Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Water verbindt en geeft kleur aan je stad
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Water verbindt en geeft kleur aan je stad
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 2
Inhoudsopgave
Voorwoord Waterhuishouding duurzaam en robuust in 2015 5
Hoofdstuk 1
Inleiding
Plannen met ruimte 6
Hoofdstuk 2
Inspiratie
Cultuurhistorische onderlegger 12
Hoofdstuk 3
Doelen
Duurzaam, robuust, schoon en aansprekend 20
Hoofdstuk 4
Strategie en visie
Ruimte voor water 26
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 3
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Kwantiteit en kwaliteit in Rijnland en Delfland 34
Hoofdstuk 6
Maatregelen
Een schat aan ideeën 46
Hoofdstuk 7
Effecten
Bijdrage aan de drie hoofddoelen 56
Hoofdstuk 8
Uitvoeringsprogramma
Synergie 60
Bijlage 1 Maatregelentabel 66
Bijlage 2 Kosten en kostenverdeling uitvoeringsprogramma 80
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 4
Voorwoord
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 5
Waterhuishouding duurzaam en robuust in 2015
Dit is het Waterplan van Leidschendam-Voorburg. In dit plan staat hoe wij denken over het water in de stad en wat wij moeten doen om in de toekomst het
watervraagstuk goed onder controle te houden en te krijgen. Het plan verraadt een brede kijk op water en heeft oog voor de economische, ecologische en
maatschappelijke waarde van water.
Dit Waterplan is een coproductie van de gemeente Leidschendam-Voorburg, het hoogheemraadschap van Delfland, het hoogheemraadschap van Rijnland,
tientallen wijkbewoners en de leden van de klankbordgroep, projectgroep en stuurgroep. Door samen te werken aan dit plan kwamen wij elkaar geregeld
tegen in beleid en uitvoering en ondervonden wij dat samenwerken betere plannen oplevert.
Ons Waterplan gaat ervan uit dat het watersysteem in 2015 zo veel water kan bergen dat wij wateroverlast en verdroging kunnen voorkomen. Bovendien
moet het water dan schoon en ecologisch gezond zijn en bijdragen aan een prettige leefomgeving. Om de ambitieuze doelen van het Waterplan te
realiseren moet water een integraal onderdeel zijn van alle strategische en ruimtelijke plannen. Het Waterplan blijkt een goed instrument te zijn om water
ook in andere beleidssectoren op de agenda te krijgen.
In dit Waterplan besteden we veel aandacht aan waterberging, omdat op dit punt de komende decennia grote veranderingen op stapel staan, bijvoorbeeld
door veranderingen in het klimaat. Wij willen voorbereid zijn op deze veranderingen.
Met dit Waterplan gaan wij het waterbeheer inhoudelijk en procesmatig verbeteren, met voortdurende aandacht voor duurzaamheid. De visie in het
Waterplan is de leidraad voor ons denken en doen bij het beheren van de openbare ruimte en het stedelijk water.
Het Waterplan Leidschendam-Voorburg is een duidelijk beleidskader, waaraan wij ons voor de komende jaren verbinden. Wij nemen de
verantwoordelijkheid voor het uitvoeringsprogramma op ons en gaan gedreven aan het werk om de doelen uit het Waterplan te realiseren.
Mr. M.A. Houtzager, loco-burgemeester van de gemeente Leidschendam-Voorburg
Ir. M.A.W. Rosendal, hoogheemraad bij het hoogheemraadschap van Rijnland
A.G. Wiegman, hoogheemraad bij het hoogheemraadschap van Delfland
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 6
Hoofdstuk 1
Inleiding
Plannen met ruimte
Meer dan een verplichting
Door klimaatverandering, zeespiegelrijzing, bodemdaling en verstedelijking verandert de waterproblematiek en is nieuw beleid
nodig. In 2003 ondertekenden de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Unie van Waterschappen, het Interprovinciaal
Overleg en het Rijk het Nationaal Bestuursakkoord Water, kortweg NBW. Daarin staat hoe wij ons watersysteem technisch en
ruimtelijk op orde moeten brengen en dat wij een lokaal waterplan moeten opstellen. Ook de Europese Kaderrichtlijn Water
(KRW), die streeft naar een natuurlijker watersysteem, drukt een duidelijk stempel op het huidige waterbeheer. Een waterplan
is een goede manier om maatregelen te treffen om de waterkwaliteit te verbeteren. Maar ons Waterplan is meer dan een
verplichting uit het NBW of de KRW. Het is een bouwsteen voor de planvorming en uitvoering van de ruimtelijke ordening en is
dus ook een ruimtelijk plan. Het maakt duidelijk waar extra water nodig is en hoe we de potenties van het watersysteem kunnen
benutten om een prettige leefomgeving te creëren.
Toekomst
In het Waterplan Leidschendam-Voorburg staat het stedelijk gebied en de toekomst van het gebied centraal. Het gaat om het huidige bebouwde gebied en
gebieden die tussen nu en 2015 veranderen in bebouwd gebied. In het Raamplan Herinrichting Leidschendam staat al een integrale toekomstvisie voor het
buitengebied. Projecten, die hieronder vallen, zijn de functiewijziging van de Nieuwe Driemanspolder en omgeving ten behoeve van waterberging, natuur en
recreatie en de Gebiedsgerichte Aanpak Den Haag-Katwijk. In deze projectplannen komt duurzaam waterbeheer al voldoende aan de orde, zodat we in dit
Waterplan kunnen volstaan met alle ontwikkelingen en het water in de stad zelf.
Projectorganisatie
Het Waterplan is een plan van drie partijen: de gemeente Leidschendam-Voorburg, het hoogheemraadschap van Rijnland en het hoogheemraadschap
van Delfland. Om te zorgen voor heldere afspraken over verantwoordelijkheid en samenwerking tussen de drie organisaties is een projectorganisatie
geformeerd met een stuurgroep, projectgroep en een klankbordgroep. In de stuurgroep is elke partij bestuurlijk vertegenwoordigd. De projectgroep bestaat
uit de projectleiders uit de ambtelijke organisaties. In de klankbordgroep zitten leden van wijkplatforms, bewonerscommissies, de hengelsport vereniging en
natuurorganisaties.
Proces
Het ontwikkelen van dit Waterplan is gestructureerd en gefaseerd aangepakt. Het plan doorliep de fase van initiatief, visieontwikkeling en planontwikkeling.
De initiatieffase is afgerond met een startnotitie. Toen we helder voor ogen hadden wat we met het Waterplan wilden en hoe we het wilden afbakenen,
gingen we aan het werk met het ontwikkelen van de visie. In maart 2005 gaven bestuurders samen met leerlingen van basisschool de Driemaster bij molen
De Vlieger hiervoor de aftrap. Vervolgens verscheen een ‘groeidocument’ met daarin onze visie op het toekomstig watersysteem. In de visiefase maakten
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 7
we vooral gebruik van de kennis van het watersysteem en de ruimtelijke ordening binnen de gemeente en beide hoogheemraadschappen. In deze fase
hebben we de waterproblematiek in de gemeente verkend. Nadat we de kansen en knelpunten in het watersysteem hadden geïnventariseerd, kozen we
globale oplossingsrichtingen die we vertaalden in een ruimtelijke visie op het stedelijk waterbeheer. In de visie hebben we de ambities voor het water
beschreven aan de hand van verschillende thema’s: voor waterkwantiteit, waterkwaliteit en beleving. Deze ambities zijn samengevat in drie basisprincipes
die de visie dragen: het verbinden van regionale en lokale netwerken, wijken met karakter, en avontuur en parels. De visie is besproken in de colleges van
gemeente en waterschappen. Vervolgens kon het ontwikkelen van het ontwerp Waterplan en uitvoeringsprogramma van start gaan. In deze fase hebben
bewoners en belangenorganisaties hun kennis over het gebied gedeeld en hebben zij meegedacht en meegepraat over de knelpunten en kansen in hun
wijk. Op twee bijeenkomsten brachten zij vol enthousiasme en betrokkenheid hun kennis over hun wijk in. De uitwerkingen zijn vervolgens besproken met
de klankbordgroep en verwerkt tot een ontwerp Waterplan. Bij het denken over maatregelen is steeds geanticipeerd op de structuurvisie en het stedelijk
vernieuwingsprogramma van de gemeente. Als het Waterplan is vastgesteld, begint het echte werk. Daarom besteden we in dit plan ook aandacht aan de
manier waarop we het plan gaan uitvoeren. Dit proces leidde tot het Waterplan dat nu voor u ligt.
Onderzoek
Parallel aan het ontwikkelen van het Waterplan hebben we een onderzoeksspoor ingezet, met onderzoek op het gebied van waterkwantiteit en
waterkwaliteit. Om input te hebben voor het ontwikkelen van de visie en de maatregelen hebben we het watersysteem globaal kwantitatief doorgerekend.
De waterschappen hebben polder- en boezemstudies uitgevoerd om definitief te kunnen bepalen wat nodig is om het watersysteem op orde te maken.
Dit noemen we de wateropgave. In Rijnland is de waterkwaliteit op dertien locaties een jaar lang gemonitord, waardoor een beeld ontstond van de
waterkwaliteit in het Rijnlandse deel van het stedelijk gebied. In Delfland zijn waterkwaliteitsgegevens afkomstig van twee onderzoeken. In de periode
2001-2004 is de waterkwaliteit gemonitord in heel Delfland. Naast meten en monitoren kun je ook met modellen van het watersysteem uitspraken doen
over de waterkwaliteit. Deze werkwijze is bijvoorbeeld geschikt om het effect van rioleringsmaatregelen te bepalen. Voor het Delflandse deel van de
gemeente zijn zo in 2002 rioleringsmaatregelen en aanvullende watersysteemmaatregelen bepaald. Voor het Rijnlandse deel van de gemeente wordt
momenteel in samenwerking met Rijnland een soortgelijke berekening uitgevoerd.
Samenwerken met het omliggende gebied
Water houdt zich niet aan gemeentegrenzen. Wat wij in onze gemeente doen, kan bijdragen aan wateroverlast en -verontreiniging op andere plekken en
vice versa. Afstemming met de gemeenten om ons heen is daarom geboden. In de zone langs de spoorlijn Den Haag - Leiden slingert de gemeentegrens
tussen Leidschendam-Voorburg en Den Haag. Beide gemeenten vinden het belangrijk dat daar een groene zone komt met veel water. We hebben overlegd
met de gemeente Den Haag en afgesproken dat we daar gezamenlijk aan gaan werken.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 8
Horizon
Het Waterplan loopt tot 2015 en geeft een overzicht van maatregelen die de komende acht jaar wenselijk zijn. Er is een gedetailleerd uitvoeringprogramma
opgesteld voor de periode 2007-2010. Voor de periode 2011-2015 is dit programma globaler gehouden. Want de ontwikkelingen op het gebied van water
gaan snel, waardoor het plan snel verouderd kan raken. Het is de bedoeling het Waterplan regelmatig te evalueren en bij te stellen.
