacak 

olan bir başka ulus-devlet, PKK ve diğer Marksist, Stalinist, Leninist, ırkçı 

örgütler değil, Kürtlerin büyük bilgesi Mele Ahmed-i Hani, Mele Cezeri, 



142

Abdurrahman Taği, Seyyid Sıbğatullah hazretleridir. „Gelin tanış olalım‟ 

çağrısını yapan Derviş Yunus‟tur, Anadolu‟nun manevi merkezlerinden 

Doğu‟nun Batı‟nın büyük bilgesi İbn Arabi‟dir, bilgelerin sultanı 

Bediüzzaman‟dır. Onların eserleri, halleri, muhabbet, adalet ve 

merhamete dayalı öğretileridir. “Kürt sorunu” Brüksel‟den, 

Washington‟dan, İsveç‟ten değil, arzın birkaç büyük manevi merkezi 

olan Konya‟dan, Hz. Mevlana‟nın kalbinden geçilerek çözülür. Zulmün 

Türk‟ü, Kürt‟ü olmaz, zalimin de. Irkçılığın ve ulus-devlet‟in yol açtığı bu 

sorun, samimiyetsiz, dilde kalan, inandırıcı olmayan, içi boş bir siyaset 

retoriği ile zemininden çözülemez; daha adil, gerçek anlamda daha 

özgürlükçü, daha insani, daha merhametli, şefkatli ve kardeşliğe dayalı 

öğretilerin içinden çözülür. Unutmayalım, işkencecinin de dini yoktur! 

Bu düşüncenin „İslam milliyetçiliği‟ ile de ilgisi yoktur. İşkencenin 

ortadan kalkması, sadece anayasal ve yasal tedbir ve müeyyidelerle 

değil (tabii ki bunlar mutlaka gerçekleştirilmeli, özgürlükçü bir anayasa 

kesinkes yapılmalıdır) insanın çürüdüğü yerden, onu yeniden diriltecek 

manevi ve irfani bir solukla mümkündür…” 

Konumuza dönersek, günümüzde çözülmediği için sürekli artan ve sonuçta anarşi 

ve teröre inkılâp eden problemlerin çözümü yine Bediüzzaman‟ın önerilerinde 

bulunmaktadır. İşte, Bediüzzaman‟ın gözüyle, Doğu Anadolu, Güneydoğu, 

Ortadoğu ve tüm Ġslam dünyası için sorunların analizi ve çözüm önerileri… 

1. DemokratikleĢme 

Bediüzzaman Said Nursi, 23 Temmuz 1908 tarihinde II. Meşrutiyet ve Hürriyet‟in 

ilanında İstanbul‟dadır ve 26 Temmuz 1908 tarihinde Sultanahmet meydanında 

yapılan mitinginde “Hürriyete Hitap” adında bir nutuk irad eder. 1 

İstanbul‟da pek çok ulemanın aksine Meşrutiyetin ilanını hararetle alkışlar. 

Ayasofya, Beyazıt, Fatih ve Süleymaniye camilerinde de umum ulema ve 

talebeye hitaben pek çok vaazlar ile şeriatın ve Meşrutiyetin münasebetini 

anlatır. Peygamberimizin (sav) “Kavmin efendisi ona hizmet edendir” 2 

hadisini “Şeriat âleme gelmiş; ta istibdadı ve zalimâne tahakkümü (baskı ve 

zorbalığı) mahvetsin” 3 şeklinde izah eder. Bediüzzaman dinin siyasi hayata bakan 

yönünün “Hakikat-i Meşrutiyet-i Meşrua” 4 yani Hakiki meşrutiyetin dinen uygun 

olduğunu savunarak Meşrutiyet ve hürriyete sahip çıkmıştır. 

Bediüzzaman‟ın bu konuda en güçlü delili Asr-ı Saadet ve Hulefâ-i Raşidin‟in 

“Hilafet Dönemi”dir. Nursi, Asr-ı Saadet‟i örnek göstererek “adalet, meşveret 

(konuşup anlaşma, istişare) ve kanun hâkimiyeti” prensipleri çerçevesinde 

belirlediği bu modelin aslında “Meşrutiyet, demokrasi ve Cumhuriyet”ten 

başka bir şey olmadığını ifade eder. 5 Bediüzzaman yine “Hürriyetin en geniş 

şekli Cumhuriyettir” 6 diyerek Cumhuriyetin hürriyete en fazla değer veren siyasi 

bir sistem olması gerektiğini anlatmaktadır. Aksi taktirde hürriyetten yoksun bir 

Cumhuriyet içi boş bir istibdattan başka bir şey değildir. 



143

Bediüzzaman Said Nursi, Meşrutiyetin ilanından sonra Başbakanlık vasıtası ile 

doğu vilayetlerine ve aşiretlere elli-altmış telgraf çekmiş ve “Meşrutiyet ve 

kanunu esasî işittiğiniz mesele ise, hakikî adalet ve meşveret-i şer’iyeden 

ibarettir; hüsn-ü telâkki ediniz. Muhafazasına çalışınız. Zira dünyevî saadetimiz 

Meşrutiyettedir. Ve istibdattan herkesten ziyade biz zarardîdeyiz” 7 diyerek 

hürriyetin ve demokratikleşmenin en çok doğu vilayetlerinde yaşayanlara faydalı 

olacağını bundan yüz sene önce haber vermiştir. 

Yine İstanbul‟da yirmi bine yakın hemşerilerine, aldanmamaları için Meşrutiyeti 

ve hürriyeti anladıkları dille anlatır. “İstibdat, zulüm ve tahakkümdür. 

Meşrutiyet, adâlet ve şeriattır. Padişah, Peygamberimizin emrine itaat 

etse ve yoluna gitse halîfedir. Biz de ona itaat edeceğiz. Yoksa, 

Peygambere tâbi olmayıp zulüm edenler, padişah da olsalar 

haydutturlar. Bizim düşmanımız cehalet, zaruret(yoksulluk), ihtilaftır. Bu 

üç düşmana karşı; san‟at, marifet, ittifak (ilim ve irfan, karşılıklı tanışma 

ve birlik) silâhiyle cihad edeceğiz.Ve bizi bir cihette teyakkuza ve 

terakkiye sevk eden hakikî kardeşlerimiz Türklerle ve komşularımızla 

dost olup el ele vereceğiz. Zirâ husumette fenalık var, husumete 

vaktimiz yoktur.” 8 diyerek onları ikaz eder ve onların hürriyete sahip 

çıkmalarını ister. 

Bediüzzaman‟ın bundan bir asır önce söylediği “Dünyevî saadetimiz 

Meşrutiyettedir. Ve istibdattan herkesten ziyade biz zarar görüyoruz” 9 

sözü bugün de geçerliğini korumaktadır. 

BÖLÜM III 

2. Eğitim 

İnsanın yaratılış amacının “taallüm (ilim öğrenme) ile tekemmül(kemale erme, 

olgunlaşma)” olduğunu izah eden Bediüzzaman‟ın en önemli meselesi hayatı 

boyunca eğitim olmuştur. Kendisini eğitime adayan Bediüzzaman Doğu‟da bir 

üniversite açılması amacı ile 1907 yılında İstanbul‟a geldi. Amacı Ortadoğu‟da 

açılan bu üniversite sayesinde Türk, Arap, Kürt, Ermeni ve diğer 

unsurların birliğini ve beraberliğini sağlayarak Osmanlı‟nın 

parçalanmasını önlemek ve Ġslam birliğini temin etmekti. Projesini 

uygulamak amacı ile Sultan Abdülhamit ile görüşmeyi planlayan Bediüzzaman‟ın 

bu isteği gerçekleşmedi. Daha sonra Sultan Reşat‟ın Kosova seyahatine katıldı. 

Padişahın Kosova‟da yapmak istediği üniversite projesine katkıda bulundu. 

Kendisine “Şark(Doğu)böyle bir darülfünuna daha ziyade muhtaç ve 

âlem-i İslam‟ın merkezi hükmündedir” 10 dedi ve böyle bir üniversite için söz 

aldı. Ancak 1914 yılında başlayan I. Dünya Savaşı ve dünyada gelişen olaylar ile 

Osmanlı‟nın yıkılması sonucu proje gerçekleşmedi. Daha sonra 1922 yılında 

geldiği TBMM‟de aynı konuyu gündeme taşıdı. 163 milletvekilinin imzasını taşıyan 

önergesi kabul edildi. Van‟da bir üniversite için 150 bin lira tahsisat ayrıldı. Ancak 

bu da o zamanki hükümetin “laiklik” ile ilgili düşünceleri yüzünden 

gerçekleşmedi. 11 

İlk olarak 1954 yılında, DP‟nin Erzurum‟da bir üniversite kurma teşebbüsü 

üzerine Bediüzzaman “İşte bu benim üniversitem” diyerek bu üniversiteye 



144

sevinçle sahip çıkar. 12 Hatta bu konuda 01.04.1954 tarihli Ulus gazetesinin 

Erzurum Üniversitesi aleyhindeki yazılarına cevap vermiştir. 13 Yine hayatının 55 

yıllık gayesi olan böyle bir üniversite açma teşebbüsünden dolayı zamanın 

Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes‟i tebrik eder. Aynı 

zamanda, bu meseleye dair Amerika ve Avrupa‟da istişare ettikleri halde, 

hayatını böyle bir amaç için geçiren birisi olarak kendisinin fikrinin alınmamasına 

gücendiğini ifade eden bir serzenişte bulunur. 14 

Değişen dünya şartları ve teknolojik gelişmelere paralel olarak eğitimde de 

yeniden yapılanma ve gelişim sürecini başlatmak isteyen Bediüzzaman‟ın bundan 

yüz sene önce ortaya koyduğu proje gerçekten dikkate değerdir. Bediüzzaman 

kendisini anlayamayanlar için “On üçüncü asrın minaresinden, sureten medeni ve 

fikren mazinin en derin derelerinde bulunanlara” 15 hitap ettiğini söyler. Ancak 

“Nesl-i Cedit” adını verdiği yeni bir neslin bu projeyi gerçekleştireceğini belirtir. 

Erzurum‟da açılan üniversite Bediüzzaman‟ın yarı amacını gerçekleştirmiştir. Asıl 

amacı olan “din ve fen ilimlerinin beraber okutulduğu bir “Medresetü‟zzehra” 

henüz gerçekleĢmemiĢtir. 

Bediüzzaman‟ın bu projesinin çok iyi tahlil edilmesi gerekir. Bu proje, 

Bediüzzaman‟ın önermiĢ olduğu ve çare olarak sunduğu bir eğitim 

projesi olan “Medresetü‟z-zehra” projesidir. 

Neden Medresetü‟z-zehra ? 

Bediüzzaman bunu “din ve fen ilimlerini beraber okutarak akla, vicdana ve kalbe 

beraber hitap etmek, çeşitli dillerde eğitim yaparak yöre halkını bir arada tutmak 

ve Ortadoğu‟daki milletleri fikir birliği etrafında birleştirmek, kabiliyet eğitimi 

vererek istidatları nemalandırmak, ihtisas alanları açarak akademik eğitim 

vermek, fen ilimlerini okuyan mektepliler ile din eğitimi alan medrese 

mensuplarını aynı amaç etrafında birleştirmek” 16 şeklinde özetlemiştir. Tabii ki 

bunun açılımında çok geniş bir kültür ortamı oluşacaktır. Bu da Ortadoğu‟da 

büyük bir uyanıĢa ve sonuçta yüksek bir medeniyete zemin 

hazırlayacaktır. 

Doğuda “din hissi”nin hâkim olduğuna vurgu yapan Bediüzzaman yapılacak olan 

bir gelişim hamlesinin dini referanslarla ve dini atmosfer içinde gerçekleşmesi 

gerektiğini her zaman belirtmiştir. Eğitimde de bunun önemi üzerinde durarak 

dini ilimlerle beraber verilecek olan fenni bilgilerin hem gerçeği yansıtması, hem 

eğitimin birliğini sağlaması, hem de İslam kardeşliği ile birbirine sıkı sıkıya bağlı 

olan Müslüman milletlerin birliğini temin etmesi açısından önemi büyüktür. 

Nasıl Bir Üniversite ? 

Üniversite eğitiminde “araştırma” ve “ihtisaslaşma” çok önemlidir. Bu demokratik 

eğitimin de temel unsurlarındandır. Kabiliyete göre, ihtisasa dayalı bir eğitimde 

ilim dalları arasında birlik ve bütünlük, birbirinden faydalanma ancak “demokratik 

bir eğitim” anlayışı ile sağlanabilir. Bu da araştırma, müzakere ve münazara 

usulünün uygulanması iledir. Bu hususa da önem veren Bediüzzaman devlet 

işlerinin meclisler tarafından yürütüldüğü bir çağda ferdi kabiliyetlerin yetersiz 

kalacağını düşünerek “ilimde ihtisaslaşma” yanında “Meclis-i mebusan-ı ilmiye” 



145

adını verdiği “İlmi şuraların” kurulmasını ve işletilmesini ister. 17 Çünkü ilimlerin 

tekâmülü ile artık “bir şahıs birçok fenlerde ihtisas sahibi olamaz” 18 “Umuma el 

atmak da umumu terk etmektir.” 19 

Öyle ise “taksimu‟l âmâl (ihtisaslaşma) ve teşrik-i mesâi (birlikte çalışıp, işbirliği 

etmek)” 20 kaidesi ile amel etmek gerekir. Bu da ilmi şuraların ve ortak tebliğlerin 

gerçekleşmesiyle olur. Bu daha etkin ve gerçekçi olacak ve bu durum insanların 

itimadını da sağlayacaktır. 

Bediüzzaman günümüzde yapılacak ilmi çalışmaların bireysellikten kurumsallığa 

yönelmesinin ve ihtisas heyetlerince yapılmasının gerekliliği üzerinde de durur. 21 

Kur‟an tefsirinin dahi bir heyet tarafından yapılmasını önerir. 22 Tabii ki böyle bir 

şuranın da yüksek ilmi heyetlerden oluşması gerekir. 23 

Said Nursî‟ye göre meslek seçimi yapıldıktan sonra mümkünse herkes kendi 

seçtiği meslek ve san‟atında ihtisas sahibi olmalıdır. Çünkü bir kimse birkaç 

meslekte ihtisas sahibi olamaz. Bir kişi benimsediği meslekte uzman olmalıdır. 

Yani işini çok iyi bilmelidir. Diğer konulardaki bilgilerini, uzman olduğu meslekteki 

başarı ve bilgilerine yardımcı kılmalıdır. Bediüzzaman‟a göre kişinin bunu 

yapmayıp her meslekte uzman olmaya kalkışması halinde bilgisi çok fazla bir işe 

yaramayacaktır. 

Nursî‟ye göre, Cenâb-ı Hak her bir peygamberi bir sanatın piri olarak göndermiş, 

ve bunu bazı âyet-i kerimelerle insanlara ihsas ettirmiştir. Bunun farkında olan 

insanlar, her bir peygamberi kendi mesleklerinin piri olarak kabul etmişlerdir. 

Meselâ, gemiciler Hz. Nuh‟u, saatçılar Hz.Yusuf‟u, terziler Hz. İdris‟i, demirciler de 

Hz. Davud‟u pir ve rehber olarak tanımışlardır. Bu ayetler peygamberlerin, 

meslek seçiminde birer rehber olduklarını gösterdiği gibi, meslekte 

ihtisaslaşmanın da önemine vurgu yapmaktadır. 

Bediüzzaman ferdi kabiliyetlerin ortaya çıkarılması gerektiği meyanında, herkesin 

fıtratına uygun bir iş yapması ve ona yönlendirilmesi gerektiği açısından 

“taksimü‟l-‟amal” (ihtisaslaşma) kanunu üzerinde büyük bir ehemmiyetle 

durmaktadır. Bediüzzaman‟a göre, kâinatta hakim olan terakki ve tekemmül 

kanunu „taksimü‟l-amal‟ kaidesinden ortaya çıkmıştır. Bu kanuna itaat etmek farz 

iken ne yazık ki tamamen itaat edilmemiştir. Şöyle ki: Fıtratımızda ekilen yetenek 

ve meyillerimizle, „taksimü‟l-amal‟ kaidesine uyarak fen ve ilimlerde mütehassıs 

olarak farz-ı kifayeyi yerine getirmekle mükellef iken, yalancı bir hırs ve gösteriş 

merakıyla o yeteneklerimizi söndürdük. Allah‟a isyan eden cehenneme girmeye 

müstahak olduğu gibi, hilkat denilen fıtrî şeriatın emrine uymadığımızdan cehalet 

cehennemine düşmeye müstahak olduk. Bizi bu azaptan kurtaracak olan da bu 

kanunla amel etmektir. Çünkü seleflerimiz bu kanunla amel ederek ilimlerin 

cennetlerine dahil oldular.” 

Bütün bu hususları bundan seksen sene önce gündeme getiren Bediüzzaman‟ın 

fikir ve önerilerine bu gün daha çok ihtiyacımız olduğu bir gerçektir. 

BÖLÜM IV 

3. Ekonomik Kalkınma 



146

Düşmanlarını cehalet, zaruret ve ihtilaf olarak belirleyen Bediüzzaman cehalete 

karşı eğitimi; zaruret denilen fakirliğe ve geri kalmışlığa da her zamanın geçerli 

ve temel meslekleri olan “ziraat, ticaret ve sanatı” tavsiye eder.” Maişet için 

tarik-i tabiî ve meşru ve zîhayat sanattır, ziraattır ve ticarettir; gayr-i tabii ise, 

memuriyet ve her nevi ile imarettir” 24 der. Memuriyeti ve idareciliği temel meslek 

olarak görmeyen Bediüzzaman “Memuriyete ve imarete giren, yalnız hamiyet ve 

hizmet için girmelidir” 25 diyerek memuriyet ve idareciliğin geçim kaygısı ile değil, 

millete hizmet etmek amacını taşıması gerektiğine dikkat çeker. 

Bir ülkenin kalkınması müstahsillerin (üreticilerin) çoğalması ve müstehliklerin 

(tüketicilerin) az olmasına bağlıdır. Bir ülkede üreticiler azalır, tüketiciler 

çoğalırsa o ülke fakir düşer. Memurlar ve idareciler tüketici sınıfını teşkil ederler. 

Toplum hayatının devamı ve ihtiyaçlarının giderilmesi ancak sanat, ticaret ve 

ziraat alanındaki üretime bağlıdır. Şayet ihtiyaçtan fazla üretim olursa o zaman 

ülke halkı fazlasını dış ülkelere ihraç ederek ülke kalkınmasına ve zenginliğine 

hizmet etmiş olurlar. Ġsrafa alıĢan idareci ve memurların çok olduğu, 

tüketimin arttığı, üretimin azaldığı, herkesin gözünü devlet kapısına 

diktiği bir ülke fakir düĢer. 26 

Ülkenin kalkınmıĢlığı ve geri kalmıĢlığı da yine ülke idaresinin hürriyetçi 

olup olmaması, demokratik değerlere sahip çıkıp çıkmaması ile doğru 

orantılıdır. Bilhassa ırkçılığı devlet politikası haline getirmiĢ ve 

devletçiliği ilke olarak benimsemiĢ bir “ulus devletin” ülkede yaĢayan 

farklı ırk ve kökenden gelmiĢ, farklı dil ve kültüre sahip insanları Ģevk ve 

gayrete getirerek ülke kalkınmasına katması zordur. Böyle bir devlet 

tabiatı icabı monopoldür; yani tekelcidir. Tekelcilik ise kendisinden 

baĢkasına hayat hakkı tanımaz. Ekonomik monopolcülük de “serbest 

giriĢimi” önler. 

Demokratik ve hürriyetçi değerlere değil de ulusal değerlere önem veren 

ve bunu halkının zihniyetine yerleĢtiren bir devlet yapısında halk devlete 

bağımlı hale gelir. Her Ģeyi devletten beklemeye baĢlar. Halka göre 

devlet her Ģeyi yapabilir. Ekonomiyi büyütür, insanları eğitir, besler, iĢ 

sahibi yapar, ticaret yapar, korur. Fakirliği ortadan kaldırır. Hatta devlet 

vatandaĢlarının düĢüncelerine ve inançlarına müdahale eder ve nasıl 

yaĢamaları gerektiğine karar verir. 

Tarihte pek çok devletler kurulmuştur; ama hiçbiri 19. asırdaki “ulus devletler” 

gibi merkezileşmiş bir siyasal gücün bütün problemleri çözeceği beklentisini 

doğurmamıştır. “Devletçilik” prensibi güçlü devletleri kurmuĢ; ama adil ve 

halkının problemlerini çözen bir devlet yapısını kuramamıĢtır. Güçlü ulus 

devletler güçlerini kendi halkları üzerinde göstermiĢlerdir. 

Devlet hakkında fikir yürüten filozoflar da genellikle güçlü merkezi devlet yapısına 

destek vermişler ve bu konu üzerinde akıl yürütmüşler ve genellikle devletin 

güçlenmesi üzerinde durmuşlardır. Bunun için demokrasi de, halkın katılımı da 

hep güçlü devleti oluşturmak için kullanıldı. Bu da iktidarın hâkimiyetini ve 

insanların iktidar hırsını kamçılamaktan başka bir işe yaramadı. Bilimin, 

üniversitenin, sanatın, ziraatın ve ticaretin gücü daima sınırlandırılmak istendi. 



147

Bundan dolayıdır ki baskıcı rejimler daima hürriyetçi idareler karşısına zayıf 

kalmış ve halkına mutluluk ve refah sağlayamamıştır. 

Böyle bir devlet sıkıĢtığı zaman düĢman üreterek ülkede birliği ve halkın 

desteğini sağlamayı amaçlar. Bunda baĢarılı da olur. SavaĢ böyle bir 

devletin gıdasıdır. SavaĢ bir ulus devlet için sağlıktır. SavaĢ demek 

mecburi askerlik, ağır vergiler, sıkı ekonomik politikalar ve muhalefetin 

bastırılması demektir. Milli savunma senaryoları devletin halkı savaĢ 

hedefleri doğrultusunda manipüle etmesini sağlar. Ulus devlet bundan 

dolayı halkını mutlu edemez ve ülkesinin kalkınmasına hürriyetçi ve 

demokratik devletler kadar hizmet edemez. Kalkınmanın ve geliĢmenin 

ön Ģartı her Ģeyden önce hürriyetlerin önünü açmak ve katılımcı 

demokrasiyi tam olarak iĢletmektir. 

