Ypenburg

Ypenburg
Een wijk vol groene kansen

Colofon
Projectcoördinatie
Tekst en research
Eindredactie
Lay-out
Advies en informatie
Foto’s
Tekeningen
Aletta de Ruiter
Henk Timmermans
Aletta de Ruiter, Bob Molenaar
Aletta de Ruiter, Casper van Tilburg
Hans van der Lans - Ecoplan Natuurontwikkeling, Rhee
Mariette van der Heuvel - Grontmij, Waddinxveen
Jan Mulder - Projectbureau Ypenburg, Den Haag
Jan Dragt - Hoogheemraadschap Delfland, Delft
Sybrand Tjallingii - Technische Universiteit, Delft
Henk Timmermans, Aletta de Ruiter, tenzij anders aangegeven
Hans van der Lans, Henk Timmermans
ISBN-10 90-74944-02-7
ISBN-13 978-90-74944-02-1
Deze uitgave is bedoeld als inspiratiebron. Gebruik van tekst en ideeen is vrij, mits met bronvermelding.
Toesturen van een bewijsexemplaar wordt op prijs gesteld. © Haags Milieucentrum (HMC), Den Haag, 2006. Een digitale
versie van dit boek is kosteloos beschikbaar via: http://www.haagsmilieucentrum.nl/publicaties/ypenburg

1 Inleiding
2 Ypenburg, grootste vinexwijk van Nederland
3 Groenstructuren tussen cultuurhistorie en ecologie
4 De mogelijkheden
5 Verbindingen in grote lijnen

1 Inleiding 5
2 Ypenburg, grootste vinexwijk van Nederland 6
1.1 Ypenburg in het groen of het groen van Ypenburg 5 2.1 Stedenbouw als jamsession 6
2.1.1 Boswijk
2.1.2 Singels /Morgenweide
2.1.3 Ypenburg Centrum
2.1.4 Waterwijk
2.1.5 De Bras
2.1.6 De Venen
Haags Milieucentrum 2006

3 Groenstructuren tussen cultuurhistorie en ecologie 9 4 De mogelijkheden 25
3.1.1 Belang groenstructuur Ypenburg
3.1.2 Knelpunten verbindingszone
3.2 Bodem 11
3.2.1 Historische bodemontwikkeling
3.2.2 Droogmakerijen
3.2.3 Vliegveld Ypenburg
3.2.4 Oorspronkelijke bodem versus gebiedsvreemde grond
3.2.5 Ecologisch belang van deze bodem
3.3 Water 14
3.3.1 Flexibel peil
3.3.2 Peilgebieden
3.3.3 Gebrek aan doorstroming
3.3.4 Afkoppeling
3.3.5 Mest- en voedingstoffen
3.3.6 Oorzaak en gevolg
3.3.7 Ecologische verbindingen via water
3.4 Groen 19
3.4.1 Bestaande groenstructuren
3.5 Groenelementen en hun waarde 20
3.5.1 Algemeen
3.5.2 Bosschages
3.5.3 Straatbomen
3.5.4 Grasachtige structuren
3.5.4.1 Gazon
3.5.4.2 Gazon met bomen
3.5.4.3 Bloemrijk grasland
3.5.5 Rietkragen
3.5.6 Verlandende vooroevers
4.1 Oevers in bebouwde omgeving
4.1.1 Introductie
4.1.2 Een natuurlijke oever
4.1.3 De praktijk in de stad: mogelijkheden en beperkingen
4.2 Diverse oevertypen voor Ypenburg 27
4.2.1 Geleidelijke oever
4.2.2 Water-struweelgradiënt
4.2.3 Ondiepten met spannend struinbiotoop
4.2.4 Verharde oever
4.3 Water- en oeverelementen 31
4.3.1 Poel
4.3.2 Drijvende watervegetaties
4.3.3 Waterbodemvegetaties
4.3 Kunstmatige voorzieningen 34
4.3.1 Uitstapplaatsen
4.3.2 Nestvlotjes
4.3.3 Eendenkorven
4.3.4 Houten palen
4.3.5 Drijftillen
4.3.6 Drijvende boomstammen
4.3.7 Boomstammen in oeverlijn
3.6 Samenvattend: plus- en knelpunten 23
Haags Milieucentrum 2006

5 Verbindingen in grote lijnen 37
5.1 Introductie 37
5.2 Verbetering waterplan Ypenburg 38
5.2.1 Vasthouden: bergen op de plaats waar het valt
5.2.1.1 Rekenvoorbeeld Anthony Fokkersingel
5.2.2 Bewaren: retentiebekkens voor schoon water
5.2.3 Afvoeren: schoon afvoerwater benutten
5.2.4 Watercirculatie
5.3 Verbetering ecologische verbindingen 44
5.3.1 Waterverbinding
5.3.1.1 Planten en dieren in het water
5.3.1.1 Planten en dieren bij het water
5.3.2 Bos- en struweelverbinding
5.3.2.1 Isolatie
5.3.2.2 Koppeling struweelverbindingen
5.3.3 Grasverbindingen
5.3.3.1 Al bijna klaar
5.3.3.2 Ontsnippering
Bergippenlijst 52
Beknopte literatuurlijst 53
Bijlagen 55
I Chemische waterkwaliteit
II Gazon en rietkraagvermesting
III Gegegevens bruggen Ypenburg
IV Inventarisatie per groentype
V Inventarisatie knelpunten
VI Schatting tekort waterberging
5.4 ... en wat er nog meer mogelijk is 49
5.4.1 Parkterrein
5.4.2 Inheemse struiken te koop
5.4.3 Natuurspeelplaats
5.5 Conclusies en aanbevelingen 51
Haags Milieucentrum 2006

1 Inleiding
1.1 Ypenburg in het groen ... of het groen in Ypenburg?
Ypenburg behoort samen met Leidscheveen
tot de grootste vinex-stadsuitbreiding van
Nederland. Als half stadsdeel bestaat Ypenburg
600 ha en telt, als het is volgebouwd,
ca 30.000 inwoners in 11.000 woningen.
Wonen in Ypenburg wordt aangeprezen onder het
label “Buitenplaats Ypenburg”. Alleen Centrum
Ypenburg wordt aangeprezen en verkocht als ‘stedelijk
wonen’. Het foldermateriaal prijst iedere wijk
aan om zijn omgevingsfactoren, en men spreekt in
algemene zin van “Ruimtelijk wonen in een groene
omgeving”, “Groen, ruim van opzet en waterrijk
en volop speelgelegenheid voor de kleintjes”,
Dat wekt de verwachting van een groen en lommerijk
gebied.
Bij een eerste inventarisatie bleek dat de
groenstructuren van Ypenburg niet op zichzelf
staan, maar van cruciaal belang zijn in de
verbinding van de Stedelijke Groene Hoofdstructuur
met het Groene Hart. Dat betekent
dat een knelpunt ook meteen verstrekkende
gevolgen heeft voor de hele Haagse regio.
Dit rapport geeft de resultaten weer van een inventarisatie
van de potentie van de groenstructu-
ren van Ypenburg, en van de knelpunten die daarin
zijn aan te wijzen. En er zijn suggesties gedaan
ter versterking van die groenstructuren. Zowel ten
gunste van de Stedelijke Groene Hoofdstructuur
van Den Haag als voor de bewoners van Ypenburg.
Nu de gemeente Den Haag definitief het beheer
van het groen in Ypenburg gaat overnemen wil
zij graag weten wat de, eventueel toekomstige,
knelpunten zijn.
Haags Milieucentrum 2006

2 Ypenburg, grootste Vinexwijk van Nederland
2.1 Stedenbouw als jamsession
‘Buitenplaats Ypenburg’ is een van de drie
vinex-uitbreidingen, waarvan de gemeente Den
Haag de ontwikkeling van de buurgemeenten
heeft overgenomen na de annexatie in 2001.
Tot 2008 zullen hier circa 11.000 nieuwe
woningen worden gebouwd op 600 hectare oppervlak.
Daarmee wordt Ypenburg een van de
grootste nieuwbouwlocaties van Nederland.
Frits Palmboom, de ontwerper van het
Masterplan, ontwierp een stevig raamwerk
van lanen en straten. Stedenbouw als ‘een
jamsession’ noemt hij zijn opzet, waarin
ontwerpers van de zes deelplannen kunnen
improviseren op een aangereikt thema.
Ruggengraat van de ‘buitenplaats’ is de
rechte, drie kilometer lange Landingslaan als
verwijzing naar het voormalige vliegveld dat
hier lag. Dwars daarop zijn singels gelegd, die
de verbinding leggen met de andere oost-west
lopende lanen. Halverwege de Landingslaan
rijst een centrumgebied op, waarvan de woontorens
uitzien op een nieuw gegraven plas.
2.1.1 Boswijk, een villapark in een landelijke
stijl, was de eerste wijk die gereed kwam. Hij ligt
direct langs de A4 achter een hoge akoestische
wegdijk. De ruime opzet, het slingerend wegenpatroon
en de vele groepen hoge bomen – overgebleven
van de ‘schuilbossen’ van het vliegveld
– maken de wijk tot een idyllische woonplek.
2.1.2 Singels / Morgenweide is de grootste
wijk in het hele plan Ypenburg, met een
woningbouw die als randstedelijk kan worden
gekenschetst. Het oorspronkelijk Nootdorpse
deel, ten noordoosten van de Laan van Hoornwijk,
wordt aangeduid met de naam Morgenweide,
het oorspronkelijk Rijswijkse deel heeft de naam
Singels gekregen. Die laatste naam wordt ook wel
gebruikt voor het hele gebied. Er is hier een ruime
variatie aan architectonisch ontwerp in zowel
gestapelde woningbouw als eengezinswoningen.
Ondanks het feit dat de woningen niet echt
groot zijn, maakt de wijk toch een ruime
indruk, mede omdat er veel groenvoorziening
is. In bijna alle straten staan straatbomen,
en als er al geen voortuintjes zijn, dan toch
zeker geveltuintjes. Daarbij komt dat de wijk
doorsneden wordt door vier singels met ruime
grastaluds waarin solitaire bomen zijn geplant.
2.1.3 Ypenburg Centrum. Op het kruispunt
van de wijken Singels, Morgenweide en Waterwijk
ligt een gebied met stedelijke bebouwing. Het
valt op door de zeven woontorens met Italiaans
aandoende onderbouw. Hierin zijn het winkelcentrum
en de meeste wijkvoorzieningen gevestigd.
Hoewel het uitzicht vanuit de woontorens erg
groen moet zijn, is op grondniveau alles versteend.
2.1.4 Waterwijk is opgebouwd uit kleurrijke
buurtjes, zoals het groene eiland, het
rode eiland en het veelbesproken Hageneiland
met de blauwe en groene huizen.
De wijk is verdeeld in elf eilanden, met elk een
eigen en artistiek bebouwingstype. Totaal staan
er ca. 1.500 woningen. De gekleurde huizen zijn
blikvangers, net als de opvallend vormgegeven
waterwoningen aan de rand. Langs de Rijswijkse
Landingslaan staan flats. De meeste huizen in
Waterwijk zijn eengezinswoningen.
Al in 2003 won één van de eilanden de nationale
Architectuurprijs. Maar wat groen betreft moet
de wijk het doen met uitzicht op het groen van
het aangrenzende Craeyenburch en de Rijswijkse
Haags Milieucentrum 2006

Waterweg aan de overkant van de waterplas.
Binnen de wijk zijn de groenstructuren nihil.
2.1.5 In De Bras is getracht de nieuwe
bebouwing te verweven met het aanwezige
landschap. De wijk wordt begrensd door de
landelijke Brasserskade aan de ene kant en
een groot natuurgebied aan de andere kant. Er
staan ongeveer 2000 vrijstaande en geschakelde
woningen langs vijvers, paden, sloten en stukken
oud bos. Ook in De Bras zijn appartementengebouwen
neergezet, maar de wijk ademt een sfeer
van een dorpskern: er is niet zoveel openbaar
groen, maar er zijn veel particuliere tuinen en
de grotere groengebieden zijn nooit ver weg.
Boswijk
Waterwijk
2.1.6 De wijk De Venen is nog in aanbouw.
De bebouwing moet naadloos gaan aansluiten
bij de lintbebouwing van Nootdorp.
Singels Morgenweide
De Bras
Ypenburg Centrum
De Venen
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006
Uit: Groen kleurt de stad, beleidsplan voor het Haagse Groen 2005-2015. kaart 5 detail

3 Groenstructuren tussen cultuurhistorie en ecologie
3.1.1 Belang groenstructuur Ypenburg
De groenstructuur van Ypenburg is in het
Haagse beleidsplan, ‘Groen kleurt de stad’,
niet opgenomen in de eco-structuur van de
stad. Dat is begrijpelijk, aangezien Ypenburg
verscholen ligt achter een muur van snelwegen.
Dat wil niet zeggen dat het groen in Ypenburg
niet belangrijk wordt geacht: Ypenburg heeft,
vergeleken met andere wijken, juist veel groen en
daarmee een ‘eigen’ stedelijke groene hoofdstructuur.
Het wordt ook doelbewust gebruikt om het
wonen in Ypenburg aantrekkelijk voor te stellen.
Met het groen wordt, in ieder geval in de folder,
een woonsfeer geschapen waarin men ‘de natuur
om de hoek heeft, waar opgroeiende kinderen
de ruimte hebben, waar de fantasie geprikkeld
en de harde, stedelijke mentaliteit verzacht
wordt. Terwijl toch de winkels en het stedelijke
uitgaansleven binnen handbereik blijven’.
Het betekent ook niet dat het groen niet belangrijk
is voor de stedelijke groenstructuur. In het groenbeleidsplan
wordt bij de ambities voor versterking
van de Stedelijke Groene Hoofdstructuur extra
aandacht gevraagd voor de groen-blauwe verbinding
tussen stad en Groene Hart. Hier staat een
lijn getrokken vanuit de binnenstad langs de Trekvliet
over de Vlietzone (Drievliet) naar de Laan van
Hoornwijk en rechtdoor naar de Brasserhoutkade.
3.1.2 Knelpunten verbindingszone
Deze potentiële ecologische verbinding van
stedelijk belang kent echter op ten minste twee
plekken een knelpunt: De onderdoorgang bij de
Laan van Hoornwijk en de groenloze structuur
rond het Hart van Ypenburg. De groene verbinding
moet om deze knelpunten heen geleid worden.
Omdat deze route minder direct is, is het
belangrijk dat ze robuust wordt aangelegd.
De ecologische oversteek van de snelwegen
is alleen mogelijk via de onderdoorgang
bij het Prins Clausplein en verder langs de
groene Vlietzone terug naar de Trekvliet.
Het knelpunt bij het Hart van Ypenburg zal moeten
worden omzeild via de groenstructuren langs de
Singel en de Ypenburgse Bosbaan, die op hun
beurt weer, via de groene bermen in de wijk en de
Landingslanen, moeten worden aangesloten op de
oorspronkelijke lijn die langs de plassen in de Lage
Broekpolder loopt.
In hoeverre de groenstructuren een effectieve
en voor mens en dier aantrekkelijke ecologische
verbinding ondersteunen, zal worden bezien,
te beginnen met de randvoorwaarden die
de wijk stelt: de bodem en het water.
Knelpunt Laan van Hoornwijk
Haags Milieucentrum 2006

Broekpolder 1819
Tedingerbroekpolder 1819
Haags Milieucentrum 2006

3.2 Bodem
3.2.1. Historie bodemontwikkeling
In de Steentijd was het gebied voor het grootste
deel droog. Jager-verzamelaars vonden op de
zandruggen van de strandwal een veilige woonplaats
met aantrekkelijke jacht- en vismogelijkheid
in de nabij gelegen moerassen. Door bodemdaling
en zeespiegelstijging werd het gebied in de loop
der tijd geleidelijk natter en breidde het veen
zich uit. Later vormde zich zeeklei-afzetting, in
een krekenstelsel vanaf de Maasmond. Deze
afzetting vond plaats rond – en gedeeltelijk over
– de oudste, oostelijk gelegen strandwallen. Op
de hoog gelegen strandwallen, die slechts een
dunne zeekleilaag hadden, ontstond moerasbos
(broek). De lagere delen in het noord-oosten
werden door de Rijn overstroomd en daar
groeide riet- en zeggemoeras op de zeeklei.
Aan het eind van de Middeleeuwen werd het
hele gebied door de landsheer uitgegeven om
te worden ingepolderd en ontgonnen. Aan de
overstromingen door water vanuit de Rijn werd
een einde gemaakt door de aanleg van een dijk
die het water van Rijnland en Delfland scheidde:
de Landscheidings- of Sijtwendedijk. Door de
ontwatering zakte het moeras in tot veen en
werden de moerasbossen permanent droog.
Het riet- en zeggeveen uit het noordelijk deel
van het gebied leende zich uitstekend voor de
productie van turf. De groeiende steden Leiden,
Delft en Den Haag waren het afzetgebied. Die
veenontginning vulde zich weer met water. Aan het
begin van de negentiende eeuw was het gebied
van Leidschenveen tussen de Veenweg en de
Polderweg/Oude Middenweg één grote open plas.
De Plas van Reef is daar nu nog een overblijfsel
van. Ook in het Ypenburgse gedeelte werd turf
gewonnen, maar niet zodanig dat de petgaten zich
aaneenregen tot open water. De Tedingerbroekplas
is daar nog een restant van. Kennelijk was die turf
van mindere kwaliteit (bosveen), want verder lagen
alle petgaten in zuidoostelijke richting van wat
nu de Ypenburgse Bosbaan is, doorlopend tot aan
de Veenweg. Het enige tot open water uitgeveende
deel lag in de Rijswijkse Oude en Nieuwe Broekpolder
op de plek waar nu Waterwijk gebouwd is.
Het open water reikte over de kadastergrens tot
het gebied van de huidige inrichting Craeyenburch.
In diezelfde periode werden langs de Vliet, op
het voormalige strandwal-broekbos, buitenplaatsen
voor de rijke stadsbewoners aangelegd:
Honort, Leeuwenborg, Zuiderburg, Zeerust,
Meivliet, Drievliet, Zuidhoorn en Krayenburg.
3.2.2 Droogmakerijen
Aan het eind van de vorige eeuw nam de behoefte
aan landbouwgrond toe. Door bemaling ontstonden
langs de Veenweg twee droogmakerijen, de polder
Nootdorp en de polder Tedingerbroek. Door de
aanleg van kades om de percelen langs de Veenweg
werd het bestaande hoogteverschil tussen de
Veenwegzone en de polders gecreëerd. Behalve in
hoogte verschillen deze polders ook in grondsoort:
veen respectievelijk klei. Evenzo ontstonden
tussen de Brasserskade en de Vliet twee droogmakerijen,
de Hoge Broekpolder en de (kleinere)
Lage Broekpolder tegen de grens met Nootdorp
aan. De polders werden ingericht als weiland.
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