Reikwijdte
Water in de stad was lang een vergeten onderdeel. Waterbeheer in stedelijke gebieden was gericht op het zo snel mogelijk afvoeren van het water en had
een sterk civieltechnische inslag. De ruimtelijke, recreatieve en ecologische potenties van het stedelijke watersysteem kwamen niet uit de verf.
Door water te benaderen vanuit de invalshoek van de leefomgeving kunnen we vroegere zwaktes ombuigen naar sterktes en knelpunten omzetten in
kansen en mogelijkheden. De lezer van het Waterplan krijgt inzicht in de visie die aan het beleid en aan de aanpak ten grondslag ligt, de knelpunten waar ons
water systeem mee te kampen heeft, de manier waarop we deze knelpunten kunnen omzetten in kansen en de richtingen waarin we de oplossingen moeten
zoeken.
Hoofdstuk 1
Inleiding
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Water verbindt en geeft kleur aan je stad
Pagina 9

Marcel Houtzager
Wethouder ruimtelijke ordening, waaronder waterbeheer, landinrichting, cultuurhistorie, monumenten en archeologie
gemeente Leidschendam-Voorburg
‘Water is een levensvoorwaarde. Mens en natuur hebben water nodig om te leven en te groeien. Het Waterplan geeft aanknopingspunten om bij
bouwplannen water te integreren in de planvorming. Dat maakt alle plannen leuker en interessanter. Je bent niet alleen bezig met het stapelen van stenen,
maar met het opwaarderen van de omgeving. Als het CBS straks weg is, gaan we water daar een prominente plek geven door het bouwen van woningen te
combineren met het aanleggen van water.
Door water goed in te zetten kunnen we toerisme en recreatie in onze gemeente een impuls geven. In het gemeentelijk actieprogramma recreatie en
toerisme staat dat de Vliet, als recreatieve waterader tussen de twee historische kernen en het landelijk gebied, versterking verdient. De Vlietvaart is in dit
opzicht een goed initiatief. Recreanten kunnen op een authentiek open schip over de Vliet varen tussen onze gemeente en Den Haag.
In het Sijtwendepark hebben we niet alleen ruimte gemaakt voor wonen en werken en ruimte voor hulpdiensten, maar ook voor recreatie. Daar komt een
grote waterpartij met een paar eilandjes erin, zoals een pirateneiland voor kinderen. Maar ook senioren vinden water fijn, dus leggen we ook voor deze
leeftijdsgroep een eilandje aan in het park.
Ik zie het Waterplan ook als een kans om watereducatie in onze gemeente nog sterker te benadrukken. En dat is belangrijk, want alles wat we doen, doen
we voor onze kinderen. Bij molen De Vlieger kunnen kinderen (en volwassenen natuurlijk) met eigen ogen zien hoe een polderlandschap in elkaar zit en
hoe het droogmalen van een polder in z’n werk gaat. Het is goed kinderen bewust te maken van de waarde van water. Verder hecht ik veel belang aan de
verbindende kwaliteit van water. Water kan delen van de stad met elkaar verbinden, zodat je meer eenheid en meer ruimte ervaart.
In onze gemeente is het water sterk verbonden met de geschiedenis; het heeft een hoge cultuurhistorische waarde, bijvoorbeeld hier bij de Broeksloot.
Het gemaal, waar ik nu voor sta, mag dan een monument zijn, het is nog steeds operationeel.’

Pagina 12
Hoofdstuk 2
Inspiratie
Cultuurhistorische onderlegger
Bij het ontwikkelen van onze visie hebben we ons laten inspireren door het verleden. Parels zijn vaak cultuurhistorische
erfenissen, die we met gerichte maatregelen nog beter tot hun recht kunnen laten komen. Maar kunnen we ook eigentijdse
nieuwe parels creëren? Hoe kunnen we de relatie tussen de Vliet en het bebouwde gebied versterken? Welke mogelijkheden
biedt dit voor wonen aan het water? Tijdens de zoektocht naar antwoorden op deze vragen hebben we bekeken in hoeverre de
geologische ontstaansgeschiedenis nog zichtbaar is in de huidige opbouw van het watersysteem van Leidschendam-Voorburg.
We vonden aanknopingspunten in:
c de ligging van het boezemland op de strandwal;
c de diepte van de polders: ondiep op de strandvlakte en diep waar het moeras- en veengebied ontgonnen is;
c de structuur van de watergangen, parallel aan de kust en watergangen die daar loodrecht op staan.
De ondergrond van Leidschendam-Voorburg
Leidschendam-Voorburg ligt op de meest oostelijke strandwal die zich na de laatste ijstijd vormde. De stijging van de zeespiegel belemmerde de afwatering
van het gebied en achter de strandwallen ontstonden moerassen en veen. Naarmate de zeespiegel steeg, nam de invloed van de zee toe. Het achterland
overstroomde regelmatig en er werden pakketten zand en zeeklei afgezet. Het zand zette zich af op strandwallen en de lichtere kleidelen werden verder van
de kust afgezet. Nadat de strandwallen een vrijwel gesloten rij vormden, werd het gebied opnieuw nat en werd opnieuw veen gevormd.
De geologiekaart, hiernaast, geeft de geologische ondergrond van Leidschendam-Voorburg weer bestaande uit zand, klei en veenpakketten in een patroon
parallel aan de kust.
De ligging van het hoge boezemland
De strandwallen waren met hun relatief hoge en droge ligging en makkelijk te bewerken grond een goede vestigingsplaats voor de mens. In de Romeinse
tijd is direct achter de laatste strandwal de Gracht van Corbulo gegraven, die de Oude Rijn met de Maas verbond. De oude strandwal lag van origine tot
vier meter boven NAP. Door het afgraven van zand ten behoeve van grondverbetering en weg- en dijkophoging zijn de zandruggen teruggebracht tot
ongeveer NAP-niveau. Vandaag de dag is de oude strandwal van Leidschendam-Voorburg nog herkenbaar door de ligging van het boezemland. Dit ligt ten
noord westen van de Vliet en loopt globaal tot aan de lijn Broeksloot, Noordsingel en Veursestraatweg meer naar het noorden toe. Boezemland is vaak het
oude historische gebied. De landgoederen, maar ook een aantal nieuwe wijken liggen in het boezemland, bijvoorbeeld ‘t Lien. Onder bruggen door en via
doorvaarbare duikers kun je vanuit ‘t Lien de Vliet bereiken.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 13
Geologie
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 14
Ondiepe polders op de voormalige strandvlakte
Langs de gehele strandwal leidden deze ontwikkelingen tot de aanleg van diverse grotere en kleinere polders. Langs de Vliet, oostelijk van de strandwal,
vinden we de Rietvinkpolder en meer noordelijk de Oostboschpolder en Knippolder. Westelijk van het boezemland is de oude strandvlakte herkenbaar in de
relatief grote en ondiepe polders: de Veen- en Binckhorstpolder, de Zijdepolder en meer noordwestelijk de Duivenvoordse- en Veenzijdse Polder.
De strandwallen met veengronden zijn nu ondiepe polders (tot 2,0 meter onder NAP).
De dieper gelegen polders
Het moerasgebied ten oosten van het strandwallenlandschap raakte al voor de jaartelling bewoond. Vanaf de hoger gelegen oeverwallen van kreken
en rivieren werd rondom Stompwijk en Wilsveen het moeras ontgonnen en voor akkerbouw en veeteelt gebruikt. In de late Middeleeuwen kwam de
ontginning van dit gebied goed op gang en werd ook via veenriviertjes en gegraven watergangen het gebied ontgonnen. Door deze ontginningen klonk het
veen in en daalde het niveau van het maaiveld en ontstonden de lager gelegen gebieden tegen de strandwal. In de Zwet- en Groote Blankaartpolder en de
Groote Westeindsche Polder rondom Stompwijk is de verkaveling uit die tijd grotendeels bewaard gebleven. Vanaf de 13e eeuw werden dijken aangelegd
om het land te beschermen. Vanaf de 14e eeuw nam met de opkomst van de steden de vraag naar turf als brandstof toe. In het gebied is op grote schaal turf
gestoken, waardoor waterrijke gebieden en plassen ontstonden. Dit werd een steeds grotere bedreiging voor het omringende land. Bij slecht weer sloegen
stukken van de oevers, waardoor de plassen nog groter werden. Het moerasgebied ten oosten van het strandwallenlandschap is herkenbaar aan de diepe
polders en de kernen Wilsveen en Stompwijk op de oude ontginningslinten.
De maaiveldhoogtekaart toont het maaiveld van Leidschendam-Voorburg. Op en rond het nivo van NAP ligt het boezemland, de ondiepe polders tot twee
meter onder NAP liggen ten noordwesten en de diepe polders lager dan vier meter onder NAP ten zuidoosten van dit boezemland.
Droogmakerijen
In de 16e eeuw wordt de windmolen ingezet om gebieden droog te leggen. In 1614 wordt het Zoetermeerse Meer omgevormd tot polder. Daarna werden
vele andere gebieden ingepolderd. De Tedingerbroekpolder volgde als laatste (1871). De polders, die hierdoor ontstonden met dieptes vanaf 4,0 meter onder
NAP en omgeven door dijken en boezemwater, werden droogmakerijen genoemd. Het gebied tussen de Vliet en de diepe polders is een soort overgangsgebied.
Tegen de Vliet aan ligt de bebouwing hoog. Meer naar de A4 toe ligt het gebied op het peil van de diepe polders. Dit hoogteverschil zie je als je
door Leidschendam-Zuid loopt. Als je met water aan de slag gaat in dit gebied dient de vraag zich aan hoe we gebruik gaan maken van het hoogteverschil.
Kunnen we daar iets spannends doen? Maken we van stuwen in watergangen een blikvanger in de openbare ruimte of kiezen we voor bodeminfiltratie van
regenwater met behulp van wadi’s tegen de Vliet aan en directe afvoer naar een sloot tegen de A4 aan?
De structuur van de watergangen
Parallel aan de kust lopen verschillende watergangen, zoals de Vliet, de Broeksloot en de Dobbewetering en loodrecht daarop een aantal dwarsvertakkingen.
Ook binnen de Zijdepolder en de Veen- en Binckhorstpolder zien we dit basispatroon. Park ‘t Loo is een duidelijke as die dwars op de Vliet staat. Het is een
oude zichtas van Huis ten Bosch naar Vreugd en Rust aan de Vliet. Het toevoegen van water is een kans om die zichtlijnen te versterken. Water verbindt.