Bir devletin gerçek sahipleri o ülkede toprağı olan, iş yapan çiftçi, sanatkâr ve 

tüccarlardır. Bunlar devletin kurulmasında ve güçlenmesinde maddi ve manevi 

katkıları olan insanlardır. Üreten, vergi veren, askerin ve memurların maaşlarını 

ve ihtiyaçlarını karşılayan bunlardır. Devlet ister ulus devlet olsun, ister 

demokratik hürriyetçi ve liberal devlet olsun müteşebbis vatandaşları ile kalkınır 

ve zenginleşir. Vergi veren ve devletini ayakta tutan daima çalışan ve üreten 

müteşebbis insanlardır. Devlet çiftçileri, sanatkârları, tüccarları ve müteşebbisleri 

desteklediği, koruduğu müddetçe daha fazla vergi geliri elde eder. Devletin 

görevi savunma, koruma ve adalettir. Varlığının sebebi budur. Memurların 

görevi de halkına hizmet etmektir. Müteşebbisler de ancak hürriyet ortamında 

gerekli yatırım ve üretimi yapar, hürriyet içinde ticari hayatlarını daha kolay 

yürütebilirler. Hürriyet bu açıdan her şeyin güven kaynağıdır. Devlet 

müteşebbisini, çiftçisini, sanatlarını korumalı ve ancak yanlış yapanı 

cezalandırmalıdır. 

Kalkınma Politikası 

Kalkınmanın maddi ve manevi iki temel sebebi olduğunu ifade eden Bediüzzaman 

bunları şöyle özetler: Kalkınmanın maddi sebepleri yeraltı, yer üstü ve insan 

kaynaklarıdır. Bu kaynakların yerinde ve bilgiye dayalı olarak kullanılması 

kalkınmanın ve gelişmenin temelini teşkil eder. Manevi sebep ise “Nokta-i 

istinad” (Dayanma noktası) denilen “Kuvve-i Maneviye”dir. 27 

Nokta-i istinad Kâinatta cereyan eden ve insana dehşet verip âciz bırakan 

hâdiseler karşısında insanın çok kuvvetli bir yere dayanmaya ve güvenmeye olan 

fıtri ihtiyacı olarak da tanımlanır. 

İnsan çok iyi bir nokta-i istinad bulursa en ağır ve büyük işlere karşı 

mübarezeye(mücadelede) kendinde kuvvet bulur. 

İnsanlar gerek devletten ve gerekse milletten aldığı güçle büyük bir ümitle yola 

çıkarsa yapamayacağı iş yoktur. “İnsanları canlandıran emeldir; öldüren 

yeistir.” 28 “Bir nokta-i istinad bulsam küre-i zemini yerinden 

oynatabilirim” diyen bir ilim adamı gibi geleceğe ümitle bakan bir insanın da 

nokta-i istinat bulduğu takdirde küre-i arz gibi büyük işleri çevirebileceğini ifade 

etmiştir. 



148

Müslümanların bilhassa “din duygusu”nun daha fazla hâkim olduğu 

Doğu‟da geri kalmıĢlığa, cehalete ve her çeĢit bölünmüĢlüğe karĢı 

kurtuluĢ çaresi, dindir. Çünkü din “muhabbet ile ittihadı (muhabbet ile 

birliği), marifet ile imtizac-ı efkârı (karĢılıklı tanıĢma ile fikirlerin 

kaynaĢmasını), uhuvvet ile teavünü (kardeĢlik duygularıyla 

yardımlaĢmayı)” 29 emretmektedir. Kalkınma politikaları ancak bu gibi 

esaslara dayanırsa sonuç verir. Aksi takdirde yapılan bütün yatırımlar ve 

kaynaklar yok olur gider. 

Bediüzzaman‟a göre bu konudaki çalışmalarda samimiyetin ölçüsü “muhabbet, 

hürmet ve merhamettir.” Zira “Hamiyet, muhabbet, hürmet ve merhametin 

netice-i zaruriyesidir. Onsuz olmaz ve illa yalandır, sahtekârlıktır.” 30 

Devletin bu konudaki görevi gerek yeraltı ve yerüstü, gerekse insan 

kaynaklarının kullanımında planlama, güven oluĢturma ve yardımlaĢmayı 

kolaylaĢtırma gibi temel stratejilerdir. Bu hususlar da yine dinin kutsal 

emirleri ile takva ve salâbet-i diniye ile olur. Ġnancı sarsılmıĢ ve ahlakı 

bozulmuĢ bir toplumu idare etmek çok zordur. Böyle bir toplumda güveni 

sağlamak ve yardımlaĢma unsurlarını harekete geçirmek ancak din ile 

olur. 31 AsayiĢ ve güven oluĢturulduktan sonra kalkınma politikaları 

uygulanabilir. 

Hürriyet ile GiriĢimcilik (TeĢebbüs-ü ġahsi) 

Teşebbüs-ü Şahsi bir ülkenin kalkınması için en önemli unsurdur. Bediüzzaman 

daha asrın başında Doğu Anadolu‟da yaptığı seyahatlerinde girişimciliğe dikkat 

çekmiş ve onları teşebbüs-i şahsiye dediği girişimciliğe teşvik etmiştir. Doğu 

halkının Şafi olduğunu, Şafiilerin ise imama uymuş bile olsa namazdaki Fatiha‟yı 

her bireyin okumasının dinin emri olduğuna dikkat çeker. Bunu girişimciliğe delil 

ve örnek gösterir. “İnsana ancak çalıştığının karşılığı vardır” 32 ayetinin de 

“Teşebbüs-ü şahsiye”ye davet ettiğini nazara verir. 33 Onları Doğu insanının 

dindarlığına uygun olan meşrutiyet ve hürriyete sahip çıkmaya ve girişimci 

olmaya çağırır. 

Hür bir zeminde yola çıkan bir müteşebbis elbette başarılı olacaktır. Bunun için 

emniyetin tesisi şarttır. Geleceğine güvenle bakamayan bir müteşebbisin 

harekete geçmesi beklenemez. Bediüzzaman 1910 senesinde Doğu ilerine yaptığı 

seyahat Osmanlı dönemine rastlamaktaydı. Devletin ırkçılığa ve farklılıkları inkâra 

dayanan politikaları yoktu ve Kürtçülüğe dayanan bir terör de söz konusu değildi. 

Bediüzzaman o dönemin şartlarında “hür teşebbüs”ü tavsiye ediyordu. “Ağam 

bilir” umursamazlığını tenkit ederek herkesi hürriyet içinde kalkınmaya davet 

ediyordu. 

BÖLÜM V 

4. Irkçılık ve Zararları (Irkçılığın Terkedilmesi) 



149

Irkçılığın temel kaynağı, Hz.Adem ile Iblis‟in mücadelesine kadar gider. Sonuçta 

ırkçılık ve üstünlük güden iblis kaybetmiştir. Tıpkı Turancılık güden İttihat ve 

Terakki gibi, Naziler gibi sonları hep hüsran olmuştur. Geride sadece acılı ve 

ızdıraplı milletler ve enkaz yığınları kalmıştır. 

Irkçılık her yönüyle dinimizce de yasaklanmıştır. Zulmederek, diğer ırkları 

aşağılayarak ve küçük düşürerek, ayrılıkları ateşlendirecek, insanları birbirine 

düşürecek, toplum hayatını altüst edecek ırkçılığı, İslâmiyet kesinlikle 

yasaklamıştır. Hattâ zulme, haksızlığa, ayrılığa sebep olabilecek her türlü 

bölgecilik, kabilecilik, aşiretçilik ayrımını da reddetmiştir. 

Hatta Biz ecdadımızı kuru bir ırkçılık namına değil, Bediüzzaman‟ın 

tabiriyle, Ġslâmiyet‟in bayraktarı olmaları cihetiyle sevebiliriz. Yoksa, 

dedemizin alim olması bizi cehaletten kurtarmadığı gibi, ecdadımızın 

Ġslâm‟a yaptığı hizmetler de bizim tembelliğimize, gevĢekliğimize, 

gayretsizliğimize kefaret olmaz. 

Bediüzzaman‟a göre ırkçılık ideolojik ve düşünce bakımından İslâmın dünya 

görüşüne uymadığı gibi pratik açıdan da İslâm toplumlarına fayda sağlamaz. Ona 

göre ırkçılık düşüncesi Batıdan “içimize sokulan” bir “firenk illeti”dir. Amacı 

Ġslâm toplumlarını parçalamak ve onları koloni haline getirerek 

sömürmektir. Bediüzzaman, Ġslâm toplumlarının baĢına gelen en büyük 

felaketlerin ırkçı politikalardan kaynaklandığını iddia eder. Emevilerin 

Müslümanlara verdiği büyük zarar ve felaket onların ırkçı eğilimlerinden 

kaynaklanmıştır. Aynı şekilde 1908 sonrası Osmanlı toplumunda ortaya çıkan 

“kulüpler” de ırkçı nitelikler taşıdığından büyük bir imparatorluğun dağılmasına 

yol açmıştır. Cumhuriyet sonrası ırkçı yaklaşım ve politikalar ise “gizli dinsizlerin” 

ayrılık tohumları ekerek Müslümanların huzur ve rahatını bozup Anadolu insanını 

anarşi ve kaos ortamına sürüklemek amacını taşımaktadır. 34 

“Frenk illeti tabir ettiğimiz ırkçılık, unsurculuk fikriyle Avrupa, âlem-i İslâmı 

parçalamak için içimize bu firenk illetini aşılamış(tır). Fakat bu hastalık ve fikir, 

gayet ve zevkli ve cazibedar bir halet-i ruhiyye (cazip manevi iç hal) verdiği için, 

pek çok zararları ve tehkileleriyle beraber her millet cüzi kulli bu fikre iştiyak 

(arzu, şevk) gösteriyorlar.” 35 

Hatta Bediüzzaman gerek İslâmi şuur ve kültürden uzaklaşmış aydınlar, gerekse 

Batı politikalarının inceliklerini kavramayan avam tabakasına hoş gelen ulusçuluk 

fikrinin Müslümanlar için basit bir tehlike değil, öldürücü bir zehir olduğuna 

dikkati çeker: “Unsuriyetperverliği Avrupa‟nın bir nevi firenk illeti olduğundan bir 

zehr-i katil nazarıyla bakmışım. Ve Avrupa o firenk illetini İslâm (milletlerinin) 

içine atmış; ta (Müslümanlar arasında) tefrika versin, parçalasın, (onları) 

yutmasına hazır olsun” 36 

Başka bir yerde ise, “Unsuriyet ve menfî milliyet esasları adaleti ve hakkı takip 

etmediğinden zulmeder. Adalet üzerine gitmez. Çünkü, unsuriyetperver bir 

hâkim, milletdaşını tercih eder, adalet edemez.” 37 diyerek unsuriyet ve ırkçılığın 

adalet ve hakkı gerçekleştirme yolunda ciddî bir engel olduğunu vurgular. 



150

Irkçılık ve ulusçuluk bünyesinde taĢıdığı zulüm, sömürü ve köleleĢtirme 

nitelikleriyle Müslüman birey ve toplumun vasfı olamayacak bir cehalet 

ve küfür vasfıdır. 

19. yüzyıldan itibaren teknolojinin gelişmesi ile ırkı esas alan devletler ırkçılık 

hesabına dünyayı büyük savaşlara itmiş ve büyük buhranlara sürüklemişlerdir. 

II. Dünya Savaşı‟nın Avrupa‟da yol açtığı felaketten sonra devletler, kendi 

uluslarını korumak amacıyla uluslararası organizasyonlara ihtiyaç duydu. 

Irkçılığın ne derece zararlı olduğu yaşanan acı tecrübelerle ortaya çıktı ve Avrupa 

günümüzde, topraklarında savaş olmayan bir kıta kurdu. 

Dünya olaylarını Kur‟an penceresinden takip eden Bediüzzaman Menderes‟e 

yazdığı bir mektubunda seksen senelik ömrünü milletin selameti için feda eden, 

hiçbir dünyevi amaç taşımayan ve sadece milletin menfaati için çalışan, 

padişahlık, tek parti ve demokrasi döneminde bütün siyasi olaylarının içinde 

bulunarak kazandığı tecrübelerini de dikkate alarak birkaç nasihatini dinlemesini 

ister. 

Bediüzzaman mezkûr mektubunda hükümetlerin devletlerarası ittifaklar 

kurmalarını “Sulh-u Umumi” dediği dünya barışına, kalkınmaya ve her nevi anarşi 

ve teröre karşı en büyük tedbir olarak gördüğünü ifade eder. DP‟nin Pakistan ve 

Irak ile kurduğu “Bağdat Paktı”nı tebrik ederek alkışlar. Bu paktın Arap ve 

Türklerin yakınlaşmasına ve İslam dünyasının uyanmasına sebep olacağını söyler. 

Irkçılığın yıkıcı ve menfi bir hareket olduğunu, başkalarının zararı ile beslendiğini, 

bunun da ırkçılığın seciyesi ve tabiatının gereği olduğunu ifade eder. 

Müslümanları birleştiren en önemli hususun İslamiyet olduğunu nazara verir. 

Türklerin asla ırkçı olmaması gerektiğini ve ırkçılıkta hiçbir kazancının 

olmayacağının altını çizer. Bediüzzaman‟a göre Türk milleti dünyanın her 

tarafında Müslüman olarak tanınmış ve Türk ırkı İslamiyet‟le kaynaşmıştır. 

Türklüğü Müslümanlıktan ayırma imkânı kalmamıştır. Türk, Müslüman demektir. 

Hatta Müslüman olmayan kısmı Türklükten de çıkmışlar ve başka milletlere 

karışmışlardır. Bulgarlar ve Macarlar gibi. Aynı şekilde Araplar da Araplıkları ile 

değil, Müslümanlıkları ile tanınmışlardır. Araplar da İslamiyetle mezc olmuşlardır. 

Bunun için gerek Türklere, gerekse Araplara ırkçılık çok büyük tehlikedir. Her iki 

milletin “Hakiki milliyetleri İslamiyet‟tir. O kâfidir.” 38 Türkler ile Arapların ortak 

özellikleri İslamiyet‟e olan hizmetleridir. 

“Irak ve Pakistan ile yapılan ittifak ve anlaşma bu açıdan çok mühimdir. En büyük 

faydası da ırkçılığın önlenmesidir. 4-5 milyon ırkçı yerine 400 milyon Müslüman 

ve 800 milyon bölge halkının dostluğu kazanılmış olacaktır. Bunun sonucunda 

ortaya çıkacak olan barıştan dünya milletlerinin ve bu barışa çok ihtiyacı olan 

Hıristiyanlık dünyasının ve diğer din mensuplarının dostluklarını bu millete ancak 

bu şekilde kazandırma imkânı vardır.” 39 

Ülke düşmanlarının ve menfaatlerini Türk ve Müslümanların zararında gören ve 

bunun için ifsat komitelerini harekete geçiren Batılıların ifsatlarından yöre halkını 

kurtarmanın çaresini de “Ġman birliğini tesis etmek, din ve fen ilimlerinin 

beraber okutulacağı üniversiteleri açmak ve Müslümanların arasındaki 

kardeĢliği yeniden kurmak” olduğunu belirtir. Bunun sonucunda Avrupa 

medeniyeti ile Ġslam medeniyetini birleĢtirmek de mümkün olacaktır.” 40 



151

Irkçılığın zararlarını bir misalle izah eden Bediüzzaman, Van‟da iken hamiyetli bir 

Kürt talebesinin İslam terbiyesi ile “Bir Müslüman Türk‟ü fâsık bir kardeşime 

tercih ederim” dediği halde İstanbul‟da girdiği mekteplerde Irkçı bir muallimden 

etkilenmesi sonucu “Ben şimdi gayet fasık, hatta dinsiz bir Kürdü salih bir Türk‟e 

tercih ediyorum” dediğini nakleder. Bediüzzaman birkaç sohbet sonunda onu ikna 

eder ve “Türklerin bu millet-i İslamiyenin kahraman bir ordusu” olduğunu kabul 

ettirir. Bediüzzaman Ankara‟da bulunduğu dönemde TBMM‟de bulunan mebuslara 

bu misali verdikten sonra sorar: “Doğu‟da bulunan 5 milyon Kürt, 100 milyona 

yakın İranlı ve Hintli, 70 milyon Arap, 40 milyon Kafkas var. Birbirine komşu ve 

misafir olan bu milletlere Kürt talebenin Van‟da aldığı iman dersi mi, yoksa 

İstanbul‟da mektepte aldığı ırkçılık dersi mi daha çok lâzımdır?” 41 

BÖLÜM VI 

Milletlerin Saadeti Dostluk ve Sevgidedir 

Bediüzzaman‟a göre Doğu Anadolu‟nun ve Ortadoğu‟nun saadeti ve selâmeti 

Ermeniler dâhil Arap, Türk, Kürt, Süryani ve diğer milletlerle ittifak içinde ve dost 

olmaya bağlıdır. 42 Dostluğun sebeplerinden en önemlisi komşuluk ve ortak 

menfaatlerdir. Komşuluğun devamı ve ortak menfaatlerin kazanımı akıl, ilim ve 

meyli terakkiye bağlıdır. Bütün bunlar ise sevgi ve muhabbetle sağlanacaktır. 

“Husumet ve adavetin (düşmanlık) vaktinin bittiğini” söyleyen Bediüzzaman “İki 

Harb-i Umumi (dünya savaşları), adavetin ne kadar fena ve tahrip edici ve 

dehşetli zulüm olduğunu gösterdi. İçinde hiçbir fayda olmadığı tezahür etti. Öyle 

ise, düşmanlarımızın seyyiatı (kötülükleri) - tecavüz olmamak şartıyla - 

adavetinizi celp etmesin” 43 demektedir. 

Muhabbetin sebeplerini sayarken komşuluk yanında “iman, İslamiyet, cinsiyet ve 

insaniyet” 44 gibi nurani bağlar olduğunu ifade eden Bediüzzaman “İman ve 

İslamiyet”in bu bağlamdaki önemine değinir. Devamında “cinsiyet ve insaniyet” 

gibi ortak değerlerin de bütün insanları, ırkları ve dilleri ne olursa olsun, sevgi ile 

birleştirmesi gerektiğini ifade eder. 

Bediüzzaman bilhassa Müslümanların “komşularını, hemcinslerini insan olmak 

yönüyle sevmelerinin” dinin emri ve gereği olduğuna dikkat çeker. “Muhabbet, 

uhuvvet (kardeşlik) ve sevmek islâmiyetin mizacıdır, rabıtasıdır” 45 der. 

Müslümanları tüm insanlarla ve bilhassa komşuları ile dost olmaya davet eder. 

Sevgi ve muhabbetin oluĢması ise ırkçılığın terk edilmesine ve 

farklılıkların birer zenginlik olarak kabul edilmesine bağlıdır. Doğu‟nun 

önemli şair ve ediplerinden olan Şeyh Sadi-i Şirazi‟nin dediği gibi “İki cihanın 

rahat ve selâmetini iki harf tefsir eder, kazandırır: Dostlarına karşı 

mürüvvetkârâne muaşeret ve düşmanlarına sulhkârâne muamele etmektir.” 46 

İdarecilerin ve devletin toplum üzerindeki en önemli görevi asayişi ve barışı 

korumaktır. 

Muhabbet ve Sevginin Kaynağı Ġman KardeĢliğidir 



152

Doğuda din ve iman hâkimdir. Halkın birliğini ve beraberliğini sağlayacak, eğitime 

ve maddi-manevi terakkiye sevk edecek olan dindir. Dini referanslarla yapılan bir 

teşvik ve sakındırma halk üzerinde daha müessir olur. Birliği sağlayacak olan 

ancak dindir. 

Yüce Allah Kur‟an-ı Kerim‟de “Mü‟minler kardeştir” 47 buyurur. Mü‟minlerin ortak 

inancı olan iman kalplerin birleşmesi ile sonuçlanır. Bu da toplumda birliği ve 

beraberliği temin eder. Bediüzzaman bu hususu “Tevhid-i imanî elbette tevhid-i 

kulûbü ister; vahdet-i itikat dahi vahdet-i içtimaiyeyi iktiza eder” 48 demektedir. 

İman ve vatan birliği insanların birliğini sağlayan en önemli iki sebeptir. En 

kuvvetli bağ iman bağıdır. Çünkü iman ile esma-i ilâhiye sayısınca birlik bağları 

oluşur. Bediüzzaman bu gerçeği “her ikinizin Hâlıkınız bir, Mâlikiniz bir, 

Mâbudunuz bir, Râzıkınız bir, bir, bir, bine kadar bir, bir. Hem 

peygamberiniz bir, dininiz bir, kıbleniz bir; yüze kadar bir, bir” 49 diyerek 

imanın sağladığı birlik bağlarının binleri geçtiğini ifade etmektedir. İman bağı 

güçlü bir şekilde inananları birbirine bağlar. 

Vatan ve komşuluk bağları ise iman bağı kadar güçlü değildir. Bir vatanda 

yaşamaktan kaynaklanan birlik bağı “Köyünüz bir, devletiniz bir, memleketiniz 

bir, ona kadar bir, bir” 50 şeklinde ifade edilebilir. Bir vatanda yaşayan insanların 

birliği inanç birliği ile beraber olursa daha mükemmel ve güçlü bir şekilde 

vatandaşları birbirine bağlar. Buna göre de sevgi ve muhabbet oluşturur. Bir 

ülkede beraber yaşamak güçlü bir milleti oluşturmaz; ancak imandan 

kaynaklanan inanç birliği milleti oluşturur. 

Bütün bu gerçeklerden anlaĢılmaktadır ki, Doğu ve Güneydoğu 

Anadolu‟da ve Ortadoğu‟da birliği ve dirliği sağlamanın yolu dinden ve 

dine değer vermekten geçer. Ġnsanlar arasında sevgi ve muhabbeti 

oluĢturmanın yolu da dinden geçer. 

SONUÇ 

Doğu ve Güneydoğu Anadolu‟da ve devamı olan Ortadoğu‟da bir asra varan süre 

devam eden cehalet, fakirlik ve ihtilaf ve bunlardan kaynaklanan istikrarsızlık ve 

terör çözümsüz değildir. Her şeyin bir çaresi vardır ve iyi niyetle yaklaşım 

sergilendiği zaman kısa zamanda çare bulmak da mümkündür. Yeter ki 

sağduyulu davranılsın ve akılcı bir yol takip edilsin. 

Doğu‟da ve Ortadoğu‟da henüz bu gibi problemler ortaya çıkmamışken geleceği 

görerek zamanın idarecilerini ikaz eden ve ileri görüşlülüğü günümüz hadiseleri 

ile de tescil edilen Bediüzzaman‟ın fikirlerine ve önerilerine kulak vermek 

günümüz idarecilerine kalmıştır. Günümüzde Bediüzzaman yok; ama yığılarak 

devam eden problemlere işaret ettiği çözümler karşımızdadır. 

Bediüzzaman‟ın önerilerini “DemokratikleĢme, ırkçı politikalardan 

vazgeçerek iman kardeĢliğini yeniden tesis etme, komĢularımızla dost 

olma, din ve fen ilimlerinin beraber okutulduğu eğitim müesseseleri, 

sürdürülebilir ekonomik kalkınma ile hür teĢebbüse önem verme” 

Ģeklinde özetlemek mümkündür. Bütün bunların gerçekleĢmesi 

hürriyetçi ve katılımcı demokrasi ile mümkün olabilecektir. 