3.2.3 Vliegveld Ypenburg
De weilanden van de Hoge Broek- en Tedingerbroekpolder
werden kort na de Eerste Wereldoorlog
ontdekt door de vliegtuigpioniers. Uiteindelijk
ontstond daaruit het vliegveld Ypenburg. De
strategische ligging, vlak bij het regeringscentrum
en de koninklijke residentie leidde er in de jaren
voor de Tweede Wereldoorlog toe dat het vliegveld
een voornamelijk militaire functie kreeg, met
een enkele civiele faciliteit zoals zweefvliegen.
Het vliegveld is als zodanig van 1936 tot 1992
operationeel geweest. In die periode werden bijna
alle ontwateringssloten dichtgegooid, en werd het
vliegveld droog gehouden met behulp van een intensief
systeem van drainagebuizen. Daarmee was
het betrekkelijk droog grasland. De drainagebuizen
waterden af op de waterloop die nu langs de Laan
van Hoornwijk loopt. Dit was een molensloot die
oorspronkelijk direct afwaterde op de Vliet. Toen
de A4 werd aangelegd, kwam er een gemaal dat
het water onder de weg door in de watering tussen
Hoge Broek- en Tedingerbroek-polder loosde.
Het gebied dat niet tot het vliegveld behoorde,
d.w.z. het gebied tussen de Tedingerbroekplas en
de A12, de Lage Broekpolder en de Braspolder,
was als veenweide in gebruik. Buiten het vliegveld
in de polder Nootdorp, tussen de inrichting Craeyenburch
en het dorp Nootdorp, stonden kassen.
3.2.4 Oorspronkelijke bodem versus
gebiedsvreemde grond
Op 20 september 1992 werd het vliegveld
gesloten. Bestuurlijk overleg tussen Rijswijk
en Nootdorp, de twee gemeentes waarin het
vliegveld had gelegen, leidde er in 1997 toe
dat op deze locatie een nieuwe woonwijk werd
ontwikkeld voor circa 30.000 bewoners.
Per 1 januari 2002 werd Ypenburg geannexeerd en
gingen plan, grond en projectleiding van Rijswijk
en Nootdorp over naar de gemeente Den Haag.
Bij het bouwrijp maken werd geconstateerd dat
de bodem en de ondergrond uit een mozaiek van
zand, veen en klei bestaat.
De bodem zelf was niet stevig genoeg om op te
bouwen (klei en veen), maar er kon worden geheid.
Ophoging met zand was, op een paar kleine
uitzonderingen na, niet nodig. Om de infrastructuur
voldoende stabiliteit te verschaffen werden de
wegen op een zandlichaam van ontzilt Noordzeezand
gelegd. De waterlopen naast de wegen zijn
in de oorspronkelijke bodem uitgegraven, waarbij
onvermijdelijk kalkrijk zand van het weglichaam
op de waterbodem terecht kwam. De groenstroken
binnen de singelgracht werden van een laag
teeltaarde voorzien en met gras ingezaaid.
3.2.5 Ecologisch belang van deze bodem
Wat is er in ecologische zin van deze ondergrond,
in combinatie met de waterstand, te verwachten?
Met het juiste beheer is op een bodem van klei,
zavel of zandige zavel, eventueel met kalk in de
bodem en met een grondwaterstand van ongeveer
een meter diep, een bloemrijk glanshaverhooiland
te bereiken. Of bos-struweel met daarin Iep,
Es, Zomer- en Wintereik, Eenstijlige Meidoorn,
Hazelaar en Vogelkers. Er hoeven geen floristische
hoogstandjes tot stand te worden gebracht om
een interessante natuurlijke omgeving mogelijk
te maken. En die natuurlijke omgeving kan
aansluiten op de historische strandwallenvegetatie
met daarachter het veenweidegebied.
Het zeezand van de wegbermen bevat schelpen (kalk)
Ook de opgebrachte teeltaarde is gebiedsvreemde grond
Haags Milieucentrum 2006

3.3 Water
3.3.1 Flexibel peil
In het watersysteem voor Buitenplaats Ypenburg
is gekozen voor flexibel peilbeheer. Dat wil zeggen
dat het oppervlaktewaterpeil mag fluctueren
binnen de marges van een onder- en bovengrens.
In de praktijk zal dat betekenen dat in perioden
met een neerslagoverschot (de winter), het
water hoger staat dan in de periode waarin
verdamping de overhand heeft (de zomer).
Flexibel peilbeheer heeft het voordeel dat:
• het water wordt vastgehouden op de plaats waar
het valt en niet hoeft te worden afgepompt,
• er geen water hoeft te worden ingelaten, waardoor
gebiedsvreemd water het karakter van
het gebiedseigen water zou verstoren of zelfs
vervuilen,
• het peilverloop natuurlijk is, zodat de ontwikkeling
en handhaving van flora en fauna bij natuurvriendelijke
oevers betere kansen krijgen,
• kwel van voedselrijk of zilt water in Ypenburg
afneemt.
het waterpeil in de sloot en het maaiveld, is
gemiddeld 1.20m.
De schuilbossen in de noordhoek van het vliegveld
lagen een stuk hoger en de daarin gelegen plas
had daardoor ook een hoger peil. Hoeveel hoger
is nooit vastgelegd, maar bij de ontwikkeling
van het plan Buitenplaats Ypenburg is een peil
vastgesteld van NAP –3.20m, ruim een meter
boven het omliggende vliegveld. De Plas Boswijk
heeft daarom een flexibel peil gekregen dat alleen
maar een bovengrens op NAP –3.10m kent. Als
het water hoger stijgt, stroomt het over de stuw
af naar de singelgracht van Morgenweide.
De Waterwijk is aangelegd in de Lage Broekpolder,
die een zomerpeil kende van NAP
–4.51m en een winterpeil van NAP –4.68m. De
watergangen in de Lage Broekpolder zijn opnieuw
gegraven en er is veel oppervlakte aan water
bijgekomen. Vroegere polderpeilen zijn in het
huidige flexibele peil overgenomen: ondergrens
NAP –4.70m en bovengrens NAP –4.50m.
3.3.2 Peilgebieden
Ypenburg is opgedeeld in een aantal peilgebieden.
Het vliegveld had maar één watergang, waarop
alle drainagebuizen loosden: de Molensloot Hoornwijk.
Deze had een vast peil van NAP –4.08m.
Hierop gebaseerd hebben de waterlopen van de
wijken Singels en Morgenweide, die op het terrein
van het voormalige vliegveld zijn aangelegd, een
flexibel peil tussen NAP –4.10m en –4.35m. De
drooglegging, dat wil zeggen het verschil tussen
Het water van de wijk De Bras hoort niet bij het
watersysteem van Ypenburg, maar bij dat van
Nootdorp en de Delftse Hout. Het peil ligt hier
omstreeks de NAP –5.00m. Exacte gegevens
ontbreken, maar in ieder geval ligt het beduidend
lager dan het peil in de Tweemolentjesvaart.
3.3.3. Gebrek aan doorstroming
Ypenburg kent twee afvoergemalen: Gemaal
Ypenburg aan de Laan van Hoornwijck (afvoer
Haags Milieucentrum 2006

Singels/Morgenweide) en Gemaal Sniplaan aan
de Sniplaan te Rijswijk (afvoer Waterwijk). In het
veld op de kop van de Rijswijkse Landingslaan
staat tussen de Mok en de singelgracht een
circulatiegemaal. Een ander circulatiegemaal voor
het gebied de Venen moet nog gebouwd worden.
Circulatie betekent in deze uitwisseling van
water tussen Waterwijk en Singels, en straks ook
tussen Morgenweide en Venen. Dat wil dus niet
zeggen dat het water gaat stromen. Tijdens het
afpompen zal er feitelijk alleen in de molensloten
(Molensloot Hoornwijck en Henricuskade) enige
stroming ontstaan. In de rest van het peilgebied
staat het water stil en daalt het peil bij afpompen.
Wanneer nodig vindt inlaat plaats vanaf het kanaal
bij de Plas van Reef. Het water komt dan op de
Aalscholversingel het systeem binnen. Dat is
echter gebiedsvreemd en voedselrijk water. Hierin
kan een verklaring liggen voor de zeer slechte waterkwaliteit
van Aalscholversingel en Gruttosingel.
3.3.4 Afkoppeling
In Ypenburg zijn voor alle woningen en bestratingen
vanaf het begin voorzieningen getroffen
waardoor het hemelwater niet wordt afgevoerd op
het rioolsysteem. Hemelwater stroomt direct of
indirect af op het oppervlaktewater.
Door die gescheiden afvoer is er geen risico
dat vuil rioolwater, vermengt met regenwater,
in het oppervlaktewater terecht komt.
bergingscapaciteit om ook het regenwater van het
verhard oppervlak direct naar het grondwater af
te laten stromen. Bij excessieve regenval stroomt
het regenwater via wadi’s naar de singelgracht
van Morgenweide. Bij normale regenval voegt
het hemelwater zich bij het grondwater dat het
heldere water van de plas Boswijk voedt.
Bij Morgenweide en Singels is een apart drainagesysteem
aangelegd dat ervoor zorgt dat het grondwater
niet hoger stijgt dan 80 cm onder maaiveld.
Het in de drainagepijpen opgevangen water
wordt direct op het oppervlaktewater geloosd.
Waterwijk is zo ongeveer gebouwd op het
water. Er is overal zoveel oppervlaktewater in
de buurt dat hier alle verhard oppervlak zonder
tussenkomst van drainagepijp of grondwater
direct op het oppervlaktewater kan afstromen.
3.3.5 Mest- of voedingsstoffen
Een andere reden om het hemelwater af te
koppelen en ter plaatse op te vangen is omdat
er voedselrijk kwelwater in de polders omhoog
komt. Het schone regenwater geeft een tegendruk
voor die kwel en verdunt het toch nog omhoog
komend kwelwater. In principe zou het oppervlaktewater
door de regenwater-toestroom dus
schoner en minder voedselrijk moeten worden.
Verspreid over Ypenburg is het water op 20
plaatsen getest op vermesting (zie bijlage I).
Uit de uitkomsten zijn wat voorzichtige conclusies
te trekken. Het is opvallend dat het water
veilige waarden voor stikstofoxiden laat zien
(nitraat 10 – 12,5 mg/l; nitriet < 0,3 mg/l),
maar overal (te) rijk aan fosfaat is (> 4mg/l, de
ideale waarde is 0,5 mg/l). Er zijn wat minder
rijke uitschieters: Anthony Fokkersingel, Van
Essendijk, de Kleine en Grote Broekpolderplas,
de Plas Boswijk en de Tedinger-broekplas. Daar
tegenover staan een paar ‘zwaar vermeste’
waterlopen: Karekietsingel, Aalscholversingel,
Torenvalklaan, Cypergras en Veenbespad.
Stikstofoxiden worden door planten opgenomen
en gemetaboliseerd, zodat ze uiteindelijk weer
De wijk Boswijk ligt in de voormalige schuilbossen
van het vliegveld, die betrekkelijk hoog lagen. De
bodem heeft daar voldoende doorlatendheid en
Een gezonde sloot met waterplanten Een vermeste sloot met algenflap
Haags Milieucentrum 2006

De vermesting van het water komt voor een groot deel door hondenpoep
als stikstof in de lucht verdwijnen. Fosfaten
cades (DSM) in Delft onttrekt zoveel grondwater
hebben zo’n uitweg niet en blijven dus in de
dat kwel hier niet tot de mogelijkheden behoort.
cyclus van opname (met name door algen)
Aalscholversingel en Gruttosingel liggen vlak
en komen weer vrij als de algen afsterven.
bij het inlaatpunt van water uit de Plas van
Tedingerbroekplas en Plas Boswijk zijn relatief
Reef, waar voedselrijke kwel wel een slechte
schoon. Ze worden voornamelijk door regen- en waterkwaliteit veroorzaakt. Als fosfaten eenmaal
grondwater gevoed. Dat ook het water in de
zijn binnengekomen, raak je ze moeilijk weer
Waterwijk en de Anthony Fokkersingel relatief
kwijt. Het water in De Bras ten slotte wordt
schoon is, heeft te maken met het feit dat het
gedeeld met de ernaast liggende sportvelden.
absoluut vrij is van voedselrijke kwel. Gist Bro-
Kennelijk wordt hier behoorlijk bemest.
3.3.6 Oorzaak en gevolg
Waar komen de meststoffen vandaan in een
woonwijk als Singels of Morgenweide? Er zijn vele
mogelijke oorzaken, maar de meest voor de hand
liggende is toch wel hondenpoep. Hondenpoep die
blijft liggen, spoelt met het regenwater af naar het
oppervlaktewater. Daar zorgt het voor vervuiling
van het water. Daarbij gaat het overigens niet
alleen om een ongewenste toevoer van stikstof en
fosfaat, maar ook om de besmetting van het water
met ziekmakende bacteriën. Een klein onderzoekje
van de rietkragen (bijlage II) bevestigde dit beeld.
Het effect van uitspoeling van fosfaat naar het
oppervlaktewater is vermesting of eutrofiëring:
het water wordt te voedselrijk, wat vooral in
stilstaand water leidt tot algenbloei, ongeschiktheid
voor recreatie en verminderde biodiversiteit
van waterplanten. Hogere waterplanten verdwijnen
doordat de grote hoeveelheid algen het water
vertroebelt en het licht niet meer tot op de bodem
kan doordringen. Als de algenmassa afsterft, kan
het water tijdelijk zuurstofloos worden, waardoor
er sterfte optreedt onder het dierenleven.
Overal is in de zomer algengroei waarneembaar.
Op de plaatsen waar hoge fosfaatgehalten
worden gemeten kan worden gesproken van
algenbloei (‘erwtensoep’) en flap. Daar komen
waterplanten wegens lichtgebrek in de problemen
en sterven af. Waar geen flap optreedt,
bestaat de onderwaterflora voornamelijk uit
Gedoornd Hoornblad, hier en daar komt ook
Smalle Waterpest voor. Op het oppervlak drijft
Grote Kroosvaren, Veelwortelig- en Klein Kroos,
Haags Milieucentrum 2006

Kikkerbeet en Gele Plomp. Naar de onderwaterfauna
is geen gericht onderzoek gedaan.
3.3.7 Ecologische verbindingen via water
Dat water voor biologische processen belangrijk
is, behoeft geen betoog. Water is in de polder ook
altijd overal aanwezig. Daarmee krijgt het ook
een duidelijke ecologische functie. Water heeft
grote verbindende capaciteiten, al is het alleen
maar omdat het altijd moet kunnen doorstromen.
De waterlijn is de belangrijkste, de enige verspreidingsroute
voor in het water levende dieren. Deze
dieren kunnen alleen in een aangrenzend geschikt
leefgebied komen als dat leefgebied zwemmend
kan worden bereikt. Duidelijke hindernissen
zijn dammen en stuwen, maar ook bijvoorbeeld
versmallingen. Veel waterdieren krijgen hun
informatie over de omgeving uit elektrische
velden die in het water waarneembaar zijn. Als
het water zich plotseling versmalt, vooral als dat
gebeurt in combinatie met harde oevers, kunnen
deze elektrische velden zodanig worden verstoord
dat het dier er niet inzwemt. Daar komt bij dat
een versmalling vaak een hogere stroomsnelheid
heeft en dat de waterbodem zich verdiept. En als
het er dan ook nog eens aardedonker is, wordt
de aantrekkelijkheid minimaal. Een te lange
overkluizing overwinnen dit soort waterdieren
alleen als ze er door de stroomsterkte doorheen
gezogen worden. Deze lange overkluizingen komen
vooral langs de singelgracht voor, maar een natte
duiker is natuurlijk ook een variant op dit thema.
Naast het water heeft ook de oeverbegeleidende
begroeiing een heel duidelijke functie in
de verbinding tussen leefgebieden. Dat geldt
zowel aan de natte als aan de droge zijde en
het geldt voor grondgebonden, watergebonden
èn luchtmobiele dieren. Van karekieten, typisch
rietbewonende zangvogeltjes, is bekend dat ze
in hun verspreiding uitsluitend langs rietkragen
vliegen, en dat ze uitsluitend nestelen in
overjarig, in het water staand riet. Een oeverlijn
moet dus zoveel mogelijk doorlopen. Waar een
onderbreking onvermijdelijk is, moeten de dieren
zoveel mogelijk onder dekking, bij voorkeur langs
het water, van de ene oeverbegroeiing naar de
opvolgende kunnen komen. Deze overbruggingen
zijn langs de singelgracht door de brede bruggen
vrijwel onmogelijk gemaakt (zie bijlage III).
Naast de verbinding in de lengterichting van de
waterloop maakt de oeverbegroeiing ook deel uit
van een ecologische gradiënt die van waterplanten
naar landvegetatie loopt. Van deze gradiënt
Hydro-technische oplossing is nog geen eco-verbinding
maken niet alleen amfibieën en watervogels
gebruik, maar ook landdieren en faunasoorten
die een fase van hun leven in het water en een
andere fase op het droge doormaken. Een harde
beschoeiing maakt de uitwisseling van water naar
land moeilijk tot onmogelijk. Er zal op zo’n plek
dus een voorziening moeten worden getroffen.
Voedelrijk water wordt door planten helder gehouden
Gradiënt nat naar droog is een ecologische verbinding
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006
Uit: Groen kleurt de stad, beleidsplan voor het Haagse Groen 2005-2015. kaart 4-A detail

3.4 Groen
De wijk Ypenburg ligt tussen de groenstructuren
van Groene Hart (veenweide) en Delftse Hout
(bos) aan de ene kant en de groenstructuren
van de Haagse regio aan de andere kant.
De groene lijnen binnen Ypenburg moeten
de verbinding vormen van het buitenstedelijke
groen naar de onderdoorgang bij het
Prins Clausplein en de groene Vlietzone.
3.4.1 Bestaande groene structuren
Binnen het Plan Ypenburg liggen twee typen
groenstructuren van enig ecologisch belang:
bosschages op het terrein van Craeyenburg
en rond de Plas Boswijk - Tedingerbroekplas,
en veenweidengebied van de Polder Nootdorp
langs de Veenweg en de Plas van Reef.
Het veenweidengebied van de Polder Nootdorp
zal binnen het kader van het Plan Ypenburg
worden volgebouwd met stedelijke bebouwing,
het braakliggende terrein bij het Prins Clausplein
is bestemd als industriegebied en zal in ieder
geval gedeeltelijk worden bebouwd. Eén en ander
betekent dat het groengebied Craeyenburg geheel
binnen de stedelijke bebouwing zal komen te
liggen en dat de contactlijn met het buitenstedelijk
groengebied wordt beperkt tot de lijn
Delftse Hout – Tweemolentjesvaart – Dobbeplas.
De ecologische structuur van de wijk Ypenburg
bestaat daarmee uit groenstroken die
vier kerngebieden onderling verbinden.
(zie kaart pag 18)
A Dobbeplas-Tweemolenjesvaart-Delftse Hout
B Noordoever Broekpolderplas
bosschages rond Craeyenburgh
C Speelveld aan de Bieremalaan-kop
Rijswijkse Landingslaan-wegdijk A13
D Plas Boswijk-TNO terrein-Tedingerbroekplas
Hiervan voldoen het speelveld aan de Bieremalaan
en de kop Rijswijkse Landingslaan (nog) niet aan
een daarvoor noodzakelijke ecologische inrichting.
De groene lijnen binnen en tussen de
woonwijken van Ypenburg die deze kerngebieden
kunnen verbinden zijn:
1 De Rijswijkse Waterweg - Waterwijkvaart
2 De Landingslanen,
3 De groenblauwe structuur langs
Singel en Ypenburgse Bosbaan
4 De (akoestische) wegdijk
Hiervan voldoen de Landingslanen (nog)
niet aan een daarvoor noodzakelijke ecologische
inrichting en heeft de Rijswijkse
Waterweg te weinig ‘volume’.
Libellen horen bij schoon water
Noordoever Broekpolderplas
Rijswijkse Landingslaan
Haags Milieucentrum 2006