In het verleden was de Vliet een belangrijke transportroute en dat is het nog steeds. Daarnaast is de Vliet onderdeel van de boezem, een regionaal netwerk
dat zorgt voor de afvoer van water naar zee via Katwijk en Scheveningen. De dwarstakken op de Vliet zijn op een aantal plaatsen gedempt of overkluisd.
Hoofdstuk 2
inspiratie
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 15
Maaiveldhoogte
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 16
Bij herinrichting van gebieden is het de bedoeling dit in de oude staat terug te brengen. Een markante dijk is de Landscheiding, die loopt vanaf de duinen bij
Wassenaar via de dam in de Vliet naar Zoetermeer en Nootdorp. De eeuwenoude Landscheiding fungeert nog steeds als waterscheiding. Het is de grens
tussen de hoogheemraadschappen van Rijnland en Delfland. Rijnlands water wordt in noordelijke richting afgevoerd naar zee, naar de sluizen bij Katwijk en
Delflands water in zuidelijke richting, naar het gemaal bij Scheveningen.
De historie gebruiken in het Waterplan
Het verschil tussen boezemland en polders is historisch en landschappelijk interessant voor het Waterplan vanwege een paar redenen. In het stedelijk
gebied zijn de meeste watergangen dus kunstmatig aangelegd of sterk veranderd tijdens de bouw van de wijken. Niet alleen omdat men dat mooi vond of
omdat er ruimte gemaakt moest worden voor de huizen, ook om het water goed te beheersen. Het hoge boezemland (de oude strandwal) wordt al van
oudsher bewoond. De historische bebouwing van Voorburg, Leidschendam, Stompwijk en de landgoederen liggen dan ook in boezemland. De polders zijn
pas bebouwd toen de technieken beschikbaar kwamen om het land droog genoeg te maken voor bebouwing. Een goede leefomgeving vraagt immers om
genoeg ”drooglegging”. Genoeg drooglegging bereik je door het waterpeil naar beneden te brengen (of de grond op te hogen). Vanaf het begin van de
vorige eeuw vond de eerste bebouwing in de polders in Leidschendam-Voorburg plaats. De watergangen in boezem en polders kregen op deze manier het
“stedenbouwkundig” karakter van hun tijd.
Hydrologisch is het boezemland ook heel anders dan de polders. In natte tijden ontvangt de
polder via de poldergemalen het water uit de polder. In droge tijden voorziet de boezem
de polder van water. Daarnaast is er het boezemland zelf waar het overtollige water direct
naar de boezem stroomt (de Vliet, de Broeksloot of de Dobbewetering). Het maaiveld en de
waterpeilen in de polders liggen laag. Als er veel regen valt, moet het water uit de polders worden
gepompt op de boezem. Deze gemalen hebben een beperkte capaciteit. Ook de boezem heeft
een beperkte capaciteit. Het duurt even voordat al het water naar zee kan worden gepompt.
Bovendien mag het peil in de boezem niet te hoog worden omdat de boezemkades dan
verzwakt worden. Dit systeem heeft altijd goed voldaan, maar door de klimaatsverandering en
de toegenomen verharding in de polders is de capaciteit niet meer voldoende. Het regenwater
stroomt nu veel sneller de sloten in en deze dreigen vaker over te lopen. Waterberging in de
polder aanleggen is daarom belangrijk en dicht bij de bron van het probleem. Waterberging in de vorm van open water biedt ruimte. De peilstijgingen bij
heftige buien blijven beperkt. Maar ook in boezemland kan en moet berging worden gerealiseerd. Daarvan profiteert in eerste instantie het boezemland zelf,
maar gedeeltelijk ook de polders, die immers hun water uitslaan op de boezem.
De waterberging die we aanleggen in de Nieuwe Driemanspolder is dan ook van belang voor zowel Stompwijk, Leidschendam als Voorburg.
Conclusie
Wij trekken de conclusie dat de relatie tussen de ondergrond en het watersysteem in Leidschendam-Voorburg nog nadrukkelijk aanwezig is en dat het goed
mogelijk is de structuur van de stad en de herkenbaarheid van de wijken te versterken door gebruik te maken van de mogelijkheden die water biedt. In het
Waterplan hebben we deze relatie gebruikt bij het zoeken van oplossingen voor waterberging, bij het verbeteren van de waterbeleving en het versterken
van het historisch en landschappelijk karakter van de wijk. Dit is de basis voor de centrale visie in dit Waterplan.
Hoofdstuk 2
inspiratie
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Water verbindt en geeft kleur aan je stad
Pagina 17

Aad Wiegman
Hoogheemraad financiën en belastingen
hoogheemraadschap van Delfland
‘Dwars door Leidschendam-Voorburg ligt de grens tussen Rijnland en Delfland, grofweg tussen hoog en laag. Die grens ligt daar natuurlijk niet toevallig.
Dat heeft de natuur gedaan. Mooi om te zien hoe in dit Waterplan het denken over de toekomst van het water voortborduurt op dat wat de natuur aanreikt.
Het Waterplan van Leidschendam-Voorburg is op meerdere fronten een voorbeeld van vruchtbaar samenwerken tussen bestuurders, ambtenaren en
bewoners; allemaal mensen die echt iets willen en daar ook voor gaan. Alle overleggen vinden plaats in een plezierige sfeer. Bij de start heeft de gemeente
aan inwoners gevraagd wat hun ideeën zijn. Zij weten als geen ander hoe mensen de openbare ruimte gebruiken en hoe je de veelzijdigheid van water
daarin kunt benutten. Die betrokkenheid is goed voor het draagvlak: zo krijgen inwoners inzicht in het hoe en waarom van de maatregelen die we gaan
nemen. Je kunt merken dat deze gemeente eraan gewend is inwoners te betrekken bij het beleid en ook oprecht geïnteresseerd is in de mening van de
gebruikers van een gebied.
Dit Waterplan doet recht aan alle potenties van water en ademt een integrale visie op water. Om te beginnen is er natuurlijk het bekende droge-voetenverhaal.
Dankzij de steeds grotere pieken in de neerslag moeten onze watersystemen in korte tijd veel water verwerken. Tel daarbij de toenemende
verharding op en dan weet je dat je creatief moet zijn in het bedenken van innovatieve voorzieningen om hemelwater tijdelijk op te vangen. Deze gemeente
staat open voor een onorthodoxe aanpak. Neem de ondergrondse waterberging onder de Bolder. Nu ligt er een bouwweg bovenop en straks een speelplaats;
een schoolvoorbeeld van meervoudig intensief ruimtegebruik.
Verder is het zaak de verschillende watergangen op elkaar te laten aansluiten en de bottle necks eruit te halen. Hoe je dat precies doet, moet je per situatie
bekijken, je moet zoeken naar oplossingen op maat.
Daarnaast heeft dit Waterplan aandacht voor de kwaliteit van het water. Het mes van betere doorstroming snijdt overigens aan twee kanten. Het verhoogt
de bergingscapaciteit en de ecologische kwaliteit van het water. Tenslotte kan de aansprekende werking van water dankzij dit plan steeds beter uit de
verf komen. Door water te zien als integraal onderdeel van ruimtelijke plannen en de potenties van water te benutten, kunnen we de leefomgeving
aantrekkelijker maken.’

Pagina 20
Hoofdstuk 3
Doelen
Duurzaam, robuust, schoon en aansprekend
Het Waterplan van Leidschendam-Voorburg heeft drie hoofddoelen. Deze liggen op de gebieden kwantiteit, kwaliteit en
ruimtelijke potentie.
Het watersysteem is duurzaam en robuust. Het watersysteem kan zo veel water bergen dat wij wateroverlast en verdroging
kunnen voorkomen.
Het water is schoon. Ecologisch gezond water stroomt, ruikt fris, is helder, diep genoeg en kent een rijke flora en fauna.
Schoon water ontstaat dankzij een watersysteem dat biologisch goed functioneert.
Het water is aansprekend. Door water te zien als integraal onderdeel in alle ruimtelijke plannen en de potenties van water te
benutten, kunnen we de leefomgeving aantrekkelijker maken.
Duurzaam en robuust
Water beheren: te veel en te weinig water
Het klimaat verandert, de zeespiegel stijgt, de bodem daalt en Nederland verstedelijkt. Grote
hoeveelheden neerslag in korte tijd leiden in de toekomst sneller tot overlast. Al in 2001 waren
de betrokken overheden het er over eens dat het watervraagstuk vroeg om een nieuwe aanpak.
Uitgangspunt is dat we eventuele wateroverlast op een maatschappelijk aanvaardbaar niveau
brengen. Dat betekent zorgen voor droge straten, waterpeilen beheren en water adequaat bergen
en afvoeren. De commissie Waterbeheer 21ste eeuw introduceerde nieuw beleid met de trits
vasthouden, bergen en afvoeren. Vasthouden heeft de voorkeur, maar maatregelen, gericht op
bergen en afvoeren, zijn ook nodig. Op basis van dit advies sloten het Rijk, het Interprovinciaal
Overleg, de Unie van Waterschappen en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten in 2001 de
Startovereenkomst Waterbeleid 21ste eeuw, als prelude voor het Nationaal Bestuursakkoord
Water. Het devies was: combineer de uitvoering van het waterbeleid met de wensen op andere
beleidsterreinen, zoals de reconstructie van het landelijk gebied, de aanleg van de ecologische
hoofdstructuur, landinrichting, woningbouw en de aanleg van bedrijventerreinen. Zoals
afgesproken in het Nationaal Bestuursakkoord Water toetsen alle waterbeheerders hun regionale
oppervlaktewatersystemen aan werknormen voor regionale wateroverlast. Ook hebben waterbeheerders
aangegeven welke ruimtelijke, technische en financiële inspanningen nodig zijn om in
2015 aan deze normen te voldoen.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 21
Het hoogheemraadschap van Delfland is in 1999 gestart met het project ABC Delfland naar aanleiding van wateroverlast in 1998. Eerst is het boezemsysteem
van Delfland onderzocht. Daarvoor is in 2001 een uitgebreid pakket verbeteringsmaatregelen vastgesteld. Dit wordt momenteel uitgevoerd. In 2001 is
bovendien gestart met het onderzoek ABC-Polders, waarbij steeds ongeveer vijf polders tegelijk getoetst worden aan de afvoer- en bergingsnormen van
Delfland.
Binnen het Rijnlandse beheersgebied is de toetsing van het watersysteem op wateroverlast uitgevoerd in de studie Toekomstig waterbezwaar.