153

TeĢekkür : M.Ali Kaya‟nın “Doğu ve Ortadoğu Problemlerine Bediüzzaman‟dan 

Çözüm Önerileri ” adlı eseri, Risale-i Nur Enstitüsü sitesinde yayınlanan 

makaleler, Prof.Dr. Bünyamin Duran‟ın ve Sayın Sadık Yalsızuçanlar‟ın 

makaleleri, Sayın Mehmet Yılmaz Bey‟in teşvik ve destekleri, Derin Düşünce 

Grubu üyeleri ve yorumcuları ile yaptığımız tartışmalar bu yazı için bilgi ve ilham 

kaynağı olmuştur. 

Takviye Okumalar 

PKK… Ters giden nedir? Bundan sonra nereye? 

Kurtlu hilal 

Gözü kör olsun bu ulusçuluğun! 

Irkçıya kızılmaz, acınır! 

Müslümanların iç hastalıkları 

Vatanın bütünlüğü silahla mı korunur? 

Ax! Welate min - Ah! vatanım 

Kuzey Irak‟a girelim mi? 

Kaynaklar: 

Aclunî, Keşfu‟l-Hafa, Beyrut-1352. 

Aliyyu‟l-Muttaki, Kenzu‟l-Ummal, Halep-1974. 

Bediüzzaman Said Nursi, Risale-i Nur Külliyatı, 

Divan-ı Harb-i Örfî, 1993-İstanbul. 

Emirdağ Lahikası, 2001-İstanbul. 

Hutbe-i Şamiye, 1993-İstanbul. 

İşaratü‟l-İ‟câz, 1998-İstanbul. 

Lem‟alar, 2001-İstanbul. 

Mektubat, 1998-İstanbul. 

Muhakemât, 1998-İstanbul. 

Münazarat, 1993-İstanbul. 

Sünuhat, 1996-İstanbul. 



154

Dipnotlar 

Tarihçe-i Hayat, 1998- İstanbul. 

Münavi, Feyzu‟l-Kadir, Tarihsiz-Beyrut. 

Gazali, İhya-ı Ulum, İstanbul-1985. 

İmam-ı Muhammed Serahsi, Şerh-u Siyeru‟l-Kebir, Tarihsiz-1335. 

Münzirî, Et-Tergib ve‟t-Terhib, Tarihsiz-Kahire. 

1. Divan-ı Harb-i Örfî, s. 89. 

2. Aclunî, Keşfu‟l-Hafa, 1:462 (Hadis No: 1515). 



5. Divan-ı Harb-i Örfî, 69; Hutbe-i Şamiye, (1993-İstanbul) s. 85. 

6. Tarihçe-i Hayat, (1998-İstanbul) s. 204. 

7. Divan-ı Harb-i Örfi, s. 21. 


9. Divan-ı Harb-i Örfi, s. 21. 

10. Tarihçe-i Hayat, s. 93. 

11. Tarihçe-i Hayat, 128-129; Emirdağ Lâhikası, s. 404, 437-440. 

12. Emirdağ Lahikası, s. 404, 437-440. 

13. Emirdağ Lahikası, s. 404. 

14. Emirdağ Lahikası, s. 440. 

15. Tarihçe-i Hayat, s. 75. 

16. Münazarat, (1993-İstanbul) s. 127-129. 

17. Sünuhat, (1996-İstanbul) s. 33. 

18. İşaratu‟l-İ‟câz, (1998-İstanbul) s. 117; Muhakemat, (1998-İstanbul) s. 

137. 

19. Muhakemat, s. 24. 

20. Lem‟alar, s. 168-169. 



155

21. Sünuhat, s. 33. 

22. İşaratü‟l-İ‟câz, s. 13-14. 


24. Münazarat, s. 78. 

25. Münazarat, s. 78-79. 

26. Lem‟alar, s. 206. 

27. Sünuhat, s. 77-79. 

28. Hutbe-i Şamiye, s. 49, 126; Sünuhat, s. 79. 



31. Lem‟alar, s. 174. 

32. Necm, 53:39. 

33. Divan-ı Harb-i Örfî, s. 57-61. 

34. Nursî, Emirdağ Lâhikası, c. II, s. 194. 

35. Nursî, Emirdağ Lâhikası, s. 132. 

36. Nursî, Emirdağ Lâhikası, s. 65-66. 

37. Nursî, Mektubat, ss. 65-66. 

38. Emirdağ Lâhikası, s. 438. 


40. Emirdağ Lâhikası, s. 437-440. 


42. Münazarat, s. 67. 

43. Hutbe-i Şamiye, s. 57. 



46. Mektubat, s. 258. 



156

47. Hucurat, 49:10. 






157

Vicdan Ne Yana DüĢer Usta, Medeniyet Ne Yana? (Özlem Yağız) 

Sözde kıyılmıĢ canlar: 

Hafızayı beşer nisyan ile malulmüş. Unutmak, 

anne kucağındaki bir uyku kadar tatlı ve sıcak. Çok 

acı veren bir hastalıktan sonraki nekahat döneminin 

en lüzumlu ilacı. Yaşanan acılara bir sünger çekmek, 

unutmak, bugünü yaşamak Allah vergisi bir lütuftur 

belki de ruh sağlığımızı ayakta tutan. Ama ya 

hastalık bitmediyse ya daha acılar sürerken her şeyi 

unutuyor ve unutturuluyorsak? Unutmak bizim için 

hastalığın inkârı haline gelmişse bir de üstüne. Bu 

hastalığın kendisinden beter bir hastalık, bir demans 

değil midir olsa olsa. 

İki gün önce Yüzleşme Derneği ile Mazlum-Der‟in ortak düzenlediği 

„Faili Derin Kayıplar” panelinde şöyle diyordu Hayko Bağdat: 

-En kötüsü nedir biliyor musunuz arkadaşlar, bizler hafızalardan 

silindik. Artık bize ait hiçbir şey yok anılarda” 

O panelde hafızalardan sildiğimiz, unutmak istediğimiz nice kabuk 

bağlamaya yüz tutmuş altı sıcak yaradan birkaç tanesi kanadı iki gün önce. 

Hrant Dink, Musa Anter, Mustafa Suphi, Ali Şükrü, Sabahattin Ali. “Sözde 

itirafçıların” sözde itiraflarında geçen, sözde asit kuyularına atılmış, sözde 

bedenlerinin, vicdanlarımıza, sözde rahatsızlıklar verdiği, sözde kıyılmış 

canlardan ise bahsetmeye hiç vakit olmadı. Zaten her şey sözde yaşanıp 

bitmişti kimilerine göre, sadece yakınlarına sözde acılar kaldı. Bir de 

sözlere dökülmüş inkârlar. 



158

Hiçbirisini yaĢamadık ki! 

Unutmak istiyoruz acıları, unutmak ve hiç yaşanmamış kabul etmek. 

Çünkü hatırlamak uyanık bir vicdanı getiriyor ve vicdan merhameti 

ayaklandırıyor. Merhamet vicdanın dışa uzanan eli. Bir defa merhamet 

duymaya başladın mı işin zor. Afyon misali huzurunu kaybediyorsun. Artık 

ne pembeler toz pembe, ne kırmızılar nar kırmızı. Bir defa ayaklandı mı 

vicdan denen o meçhul, haftalar boyu küçücük meleklerin, belki bizler 

kadar yemeyi içmeyi yaşamayı seven kadın erkek çoluk çocuk bir halkın, 

fosfor bombaları ile yanmış paramparça olmuş bedenlerini seyrettikten 

sonra kumandayı zaplayarak her akşam en sefil yüzümüze ayna tutan 

programlarda aynı kepazeliklere dalmak, „bu kaburga dolması değil kimi 

kandırıyorsun diye cırlayan‟, „ay yemeğimden saç çıktı, şimdi bayıldım‟ diye 

dertlenen insanların sahici dertler ve öfkelerle alay ettirilen görüntülerine 

bakarak zaman tüketmek o kadar da kolay olmaz, olmamalı da. 

Gözünü sevdiğimin medeniyeti! Ne güzel vaatlerin vardı bizlere. Ne 

parlak ışıltıların. Kompleks vitaminlerle beslerken bedenlerimizi, 

antibiyotiklerle kovduk pandemi korkularını. Mum ışığı değildi artık 

odalarımıza gelen aydınlık, tüm makineleri, ışıl ışıl dünyası, iletişim 

imkânları ile kolaylaştırılmış her şeye sahip olma imkânı olan ama sahip 

olmanın amaç olduğu, sahip olunan şeylerin ise plastikleştiği, tüm 

derinliklerin sığlıklara, duyguların karlı hazlara, vicdanın görev aşkına, 

merhametin toplumsal sorumluluğa, estetiğin ve yaratıcılığın verimli, 

kullanışlı ve konforlu olana dönüştüğü bir garip cinnet çağıydı seninle 

gelen. Kendinden emin bir putperestin inanmışlığı ile şüpheyi kaldırmış, 

hakikat arayışını gerçek şu ki ile başlayan cümlelere dönüştürmüş kibrinle, 

ehlileştiremediklerini, değiştiremediklerini, boyun eğdiremediklerini yani 

tüm yeryüzünün lanetlilerini kılıcının gücüyle adam etmektesin biteviye… 

-Düşümde çocuklar gördüm; ağlıyordu, fosfor bombaları, asit kuyuları 

almıştı babalarını, yıkılmış tarumar olmuş camilere, kiliselere, okullara, 

evlere bakarken yine de şanslı olduklarını düşündüm: Binaları yıkılmış, 

oyun oynadıkları sokaklardan anaları çalınmış, sıra arkadaşları melek 

olmuştu. Kafileler akıyordu ölüm çöllerine. Ama öylesine büyüktü ki 

uygarlıkları hani derler ya bir de orantılı şiddet kullansaydı medeni 

vicdanıyla, bir nükleer füze yeterdi aslında; binalar ayakta kalır çocukların 

ise hiçbirisi sağ çıkamazdı. Çok daha az masraflı olurdu üstelik. Zamanın 

ruhuna da uygundu! 

Söylesene bir yol, vicdan ne yana düĢer usta, medeniyet ne 

yana? 

-Vicdan eğitilebilir bir şeydir, bilmen gerekirdi. Uygarlaştıkça insanlar 

akıl, kolektif bilinç ve görev duygusunun önemini kavradıkça, okullarımızda 

modern anlatılarla biçimlendirdikçe çocukların kafalarını ve üretim tüketim 

ilişkilerinde biraz da dengeli paylaşımı da sağlayabilirsek eğer, güzel günler 

göreceğiz dostum, güneşli günler. 

Bak! İşin özü şu ki; 



159

Modern bir Amerikalının, demokrasi ile yönetilen bir İsraillinin, ışıl ışıl 

Etilerde oturan eğitimli bir adamın doğrularından şüphe etmemelisin. 

Vicdan diye bir şey varsa bunun bir medenide bir bedeviden çok daha fazla 

olacağını da bilmen gerekir. Bir bedevinin bir medeninin hayatı için 

potansiyel tehlike olduğunu nasıl görmezden geliriz. Sen medenilerin 

kendini savunma hakkı olmadığına inananlardansın belki de. Olmert‟in ölü 

çocuk bedenlerini gördüğünde ağlaması yetmeli tüm günahlardan 

arınmaya. 

Anla artık, kuralları bu oyunun; asit kuyularında kaybolanlar 

kaybolması gerekenlerdir, ülkeler yakar ülkeler yıkarız medeniyet adına, 

mahcup kınar birleşmiş topluluklar, bilirler ki, söz konusu ortak çıkarlar ise 

vicdanın bile sınırları vardır elbet. Kendi bireysel çıkarlarının ve 

toplumunun çıkarlarının bilincinde bir Livni „nin kadın olarak bağımsız, batı 

tarzı eğitimli, bakımlı, modern ve hayran olunası özgür görüntüsü 

karşısında gözlerin kamaşmıyorsa eğer, zamanını, evinde çocuk bakarak, 

iş işleyerek, evin yaşlı alzhemierli dedesinin ilaç ve yemek saatlerini takip 

etmekle geçiren Filistinli kadının dört çocuğuna sarılarak son bulmuş 

hayatının zaten yanlış, feda edilebilir ve fazla gözyaşına değmez olduğunu 

ve “hepimiz için” en iyisinin onu unutmak, üzerinde durmamak olduğunu 

da anlamakta güçlük çekebilirsin. Mazlumlar bize benzemiyorsa o kadar 

mazlum da değildirler, sakın yanılma!” 

Öyle TaĢlar vardır ki içinden ırmaklar kaynar 

Her insan zamanın bir noktasında yüzleşir gerçeklerle, saklanmış 

hakikatler yorulur gizlenmekten, iki zap arası bir görüntü geçiverir 

gözlerimizin önünden ve en önemlisi kendimiz ile yüzleşiriz böyle 

durumlarda. İşte gerçek manada hür olma insan olma şansına sahip 

olduğumuz an o andır. Rasyonel vesveselere süslenmiş ortak akla boyun 

eğmek, sırtını dönüp unutma tercihini kullanmak ile hakikat, merhamet ve 

adalet duygularının arasında kaldığımız anı yaşayıveririz birden. Uzaklarda 

bir yerlerde beş güçlü Yahudi lobisinin tehditleri ile yine uzaklarda bir 

yerlerde tarumar olmuş bir şehrin ciğerleri kavrulmuş insanlarının bakışları 

arasındaki bir zamandır o. Bu son dalga olsun burada bırakalım artık, 

uzlaşalım, bu işi bitirelim diyen ses ile adalet istiyorum diyen sesin 

çarpıştığı bir zaman. 100 yıllık sessizliği bozmakla bakın bu bize tazminat 

davaları olarak dönecek diyen emekli diplomat aklının fısıldadıkları 

arasında bir demdir bu yaşanan. Ve o anlarda uyarır kitap, zamansız 

unutkanlıkları kalbine bir şırıngayla basarak yürüyüp gidenleri: 

“(Ne var ki) bunlardan sonra yine kalpleriniz katılaĢtı. Artık 

kalpleriniz taĢ gibi yahut daha da katıdır. Çünkü taĢlardan öylesi 

var ki, içinden ırmaklar kaynar. Öylesi de var ki, çatlar da ondan su 

fıĢkırır. TaĢlardan bir kısmı da Allah korkusuyla yukarıdan aĢağı 

yuvarlanır. Allah yapmakta olduklarınızdan gafil değildir.” (Bakara 

74) 



160

Müslümanlar din üzerinden servet yığabilir mi? (Ġhsan Eliaçık) 

“Baron” kelimesi Orta Latince‟de “engel” anlamına gelen 

“barra” dan geliyor. Fransızca‟ya “barre”, İngilizce‟ye de 

“bar” olarak geçmiş… Türkçe‟de kullanılan bar, ambargo, 

bariyer, baraj, barfiks, barmen, baro kelimeleri de bu 

kökten. 

Bunların hepsinde “engelleme, çevirme, bir yerde toplama” 

manası var. Hatta bizde Erzurum ve Artvin yöresi halk 

oyunlarına Ermenice‟den geçen grup, topluluk, insan 

çemberi anlamında “bar” deniyor. Bu durumda bar, çember halinde yapılan dans 

oluyor; 

Bahçası var bağı var 

Ayvası var narı var 

Atamızdan yadigâr 

Bizde ata barı var 

Demek ki “baron”; engelleyen, çeviren, çembere alan, bir yerde toplayan, 

kendi tekeline alan, çembere aldığı şeyin etrafına “baraj” ören, buna uymayana 

“ambargo” uygulayan demek… 

Bu durumda “din baronu” da, dini sembol ve değerleri tekeline alan, bunların 

etrafına çember ören, “baro” gibi herkesi bu çatı altında toplamak isteyen, “bar” 

gibi herkesin burada oynamasını isteyen, dışta kalana “ambargo” uygulayan ve 

aforoz eden, dini değerlerin etrafına “baraj”, önüne de “bariyer” koyarak kendi 

tekeline alan demek oluyor… 

“Simsar” kelimesi ise Arapça‟ya tâ Aramice‟den geliyor. Aramice‟de 

“srsür/spsir” aracı, mahabbet tellalı demek. Yüzyıllar boyu aynı anlamı 



161

koruyarak Arapça‟ya aracı, komisyoncu manasında geçmiş. “Ġstismar” da birinin 

iyi niyetini kötüye kullanmak, sömürmek demek… 

“Simsar” ile “sülük” arasında şöyle bir benzerlik var: Sülük, tatlı sularda 

yaşayan, vücudunda yirmi iki sindirim kesesi olduğu için bir kezde ağırlığının 

sekiz katı kan emebilen bir hayvan. 

Simsar da öyle… 

Hele din simsarı tam bir sülük. O da tatlı sularda yaşar, eziyete fazla gelemez, 

kolay yoldan kazanmayı çok sever. Dine sülük gibi yapışır ve yirmi iki sindirim 

sistemi olduğu için ağırlığının kat kat fazlası rant emer… 

“Simsar” çok eski bir kelime olduğuna ve Aramice gibi Arapça‟nın atası bir dile 

yüzyıllar öncesinden girdiğine göre simsarlık çok eski meslek… 

Bu nedenle simsarlar tarih boyunca Allah, Kitap , Peygamber gibi “tatlı suların” 

etrafında bitmişler ve bunlara sülük gibi yapışarak emmişlerdir. 

*** 

İslam‟ın ilk doğuş yıllarında “kahin” ve “mecnun” denilen kişiler devrin 

simsarları, Ebu Leleb, Ebu Cehil ve Velid bin Muğire gibi tefeci bezirganlar da 

baronlarıydılar.. 

Kahinler kehanetlerde bulunur, mecnunlar gizli güçlerle konuşarak onlardan 

gelecekle ilgili haber aldıklarını söylerler, tefeci bezirganlar da Kabe‟nin etrafını 

çevirerek gelen hediyeleri iç eder ve onlardan geçinirlerdi. 7-8 büyük tefeci 

bezirgan Mekke‟nin kaderine el koşmuştu. Kabe‟ye gelen kurbanlık (hedy), deve 

ve sığırları (en’am) iç etmeye dayalı bir düzen kurmuşlardı (Yeda Ebu Leheb). 

Yani anlayacağınız Mekke‟deki dini sembol ve değerler etrafında tam bir simsarlık 

ve baronluk hüküm sürüyordu. Mekke‟nin ileri gelenleri Kabe‟ye sülük gibi 

yapışmış emiyorlardı. 

Kahinler ve mecnunlar da halkın dini duygularını, umutlarını ve gelecek 

beklentilerini sömürüyorlardı. Firavun‟un büyücüleri gibi buradan besleniyorlardı. 

Verdikleri sırlı, tılsımlı, büyülü bilgiler ve kehanetlerden dolayı rant elde ediyorlar, 

din iman işlerinin sadece kendilerinden sorulacağını, bu işin kompedanının 

kendileri olduğuna inanıyorlardı. 

Günlerden bir gün ümmi yani “halkın bağrından çıkan”, din baronu ve simsarı 

çevrelerin hiç birisinden gelmeyen bir “öksüz” çıkıp da “Yıkılsın Ebu Leheb‟in 

düzeni, yıkılsın!” (Tebbet yeda Ebu Leheb ve tebbe) diye haykırınca telaşa 

kapıldılar ve onu asla affetmediler. Türlü düzenler kurarak, önüne “bariyer”ler 

çekerek, “ambargo”lar uygulayarak engellemek istediler. Çünkü onlar Kabe‟nin 

“baronu” ve “simsarı” idiler. Allah bula bula bu öksüzü mü bulmuştu? Vahiy 

Mekke‟nin ve Taif‟in iki “baronu”ndan birine indirilmeli değil miydi?!! 

*** 



162

Kur‟an daha ilk ayetlerde dedi ki: “O, ğayb hakkında cimri değildir.” (Tekvir; 

24) 

Yani peygamber ğaybtan bilgiler veriyor, vahiyler alıyor; fakat onu kâhinlerin ve 

mecnunların kendilerine saklamaları gibi kendine saklamıyor. Hepsini açıklıyor ve 

bu açıklamalarından dolayı kâhinler ve mecnunlar gibi ücret istemiyor. Vahiy 

onun mesleği, aldığı bilgiler de servet kaynağı değil… Bu vahiyleri kendini zengin 

etmek için okumuyor. O bir din tüccarı, iman simsarı, Kabe baronu, umut hırsızı, 

kâhin, rahip, mecnun veya parlak sözlerle göz boyayıp insanların cebine göz 

diken bir şarlatan değil… Allah‟tan aldığı ne varsa onu olduğu gibi ileten vicdanın 

ve merhametin evrensel sesi o!… 

Kur‟an‟ın daha ilk ayetlerde ısrarla peygamberin bir kahin, mecnun veya sihirbaz 

olmadığını söylemesi bu nedenle çok manidardır. Aslında bu, tarih boyunca Tanrı, 

Kitap, Peygamber gibi dini değer ve sembollerin yakasından bir türlü düşmeyen 

din baronları ve simsarların köküne kibrit suyu dökmek demekti. 

Demek ki risalet, kahinlik, mecnunluk ve bezirganlık gibi baron ve simsar yatağı 

asla değildir! 

*** 

Dahası var… 

Bakın, “Alak” suresinden hemen sonraki “ilk mesajlar” da ne denmişti; 

“Sen ey yalnızlığa bürünen! 

Kalk ve uyanışı başlat! 

Haykır: Allahuekber! 

Güzel ahlâkı kuşan! 

Kötülüğe bulaşma! 

Servet yığma hayallerine kapılma! 

Daima Rabbinle birlikte ol ve güçlüklere göğüs ger” (Müddesir; 1-7) 

Sondan bir önceki ayete dikkat ediniz… 

Genellikle meallerde “Yaptığın iyiliği baĢa kakma” diye çevrilen fakat aslında 

“Servet yığma hayallerine kapılma” (Ve la temnun testeksir) demek olan bu 

ayet din baronluğu ve simsarlığının panzehiridir. 

Ayette geçen “umn/umniye” hayal, kuruntu, temenni, “istiksâr“ da çoğalmak, 

zengin olmayı istemek, servet biriktirmeyi talep etmek demek. Nitekim Tekâsür 



163

suresinde de bu anlamda kullanılmıştır; “Bir zenginlik yarıĢıdır (tekâsur) 

gidiyorsunuz; tâ mezarlarınıza varıncaya kadar süren…” (Tekâsur; 1) 

Demek ki daha ilk ayetlerde, yani daha işe yeni başlamışken, hareketin henüz 

başındayken, peygamberliğe daha yeni başlamışken peygamber uyarılıyor: 

“Çoğalma (istiksâr) temenni etme!” 