3.5 Groenelementen en hun waarde
3.5.1 Algemeen
De verdeling van groentypen blijkt in Ypenburg
zeer ongelijkmatig te zijn (zie bijlage IV).
Bos treffen we uitsluitend buiten de grens van
Plan Ypenburg in de Delftse Hout. Bosschages
zijn alleen in Boswijk te vinden. Struiken of
struweel zijn er niet in Ypenburg. Bomen hebben
hun ecologische en fysieke functie binnen
zo’n structuur, maar in Ypenburg staan alle
bomen solitair, in gras of in een verharding.
Wat opvalt, is dat binnen de groenzones het
groentype ‘grasachtige structuren’ sterk overheerst
en dat er binnen die categorie bijna vier
maal zoveel gazons zijn als ecologische grasstructuren.
Het geheel ontbreken van speel- en
ontdekgroen in de vorm van struikgewas en
zoomvegetatie is een gemis voor de woonwijk.
Het is de vraag of de groenzones zonder struik
en zoomvegetatie kunnen functioneren binnen
de ecologische structuren van de stad Den Haag
en/of de vinex-uitleg Leidschenveen-Ypenburg.
Voor de belevingswaarde van het ‘landstedelijk’
wonen is dit echter duidelijk beneden de maat.
3.5.2 Bosschages
In de wijk Boswijk zijn enige bosschages overgebleven
van de oorspronkelijke ‘schuilbossen’
van het vliegveld. Het grootste gedeelte van
deze ecologisch, voor de wijk niet onbelangrijke,
groenstructuur is niet toegankelijk, omdat die ligt
op het TNO-terrein. Enig idee van de structuur
daar is af te leiden uit de bosschages rond de
Plas Boswijk en/of de Tedingerbroekplas. Daar
zijn het goed ontwikkelde oeverbossen van
zeer gevarieerde samenstelling, die voor vele
diersoorten een aantrekkelijke habitat vormen.
Ook langs de Boswinde en de Guirlande zijn
relicten van de ‘schuilbossen’ overgebleven. Deze
zijn te klein voor het vormen van een habitat,
maar ze zijn beeldbepalend. Ze functioneren als
speelbosjes en zeker ook als ecologische stapsteen
tussen wegdijk en de grotere bosschages.
3.5.3 Straatbomen
In de wijken Boswijk, Singels-Morgenweide en
De Bras zijn (vrijwel) alle straten bezet met
straatbomen. Straatbomen hebben een beperkte
ecologische potentie (vleermuisgeleiding, voor
enkele vogelsoorten gelegenheid tot fourageren
en/of nestelen). De belangrijkste functies van
straatbomen zijn: luchtreiniging en –koeling
(schaduw, verdampen van vocht), beeldbepaling
en het verschaffen van identiteit aan de
woonomgeving. In deze functies zullen de bomen
zich ontwikkelen. Voor het buitengevoel zijn de
straatbomen daarom belangrijk, maar voor de
honorering van dat gevoel voldoen ze niet. Het
is geen groenzone, ze bieden geen mogelijkheid
voor spelen, ontdekken en verpozen.
Haags Milieucentrum 2006

3.5.4 Grasachtige structuren
3.5.4.1 Gazon
De ecologische potentie van gazon is nihil. Hoewel
het vaak als speelweide wordt bestemd, biedt het
geen mogelijkheid voor het ‘spannende’, ontdekkende
spelen. Wel leent gazon zich erg goed voor
stedelijke recreatie: het is ‘makkelijk’ schoon
te houden en, mits horizontaal gelegen, is het
een uitgelezen plek voor balspelen. Verder is het
geschikt voor een barbecue, tuin- of buurtfeest. In
de meeste gevallen dient het gazon echter als hondenuitlaatplaats
en is het voor de rest ‘decorgroen’.
3.5.4.2 Gazon met bomen
Veel van de gazons hebben verspreid staande
solitaire bomen. De ecologische potenties en
overige functies van deze bomen in een geschoren
gazon zijn vergelijkbaar met die van straatbomen.
Mogelijk hebben ze enig effect op de gebruikswaarde
in de zin van verpozen (je kunt in de
schaduw gaan zitten), maar voor spelen en
ontdekken zijn ook deze bomen ongeschikt (het
zijn bijvoorbeeld geen klimbomen). Ook zonder
spelende kinderen zijn deze bomen erg kwetsbaar
voor beschadiging. Behalve het feit dat bij barbecues
en buurtfeesten spijkers in de stam worden
geslagen, staan ze in gazons, die zo’n 20 keer per
jaar worden gemaaid. Dat is per jaar 20 keer een
gevaarlijke situatie aan de voet van de stam: een
schampende maaimachine kan gemakkelijk een
stuk bast afbreken, en het onderliggende houtweefsel
blootleggen. De voet van de boom is het
meest kwetsbare gedeelte: daar is de vochtsituatie
Bloemrijk grasland is in Ypenburg schaars
zodanig dat schimmels en/of bacteriën de wond
gemakkelijk kunnen infecteren. Het gevolg is dat
veel boomvoeten flinke beschadigingen vertonen.
3.5.4.3 Bloemrijk grasland
De ecologische potentie van een zone bloemrijk
grasland is uiteraard beduidend hoger. Op deze
voedselrijke gronden zal een glanshaver-hooiland
zich goed kunnen handhaven. Dit grasland kent,
naast de grassen, veel opvallende bloeiende
planten zoals Bereklauw, Scherpe Boterbloem,
Smeerwortel, Rode en Witte Klaver, Margriet en
Veldzuring. Daarnaast nog talloze kleinere bloemen,
waarmee de aantrekkelijkheid voor bloembezoekende
insecten vastligt. Er zijn echter ook veel
dieren die zich voeden met het gras zelf, of met
andere dieren die in de graszone leven. Daarbij
kun je denken aan slakken, sprinkhanen, verschillende
soorten kevers, maar ook kikkers en padden,
veld-, spits- en woelmuizen, en vervolgens daar
Haags Milieucentrum 2006

weer achteraan wezel, hermelijn en bunzing. Deze
dieren kunnen in het hoge gras overleven omdat
ze daar voldoende dekking en voedsel hebben.
Voorwaarde is dat er voldoende breedte is. Een
meter breed, zoals langs de Brasserskade, is alleen
voor kleine dieren (b.v. insecten) voldoende.
Omdat de soortenrijkdom in een bloemrijk
grasland veel groter is dan in een gazon, is
de kleur groen van zo’n berm een levendige
mengeling van allerlei tinten, extra opgevrolijkt
door de bloemen die erin staan. Een bloemrijk
grasland heeft een duidelijk hogere belevingswaarde
dan het gazon. Dat, en het feit dat je
maar twee keer per jaar hoeft te maaien, maakt
dit grasland bij uitstek geschikt als wegberm.
De hogere soortenrijkdom brengt ook een
duidelijke toename in ontdekkende speelwaarde.
Dat varieert van bloemetjes plukken tot cowboytje
spelen, en heel vaak bedenken kinderen op dit
soort terreinen zelf spelletjes die je nergens anders
kunt spelen. Ondertussen komen de kinderen in
aanraking met een natuurlijke variatie aan soorten,
met soorten die in hun natuurlijke omgeving veel
minder eng lijken dan in een sterielere omgeving,
en met processen van dood en leven die ze in een
gladgeschoren samenleving niet tegen komen.
De bloemrijke graslanden in Ypenburg zijn duidelijk
aangelegd met het idee om een ecologische
verbinding te maken. Waar echter niet aan gedacht
lijkt te zijn, is dat de dieren in dat gras de mogelijkheid
moeten hebben om de drukke wegen (Singel,
Ypenburgse Bosbaan, Rijswijkse Waterweg) te
kunnen oversteken: er zijn geen faunapassages.
3.5.5 Rietkragen
In Ypenburg komen overal in het water rietkragen
voor. Dit riet wordt op de meeste plaatsen 1x per
jaar gemaaid en er blijft op een paar plaatsen
overjarig riet staan. In de rietkraag staan Riet,
Biezen, Lisdodden, maar ook bloemplanten
als Wilgenroosje, Tandzaad, Gele Lis en vele
andere. Daarmee zijn die rietkragen interessant
geworden voor verschillende diersoorten: insecten,
spinnen, amfibieën, woelmuizen en vogels.
Onder water bieden ze tevens schuilplaats aan
jong vissenbroed, libellenlarven, dikkopjes en
dergelijke. Als de rietkragen kunnen uitgroeien
zal dat belang alleen maar toenemen. Echter:
• De rietkragen hebben maar een beperkte verbindende
functie tussen water en land. Er is geen
contact met de droge oeverplanten (gradiënt
nat-droog).
• De rietkragen staan allemaal in het water en
leveren dus aan ‘droge-voeten-dieren’ geen
beschutting als ze in hun trektocht de waterkant
volgen.
• De belevingswaarde is beperkt (de rietkraag ontneemt
het zicht op het water, beperkt het aantal
visstekjes, staat in het water en levert dus geen
speelgelegenheid, de abrupte overgang tussen
gazon en rietkraag vinden noch de stedelijke
noch de natuurrecreanten ‘mooi’).
3.5.6 Verlandende vooroevers
Op twee plaatsen in de wijk Morgenweide, te
weten langs de Warnaarslaan en rondom het
parkterrein aan de Weidevogellaan tussen Roek
en Kwikstaartpad, is er ruimte gelaten tussen de
voorbeschoeiing en de oever. Op deze plaatsen
heeft dat geleid tot een zeer gevarieerde,
soortenrijke verlandingszone. Het vergt wat extra
onderhoud om het zou te houden, maar deze
ecologische pareltjes zijn te waardevol om te
laten versloffen. Veeleer zouden omstandigheden
en beheer moeten worden gekopieerd om ook
elders in de wijk broedplaatsen voor fauna en
vegetatie te creëren. Ook in de Waterwijk zouden
hiervoor plekken moeten worden gereserveerd.
Haags Milieucentrum 2006

3.6 Samenvattend: plus- en knelpunten
Bij de opzet van Ypenburg is veel ruimte gegeven
aan groene en blauwe structuren. Hierbij zijn
grote stukken van die groenstructuren ecologisch
ingericht. Dat is vooral gebeurd bij de aanleg van
natuurvriendelijke oevers met specifieke oeverbegroeiing.
Daar waar mogelijk is de bestaande
‘natuurlijke’ begroeiing gehandhaafd. Bij de aanleg
van Boswijk heeft dat, tezamen met een ‘landelijk’
aandoende wegaanleg en stratenpatroon, het
buitenkarakter van de Buitenplaats Ypenburg
inhoud gegeven.
Vanuit die bewaard gebleven, historische
begroeiing hebben plantensoorten zich in het
nieuwe gebied kunnen vestigen en uitbreiden.
Bij de aanleg van de wijken Singels, Morgenweide
en Waterwijk is meer uitgegaan van een
stedelijke groeninvulling. Grote oppervlakken
van de groenstructuren zijn met een laag
teeltaarde afgedekt om gazon in te zaaien. De
ecologische oeverbegroeiing van de waterlopen
ligt nu ingebed in een traditioneel beheerde en
bijna steriele groenomgeving. De als ecologisch
groen bedoelde groenstroken worden daarmee
gedegradeerd tot decorgroen en hondentoilet.
Wat vooral opvalt, is het totaal ontbreken
van bosschages en struweel in de genoemde
wijken. Niet alleen zijn dit soort groenstructuren
beeldbepalend, maar ze kunnen ook een heel
duidelijke speelfunctie hebben, en tegelijkertijd
een ecologische functie als uitvalsbasis voor
bijvoorbeeld vogels. Reeds nu wordt er geklaagd
over het gebrek aan vogels in de wijk: “het
gras groeit uit de vetbolletjes wegens gebrek
aan belangstelling”. Die vogels komen alleen
als er voedsel, schuil- èn nestgelegenheid is.
Verder zijn dit soort bosjes noodzakelijk als
stapstenen tussen Delftse Hout en Craeyensteyn
richting Plas Boswijk en Tedingerbroekplas.
Oplossingen
De reeds ecologisch ingerichte groenstructuren
kunnen een ecologische ruggengraat van de wijk
gaan vormen als ze onderling verbonden worden,
en als de doorsnijdingen met behulp van kleine
mitigerende maatregelen worden opgeheven.
(bijlage V)
Een volwaardige ecologische verbinding tussen
Craeyensteyn en Plas Boswijk is dwars door
Morgenweide niet te realiseren. Maar er is een
alternatief mogelijk. Via de groenstrook van de
Rijswijkse Waterweg -ingericht als struweelzone-,
en de zuidzijde van de Rijswijkse Landingslaan
-ingericht als ecologische grasstrook-, kan om
Waterwijk heen een volwaardige ecologische
verbinding worden gelegd naar de ecologisch ingerichte
wegdijk van de A13. Van daaruit is, mits
de infrastructurele knelpunten worden opgelost, de
Plas Boswijk wel te bereiken. En daarna de onderdoorgang
van het Prins Clausplein, de Vlietzone en
de groenstructuur van de Haagse agglomeratie.
Welke doorsnijdingen moeten worden opgelost?
• Er zouden faunapassages moeten komen onder
de Rijswijkse Waterweg bij de Brasserskade èn
bij de Poortweg. Onder de Singel één of twee
passages tussen de wegdijk van de A13 en de
Singelgracht/Ballangeelaan-Bieremalaan,
een
oversteek over de Laan van Hoornwijk en een
faunapassage onder de Ypenburgse Bosbaan ter
hoogte van de Plas Boswijk;
• De oeverlijn langs Singel – Ypenburgse Bosbaan
wordt door de bruggen grof onderbroken en zal
door aangepaste begroeiing op en langs de brug
moeten worden gefaciliteerd;
• De harde beschoeiing van de Rijswijkse en Nootdorpse
Landingslaan moet een structuur krijgen
waardoor niet-gevleugelde dieren uit het water
kunnen klimmen;
• De wijkdoorsnijdende singels en gedeelten van
de singelgracht zouden een (eenzijdig) accolade-profiel
kunnen krijgen, waardoor ze meer
(winter)water kunnen opvangen zonder onaanvaardbare
peilstijgingen en waardoor er op de
plas-dras oever een rijk gevarieerde gebiedseigen
beleef-, ontdek- en speelzone ontstaat,
die voldoende dekking en voedsel biedt om als
ecologische verbinding te kunnen fungeren.
Deze glooiende oever heeft als extra voordeel
dat hij veilig is voor spelende kleine kinderen. In
Ypenburg zijn reeds twee kinderen verdronken
in diep water met harde hoge oevers.
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

4 De mogelijkheden
4.1 Oevers in bebouwde omgeving
4.1.1 Parelplekken en natuurmodules
Dit rapport geeft aan welke natuurlijke aanpassingen
in Ypenburg kunnen worden gerealiseerd
om de ecologische groene infrastructuur te
verbeteren. Dit zijn aanpassingen voor zowel de
aanleg als de wijze van beheer. Dit hoofdstuk
geeft een aantal voorbeelden van een natuurvriendelijke
inrichting in een bebouwde omgeving.
Uitgaande van een complete natuurlijke oever
worden acht natuurmodules beschreven. Deze
kunnen op veel plekken worden toegepast. In
hoofdstuk 5 komen de ecologische verbindingen
aan bod, waarvoor de aanpassingen over de
volle lengte toegepast moeten worden.
Op de plekken waar niet voldoende ruimte is om
een robuuste ecozone te realiseren, zullen de aanpassingen
noodgedwongen smal moeten zijn. Of
ze kunnen slechts over een geringe lengte worden
aangelegd. Het worden dan groene ‘pareltjes’ die
als ecologische stapstenen belangrijk zijn voor de
natuurlijke beeldvorming en beleving van de wijk.
Voor de parelplekken hanteren we ‘natuurmodules’.
Geschikt voor strategische plekken, waar de
omstandigheden het mogelijk maken en waar
het (ruimte)gebruik gunstig is. Plekken waar als
rustpunt een bankje kan worden neergezet. Of
plekken waar kinderen kunnen spelen. Deze plekken
kunnen in samenspraak met bewoners worden
aangewezen.
4.1.2 Een natuurlijke oever
Natuurlijke oevers zijn er in twee variaties:
afslagoevers en aangroeioevers. Als door
werking van water, wind en stroming stukken
van de oever afbreken, vormt zich een steile
afslagoever. Deze oevers zijn essentieel voor
soorten als de ijsvogel en de oeverzwaluw die
er hun nest in uitgraven. Is het water echter
rustiger dan zet zich sediment af, dat begroeid
raakt en een vlakke aangroeioever vormt met
een geleidelijke overgang tussen land en water.
Een complete, natuurlijke oever is daarom niet
constant van vorm, maar verandert geleidelijk als
gevolg van de afslag of aangroei. Ook de begroeiing
is aan voortdurende successie onderhevig.
Open water verandert geleidelijk in moeras,
moeras gaat over in ruigte en uiteindelijk slaan
bomen en struiken op. Daarmee heeft elke plek
een eigen specifieke aanblik en het geheel biedt
plaats aan een groot aantal soorten planten en
dieren (zie kader). Langs een oever komen de
verschillende biotopen bij elkaar. Aan de ene kant
het watermilieu van sloot, watergang of plas, aan
de andere kant het landmilieu. Door de geleidelijke
overgang is de grens niet exact te bepalen. Dat is
bij uitstek het karakter van een complete oever.
Haags Milieucentrum 2006

4.1.3 De praktijk in de stad:
mogelijkheden en beperkingen
Een echte natuurlijke oever kan alleen in en
door de natuur ontstaan. In de stad moeten we
de omstandigheden aanpassen om natuurlijk
aandoende oevers te kunnen ontwikkelen.
De meest kenmerkende stedelijke oevers zijn
uiteraard kades: versteende steile oevers, die een
scherpe scheiding maken tussen water en land.
Ook in de stad is het mogelijk om die scherpe
scheiding te verzachten door geleidelijke oevers
over een substantiële lengte aan te leggen.
Dat kan niet overal, want de stad is gemaakt
voor mensen en de menselijke activiteiten
maken soms een biologisch rijke, natuurlijk
aandoende oever onmogelijk. De ruimte kan
bijvoorbeeld te beperkt zijn voor het ontwikkelen
van de landzijde van de oever. Het kan zijn
dat er architectonische claims liggen, waarmee
rekening moet worden gehouden. Of het gebruik
stelt eisen die niet stroken met een natuurlijke,
geleidelijke overgang van land naar water. Ook
De complete flora en fauna bij een natuurlijke Ypenburgse oever
Waterplanten
Oeverplanten
Waterdieren
Vissen
Zoogdieren
Vogels
Drijvend fonteinkruid, Hoornblad, Waterranonkel, Kikkerbeet,
Krabbescheer, Vederkruid, Watergentiaan, Veenwortel.
Riet, Watermunt, Heen, Kattenstaart, Gele lis, Gele waterkers, Wolfspoot,
Grote boterbloem, Grote watereppe, Pinksterbloem, Moerasspirea, Heemst,
Moerasmelkdistel, Waterscheerling, Moeras-vergeet-mij-nietje, Mattenbies.
Libellen, kevers, wantsen, spinnen, slakken, wormen.
Stekelbaars, Rietvoorn, Blankvoorn, Brasem, Snoek,
Zeelt, Pos, Karper, Modderkruiper.
Dwergmuis, Spitsmuis, Aardmuis, Vleermuizen.
Meerkoet, Wilde eend, Waterhoen, Kleine karekiet, Rietgors, Bosrietzanger,
Blauwborst, IJsvogel, Blauwe reiger, Zwaluwen.
het beheer kan grenzen stellen aan een complete
oever, aan maat en draagkracht bijvoorbeeld.
En dan hebben we in het stadsmilieu te
maken met lawaai, recreanten, honden,
zwerfvuil en struinende kinderen...
Zelfs als alles klopt kan de waterkwaliteit nog
roet in het eten gooien. Bij een overmaat
aan voedingsstoffen ontstaat slechts ruige
moerasvegetatie met weinig soorten.
Gelukkig is er in de stad ook heel veel wèl mogelijk.
Er zijn heel veel planten en dieren die zich
ondanks al deze beperkingen prima thuis voelen
in de stad en langs de kant van stedelijk water.
Haags Milieucentrum 2006