Fase 1 van deze studie heeft geleid tot een duidelijke beleidslijn om in het boezemstelsel “waterneutraal” te bouwen. Dit betekent dat het watersysteem
niet mag verslechteren bij nieuwe ontwikkelingen. Hoe dat concreet moet is vastgelegd in de Notitie Waterneutraal Bouwen. Centraal daarin staat de reeks
vasthouden - bergen - afvoeren. De poldersystemen worden momenteel getoetst. Dit is fase 2 van de studie Toekomstig waterbezwaar.
De droogte van 2003 heeft aangetoond dat niet alleen wateroverlast aandacht verdient, maar dat ook tekort aan water soms een probleem is. Dit vraagstuk
heeft twee kanten: een tekort aan water in absolute zin waardoor het peil in de sloten niet te handhaven is en het tekort aan water voor het besproeien
van gewassen en beplantingen. De andere kant van het probleem is dat het water dat nog wel beschikbaar is, niet meer van voldoende kwaliteit is om met
name de landbouw te voorzien. Het water is bijvoorbeeld te zout. Op basis van de Regionale Zoetwaterverkenning Midden West-Nederland werken de
hoogheemraadschappen van Rijnland en Delfland het beleid uit voor het eigen gebied.
In dit Waterplan bekijken we lokaal of er knelpunten zijn met droogte in het stedelijk gebied en of we deze binnen het kader van dit Waterplan kunnen
oplossen. Tijdens het tot stand komen van het waterplan is veel aandacht gevraagd voor grondwaterproblematiek, met name in Voorburg. Dit Waterplan
besteedt hier weinig aandacht aan. In het Waterplan ligt het zwaartepunt op het realiseren van extra oppervlaktewater om zo het watersysteem op orde te
brengen in verband met klimaatverandering.
Water keren
Waterkeringen zijn bedoeld om het achterland, meestal een lager gelegen polder, veilig en droog te houden en te beschermen tegen hogere waterstanden.
Voor Leidschendam-Voorburg zijn de boezemwaterkeringen, de polderkaden en de Landscheiding tussen Delfland en Rijnland belangrijk en deze keringen
worden dus in stand gehouden. Momenteel speelt de discussie over het aanpassen van de normeringen. Waterbeheerders moeten een veiligheidstoets
uitvoeren voor alle waterkeringen en zijn verplicht afdoende maatregelen te treffen om de veiligheid te kunnen waarborgen. Waterbeheerders streven
ernaar rond 2012 klaar te zijn met de veiligheidstoets. In 2015 moet alles ‘op hoogte’ zijn. Tot die tijd voeren we met name voor de Landscheidingen een
conserverend beleid, wat wil zeggen dat we bestaande waterkeringen intact laten. Voor de regionale waterkeringen hebben de hoogheemraadschappen
Rijnland en Delfland specifieke beleidsregels opgesteld waaraan alle activiteiten in en op de keringen worden getoetst. Voor het omgaan met veendijken
heeft Delfland apart beleid geformuleerd.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 22
Schoon
Schoon, helder water maakt een omgeving aangenaam. Mensen kunnen genieten van de natuur die rondom het water ontstaat, jonge eendjes en zwanen
zien zwemmen in het voorjaar, een broedende meerkoet gadeslaan, op een bankje aan het water zitten en onthaasten. Schoon water kunnen we bereiken
door water dat (nog) schoon is zo lang mogelijk schoon te houden en water dat niet schoon is, schoner te maken door het goed te beheren. Schoon water
betekent water dat voldoet aan de waterkwaliteitswensen en -eisen die vanuit een toegekende waterhuishoudkundige functie voor het betreffende water
gelden. De kwaliteit van het water is op veel plekken in Leidschendam-Voorburg voor verbetering vatbaar. Baggerbeheer, rioolbeheer en een uitgekiend
oeverbeheer zijn instrumenten om de waterkwaliteit verbeteren.
Sinds eind 2000 is de Kaderrichtlijn Water (KRW) van kracht. Deze richtlijn brengt uniformiteit in Europa in de inspanningen voor ecologisch goed
functionerende watersystemen. De KRW stelt doelen voor een goede ecologische en chemische toestand van het oppervlakte- en het grondwater in
2015. Die doelstelling is verplicht, maar de weg er naartoe wordt niet centraal gestuurd. Die mogen de lidstaten zelf invullen, mits ze er alles aan doen om
de doelen te bereiken. Hoewel de staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat verantwoordelijk is voor de implementatie ligt hier ook voor gemeenten
en waterschappen een ‘schone’ maar pittige taak. In 2015 moet het oppervlaktewater voldoen aan normen voor chemische stoffen en ecologische
doelstellingen. Voor het grondwater gelden aparte normen voor chemische stoffen. Voor prioritaire stoffen stelt de EU de normen vast. De lidstaten mogen
zelf de ecologische doelstellingen voor het oppervlaktewater vaststellen. Ook moet de grondwatervoorraad stabiel zijn en mogen natuurgebieden niet
verdrogen door een te lage grondwaterstand.
Aansprekend
Water brengt eigenheid, levendigheid en sfeer. In Leidschendam-Voorburg is het water sterk verbonden met de geschiedenis en heeft een hoge
cultuurhistorische waarde. Voorbeelden van historisch waardevol water en aan water verbonden elementen zijn de Landscheiding, de ligging van de
waterlopen, de Gracht van Corbulo en de molens. Door de potenties van water te benutten kunnen we de identiteit van Leidschendam-Voorburg en de
afzonderlijke wijken versterken. Door het benutten van de ecologische, recreatieve en ruimtelijke mogelijkheden kunnen we onze omgeving aangenamer
maken.
Synergie
Doelen op het gebied van kwantiteit, kwaliteit en leefomgeving kunnen elkaar versterken. Door ruimte te maken voor water wordt het water schoner.
Een bredere en diepere sloot is meestal helderder, kan calamiteiten beter opvangen en de waterbodem en oever kunnen zich natuurlijker ontwikkelen.
De gemeente wordt blauwer en groener en de kwaliteit van de leefomgeving gaat omhoog. In die visie gaat waterbeheer hand in hand met duurzame
ontwikkeling. Duurzaam beleid wil zeggen dat we onze eigen problemen aanpakken in het hier en nu, zonder nadelige effecten op het gebied om ons heen
en zonder problemen door te schuiven naar toekomstige generaties. Duurzaamheidprincipes op het gebied van waterberging zijn eerst vasthouden, dan
bergen en dan pas afvoeren. Ook waterneutraal bouwen draagt bij aan duurzame ontwikkeling.
Hoofdstuk 3
doelen
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 23
Duurzaam water is schoon water. Dit bereiken we door:
c schoon water, zoals regenwater, zo lang mogelijk schoon te houden, bijvoorbeeld door meer oppervlaktewater te realiseren en door regenwater,
zo mogelijk via bodeminfiltratie, af te voeren naar het oppervlaktewater;
c vervuiling bij de bron aan te pakken, bijvoorbeeld door bouwmaterialen te gebruiken die niet uitlogen en het gebruik van bestrijdingsmiddelen te
vermijden;
c verspreiding van vervuiling te voorkomen door overstorten vanuit de riolering te beperken en door regelmatig te baggeren;
c water te laten stromen door voldoende diepe watergangen en door smalle en lange duikers te vervangen door bruggen;
c het zelfreinigend vermogen van het watersysteem te benutten door bijvoorbeeld natuurvriendelijke oevers te realiseren en watergangen te verbreden
en te verdiepen.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Ton de Bruijn
Medewerker planvorming, peilbesluiten en vergunningen
hoogheemraadschap van Rijnland
‘Een Waterplan is een goed instrument om het watersysteem in een gemeente op orde te krijgen. In Leidschendam-Voorburg hebben gemeentebestuur
en waterschappen afspraken gemaakt over beheer, onderhoud, natuur, ecologie, stedenbouwkundige aspecten en over recreatie. Nu is duidelijk wat
betrokkenen van elkaar verwachten en wie wat betaalt.
In het Waterplan is het patroon van de strandwallen herkenbaar. Evenwijdig aan de zee vertoont het landschap een golfpatroon. De gemeentebodem is
opgebouwd volgens dit patroon. Het polderland laag, het boezemgebied hoog. Zo heeft de natuur de bodem aangelegd en het Waterplan respecteert deze
spelingen van de natuur.
Belangrijk in dit plan zijn de ‘waterparels’ die zijn benoemd. Dit zijn bijzondere plekken in de gemeente waar water een prominente plek heeft en bijdraagt
aan de kwaliteit van de omgeving, terwijl ze tegelijkertijd een bijdrage leveren aan een beter watersysteem . Als je zo met water omgaat, gaat het niet meer
alleen over de wettelijk vastgestelde normen, maar ook over de kansen die water biedt; een inspirerende manier om tegen water aan te kijken.
Als de uitvoering van het plan op stoom is, wordt de kans op natte voeten vrijwel nihil, denk ik. We gaan straks straks veel extra waterberging realiseren,
vooral in de spoorzone. Daarmee gaan we de normen van het NBW wel halen.’

Pagina 26
Hoodstuk 4
Strategie en visie
Ruimte voor water
Het waterbeleid van de gemeente Leidschendam-Voorburg stoelt op een aantal basisprincipes. Water komt goed tot zijn recht
als we regionale en lokale netwerken met elkaar verbinden, ruimte laten voor avontuur en oog hebben voor parels. We kunnen
het karakter van de wijken versterken door de potenties van water optimaal te benutten.
Regionale en lokale netwerken verbinden
Structuurdragers
Het watersysteem in Leidschendam-Voorburg draagt de structuur van de gemeente.
We onderscheiden verschillende zones. Dit zijn:
c de oude strandvlakte met relatief grote en ondiepe polders zoals de Zijdepolder en de Veen- en Binckhorstpolder;
c het boezemland op de oude strandwal, geflankeerd door kleine polders zoals de Rietvinkpolder;
c de diepe polders ten zuidoosten van de Vliet, ontstaan na de ontginning van het moerasgebied, met de kernen Wilsveen en Stompwijk op de oude
ontginningslinten;
c de grotere boezemwatergangen als de Vliet en de Broeksloot en de watergangen die loodrecht op de Vliet staan.
Structuurdragers van zuidwest naar noordoost zijn:
c de Vliet met de parken die er aan liggen;
c de watergangen die loodrecht op de Vliet staan;
c de Broeksloot met de aanliggende sportparken en groenzones en meer noordelijk de groenblauwe zone langs de Noordsingel;
c het lint Schenkstrook-Zijdesingel-Dobbewetering.
Structuurdragers van zuidoost naar noordwest zijn de Machinesloot, Park ‘t Loo en Duivenvoorde.