Yani: Yapacaklarını getiri beklentisiyle yapma… İyiliği yay ve yaşa ama iyilikten 

servet yığan, onu para, makam, mevki elde etmenin aracı olarak görenlerden 

olma… Yaptığın peygamberlikten dolayı maddî karşılık bekleme… Allah‟ın 

peygamberi olmanın getireceği ayrıcalığı zengin olmak için atlama tahtası olarak 

kullanma… Din baronları gibi ayet alıp ayet satma… Din istismarından uzak dur! 

Sadece Allah rızası için, sırf iyilik için çalış… Peygamberliği servet yığılan bir 

meslek olarak görme… Allah‟ın dini üzerinde sektör oluşturulmasına asla izin 

verme… Şu Kâbe‟deki Tanrı ve kutsallık istismarına dayalı dini oligarşiyi yık! Bir 

zamanlar Ġsa da mabede girerek masaları sandalyeleri din adamlarının başına 

çalmış ve “Allah‟ın evini ticarethaneye çevirdiniz, ey engerek soyu!” diye 

haykırmıştı… Çünkü Allah‟ın evi servet kapısı değildir! Din sektör, vahiy meta, 

peygamber pazarlamacı, sana inananlar da müşterin değildir! Bunlar üzerine 

kurulu istismara son ver! Çünkü din yalnızca Allah‟a has kılınmalı, vicdanın ve 

merhametin yalın sesi olmalıdır… 

*** 

Tabi bunlar peygamberimiz bunları yapacağından söylenmiyor. Sonraki çağlarda 

peygamberin yolundan yürüyen, onun kürsüsünden konuşan, Allah, Kitap, 

Peygamber davası güden, her devirde yeniden uyanış hareketleri başlatmak 

isteyen, bunun için “hizmete” soyunanlara sesleniliyor. 

Deniyor ki: Yani “Allahuekber” diyerek meydanlara atılanlar! Rabbinin büyük 

adını yüceltmek isteyenler! Büründüğü yalnızlıktan çıkıp ayağa “kalkarak” 

insanları uyanışa çağıranlar! 

Önce kendi elbisenizi temiz tutun. Yani güzel ahlak sahibi olun. İnsanlar sizin 

elinizden ve dilinizden emin olsun. Her biriniz birer el-Emin olun. Kokuşmayın, 

tefessüh etmeyin, pisliğe, hırsızlığa, yolsuzluğa bulaşmayın. Kendi ahlaki 

enerjinizle yükselin. O sizi götüreceği yere götürecektir. 

Sonra bu işlere başlarken servet yığma hayallerine, zengin olma sevdalarına 

kapılmayın. Allah, Kitap, Peygamber davası bunun kapısı değildir. Bu kürsüden 

konuşuyorsanız bunun bedeline katlanmak zorundasınız. Bu bedeli ödeyerek 

yaşayacaksınız. Aksi halde o kürsüden inin. Servet ve zenginlik arıyorsanız bunun 

yolu Allah, Kitap, Peygamber davası değildir. Rızkın onda dokuzu ticarettir. 

İnsanların barınma, giyinme, yeme ihtiyaçlarını giderecek işler yapın mesela; 

dağları delin, kervanlar oluşturun, atölyeler kurun, ihracat, ithalat yapın, alın, 

satın… Şeriatta bütün bunlar caizdir ancak kazandığınızı yine bölüşmek, 

paylaşmak şartıyla…Fakat bu kapı yani Allah, Kitap, Peygamber kapısı servet 

yığma ve zenginlik yarışına girme yeri değildir. Aksi halde “din baronu” ve “din 

simsarı” olursunuz. Yolundan gittiğiniz peygamber bunları ortadan kaldırmak 



164

için gelmişti. Okuduğunuz Kitap insanlıkta artık bunlara son vermek için nazil 

olmuştu… 

*** 

Dikkat ediniz! 

“Müslümanlar hep fakir kalmalıdır” demiyoruz. “Müslümanlar din 

üzerinden servet yığamazlar” diyoruz. Başka kapıya! 

Allah bunu daha ilk ayetlerinde peygamberine yasaklamıştır. O da ömrü boyunca 

buna bağlı kalmıştır. Bu bilinçli bir tercih, asil bir tavır, klas bir duruş, evrensel bir 

mesajdır. 

Allah, Kitap, Peygamber davası aynı zamanda bir “kamu” davasıdır. İyilik, 

adalet, özgürlük gibi insanlık davasıdır.. Yüce değerler ve evrensel ülkülerdir. 

Bunlar paraya, servete tahvil edilemez. Kişisel rant için araç ve atlama tahtası 

olarak kullanılamazlar. 

Bu davaya atılanlar, örneğin her biri birer “kamu” alanı olan belediyelerden, 

devlet kurumlarına kadar, tıpkı peygamberin yaptığı gibi, Mekke‟de nasılsa 

Medine‟de de öyle yaşar, Hira‟dan indiği elbise ile Aişe‟sinin kucağında hayata 

veda eder. 

Bugünkü tabirle çeketi ile gelir ve çeketini alır gider…. 

Baron ruhlu ve simsar tiynetli olanların bunu anlaması hayli zor ama “Servet 

yığma hayallerine kapılma” (ve la temnun testeksir) ayetinin çağları aşıp gelen 

evrensel mesajı bu değilse nedir? 

*** 

“Bilmiyorum belki çıkamam bir daha buraya 

İşte sırtım! Hakkı olan gelsin almaya 

Hayır! gidemezsin kim gitti dersi vurun 

Hayyulayemuttur yaşayan yerinize oturun 

Hazırlan dedi Cibril karardı mehtap 

Geride birkaç kap ve Kitap… 

Kara toprak bile anladı da 

Bir insan anlamadı bizi” 



165

Dini bu iĢe bulaĢtırma, din ayrı dünya ayrıdır! (Ġhsan Eliaçık) 

“Absürt” sözcüğü Hind-Avrupa dil kökünde sağır, 

dilsiz, boğuk sesli (surdo) dan Latince‟ye sağır 

(surdus/absurdus) olarak, oradan da Fransızca‟ya 

saçma, anlamsız (absurd) manası kazanarak 

geçmiş… 

arzeden din demek oluyor. 

Bu durumda “absürt din”; sağır olduğu için 

çevresini duymayan, kör olduğu için çevreyi 

göremeyen, dilsiz olduğu için kendini ifade 

edemeyen, ifade etse bile boğuk sesli adam gibi 

söylediğinden bir Ģey anlaĢılmayan, bu nedenle 

de uyduruk, akıl dışı, saçma sapan bir görünüm 

Çünkü böylesi bir din gerçekliğe (tarihe, hayata ve tabiata) gözünü kapamış, 

dışarıda ne olup bittiğiyle ilgilenmemekte, kendi hayal, kuruntu, ritüel ve teoloji 

dünyasında yaşamakta, yaşayan gerçekliğe yabancılaşmış ve bu yüzden de tarih, 

hayat ve tabiat karşısında yamulmuş, “ne idüğü” belirsiz, saçma sapan bir resim 

gibi olmuştur. 

İşte buna “absürt din” diyoruz. 

*** 

“Dini bu iĢe bulaĢtırma, din ayrı dünya ayrıdır” sözünü çokça 

duymuşsunuzdur… 



166

Gerekçe şu: Dinin, kendi içinde “absürt” olması normaldir. Çünkü din dediğin 

zaten dogma ve akıldışılık demektir… Din (Hrıstiyanlık) da görüldüğü gibi dogma 

ve akıldışılıklarla dolu… Oysa dünya sürekli değişim halinde ve akla uygun 

işliyor. Bu nedenle absürt dini gayet makul akan dünya sürecine, hele de devlet 

işlerine bulaştırmamak lazımdır… 

Bu gerekçenin modern dünyada çokça revaç bulması, aslında, tarihteki 

Hristıyanlık tecrübesi ile çokca ilgili, hatta ona tepki biçimlenmesi nedeniyledir. 

Hemen fark edileceği gibi, gerekçe, tam bir “zihinsel bölünmüĢlüğü” faş 

ediyor. 

Bir yanda dogma ve akıldışılıklarla dolu “dini hayat”, diğer yanda akıl ve 

mantığın hüküm sürdüğü “dünyevî hayat”… 

*** 

Sorunu aşma yolunda Hristıyanlık tecrübesi yaşayan Batı düşünce tarihinde iki 

ismin kavşak noktası olduğunu görüyoruz: Tertullianus ve Descartes… 

Tertullianus (öl. 220) Hrıstiyan inancını, Yunan felsefesinin “piç sorularına” 

karşı savunmak için şöyle bir argüman geliştirdi: “Evet, absürt (dogma, saçma 

ve akıldıĢı) ama inanıyorum.” 

Çünkü Tertullianus‟a göre din felsefeden, vahiy akıldan, iman bilgiden daima 

üstündür. Hatta vahiy akla aykırı da olabilir buna rağmen vahye teslim 

olunmalıdır. Akıl kendi başına bir hiçtir. İyi, akılla bulunan değil; vahyin 

bildirdiğidir. Örneğin “Tanrı‟nın insan (Ġsa) biçimine girdiği ve bir insan 

olarak acı çektiği” dogması (vahyi) akla aykırı ve absürt bir durum. Buna 

rağmen inanmak gerekir. Zaten din de esasında budur. 

Tertullianus‟un bu argümanlarına Rönesans dönemine gelindiğinde “Madem din 

absürde inanmadır; o halde baĢta devlet olmak üzere dünya iĢleri 

bunlarla yürümez. Al absürt (dogmatik, saçma ve akıldıĢı) dinini, kilisene 

çekil” şeklinde cevap verildi. Laiklik de buradan doğdu. 

Tertullianus‟un, bu argümanı geliştirirken işin buralara varacağını tahmin etmiş 

midir bilmeyiz, ama aynı şeyi İslam için yapmaya kalkanların önlerinde duran 

tecrübeden ders almadıkları ve Tertullianuslaşarak bindikleri dalı kestikleri tarihin 

garip bir cilvesi olmaktan öte acı bir gerçek… 

Öte yandan Descartes (öl. 1650) de Tertiluianos‟un argümanını felsefi 

(epistemolojik) olarak temellendirdi. Kartezyen (Des-cartesien: Descartes‟e ait) 

felsefe dediğimiz “çifte hakikat” görüşünü “absürt dinin” üzerine geçirdi. 

Böylece alanlar ayrılacak, hem din hem de dünya rahatlamış olacaktı… 

Descartes‟e göre varlık, özleri birbirinden farklı üç tözden (cevher) oluşur; Tanrı, 

Ruh ve Madde… Din manevi (Tanrı), dünya maddi aleme aittir. Tanrı madde 

alemiyle (din dünya ile) ruh aracılığı ile ilişki kurar. Ruh, beyindeki kozalaksı bez 

bölgesinden insanla ilişkiye geçer. Bu nedenle insan diğer varlıklardan farklı 



167

olarak belirlenimin (determine) dışına çıkabilir. İnsan ruhu dışındaki bütün doğa, 

bitkiler, hayvanlar ve insanın fizikî bedeni tıpkı bir makine gibi işler. Ancak 

insandaki ruh bu mekanik evrene ait değildir… 

Hal böyle olunca dinin/manevî alanın kralı ile, dünyanın/maddî alemin kralı ayrı 

ayrı olacaktır. Çifte hakikat çifte otorite getirecek fakat bunlar birbirinden 

ayrılacak, birbirinin alanına girmeyeceklerdir. Artık dinde akıl ve mantık aramanın 

manası yoktur. Çünkü nasıl olsa alanlar ayrılmış, insanların manevi/kutsal 

dünyası dine terkedilmiştir. Orada her türden absürtlüğün; akıldışılığın, 

dogmanın, sağırlığın, körlüğün, dilsizliğin, tılsımın, sırrın, gizemin, büyünün 

olması gayet normaldir. 

Zaten din dediğiniz de esasında bundan başka bir şey de değildir. Bu haliyle 

gereklidir de. Çünkü monotonluktan sıkılan modern insanın, sinemada fantastik 

bir kurgu filmi seyredip kafa dağıtması gibi, zaman zaman tapınağa da giderek 

“absürt dinin” vaazlarıyla uctuya kaçtıya, rahatlamaya ihtiyacı olacaktır. 

*** 

Kilisenin “absürt dini”ne karşı çıkış yolları arayan batılı zihin sonunda “doğal 

din”e ulaştı. Din, olsa olsa böyle bir şey olabilirdi. Bu noktada da iki isim 

görüyoruz: Jean Bodin ve Herbert Cherbury… 

Jean Bodin (öl. 1597) Rönesans döneminde gelişen “doğal din” akımının ünlü 

temsilcilerinden birisidir. “Yedilerin Konuşması” adlı kitabında ayrı dinlere mensup 

yedi kişiyi tartıştırır. Sonunda şu sonuçlara varır: “Bütün dinler doğal olan ve 

baştan beri bulunan tek bir dinin çocuklarıdır. Bu doğal dinin temel esasları 

şunlardır; Tanrı‟nın bir olduğuna, ahlak bilincine, özgürlüğe, ölümsüzlüğe 

ve öbür dünyada bir misilleme (ceza ve mükafat) olacağına inanmak… Bu 

düşünceler her insanda, her toplulukta doğal olarak vardırlar… 

Herbert Cherbury (öl. 1648) ise Fransız Jean Bodin‟in savunduğu doğal din 

görüşünü daha derli toplu hale getirir. “Doğruluk Üzerine” adlı kitabında doğal bir 

din anlayışı geliştirip dinin özünü buraya dayandırır. Buna göre her dinin temeli, 

her yerde ve her zaman için geçerli şu beş önermedir: 1- Tanrı vardır 2- Bu 

Tanrı‟ya tapınılmalıdır 3- Dindarlığın özü ahlak ve erdemdir 4- Günah ve 

suçlardan dolayı piĢmanlık duyulmalıdır 5- Öbür dünyada bir ceza ve 

mükafat olacağı beklenmelidir. Hangisi olursa olsun, her dinde bu önermelere 

aykırı olmayan şeylere inanılabilir. Sağlıklı bir din için bu beş esas temel ölçü 

olmalıdır… 

*** 

Şimdi, bir Müslüman olarak düşünelim. Hangisi “bize” yaklaşmıştır? 

Tertullianus‟un “absürt dini” mi, Descartes‟in “çifte hakikat”ı mı, Bodin ve 

Cherbury‟nin “doğal dini” mi? 

Eğer Tertulliuanus‟un absürt dini derseniz, insanlık vicdanının “BaĢta devlet 

olmak üzere dünya iĢleri absürtle yürümez. En iyisi sen al bu absürt 

dinini camine çekil, senin yerin orası” denmesine razı olmanız gerekir. 



168

Nitekim denmiştir de. Bunun böyle olmasında Tertullianus anlayışı ile İslam‟ı 

anlayanların büyük payı olduğunu düşünüyorum. Çünkü böyle bir din sonuçları 

bakımından aynı muameleye tabi tutulmaktan kurtulamazdı. 

Descartes‟in “çifte hakikatı” derseniz, absürt dine felsefi gerekçe üretmiş 

olursunuz. Halbuki İslam‟da “tevhid” vardır; hakikat tek bir bütündür ve 

parçalanamaz. 

Bodin ve Cherbury‟nin “doğal dini” ise belki de batılı zihnin bulduğu İslam‟a en 

yaklaşmış din anlayışıdır. Zaten doğal; fıtrî, fıtrata uygun olan demek. İslam ise, 

pek tabi bir fıtrat (doğal, tabiî, sağduyu, akıl ve vicdan) dinidir. 

*** 

Yazının başındaki gerekçeye dönelim. 

Absürt olan din Tertullianus‟un Yunan felsefine karşı savunmak zorunda kaldığı 

Hristıyanlıktı. Bu nedenle tabiî ki devlet absürt bir dinin kilise dogmaları ile 

yönetilemez. Bu nedenle alanları ayırmak ve bunun için de “çifte hakikat” 

düşüncesi geliştirmek dışında çare yoktur. Laiklik tam da burada gereklidir. 

Fakat çifte hakikat düşüncesini felsefi olarak reddeden ve hakikatın tek bir bütün 

olduğunu söyleyen, kendisini doğal yani fıtrata uygun bir akıl ve vicdan dini 

olarak vazeden tevhid dini söz konusu olduğunda bu ayrım geçersizdir. 

Batıda doğal din fikrine ulaşanların, bunun bin sene öncesinden, hem de 

mükemmel bir şekilde vazedildiğini bilmiyor olmaları mazeret olarak kabul 

edilebilir. Fakat “fıtrat dini” kültüründen gelenlerin ve fıtrat dinine zaten 

mensup olanların mazereti geçersizdir. Hele böylesi bir dinin “absürt din” ve “çifte 

hakikat” muamelesine tabi tutulması cehaletten de öte affedilecek gibi değildir. 

Çünkü böyle olunca “tevhide” inanan bir Müslümanın da hayatı bölünür. 

Artık bir din vardır bir de dünya… 

Dinî hayat başkadır dünyevî hayat başka… 

Böyle birisi dini hayatında her türden absürte; akıldışılığa, saçmalığa, uçtu 

kaçtıya, sırra, tılsıma gözünü kırpmadan inanır. Sanırsınız ki bu adam din 

işlerinde asla akla inanmıyor, hatta tümden akılsız birisi… Fakat iş dünya 

hayatına gelince aynı kişi alabildiğine rasyonel, pragmatist ve modern yaşar. 

Hiçbir işinde absürtlüğe prim vermez, kılı kırk yararak hesaplar yapar. Sanırsınız 

ki bu adam dünya işlerinde asla dine inanmıyor, hatta tümden dinsiz birisi. 

Böyle birisi dini hayatında alabildiğine hoşgörüsüz olurken (Çünkü kutsala akıl 

karıştırılmaz ve dinde farklılık olmaz) iş dünya önüne çıkmaya gelince alabildiğine 

hoşgörülü kesilir. 

Böyle birisi kendinden güçlüye gayet ılımlı, alımlı, uyumlu ve uysal bir köle, 

kendinden zayıfa karşı ise acımasız bir Firavun olur. 



169

*** 

Bütün bunlar, aslında, akıl ve vicdan dinine değil; absürt dinine, tek hakikate 

değil; çifte hakikate inanıldığından dolayıdır. Böyle birisinin dini hayatı bölünmüş, 

zihninin yarısı eski çağlarda, diğer yarısı modern çağda kalmıştır. Dini hayatına 

alabildiğine hurafe, dünyevi hayatına ise alabildiğine akılcılık ve pragmatizm 

hakimdir. Dini hayatı alabildiğine dünya dışıyken, dünyevi hayatı alabildiğine 

dünyalıdır. 

İşte böyle bölünmüş, parça parça olmuş dini hayatlar… 

Bu haliyle Müslüman zihin bir “bilinç yarılması” yaşamaktadır. Ruhu asr-ı 

saadette bedeni modern dünyada gidip gelmekte, bir türlü zihin parçalanmasını 

yenememekte ve adım adım Hıristıyan zihnin batıda yaşadığı sona doğru 

yaklaşmaktadır. 

Nedir bu son? 

Hurafeye batmış, tarihten çoktan çekilmiş ve dünya dışı kalmış absürt bir din… 

Ona sadece inanılır. Çünkü dindir ne olsa gider. “Absürt ama inanıyorum” 

yegane teselli kaynağıdır. İnsanlık yaralarına merhem olacağından değil; sırf 

ayakta kalsın, sürsün diye… 

Peki nasıl çıkacağız işin içinden? 

Allah, Kitap, Peygamber… Bütün dini değer ve kavramları tarih, hayat ve tabiatla 

yani “YaĢayan Gerçek” ile test edeceğiz. Doğru ve yanlış, hurafe ve hakikat 

buradan çıkacak… 

Eğer dinimiz artık yaşayan gerçekliğin işine yaramıyorsa, kanayan hiçbir insanlık 

yarasına merhem olmuyorsa, ayetlerinin “ma‟Ģeri vicdan”da bir karşılığı 

kalmamışsa, o artık insanlığın atan kalbinin ve sızlayan vicdanının değil; şu an 

boşluk, ıssızlık ve sessizlikten başka bir şey duyulmayan eski çağlar tarihinin 

konusu haline gelmiş demektir… 

Bu hazin sona engel olabiliriz, olmalıyız. 

Çünkü Allah‟ın tarih, insanlık ve dünya süreci üzerindeki iradesi bizim 

üzerimizden tecelli etti, ediyor ve edecek… 

Bunun yolu, Hristıyan batının yaşadığı “absürt din” ve “çifte hakikat” anlayışını 

meydan okuyucu bir dinamizmle aşmak ve “bölünmüĢ dini hayatları” tevhid 

etmekten geçmektedir… 

Yazdıklarımızı okuyunuz; hep buna katkı sağlasın diyedir… 



170

Batı‟yı ĢeytanlaĢtırmadan… (Sever IĢık) 

Cemaleddin Afgani ve Ali Şeriati takriben yüzyıl arayla 

ümmetin makus talihi değiştirmek için İkbal beklemeden 

mücadele ettikten sonra doğdukları topraklardan uzakta, 

Afgani göz altında, Şeraiti gözden ırakta, arkalarında 

yüzyıllarca yankılanacak bir “çığlık” bırakarak izzet ile dar-ı 

dünyadan dar-ı bekaya hicret ettiler, maaştan meada 

göçtüler, “hüseyni bir iş” yaparak gittiler. 

Ama hala yüksek sesle konuşmaya devam ediyorlar… 

19 yy. İslam dünyasının batı ile karşılaştığı ve bir kriz dönemidir. Krizin sebebi 

salt bir entelektüel meydan okuma değildi. Bu karşılaşmayı, ki İslam dünyası 

itibariyle batı ile üçüncü karşılaşma, asıl “yakıcı ve yıkıcı” kılan onun askeri, 

siyasi ve iktisadi boyutu idi; Bilim silahlara eşlik ederken silahlar bilime yol 

gösteriyordu. Kolonyalizm sonucu İslam dünyasının direnç noktaları ve kaleleri 

olan memalik-i İslam tek tek düşmüş, sömürgeleştirilmişti; geri kalan birkaç 

sultan/lık ise siyaset/denge ile saltanatlarını yaşatmanın peşinde idi. 

Ümmetin uleması ise yıllardır içinde bulunduğu zihinsel donukluk ile değişimin 

“ne”liğini, aciliyetini ve yakıcılığını kavrayacak bir zihinsel olgunlara sahip değildi 

veya iktidarın peşinden gitmek kolay geliyordu. 

Ortada çıplak durak bir durum söz konusu idi; İslam dünyası üzerinde tasallutu 

kuran bir sömürü ve tabiî ki bunun sonucu olan bir tahkir düzeni…İşte böyle bir 

tarihsellik içinde ortaya çıktı Afgani…Önce uyarmaya ve sömürgecilere karşı 

direnmeye çağırdı, hem sultanları hem Müslümanları ve de tüm doğuluları.. 