4.2 Diverse oevertypen voor Ypenburg
4.2.1 Geleidelijke oever
4.2.2 Zachthout-oeverbosje
4.2.3 Ondiepte met spannend struinbiotoop
4.2.4 Verharde oever
4.2.1 Geleidelijke oever
Op plaatsen met een steile, abrupte oever kan
een geleidelijke oever gevormd worden door de
bestaande oever te vergraven tot een vlakke oever.
Het grasland gaat via een droog talud over in een
plas-dras zone die permanent vochtig is. Deze zone
gaat over in een ondiepe waterzone van 10-20 centimeter
diepte. Daarachter volgt het diepere water
van de bestaande watergang of plas tot een meter
diepte of meer.
Deze oevers zijn alleen aan te leggen als aan de
landzijde een breedte van minimaal 5 meter beschikbaar
is, bij voorkeur op de zon gelegen (dus
een noord-oever).
Voor dit type oever moet niet alleen het profiel
van de oever aangepast worden, maar is ook het
beheer van het achterland van belang. Hier wordt
een hooilandbeheer toegepast gericht op verschraling.
Zo mogelijk wordt hier een strook van de zode
ontdaan en ingezaaid met schralere soorten. Er
ontstaat een gradiënt van nat naar droog. Als de
oever niet ‘strak’ wordt aangelegd, maar met wat
‘welvingen’, ontstaan er plekjes met kleine temperatuurverschillen
in het microklimaat waar insecten
sterk van profiteren.
Betekenis
Dit soort oevers heeft een hoge belevingswaarde
èn een hoge ecologische waarde. Door de gradiënt
dwars op de waterlijn, is er biotoop voor een keur
aan planten en dieren; ieder met hun eigen voorkeur
voor vocht, licht en dekking. En juist omdat het biotoop
de waterloop volgt is er een grote verbindende
waarde voor een brede range van dieren.
Mogelijke plekken in Ypenburg
De waterlopen door de wijken Singels en Morgenweide;
parkterrein langs Roek-Weidevogellaan;
gedeelten van de noordoever van de Broekpolderplas.
Op de kaart ‘Groene slinger’ (pag: 44) zijn deze
plekken als ‘plas-dras beheer’ aangegeven (paars).
Aanleg
Per strekkende meter oever komt 1 à 2 m3 voedselrijke
grond vrij. Deze kan elders worden verwerkt
als ophooggrond. Als bij de aanleg ook wat hoogteverschil
binnen de plas-dras zone wordt gemaakt,
geeft dat aanleiding voor een nog grotere variatie.
De riet- en kruidenzone kan worden ingeplant met
geschikte soorten oeverbegroeiing. Het drassige
grasland kan worden ingezaaid met een schraalbloemrijk
mengsel.
Natuurdoeltypen
• Riet en kruiden in het ondiepe water, tot 2 meter
opschietende vegetatie met riet als dominante
soort. Bijgemengd met aantrekkelijke soorten
als Lisdodde, Kalmoes, Dotterbloem, Kattestaart,
Gele lis, Moerasspirea, Poelruit en Grote wederik.
• Drassig bloemrijk grasland vlak boven het waterniveau
(5 tot 15 cm drooglegging). Doordat
de voedselrijke toplaag is afgegraven is er veel
minder groei dan men gewend is. De vegetatie
wordt maximaal 50 cm hoog en is zeer gevarieerd
en bloemrijk. We verwachten soorten als Echte
koekoeksbloem, Watermunt, Rietorchis, Grote
ratelaar, Kantig hertshooi, Scherpe boterbloem,
Valeriaan en Waterkruiskruid
Haags Milieucentrum 2006

4.2.1 Geleidelijke oever
4.2.2 Zachthout-oeverbosje
4.2.3 Ondiepte met spannend struinbiotoop
4.2.4 Verharde oever
4.2.2 Zachthout-oeverbosje
Een oeverbosje is een weerspiegeling van het historische
moerasbos. Moerasbos ontstaat daar waar
het land hoog en droog genoeg wordt. Een echt
moerasbos is nat. Het wordt gevormd door bomen
die er geen bezwaar tegen hebben een gedeelte
van het jaar in het water te staan. Vooral wilg, els
en berk zijn de beeldbepalende boomsoorten.
In de stedelijke variant wordt dit bereikt door
langs de oever struikvormige wilgensoorten te
planten. Na een stukje vlakke oever met lage wilg
of els loopt de bodem op. Als de bodem wat hoger
en droger wordt kunnen bomen zich ontwikkelen.
Daar kunnen ook soorten als de es groeien.
De op het zuiden gerichte flank van het bosje
moet gelobd worden aangelegd: hier ontstaat
een windluwe zoom, die veel vlinders trekt.
Betekenis
Een bosje heeft ecologische betekenis als
jachtterrein voor amfibieën, en als nestel- en
voedselgebied voor vogels en kleine zoogdieren.
Bovendien vormt het een belangrijke
overwinteringsplaats. Het altijd droge gedeelte
van het bosje heeft zeker ook educatieve speelwaarde,
omdat het van nature hol wordt.
Oeverboszone: bosschage van lage watertollerante
bomen (ruwe berk, zwarte els, es) en struik en
ruigtezomen en ondergroei
Mogelijke plekken in Ypenburg
Op de koppen van de singels bij de landingslanen
en tegenover het talud langs de singelgracht;
aan de wijkzijde aan weerszijden van de
dambruggen over de singelgracht; op de noordoever
en eilanden van de Broekpolderplas.
Aanleg
Voor de aanleg is een flexibel peil en een totale
taludbreedte van tenminste 7m nodig. Voor het
natte gedeelte is minimaal 3m nodig. De rest is
een vochtige, en in de zomer droge bosschage.
Langs de waterkant wordt het talud op 5
min. 7 meter
cm oplopend tot 10 cm boven het zomerpeil
afgegraven, en ingeplant met struikvormende
soorten als Grauwe wilg of Zachte Berk. In het
erachter gelegen hogere gedeelte zijn soorten als
Zwarte els en Ruwe berk de dragende bomen.
Plant langs het fiets- en voetpad stekelstruiken
Moeraszone: minimaal 3 m
waterminnende struiken (wilg)
als Meidoorn en Sleedoorn. Dat bloeit mooi,
en houdt potentiële belagers op afstand.
Onderhoud
Het onderhoud van de bosschage moet
tot het minimum beperkt blijven.
huidig talud
• Zwarte els is, alleen al door haar goede regeneratievermogen,
een prima speelboom: hoeft niet
beschermd of gesnoeid te worden.
• In het bosje mag niet geschoffeld worden. Eens in
de 3 jaar de ruigtezoom maaien om ongewenste
houtige opslag te voorkomen.
• Eens in de 3 jaar de helft van de struiken in de
natte zone afzetten, zodat de gelaagdheid blijft
bestaan.
• Minimaal twee keer per jaar (niet in het broedseizoen)
opruimen van zwerfvuil.
Haags Milieucentrum 2006

4.2.1 Geleidelijke oever
4.2.2 Zachthout-oeverbosje
4.2.3 Ondiepte met spannend struinbiotoop
4.2.4 Verharde oever
4.2.3 Ondiepte met spannend struinbiotoop
In sommige watergangen is het mogelijk om
de waterbodem zodanig aan te passen dat er
een ondiep watergedeelte ontstaat (maximaal
enkele decimeters). Hier kan een begroeiing van
waterplanten op gang komen. Het water warmt
snel op en is ideaal voor de afzet van eieren.
Voor de ontwikkeling is een schone minerale
bodem van belang. De watergang moet gevoed
worden met schoon regenwater. De ondiepte wordt
eerst gekoloniseerd door pionierplanten, waarna
zich een moerasvegetatie met riet en biezen kan
vestigen. Deze onderwaterjungle is een perfecte
schuilplaats voor insectenlarven en vissen- en
amfibieënbroed. Daarmee is het ook een perfect
jachtterrein voor bijvoorbeeld larven van libellen
of van waterroofkevers. Deze ondiepten hebben
een gunstige invloed op de waterkwaliteit,
doordat er veel meststoffen worden ingevangen.
Betekenis
Dit soort plekken heeft, naast de ecologische
betekenis, een grote speel- en educatieve
waarde. Kinderen spelen in de bosjes langs
het water en komen spelenderwijs in
aanraking met kikkers en waterdieren.
Mogelijke plekken in Ypenburg
Het doodlopende eind van de singelgracht
bij de Bieremalaan; langs het fietspad
tussen de houten fietsbrug en de fietsverbinding
De Bras – Ypenburg Centrum.
Zie kaart ‘Groene slinger’ (p. 44)
Aanleg
Eventueel kunnen wortelstekken van riet en
biezen worden aangebracht. Dit type oever is
geschikt om toe te passen aan het eind van een
watergang, waar ruimte rondom de watergang
beschikbaar is om het landbiotoop aan te passen.
Onderhoud
Het onderhoud van dit type kan minimaal zijn.
• Periodiek (eens in de 5-10 jaar) (groot) onderhoud
zoals snoeien of schonen. Niet de hele
bodem in één keer schonen.
• Ongewenst rondslingerend afval regelmatig
verwijderen.
Op het land wordt aan de noordzijde struweel
ontwikkeld, bijvoorbeeld bestaande uit elzen en
wilgen. Dit enerzijds om de windinvloed op het
wateroppervlak te minimaliseren, anderzijds
om uittredende amfibieën te voorzien van
schuil- en jachtgebied. Ook volwassen libellen
vinden hier rust- en schuilplaatsen.
Haags Milieucentrum 2006

4.2.1 Geleidelijke oever
4.2.2 Zachthout-oeverbosje
4.2.3 Ondiepte met spannend struinbiotoop
4.2.4 Verharde oever
4.2.4 Verharde oever
In omgevingen met een stenig, stedelijk karakter,
kan het interessant zijn om het bestaande profiel
van gras af te wisselen met een verhard profiel.
De verharding kan aangelegd worden met klinkers
en loopt een eindje door tot onder de waterlijn.
Warmt lekker op in de voorjaarszon. Lekker om
even op te gaan zitten. Je kunt tot op de waterlijn
lopen, wat bij alle andere oevers niet kan.
Mogelijke plekken in Ypenburg
De kade tegenover de Warnaarslaan; de kade
tussen Ypenburg Centrum en de Broekpolderplas;
de bruggen over de singelgracht.
Onderhoud
De nestgangen van oeverzwaluwen moeten na het
broedseizoen weer worden toegestopt. Voor de
rest is er geen specifiek onderhoud. Een versteend
recreatietalud is wel erg zwerfvuilgevoelig.
Dit kan worden gecombineerd met enkele
platte schijven in het water waar je op
kunt staan. Tussen die stapstenen kan een
ondiepe grindbodem worden aangelegd, die
een specifieke flora en fauna aantrekt.
Tegen een steile kadewand kan een zandlichaam
worden neergezet, om oeverzwaluwen te
laten nestelen. Overstekende kadelijsten op
ongeveer een meter boven het water kunnen
nestgelegenheid bieden aan boeren- en huiszwaluwen.
Voorwaarde is dat er in de directe
omgeving klei aan de oppervlakte komt.
Betekenis
Vooral recreatief verpozen.
Voorbeeld van
stapstenen in het Melis
Stokepark
Haags Milieucentrum 2006

4.3 Water- en oeverelementen
4.3.1 Poel
4.3.2 Drijvende watervegetatie
4.3.3 Waterbodemvegetatie
4.3.1 Poel
Het model poel laat de bestaande oever intact. Aan
de landzijde wordt het maaiveld ontgraven tot net
onder het grondwaterniveau. Hier ontstaat een
moerassig gebied dat afwisselend droog en nat is,
afhankelijk van de waterstand in de watergang.
Langdurige droogval moet worden vermeden.
De poel zal de neiging hebben om te verlanden.
Daarom moet hij eens in de bijvoorbeeld 5 jaar
worden uitgediept. Bovenstaande situatie is
getekend voor plaatsen waar weinig ruimte is.
Beter is het als de poel ruimere afmetingen kan
krijgen en rondom de poel een oevervegetatie
en struweel kan ontstaan. Verder zijn veiligheidsaspecten
van belang. De randen mogen
niet zo steil zijn dat kinderen erin vallen.
Mogelijke plekken in Ypenburg
De noordoever van de Broekpolderplas;
parkterrein langs Weidevogellaan-Kwikstaartpad;
grasveld naast Plas Boswijk.
Zie kaart ‘Groene slinger’ (p. 44)
Aanleg
Het uitgraven van de poel moet zodanig gebeuren
dat er naderhand geen meststoffen vanuit de
bodem of vanuit het achterland in de poel kunnen
stromen: als de waterkwaliteit slecht wordt,
houden alleen muggenlarven het er uit. Maak
hem ook niet te diep, want dat trekt zwemvogels
aan, die ook vermestend kunnen werken.
Leg geen poelen aan in de buurt van drukke
verkeerswegen. Dat geeft een slachting in de
periode dat padden en kikkers eieren willen
gaan leggen. En het is ook niet goed voor
de jonge kikkertjes om uit te waaieren.
Onderhoud
Het onderhoud van de poel kan minimaal zijn.
• In een driejaars-cyclus bodembegroeiing schonen.
Maximaal éénderde van de bodem in één
keer schonen.
• Periodiek (eens in de 5-10 jaar) groot onderhoud:
helft van de bodem baggeren.
• Ongewenst rondslingerend afval regelmatig
verwijderen.
Betekenis
Poelen hebben een ecologische betekenis als
veilige broedplaats voor amfibieën, omdat
roofvissen ze niet kunnen bereiken. Daarmee
hebben ze ook educatieve waarde.
Haags Milieucentrum 2006

4.3.1 Poel
4.3.2 Drijvende watervegetatie
4.3.3 Waterbodemvegetatie
4.3.2 Drijvende watervegetatie
Op luwe plaatsen kan een watervegetatie met
drijvende waterplanten tot ontwikkeling gebracht
worden door waterplanten met drijvende waterbladeren
aan te brengen. Gele plomp, Witte
waterlelie, Kikkerbeet, Drijvend fonteinkruid,
Pijlkruid zijn geschikte soorten die niet zeer
hoge eisen stellen aan de waterkwaliteit.
Deze vegetaties kunnen gedijen in iets diepere
watergedeelten. Het oevertype is voor
deze vegetaties veel minder van belang.
Betekenis
Drijvende bladeren zorgen voor schaduw op
de bodem zodat er open plekken ontstaan in
de bodemvegetatie. Deze natuurlijke variatie
bevordert de biodiversiteit in het water.
Mogelijke plekken in Ypenburg
Dit type is al aanwezig in de wijk en kan
in alle weteringen worden toegepast.
Aanleg
Ondanks dat de genoemde soorten geen hoge waterkwaliteitseisen
stellen, is het toch niet raadzaam
om deze planten uit te zetten in vermest water. Als
een bodembegroeiing de meststoffen niet kan opnemen,
zal dat later door algen gebeuren. Het water
zal dus eerst enigszins schoon moeten worden.
Onderhoud
Mag waterdoorstroming niet belemmeren. Eens
per drie jaar uitdunnen indien noodzakelijk.
Haags Milieucentrum 2006

4.3.1 Poel
4.3.2 Drijvende watervegetatie
4.3.3 Waterbodemvegetatie
4.3.3 Waterbodemvegetatie
Ondergedoken watervegetaties komen op gang in
ondiep water op plaatsen met een minerale bodem
en helder water met een geringe stroming. Het
water mag niet te voedselrijk zijn. Het gaat bijvoorbeeld
om vegetaties met Fijne of Stijve waterranonkel,
Aarvederkruid en diverse Fonteinkruiden.
Hoe minder voedselrijk het water is, hoe hoger
de diversiteit aan waterplanten. Met name de
waterplanten zijn verantwoordelijk voor de
zuurstofvoorziening van het water. Algen geven
weliswaar veel zuurstof af aan het water, maar
kunnen bij massaal voorkomen ’s nachts zoveel
zuurstof onttrekken dat het water bij zonsopgang
zuurstofloos is. Waterplanten doen dat niet,
maar die kunnen alleen gedijen als de bodem
voldoende licht vangt, dat wil zeggen, als algen,
kroos of darmwier het licht niet wegvangen.
soorten zijn Grof hoornblad, Stijve waterranonkel,
Smalle waterpest, Klein kroos en Darmwier. De
soortensamenstelling geeft een aanwijzing dat
het water (te) voedselrijk en carbonaatrijk is.
Aanleg
Om een gezonde waterbodemflora te verkrijgen
is het slechts nodig gunstige omstandigheden
te creëren. Daar waar te rijk water een gesloten
kroosdek of darmwierdek (‘flap’) veroorzaakt
moet het kroos en/of de flap worden afgeschept
en afgevoerd. Niet op de kant leggen: dat
verrijkt de oever en de meststoffen spoelen
zo het water weer in. Algenbloei kan worden
bestreden door te ‘enten’ met watervlooien.
Op sommige plaatsen zijn de watergangen te
diep voor ontwikkeling van watervegetaties. Om
belasting met voedingsstoffen te voorkomen
zouden schone(re) delen van de watergangen
geïsoleerd kunnen worden van de hoofdwatergang.
Onderhoud
Het onderhoud bestaat uit gefaseerd schonen.
Betekenis
De aanwezigheid van waterplanten is een
belangrijke basis voor het waterleven. Salamanders
zetten er hun eieren op af, padden
wikkelen er hun eisnoeren omheen. Waterplanten
bieden schuilgelegenheid aan jonge vis.
Mogelijke plekken in Ypenburg
In de wijk zijn op diverse plaatsen vegetaties
van waterplanten aanwezig. De aangetroffen
foto: Ron Offermans
Haags Milieucentrum 2006

4.4 Kunstmatige voorzieningen
Op plaatsen waar het niet mogelijk is een van de hierboven beschreven natuurlijke profielen aan te leggen
kunnen wel kunstmatige voorzieningen aangebracht worden. In principe is iedere toevoeging aan het bestaande
standaardprofiel, zolang deze geen verslechtering van de waterkwaliteit oplevert, al een verrijking.
4.4.1 Uitstapplaatsen
Daar waar een beschoeiing moet worden gehandhaafd,
moeten voorzieningen komen voor
dieren die uit het water willen klimmen. Een
afgesloten kuip met opstaande randen is voor veel
dieren niet passeerbaar. Zelfs kikkers verdrinken
als ze, na het eieren leggen, niet meer op de
kant kunnen komen. Om nog maar te zwijgen
over de kikkertjes die uit die eieren komen.
Een fauna-uitstapplaats (‘fup’) kan op
vele wijzen worden gerealiseerd. Een
korte onderbreking in de beschoeiing of
een ‘eendentrapje’ is vaak al voldoende.
Daar waar het strakke architectonische ontwerp
dit soort oplossingen niet verdraagt (Landingslaangracht),
kunnen de fups in het ontwerp
worden geïntegreerd door ze, in staal of beton
uitgevoerd, in een strak ritme (10 – 15 m uit
elkaar) langs de kademuur te plaatsen.
4.4.2 Nestvlotjes
Eenden en meerkoeten, maar ook visdiefjes en
zwarte sterns kunnen gebaat zijn bij het aanbieden
van speciale ‘nestvlotjes’. Deze kunnen bestaan uit
een drijvend platform van ongeveer één vierkante
meter, al dan niet voorzien van enig plantaardig
materiaal. Om wegdrijven te voorkomen is
het verstandig om met een nylon touw en een
baksteen of andere verankering het vlot te fixeren.
Om predatie te bemoeilijken moeten de vlotjes
op enige afstand van de oever worden geplaatst.
Haags Milieucentrum 2006

4.4.3 Eendenkorven
Iedereen kent wel de zogenaamde eendenkorf of
eendenmand van gevlochten wilgentenen. Ook
kunnen voor eenden speciale kisten aangebracht
worden. Een veel natuurlijker alternatief is het
verwerken van een holle boomstam in de oever.
4.4.4 Houten palen
Een in het midden van het water geplaatste rij
van houten palen, enkele decimeters boven het
water, levert altijd wat verrassends op. Wilde
eenden zullen het waarderen, maar ook een
aalscholver in de wijk is niet uitgesloten.
Een paal van enkele meters boven het water,
model dukdalf is nog spectaculairder.
4.4.5 Kunstmatige drijftillen
Kunstmatige drijftillen zijn te maken van een
houten frame van circa 2 bij 1 meter waartussen
een mat van wilgentenen is gevlochten. Na enige
tijd raakt het vlot begroeid met waterplanten en
ontstaat een drijvende waterplantenmassa.
Drijvende boom in de oever
4.4.7. Boomstammen in de oeverlijn
Een boomstam die wordt verwerkt evenwijdig aan
de oeverlijn of die een eind het water insteekt
kan allerlei functies vervullen. De spannendste
is wel dat je erop kunt lopen: wie durf het verst?
De boom kan op zijn plaats gehouden worden
met enkele paaltjes of andere verankering.
Holle boom
als nestplaats
4.4.6 Drijvende boomstammen
Drijvende boomstammen zullen na verloop
van tijd begroeid raken met planten. Aan de
onderzijde ontwikkelt zich een aparte onderwaterwereld
met slakjes en wormen, voer voor
vissen. Ze moeten wel worden vastgelegd
om afdrijven te voorkomen. Er zal op of rond
deze stammen altijd wel iets te zien zijn.
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