Voortbouwen op natuurlijke structuren
Dit Waterplan bouwt voort op deze natuurlijke structuren en gaat uit van het verbinden en verbeteren van bestaande blauwe en groene assen. De visiekaart
‘verbinden van netwerken’ geeft dit weer. Het versterken van het groenblauwe netwerk heeft veel voordelen. Doodlopende watergangen verdwijnen
waardoor het water bij forse regenbuien naar verschillende kanten weg kan en de kwaliteit verbetert. We zorgen voor robuuste verbindingen, die voldoende
capaciteit hebben. Nu zitten er nog versmallingen in het watersysteem, maar door deze te verbreden of duikers te vervangen door open water en een
brug, kunnen we deze ‘knelpunten’ opheffen. Natuurlijke doorstroming en uitwisseling van water dragen bij aan de ecologie van het water. Planten en
dieren kunnen zich verplaatsen en verspreiden. Meer leven in het systeem vergroot het natuurlijke zelfreinigende vermogen van het water en maakt het
watersysteem minder kwetsbaar voor lokale calamiteiten.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 27
Verbinden van netwerken
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 28
Overgangen creëren
Het groenblauwe netwerk kan ook overgangen creëren tussen het stedelijk en landelijk gebied en de harde grens tussen stad en land verzachten. Water
kan de routes vanuit het stedelijk gebied naar het buitengebied begeleiden, naar de strandwallen bij Wassenaar en naar het Groene Hart. Zo ligt het
bedrijven terrein De Star op de rand van de bebouwde kom en vormt een harde overgang naar het landelijk gebied. Door water toe te voegen en stuwen te
verplaatsen kunnen we de grens met het landelijk gebied naar het noorden opschuiven. Zo kan het water de overgang tussen stad en land gaan markeren.
In de overgang tussen het stedelijk gebied en de Duivenvoordecorridor kan de Dobbewetering een belangrijke rol gaan vervullen. Met de aanleg van
natuurvriendelijke oevers ontstaat een aantrekkelijke watergang die de langzaam verkeerroute vanuit Schakenbosch naar de landgoederenzone begeleidt.
Rust binnenhalen
We kunnen de rust van natuurgebieden de stad inhalen door overgangszones van stad en platteland opnieuw vorm te geven en kansen te benutten in de
vorm van nieuwe ontwikkelingen langs de A4. Door de A4 gedeeltelijk af te schermen en ‘in te pakken’ ontstaat er een relatie met de Nieuwe Driemanspolder;
het waterbergings- en recreatiegebied dat aan de andere kant van de A4 wordt ontwikkeld. Bij de uitbreiding van Stompwijk moet het accent liggen
op water en natuur en niet op de bebouwde sfeer van het huidige dorp. Innovatieve oplossingen voor het wonen in natte natuur zijn hier op hun plaats.
Avontuur en parels
Creatief waterbeheer betekent ruimte voor avontuur en oog voor parels. De Vliet is een kroonjuweel met zijn steeds wisselende karakter, zijn buitenplaatsen,
het sluiscomplex, de bruggen en houtzaagmolen De Salamander. Ook molen De Vlieger en zijn polderomgeving zijn echte waterparels. Maar het is
de bedoeling ook nieuwe parels te creëren door water meer zichtbaar, beleefbaar en avontuurlijk te maken, bijvoorbeeld door het aanleggen van prominent
aanwezige vegetatiedaken en waterspeeltuinen. Daarmee laten we zien dat Leidschendam-Voorburg een avontuurlijke en flexibele stad is. In zo’n stad
spelen innovatie en creativiteit een hoofdrol.
Diversiteit en dynamiek honoreren
We zoeken de innovatie in nieuwe onorthodoxe oplossingen voor het bergen van water, zoals de berging onder het toekomstige speelveld bij de Bolder in
het historisch Centrum van Leidschendam, berging onder wegen of het realiseren van vegetatiedaken. In Essesteijn pakken we in overleg met bewoners de
buitenruimte aan met veel ruimte voor water.
Potenties benutten
Kruisingen van waterpartijen, parken en opvallende groenzones zijn plekken waarmee we iets bijzonders kunnen doen en nieuwe parels kunnen creëren.
Zo kunnen we de kruising van Park ‘Loo met de Broeksloot als aanleiding gebruiken om een landmark te maken. In het kassengebied bij Stompwijk kunnen
we een bijzondere kanoroute aanleggen.
Water moet je beleven
Van de zone langs het spoor maken we een bijzonder leefgebied voor planten en dieren en een avontuurlijk verblijfgebied voor de inwoners van de stad.
Ter hoogte van de Van Alphenstraat realiseren we watereilanden waar gespeeld (maar ook geparkeerd) kan worden. Op sommige plekken is vernatting
mogelijk. Daar mogen meer moerasachtige gebiedjes komen, een bredere watergang, plekken om te vissen en met schepnetjes in de weer te zijn, hutten te
bouwen en te wandelen. Het mag een plek worden waar vissen, amfibieën en watervogels zich thuis voelen. In de Prinsenhof maken we een waterspeelplek
waar we regenwater vanaf de verharding via goten en stuwtjes naar de nieuwe waterpartij leiden. In de Leidschendammerhout mag je vieze voeten krijgen.
Bij de slootjes kun je kijken naar kikkers en libelles en met je schepnet kun je vissen uit het water halen.
Hoofdstuk 4
Strategie en visie
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 29
Water ervaren
De Veen- en Binckhorstpolder en de Zijdepolder zijn de twee grootste polders in het stedelijk gebied. Het grootste deel van de Veen- en Binckhorstpolder
is ontwikkeld vlak voor en na de oorlog. Bij de aanleg van deze wijken is veel water onder de grond verdwenen, waardoor je de waterstructuur niet ervaart.
Er liggen bijvoorbeeld duikers van tientallen meters lang. In de toekomst gaan we de waterstructuur weer zichtbaar maken door duikers te vervangen door
open water en nieuwe watergangen te combineren met langzaam verkeerroutes.
Karakter van woonwijken versterken
Water kan het karakter van wijken versterken en ze een eigen identiteit geven. Daarvoor is een nieuwe manier van inrichten nodig, bijvoorbeeld door
te werken met bruggen in plaats van duikers, met natuurlijke oevers in plaats van beschoeiing, maar ook door het aanleggen van harde stenen kades of
steigertjes en terrassen op plaatsen waar het stadsbeeld daarom vraagt. Met de kindvriendelijkheid en veiligheid van maatregelen wordt bij de uitvoering
rekening gehouden. De waterschappen hebben richtlijnen en advies voor inrichting van bijvoorbeeld natuurvriendelijke oevers.
De potentie van water
Water kan op veel terreinen iets betekenen, bijvoorbeeld op het gebied van ontspanning en recreatie. Water dicht bij huis zorgt dat mensen langs het water
kunnen wandelen, varen, vissen en schaatsen. Daarom gaan we wandelpaden langs het water aanleggen met af en toe een extra brug en bruggen in plaats
van duikers zodat je in je bootje of schaatsend je omgeving vanaf het water kunt verkennen. Verder kan water iets betekenen in winkelgebieden. De vijver
van Leidsenhage met zijn terrassen laat zien welke levendigheid water kan brengen in een winkelgebied. En tenslotte kan water ‘het goede woongevoel’
ondersteunen. Mensen wonen graag aan het water, dus moeten we water een rol laten spelen in het creëren van aantrekkelijke woonmilieus; een ambitie uit
de structuurvisie.
Voor het typeren van de wijken onderscheiden we wijken met:
c wonen in het blauw en groen met ruimte voor ontspannen, spelen en onthaasten;
c wonen in de stad met stadse levendigheid met terrassen, winkels en gezellige drukte;
c wonen in de overgangszones aan de randen van de stad met uitzicht op het buitengebied of het water.
Woonmilieus
Iedere wijk heeft een eigen bouwperiode, eigen bouwstijlen en eigen woonmilieus. In deze paragraaf staat welke woonmilieus we onderscheiden en hoe
water dit onderscheid kan benadrukken. In de ideale situatie ervaar je het watersysteem als een eenheid. Water en oevers passen bij elkaar en betekenen
iets voor de omgeving. We onderscheiden:
De Vliet en de historische dorpskernen
Uitgangspunt is dat het karakter van de historische dorpskernen Oud Voorburg en Leidschendam behouden moet blijven. Het water heeft hier een stedelijk
karakter. De sluis is een echt waterpareltje. In de vele herinrichtingsplannen is al veel aandacht voor de kansen die water biedt, bijvoorbeeld voor wonen aan
het water; aan de Vliet of aan zijsloten van de Vliet. In de loop van de tijd zijn veel zijtakken van de Vliet verdwenen. Bij toekomstige sloop- en nieuwbouwplannen
gaan we de relatie met de Vliet versterken door bijvoorbeeld overkluisde zijtakken te vervangen door open water.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 30
De Broeksloot
In Voorburg bepaalt de Broeksloot het beeld. Door de flauwe taluds is er ruimte om natuurvriendelijke oevers te creëren. Bij de inrichting van de oevers
moet de sfeer uit de jaren dertig behouden blijven. Veel mensen vinden het plezierig om langs de Broeksloot te fietsen. Langs de Broeksloot een ommetje
maken is ook populair. Het water kan schoner, de oever van de Broeksloot kan mooier en met een extra brug zijn er nog wat meer doorsteekjes op de route
mogelijk. Daar waar de Vliet een verbindende en recreatieve functie vervult op regionaal niveau heeft de Broeksloot die op lokaal niveau. Door meer natuur
langs de Broeksloot te creëren en dit te combineren met een route voor fietsers en voetgangers kan de beleving van de Broeksloot verbeterd worden.
Daarnaast is een goede verbinding tussen de Vliet en de Broeksloot van groot belang voor een goede watersysteemkwaliteit en draagt het ook bij aan
waterberging en beleving.
De vooroorlogse uitbreidingen Voorburg West en Raadhuiskwartier
Voorburg West en het Raadhuiskwartier rond het gemeentehuis van Leidschendam zijn vooroorlogse stedelijke uitbreidingen. Singels en vijvers zijn
beeldbepalend in de openbare ruimte. Kenmerkend zijn de kademuren van metselwerk op de kop van een waterpartij of bij een brug. Het gebied rondom
het gemeentehuis stamt grotendeels uit de jaren dertig. Het watersysteem bestaat uit klassiek ingerichte singels met hier en daar een kademuur. De sfeer is
parkachtig met bomen, treurwilgen langs het water en rozenperkjes. Technische maatregelen zijn nodig om het watersysteem te verbeteren en verder is het
vooral zaak het huidige watersysteem te behouden door zorgvuldig beheer.