O, ümmeti ama özellikle “sultanları ve ulemay”ı su alan “Nuh‟un gemisi”ni 

yeniden inşa etmeye çağırıyordu. Değişmek/ıslahat ve direnmek/devrim 

gerekiyordu. Aksi halde ölüm kaçınılmazdı. Afgani‟nin yaptığı kıyameti haber 

veren “sur”u üflemekti.. 



171

Evet, Afgani bir ıslahatçı idi, çünkü; o toplum içinden çekilmiş vahyi yeniden 

hayata dahil/nazil olmasını istiyordu. Kur‟an‟ın raflardan indirilmesi ve açılması 

gerekiyordu. Kur‟an günümüz için ne söylüyor, güncelimizde vahyin anlamı 

nedir? Ve peygamber bugün konuşmalı ve Kur‟an‟ı tefsir etmeli idi. Din bugün 

yeniden hayatı inşa etmeli ve yol göstermelidir. İçtihat ve tefekkür kalesi tahkim 

edilmeli eski parlak günlerine dönmelidir. 

İslamiyet bütün modern gelişmelere açıktır. Bizzat terakkiyi emreder. Mani-i 

terakki değildir ve dini akideler “taklit” yerine sağlam akli deliller üzerine 

kurulmalıdır. İlahi mesajı örten hurafeler ortadan kaldırılmalı, “gerçek İslam” ile 

yüz yüze gelinmelidir. Mesajın özü; “makasıd-ı şeria” yakalanmalı ve “asrın 

idrakine sunulmalı”dır. Ümmet uyanmalı, silkinmeli, savaşmalıdır, kadercilik 

kader değildir. İnsanın kaderi elindedir. O değişimi irade etikçe kader tecelli 

edecektir. Tembelliğin yıkımın vebalini Allah‟a yüklenmemelidir. 

Afgani inkılapçıdır da. Çünkü o sadece konuşmakla ve vaaz etmekle netice 

alamayacağını düşünmektedir. Sömürgeciler zor/la/da olsa kovulmalıdır. O 

sultanların kapısını derdine derman kılmak için çalar. Bir saraydan diğerine 

sultanlara yaklaşır, danışır , danışmanlık yapar, ama, dalkavukluk yapmayı 

reddeder. Bir diyardan başka bir diyara sürülür. Pes etmez. Kendisi ile iş tutacak 

bir sultan aramaktan vazgeçmez. 

O acil bir devrimcidir, sorunu kısa yoldan siyaset ile çözmeyi düşünmektedir. 

Üstadın, Talebesi Abduh gibi beklemeye tahammülü ve takati yoktur. Hemen bir 

devrim toplumu baştan başlayarak dönüştürmek istemektedir. Ama eğitim ve 

sabır ile değil, siyasetle.. çünkü mesele siyasidir siyasi yola çözülmelidir.. 

Yazmayı değil, konuşmayı seven Üstada hakim olan eğilim 

pratiği/hareketi/devrimi iken talebesi Abduh‟ta eğitim/ıslah/düşüncedir. 

Cemaleddin Afgani‟nin yatışmayan yapısı ile Abduh‟un siyaseten uzaklaşarak 

önceliği eğitim yolu sosyal dönüşümüne vermesi ve sükuneti seven yapısı 

onların yolunu ayırmıştır… 

Şeraiti ise, Afgani‟yi ve Abduh‟u kendi nefsinde cem etmişti; Abduh‟un 

eğitimciliğini, Cemal‟in devrimciliğini ve heyecanını.. 

II. 

Şeraiti‟ye göre, Afgani ve Abduh İslam toplumunun yeni “düşünsel özgürlük” 

önderleri olup, aynı zamanda tüm dünyadaki kültürel sömürü karşıtı hareketlerin 

yaratıcısı ve başlatıcısıdırlar. Afgani ve Abduh‟un yaptığı iş “vurgun yemiş İslam 

toplumuna ruh vermek” olmuştur. 

Şeraiti‟ye göre Afgani‟nin yöntemsel hata yapmıştır. Afgani halkı uyandırmak 

gerektiğini söylemiş, fakat, pratikte halk düşüncede kalmış ve sultanlara 

yaslanmıştır. Abduh ise ulemaya yaslandığından, neticede halkın durumunda 

değişim olmadığı gibi aydınlar arasında nispi bir başarı sağlandı. Çünkü, 

Afgani‟nin ve Abduh‟un yaslandıkları sultan ve ulema nihayetinde egemen sınıfın 

mensupları olarak onlar nihayetinde devrimci/değişimci değil, statükocu ve 



172

muhafazakardırlar. Onlar düşünce olarak ileri, devrimci ve hoşnutsuz olsalar da 

pratikte muhafazakar ve maslahatçıdırlar. 

Sonuçta ne sultanlar/mele Afgani ile ne de ruhaniler/rahip Abduh ile hareket 

etmişlerdir. 

Oysa yapılması gereken peygamberin yaptığı gibi “nas”a dayanmaktır. 

Sahip”lerden değil, sahipsizlerden başlamak gerekirdi. Şeriatiye göre, bir savaşa 

başlamak için özelikle genç nesle ve aydınlara umut bağlanmalıdır, çünkü, bunlar 

bir iman ve inanç kazanıp ortak bir hedefe yönelirlerse mucize gerçekleşir 

III. 

Şeraiti‟nin projesi/hedefi “Öze dönüş”tür; İmanın itikadın yenilenmesi, geçmişe 

kaçmadan geçmişin tanınması, sömürgecilerin tanınması kovulması... İnsan önce 

kendi “benliğini” sonra yaşadığı toplumu ve toprakları özgür kılmalıdır. Onun 

içinde zindanlarını aşmalı ve “dine karşı din”i tanımalı ve ne yapılması gerektiğine 

karar vermelidir. Varoluş, tarih, adalet, özgürlük temelleri üzerinden evrensel bir 

bakış açısı ile önce kendimize sonra çevremize bakmamamız gerekir. 

Şeraiti, bir ıslahatçı olarak dinin toplumsal hayata bir “ruh ve anlam” olarak 

çekilmesinden ve dinin kuru ritüellere, literallere dönüştürülmesinden muzdaripti. 

Topluma hurafelerden arındırılmış iman ve ateş bahşeden İslamı anlatmaya 

çalışıyordu. Hz. Muhammed‟in, Ali‟nin, Ehli Beytin, Ebuzer‟in, Selman‟ın 

İslamını… İslam, Safevi şiilerin ve muavi sünnilerin ve onların varislerinin elinden 

kurtarılmalı idi. Eğer İslam bu tarihsel ve kültürel paslardan arındırılırsa 

Müslümanlar arasında herhangi bir ihtilaf kalmayacağına inanmaktadır. 

“Kutlu özgürlük çağrısı” olan din/İslam, egemen dinin “zer, zor, tezvir” 

teslisine/şirkine karşı çıkmayı vaaz ediyordu. İnanmak/dünya görüşü kadar, 

yapmak/ideoloji gerekiyordu. Çünkü bu dünyaya dahil olmayan, nas‟ı görmeyen, 

gözlerini sadece mezar ötesine diken bir dinin/çağrının yabancılaştırıcı ve 

uyuşturucu olmaktan öteye anlamı olmazdı. 

Şeraiti bir ıslahatçı olarak taklidin terki yolu ile “uyanıklık” ve “aydınlık” 

istiyordu, imanın aydınlığını… Bu nedenle o dinsel geleneği eleştiriye tabi tuttu ve 

İslam dünyasındaki taklitten, yeni kuşakların kendini batının kollarına 

bırakmasından donuklaşan, fikirsizleşen, muhafazakarlaşan ulemayı sorumlu 

tuttu. Çünkü onlar gerekli rehberliği yapmamışlar, sorunlara çözüm 

üretememişler ve Malik Bin Nebi‟nin dili ile söylersek toplumu sömürüye hazır 

hale getirmiĢlerdir. 

Şeraiti için asıl olan ıslahın, dini düşüncenin yeniden yapılanmasının bir 

devrim/dönüşüm ile neticelenmesi idi. Zira O iman ve amelin birlikteliğine 

inanıyordu. Soyut bir fikir onun için herhangi bir gerçekliğe sahip olamazdı. Fikir 

eylem içinde gerçekleşir. O İslam ki tevhid dinidir. Tevhid ise salt soyut bir 

hakikat değil, somut bir gerçekliktir. Din dünyaya müdahil olmalı, onu 

çözümlemeli, anlamlandırmalı ve değiştirmelidir. Çünkü akide, soyut bir 

bilgiler yığını değildir ve sosyoloji de akideden ayrı düĢünülemez. Akide 



173

daima tarihin kalbindedir, dıĢında değil.. Öyleyse ne yapmalı? Nasıl 

yapmalı? 

ġeraiti, Ġslami akidenin özü olan tevhidin toplumsal bir yorumunu 

yapmanın peĢindeydi. Yani tüm “nas”ın bir olduğu, “şirk dini”nin görüntüsü ve 

gölgesi olacak herhangi bir ayrımın olmadığı, tüm Allahın kullarının bir olduğu bir 

toplumsal hayat inşa etmek istiyordu ve bunun için Şeraiti göre aydınlar, imanın 

özündeki değişimci, tevhidi mesajı açığa çıkarmalı ve gençlik başta olmak üzere 

halka gidilmelidir. 

O, dünyayı/bedeni dinin/ruhun üzerine inĢa etmek istiyordu. Onun için 

dini kavramları sosyolojik alize tabi tutarak “dünyevileĢtirdi”. Amacı, 

bakıĢları mezardan dünyaya çevirmekti. Cehennem ateĢinden önce 

dünyadaki yangını, yanı baĢımızdaki zulmü görmek gerekiyordu. 

Din yaĢama dokunmalıydı. 

Şeraiti hem kendi kuşağı için hem de bugün hala imanın, aşkın, felsefenin, 

irfanın, şiirin ve eleştirel düşüncenin kıvılcımını tutuşturan bir müzmin muhaliftir. 

Öyle bir muhalif ki konuşmalarında Ali, Ebuzer, Selma, Hüseyin, İkbal, Afgani, 

ismi ile Marx‟ın, Sartre‟in, Fanon‟un, Weber‟in, Carrel‟in isimleri yan yana 

gelmektedir. Batı sömürüsüne karşı çıkmakta fakat onu şeytanlaştırmamaktadır. 

Batının sömürü stratejilerinin maskesini indirirken Massignon‟a hakkını teslim 

etmektedir. 

Kendi kuşağına yeni bir perspektif, yeni bir iman bilinci kazandıran gençliğin 

coşkulu öğretmeni Şeraiti, bugün dahi gençliğe sahip olduklarını hatırlatarak, 

tanıtarak ve yorumlayarak özgüven aşılamaya devem etmektedir 

IV. 

Afgani ve Şeraiti inkılapçı idiler, ama bir demagog değil; ıslahatçı idiler, ama 

sadece ucuz tebliğci değil. Onlar taklit karşıtı idiler ama batıyı tümden/külliyen 

tahkir edici değildiler. 

“Olan olmuş”a ve “ne olacaksa olsun”a karşı çıktıklarından onların temel sorunu 

sorusu “ne yapmalı” ve “nasıl yapmalı” sorusu idi. Bu soru iman ve sorumluluk ve 

özgürlük bağışlayan, tüm boyun eğişleri reddeden bir düşüncenin eşiği idi. 

İnsanın kaderi değiştirebileceklerine iman etmişlerdi. Bunun yolu da “kendilerinde 

olanı değiştirmekten” ve irade etmekten geçiyordu. Fakat “irade sahibi olmak” 

için özgür olmak, özgür olmak için de bilinçli olmak gerekiyordu. Afgani ve Şeraiti 

insanın sorumluluğunu iptal eden kaderciliğe karşı çıkarlar. Aksisi özgürlüğün, 

sorumluluğun inkârı olacaktı ve kölelik ile sonuçlanacaktı. 

Afgani, küfrün tasallutu ile karşılaşan İslam dünyası maruz kaldığı sömürü 

vurgunundan kurtuluşun ve birlik özleminin sembolü ve kavim üstü/kavimsiz 

kavgacısıdır. Onun yaşamı İslamın/ümmetin birliğine duyulan özlemini somut 

ifadesi ve bizzat mücadelesidir. 



174

Şeraiti‟yi Afgani‟ye bağlayan tema İslami uyanış ve antiemperyalistliktir. 

Şeraiti, ıslahatçı ve inkılapçı olarak aynı „acıyı/çağrıyı‟ omuzlamıştır. Onun 

çağrısı „özümüze dönmek‟ ve onurlu bir yaşam sürmek için omuzları üzerinde bir 

baş taşıma mücadelesidir. 

Her iki üstadında acelesi vardır, acil bir devrimci/değişimcidirler, ümmetin isyan 

etmesini ve sömürücüleri alaşağı etmesini ve kaderlerine hükmetmelerini 

isterler. Durum ihmale gelecek gibi değildir, behemehal harekete geçmek 

sömürünün ve sömürgecinin maskesini indirmek ve tahtından etmek 

gerekmektedir. Afgani bir umut için kıtaları dolaşmakta, bir sultan bir millet 

aramakta, Şeraiti ise zamandan tasarruf için hızlı konuşmakta, koşuşturmakta 

ve bir mucizeyi gerçekleştirecek bir geçlik ve halkı eğitmektedir. 



175

Bize „din‟den bahset (Ġhsan Eliaçık) 

Gündelik hayatta çok sık rastladığımız “Din ayrı dünya ayrı”, “Dini bu iĢlere 

bulaĢtırma”, “Yine mi dini konular?”, “Hoca camide” veya “Dünyaya çok 

daldık, biraz da dinden bahset” gibi serzenişlerle kendini ele veren 

bilinçaltımızdaki “din anlayıĢının”, bizim coğrafyalarda, iki bin senedir 

değişmeyen bir algılamaya dayandığını düşünmekteyim. 

Dinden bahsetmeyi, yaşayan hayattan ayrı bir buud (boyut) olarak algılayan, 

ruhlardan, ölülerden, atalardan, türbelerden, ayinlerden, ritüellerden bahsetmeyi 

dinden bahsetmek olarak anlayan Uzak Asya‟nın Şaman dinleri… 

İş tâ buralara kadar gidiyor. 

Bakın nasıl… 

*** 

Eskiden Gök Tengri vardı şimdi yukarıda Allah… 

Eskiden şaman vardı şimdi şehy, hoca, dede, baba, pir… 

Eskiden ulular vardı şimdi kutuplar… 



176

Eskiden hacetleriyle gömülü kabirler vardı şimdi hacet kapısı türbeler… 

Eskiden kurban ayini vardı şimdi kurban bayramı… 

Eskiden uğursuz domuz yılı vardı şimdi domuz yemek haram… 

Eskiden ruh çağırma vardı şimdi ruhuna fatiha… 

Eskiden kutsal geceler vardı şimdi kandil geceleri… 

*** 

Kanaatimce Türklerin Kuzey Avrasya dinleri (Şamanizm) formunda algıladıkları 

“din anlayıĢı” iki bin yıldır hiç değişmedi. Bu nedenle Türkiye‟de “ġaman- 

Ġslam sentezi” var. Dini hayat Şaman-İslam sentezinin birbirine karışmış 

görüntü ve ritüellerinden oluşuyor. Yani Türkler iki bin sene önce Şamanizm‟i 

nasıl anlıyorsa bugün İslam‟ı da öyle anlıyor. Orhun ırmağı kenarlarında din nasıl 

algılanıyorsa Dicle, Fırat, Gediz, Tuna boylarında da öyle. Ortaasyada bakış neyse 

Anadolu‟da da öyle… 

Dinin dipten akan esas formunda bir değişiklik yok. Sadece üstteki isim, etiket, 

figürler, şekiller ve semboller değişmiş. 

*** 

Bu forma göre din dediğiniz bir takım ayin ve ritüellerden ibarettir; dün kurban 

ayini bugün namaz… 

Din dediğiniz bir meslektir ve mensuplarınca icra edilir; dün şaman bugün şehy, 

baba, dede, hoca… 

Din dediğiniz esasında öbür dünya ile ilgilidir; dün ölmüşler çağırılırdı bugün 

ölmüşlere okunur, din bu bağı kurar… 

Din dediğiniz esasında moralle ilgilidir; askeri ölüme hazırlamaya ve cepheye 

sürmeye yarar. Dün Altay dağlarına bugün Cudi‟ye… 

Din dediğinizin yeri esasında tapınaktır; dün şaman çadırında bugün camide… 

*** 

Bu nedenle “Türkiye‟de çoğunluğun dini sorunları var” dendiğinde şu 

denmek istenir; namaz kılamıyor, başını örtemiyor, Kur‟an okuyamıyor, dini 

tahsil yapamıyor… 

Buna aynı din formatında şöyle cevap verilir: “Camiler açık, beş vakit ezan 

okunuyor, hacca gidiliyor, binlerce türbe ziyaret ediliyor, kandil gecelerinde 

mevlitler okunuyor, daha ne?” 



177

Yani bu ülkede “dini sorun” namazla, camiyle, başörtüsüyle, Kur‟an kurslarıyla, 

imam hatiplerle, mevlitlerle, türbelerle, musalla taşlarıyla ilgili bir sorundur. 

Öyle ya din daha başka nedir ki? 

Dinden bahsetmek bunlardan bahsetmektir. 

Şaman-İslam sentezine göre din bunlardan ibaret. 

İşin ilginç olanı Türkiye ikliminin neredeyse tamamı dini böyle anlıyor. 

*** 

Peki, bir ülkede dinimsi bir şeyin değil de; gerçekten “Ġslam‟ın” var olduğunu 

nereden anlayacağız? 

Ne olursa oraya “Ġslam‟ın ruhu” damardan girmiş demektir? 

Hangi göstergelere bakacağız? 

Var olan anlayışa göre namaz kılanların sayısı artıyorsa…. 

Örtülü kadınlar çoğalıyorsa… 

Camilerin sayısı artıyorsa… 

Şehirlerden gürül gürül ezan sesleri geliyorsa… 

Her yandan Kur‟an sesleri yükseliyorsa… 

Orada “din” var demektir, daha ne? 

Veya… 

Hırsızlık yapanların eli kesiliyorsa… 

Zina edenler taşlanıyorsa… 

Kadınlar kara çarşaflara bürünüyorsa… 

Mirasta kadına bir erkeğe iki pay veriliyorsa… 

Şahitlikte iki kadın bir erkeğe denk görülüyorsa… 

Dört eşliler her geçen gün artıyorsa… 

Oraya “Ģeriat” gelmiş demektir, daha ne? 

*** 



178

Birisi “nusuku” diğeri “haddleri” dinin göstergesi olarak görüyor. 

Nusuk yani namaz, ezan, oruc, hac, kurban, cenaze… 

Hadd yani el kesme, sopa vurma, ikiye bir pay… 

Halbuki bunların her biri birer araçtır. Amaç can, mal, ırz ve namus güvenliğinin 

sağlanmasıdır. Nusuklar manevi, haddler de maddi araç… 

Amaç ne? Tevhid ve adalet! 

Şeâir-i İslam bu, din bu! 

*** 

Demek ki bir ülkede İslam‟ın var olup olmadığını anlamak için, Allah‟tan 

başkasına tanrılar gibi davranılıp davranılmadığına ve “suç oranlarına” 

bakacağız. Bu ikisine tevhid ve adaletin gerçekleşmesi diyoruz. Eğer bir 

toplumda bu ikisi cidden ete kemiğe bürünmüşse İslam oraya damardan girmiş 

demektir. 

Bugün Türkiye cezaevlerinde (İran, Suud-i Arabistan ve Amerika da oranlar pek 

farklı değil) 95 bin tutuklu ve hükümlü var. Bunların büyük çoğunluğu üç temel 

suçtan yatıyor; can, mal, ırz ve namus güvenliğini ihlal… 

Bunlar Kur‟an‟da “hukuku’l-ibad” (insan hakları) kapsamında değerlendirilen ve 

haklarında ceza (hadd) öngörülen yegane üç temel suç… 

Bunlar almış başını gidiyor fakat günde beş vakit ezan okunuyor, camiler dolup 

taşıyor, kandil gecelere akın var ve türbelerde mahşeri kalabalıklar toplanıyor! 

(Türkiye örneği). 

Ne işe yarar? 

Veya bunlar almış başını gidiyor siz hala el kesiyor, sopa vuruyor, mirası ikiye bir 

pay ediyor, iki kadını bir erkeğe denk görüyorsunuz! (İran, Suud-i Arabistan 

örneği). 

Ne işe yarar? 

İslam insanlara sırf ayin yaptırmak veya ceza çektirmek için değil; insanoğlunun 

asil arayışlarına yoldaş olmak ve toplumun sahici yaralarını sarmak için geldi! 

Bu nedenle “dini sorun” hayatla ilgili her sorundur. Hayat, acısıyla tatlısıyla 

yaşanıyorken dinde yaşanıyor demektir. Çünkü din hayatın ta kendisidir. 

Dini böyle almazsanız örneğin “adalet” meselesini dini bir sorun olarak 

göremezsiniz. 



179

“Gelir dağılımındaki eĢitsizliğin” dinle alakasını kuramazsınız. 

“Tuzla‟da ölen iĢçilerle” dini gurupların hiç birisi ilgilenmez. 

Çünkü “dinden bahsetmek” bunları içermez. O ayrı bir şeydir. 

Oysa bu din “diri diri gömülen kız çocuklarının” feryad-u figanı olarak 

doğmamış mıydı? 

Gömülen çocuklar dinin en baş meselesi olamamış mıydı? 

Dini sorun demek esasında bu ve benzeri “hayata dair” sorunlar demek değil 

miydi? 

*** 

Görülüyor ki Türkiye‟de “din” denince akla gelenin kökten bir dönüşüme ihtiyacı 

var. Bir zihniyet devrimine ihtiyaç olduğu apaçık ortada. 

Çünkü “Koşup gelerek Uzak Asya’dan/ Bir kısrak başı gibi Akdeniz’e uzanan” bu 

iklimin dipten akan din algısı iki bin senedir hiç değişmedi. Uzak Asya‟da nasılsa 

Akdeniz‟e uzandığında da aynı… 

Hun İmparatorluğu‟nda Şamanizm neye tekabül ediyorsa, Türkiye 

Cumhuriyeti‟nde de Müslümanlık ona tekabül ediyor. 

Bugün Türkiye‟de dine “nusuk” (ezan, namaz, hac, oruç, kurban, bayram, kandil, 

cenaze) çerçevesinin dışına çıkmayacak şekilde bir rol biçilmiş durumda. Bütün 

din bundan ibaret sayılıyor. Bu rol, Ortaasya yıllarında Şamanizme biçilen rolün 

figür ve ritüel değişikliğine uğramış haliyle hemen aynısı. 