5 Verbindingen in grote lijnen
5.1 Introductie
5.1.1 Opzet
De oorspronkelijke lijn die de stedelijke groene
structuren van Den Haag moet verbinden met het
buitengebied van het Groene Hart is dwars door
Ypenburg geprojecteerd: volgens de kortste route
tussen de Tweemolentjesvaart en Hoornwijk. Deze
lijn is op ten minste twee punten onherstelbaar
onderbroken. Dit zijn de onderdoorgang van de viaducten
bij de Laan van Hoornwijk en de versteende
hindernis bij het centrum. Hier moet de ecoverbinding
worden omgeleid. Daarmee krijgt Ypenburg
echter een onverwachte kans, die perfect aansluit
bij het concept ‘Wonen in een buitenplaats’. Met die
omleidingen krijgt de wijk zijn eigen ‘Groen-Blauwe
Slinger’. Je woont er nergens verder dan 5 minuten
lopen van een ecologische verbindingszone.
Hoe deze ecologische zones vorm moeten krijgen
wordt in dit hoofdstuk grofweg aangegeven. We
gaan geen details of ingewikkelde berekeningen
uitwerken. Maar om de groenstructuren van Ypenburg
zodanig in te richten dat ze hun ecologisch
verbindende functie en hun gezichtsbepalende
‘landstedelijke’ uitstraling kunnen invullen, moeten
ze aan een paar basale voorwaarden voldoen. De
richting waarin dan gedacht moet worden is de
opzet van dit hoofdstuk.
5.1.2 Bodem
De bodem is een vast gegeven. Daar kunnen we
méé werken, maar we hoeven er niet áán te werken.
We moeten alleen zorgen dat ze niet vervuilt.
De bodem bestaat voornamelijk uit zeeklei, met een
venig karakter langs de Broekpolderplas die, naarmate
je dichter bij Boswijk komt, geleidelijk overgaat
naar zandig karakter. De doorgaande wegen liggen
op een zandlichaam van kalkrijk Noordzee-zand.
5.1.3 Water
De Kaderrichtlijn Water van de Europese Unie is
uitgangspunt voor een gezond waterbeheer. Volgens
deze richtlijn moeten àlle wateren in 2015
een goede chemische en ecologische kwaliteit
hebben. De plannen en maatregelen, waarmee
dat moet worden bereikt, moeten eind dit jaar
worden gepresenteerd. De instrumenten zijn al
bekend uit de Nota Waterbeleid 21e eeuw: A. water
vasthouden waar het valt; B. water dat je niet
kunt vasthouden zodanig bewaren dat je het kunt
terugbrengen naar waar het vandaan komt; en C.
alleen het water afvoeren dat er te veel valt in een
bepaald gebied. Voor stedelijk, verhard gebied geldt
de norm dat er per ha 325 m 3 bergingscapaciteit
moet zijn. In Ypenburg komen de wijken Singels/
Morgenweide daaraan flink tekort (bijlage VI).
Door deze maatregelen wordt er optimaal gebruik gemaakt
van gebiedseigen water dat uitsluitend lokaal
voorkomende mineralen en organische stoffen bevat.
De kwaliteit van het oppervlaktewater (bijlage I),
belangrijk voor een hoogwaardige groenstructuur
waarlangs planten en dieren zich verspreiden, kan in
Ypenburg geoptimaliseerd worden door een beetje
extra dynamiek, bijvoorbeeld stroming.
5.1.4 Groen
Voor planten zijn gradiënten heel belangrijk. Gradiënten
van bijvoorbeeld droog naar vochtig of van
licht naar schaduw, waarin iedere soort zijn optimale
groeiplek kan vinden.
Voor dieren zijn structuren belangrijk. Als zij zich
verspreiden in de stadsrand moeten er onderweg
mogelijkheden zijn om voedsel te verzamelen en
om te rusten. Voor kleine dieren, die niet zover
trekken, maar zich in de ecologische structuur
vestigen, moet er ook de mogelijkheid zijn om een
nest jongen groot te brengen. Dat betekent dat
een verbindende structuur een aantal elementen in
zich moet verenigen: een waterlijn, een graslijn en
een struik-boom-structuur. Bij voorkeur natuurlijk
gecombineerd, maar bij weinig ruimte valt een verbinding
die maar twee elementen bevat te verkiezen
boven een drie-elementen verbinding, die per element
te smal is. Voorwaarde is, dat er dan wel weer
compenseerd wordt in een andere verbindingslijn.
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

5.2 Verbetering Waterplan Ypenburg
5.2.1 Vasthouden:
bergen op de plaats waar het valt
In de wijken Singels en Morgenweide liggen de waterlopen
vaak tussen vaste beschoeiingen. Dat is
extreem bij de Landingslanen, waar hoge betonnen
oevers de wetering flankeren. Hoewel bij de singels
de oever aan één zijde onbeschoeid is, maken de
steile oevers dat het water hier niet echt ‘buiten de
oevers’ kan treden. Het flexibele peilbeheer, dat in
het Peilbesluit van Delfland wordt voorgeschreven,
wordt daardoor niet optimaal benut. Onder- en
bovengrens van het polderpeil geven ruimte voor
25 cm berging van hemelwater. In de winter kan
in deze berging water worden opgespaard, dat
in het voorjaar, wanneer de bladeren zich gaan
ontvouwen, nodig is. Daarnaast is extra ruimte
noodzakelijk om de verwachte toename van pieken
in de neerslag te kunnen opvangen. In het groeiseizoen
is een waterbuffer nodig voor verdamping
en opname door de vegetatie. Als straks de bomen
en struiken volwassen proporties krijgen, heeft
dat zeker consequenties voor de watervraag.
Vanwege het bergingstekort in de wijken Singels
en Morgenweide is een verruiming van de
wateropvang gewenst. Om het oppervlaktewater
meer ruimte te geven is een steile oever niet
geschikt. Daarvoor dient de oever vlak te worden
aangelegd in een zogeheten accoladeprofiel.
Daarmee kan meer water in de breedte worden
geborgen, zonder dat het peil onverantwoord
stijgt. Dat is niet alleen gunstig voor flexibele
waterberging maar zeker ook voor de ecologische
uitwisseling tussen water en land.
Rekenvoorbeeld Anthony Fokkersingel
Huidige situatie: de centrale waterloop heeft
een breedte van 10,50 m, met een flauw
U-vormig bodemprofiel en een grootste diepte
van 1,00 m. Aan beide zijden ligt een gazon
van 8 m breed, onder een helling van 1: 8. Aan
de zuidzijde is de grens tussen gazon en water
scherp, vanwege een houten beschoeiing, aan de
noordzijde ligt een vlakke(re) oever die is bezet
met een rietkraag. De waterloop is 350 m lang.
In de huidige situatie is de berging maximaal
0,25 x 10,5 x 350 = 918,75 m 3 .
Voorgestelde situatie: het talud aan de
noordzijde (dwz de zijde die ‘op de zon ligt’)
wordt 5 cm boven het zomerpeil tot vrijwel
horizontaal vergraven (1 : 140, d.w.z. 5 cm
stijging in 7 m) tot 7 meter uit de huidige
oever. Daarna volgt een talud van 1 : 1 om een
meter hoger op straatniveau uit te komen.
In deze situatie komt de maximale
berging op 1462,12 m 3 , ongeveer 60%
meer dan in de huidige situatie.
Anthony Fokkersingel Hellinghoek talud Maatvoering bergingscapaciteit
Huidig profiel 1 : 8 0,25 x 10,5 x 350 m 918,75 m 3
accoladeprofiel 1:140 0,25 x 16,71 x 350 m 1462,12 m 3
Uit: Nota Waterbeleid 21e eeuw
Haags Milieucentrum 2006

Eenzijdig accoladeprofiel zoals
toepasbaar in de wijken Singels
en Morgenweide
In deze situatie wordt de waterloop in de
winter visueel ongeveer twee keer zo breed.
In de loop van de lente valt hij langzaamaan
droog om ruimte te geven aan een plas-dras
vegetatie, die maar één keer per jaar (in
de herfst) hoeft te worden gemaaid.
Het 1 : 1 grastalud krijgt een natuurlijke zonering
van vocht naar droge vegetatie en moet in
eerste instantie twee keer per jaar gemaaid
worden. Dat kan met de maaibalk, mits een
maaihoogte van 10 cm wordt aangehouden.
De winst zou hoger uitkomen als het profiel
naar beide zijden zou worden uitgegraven. Maar
dat zou betekenen dat beide taluds niet meer
beschikbaar zijn voor het uitlaten van de hond.
Het aan de zuidzijde gelegen beschoeide talud
wordt in dit voorstel gezien als hondenuitlaatterrein,
waar met een beheercombinatie van
maaimachine-poepzuiger wekelijks kan worden
schoongemaakt. Verwijderen van de hondenpoep
is belangrijk om de uitspoeling van meststoffen
en eutrofiëring van het water tegen te gaan.
Voor de singelgracht is de oever aan de wegzijde
niet geschikt voor aanleg van een accoladeprofiel.
Het zou daar een te steil wegtalud opleveren.
Daar staat tegenover dat aan de wijkzijde op
veel plekken grotere plasdras-breedtes kunnen
worden toegevoegd. De potentiële waterberging
van het flexibele peil binnen de wijken
Singels en Morgenweide kan met de aanleg
van accoladeprofielen tot zeker 50% worden
uitgebreid t.o.v. de huidige bergingscapaciteit.
Aan de singels staan in het af te graven gazontalud
jonge bomen. Nu de bomen nog jong zijn, zijn ze
mogelijk nog te verplaatsen naar het 1:1 talud.
Zo’n bomenrij geeft een landelijk karakter aan de
singels, waarvan vleermuizen (watervleermuis en
dwergvleermuis) en libellen gebruik kunnen maken
in hun jacht op muggen. Als gewacht wordt tot de
bomen zijn uitgegroeid, zijn ze niet meer te verplaatsen
en moeten ze worden gekapt. Of anders
moeten ze op heuvels/eilanden op de huidige plek
blijven staan. Rondom die heuvels ontstaan dan
wel nieuwe interessante oevergradiënten, maar
onderhoud en beheer van die heuvels kan niet
zonder verstoring van de plasdras-vegetatie.
5.2.2 Bewaren: retentiebekken(s)
voor schoon water
Ook met deze verhoogde bergingscapaciteit kan
niet al het hemelwater dat binnen het gebied valt
worden vastgehouden. In de winter valt er meer
en wordt er minder water verbruikt. In de zomer
is het waterverbruik groter door rechtstreekse
verdamping en via vegetatieopname. Bij droge
zomers treedt er zelfs een watertekort op en moet
er boezemwater worden ingelaten. Daarvoor is
alleen het water uit de Reef-zone beschikbaar. Dit
water is echter van zeer matige kwaliteit en zwaar
Haags Milieucentrum 2006

vermest. Als gevolg daarvan geeft het water van
de wijk Morgenweide een sterke algenbloei te zien.
Het water van Singels/Morgenweide (en van
Boswijk, dat het overtollige water via een stuw
op de singelgracht loost) wordt op peil gehouden
door het gemaal aan de Laan van Hoornwijk. Dit
gemaal pompt het water onder de A4 door naar
een molensloot die al in de Middeleeuwen als
zodanig dienst deed. Van daaruit wordt het tussen
Hoornwijk en Drievliet in de Vliet uitgeslagen.
Dit overtollige water bestaat vrijwel volledig uit
regenwater en is dus van hoge kwaliteit. Eigenlijk
doodzonde om schaars schoon water te verspillen
in het vuile Vlietwater.
Naast de molensloot in de Vlietzone ligt golfterrein
Leeuwenberg. Dit terrein heeft flinke
vijvers die zouden kunnen worden ingezet als
retentieberging. De Vlietzone ligt weliswaar
in een ander peilgebied, maar kan met weinig
ingrepen als bufferzone dienen voor het schone
water van de wijken Singels en Morgenweide.
Het water wordt nu omhoog gebracht naar de
peilhoogte van de Vlietzone, om te kunnen worden
uitgeslagen in de Vliet. Het kan dan evengoed
worden afgeleid naar de retentiebekkens, van
waaruit het, bij gelegenheid, onder natuurlijk
verval kan terugstromen naar de singelgracht.
De aanwezigheid van retentiewater op het golfterrein
dwingt tot duurzaam ecologisch beheer.
Dat is conform de tendens om de traditionele
cultuur-golfterreinen om te vormen naar eco/natuur-golfbanen.
De vijvers moeten dan worden
aangepast en ingeplant met een rietvegetatie.
Het kan dan niet anders of deze vegetatie zal veel
vogels en andere fauna aantrekken. Behalve dat
de retentie nuttig is voor het schoonhouden van
de watervoorziening in Ypenburg zal ze dus ook de
Vlietzone in recreatiewaarde sterk opwaarderen.
Het kan uitgroeien tot een functioneel en recreatief
natuurgebied midden in het stedelijke gebied. Voor
Den Haag een welkome aanvulling op de betrekkelijke
groenschaarste in dit deel van de stad.
De retentie kan naar behoefte worden uitgebreid.
Mogelijk zal de wijk De Venen ook aan het
systeem van Morgenweide/Singels worden gekoppeld
en is er meer retentiecapaciteit nodig.
Schoon water in de Vlietzone
5.2.3 Afvoeren: schoon afvoerwater benutten
Een eventueel overschot dat niet meer geborgen
kan worden zou, in plaats van de gebruikelijke
afvoer naar de Vliet, ook aan de andere kant
van het watersysteem kunnen worden ingezet
om het water van de Reefzone te verbeteren
en daarna pas af te voeren naar de Vliet.
5.2.4 Watercirculatie
Stilstaand water is gevoeliger voor vervuiling
dan stromend water. Vervuilende stoffen kunnen
zich op één bepaalde plek opstapelen, terwijl
andere plaatsen “schoon” blijven. Stromend
water neemt meer zuurstof op dan stilstaand
water, waardoor er meer natuurlijke afbraak
Haags Milieucentrum 2006

van vervuiling optreedt. Verder kan stromend
water door een (helofyten)filter worden geleid.
Het verdient dus aanbeveling om, onafhankelijk
van het peilbeheer en afpompen van het
overschot, stroming in het water te brengen.
Met behulp van de grote hoeveelheid water in
Waterwijk is het water in Singels/Morgenweide
betrekkelijk eenvoudig in beweging te brengen.
Dat kan met de gemalen die er al staan!
Om de watercirculatie tot stand te brengen moet
de directe verbinding tussen de singelgracht en
de kop van de Rijswijkse Landingslaan worden
afgesloten. In Waterwijk moet de korte verbinding
tussen de Mok en de Van der Woudevaart
eveneens worden dicht gemaakt. Daarna kan de
pomp op de kop van de Rijswijkse Landingslaan
het water uit de Mok omhoog brengen naar de
singelgracht. Het water in die gracht stroomt dan
richting Morgenweide.
Met behulp van stuwen wordt bepaald hoeveel
water er door de singels van de singelgracht naar
de landingslaangracht mag lopen. Die singels
kunnen desgewenst één voor één op volle kracht
worden doorgespoeld. Uiteindelijk komt het water
via de Aalscholversingel terug in de landingslaangracht
en stroomt het naar het Rijswijkse einde
waar het onder vrij verval, over een beweegbare
stuw, via de Van der Woudevaart wordt afgevoerd
naar de Broekpolderplas. Van daaruit stroomt het
via de Waterwijkvaart weer terug naar de Mok.
In principe is het dus met behulp van deze ene
pomp en een aantal stuwen mogelijk om het water
in drie wijken te laten stromen. Deze pomp kan
duurzaam worden aangedreven door Turby-windmolens
op het dak van de flats langs de Rijswijkse
Landingslaan. Als het hard waait is de stroming
sterker, bij windstilte valt ook de stroming weg.
In stilstaand water treedt snel vervuiling op
Haags Milieucentrum 2006

Een overloop brengt zuurstof en stroming in het water
Hier een overloop uit het Wateringseveld
In de Van der Woudevaart staat het water stil, hetgeen leidt tot
overlast van drijfvuil en plaatselijk optreden van blauwalg
Haags Milieucentrum 2006

A4
A13
A12
Groenplan Ypenburg: de Huidige Groene situatie Slinger
traditioneel onderhoud
braakliggend terrein
ecologisch grasbeheer
inheems bosschage/struweel
plas-dras beheer
gemengd beheer trad/ecol in overleg met bewoners
water
wegdijk
H
helofytenfilter
Haags Milieucentrum 2006

A4
A13
A12
H
Groenplan Ypenburg: de Groene Slinger

5.3 Verbetering ecologische verbindingen
5.3.1 Waterverbinding
5.3.1.1 Planten en dieren in het water
Verbinding van aquatische ecosystemen in de polder
is, vanwege de peilverschillen die met pompen
en stuwen in stand worden gehouden, altijd een
probleem. De in het water levende dieren kunnen
deze kunstwerken meestal niet passeren. Daarmee
zit een belangrijk onderdeel van het ecosysteem
binnen één peilgebied opgesloten. Als het water
binnen dat peilgebied stilstaat en ook nog eens
door duikers in afzonderlijke delen is opgesplitst,
zullen die delen als aparte ecosysteempjes functioneren.
In dit soort kleine deelsysteempjes kan
het heel makkelijk voorkomen dat een soort, die
binnen het ecosysteem een sleutelpositie inneemt,
uitsterft en daarmee vrij baan geeft aan andere
soorten om een plaag te vormen. Om dit te voorkomen
moeten de afzonderlijke onderdelen van
het watersysteem worden verbonden. Daarvoor
is stroming binnen het peilgebied noodzakelijk.
Voor de waterkwaliteit is een compleet aquatisch
ecosysteem een belangrijke voorwaarde. Een
goede onderwaterflora filtert de ongewenste
stoffen uit het water. Een evenwichtige waterfauna
houdt zowel de flora als zichzelf onder controle.
Bij aanleg van de accoladeprofielen draagt de oevervegetatie
ook bij aan een goede waterkwaliteit.
Bij uitvoering van het verbeterplan kan een helofytenfilter
worden aangelegd op de overgang van de
Waterwijkvaart en de Mok. Dit filtert al het langsstromende
water. Het dient tevens als natuurlijke
barrière voor vissen die vanuit de Waterwijkvaart
de Mok in zouden willen zwemmen. Het voorkomt
dat ze in de pomp naar de singelgracht worden
vermalen. Slechts de vissen die klein genoeg zijn
om tussen de rietstengels door te zwemmen,
komen in de Mok terecht. Maar die kunnen de
pomp meestal zonder veel schade passeren.
5.3.1.2 Planten en dieren bij het water
De waterlijnen vormen wel een ecologische
verbinding voor diersoorten die òp de oever leven,
en voor amfibische en vliegende waterdieren. Deze
soorten kunnen tussen verschillende
peilgebieden migreren. Ze zijn
daarbij afhankelijk van de oeverbegroeiing
en van de waterkwaliteit.
Oeverbegroeiing en waterkwaliteit
zijn onderling ook sterk van
elkaar afhankelijk. Naarmate
het water rijker aan meststoffen
wordt, is de soortenrijkdom van
de oeverbegroeiing armer.
Voor een ecologische verbinding is
het belangrijk dat de dekking van
de oeverbegroeiing doorloopt en
dat dieren geen damwanden op hun
weg tegenkomen. In de singelgracht
vormen de brede brugdammen een fors obstakel
in de oeverlijn. Om dit te herstellen kan langs de
singelgracht bij de bruggen een buis door de dammen
worden geboord. Als deze buis in de begroeiing
verscholen ligt vinden de dieren hem vanzelf.
Of het nu vliegende of lopende waterkantgebonden
dieren betreft, het is belangrijk dat ze
door de waterlijnen en plassen van Ypenburg
uiteindelijk onder het Prins Clausplein door
worden geleid. Als dat gelukt is, vinden ze aan
de andere kant van de A4 wederom plassen
en waterlopen die ze verder geleiden richting
Trekvliet en de Haagse groene structuren.
Haags Milieucentrum 2006