Veen- en Binckhorstpolder
De Veen- en Binckhorstpolder is een sterk verstedelijkte polder. Veel watergangen zijn met elkaar verbonden door lange duikers. Het deel van de polder
langs de Utrechtsebaan is vrijwel geheel verhard met weinig groen. Het groen dat er is wordt gebruikt als park. Essesteijn is meer open van karakter
met brede bermen en groenstroken. Park ‘t Loo is het belangrijkste park in de polder en scheidt de twee delen. In Essesteijn is weinig over van het
oorspronkelijke slotenpatroon. Zelfs een dertien meter brede tankgracht uit de Tweede Wereldoorlog is gedempt bij de aanleg van de wijk. Alleen kleine
stukjes van deze tankgracht zijn ingepast in de waterpartijen de Elzendreef en bij de Mgr. Van Steelaan. Bewoners zien het groen in de wijk als een parel.
Het groen kan natuurlijker door ook oevers natuurvriendelijker te maken. Het water is nu nog op veel plekken verstopt. Duikers open graven en bruggen
aanleggen voor langzaam verkeer maken water meer zichtbaar in Essesteijn. Verder liggen er kansen in het water verbinden tussen Essesteijn en de zone
van het spoor Den Haag-Amsterdam waar meer ruimte is. Een deel ervan valt binnen de zogenaamde Schenkstrook en vormt een deel van de Haagse
ecologische hoofdstructuur.
Zijdepolder
De Zijdepolder is een uitbreidingsgebied met bebouwing uit de jaren zestig. Er staan flats en doorzonwoningen en er zijn veel wijkvoorzieningen, zoals
kleinschalige winkelcentra. De wijk is ruim opgezet met brede grasstroken langs wegen en watergangen. Het groen en de oevers zijn saai en kleurloos
en er gebeurt weinig. Wel zijn er mooie lange zichtlijnen, helaas ook vaak onderbroken door wegen op een dam met een duiker eronder, waardoor je de
watergang ervaart als een geïsoleerde waterpartij en niet als doorlopende watergang. In de Zijdepolder is veel ruimte om extra water te creëren. Er zijn veel
grote openbare ruimtes, zoals het binnenterrein van de Prinsenhof, de Heuvel, het Groot Zijdepark, de zone langs de Noordsingel en het groen langs de
spoorzone.
Hoofdstuk 4
Strategie en visie
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 31
Prinsenhof
De Prinsenhof is een hoogbouwwijk, die volop wordt herontwikkeld. In de nieuwe inrichting is plaats voor een speelse waterpartij; een waterspeelplaats
met behulp van regenwater. De groene singels langs de watergangen blijven, maar we gaan meer variatie aanbrengen. Natuurlijke oevers gaan dienst
doen als speelse begrenzing van de rechte watergang. Dit mes snijdt aan twee kanten. Het beeld wordt levendiger, de bergingscapaciteit wordt groter
en de waterkwaliteit gaat vooruit. Natuurlijke oevers betekenen meer planten, meer dieren, meer variatie en dat verbetert de ecologische en chemische
waterkwaliteit. Door het vervangen van duikers door bruggen maken we de waterstructuur hier beter zichtbaar.
Fluitpolderplein en de Heuvel
Tot op heden ontbreekt een logische verbinding voor langzaam verkeer vanuit de Prinsenhof, via het Fluitpolderplein en de Heuvel naar Leidsenhage. Water
zou die route extra aantrekkelijk kunnen maken. In de plannen voor het Fluitpolderplein wordt die wens meegenomen en gezocht naar mogelijkheden.
De Heuvel heeft net als de Prinsenhof een stedenbouwkundige opzet waar water de ruimte kan krijgen. De huidige natuurvriendelijke oevers zijn de eerste
pareltjes in de wijk. Door duikers open te graven en koppen van flats in het water te plaatsen, kan de wijk een heel ander gezicht krijgen. De Heuvel is een
aandachtsgebied voor stedelijke vernieuwing en in 2007 wordt een integrale visie op de wijk gemaakt. Dan zal ook water zijn plek krijgen in de plannen.
Groot Zijdepark
Ook het Groot Zijdepark heeft potenties voor meer variatie en avontuur, vergelijkbaar met de spoorzone. Het graven van een nieuwe watergang naar
Leidsenhage zorgt voor een betere verbinding met de vijver in het winkelgebied.
Rietvinkpolder
De Rietvink is een woonwijk die is gebouwd in een polder direct tegen de Vliet aan en op het boezemland. We vinden er veel open verbindingen met de
Vliet, dus ook aanlegsteigers en hoge bruggetjes. Met het plan De Werf zal het laatste deel van de wijk worden bebouwd. Door verhoging van de brug naar
de Vliet en de aanleg van insteekhaventjes wordt de relatie met de Vliet verder versterkt.
‘t Lien
‘t Lien is een wijk uit de jaren tachtig. Het water bestaat uit een aantal dwarstakken van de Vliet, die met elkaar zijn verbonden. Omdat er veel bruggen
zijn aangelegd en doorvaarbare duikers kun je vanuit ‘t Lien nog steeds naar de Vliet varen. De houten beschoeiingen, waarmee de oevers zijn afgewerkt,
hebben door hun hoogte en strakke vormgeving iets weg van kademuren. Het thema ‘verbinden’ zit al in de opzet van de wijk. Dit levert ook avontuur op,
bijvoorbeeld varen naar de Vliet en schaatsen. De potentie van boezemland is dus goed benut. Het is zaak te zorgen dat die verbindingen blijven bestaan.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Wouter van de Wiel
Stedenbouwkundige
gemeente Leidschendam-Voorburg
‘De aanwezigheid van oppervlaktewater is een verrijking van de leefomgeving en van de kwaliteit van de openbare ruimte. Dit Waterplan benadrukt de
plaats die water behoort te hebben binnen de ruimtelijke ordening. De watertoets bijvoorbeeld biedt ons mogelijkheden om een goede ruimtelijke kwaliteit
binnen projecten te behalen.
Een groot voordeel is dat we nu afspraken hebben gemaakt over hoe om te gaan met water binnen de gemeente. Nu we weten dat we in bepaalde
deelgebieden meer bergingscapaciteit nodig hebben, kunnen we daar met onze ruimtelijke plannen op anticiperen. Bijvoorbeeld door het opnemen van
vegetatiedaken in een plan of door af te spreken dat we op een bepaalde plek kunnen ‘spelen’ met het verticale waterpeil als dat nodig is om piekbuien op te
vangen. Op sommige plekken kun je best minder afpompen en het waterpeil tijdelijk laten stijgen. Als je dat maar in overleg doet met de gebruikers van een
gebied, bijvoorbeeld de eigenaren van volkstuintjes die aan dat water liggen.
In het grensgebied tussen Leidschendam-Voorburg en Den Haag ter hoogte van de Nicolaas Beetslaan kan de uitbreiding van de bergingscapaciteit op
deze plaats gecombineerd worden met het versterken van de recreatieve en ecologische waarden. Dit is een plek waar je met water de leefomgeving kunt
versterken.’

Pagina 34
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Kwantiteit en kwaliteit in Rijnland en Delfland
De gemeente Leidschendam-Voorburg ligt in de beheersgebieden van twee waterbeheerders, de hoogheemraadschappen van
Delfland en van Rijnland. In beide beheersgebieden is de Vliet de doorgaande watergang, verantwoordelijk voor een groot deel
van de afvoer van water. De grens ligt door het centrum van de kern Leidschendam en wordt in de Vliet gemarkeerd door de
sluis. De Vliet is niet alleen van belang voor de aan- en afvoer van water, maar ook voor de scheepvaart en de recreatievaart.
De overzichtskaart, hiernaast, laat het watersysteem van Leidschendam-Voorburg zien in regionaal perspectief met de
belangrijkste watergangen en de landscheiding.
Het watersysteem in Rijnland bestaat uit hoger gelegen boezemland, dat rechtstreeks afwatert op de Vliet. Verder liggen er in het stedelijk gebied van de
kern Leidschendam vier polders, die via een gemaal afwateren op het boezemstelsel. Het betreft de Rietvinkpolder, de Zijdepolder (beide ten westen van de
Vliet), de Gecombineerde Starrevaart- en Damhouderpolder en de polder Klein Starrevaart, beide ten oosten van de Vliet. Deze polders hebben meerdere
peilvakken en gemalen. Het watersysteem in Stompwijk bestaat uit een centraal gelegen boezemwatergang, de Stompwijksevaart, en de woonwijken liggen
in de aangrenzende Drooggemaakte Grote Polder.
In het gebied van het hoogheemraadschap van Delfland liggen ten noordwesten van de Broeksloot de Veen- en Binckhorstpolder (Voorburg) en ten
zuidwesten van de Vliet de Tedingerbroekpolder en Polder Leidschenveen. Leidschendam Centrum ligt in de voormalige Klein Plaspoelpolder, waarin
nagenoeg geen oppervlaktewater aanwezig is. Tussen de Vliet en de Broeksloot bevindt zich boezemland, dat vrij afwatert op de Vliet.
De Veen- en Binckhorstpolder bestaat voornamelijk uit dicht bebouwd stedelijk gebied ten zuiden van het spoor Utrecht-Den Haag dat de polder doorkruist.
Ten noorden van de spoorlijn naar Zoetermeer ligt de wijk Essesteijn, die een wat opener karakter heeft. De Zeeheldenwijk ligt in Polder Leidschenveen.
De wijk ligt in een peilvak dat afwatert op het hoofdpeilvak van Polder Leidschenveen. Park Leeuwenbergh ligt in de Tedingerbroekpolder ten zuiden van de
Vliet. In dit gebied staan enkele stuwen om het water ook in het steeds hoger wordende maaiveld vast te houden. Waterhuishoudkundige knelpunten zijn
er niet, maar in dit gebied vinden we misschien wel mogelijkheden om extra water vast te houden. In het boezemland tussen de Broeksloot en de Vliet ligt
een aantal doodlopende dwarsgangen. De Vliet en de Broeksloot lopen evenwijdig aan de strandwallen en zijn met elkaar verbonden. De Broeksloot heeft
voornamelijk een afwaterende functie voor de Veen- en Binckhorstpolder en heeft ecologische potenties.
De boezem- en polderkaart, op pagina 37, geeft de ligging van de boezem en de polder in leidschendam-Voorburg weer. De watersysteemkaart,
op pagina 39, toont het watersysteem met haar watergangen, gemalen en kunstwerken.