Öte yandan dini, haddlerin (el kesme, recm, sopa, kısas, miras ve şahitlikte ikiye 

bir, çok eşlilik vs.) uygulanmasından ibaret “Arap karakterinde” görenler var. 

Onlara göre de bunlar İslam‟ın “ahkamı” olup bunlarsız İslam asla olamaz. 

Halbuki İslam‟ın olmazsa olmazları mihverinde “Cenâb-ı Hakk” adının 

olmasından da anlaşılacağı gibi gerçek, hak, adalet, doğruluk, dürüstlük, 

ahlak, iyilik, güzellik, söz, vefa, sadakat vb. hikmetli hükümler (evrensel 

değerler) dir. Bunlar dinin direkleri olup esasında “ahkâm” bunlardır. “Allah‟ın 

hükümleriyle hükmetmek”, bu ahkamı yani insanı kötülüklere karşı “gem„in 

azı dişlerine geçerek atı tutması” gibi tutan ve böylece onu yönlendiren, yücelten 

„hikmet/hukm‟leri hayata geçirmekten başka bir şey değildir. 

„Nusuk‟lar, hikmetli hükümleri (evrensel değerleri) boyuna yeniden üretmenin 

manevi araçları, „hadd‟ler de onları koruyup kollamanın maddi araçlarıdır. Manevi 

araçlar dinin direği olmamakla birlikte değişmezler. Oysa hadler hem dinin direği 

değildirler hem de zamana ve mekana göre uygulamada yenilenebilirler. Böylece 

gerçek hayat dininin kalbi, yaşamın temposu ile birlikte atar. Onu tapınak 

dinlerinden ayıran en önemli fark buradadır… 



180

*** 

Bu nedenle Halil Cibran‟ın “Ermiş” kitabındaki şu muhteşem aneknotu “Bize 

dinden bahset” diyen çocuklarınıza anlatın; 

Bilge kiĢi ölmeden hemen önce halkını geniĢ bir meydanda toplar. 

Gerçekleri son bir kez hepsinin huzurunda dile getirir. Halkla arasında 

nefis bir diyalog kurulur. 

Halktan biri öne çıkarak “bize” der “sevgiden söz et” 

Bilge anlatır, anlatır, anlatır… 

Bir diğeri “bize aĢktan, evlilikten söz et” der, anlatır… 

Bunu “alıĢveriĢ hakkında ne dersin?” diyen biri izler, anlatır… 

“Çocuklardan bahset” derler, anlatır… 

“Eğitimden bahset” derler, anlatır… 

“Çiftçilikten bahset” derler, anlatır… 

“Alınterinden, emekten ve adaletten” bahset derler, anlatır… 

Ve daha günlük hayatın türlü sorunlarından söz etmesi istenir. Bilge 

hepsi hakkında hikmetli sözler söyler, anlatır, anlatır, anlatır… 

KonuĢmasının sonuna doğru birisi “Bize „din‟den bahset” deyince Bilge 

Ģöyle cevap verir; 

“Bahsettim ya, dinlemedin mi?” 

Ve devam eder: “Siz zamanınızı, bunlar Allah‟ın saatleridir, bunlar bizim 

saatlerimizdir diye ayırabilir misiniz? Öyleyse din, yaĢadığımız hayat ve 

tüm davranıĢlarımızdır. Her an Allah huzurunda olduğunun bilincinde, 

öylesine titiz, doğruyu gözeterek temiz bir hayat yaĢamaktan daha güzel 

bir din olur mu?” 



181

Ġslâmcılığın Tatilden Tarih Sahnesine DönüĢü (Sever IĢık) 

I- Kriz 

Max Weber modernliği “dünyanın büyüsünün 

bozulması” olarak 

tanımlamıştı, yani modernite ile beraber insanlık 

artık “şey”lerin 

ardında gizem, aşkınlık, dünya üstü nedenler, öte 

varlıklar aramayı 

bırakarak her şeyin “nedenini” o şeyin içinde 

arama noktasına gelmişti; 

ki, bu her şeyin dikey düzlemden kopartılarak 

yatay/dünya düzleminde, 

aklın rehberliğinde “rasyonel olarak” yeniden 

tanzim edilmesi anlamına 

geliyordu. 

Gel gelelim ki son otuz kırk yılda yaşananlar, 

küreselleşmeye bağlı gelişen olaylar, siyasal denetim/egemenlik araçlarının 

gelişimi ile denetimin artmasına paralel olarak, “makro egemenlik” alanın dışında, 

sürekli gözden kaçan ya da tam olarak denetlenemeyen “mikro iktidar alanları” 

nın artması, küreselleşme ile beraber yerelliğin güç kazanması, yerel kimlik ve 

aidiyetlere vurgunun artması, insanın ayaklarının yerden daha fazla kesildiği bir 

dönemde ” toprak bağının” güçlenmesi, milliyetçi savaşlar, sürekli artan suç 

oranları, şehir yaşamında “kaos”un sürekli hale gelmesi, bireysel ve toplumsal 

şizofreni, tüketim çılgınlığı ve bunun dünyayı/doğayı tahrip etmesi sonucu oluşan 

huzursuzluklar ve çevreci hareketler, göç/mültecilik ve bunun sonucu oluşan 

küresel yeni ırkçılık türleri vb. modernleşmenin doğal sonucu olan problemlerle 

karşı karşıyayız. 

Modernliğin “ideal insani düzen”e doğru hareketi insanlık dışı sonuçlar doğurmuş, 

“modern idealler” insanlıkta hayal kırıklığı yaratmıştır. Tüm tasarımlara rağmen 

“ütopyalar” değil, otoriter yönetimler, “sürekli savaşlar” gerçekleşti. Bugün, 

insanlığı korumak için teknolojik zaferlerin akıl ve ahlak ile dengelenmesi 

gerekiyor. “İnançlardan amaçlardan ve kurtulmuş bir “araçsal akıl”, serbest 

hareket kabiliyeti ile tüm küremizi cehenneme çevirme imkan ve kapasitesine 

sahip. 

Nihilizm ve postmodern görececiliğin her şeyi/hakikati yok etmesi ve herkesin 

istediği herşey/hiçbirşey olması, onlarca yıldır bir “anlam krizi ve sorunu” 

yaratmış durumda. 



182

Barbarlığın medeniyetle atbaşı gittiği kabul edilen bir gerçek. Her medeniyet 

üretim ilişkilerine, yaşam kavrayışına paralel olarak ölümcül ilişkiler ve “ölüm 

biçimleri” ve cezalandırma sistemleri ortaya çıkarır. 

Yine bir vakadır ki hiçbir uygarlık günümüzdeki uygarlık kadar, insanı/insanlığı 

öldürme ve yok etme kapasitesine ulaşamamıştır. Bugün bir düğmeye basarak 

NBC silahlarla bir ülkeyi yok etmek mümkün ve bu denendi de. Son yüzyılda da 

savaşta ölenler 200 milyon civarında; bir o kadar da sakat ve yaralı var. 

İnsanlığın verdiği bedel ve harcadığı emek ise ölçülemez. 

Bunca savaş ve yıkımdan sonra “ilerleme”nin acının azalması, mutluluk ve refah 

demek olmadığı anlaşıldı. Modernitenin krizinin başladığı yer de burası. 

II- İmtihan 

Tüm bunlar olurken 19. yüzyılda siyasal 

çerçevelerini/organizasyonlarını kaybeden islam dünyası, birçok iç ve 

dış nedenin birleşmesine bağlı olarak toplum hayatındaki siyasal ve 

ekonomik belirleyiciliğini kaybederek geri çekilmiş “tarihte tatil”e 

çıkmıştı. 

İslam medeniyeti 20.yüzyılın son çeyreğin de modernleşme ile atbaşı 

giden emperyalizmin huzursuzluklarına karşı yeniden “sistem karşıtı 

hareketlerin” “direnişini” örgütleyen, “dayanışmayı” motive eden 

yegane güç olarak “tarihe geri döndü.” 

İslam kültürel donanım, davranış ve formasyonu ile bugün dünyadaki 

işgalci küresel imparatorluk düzenine karşı biricik alternatif olma 

özelliği/potansiyeli ile mücadele içine girmiştir. Elbette ki vahiy 

orjinli bir din olan İslam‟ın mücadelesini toplumun kolektif, kültürel 

hafızası ve bireylerin bilinci üzerinden yürütmektedir. Dinin hayata 

dönüşü -ki pratik olarak- hayata müdahalesi ve hayatı 

yönlendirmesi/belirlemesi günümüzün başat olgusudur. 

İslamiyet tatilden dönünce elbette ortalığı gülük gülistanlık 

bulmadı. Devran değişmiş, köprünün altından çok sular akmıştı. Daha 

önce hiç bir uygarlığın, insani etkinliğin, yapıcılığın ve 

yıkıcılığın ulaşamadığı bir modern medeniyet ile karşılaştı. Bu 

karşılaşma çetin oldu ve bu süreç devam etmekte. 

İslam, tüketim çılgınlığına, doğanın tahribine, çevrenin 

kirlenmesini durduracak, hayatın anlam ve değer kazanmasını sağlayacak 

alternatif bir zihniyet/paradigma olarak bugün modern medeniyet ile karşı 

karşıyadır. Küresel sistemin tekno-kapitalist tüccar şebekelerinin islam 

dünyasını hedefe yerleştirmeleri, propaganda aygıtına son gaz hız 

vermelerinin ardındaki neden islam‟ın değerler kavrayışı ve 

hiyerarşisidir. Bu değerler kapital sistemin istilasına set çekme, 

akıntıyı tersine çevirme potansiyeline sahip olup, kapitalist para 

babalarının çarkına çomak sokmaktadır. 



183

Fakat tüm bunların yanında islamı ve müslümanları bekeleyen handikaplar 

var. Bu açmazlarla hesaplaşma hem islamın, hem de dünyanın kaderini 

belirleyecek. 

Yeni “küresel epistemenin” beraberinde getirdiği yeni sosyal 

değişiklikler, müslümanların paradigmasını boşaltarak ya da deforme 

ederek siyasal/kültürel/iktisadi tasarımlarının işlevsiz kılmakta. 

Müslüman muhayyile bu paradigma tarafından yönlendirilmekte ve 

şekillendirilmekte, İslami düşüncenin içi belirsizleştirilmekte, 

kavramlar flulaşmakta, anlam kaybına veya genişlemesine uğramaktadır. 

Bugün batı küresel bir hegemonyasındaki dünyada “niteliksel ve 

niceliksel değişim” ve neoliberalizm müslümanların dilini 

dönüştürmekte. Ve giderek kamu ile uyumlu ama gelenek ile ilişkisi zayıf 

bir islam anlayışı oluşturmakta. Bugün islami kesimin sorunu 

dünyaya/iktidara talip olması fakat bunun dilini, argümanlarını hakkıyla 

geliştirememesidir. Örneğin, verili siyasi ve iktisadi dili 

dönüştüremeden olduğu gibi kullanmaları, itikadi olanın modanın 

alanına sokulması, vecibelerin “Seküler bir dil” ile sunulması ve 

savunulması…vb. 

“Tatilden dönen Müslümanların, kendilerini içinde buldukları modern 

kültür ile ilişkilerinde bir hastalıklı kavrayışla karşı 

karşıyayız. Alternatif olma iddiası ile ortaya çıkan Müslümanlar, 

bulundukları yerdeki “doğruların” karşısında yelkenleri fora 

etmektedir. Dönüşüm/değişim müslümanların “yaşama kavgasına” 

sirayet etmiş durum da. İslam bugün karşı çıktığı modern kavrayışı 

yeniden üretmektedir. Bütün dikkatler “forma” yönelmiş, “kanunların 

ruhu” göz ardı edilmektedir. Siyasal iktidar tahayyülü Müslümanları 

“makyavelist” bir çizgiye çekmekte ilkeli bir ahlaki duruşu sarsmakta; 

bu da islami ahlakın içerine sürekli “yeni ikamelerin” taşınmasına 

ve bünyenin yıpranmasına sebebiyet vermektedir; örneğin, müslümanlar 

kendilerini “ilerlene” mantalitesi içinde anlamaya ve konumlandırmaya 

çalışarak onaycı bir yaklaşım geliştiriyorlar. 

İslamiyetin meydan okuyuşundan bir “uyum/intibak dili” geliştiriliyor. 

Siyasi ve ekonomik hayatlarını modernize eden İslami kesim, sosyal 

hayatını da modernize etme eğimine girmiştir. “Müslüman her şeyin 

güzeline layıktır” gibi içeriği belirsiz bir önermeye sığınılarak 

“tüketim kültürü” meşrulaştırılmakta ve çağdaşlıklarını ispat 

için akıl almaz yollara başvurmaktalar; örneğin, israfın alabildiğince 

artması, beş yıldızlı otellerde, deniz kenarlarında, kumsallarda 

“tatil yapma” anlayışının islamileştirilmesi, turistik turlar, 

bedenlere salt estetik kaygılarla müdahale…Bedenin emanet olarak 

algılanmasının “mülk” olarak dönüşmesi, estetik beden hayaletine 

vurulan müslüman kadınlar için “İslami defileler!” …Namusu kadına 

eşitleyen erkeklerin, kendileri için birçok şeyi “caiz” görmesi; “vitrin 

kadınlar” taşımak, sekreterlerle aşk ilişkisi, lüks turlar, jipler, 

kaçamaklar, kendileri için uygun gördüklerini kadınlar için uygun 



184

görmeyen ataerkil tutumlar… Giderek islam kültürü adına, modern bir 

kültürün karikatürü ve taklidi olan yeşil pop, konser kültürü, marka 

merakı, “birinci sınıf dünyalar için” alış-veriş mabedlerinin 

kapılarını aşındırma, burjuva mekanlarının islamileştirilmesi, 

islamcı sermayenin benzer kapital statü görüngülerine 

başvurması…Sonuçta oluşan şey “kapitalizmin islami versiyonu.” Ve 

“islami ahlak”ın güme gitmesi. 

”Sahih” ve “sahici” bir karşı koyuş iddiası ile yola çıkan 

müslümanlar, modernitenin ilişkilerini, zaman ve mekan bilincini temmelük 

etmekte. İslamcılık kendi mekanlarını “yaşam alanlarını” ve 

“zaman algısını” yeniden üretemeyince kafeleri ve kafe kültürünü 

tüketmektedir. 

Bir süredir “mahremiyetin” “şov” a dönüşmesine şahit olmaktayız; 

romantik islamcılar tüketimi artırmak/kasaları doldurmak için ilan edilen 

her “özel gün” ü sahiplenerek meşrulaştırmakta ve bu babdan olmak üzere 

aile hayatlarını kamuya açmaktadırlar. Kocaman adamalar gazete eklerinde, 

TV. programlarında sevgililer günü vesilesi ile birbirine yeniden ilan- aşk 

etmekte birbirleri ile yarışmaktalar. 

J. Berger‟in ifadesi ile söylersek diyebiliriz ki mahremiyet “kapilazmin 

fidyesi” olarak gözden çıkarılmakta. Sistemin yarattığı “mahremiyet 

ve cinsellik” modernite ve gelenek çatışmasının en bariz çatışma 

alanı durumunda “cinsel devrim”in değerleri bunun teşvik ettiği 

geleneksel rollerin terki, sürekli tatminsizlik”, teşhirin sınır 

tanımayışı, hedonistleşme, apolitik, hippi, sorumsuz “sev-genç” bir 

kuşak oluşmuş durumda ve bu sürekli hale gelmekte. 

Foucault‟nun dediği gibi cinselliğin bir “günah çıkartma” algısı 

içerisinde, sürekli konuşularak ve teşhir edilerek, deşifrasyona 

kışkırtılması “hayatın giderek anonimleşmesi ve 

kamusallaşmasın beraberinde getirmiştir. Artık yaşam, değerlerden arınan 

BBG evlerinde izlenen bir “şova” dönüştü. 

Dünyamız giderek Sodom ve Gomore ye dönüşmekte 

Biyolojik krallık kadın ve erkek ilişkilerini temelden sarsacak maddi 

koşulları da yaratma imkanına sahip durumda. Ahlaki normların tasfiyesine, 

cinselliğin kışkırtılmasına, tüketime sunulmasına, itirafa 

zorlanmasına, günahın deşifrasyonuna, rijit bir şekilde sokağa 

taşmasına, yatakların ortalık yere serilmesine karşı yeni bir emanet 

beden/gövde anlayışı ile “cinsel faşizme” ve onun “mal/ mülk 

beden” kavrayışına ve “unisex/cinsiyetsileştirme” politikalarına 

karşı çıkılmalıdır. 

Müslümanlar dünyanın sorunlarından dolayı sorumluluk altına 

girmelikler. 

III- Ve Umut 

M. Watt İslamın üç Helenistik dalga ile karşılaştığını söyler, 

bunlar: 



185

1. Dalga: İslamiyet‟in yükseliş devrinde genişleyen fetihler sonucu 

Süryanice üzerinden klasik Yunan kültürü ile karşılaşması. 

2. Dalga:10.ve13.yüzyıllardaki Haçlı Seferleri ile islamiyeti‟n yıkıcı 

bir saldırı sonucu “Batı” ile karşılaşması 

3. Dalga: Tüm yerküreyi kuşatan ve halen yayılma istidadı gösteren 

“Modernliğin yayılması.” 

İslamiyet ilk iki dalgayı entelektüel gücünün zirvesinde olduğundan 

karşılaştığı, rahatlıkla, “karşı kültürün” “hasen” bulduğu 

kısımlarını da temellük ederek atlattı. 

El‟an karşı karşıya olduğumuz modernlik ile olan 

karşılaşma/hesaplaşma devam etmekte; ki, bu sefer askeri ve entelektüel 

donanımı çok daha güçlü olan bir karşılaşma bu. Bu karşılaşmanın 

ilk hamlesinde modernite, kadim kültürleri adeta “kronik bir krize” 

mahkum etmiştir. İslam dünyasında ve eşzamanlı olarak tüm dünyada 

emperyalizm olgusu ile atbaşı gelişen/giden modernlik, yaşlı 

gezegenimizin şimdiye kadar gördüğü en güçlü ekonomik, siyasal ve 

kültüre taarruz ve tasallut ile karşı karşıya bırakmış ve ulaştığı 

her yerde/toplumda “yakıcı bir ateş” halinde geleneksel kültürlerin 

kimisini tamamen, kimisini de kısmen yok etmiş, bir kısmı ise deformasyona 

uğratmıştır. 

Tüm bu huzursuzluklarına/ kötülüklerine rağmen hiç bir medeniyet 

tümüyle kötülüğe/yanlışlığa/ barbarlığa indirgenemez. Böyle bir 

kavrayışın kendisi medeniyet kavramının içeriğine ve anlamın 

aykırıdır. Çünkü “insani olmayan” bir şey medeniyet olarak 

adlandırılamaz. 

Modernite kültürel kavrayışımızı, hayat anlayışımızı bize 

sundukları ile adeta geri dönüşümsüz olarak değiştirmiştir; örneğin, 

siyasal demokratizasyon, kültürün demokratikleşmesi ekonomik refah, bolluk, 

kolaylıklar, okuma yazmanın yaygınlaşması, ulaşım ve iletişim 

araçlarının baş döndürücü hızı ve gelişimi, insanın ilişkilerini 

dönüştürmesi, insanı bir yere, ülkeye, toprağa mahkümiyetten 

çıkarması…vb gelişmeler, bazı menfi sonuçlarına rağmen tüm bunlar 

modernliğin kazanımlarıdır. 

Ve bunları “başka bir yere ait” “yabancı” “Avrupai” renge/posta bürünmüş 

olarak algılamak nitelemek “ucuz hamasi analizlerle” dışlamak çözüm 

olmasa gerek. “İktisadi araçsal akıl” ile, karşı kültürlerin 

“kapital değer”e sahip olan kısımlarını masseden bu obur uygarlık ile 

mücadele son derece çetin; fakat, imkansız değil. 

Medine de başlamış bir medeniyet olarak sorunlarımızı medeni bir şekilde 

vahyin ışığı ile aydınlanmış incelmiş insani bir entelektüel bir 

akıllın aydınlığında çözmeye çalışmamız gerekiyor. 

Din bugün “meydan okuma dili” olmuştur. Modernitenin “meta 

anlayışına”, zaman ve mekan kavrayışına karşın, yaşamı yeniden 



186

anlamlandırmalı, insan ve Tanrı arasındaki “aidiyet” bilincini 

güçlendirmelidir. 

İnsansı Yunan merkezli teolojik kavrayıştan farklı olarak, insanı 

Tanrı‟nın karşısına koymayan, onu “eşrefi mahlukat” olarak 

tanımlayan İslamın bedeni “mülk” değil, “emanet” olduğuna dair 

algısı, insanları bir çok sorundan koruma kapasitesine sahiptir. 

Kanaat, sabır, tevekkül, emek, alın teri, yardımlaşma, hayırda yarışma, 

temizlik, doğruluk gibi değerleri ile ribayı, fahiş kar oranlarını, 

toplumsal sefaleti günah olarak algılaması ve israfa karşı olması, 

tüketim toplumundaki tahribatı önlemek için rekabetin yakıcı 

yıkıcılığına karşı çıkması, insani dayanışmayı öngörmesi, 

güce, paraya ve mala değil; adalete dayalı insan tasavvuru ile, içten içe 

işleyen bir iktisadi akılla yaşlıları toplumdan dışlamayan, hayata dahil 

eden insaniliği ile modern kültürün karşısında durmaktadır; ki bu 

duruş bugün yegane “sahih ve sahici” meydan okuyuştur. 

İslam insanlığı dertlerine derman olma potansiyeline sahiptir. Reçetenin 

oluşumu ise müslümaların entellektüel cehdine ve idrak gücüne bağlı 

olarak oluşacaktır. Bugün modernite, aklın arabasına koşmayan tüketmeyen 

tüm kültürleri ve yaşam biçimlerini “gerici”, “ilkel”, 

“bağnaz”, ve illegal ve “terörist olarak mahküm etmekte ve 

yaftalamaktadır. İslamın modernlikle çekişmesi, hayatın kültürel 

kodlarının, kapitalize olup olmaması üzerinden yaşanıyor. 

Çözüm “süreklilik ve değişim” içinde aranmalıdır. 

Ataların dini üzerinde ısrara etmeden(2/70) “dinsel bir bürokrasi” 

oluşturmadan. “karşılıklı anlaşama” içerisinde yeni bir iletişim 

dili inşa etmemiz gerek. Oluşturacağımız yeni dil (lingua islamica) 

İslami insanı (homo islamicus) ortaya çıkaracaktır. Geliştirilen 

çözümlerde, siyasal ve toplumsal projelerinde “mutlakiyetçi bir din” ve 

“din dili anlayışı”na karşı çıkmalı ve kendi siyasal dilinin, 

amaçlarının oluşumu peşinde olmalıdır 

Sürekli değişen dünyada yerelliğe gömülmeden, içe kapanmadan 

muhafazakarlaşmadan yeni kutuplaşmalara kaşı çözümler üretilmelidir. 