5.3.2 Bos- en struweelverbinding
5.3.2.1 Isolatie
In de tijd van het vliegveld lagen de bosschages
van Craeyenburg als een grote stapsteen precies
midden tussen de Delfse Hout en de schuilbossen.
Dieren van het bos zijn, veel meer dan dieren
die in het gras leven, geneigd om van stapstenen
gebruik te maken in hun zoektocht naar een
geschikte vestigingsplaats. Er stonden toen alleen
maar hekken rond de bossen, en daar trekken
dit soort dieren zich in hun verspreidingsdrang
betrekkelijk weinig van aan. Nu er een woonwijk
ligt is de situatie veranderd. Niet alleen zijn de
schuilbossen in omvang veel kleiner geworden,
ze zijn ook nog eens geïsoleerd geraakt voor de
natuurlijke aanvoer van dieren vanuit het Groene
Hart. En daarmee is de doorvoer naar de groenzones
van de Haagse stadsregio ook onderbroken.
Om deze isolatie te doorbreken zou een
route van ecologische stapstenen in de vorm
van grotere oppervlakken struweel en bosschage
moeten worden aangelegd die de verbinding
legt tussen Delfse Hout en Plas Boswijk. Deze
route loopt dan om de woonwijken heen.
5.3.2.2 Koppeling struweelverbinding
• Langs de Brasserhoutweg kan een rij bomen
de basis vormen voor een struweelrand langs
de stammen. Daarmee wordt de Delfse Hout
verbonden met de Brasserskade. Aan de andere
kant van de Brasserkade begint een groenstrook
De Brasserhoutweg
Langs de Rijswijkse Waterweg
Toekomstig bedrijventerrein Poortweg
van 12 meter breed die, langs de Rijswijkse
Waterweg, helemaal om de bebouwing van de
Henricuskade loopt. De bebouwing is met een
vrijwel blinde muur van de Rijswijkse Waterweg
en de groenstrook afgesloten. Daar loopt een waterloop
waarlangs een struweelrand kan worden
gelegd, die de bosschage van de Brasserhoutweg,
de Brasserkade en Craeyenburg verbindt
met de wegdijk van de A13. Dat wil zeggen, als
er onder de Poortweg door een functionerende
faunapassage wordt geplaatst.
• Langs de Poortweg ligt een als bedrijfsterrein
aangewezen gebied. Dit gebied moet zoveel
mogelijk worden “ingepakt” in bosschages en
struweel. Het moet als het ware een pendant
worden van de schuilbossen in Boswijk. Dit is
nodig omdat vanuit dit gebied naar Plas Boswijk
slechts stapsteen- bosschages langs de singelgracht
mogelijk zijn.
• De eerste twee stapstenen zouden moeten
liggen aan beide zijden van het speelveld aan
de Bieremalaan. Behalve een stapsteenfunctie
hebben deze bosschages ook een functie in de
windbreking voor het speelveld. De bosjes hebben
beide een ecologische functie: het meest zuidelijke
bosje is het ‘uitstapbosje’ voor amfibieën
vanuit de kraamkamer die daar is voorgesteld
(zie 4.2.3). Het bosje langs de Koolhovenlaan is
bedoeld als een gelobde zoomvegetatie, die veel
vlinders aantrekt.
• De verdere stapstenen richting Boswijk bestaan
uit bosschages bij iedere brug, aan de wijkzijde,
zodat doorgaand verkeer op de Singel niet het
Haags Milieucentrum 2006

zicht op eventueel overstekend of invoegend
verkeer wordt ontnomen. Ze moeten ook zodanig
worden gepositioneerd dat ze langslopende
of fietsende voorbijgangers geen onveilig gevoel
geven. Deze stapstenen worden gecomplementeerd
door een struweelrand aan de overkant
van de Singel, die de “blokkendozen” van het
bedrijventerrein inkleedt.
• Bij de Laan van Hoornwijk mag best iets speciaals
gedaan worden. Dit is de entree voor de
‘Buitenplaats Ypenburg’, en moet daarom ook
representatief zijn. Hier kan een groene ‘Poort
van Ypenburg’ worden aangeplant, door aan
weerszijden van de Laan van Hoornwijk aan de
zijde van Boswijk bosschages aan te leggen,
eventueel aangevuld door een met struweel
ingeplante rotonde.
• De daarop volgende struweelwal langs Boswijk
zal moeten worden ingeplant met inheems struweel,
en legt de verbinding met de bosschages
rond Plas Boswijk, TNO-terrein en Tedingerbroekplas
en van daaruit met het struweel in de
onderdoorgang van het Prins Clausplein.
5.3.3 Grasverbinding
5.3.3.1 Al bijna klaar
In het gras levende dieren zijn zich voortdurend
bewust van de noodzaak om in de dekking te
blijven. Veel van deze dieren zijn daarom veel
minder geneigd om onbegroeide vlaktes over
te steken. Hun verspreidingsroute kan dan ook
veel minder gebruikmaken van ver uit elkaar
liggende stapstenen. Gelukkig hoeft dat ook
niet, want op één belangrijk traject na liggen de
schakels van de grasverbinding van de Tweemolentjesvaart
naar het Prins Clausplein er al.
De grasverbinding vanuit het Groene Hart reikt
vanaf de Tweemolentjesvaart via het talud langs
de Brasserhoutweg en de Broekpolderplas al tot
het centrum van Ypenburg. Op de akoestische
wegdijk van de A13 ligt een flink areaal ecogras.
Als de verbinding daartussen, de zuidelijke
groenzone langs de Rijswijkse Landingslaan,
Struweelwal langs Boswijk. Exoten op steriele bodem
blokkeren migratie van flora en fauna
Blokkendozen langs de Singel behoeven groene inkleding
Onder het Prins Clausplein is nog voldoende ecostructuur
Haags Milieucentrum 2006

in ecobeheer wordt genomen, is de verbinding
met het Prins Clausplein al bijna gelegd.
Want vanaf de wegdijk loopt de ecogras-berm
langs de singelgracht tot in de Reefzone.
5.3.3.2 Ontsnippering
Het is slechts zaak om de verschillende schakels
aan elkaar te koppelen. Als de Brasserskade van
een droge ecoduiker wordt voorzien, kunnen de
dieren die daarvan gebruikmaken doorlopen tot
aan de brug in het verlengde van de Frits Diepenlaan.
De drie bruggen over de Landingslaangracht
vormen een fysiek scherm dat de dieren kan
geleiden naar een op het water drijvende loopplank
onder de brug door. De laatste brug is dermate
klein dat daarvoor geen maatregelen nodig zijn.
Langs de singelgracht kan gebruik worden
gemaakt van dezelfde damdoorboringen die
nodig zijn voor de verbinding van de waterlijn. Er
rest dan nog slechts de behoefte aan een aantal
faunapassages om de Singel, de Laan van Hoornwijk
en de Ypenburgse Bosbaan veilig te kunnen
passeren, om vervolgens de Reefzone en het
Prins Clausplein te kunnen bereiken. Dat kunnen
ecoduikers zijn, maar sommige in het gras levende
soorten, zoals de haas en de vos, zullen nooit
van een duiker gebruikmaken. Andere soorten,
zoals de pad en de spitsmuis, zullen niet zonder
kunnen. Misschien is het niet zo’n slecht idee
om het fietspad vanaf de Koolhovenlaan richting
Delft, en vanaf de Blauwe Reigerssingel richting
Voorburg over een soort ecoduct te leggen, zodat
dieren èn fietsers veilig kunnen oversteken.
De enige oost-wet groenverbinding van het Groene Hart
naar Den Haag vice versa ligt onder het Prins Clausplein
Onder de brug moet de oeververbinding hersteld worden
Wanneer de bermen mogen bloeien zal er pas echt sprake
zijn van betovering
Haags Milieucentrum 2006

5.4 ... en wat er nog meer mogelijk is
Tenslotte enkele “wilde” ideeën. Niet om direct uit
te voeren, maar om aan te geven dat er nog veel
kan worden ingebracht ter versterking van het
functioneren van de groenzones in de wijk. Ideeën
om de fantasie te prikkelen en de discussie op gang
te brengen. Beleving en ecologische functies zijn
elkaars tegenhanger voor groen in een woonwijk,
het één kan niet zonder het ander. Aan een ecologische
zone valt veel meer te beleven dan aan
traditioneel decorgroen en de beleving beschermt
de groenzone. Die interactie kan worden versterkt.
5.4.1 Parkterrein
Op het terrein tussen Weidevogellaan en Ypenburgse
Bosbaan, tegenover de Plas Boswijk, moet
een park komen. En dat niet alleen omdat het
de bewoners beloofd is, maar ook omdat er iets
heel belangrijks ontbreekt: een kinderboerderij.
Het parkje dat daar zou moeten komen, kan
heel goed worden ingevuld op de wijze zoals dat
gedaan is in het Florence Nightingale Park. Een
wandelparkje waar honden aan de lijn moeten,
dat door bosschages is afgeschermd van de
drukte van het verkeer, en waar een stadsboerderij
rust, vertier en vooral educatie geeft.
Je zou er zelfs aan kunnen denken om in die
stadsboerderij een kleine schaapskudde onder
te brengen, die, begeleid door een herder,
het gras van de wegdijk kan begrazen. Het
zou iets unieks aan de beleving van het
landstedelijk wonen kunnen toevoegen.
Het Florence Nightingalepark als
model voor Ypenburg
5.4.2 Inheemse struiken te koop
Op het terrein tussen de Poortweg en de A13
is in de Groene Slinger een flink struweelareaal
geopperd. Op dit moment is het echter aangewezen
als bedrijfsterrein. Die twee hoeven
elkaar niet te bijten. Sterker nog: op dit moment
is er een caravanbedrijf gevestigd en dat zal
geen enkel bezwaar hebben als de beplanting
de klanten ‘vast in de stemming brengt’.
Maar stel nu dat het soort bedrijf, dat daar in
het nog lege gedeelte zal komen, mag worden
uitgezocht, dan is dit een perfecte plek voor de
vestiging van een kwekerij voor inheems groen.
De basale grondsoorten van de Haagse regio, klei
en veen aan de voet van de dijk, en duinzand op
de dijk, zijn direct beschikbaar.
Deze kwekerij zou particulieren, instanties
en overheden kunnen voorzien van bomen
en struiken die van nature lokaal voorkomen.
Er zijn in de nabije toekomst een heleboel
groenstroken in Den Haag die gefaseerd moeten
worden ontdaan van exoten, om daarvoor in de
plaats inheemse struiken terug te planten. En
de kwekerij levert het voor de Groene Slinger
benodigde struweelareaal, waarvan allerlei
bosdieren gebruik kunnen maken om de sprong
naar de stapstenen richting Plas Boswijk te maken.
foto: Sandra Kamphuis
Haags Milieucentrum 2006

5.4.3 Natuurspeelplaats
In Waterwijk is nauwelijks enig speelgroen.
Toch willen kinderen dat. Een plekje om hutten
te bouwen, fikkie te stoken, sprinkhanen
of kikkervisjes te vangen. Zo’n heerlijk
plekje waar je jezelf kan verstoppen, waar je
je fantasie kan laten gaan en waar je als het
moet binnen twee minuten veilig thuis bent.
Midden in Waterwijk, aan de Van der Woudedijk
in het verlengde van de Anthony Fokkersingel,
ligt een terrein dat nog niet bebouwd is. Dit
terrein zou tijdelijk, maar als het bevalt misschien
wel permanent) kunnen worden ingericht als
natuurspeelplaats. Dat kan heel eenvoudig door
hoogteverschillen aan te brengen en struweel
aan te planten. Door de oevers af te vlakken kun
je ook een waterelement in het spel mogelijk
maken. Eenvoudige speeltoestellen kunnen
een aanvulling zijn, maar strikt genomen is dat
niet eens nodig. De ervaring leert dat kinderen
zelf voldoende fantasie hebben en prima uit de
voeten kunnen met wat de natuur hen biedt.
De huidige natuurspeelplaats van
Ypenburg...
.... maar kinderfantasie heeft
niet meer nodig dan .....
Haags Milieucentrum 2006

5.5 Conclusies en aanbevelingen
Ypenburg is een stadsdeel met potenties. Een
van de belangrijkste potenties is die van “prettig
wonen”. Dat uit zich in een open structuur,
betrekkelijk weinig hoogbouw en vooral veel
groen. De wijk is overduidelijk ontworpen als
een natuurlijke overgang, een gradiënt van
het groene buitengebied naar de stad.
Toen de ontwerpers destijds aan de slag gingen,
deden ze dat niet in dienst van de gemeente Den
Haag. Hun ideeën over groen in de buitenwijk
was dan ook zeker niet geënt op het idee om aan
te sluiten op de groengordels van Den Haag.
De term landstedelijk wonen was nog niet
uitgevonden, maar het concept zat zeker in het
achterhoofd. Ypenburg moest een wijk worden
waar de stedeling het landleven om de hoek
had en kon proeven. Die opzet is gelukt.
Echter, bij de invulling van de groenstructuren
heeft het traditioneel stedelijk denken over
groen iets teveel de overhand gekregen. Groenstructuren
die overduidelijk waren bedoeld als
groene doorbreking van het stratenpatroon,
kregen toch een inrichting als decorgroen. En
waterlopen die als historische verwijzing naar
oorspronkelijk veen-weidelandschap waren bedoeld,
werden gedegradeerd tot makelaarswater.
Dit lijkt daarom een kritisch rapport, maar in
feite is het dat niet. In dit rapport hebben we
de oorspronkelijke ideeen van dat “landstedelijk
wonen” weer naar boven gehaald.
Dat betekent de beleving van het buitengevoel
in de woonomgeving. Met nadruk wordt hier
de term “beleving” gebruikt. Want hoewel
het rapport de nadruk legt op de ecologische
waarden van de groenzones, is dat feitelijk
slechts een bijproduct waaraan de kwaliteit
van de groenzones kan worden afgelezen en
waarop gestuurd zou kunnen worden.
Maar beleving is veel meer!
Dan gaat het om de intimiteit van het wonen in
landelijk gebied, om de eigen identiteit van de
omgeving. Dan gaat het om het accenueren van
de lange lijnen, terwijl die tegelijkertijd worden
verzacht door bosschages. Bosschages die tevens
het verkeerslawaai dempen en de lucht zuiveren,
en de wind breken als die in een noordooster- of
zuidwesterstorm over Ypenburg jaagt.
Dan gaat het om kinderen die in het groen
spelen en glunderend thuiskomen, omdat ze
hebben van alles ontdekt hebben. Dan gaat het
ook om het bewust worden van de seizoenen,
waarin regen en zon de omgeving dagelijks een
ander aanzien geven. Beleven is zoveel meer!
De aanbevelingen betreffende de aanpak van
de wijk-doorsnijdende singels hebben prioriteit.
Niet alleen omdat dit in het kader van de Nota
Waterbeleid 21e eeuw in de Kaderrichtlijn
Water vereist wordt, maar ook omdat daarvoor
bomen moeten worden verplaatst. Een klus
die met het ouder worden van de bomen
steeds moeilijker succesvol uit te voeren is.
De overige aanbevelingen die in dit rapport
worden gedaan, kunnen voor een groot gedeelte
min of meer geleidelijk worden doorgevoerd.
Het betreft vaak de aanplant van bomen en
struiken, een aangepast beheer, een andere
manier van denken. En het betreft ingrepen in
de infrastructuur, die als agendapunten hoog op
de prioriteitenlijst kunnen worden geplaatst.
Zodra zich de gelegenheid voordoet, bij een
reconstructie of herstelwerkzaamheden aan de
wegen, kunnen ze in het bestek worden meegenomen.
Natuurlijk was het goedkoper geweest
als er van begin af rekening mee was gehouden,
maar op deze wijze kunnen de kosten in de hand
worden gehouden. Het heeft geen haast, maar het
moet wel gebeuren! En liefst voordat de bestaande
deelpopulaties door inteelt zijn uitgestorven.
Haags Milieucentrum 2006

Begrippenkader
Algenbloei - Extreme groei van in het water zwevende
algen. Een gevolg van een overmaat aan
voedingsstoffen in het water. Overdag produceren
algen veel zuurstof, maar ’s nachts wordt zuurstof
verbruikt. Dat kan leiden tot zuurstofloosheid aan
het eind van de nacht.
Biodiversiteit - Verscheidenheid aan flora en
fauna
Bos - Een door bomen overheerste beplanting
waarin tenminste drie van de vier ‘etages’ (hoge
boomlaag, lage boomlaag, struiklaag, kruidlaag)
voorkomen, en van een dusdanige oppervlakte dat
er ook in het horizontale vlak zonering optreedt
(vuistregel Ø > 30m)
Bosschage - Een door bomen overheerste beplanting
waarin tenminste drie van de vier ‘etages’
(hoge boomlaag, lage boomlaag, struiklaag,
kruidlaag) voorkomen, van dusdanig klein of smal
formaat dat zonering niet optreedt (het is geheel
“bosrand”)
Broekbos - Moerasbos, staat in de winter enige
maanden in het water
Drainagebuizen - Buizen die te hoog grondwater
opnemen en afvoeren
Drooglegging - Hoogteverschil tussen het peil
van het oppervlaktewater en het maaiveld. Het
grondwater staat (meestal) hoger, maar kan door
te sturen op de drooglegging worden gereguleerd
Droogmakerij - Drooggemalen plas, meer of deel
van de zee
Ecologische gradiënt - Geleidelijke overgang
tussen twee ecologische toestanden (bijv. nat
droog), waarin iedere soort zijn favoriete plekje
kan vinden
Ecologische stapsteen - Gebiedje dat te klein
is voor een dier om zich er te vestigen, maar dat
voldoende voedsel en dekking geeft om als rustpunt
te kunnen dienen op weg naar een geschikt
vestigingsgebied
Eco-structuur - Ecologische structuur
Eutrofiëring - Verrijking door meststoffen als stikstof
en fosfaat
Faunapassage - Doorgang voor dieren onder of
over een stuk infrastructuur die een barriere vormt
in de migratieroutes
Flap - Vorming van drijvende kussens van draadwieren
ten gevolge van een overmaat aan voedingsstoffen
in het water. Sluit de waterbodem af
van zonlicht dat anders de bodem zou bereiken.
Hierdoor sterft alle leven op de bodem af. De kussens
zakken aan het eind van de zomer naar de
bodem, waar ze afsterven en vergaan. Het rottingsproces
kan alle zuurstof uit het water trekken
(stank!)
Glanshaverhooiland - Eén van de typen bloemrijk
grasland
Habitat - Gebied waar soorten hun soortspecifieke
behoefte aan voedsel, dekking, nestgelegenheid en
Haags Milieucentrum 2006
rust kunnen vinden en waar genoeg ruimte is om
meerdere paartjes te herbergen.
Metaboliseren - Door organismen in het verteringsproces
afbreken
Mitigerende maatregelen - Verzachtende maatregelen
Molensloot - Afvoersloot van polderwater bij gemaal
Neerslagoverschot - Meer hemelwater dan de
vegetatie kan opnemen
Onderwaterfauna - Waterbeestjes
Onderwaterflora - Waterplanten
Petgaten - Met water gevulde gaten waaruit het
veen is weggebaggerd
Struweel - Een door struiken overheerste beplanting
van diverse soortensamenstelling, soms met
verspreid staande (lage) bomen. De laatste verschijningsvorm
wordt ook wel met ‘boomstruweel’
aangeduid.
Solitaire boom - Boom zonder boomspiegelbegroeiing
en zonder krooncontact met andere bomen
Zavel - De grofste fractie van deeltjes die nog als
klei kunnen worden gekarakteriseerd. Zavel ligt
eigenlijk tussen de klei- en de zandfractie in. De
term wordt ook wel (abusievelijk) gebruikt voor
zand-kleimengsel