Waterkwantiteit Delfland
Boezemland
Voor het bergingstekort van het boezemland geldt dat bij uitvoering van alle ABC-maatregelen het watersysteem voldoende functioneert en voldoende
beschermingsniveau biedt tegen wateroverlast. Extra bergingsmaatregelen zijn dan ook alleen nodig als door planontwikkelingen de verharding substantieel
toeneemt of het beschermingsniveau door functieverandering wijzigt.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 35
Overzichtskaart
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 36
Het boezemland tussen de Broeksloot en de Vliet heeft veel doodlopende takken, die haaks op de beide boezemkanalen staan. De Broeksloot is een
watergang met ecologisch potentieel, maar heeft ook te kampen met een uitstroom van polderwater en overstorten. Daarbij komt dat zij aan de
noordoostzijde een doodlopende watergang is, waar het relatief vuile water zich ophoopt. Dit is voor de ecologie en waterkwaliteit een groot knelpunt.
Dit kan opgelost worden door de Broeksloot met de Vliet te verbinden ter hoogte van Sijtwende. Op die manier vindt meer doorstroming plaats wat de
waterkwaliteit ten goede komt.
Veen en Binckhorstpolder
De Veen- en Binckhorstpolder als totaal (Leidschendam-Voorburg en Den Haag) heeft nu een bergingscapaciteit van 50.121 m 3 en kent volgens de oude
normen geen historisch bergingstekort. Het bergingstekort volgens de ABC-werknormen bedraagt 42.000 m 3 voor de gehele polder, op voorwaarde dat de
toelaatbare peilstijging kan worden verhoogd naar 60 cm. Hiernaar is onderzoek uitgevoerd door Delfland. De waterbergingsopgave voor het Voorburgse
deel (360 ha) bedraagt 36.000 m 3 , dit komt overeen met 6 ha bij 60 cm. peilstijging.
De grootste knelpunten in de Veen- en Binckhorstpolder zijn:
c een huidige toelaatbare peilstijging van slechts 30 cm., bepaald door een gebied met geringe drooglegging. Wanneer 60 cm. peilstijging gerealiseerd kan
worden is er nog een bergingstekort van 42.000 m 3 voor de gehele polder volgens de werknormen ABC-Polders. Voor het Voorburgse deel is dat
36.000 m 3 (6 ha).
c een klein aantal opstuwende duikers;
c slechte afwatering van bedrijventerrein de Binckhorst (Haags grondgebied) naar het gemaal (Voorburg). Deze afwatering vindt plaats door een groot
aantal lange duikers die onder de Utrechtsebaan en het spoor doorlopen. Dit maakt het systeem niet robuust. Een belangrijk aandachtspunt voor de
Binckhorst is de bodemverontreiniging. Deze mag geen bedreiging vormen voor het water in de rest van de polder of de boezem;
c slechte waterkwaliteit van het afstromend regenwater langs de Utrechtsebaan.
Voor het oplossen van deze knelpunten zijn voorkeursmaatregelen door het Algemeen Bestuur van Delfland vastgesteld in 2005. Deze maatregelen staan in
dit Waterplan concreet uitgewerkt.
Tedingerbroekpolder en Polder Leidschenveen
De Zeeheldenwijk in Leidschendam-Zuid lag vroeger in de Tedingerbroekpolder, maar tegenwoordig in Polder Leidschenveen. Met de ontwikkelingen in
Leidschenveen is een nieuwe polder ontstaan met een aparte afwatering van de Tedingerbroekpolder. De Zeeheldenwijk vormt een gestuwd peilvak, dat
afwatert op Leidschenveen. Er zijn geen knelpunten geconstateerd in het watersysteem. Wel is er een bergingstekort voor het peilvak. Dit wordt echter
ruimschoots gecompenseerd door het bergingsoverschot in Leidschenveen.
Park Leeuwenbergh is nog wel onderdeel van de Tedingerbroekpolder en is een gestuwd gebied in één van de peilvakken van de polder. Er zijn voor dit
gebied geen knelpunten geconstateerd en ook is er geen bergingstekort volgens de ABC-werknormen van Delfland. Er zijn wel mogelijkheden voor het
vasthouden van water voor extra veiligheid.
Voormalige Klein Plaspoelpolder
Dit is het gebied rond Damcentrum. Dit is onderdeel van boezemland, maar was vroeger een aparte polder. Door weinig aanwezig oppervlaktewater en het
relatief hoge boezempeil treden hier knelpunten op, zowel in berging als in de afvoer. Bij de herontwikkeling van het Damcentrum is er voor gekozen het
oorspronkelijke polderwatersysteem met de daar omheen gelegen boezemkaden weer terug te brengen.
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 37
Boezem- en polderkaart
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 38
Waterkwantiteit Rijnland
Als het Rijnlandse beleid om waterneutraal te bouwen wordt gecombineerd met de maatregelen, die het hoogheemraadschap van Rijnland zelf neemt,
zal het boezemsysteem voldoende bestand zijn tegen de verwachte klimatologische ontwikkelingen. Rijnland zelf zorgt voor het uitbreiden van gemaalcapaciteit
op gemaal Katwijk en het realiseren van enkele grootschalige waterbergingslocaties, onder meer in de Nieuwe Driemanspolder tussen
Leidschendam en Zoetermeer.
De definitieve resultaten van de toetsing van de poldersystemen door Rijnland worden verwacht begin 2007. In dit Waterplan werken we met de concept
berekeningsresultaten van november 2006. Rijnland heeft bekeken welke gebieden onder water komen te staan als de neerslag toeneemt zoals de
klimaatscenario’s voorspellen. Met die gegevens is vervolgens een wateropgave berekend. Deze gegevens zijn verwerkt in onderstaande tabel.
Deze resultaten geven aan dat met name in de Zijdepolder de wateropgave veel kleiner is dan we dachten tijdens de inventarisatiefase van het waterplan.
Bij deze laatste berekeningsresultaten is wel gebleken dat er nog twee laaggelegen locaties zijn in de Zijdepolder, waarmee onvoldoende rekening is
gehouden. De gevolgen daarvan worden nog verder uitgezocht. Mogelijk leidt dit nog tot wijzigingen. Vooralsnog zijn alle maatregelen voor vergroting
van de waterberging in de Zijdepolder gehandhaafd in het Waterplan. In februari-maart 2007 zal definitief blijken welke maatregelen nodig zijn om de
Zijdepolder veilig en droog te houden.
De wateropgave
De ABC-polderstudie van Delfland en de studie waterbezwaar fase twee van Rijnland geven de wateropgave per polder. In onderstaande tabel is het
bergingstekort weergegeven. Beide waterschappen hanteren op basis van landelijke en provinciale uitgangspunten hun eigen berekeningswijze. Dit verklaart
de verschillende eenheden in de tabel. De landelijke norm is dat in stedelijk gebied het risico op wateroverlast door te hoge peilstijgingen maximaal eens in
de honderd jaar bedraagt.
Rijnland kijkt in zijn berekeningen naar het moment dat inundatie (overstroming) op het maaiveld optreedt. Er moet voldoende oppervlaktewater in een
polder zijn, zodat er statistisch niet vaker dan 1x in de 100 jaar inundatie optreedt.
Het bergingstekort in Rijnland is uitgedrukt in benodigd extra oppervlak aan water. De norm van Delfland is een volumenorm, uitgedrukt in kubieke meters
per hectare. Delfland zoekt de oplossing van het bergingstekort zowel in oppervlak aan water als in peilstijging.
In de Veen- en Binckhorstpolder is het verschil tussen het maaiveld en het polderwaterpeil bijna overal 60 cm. Daar kan het water in extreme situaties dus
60 cm. stijgen zonder dat overstroming op het maaiveld optreedt. Op een paar plaatsen in de polder is het maaiveld lager. Daar treedt al wateroverlast op
als het waterpeil 30 cm stijgt. Door op die plaatsen maatregelen te nemen neemt de waterberging in de Veen- en Binckhorstpolder flink toe. Dit betekent
dat wanneer er veel peilstijging (boven streefpeil) kan optreden in een gebied, er minder wateroppervlak nodig is, dan wanneer een kleine peilstijging
toelaatbaar is (bepaald door de hoogte van het maaiveld). Bij de Veen- en Binckhorstpolder is een verhoging van de toelaatbare peilstijging tot 60 cm.
mogelijk, mits aandacht wordt gegeven aan enkele gevoelige gebieden.
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 39
Watersysteemkaart
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 40
Tabel Bergingstekort in de stedelijke polders van Rijnland
Deelgebieden Poldergegevens Bergingstekort
oppervlakte waterpeil laagste maai- open water
(ha) (m+NAP) veld (m+NAP) (%) (ha)
Zijdepolder (Leidsenhage en Zijdepark) 22 -1,40 -0,30 7 0,7
Zijdepolder (Park Veursehout) 20 -1,60 -0,53 6 0
Zijdepolder (overig) 166 -1,95 -0,66 4 0
Meeslouwerpolder (Stompwijk) 10 -5,6 -4,47 7 0
Rietvinkpolder (Park Rozenrust e.o.) 5 -1,35 -0,32 5 0,12
Rietvinkpolder (overig) 28 -1,20 -0,67 5 0,52
GecomwStarrevaart- en Damhouderpolder 13 -4,85 -4,12 3 0,1
Kleine Starrevaartpolder 11 -4,5 -3,69 4 0
Tabel Bergingstekort in de stedelijke polders van Delfland
Deelgebieden Poldergegevens Bergingstekort
oppervlakte waterpeil toelaatbare open water
(ha) (m+NAP) peilstijging (m) (%) (ha)
Veen- en Binckhorstpolder (Sportpark ‘t Loo) 8 -1,80 0,60 1 0,35
Veen- en Binckhorstpolder (overig) 361 -1,38 0,60 3 5,70
Tedingerbroekpolder (Park Leeuwenbergh) 1) 15 -1,93 0,40 4 0
Tedingerbroekpolder (Zeeheldenwijk) 12 -2,00 0,30 3 0,73
Tedingerbroekpolder (Leidschendam-Zuid) 17 -4,75 0,30 3 1,07
1)
Voor Park Leeuwenbergh is alleen het oppervlak van het Leidschendam-Voorburgse deel opgenomen, maar de overige getallen
(berging en overschot) gelden voor het gehele peilvak (peilvak VIII van de Tedingerbroekpolder).
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 41
Stedelijke vernieuwing
In het kader van stedelijke vernieuwing zijn ten aanzien van de wateropgave prestaties opgenomen. In de Zijdepolder zal met de projecten De Prinsenhof
en De Heuvel 1,2 ha en in de Rietvinkpolder met het project Leidschendam Centrum 0,2 ha extra open water worden aangelegd. In Leidschendam-Zuid staat
eveneens het vergroten van de hoeveelheid oppervlaktewater op het programma in combinatie met het vernieuwen van de waterstructuur.
Op basis van deze cijfers lijkt het grootste knelpunt de Rietvinkpolder, zeker gelet op het feit dat het een relatief kleine en sterk verstedelijkte polder is.