“Fetihçi” modern dünya/doğa kavrayışını da aşarak, insanı kendine 

yanancılaştırmayan, işçi hakları kadın haklarını güvence altına alan, 

sömürünün önleyen, doğayı tahrip etmeyen çevreye uyumlu ekonomik bir 

sistem oluşturulmaya çalışılmalıdır. Zaten İslami iktisadi değerler 

doğruluk, temizlik, itimat, bağış, erdemleri değimlidir? Açlık ve 

sefalet varken temerküzü yasaklayan, fazla malı fakirin hakkı gören 

islami bir zihniyete/ çizgiye yaslanarak yola çıkmalıdır 

Ne yapılırsa yapılsın, islamın, yeni bir inanç yeni bir “insan ve dil 

tasavvuru” olduğunu akıldan çıkarmamak gerekir. Bu islamın “raison 

détre(varlık nedeni)‟sidir”. Ve hiçbir zaman “islam amaçlar/erekler 

krallığını terk etmez.” 



187

Cihadizm ve Cihad aynı Ģey değildir (Mustafa Akyol) 

11 Eylül 2001′deki terör eylemlerinden bu yana, 

Avrupa Müslümanları, terörizmin potansiyel zemini 

olarak görülüyor ve büyüteç altına alınıyorlar. 

Meselâ 2005′te Londra‟da yaşanan ve 70′nin 

üzerine masum insanın yaşamına mal olan 

„barbarca‟ saldırı, bu büyüteci biraz daha 

kalınlaştırdı. Gerçi Müslüman liderler eylemleri 

güçlü bir biçimde kınadılar, Tony Blair “Biliyoruz ki 

Müslümanların büyük çoğunluğu teröre bizim 

kadar karşı” dedi. Ancak sorun ortadan kalkmış 

değil. 

Sorun şu: Terör eylemleri, bir avuç fanatik militan 

tarafından gerçekleştiriliyor, ama biraz daha geniş bir Müslüman kitle tarafından 

benimseniyor. İngiltere‟deki Müslümanlar arasında yapılan bir araştırma, Usame 

bin Ladin‟i haklı görenlerin oranının yüzde 13 olduğunu göstermişti ki, bu endişe 

etmek için yeterince yüksek bir rakam. Ben de iki yıl önce Londra‟daki Müslüman 

öğrencilere verdiğim bir konferansta, blucin ve tişört giyen Pakistan asıllı iki 

gencin Bin Ladin‟i „Mehdi‟ olarak gördüklerini öğrenmiş ve hayrete düşmüştüm. 

Peki sorun ne? Batı‟da „Sorun İslam‟da, bu din nefreti öğütlüyor‟ diyenler var. 

Oysa yanılıyorlar. Gerçekte radikalleşen Avrupalı Müslümanların krizi, İslam‟dan 

değil, onun da yanlış yorumlanmasına yol açan bir dizi sosyal, siyasi ve tarihi 

problemden kaynaklanıyor. 



188

Göçmenler ve çocukları 

Sayıları 15 milyonu aşan Avrupalı Müslümanların büyük bölümü ekonomik 

yönden çok dezavantajlılar ve topluma çok az entegre olmuş haldeler. Çoğu, 

Avrupa‟ya İkinci Dünya Savaşı sonrasında işçi olarak gelen göçmenler ve onların 

çocukları. Bu göçmenler, Avrupa‟ya kıyasla oldukça fakir ülkelerden ve dahası bu 

ülkelerin de sosyoekonomik yönden en alt düzeyinden geldiler. Almanya‟daki 

Türk işçilerin bu yüzden Alman toplumundan uzunca bir süre izole olduklarını 

biliyoruz. İngiltere‟deki Pakistan ve Bangladeşlilerin, Fransa ve İspanya‟daki 

Kuzey Afrika kökenlilerin ve Avrupa genelindeki Ortadoğu kökenli Müslümanların 

çoğunun kültürel izolasyonu daha da ileri boyutta. Kültür ve dil farklılığından 

kaynaklanan izolasyona, bir de ırk farkı eklendiğinde, ayrım iyice keskinleşiyor. 

Aslında Avrupa‟da yaşayan Müslümanların çoğu bu ayrımdan pek de şikâyetçi 

değil. Özellikle yaşlılar, yabancı bir toprakta kendi yaşam biçimlerini sürdürmeye 

çalışıyor. Ancak çocukları bir tür kimlik ikilemi yaşıyorlar: Onlar için vatan, ne 

babalarının ata yurdu, ne de içinde yaşadıkları ülke. Bu nedenle söz konusu 

gençler, Fransız uzman Oliver Roy‟un ifadesiyle „kültürel yönden köklerinden 

koparılmış‟ durumdalar. 

Ġslam‟ın modern yorumuna ihtiyaç 

Söz konusu genç Avrupalı Müslümanların kimlik bunalımının temel bir nedeni, 

modern yaşam ile uyumlu bir İslam yorumundan yoksun olmaları. Çoğu, İslami 

gelenekler ile Batılı yaşam tarzları arasında bir tür orta yol buluyor, ama bu orta 

yol girişimleri, doktrinsel bir dayanaktan yoksun oldukları için, bazen de bir 

gerilim ve suçluluk duygusu üretiyor. Ve işte bu suçluluk duygusu, modernleşmiş 

genç Batılı Müslümanların bazılarında ters bir etki yaratıyor ve bir kimlik krizi 

sonucunda İslam‟ın en radikal yorumlarını -daha doğrusu yanlış yorumlarınıbenimseyebiliyorlar. 

Bu yanlış yorumları ısrarla yayan, Suudi sermayesi ile 

beslenen radikal imamlar da zaten ortalıkla dolaşıyor ve pek çok camiye egemen 

durumdalar. 

ABD‟ye yönelik 11 Eylül saldırısını düzenleyen teröristlerin çoğu, işte bu şekilde 

„yeniden doğmuş‟, yani önce modernleşip sonra birden radikalizme savrulmuş 

gençlerdi. Londra‟ya yönelik saldırıyı düzenleyenlerin de yine böyle „modern 

gençler‟ olduğu ortaya çıktı. 

Fransız uzman Oliver Roy bunlara „neofundamentalist‟ veya „cihadist‟ adını 

veriyor ve bunlar ile yalın İslam arasındaki farkı vurguluyor. Roy‟a göre 

„cihadizm‟ dini argümanlardan çok siyasi sloganlara dayalı. Dahası cihadistler, 

pek çok geleneksel İslami kuralı hiçe sayıyorlar. 

Örneğin İslam fıkhı, savaş sırasında sivillerin korunmasına vurgu yapar. 

Cihadistlerin sivillere yönelik terör eylemlerinde, bu prensip açıkça çiğneniyor. 

Bu konuda en çok yazıpçizen Batılılardan biri olan Daniel Pipes ise „cihadizm‟i 

„militan İslam‟ diye tanımlıyor ve bunun İslam‟dan farkını şöyle özetliyor: 

“Geleneksel İslam, insanlara Tanrı‟nın rızasına uygun olarak yaşatmayı öğretme 

amacında; militan İslam ise yeni bir düzen kurma peşinde.” 



189

Peki bazı Avrupalı genç Müslümanları etkisi altına alan „cihadizm‟ neden 

birdenbire yükseldi? Bir genelleme yaparsak, üç temel cevap bulabiliriz. 

Kökenlere iliĢkin üç cevap 

Birincisi, Avrupa‟daki Müslümanların ve genel olarak da İslam dünyasının fakirliği 

ve umutsuzluğu. Aslında İslam adına hareket eden radikallerin ve teröristlerin 

çoğu cahil ve fakir kesimlerden değil, aksine eğitimli ve hali vakti yerinde 

insanların arasından çıkıyor. Ancak aynen burjuva ailelerden gelmesine rağmen 

„proletarya‟ için kapitalizmle mücadele eden solcu entelektüeller gibi, onlar da, 

baskı altına alınmış, fakirleştirilmiş ümmet için kendilerini feda etmek gerektiğine 

inanıyor. 

Leninist bakıĢ açısı 

Bu noktada cihadizm denen ideolojiyi kuranların -örneğin Seyid Kutb, Ali Şeriati 

ve Mevdudi‟nin- Marksist-Leninist ideolojiden önemli öçüde etkilendiklerini de 

belirtelim. 

Emperyalistler tarafından kotarılan ve onların yerli temsilcileri olan kompradorlar 

tarafından desteklenen küresel bir komploya inanan komünistler gibi, cihadistler 

de, İslam dünyasının fakirlik ve güçsüzlüğünün, Batı‟nın ve onun yerel 

destekçilerinin yürüttüğü bir komplonun sonucu olduğunu düşünüyorlar. 

Bu düşünceye göre, İslam dünyasının mevcut sorunlarından kurtulması için, 

eğitim düzeyini, verimliliğini veya sağlık şartlarını yükseltmek yerine, onu 

„ezenlere‟ saldırmak gerekiyor. 

Kuran‟dan ziyade Lenin‟in „emperyalizm‟ teorisine dayanan bu cihadist ideolojinin 

Çakal Carlos gibi yeminli Marksistlere cazip gelmesi, bir tesadüf değil… 

İslami radikalizmin ikinci bir kaynağı, Batı‟nın geçmişteki veya güncel politik 

suçları. Batı karşıtı duyguların en belirgin kaynakları, İngiltere ve Fransa‟nın 

sömürgecilik geçmişleri ve ABD‟nin Soğuk Savaş boyunca Ortadoğu‟daki bazı 

diktatörlükleri desteklemiş olması. Filistin trajedisi de cabası… 

Cihadizmin kökenleri hakkındaki üçüncü açıklama ise, gelenekçi İslam ile modern 

dünya arasındaki kültürel uçurum. Gelenekçi Müslümanların bir kısmı tarafından 

sergilenen premodern yaşam tarzı (ki bu premodern öğeler, İslam‟ın özünde 

olmadığı halde öyle sanılıyor) İslam ve modern yaşam arasında uzlaşmaz bir 

çatışma olduğu izlenimini yaratıyor. Söz konusu gelenekçi Müslümanların çok 

büyük bölümünün terörizmle bir ilgisi yok, ama onların modern dünya ile 

uyumsuzlukları, cihadistler tarafından, Batı‟yla çatışmak için bir neden olarak 

görülüyor. 

Dar-ül Harbe son 

Anlattığımız bu olgular, barış isteyen Müslüman liderlerin ve entelektüellerin 

önüne önemli görevler koyuyor: 

Öncelikle, cihadizm ve onun yarı-Marksist dünya görüşü ile, İslam‟ı ayırt etmek 

lazım. İslam, „Batı‟ya karşı „Doğu‟nun silahı değil; tüm insanlığa yönelik bir ilahi 

mesaj… 



190

Batı‟ya yaklaşırken bunu bilmek ve düşmanca tepkiler vermek yerine yapıcı 

eleştiriler getirmek gerekiyor. 

Yapılması gereken bir diğer önemli çaba ise, İslami gelenekte yer alan, fakat 

bugüne hitap etmeyen bazı kavramları yeniden anlamlandırmak. Örneğin sık sık 

tartışılan ve dünyayı „Darül Harb‟ ve „Darül İslam‟ olarak ikiye ayıran geleneksel 

doktrini ele alalım. Kuran‟da yer almayan bu kavramlar, İslam‟ın ilk yüzyıllarında 

Müslüman fakihler tarafından geliştirilmişti. O zamanın dünyasında bir 

Müslüman‟ın, yabancı bir toprakta güvenli olarak İslam‟ı yaşaması ve tebliğ 

etmesi mümkün değildi. Ancak zaman değişti. Bugün açık bir dünyada yaşıyoruz 

ve Müslümanlar dünyanın dört bir yanında inançlarını yaşamak ve yaymakta 

özgürler. Özellikle de Batılı liberal demokrasilerde. 

Bu, Batı‟daki Müslümanların kendi inançlarını güzel örnekler sergileyerek temsil 

edebilecekleri ve diğer dinlerle barış içinde yaşayabilecekleri anlamına geliyor. Bu 

mümkün ve zaten İslam‟ın asıl mesajı da bu… Kuran, insanların ayrı gruplara 

bölünmüş olmasının, „çatışmak‟ için değil „tanışmak‟ olduğunu haber veriyor. 

(Hucurat Suresi, 13) 



191

Hitamuhu Misk – Mustafa Ġslamoğlu‟nu Anlamak 

(Tuncay Yılmazer) 

29 Haziran günü, İstanbul Gösteri Merkezi‟nde mahşeri 

kalabalık Mustafa İslamoğlu Hoca‟nın 525. son tefsir 

dersini dinlemek için toplandı. 1992 nin Ekim ayında 

İstanbul Fatih‟te Fatiha suresinin tefsiriyle son derece 

mütevazı bir mekanda çok az sayıda kişiyle başlayan 

tefsir dersleri , onbeş yıl sonra binlerce kişinin katılımıyla 

(Televizyonları başındakileri de katarsak bu sayı çok daha 

fazla kuşkusuz) sona erdi. 

Böyle bir töreni neredeyse dört saat boyunca bir merdivenin başında izleyebildim, 

not almaya çalıştım. Ara koridorların bile Kur‟an dostlarınca doldurulduğu, 

inanılmaz derecede duygu yüklü geçen bu son derste Mustafa İslamoğlu‟nun 

Kur‟an-ı Mübin-i okumaya , anlamaya ve çok daha önemlisi yaşamaya çağıran 

derslerinin sonuncusunu dinlemeye nail oldum. Amerika‟dan Azerbeycan‟a kadar 

dünyanın dört bir yanından gelmiş binlerce insanla birlikte… 

İtiraf edeyim Mustafa Hoca‟nın hemen hemen tüm kitaplarını okusam da çok 

istememe rağmen tefsir derslerinin müdavimi olamadım, çok az derse 

katılabildim. Eminim bu derslere daha sık gidenler, dikkatle takip edenler 

yüreklerinde heyecanları çok daha fazla hissetmişlerdir. O derslerin lezzetini 

alanların , Allah‟u Teala‟nın kendileriyle konuşmaya tenezzül buyurduğu o yüce 

kitaba bakış açıları değişiyor. Mustafa Hoca‟nın da ifadeleriyle söylersek, vahyin 

kendilerini inşa ettiği dönemde Müslümanlar dünyanın öznesiydiler. Ancak 

Kur‟an‟dan uzaklaşma beraberinde nesneleşmeyi getirdi. Müslümanlar vahyi 

kılavuz edip kendilerini yükselteceklerine zaten yüce olan Kur‟an‟ı mübini daha da 

yüceltmeye kalktılar. Ayetlerin maksadı göz ardı edildi, manaları değiştirildi. İlahi 

kelam lafza indirgendi. 



192

Mustafa İslamoğlu‟na göre vahiy önce insanın tasavvurunu, daha sonra aklını 

sonra da şahsiyetini inşa eder. Bu aşamaların sonuncusu da “Hayatın yeniden 

inşasıdır.” Vahyin inşa ettiği en güzel örnek insan Hz. Peygamber (S.A.V ) dir. O 

bizler için en güzel örnektir. ( Bu önemli, çünkü söz konusu törenle ilgili bazı 

internet sitelerindeki okuyucu yorumlarını okuduğumda , hocanın sünneti 

reddettiğini, hadislere önem vermediği gibi bir takım yorumlarla karşılaşmak 

gerçekten üzücüydü. Kötü niyetli olanları bir taraf bırakırsak , eleştirenlerin 

Mustafa İslamoğlu‟nu hiç okumadıkları, dinlemedikleri anlaşılıyor. Gittiğim sadece 

birkaç derste bile Hz. Peygamber‟den örnek verdiğinde sesinin titrediğini, 

gözlerinin dolu dolu olduğunu gördüğüm bir alim hakkında nasıl böyle 

yorumlarda bulunulur? Anlamak güç doğrusu…Keza mezhebsiz yorumları da 

vardı. Oysa hocanın vurgusu bellidir. Hangi mezhebin, cemaatin, partinin üyesi 

olursanız olun, dikkat edin bu kurumlar dininizin yerine geçmesin ! ) Sahi bakın 

şöyle etrafınıza… Kendi mezhebini dini haline getirmiş, kendi cemaatinin tüm 

görüşlerine tereddütsüz iman etmiş kişiler yok mu? 

Son derse katılanlar da Mustafa Hoca‟nın artık kalplere nakşetmiş bazı vurgularını 

yeniden dinleme imkanı buldular. 

Şeytan Allah‟ın rakibi değildir. Allah‟ın kuludur. Adem‟den tek farkı ise günah 

işlemesi değil, günahında ısrar etmesidir…. Batının şeytan tasavvuru yanlıştır… 

Hayatta hiçbir şey Allah‟tan bağımsız değildir…. İman en büyük imkandır…. 

Müşrikler ilah‟a karşı değil rab olmasına karşıydılar… İsti‟aze akla aldırılan 

abdesttir. Aklınız abdestli değilse bedeniniz abdestli olsa ne yazar?…. vs. vs. 

Ve Kur‟anın ebedi mesajlarından biri kabul ettiği , en sık tekrar ettiği ayetlerden 

biri tabi ki; 

” Eğer biz bu Kur‟an-ı bir dağa indirmiş olsaydık, o‟nun Allah‟a saygıdan kendini 

yerlere atıp şerha şerha dağıldığını görürdün. İşte bu türden temsili anlatımları , 

insanların önüne belki düşünürler diye koyuyoruz” ( Haşr Suresi , 21. Ayet ) 

Yukarıdaki satırları, Mustafa İslamoğlu‟nun düzenli derslerine katılanlar belki de 

çok daha iyi ifade edebilirlerdi. Tembel bir izleyicinin yazdığı ancak bu kadar olur. 

Hitamuhu Misk adı verilen tören “son ders” gibi nitelense de aslında her şeyin 

daha yeni başladığının işaretiydi. Çoğumuz “Allah‟ın kendileriyle konuştuğu” o 

ilahi kelamı, vahyi daha iyi anlama, yaşama, Hz. Muhammed (S.A.V )‟ de tanıma 

arzusunda. Buna eminim. Bunu başarabilecek miyiz? İmanı olanlar için imkân çok 

kuşkusuz… 



193

Din Olmadan Ahlak Olur mu? (Mustafa Akyol) 

Ülkede bir tarafta “darbe” olurken öteki tarafta 

felsefi konuları tartışmak zor. Ama imkânsız 

olmadığı gibi gerekli de. Şerif Mardin Hoca‟nın 

“Kemalizm, iyi, doğru ve güzeli tarif etmede 

sığ kaldı” yorumu üzerine başlayan “ahlak” 

tartışması ise, ıskalanmaması gereken önemli bir 

konu. 

İsmet Berkan Radikal‟deki köşesinde üst üste bir 

kaç yazıyla bu konuyu ele aldı. Özetle, ahlakın 

kökeninin din olmadığını, dine dayanmayan (yani 

“seküler”) bir ahlakın da pekala olabileceğini ve 

zaten olduğunu söyledi. 

Peki durum gerçekten böyle mi? 

Önce şunu teslim edeyim: “Dinsiz” insanlar da pekâlâ ahlaklı olabilirler. Böyle pek 

çok birey gösterebileceğiniz gibi, oldukça seküler olan kimi toplumlarda epey 

sağlam bir ahlaka rastlayabilirsiniz. Örneğin İsveç, dini inancın epey zayıfladığı, 

ancak saygı, hoşgörü, tevazu, yardımseverlik gibi ahlaki erdemlerin güçlü olduğu 

bir ülkedir. 

Öte yanda da dindar olan (daha doğrusu kendini öyle tanımlayan) kimi insanların 

hiç de ahlaki davranmadığına tanık olabilirsiniz. Türkiye‟de hep ballandıra 

ballandıra tasvir edilen “sahtekâr dinci” portresine gerçekten de uyan tipler vardır 

kuşkusuz. 



194

Ama mesele bu kadar basit değil. Çünkü asıl soru, bireylerin dine referans 

vermeden ahlaklı olup olamayacakları değil. Asıl soru, dinden tümüyle bağımsız 

bir “ahlak anlayışı”nın inşa edilebilir ve korunabilir olup olmadığı. 

Bu çok önemli, çünkü “benim herhangi bir dini inacım yok” diyen insanların çoğu 

da, aslında topluma sinmiş olan din kökenli ahlaki değerlere inanıyor. İsveçliler 

bugün çok seküler olabilirler, ama inandıkları ahlaki değerler aslında 

Hıristiyanlık‟tan süzülerek gelmiş şeyler. 

Bu durum karşısında “ee, demek ki köken din olsa da, sonra bunlar laikleştirilip 

yola devam ediliyor” diyebilirsiniz. Ama mesele yine o kadar basit değil. Papa 

XVI. Benedict‟in işaret ettiği bir sorun var: Dini değerler, toplum sekülerize 

olduğunda da belki bir veya iki kuşak yaşıyor. Ama zamanla bu değerleri 

korumanın bir gerekçesi kalmamaya başlıyor. “İnsanlara karşı merhametli ve 

yardımsever olmalısınız” hükmü, din ortalıktan kaybolunca da bir süre etkili olsa 

bile, bir süre sonra birileri çıkıp şöyle diyor: “Bir dakika, niye öyle olacakmışız ki? 

Niçin canımız ne isterse onu yapmıyoruz?” 

Rus kökenli Amerikalı yazar Ayn Rand, işte tam da bunu söylemişti. Sadece ateist 

değil aynı zamanda da “din karşıtı” olan Rand‟in kurduğu felsefe, bencilliği ve 

diğer insanlara karşı umursamazlığı yüceltiyordu. Bugün Rand‟in romanlarından 

etkilenen milyonlarca insan, “sadece kendini düşün, kendini tatmin etmekten 

başka hiç bir amaç gütme” ilkesine inanıyor. 

İşte, dinden kopmuş bir kültürün böylesine gayrı-ahlaki bir yöne 

savrulmayacağının hiç bir garantisi yok. Ortada din gibi “toplum ve bireyler ötesi” 

bir referans kaynağı olmayınca, topluma ve bireylere “nasihat” verecek sağlam 

bir otorite de kalmıyor. 

Buna karşı, “insan doğası zaten özünde iyidir, kendi kendine doğruyu bulur” diye 

itiraz edebilirsiniz. Ama tarih boyunca yaşadığımız ve yaşamakta olduğumuz 

sayısız kötülük, sanırım insan doğası hakkında bu kadar iyimser olmayı epey 

zorlaştırıyor. 

Bir de şunu önerebilirsiniz: “Herkes, kendisine nasıl davranılmasını istiyorsa, öyle 

davransın.” Buna göre herkesin “başkalarının bana dürüst olmasını istediğime 

göre ben de dürüst olmalıyım” demesi gerekiyor. İyi, ama ya şöyle derlerse: 

“Başkalarına dürüst davranıyor gibi gözükeyim, böylece onları da dürüstlüğe 

teşvik edeyim, ama arada fark ettirmeden „işimi‟ göreyim.” 