Beknopte literatuurlijst
Bezemer, Veronique, 2004; Balanceren tussen
rood en groen: kwaliteit en kwantiteit
combineren; Groen vol 60 nr 1: 28 – 31
Braun, Bart, 2004; Schuim der wateren:
algen-bloei; Natuurwetenschap &
Techniek vol 72 nr 7/8: 112 - 113
Broekmeijer, Mirjam, en Eveline Steingröver (red),
2001; Handboek Robuuste Verbindingen: ecologische
randvoorwaarden; Alterra Research Instituut
voor de Groene Ruimte, Wageningen - 131 p
Cornelis, Johnny & Martin Hermy, 2004;
Biodiversity relationonships in urban and
suburban parks in Flanders; Landscape
and Urban Planning 69 : 385 – 401
Dorp, D. van, K.J. Canters, J.T.R. Kalkhoven
en P. Laan (red), 1999; Landschapsecologie:
Natuur en landschap in een veranderende
samenleving; Boom – Amsterdam – 440 p
Dulski, Birgit, 2006; Kinderen in de woonomgeving:
Tips en richtlijnen voor een kindvriendelijke
woonomgeving; NIBE Publishing bv, Bussum – 80 p
Fjørtoft, Ingunn & Jostein Sageie, 2000;
The natural environment as a playground
for children: Landscape description and
analyses of a natural playscape; Landscape
and Urban Planning 48 : 83 – 97
Franke, Martin, 2005; Meer groen op straat?!
Wensen en voorkeuren van stedelingen voor
groen in de wijk; Groen vol 61 nr 1 : 32 – 37
Freeman, Claire, 1999; Development of a simple
method for site survey and assessment in urban
areas; Landscape and Urban Planning 44 : 1 – 11
Gerritsen, E. en W. Timmermans, 2002;
Groene Metropolen het eerste jaar
2001; Alterra Research Instituut voor de
Groene Ruimte, Wageningen - 72 p
Gómez, F., N. Tamarit & J. Jabaloyes, 2001; Green
zones, bioclimatics studies and human comfort
in the future development of urban planning;
Landscape and Urban Planning 55 : 151 –161
Haire, S.L., C.E. Bock, B.S. Cade & B.C. Bennett,
2000; The role of landscape and habitat
characteristics in limiting abundance of grassland
nesting songbirds in an urban open space;
Landscape and Urban Planning 48 : 65 – 82
Houtman, André, 1997; Groen en blauw in
Ypenburg; Grontmij Eindhoven/Projectburo
Ypenburg – Eindhoven– 37 + 20 p
Keizer, P.J. , 2005; Overzicht van vegetatietypen
langs de rijkswegen; Rijkswaterstaat-DWW
– Delft- Publicatie nr DWW-2005-032 – 144p
Haags Milieucentrum 2006
Koster, Arie, 2001; Ecologisch groenbeheer;
Schuyt & Co – Haarlem – 208 p
Koster, Arie, 2004; Spontane houtige begroeiingen
in de stad: moeten we de natuur een
handje helpen?; Groen vol 60 nr 3 : 34 – 41
Kwaadsteniet, P.I.M. de, J.F. Jonkhof en S.P.
Tjallingii, 2000; Leve(n)de stadswateren;
Stowa rapportnr 15 – Utrecht – 116 p
Kwaadsteniet, P.I.M. de, 1993; Natuurlijke
oevers in beweging; Handleiding voor inrichting
en beheer van riet- en andere natuurlijke
oevers; Stichting Landelijk Overleg Natuur- en
Landschapsbeheer (LONL) – Utrecht – 96 p
Londo, G. , 1977; Natuurtuinen en
–parken: aanleg en onderhoud; BV W.J.
Thieme & Cie – Zutphen – 134 p
Maat, Kees, en Paul de Vries, 2002;
Groen, wonen en mobiliteit; DGVH/Nethur
Partnership, nota 21, Delft - 61 p
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij,
2000; Natuur voor mensen, mensen voor
natuur: Nota Natuur, bos en landschap in de 21e
eeuw; Ministerie van LNV, ’s Gravenhage - 109 p

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij,
2002; Structuurschema Groene Ruimte 2: Samen
werken aan groen Nederland; Ministerie v Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij, ’s Gravenhage
Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2000;
Anders omgaan met water: Waterbeleid in de 21e
eeuw; Ministerie van V&W, ’s Gravenhage - 70 p
Ministerie van VROM, 2004; Leefbaarheid van
wijken; Ministerie van VROM, ’s Gravenhage - 71 p
Ministeries van VROM, LNV, V&W en EZ,
2006; Nota Ruimte; ruimte voor ontwikkeling;
Ministeries van VROM, LNV, V&W
en EZ, ’s Gravenhage – 200 p
Ouden, B. den, 2002; Toelichting Peilbesluit
Ypenburg; Grontmij Advies & Techniek
bv Utrecht – Houten – 48 p, 13 bijl
Pino, Joan, Ferran Rodà, Josep Ribas & Xavier
Pons, 2000; Landscape structure and bird
species richness: implications for conservation
in rural areas between natural parks; Landscape
and Urban Planning vol 49 : 35 – 48
Reeze, A.J.G., A.D. Buijse en W.M. Liefveld,
2005; Weet wat er leeft langs Rijn en
Maas; ecologische toestand van de grote
rivieren in Europees perspectief; RIZA rapport
2005.10, Rijkswaterstaat – Lelystad
Ridder, Tim de, 2001; Van donk tot stad.
Water, vriend en vijand; Vlaardings Archeologisch
Kantoor – Vlaardingen – 58 p
Rijks Planologische Dienst, 2002; Ruimte
maken, ruimte delen; Vijfde Nota over
Ruimtelijke Ordening 2000/2020; Ministerie
van VROM, ’s Gravenhage - 91 p
Roorda van Eysinga, N.P.H.J. , 1988; De geboorte
van het Hoogheemraadschap Delfland. Ontginning
en bedijking in de Vroege Middeleeuwen;
Canaletto – Alphen aan de Rijn – 150 p
Rooy, Peter van, en Lydia Sterrenberg, 2000;
Het blauwe goud verzilveren: Integraal waterbeheer
en het belang van omdenken; Studie
41, Rathenau Instituut, ’s Gravenhage - 100 p
Ru, J.H. (red), 1998; Ecologie in beleid
en beheer van stad en land; Stichting
PHLO, Wageningen - 432 p
Schel, Rob & Jean-Paul de la Roy, 2004; Duurzaam
water stroomt beter; Groen vol 60 nr 9 : 26 – 29
Smolders, A., & J.G.M. Roelofs, 1995; Internal
eutrophication, iron limitation and sulphide
accumulation due to the inlet of river Rhine
water in peaty shallow waters in the Netherlands;
Arch Hydrobiol 133 (3): 349 – 365
Snel, Jan en Henk Boom, 2000; Experiment
met natuuroevers in de Vecht;
Groen vol 56 nr 5: 35 – 40
Tjallingii, Sybrand, 1996; Ecological Conditions;
Proefschrift Technische Universiteit Delft, (TUD);
IBN Scientific Contribution 2 – Wageningen – 320 p
Verhagen, A. (red), 2001; Klimaatverandering in
Nederland: gevolgen en aanpassingsmogelijkheden;
Eindrapportage NOP-II, Bilthoven - 22 p
Waasdorp, Ab, 2005; Het begin: de ontstaansgeschiedenis
van de Haagse regio;
J.G. Smit (red) - Den Haag, geschiedenis
van de stad. Deel 1: Vroegste tijd tot 1574;
Uitgeverij Waanders – Zwolle – p 10-26
Wit, Saskia de, en Riet Moens, 2005; Typology
of the lowlands of the Netherlands; Faculteit
Bouwkunde, Technische Universiteit Delft - 84 p
Wijermans, M.P., M. Brinkhuijsen, R. Groot,
2001; Wonen in Waterland: Een verkenning
naar de relatie tussen waterbeheer en
verstedelijking; Alterra Research Instituut
voor de Groene Ruimte, Wageningen - 82 p
Haags Milieucentrum 2006

Bijlage I: Chemische waterkwaliteit meetpunten Ypenburg
Aanduiding Nitriet (NO 2-
) mg/l Nitraat (NO 3-
) mg/l Fosfaat (PO 4-
) mg/l
Singel / Bleriotlaan < 0.3 12,5 5
Singel / Speelveld Bieremalaan < 0.3 10 4
Rijswijkse Landingslaan 0.3 12.5 2.5
Anth. Fokkersingel < 0.3 10 1
Ypenburgse Bosbaan / Torenvalklaan < 0.3 12.5 7
Roek / Weidevogellaan < 0.3 10 5
Karekietsingel 0.3 12.5 10
Nootdorpse Landingslaan 0.3 12.5 5
Sperwersingel 0.3 12.5 5
Zwaluwsingel < 0.3 10 2.5
Van Essendijk / Sandersdijk 0.3 12.5 < 1
Henricuskade < 0.3 12.5 2.5
Cypergras 0.4 12.5 7
Veenbespad 0.3 15 7
Kleine Broekpolderplas < 0.3 10 1
Grote Broekpolderplas < 0.3 12.5 < 1
Laan van Hoornwijk / Laan van Kans < 0.3 12.5 5
Plas Boswijk 10
Tedingerbroekplas < 0.3 10 < 1
Datum: september 2005
Haags Milieucentrum 2006

Bijlage II: Gazon- en rietkraagvermesting
Inleiding
Honden worden op de gazons uitgelaten. Op
enkele gazons geldt een toelatingsbeleid in
deze: de hondenpoep wordt door de gemeente
verwijderd. Andere gazons vallen onder een
hondenverbod: daar mogen geen honden
komen, aangelijnd of niet. Alle overige gazons
hebben een gedoogbeleid: honden mogen vrij
lopen, mits de hondenpoep door de bewoners
wordt opgeruimd. Dat laatste is natuurlijk
lastig te controleren cq te handhaven: dat
komt vooral op sociale controle aan.
Hondenpoep die blijft liggen, zakt in elkaar en de
mineralen daaruit kunnen door de gazonplanten
worden opgenomen, maar stromen voor het merendeel
oppervlakkig af naar het oppervlaktewater.
Dit wordt nog versterkt als het gemaaide gras
niet wordt afgevoerd. Ook de mineralen uit het
maaisel komen dan in de bodem en in de stroom
richting oppervlaktewater. De snelheid waarmee dit
gebeurt is afhankelijk van de helling van het talud
(uitzakken) en de oriëntatie ten opzichte van de
zon (verdamping). Het resultaat is dat de rietkraag
vermest en aan de landzijde tenslotte geheel
zal worden overwoekerd door stikstofminnende
verstoringsplanten zoals Akkerdistel en Brandnetel.
In de natuurlijke situatie staat, door capillaire
werking, onderlangs een rietkraag altijd een
vochtgradiënt. Vochtminnende planten zullen
daardoor vanuit de rietkraag een klein stukje van
het gazon invaseren. Welke van de twee processen lijk meer voorkomen dan in het gazon (met name
de overhand heeft, is in een paar steekproeven
Paardenbloem heeft die neiging) kan dat worden
bekeken.
gezien als een gevolg van afstromende meststoffen.
In hoeverre dit aan de hondenpoep of aan het
Methode
oud maaisel ligt, kan worden benaderd door apart
In beide gevallen staan er langs de rietkraag
te kijken naar vertredingsplanten (bv Weegbree
andere planten dan in het gazon. De gazons zijn en Perzikkruid): de baasjes hebben, veel meer
bemest. Behalve gras staat er veel Klaver in en
dan de honden, de neiging vaste paadjes te lopen.
daarnaast komt Madelief en Paardenbloem ook
Meestal op de stoep, maar als ze door het gras
regelmatig voor. Als die in dezelfde verhouding ook lopen, doen ze dat bij voorkeur langs de rietkraag.
langs de rietkraag staan, wordt dat niet als zodanig
geregistreerd. Pas als ze langs de rietkraag duide-
Planten
Als karakteristieke planten voor vertreding werden aangetroffen:
Breedbladige Weegbree, Canadese Fijnstraal,
Perzikkruid,
Reukloze Kamille,
Smalbladige Weegbree, Varkensgras,
Als karakteristieke planten voor vermesting werden aangetroffen:
Akkerdistel,
Brandnetel,
Hondsdraf,
Jacobskruiskruid,
Koolzaad,
Melkdistel,
Paardenbloem,
Ridderzuring,
Rode Klaver,
Smeerwortel,
Zilverschoon
De invasieve planten:
Gewone Oeverzegge (Kleine Plas, Singel en Ypenburgse Bosbaan),
Kruipende Boterbloem (Anth. Fokkersingel, Bieremalaan en Ypenburgse Bosbaan),
Riet (Kleine Plas en Bieremalaan) en Zeegroene Rus (Weidevogellaan/Roek en Singel).
Haags Milieucentrum 2006

Resultaten
Rietkraag vertreding vermesting invasie hondenbeleid
Karekietsingel (beschoeid) matig licht geen aanlijn
Anthony Fokkersingel oneven zijde matig matig licht aanlijn
Gruttosingel matig matig geen aanlijn
Anthony Fokkersingel even zijde (beschoeid) sterk matig geen aanlijn
Stiemensvaart sterk sterk geen aanlijn
Bleriotlaan sterk sterk geen uitren
Torenvalklaan t.o. Plas Boswijk sterk matig geen uitren
Laan van Hoornwijk t.h.v. Tedingerbroek licht sterk licht uitren
Singel t.o. Bleriotlaan geen matig matig verbod
Bieremalaan geen geen licht verbod
Kleine Plas tussen Brasserskade
en Rijswijkse Waterweg
geen licht sterk verbod
Ypenburgse Bosbaan t.o. Plas Boswijk geen matig sterk verbod
Weidevogellaan / Roek geen geen sterk verbod
Conclusies en aanbevelingen
• Het onderzoek stamt uit de periode vóór de
introductie van het nieuwe hondenbeleid. De kolom
‘hondenbeleid’ in de tabel betreft dan ook de
(informele) status van de groenstrook destijds
(gegevens van honden-uitlaters).
• Daar waar een verbod voor honden geldt, treedt
geen vertreding op, en is er geen of nauwelijks
vermesting van de rietkraag. Alleen langs
de Singel en Ypenburgse Bosbaan is matige
vermesting geconstateerd. Dit is geheel toe te
schrijven aan oud maaisel dat daar werd aangetroffen.
Zelfs al wordt er op het talud zelf geen
verarmingsbeheer toegepast, dan nog moet het
gegevens september 2005
maaisel snel worden afgevoerd om vermesting
van de rietkraag te voorkomen.
• Daar waar honden mogen uitrennen is de vertreding
altijd sterk, evenals de vermesting. Alleen
langs de Laan van Hoornwijk is weinig vertreding.
Daar is het talud zo steil dat de baasjes
‘boven’ blijven, en kennelijk is de afwezigheid
van die factor voldoende om enige invasie te
doen plaatsvinden. Maar dit steile talud, plus
de ideale oriëntatie op het zuidwesten, zorgt er
wel voor dat de mineralen snel naar het water
afvloeien. De vermesting van de rietkraag is hier
het sterkst.
Code
geen
licht
matig
sterk
Omschrijving
Geen karakteristieke
planten aangetroffen
Karakteristieke planten komen hier
en daar langs de rietkraag voor
In iedere meter staat wel
een karakteristieke plant
Er loopt een spoor van
karakteristieke planten
• Daar waar een aanlijn-gebod geldt is de vermesting
minder. Ook destijds werd opruimen al
gestimuleerd, en kennelijk werkt dat beter als de
hond aan de lijn zit (en de baas dus dichtbij is).
Geheel op sociale controle vertrouwen werkt niet,
daar zelfs bij redelijk ‘vlakke’ gazons nog zoveel
mineralen afspoelen dat duidelijke vermesting is
waar te nemen.
• Tenslotte treedt zeer sterke vermesting op langs
de Stiemensvaart. Dit is mogelijk het gevolg
van het feit dat de Stiemensvaart één van de
schaarse stukjes groen in de Waterwijk is, en
bovendien erg smal is. Dat leidt tot een hoge
honddichtheid, en hier zal de sociale controle
moeten worden aangevuld met een strengere
controle in combinatie met een regelmatige
poepzuigbeurt.
Haags Milieucentrum 2006

Bijlage III: Gegevens bruggen Ypenburg
Brugtypen
Dit type brug wordt uitsluitend gebruikt als
een verbrede onderbreking in de groenstrook
Er zijn 5 verschillende typen ‘standaard-
fietsbrug. De brugdekbalken liggen los van
gekregen. Het betreft hier de bruggen 19 en 23.
bruggen’ voor Ypenburg ontworpen
elkaar, zodat licht en water op de bodem cq
wateroppervlak terecht komen. De standaard-
5.
Waterwijk type: de Waterwijk heeft één type
1.
Singelgracht type: in feite een dam met een ‘natte
brug overspant 25 meter en dat is breder
brug, een stalen gebogen brug met een ge-
duiker-achtige’ verbinding tussen de waterloop
dan de meeste waterlopen in Ypenburg. Bij
asfalteerd twee rijbanen breed brugdek met
links en rechts. De dam wordt aan beide zijden
dit type brug is er altijd een droge verbinding
daarnaast aan één zijde een houten voetgan-
ingesloten door een betonnen damwand met
langs het water onder het brugdek. Het betreft
gersdek met een zitje tegen de brugleuning. Ze
daarin een rechthoekige doorvaar(voer)opening
hier de bruggen 1, 12, 13, 14, 15, 16 en 18.
overspannen 16 meter en binnen de Waterwijk
van ± 3m breed en van geringe hoogte. Het
is dat voldoende om de waterlopen te overbrug-
damdek blijft op gelijke hoogte met de straat-
3.
Landingslaan type: een betonnen boogbrug, die
gen. De Waterwijkvaart langs de Rijswijkse
hoogte van de wijk, maar door de geringe
de landingsbaangracht van kadewand tot kade-
Waterweg is echter breder, en daarom zijn de
brughoogte is er op de dam voldoende bewor-
wand overspant. De bruggehoofden hebben in het
brughoofden aan beide zijden op een damhoofd
telbare diepte voor een groenstrook: de brug
ontwerp een verbrede onderbreking in de groen-
gezet. Het brughoofd heeft onder de brug een
voert, behalve de verkeersverharding, ook een
strook van de Landingslanen meegekregen. Van-
talud van een meter breed. Alle bruggen in Wa-
(gazon) grasstrook. Dit betekent dat er een lan-
daar dat de breedte van de verharding in dit brug-
terwijk zijn van dit type. De voor de ecologische
ger stuk van de waterloop overspannen wordt.
type veel ruimer is dan de overspanningslengte.
structuur langs de Rijswijkse Waterweg belangrijke
bruggen zijn de bruggen 30, 31 en 32.
Er zijn twee subtypen: het basistype heeft een
Er zijn twee subtypen: een fietsbrug met een
doorvoer van 2.80m breed en 1.10m hoog en is
brugdekbreedte van 5 meter, en een autobrug met
Naast deze in serie gebouwde bruggen telt
evtueel met een bootje te doorvaren. Dit betreft
een brugdekbreedte van 7 meter. Het eerste sub-
Ypenburg nog twee bruggen die een eigen ontwerp
de bruggen 2, 3, 4, 7, 8, 9 en 11. Een variant ligt
type betreft de bruggen 21, 24 en 25, het tweede
hebben. De brug tussen de Kleine en de Grote
onder het kruispunt Laan van Hoornwijk – Singel/
subtype betreft de bruggen 20, 22, 26 en 27.
Broekpolderplas is een houten fietsbrug van het
Ypenburgse Bosbaan. Hier is een grote lengte aan
landelijke type met de breedte van een tweebaans
waterloop overkluisd, maar de doorvoeropening
4.
Landingslaan-voetbrug type: een eenvoudige
fietspad. Hier is onder de brug voldoende ruimte
heeft een hoogte van 50cm: hier kan je met een
rechte stalen brug, die de wandelhoogte aan beide
voor een droge verbinding. De brug in het verleng-
boot niet in. Het betreft hier de bruggen 5 en 6.
zijden van de gracht verbindt. Daardoor is langs
de van de Madurolaan doet enigszins denken aan
het talud onder de brug door een droge verbinding
de bruggen over de landingsbaangracht. In ieder
2.
Singels-fietsbrug type: een open boogbrug van
mogelijk. Wel hebben ze, conform het ontwerp
geval verbindt hij beide oevers zonder ruimte te
dwarsbalken op een gebogen H-profielbalk.
van de andere bruggen van de Landingslaan,
geven voor een droge verbinding langs het water.
Haags Milieucentrum 2006

nieuw
Brugtype 1 Singelgracht zijaanzicht Brugtype 1 Singelgracht
brugdek Brugtype 1 Singelgracht zijaanzicht
subtype lage doorvoer
Brugtype 2 Singels-fietsbrug
zijaanzicht
Brugtype 2 Singels-fietsbrug
brugdek
Brughoogte - ‘doorvaarhoogte’, de grootste hoogte van de onderkant van de brug tot het wateroppervlak
Breedte overspanning - de afstand tussen de twee brughoofden (≠ breedte van het water: als het water breder is staat het brughoofd in het water. Als het
water smaller is, wordt aan één of beide zijden ruimte gegeven voor een droge passage onder de brug door)
Waterbreedte - de breedte van de waterloop links en rechts van de brug (≠ breedte van overspanning: als de overspanning groter is dan de waterbreedte is
er onder de brug een droge verbinding, als de overspanning kleiner is dan de waterbreedte dan blokkeert het brughoofd de verbinding)
Lengte overspanning - geredeneerd vanuit de waterloop: de lengte van de waterloop die door de brug overspannen wordt (≈ de breedte van het brugdek)
Breedte verharding - de lengte waarvoor de groenstrook langs de waterloop wordt onderbroken ten gevolge van de brugfuncties)
Breedte groenstrook - de totale breedte van de groenstrook op het brugdek (komt alleen voor bij Singelgracht brugtype)
Droge verbinding - langs het water ruimte cq faciliteit voor kleine dieren om onder dekking aan de andere kant van de brug te komen
Haags Milieucentrum 2006