Kısacası dine referans vermeden ahlak inşa etmek pek öyle kolay bir şey değil. 

Kemalizm bu kadar “sığ” olmasaydı bile, işi zordu. 



195

Komik Müslüman olur mu? (Mehmet Yılmaz) 

Ilımlı İslam lafı oldum olası rahatsız etti beni. 

Sanki ılıklaştırılması gereken, fazla sıcak bir 

şeyden bahsediliyormuş gibi geliyor insana. 

Militarizmin, bedava şiddetin, intiharın 

dinimizde yeri olmadığını bilmeyenler 

kullansınlar. Ama bazen Türkiye‟de doğup 

büyümüş yarı aydınlar da kullanıyor bu tuhaf 

sözü… 

Eğer geçirdiği cinneti İslam zannedenler ile bizi 

ayırd etmek istiyorlarsa normal Ġslam 

diyebilirler ya da sadece Ġslam. Ilıklaştırılmış, 

su katılmış halinin daha iyi/farklı olduğunu 

düşünenler ise önce İslam‟ın ne olduğunu bir 

anlatsınlar da bakalım ne biliyorlarmış. 

Geçelim. Benim gibi, çoğunluğu Müslüman 

olmayan yerlerde yaşayanların çevresi ister 

istemez yaşadıkları ülkenin gelenekleri, 

kanunları ve tabi “ötekilerin” önyargılarıyla ile 

şekilleniyor. Terör ve savaş kelimeleri bizim 

referansımız olan İslam ile özdeşleştikçe (teröristler ve gazeteciler sağolsun!) 

“Müslümanım” demek zorlaşabiliyor. Buna bir de Türkiye”deki başörtüsü yasağı 

gibi abuklukların batı medyasına getirdiği kafa karışıklığını eklerseniz manzara 

tamamlanır. 

Tabi mevcut yanlış anlaşılmaların ve önyargıların bütün sorumlusu bir avuç 

terörist, bir kaç gazeteci değil. Müslümanların önemli bir kısmı nerede yaşarlarsa 

yaşasınlar biraz içe kapanık, biraz fazla ciddî takılıyorlar belki de. İnsan 

maymunlaşabilir mi ? adlı yazımda derinlemesine anlattığım, hazza adanmıĢ bir 



196

Tele Vole yaĢamı sürmek ile fazla kasmadan, “cool” bir biçimde İslam‟ı 

yaşamak arasında ne çok mesafe var oysa. 

Öyle zannediyorum ki bugünkü sorunlara ve geçmişin hatalarına kilitlenmiş 

biçimde yaşamak bir çözüm aramayı da engelliyor. Kendi hesabıma konuşacak 

olursam “toplumla bütünleşmiş” bir Müslümanlıktan yanayım. Evet, dinimin 

gereklerinden taviz vermeden ama hayatın gerçeklerini de göz ardı etmeden, 

vicdan sahibi gayrimüslimlerle iĢbirliği yaparak. Yobazlığın başladığı 

noktanın da bu olduğunu düşünüyorum: Bütün erdemleri Müslümanlara, kusurları 

ve aşırılıkları da Ateistlere, Hıristiyan ve Yahudilere atfetmek. Özeleştiriyi 

reddetmek, Müslümanların hatalarına kılıf aramak. 

“ALLAH beni komik yaratmıĢ” 

“ALLAH Made Me Funny” (ALLAH 

beni komik yaratmış) 3 Amerikalı 

Müslüman tarafından hazırlanmış ve 

gerçekten çok komik bir şov. The “word 

instead of sword” (kılıç yerine söz) 

diyen komedyenlerin kendilerini, 

amaçlarını anlattıkları güzel bir röportajı 

buradan okuyabilirsiniz. Gösterilerinden 

bazı alıntıları YouTube sitesinden 

izlemek mümkün. ABD‟de yaşayan 

değişik Müslüman toplulukların 

aksanlarıyla, Amerikalıların İslâm 

korkusuyla, Müslümanların kendilerini 

anlataMAyışlarıyla dalga geçen skeçler… 

Batılılarla iş veya başka sebeplerle yeni ilişki kurmak zorunda olanlara bir kopya 

vereyim: Kendisiyle, ülkesiyle, geldiği kültürle dalga geçemeyenlerin işi bu 

coğrafyada biraz zordur. Elbette Mehmet Ali Erbil gibi kendinizi rezil etmeyin; 

zaten ters tepecektir ama efeler gibi kasıla kasıla gezmenin, “Amman erkekliğe 

toz kondurmayalım” demenin de size bir faydası olmaz. 

Make çay, not war! (SavaĢ yapma, çay yap) 

Son yıllarda demokrasiyi ve liberal fikirleri savunan 

Müslümanların aslında bir tür dip dalgasının sadece 

görünen kısmı olduğunu düşünüyorum. Bir çok 

Müslüman hem birey olarak hem de ümmet olarak 

yaşamayı başarıyla bağdaştırıyor. Ancak “dışarıdan” 

bakanlar ya bir yapmacıklık ya da çelişki görüyorlar. 

Bunun bir okuma hatasından ibaret olduğu 

kanaatindeyim. Üçüncü Dalga adlı blogda bu konuda 

mutlaka okunması gereken makaleler var. İşte küçük 

bir alıntı: 

“Ulus-devlet bekcisi Kemalist’ler 2. dalganin 

savunuculugunu yapmaktadirlar. Merkez burokrasi, tek tipcilik (Turk ulusu etiketi 



197

altinda) gibi sanayi kavramlarini savunmaktadirlar. Karsilarinda kim vardir? 1. 

dalgada olan koyluler mi?Bir derece evet fakat artik cogunlukla hayir. 

Kemalist’lerin buyuk bir hatasi sudur: O koylulerden buyuk bir kismi sehre 

gocetmis, servis/bilgi ekonomisine gecmis, ve bireyselleserek giysi/kiyafet/hayat 

tarzlari ile bu bireyselliklerini yasamayi istemektedirler. Yani Cumhuriyetciler 1. 

dalgayla savastiklarini zannetmekte fakat aslinda 3. dalga ile karsi karsiya 

gelmektedirler” 

Burada anlatılan ve Alvin Toffler‟e dayandırılan fikirlerin gerçek hayattaki 

yansımalaından bir örnek ise Style Islam adlı site. T-Shirt ve rozet gibi ürünlere 

çeşitli mesajlar basarak satan sitenin sahibinin Almanya‟da yaşayan bir Türk 

olduğunu okumuştum. Tabi 1ci ve 2ci dalga formatındaki arkadaşlar basit 

propaganda ile karşı karşıya olduklarını düşünecekler ilk bakışta ama önce 

Üçüncü Dalga sitesindeki Toffler ile ilgili makaleleri okuyup bir parça tefekkür 

etmelerinde fayda var. işte beğendiğim bir kaç mesaj: 

1. Savaş yapma çay yap, 

2. Gülümse, sünnettir, 

3. Terörizmin dini olmaz, 

4. Örtünmek: Benim hakkım, benim seçimim, benim hayatım. 

İslâm ülkelerinin ekonomisi, bilimi, felsefesiyle dünyaya liderlik ettiği asırlara 

dikkatle bakılacak olursa Müslümanların bir yandan dinlerine dört elle sarıldıkları 

ama diğer yandan düşünmeyi araştırmayı bir ibadet gibi gördükleri 

gözlemlenebilir. Yunan felsefesi başta olmak üzere Müslümanlar hiç bir zaman 

“dışarıdan” gelen güzelliklere ve zenginliklere kapılarını kapamadılar. 

Ayrıca en görkemli İslâm şehirlerinin Endülüs, İstanbul ve Bağdat örneklerinde 

olduğu gibi “ötekilerle” alış veriş yapılan, etkileşime girilen bölgelerde kurulması 

bir rastlantı değildi. Bugün de New York‟u, Londra‟yı veya Paris‟i “ötekiler” 

olmadan düşünebilir miyiz? En eğitimsiz işçisinden en diplomalı bilim adamına, 

yabancılar gelmeseydi bu şehirler ülkelerinin ekonomik ve kültürel lokomotifi 

olabilirler miydi? 

Bugünkü dünyada yaşayan Müslümanların da sorunlarından kurtulmak için 

kabuklarını kırmaları, dışa dönük yaşamaları gerektiğini düşünüyorum. 



198

Sosyetenin Ġslâmîsi Olur mu! (Ece Arı) 

İslâmî müzik, İslâmî gazete, İslâmî radyo, İslamî website, 

İslâmî sermaye, İslâmî gelinlik, derken, türkçemize nurtopu 

gibi bir niteleme sıfatı daha kazandırmış olduk: Ġslâmî.. 

Evet bu sıfatı, eğer kılıfına uydurabilirseniz, çoğu şeyin önüne 

eklemeniz mümkün görünüyor.. 

Çünkü, hızla gelişen ve değişen modern çağın getirilerini tamamen dışlamak 

yerine; bir şekilde helal daireye çekerek, İslâmî usüllere uygun hale sokup 

sahiplenmek, hatta İslâmî trendler oluşturmak artık hiç de zor değil! 

Nitekim, Cat Stevens‟ın ülkemize getirdiği, tv‟lere çıkıp, konserler veren 

Native Deen grubunun tanıtımları yapılırken, Ġslâmî Hip-Hop grubu ifadesi 

kullanılmıştı..[Hip-hop un da İslâmisî olur muymuş, demeyin, demek ki 

oluyormuş !] 

Yine çokça tartışılan, Ġslâmî Defile kavramı da hemen akla geliverenlerden 

sadece bir tanesi.. 

Anlam itibariyle, herhangi birşeyin, İslâm dininin çizdiği sınırlara uygun olduğunu 

imâ eden bu sıfatı, zamanla, malum medyamız da pek bir sevdi ve eksik 

olmasınlar(!) gidip öyle bir kelimenin önüne koydular ki, “oksimoron” 

denilebilecek, kulağa bile itici gelen, bir durum ve anlam çıktı ortaya: Ġslâmi 

Sosyete.. 

Bu iki uzak kelimenin yanyana gelmesine neden olan, özne güruha değinmeden 

önce, aynı medyada yer almış,–doğru yada yanlış– bazı haberlerden yola 

çıkarak,”sosyete” adı altında yaşayan insanların vasıflarına kısaca değinmekte 

yarar var. 

Sosyete denildiğinde, çoğumuzun aklına, pek de hoş şeyler gelmediği malum.. 



199

Hatta ülkemiz için konuşacak olursak, bu insanlar, öğle yemeği için Paris‟e bile 

uçabilen, balayına Maldiv adalarına giden, plaj yerine özel yatlarını, teknelerini 

kullanan, karılarına 24 milyarlık çantalar hediye eden, köpeklerinin kuaför 

masrafı , asgari ücretlilerin aylık kazancına eşdeğer olan, ultra lüks arabalara 

binen, taktıkları saatlerin değeri, bizlerin araba fiyatlarına denk olan, kale gibi 

korunan ve genelde şehir dışında inşa edilmiş, içinde her türlü hizmetkarın 

çalıştığı villa tipi konutlarda yaşayan, çocuklarını mutlaka yurtdışında okutan, 

dünyaca ünlü markaları yada modacı dediğimiz özel terzilerin tasarımlarını giyen, 

halktan kopuk cemiyet hayatı yaşayan insanlar olduklarını görüyoruz.. 

Esasen “görüyoruz” demek bile hata olabilir, zira pek göremiyoruz. Sadece 

basından okuyabildiğimiz kadarını biliyoruz.. Dışa kapalı bir hayat sürdükleri için, 

onların da, mensubu oldukları ülkenin diğer insanlarını, yani bizleri, markette, 

pazarda, okulda değil, sadece tv‟lerde izlediklerini tahmin etmek hiç de zor değil! 

Peki, sosyete, [diğer adıyla, cemiyet=şanslı DNA'lar], böyle bir tarzda yaşamaya 

devam ederken,“Ġslâmî sosyete” olarak anılan ve Özal dönemiyle birlikte 

oluşmaya başladığı iddia edilen, sosyetik bir dindar(!) tabakanın varlığı gerçekten 

sözkonusu mu, yada varolduğu iddia edilen bu insanların yaşantısının “Ġslâmî” 

olarak nitelendirilmesi ne derece doğrudur, en önemlisi bu iki kavram gerçekten 

yanyana gelebilir mi, işte bu sorular henüz tam olarak açıklığa kavuşmuş değil.. 

Medya tarafından, sosyete olarak nitelenlendirilen müslümanların, kendilerine 

yakıştırılan bu tanımlamadan hoşnut olup olmadıkları hakkında herhangi bir 

fikrimiz yok, çünkü bu konudaki rahatsızlıklarını kavlen dile getiren, herhangi 

birine henüz rastlamadık. 

Fakat, şu bir gerçek ki, kendilerine atfedilen “Sosyete” mührünü taşımayı 

reddetmedikleri müddetçe, bilindik sosyetik hayatın, zihinlerde uyandırdığı 

negatif çağrışımları da, kendileri adına kabullenmek ve sineye çekmek 

durumundalar.. 

Müslümanların sahip oldukları malk mülk, zenginlik elbette kınanacak bir durum 

olamaz, yani herkes “bir lokma bir hırka ” felsefesi ile yaşamak zorunda değil.. 

[Hatta keşke dünya üzerindeki tüm müslüman ülkeler, ellerindeki maddi 

imkanları, doğru kanallara kullansalar da, şu andaki içler acısı haller 

yaşanmasa…] 

Fakat, insan ister istemez merak ediyor: “KomĢusu açken, tok yatan bizden 

değildir” diyebilecek kadar duyarlı ve hasırda uyuyacak kadar mütevazi bir 

peygamberi olan bu insanların, israfın tavan yaptığı şaşaalı iftarlarda, Burj El 

Arab otelinde tatillerde, Rolex marka saatler kollarında iken ya da bir italyan 

restaurantına bin ytl hesap öderken, sorumsuzca har vurup harman savururken, 

„Somali‟de, Irak‟ta, Filistin‟de, Lübnan„da, hatta çok uzağa gitmeye gerek yok, 

Hakkari„de , Şırnak‟ta, aç yatan, acılar çeken, insanların, vebalinin üzerlerinde 

olduğu hatırlarına geliyor mudur, dünyaca ünlü modacıların tasarım kıyafetleriyle 

boy gösterisi yaparken, Irak ta tecavüze uğrayıp kendini yakan kefensiz 

kadınların haberleri vicdanlarına sızı veriyor mudur? 



200

Hasılı kelam, medyanın ağzına “İSLAMİ SOSYETE” diye sakız olan bu insanlar, 

taşıdıkları Müslüman sıfatına layık olmak adına, hayatlarına çeki düzen 

vermelidirler.. Çünkü müslümanlar, sosyal sorumluluk sahibi olmak, yaşadığı 

topluma ve dünyaya karşı duyarlı olmak, zorundadırlar..Aksini iddia ediyorlarsa 

da, özde değil, sözde müslümanlardan olduğunu kabul etmek durumunda 

kalırlar.. 

Bu konudaki son cümleyi ise Ali Bulaç söylesin: 

“Bir müslüman büyük servete sahip olsa dahi servetini dilediği gibi harcama 

hakkına sahip değildir. Çünkü Kuran açısından baktığınız zaman ferdin veya bir 

kurumun elinde olsa da zenginlik, aslında topluma aittir” 



201

Ġttiha-ı Ġslam‟ın Tam Zamanı Gelmeye BaĢlıyor (Bediüzzaman Said 

Nursî) 

Sunuş: Müslümanlar dünya nüfusunun %20’sini teşkil ediyorlar ama gerçek 

anlamda bir birlik yok. Askerî tehditler karşısında birleşmek şöyle dursun 

birbiriyle savaş halinde olan Müslüman ülkeler var. Dünya ekonomisinin sadece 

%2-%3′lük bir kısmını üretebilen İslâm ülkeleri Avrupa Birliği gibi tek bir devlet 

olsalardı Gayrı Safi Millî Hasıla bakımından Almanya’ya eşdeğer bir ekonomik güç 

oluşturacaklardı. Bunda en büyük pay Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan ve İran gibi 

ülkelerde toplanıyor. Mısır ulusal gelirini Süveyş kanalından ve turizmden elde 

ederken çoğu “zengin” Müslüman ülke ham petrol ve doğal gazdan geçiniyor yani 

katma değer üretmeden! 

Bu bölünmüşlüğün ve en sonda, en altta kalmayı tevekkülle(!) kabul 

etmenin bedeli çok ağır. Bosna’da, Filistin’de, Çeçenistan’da, Doğu Türkistan’da 

ve daha bir çok yerde zulüm kol geziyor. Bu sorunun kaynağı geniş bir 

coğrafyaya ve bir kaç asıra yayıldığı için halledilmesi de kısa bir sürede 

olmayacak şüphesiz. 

Bu konuyu neredeyse sitemiz yayına başladığı günlerde tartışmaya açmıştık 

“Müslümanların iç hastalıkları” makalesiyle. Aradan geçen zamanda İç hastalıklar 

kategorisinde bir çok yazı yayınladık ve milliyetçilik ve militarizm gibi sorunların 

bazılarını tek tek ele aldık. Bunlardan ilk akla gelenler: 

Milliyetçiliğin Anatomisi 



202

Milliyetçi Türk ırkçı mıdır? 

Qua Vadis Ümmet? 

İsrail bir boşluğu dolduruyor! 

Neden kâfir, müslime; kuvvet hakka galibdir? 

İmparatorluğun Gözyaşları - Balkan Savaşı’nı Neden Kaybettik ? 

Aydınlanma Gaflettir! 

Kemalist Demokrasi : Hizmet Etme Değil, Adam Etme! 

Türk Ordusu özelleştirilebilir mi? 

Osmanlı’yı Yıkan Cephe - Filistin 

Aşağıdaki kısa yazı bu sorunları sıcağı sıcağına ve “içeriden” yaşamış olan 

Bediüzzaman Said Nursî Hazretleri’nin kaleminden. Hayırlı sorgulamalara vesile 

olması umuduyla… 

MY 

Kaynak: Zehra Derneği 

Ben kusurlu fehmimle şu zamanda, heyet-i içtimaiye-i İslâmiyeyi, çok çark ve 

dolapları bulunan bir fabrika suretinde tasavvur ediyorum. O fabrikanın bir çarkı 

geri kalsa, yahut bir arkadaşı olan başka bir çarka tecavüz etse, makinenin 

mihanikiyeti bozulur. Onun için ittihad-ı İslâm‟ın tam zamanı gelmeye başlıyor. 

Birbirinizin şahsî kusurlarına bakmamak gerektir. 

Bunu da teessüf ve teellüm ile size beyan ediyorum ki: Ecnebilerin bir kısmı, nasıl 

kıymettar malımızı ve vatanlarımızı bizden aldılar, onun bedeline çürük bir fiyat 

verdiler. Aynen öyle de, yüksek ahlâkımızı ve yüksek ahlâkımızdan çıkan ve 

hayat-ı içtimaiyeye temas eden seciyelerimizin bir kısmını da bizden aldılar, 

terakkilerine medar ettiler. Ve onun fiyatı olarak bize verdikleri sefihane ahlâk-ı 

seyyieleridir, sefihane seciyeleridir. Meselâ: 

Bizden aldıkları seciye-i milliye ile, bir adam onlarda der: “Eğer ben ölsem 

milletim sağ olsun. Çünkü milletimin içinde bir hayat-ı bakıyem var.” İşte bu 

kelimeyi bizden almışlar ve terakkiyatlarında en metin esas da budur. Bizden 

hırsızlamışlar. Bu kelime ise din-i haktan ve iman hakikatlerindan çıkar. O bizim, 

ehl-i imanın malıdır. Halbuki, ecnebilerden içimize giren pis ve fena seciye 

itibariyle bir hodgâm adam bizde diyor: “Ben susuzluktan ölsem, yağmur hiçbir 

daha dünyaya gelmesin. Eğer ben görmezsem bir saadeti, dünya istediği gibi 

bozulsun.” İşte bu ahmakane kelime dinsizlikten çıkıyor, ahireti bilmemekten 

geliyor. Hariçten içimize girmiş, zehirliyor. Hem o ecnebilerin bizden aldıkları fikri 

milliyetle bir ferdi, bir millet gibi kıymet alıyor. Çünkü, bir adamın kıymeti 

himmeti nisbetindedir. Kimin himmeti milleti ise, o kimse tek başıyla küçük bir 

millettir. 

- “İttihad-ı İslâm nedir?” 

- İttihad-ı İslâm; şarktan garba, cenubdan şimale mümted bir meclis-i nuranîdir 

ki, el‟an üç yüz milyondan fazla efradı bulunur ki, gafletlerinden naşi gayr-ı 

meş‟ur bir surete girmiş olan bir rabıta-i metin ile birbiriyle merbutturlar. Misak-ı 

ezeliye ile, peyman ve yeminimiz olan iman ile o cemiyete dahil olmuşuz, ehl-i 

tevhidiz. İttihada memuruz. Şu cemiyetin şubeleri bütün mesacid ve medaris ve 



203

tekâya ve zevâyadır. Ve şu cemiyetin reisi Resul-i Ekrem‟dir (a.s.m.). Kanun-u 

esasîsi Kur‟an-ı azimüşşandır. Bütün efrad mabeynindeki rabıta-i nuraniyeyi şuurî 

bir surette ihtizaza getirmekle bütün o şubelere ifaza-i nur etmek zamanı 

gelmiştir. 

Bir zaman, İslâmiyet‟in secâya, revabıt, mehasin-i ahlâkına işareten rumuz 

tarikiyle şöyle demiştim: 

Eğer şu Kâbe‟nin ziynet ve nakşını görmek ister isen, işte bak! Haya ve 

hamiyetten neşet eden civanmerdane humret, hürmet ve rahmetten tevellüd 

eden masumane tebessüm, cezalet ve melâhattan hasıl olan ruhanî halâvet; aşkı 

şebabîden şevk-i baharîden neşet eden semavî neşe, hüzn-ü gurubîden, ferah-ı 

seherîden vücuda gelen melekûtî lezzet, hüsn-ü mücerredden, cemal-i 

mücellâdan tecellî eden mukaddes ziynet birbiriyle imtizac edip, ondan çıkan 

levn-i nûranî, o şark ve garbın kab-ı kavseyni olan kâbe-i saadetteki tâk-ı 

muallâsındaki, kavs-ı kuzahındaki elvan-ı seb‟anın lâcivert ve yeşil levninin 

timsalini göreceksin. 

LÂKİN İTTİHAD CEHL İLE OLMAZ. İTTİHAD, İMTİZAC-I EFKÂRDIR; 

İMTİZAC-I EFKÂR MARİFETİN ŞUAIYLA OLUR. 



204

Müslüman’ın Zaman’la imtihanı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?