Brugtype 3 Landingslaan zijaanzicht Brugtype 3 Landingslaan brugdek fietsbrug
Brugtype 3 Landingslaan
brugdek autobrug
Brugtype 4 Landingslaan-voetbrug zijaanzicht Brugtype 4 Landingslaan voetbrug brugdek
Brugtype 5 Waterwijk zijaanzicht Brugtype 5 Waterwijk brugdek
Haags Milieucentrum 2006

Houten fietsbrug tussen kleine en grote Broekpolderplas
zijaanzicht
Houten fietsbrug tussen kleine en grote Broekpolderplas
brugdek
Madurobrug
zijaanzicht
Brugnr overspant in verlengde van Brug-hoogte Breedte
overspanning
Water
breedte
Lengte overspanning
Breedte
verharding
Breedte
Groenstrook
Droge
verbinding
1 singelgracht Fietspad Ballangeelaan
1.50 22.00 13.50 10.80 10.80 0 +
2 singelgracht Koolhovenlaan 1.10 2.80 28.50 10.50 5.50 8.00 -
3 singelgracht Anthony Fokkersingel 1.10 2.80 10.50 22.00 10.30 10.20 -
4 singelgracht Hopmanstraat 1.10 2.80 18.00 25.25 10.50 15.00 -
5 singelgracht Laan van Hoornwijk 0.50 3.00 18.00 60.00 25.00 35.00 -
6 Molensloot Singel / Ypenburgse 0.50 3.00 10.00 110.00 34.00 76.00 -
Hoornwijk Bosbaan
7 Molensloot Laan van Kans/Laan 1.10 2.80 10.00 33.00 18.00 14.00 -
Hoornwijk van Ypenburg
8 singelgracht Zomertalinglaan 1.10 2.80 13.50 25.00 11.00 14.00 -
9 singelgracht Sperwer/Scholekster-singel
1.10 2.80 14.00 27.00 12.00 14.00 -
10 singelgracht Parkterrein *1 0 0.60 10.00 13.00 6.00 7.00 +
Weidevogellaan
11 singelgracht Grutto/Karekietsingel 1.10 2.80 13.50 23.00 11.00 12.00 -
Haags Milieucentrum 2006

Brugnr overspant in verlengde van Brug-hoogte Breedte
overspanning
Water
breedte
Lengte overspanning
Breedte
verharding
Breedte
Groenstrook
Droge
verbinding
12 singelgracht Fietspad naar
1.50 33.00 14.00 3.00 3.00 0 +
Tedingerbroekplas
– Voorburg
13 Grutto/Karekietsingel
Weidevogellaan 1.50 25.00 10.00 4.50 4.50 0 +
14 Sperwer/ Weidevogellaan 1.50 25.00 10.00 4.50 4.50 0 +
Scholekstersingel
15 Zwaluwsingel Weidevogellaan 1.50 25.00 10.50 4.50 4.50 0 +
16 Warnaarssingel
Zomertalinglaan 1.50 18.00 10.00 4.50 4.50 0 +
17 Van Oudheusdensingel
Madurolaan 0.45 10.50 10.00 7.00 7.00 0 -
18 Anth. Fokkersingel
Plesman/Schenklaan 1.50 22.00 10.50 4.20 4.20 0 +
19 Rw Landingslaangracht
Bieremalaan 1.10 15.00 10.50 1.50 7.00 0 +
20 Rw Landingslaangracht
Anthony Fokkersingel 1.40 10.50 10.50 7.00 20.00 0 -
21 Rw Landingslaangracht
Jonkheer v
1.40 10.50 10.50 5.00 20.00 0 -
Riemsdijklaan
22 Rw Landingslaangracht
Böttgerwater/Frits 1.40 10.50 10.50 7.00 20.00 0 -
van Diepenlaan
23 Rw Landingslaangrachplas/Centrum
Broekpolder-
1.10 15.00 10.50 1.50 7.00 0 +
24 Nd Landingslaangracht
Zwaluwsingel 1.40 10.50 10.50 5.00 13.50 0 -
Haags Milieucentrum 2006

Brugnr overspant in verlengde van Brug-hoogte Breedte
overspanning
Water
breedte
Lengte overspanning
Breedte
verharding
Breedte
Groenstrook
Droge
verbinding
25 Nd Landingslaangracht
Zilvermeeuwlaan 1.40 10.50 10.50 5.00 20.00 0 -
26 Nd Landingslaangracht
27 Nd Landingslaangracht
28 Kleine Broekpolderplas
29 Kleine Broekpolderplas
30 Waterwijkvaart
31 Waterwijkvaart
32 Waterwijkvaart
Sperwer/Scholekstersingel
1.40 10.50 10.50 7.00 30.00 0 -
Grutto/Karekietsingel 1.40 10.50 10.50 7.00 25.00 0 -
Rijswijkse Waterweg 1.25 12.50 10.50 3.60 3.60 0 +
Brasserkade *2
Böttgerwater 2.00 16.00 14.00 7.00 7.00 0 +
Van Campenvaart 2.00 16.00 14.00 7.00 7.00 0 +
Van Essendijk 2.00 16.00 14.00 7.00 7.00 0 +
1
Dam met een buisduiker Ø 60 cm onderwater
2
Spuisluis: Broekpolderplas –4.60 NAP, De Bras –5.00 NAP; dijkhoogte Brasserkade ±3m,
breedte verharding 12.50m, grastalud Broekpolderplas 40m, Braszijde 15m
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

Bijlage IV: Inventarisatie per groentype
Bos 1. langs de Middelweg (gemeente Delft) Gazon
31. talud Anthony Fokkersingel even zijde
Bosschages 2. op het terrein Creayenburg (gemeente Nootdorp) evt. met bomen 32. talud Anthony Fokkersingel onevenzijde
3. rond Plas Boswijk 33. Wethouder Verheulplntsoen
4. bosrelicten langs Boswinde en Guirlande 34. Wethouder Fisherplantsoen
5. rond tedingerbroekplas 35. taluds Van Oudheusdenlaan - Laan van Hoornwijk
Struikzoom afwezig in de wijken 36. talud Warnaarslaan
Ecogras
6. geluidswal A13 37. talud Zwaluwsingel
evt. met bomen 7. geluidswal A4 38. middenberm Weidevogellaan
8. talud Singel langs singelgracht 39. talud Sperwersingel
9. talud Ypenburgse Bosbaan langs singelgracht 40. talud Scholekstersingel
10. berm Ypenburgse Bosbaan langs TNO-terrein 41. grasveld Patrijsplantsoen
11. parkterrein Weidevogellaan t.o. Ooievaarslaan 42. grasveldjes Kerkuillaan
12. talud water Rijswijkse Landingslaan en Van Woudedijk 43. talud Karekietsingel
13. braakterrein Visdijk- Smitsdijk 44. talud gruttosingel
14. braakterrein Van Veendijk 45. grasveld Ganzenplantsoen
15. groenstrook Grote Broekpolderplas (Nootdorpsezijde) 46. grasveld Eksterhof
16. talud langs Rijswijkse Waterweg beide zijden 47. talud Aalscholversingel
17. rondom Kleine Broekpolderplas 48. speelveld Rijswijkse Landingslaan
18. wegberm Brasserskade 49. Rijswijkse landingslaan singelzijde
Gazon
19. talud t.o. Knooppunt Ypenburg 50. grasveld langs hoogbouw centrum Ypenburg
evt. met bomen 20. voorterrein stationsgebouw Ypenburg tot aan Singel 51. Nootdorpse Landingslaan Morgenweidezijde
21. berm tussen Singel en Laan van Waalhaven 52. Rijswijkse Landingeslaan Waterwijkzijde
22. grasveld tussen Ln van Deelen en Ln van Hoornwijk 53. groenstrook Grote Broekpolderplas (Ypenburgzijde)
23. berm Postenkade (wadi) 54. Nootdorpse Landingslaan (Nootdorpse zijde)
24. berm fietspad langs Plas Boswijk richting geluidswal 55. speelveld Nijkampvaart
25. grasveld zuidoever Plas Boswijk 56. evenemententerrein Bottgerwater
26. talud singelgracht - ballangeelaan, Bleriotlaan 57. talud Waterwijkvaart
27. talud singelgracht - Van Oudheusdenlaan, Torenvalkln 58. Picknickterrein Bitterzoetpad-Grote broekpolderplas
28. talud singelgracht - Knobbelzwaansngl, Bl. Reigerssngl 59. speelterreintjes Veenpluispad
29. speelveld Bieremalaan 60. talud langs Veenbespad
30. middenberm Schenklaan
Haags Milieucentrum 2006

Haags Milieucentrum 2006

Bijlage V: Inventarisatie knelpunten
nr knelpunt wijkdeel type ecol prioriteit uit te werken oplossing
1 Onderdoorgang Laan
van Hoornwijk – A4
Boswijk
Brede onderbreking ven
verbinding Groene Hart –
Stedelijke Groenstructuur
hoog
Goede ecologische verbinding naar onderdoorgang
Prins Clausplein, en houd deze
wild en open. Goede ecologische verbinding
over de Vlietzone naar Drievliet
2 Kruising Laan van
Hoornwijk met Singel
– Ypenburgse Bosbaan
Singels, Morgenweide Brede onderbreking
van waterlijn, oeverlijn
en groenstrook
hoog
Aanplant Elzenbroekbos als Groene Ypenburgse Poort
met zoomvegetatie en ecogras (zuidzijde) aan beide
zijden van de Laan van Hoornwijk, ondersteund door
droge duiker met lichtgeleiding onder de weg door
3 Brug over singelgracht
in het verlengde van
Singels
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
de Koolhovenlaan
en groenstrook
4 Brug over singelgracht
in het verlengde van
Singels
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
de A. Fokkersingel
en groenstrook
5 Brug over singelgracht
in het verlengde van
Singels
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
de Hopmanstraat
en groenstrook
6 Brug over Molensloot
Hoornwijk in het verlengde
Boswijk
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
matig
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
van de Laan van Kans
en groenstrook
7 Brug over singelgracht
in het verlengde van
Morgenweide
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
de Zomertalinglaan
en groenstrook
8 Brug over singelgracht
in het verlengde van
Morgenweide
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
de Scholekstersingel
en groenstrook
9 Brug over singelgracht
in het verlengde van
de Gruttosingel
Morgenweide
Onderbreking van
waterlijn, oeverlijn
en groenstrook
hoog
Plant bosschage aan weerszijden van de brug. Gras
op brugdek in ecologisch beheer, gefaseerd maaien
Haags Milieucentrum 2006

nr knelpunt wijkdeel type ecol prioriteit uit te werken oplossing
10 Ypenburgse Bosbaan Morgenweide, Boswijk Drukke verkeersweg hoog Droge duiker met lichtgeleiding onder de weg door
tussen Scholekstersingel
en Gruttosingel
11 Toegang vanaf Ypenburgse
Bosbaan voor
parkterrein tussen
Roek – Weidevogellaan
- Kwikstaartpad
Morgenweide
Afdamming singelgracht,
waterlopen
Morgenweide stromen
niet voldoende door
hoog
Zolang niet is besloten over invulling parkterrein
kan de dam geheel verdwijnen. Mocht in de
toekomst toegang van deze zijde nodig zijn, dan
een brug met voldoende over¬spanningsbreedte
voor oeverlijnverbinding (brugtype 2)
12 Gracht Rijswijkse
Landingslaan
Singels, Waterwijk Hoge overstekende
betonnen beschoeiing
hoog
Maak over de gehele beschoeiingslengte faunauitstapplaatsen
met vormgeving aansluitend bij
architectonisch ontwerp (zie pag 34@)
13 Gracht Nootdorpse
Landingslaan
Morgenweide
Hoge overstekende
betonnen beschoeiing
matig
Maak over de gehele beschoeiingslengte faunauitstapplaatsen
met vormgeving aansluitend bij
architectonisch ontwerp (zie pag 34@)
14 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de A. Fokkersingel
Singels, Waterwijk Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
hoog
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
15 Brug over Landingslaangracht
in het
verlengde van de Jhr
Singels, Waterwijk Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
hoog
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
van Riemsdijklaan
16 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de Frits van Diepenlaan
Singels, Waterwijk Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
hoog
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
- Böttgerwater
17 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de Zwaluwsingel
Morgenweide
Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
matig
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
18 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de Zilvermeeuwlaan
Morgenweide
Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
matig
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
Haags Milieucentrum 2006

nr knelpunt wijkdeel type ecol prioriteit uit te werken oplossing
19 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de Scholekstersingel
Morgenweide
Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
matig
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
20 Brug over Landingslaangracht
in het verlengde
van de Gruttosingel
Morgenweide
Onderbreking groenstrook,
onderbreking
oeverlijnverbinding
matig
Zorg voor ‘sprong-dekking’ aan beide zijden van
de schelpgruis onderbreking. Leg onder de brug
een (drijvende) droge oeverlijnverbinding
21 Aalscholversingel Morgenweide ‘Bak’ met rondom harde
beschoeiing, stilstaand
water steil talud
matig
Beter doorspoelende waterverbinding met Blauwe
Reigersingel en Nootdorpse Landingslaangracht,
verwijder beschoeiing, plant Elzenbroekbos
op talud (1x per jaar water schonen)
22 Rijswijkse Landingslaan
- Anthony Fokkersingel
Singels
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de singel en
aansluitend langs de de toerit van de brug
23 Bleriot- en Ballangeelaan
- Anthony Fokkersingel
Singels
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de
singel en langs de singelgracht
24 Nootdorpse Landingslaan
– Sperwer- en
Morgenweide
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de singel en
aansluitend langs de de toerit van de brug
Scholekstersingel
25 Torenvalklaan – Sperweren
Scholekstersingel
Morgenweide
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de
singel en langs de singelgracht
26 Nootdorpse Landingslaan
– Grutto- en
Morgenweide
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de singel en
aansluitend langs de de toerit van de brug
Karekietsingel
27 Blauwe Reiger- en Knobbelzwaan-singel
– Grutto-
Morgenweide
Geen aansluiting
in de vegetatie
matig
Plant bosschage aan de kop van de
singel en langs de singelgracht
en Karekietsingel
28 Ypenburg Centrum Centrum Brede onderbreking van
verbinding Groene Hart –
Stedelijke Groenstructuur
hoog
Omleiding van ecologische verbindingen via Rijswijkse
Waterweg, Rijswijkse Landingslaan en acoustische
wegdijk A13/singelgracht om de wijk Singels heen
Haags Milieucentrum 2006

nr knelpunt wijkdeel type ecol prioriteit uit te werken oplossing
29 Traject Ypenburg Centrum
- acoustische wegdijk A13
Singels, Waterwijk Ontbrekende verbinding
in struik-,
ecogras- en waterlijn
hoog
Boom-struweelverbinding langs zuidberm
Rijswijkse Waterweg en Poortweg, ecograsverbinding
langs zuidkant Rijswijkse Landingslaan,
waterlijnverbinding langs zuidoever Waterwijkvaart
(afvlakken, beschoeiing verwijderen)
30 Rijswijkse Waterweg Waterwijk Drukke verkeersweg hoog Droge duiker met lichtgeleiding onder de weg door
bij Brasserkade
31 Rijswijkse Waterweg Waterwijk Drukke verkeersweg hoog Droge duiker met lichtgeleiding onder de weg door
bij Poortweg
32 Singel tegenover
Singels Drukke verkeersweg hoog Droge duiker met lichtgeleiding onder de weg door
Koolhovenlaan
33 Acoustische wegdijk A13
– speelveld Bieremalaan
Singels
Ontbreken struweel
en bosschages
hoog
Aanplant bosschages op noordoever van
het doodlopend eind van de singelgracht
en bij de Koolhovenlaanbrug, struweelrand
aan de voet van de acoustische wegdijk
34 Traject acoustische
wegdijk A13 – Laan
van Hoornwijk
Singels
Ontbreken struweel
en bosschages
hoog
Aanplant bosschages bij de bruggen Anthony
Fokkersingel en Hopmanstraat, struweelrand aan
de bedrijvenzijde langs de Singel
35 Traject Laan van Hoornwijk
– Plas Boswijk
Boswijk
Struweelrand zeer cultuurlijk
en zeer eenzijdig
hoog
Verwijder landbouwplastic, bijplant van cq
vervanging door inheemse struiken in struweeltalud
langs Ypenburgse Bosbaan
36 Wegtalud Knooppunt
Bedrijfsterrein Ypenburg Gladgeschoren gras matig Neem gras in ecologisch beheer
Ypenburg
37 Oversteek fietspad
Laan van Hoornwijk
Bedrijfsterrein Ypenburg Onderbreking
grasverbinding
matig
Hang aan weerszijden van het fietspad
een grasbak boven de weg
Haags Milieucentrum 2006

Bijlage VI: Schatting huidige waterberging binnen het peilgebied
Singels – Morgenweide in Ypenburg
Lengte x breedte singels
Anthony Fokker 354 x 10,50 = 3717
Van Oudheusden – Zwaluw 650 x 10,50 = 6825
Scholekster 360 x 10,50 = 3780
Grutto 382 x 10,50 = 2812
Singelgracht: lengte x gemiddelde breedte 3320 x 12 = 39.840
Landingslaangracht: lengte x breedte 2800 x 15 = 42.000
-------------------------------- +
106.854 m 2
berging flexibel peil
0,25 m
-------------------------------- x
26.713,5 m 3
Oppervlakten: gemiddelde lengte x gemiddelde breedte
Singels 567 x 1075 = 609.525 m 2
Morgenweide I 567 + 382 x 721 + 853 = 544.825 m 2
2 2
Morgenweide II 412 + 353 x 1147 = 529.674 m 2
2
Morgenweide III 544 x 456 = 248.064 m 2
-------------------------------- +
1.932.088 m 2 (= 193,2088 ha)
26.713,5 / 193.2 = 138,3 m 3 /ha
Haags Milieucentrum 2006