Er zijn echter een aantal ontwikkelingen in deze polder waarmee extra water gerealiseerd kan worden, zodat naar verwachting aan de opgave kan worden
voldaan. De Veen- en Binckhorstpolder overschrijdt de gemeentegrens en ligt deels op Haags grondgebied. Voor het Voorburgse deel geldt de bovengenoemde
waterbergingsopgave van zes ha extra (waarvan 0,3 ha in het peilvak van Sportpark ‘t Loo).
Conclusies kwantiteit
De wateropgave vraagt een forse inspanning in de Veen- en Binckhorstpolder. In de overige polders is de wateropgave makkelijker in te passen. Er is zowel
ruimte in de openbare gebieden als ook bij te verwachten nieuwe ontwikkelingen.
Waterkwaliteit
In het Rijnlandse deel (Leidschendam en Stompwijk) is ten behoeve van het Waterplan in 2004 waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op fysisch-chemisch
en ecologisch gebied. In het Delflandse deel (voornamelijk Voorburg) is de waterkwaliteit iedere vier jaar fysisch-chemisch en ecologisch beoordeeld.
De meest recente beoordeling vond plaats in 2004.
Fysisch-chemische waterkwaliteit
Uit het onderzoek blijkt, dat de waterkwaliteit in het stedelijk gebied van Leidschendam matig tot slecht is. De problematiek spitst zich toe op lage
zuurstofgehalten met daaraan gekoppeld hoge fosfor en ammoniumcijfers. Dit naast de natuurlijke situatie dat in het Rijnlandse poldergebied ook kwel
aanwezig is, waarmee eveneens stikstof en fosfaat wordt aangevoerd. Uit de wateranalyses en uit de resultaten van het onderzoek aan de waterbodem blijkt
dat onder meer de zware metalen, echter in relatief lage concentraties, worden aangetroffen.
De fysisch-chemische waterkwaliteit in het stedelijk gebied van Voorburg is ook matig tot slecht. Er worden regelmatig lage tot zeer lage zuurstofgehalten
aangetroffen en te hoge gehalten aan nutriënten (stikstof en fosfaat). Vooral de fosfaatgehalten zijn extreem hoog (5 tot 10 maal de norm). Evenals
in Leidschendam, worden in Voorburg ook regelmatig verhoogde gehalten aan ammonium aangetroffen. De lage zuurstofgehalten zijn voor een deel
gerelateerd aan kroosgroei op de singels. Kroosgroei wordt bevorderd door hoge nutriëntengehalten. Zware metalen worden veelal in lage concentraties
gemeten, met incidenteel licht verhoogde waarden voor koper en zink. In de waterbodem komen wel duidelijk verhoogde gehalten aan zink voor. Van de
onderzochte singels waar sterk verontreinigd (klasse 4) bagger is aangetroffen, is zink ook de klassenbepalende parameter.
De kwaliteit van het water in de Vliet ten zuidwesten van de sluis in Leidschendam is veelal beter dan in het stedelijk gebied van Voorburg. De zuurstofgehalten
zijn hoger en de nutriëntengehalten zijn duidelijk lager. Vooral fosfaat is een factor twee tot drie lager dan in het stedelijk gebied van Voorburg.
De gehalten aan zware metalen liggen veelal beneden de normen.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 42
Ecologische kwaliteit
In Leidschendam wordt de ecologie van de oever over het algemeen als zeer slecht beoordeeld en die van het water van zeer slecht tot voldoende.
In Voorburg is de situatie niet veel anders. Ook hier is de ecologie van oever en water slecht tot voldoende. De ecologie van het water van de Broeksloot
is goed, maar die van de oever is slecht. In de Leidsche Vliet is de ecologie van de oever ook slecht. Bladval van bomen en zwerfvuil hebben een negatieve
invloed op de waterkwaliteit. De aangetroffen flora en fauna duiden op nutriëntrijke omstandigheden. Op veel locaties wordt kroos aangetroffen.
De ecologische waterkwaliteit in de Veen- en Binckhorstpolder is zeer slecht. Er zijn weinig natuurvriendelijke oevers aanwezig. In Essesteijn is relatief veel
open water en ruimte voor natuurvriendelijke oevers. Daarnaast zijn Park ‘t Loo en de Machinesloot als groene aders aangeduid op de potentiële waardenkaart
van Delfland. Hierin is Park ‘t Loo aangemerkt als watertype ‘natuursloot’ en de Machinesloot als watertype ‘kanaal’. Park ‘t Loo maakt deel uit van een
ader die vanaf de Vliet doorloopt richting Haagse Bos. Dit park is zeer geschikt voor extra waterberging en voor de aanleg van natuurvriendelijke oevers.
Daarmee zal het bergingstekort afnemen en daarnaast de ecologische kwaliteit in de Veen- en Binckhorstpolder verbeteren.
Conclusies kwaliteit
Fysisch-chemische waterkwaliteit
De potentie van het watersysteem in Leidschendam is gunstig met de aanwezige basiskwaliteit. We moeten de aandacht richten op het verbeteren van de
zuurstofhuishouding. Voor de diverse locaties bestaat dit uit een mix van maatregelen, zoals het verbeteren van de lichtinval, vergroten van het volume,
verbeteren van de groeiomstandigheden van planten door herinrichting van de oever of verwijderen van de sliblaag en het verbeteren van de natuurlijke
beluchting van het water. Ook het terugdringen van de kwel door aanpassing van het peil en daardoor beperking van de aanvoer van stikstof, fosfaat en
bicarbonaat zal een positieve invloed op de kwaliteit hebben. In Voorburg moet de fysisch-chemische kwaliteit van het water duidelijk verbeteren.
De maatregelen moeten gericht zijn op het verder terugdringen van de emissies van vooral nutriënten en zink.
Ecologisch gezond water
Een goede biologische en ecologische waterkwaliteit bereiken we eerder als we het watersysteem goed inrichten en goed ecologisch beheren. Gewenste
maatregelen zijn baggeren en het water op voldoende diepte houden. Ook een ecologisch beheerde oever draagt bij aan het verbeteren van de waterkwaliteit.
In een goed onderhouden watersysteem met natuurvriendelijke oevers is een gradiënt aanwezig zodat verschillende planten en dieren tot
ontwikkeling kunnen komen; een stevige bodem waarin waterplanten kunnen wortelen, paaiplaatsen voor vis, verstopplaatsen voor het kleine waterleven en
diepe plekken om te kunnen overwinteren. Voor de visstand is het belangrijk dat natuurvriendelijke oevers variatie vertonen in begroeiing en de helling van
het talud. Een visvriendelijke oever heeft gedeeltelijk een onderwateroever van tenminste 50 cm, is goed onderhouden zodat er ook diepe plekken blijven
en heeft inhammen waar vis een schuilplek kan vinden.
Open water in plaats van duikerverbindingen laten het licht vrij intreden. Op deze plaatsen kan de flora en fauna zich ontwikkelen en de migratie naar het
achterliggende gebied wordt minder belemmerd. De leefomstandigheden zijn door het grotere volume aan water minder onderhevig aan schommelingen,
bijvoorbeeld in temperatuur. De nutriënten worden door de planten opgenomen. De zuurstofproductie en de zuurstofvraag zijn in evenwicht. Eenzijdigheid,
botulisme en stankoverlast worden voorkomen. De belevingswaarde neemt toe. Natuurvriendelijke oevers kunnen bijna overal worden gerealiseerd. Ook
in stedelijke situaties langs singels en grachten, onder voorwaarde dat bij de inrichting voldoende rekening wordt gehouden met het karakter van het water.
Zo kunnen in een gracht of langs een andere steile, harde of hoge oever zogenoemde ‘floatlands’, drijvende oevers, worden aangebracht. De waterkwaliteit
kan omhoog dankzij het reinigend vermogen van veel waterplanten. Vooral het scheppen van een habitat voor kleinere en grotere waterorganismen leidt
tot ecologisch gezond water. De resultaten hangen sterk af van de maaifrequentie, de maaiperiode en of het maaisel en snoeisel (grotendeels) wordt
weggehaald.
Hoofdstuk 5
Het watersysteem
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 43
Afvalwater en afkoppelen regenwater
Basisinspanning en waterkwaliteitsspoor
Leidschendam-Voorburg heeft een gemengd rioolstelsel. Als het regent, komt het regenwater via de straatputten in hetzelfde riool terecht als het afvalwater
uit de woningen. Regenwater en afvalwater worden dus gemengd afgevoerd naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Als het extreem hard regent, kan
het riool de hoeveelheid regen die in korte tijd valt niet verwerken. Dan stroomt het riool over en loopt ongezuiverd water rechtstreeks de sloot of gracht
in. Dit verschijnsel heet een overstort en komt een aantal keren per jaar voor. Landelijk beleid stelt dat gemeenten de vervuiling via overstorten tot een
bepaald niveau moeten terugbrengen. Hiervoor moet de gemeente maatregelen treffen. Dit heet de basisinspanning. Als aan de basisinspanning is voldaan,
zijn nog niet alle overstorten verdwenen. Daarom is gekeken naar het effect van de resterende overstorten op de plaatselijke waterkwaliteit. Dit heet het
waterkwaliteitsspoor. Niet alleen regenwater komt ongewenst bij de zuivering terecht. Ook grondwater of drainagewater komt soms het riool binnen,
bijvoorbeeld via een lek. Dit noemen we rioolvreemd water. Hoe minder rioolvreemd water, hoe beter het zuiveringsproces kan verlopen.
Flexibel peilbeheer
Bij langdurige droogte neemt de waterkwaliteit van Delflands boezem en Rijnlands boezem af door een ophoping van zout kwelwater vanuit de diepe
polders. Onder normale omstandigheden laat Delfland zoet water in vanuit het Brielse Meer. Via de boezem wordt dit water verdeeld over het gehele
beheersgebied. Ook kan water uit Rijnland worden ingelaten via het gemaal Dolk in Leidschendam-Voorburg. Vanuit waterkwaliteitsoverwegingen verdient
de inlaat vanuit het Brielse Meer de voorkeur. Bij extreme droogte zoals in 2003 worden de Kleinschalige Wateraanvoervoorzieningen Midden-Holland
toegepast. Dit is een set van beheersafspraken, geënt op de landelijke verdringingsreeks om bij zeer lage Rijnafvoeren en toenemende verzilting het gebied
zo goed mogelijk van zoet water te voorzien. Het is mogelijk het reguliere peilbeheer zo aan te passen dat we zuiniger omgaan met het beschikbare water
door middel van flexibel peilbeheer. Er wordt een hoger peil toegestaan om goed water niet direct weg te pompen en een lager peil om het betrekken van
water van elders zo lang mogelijk uit te stellen. In principe is er dan geen zomer- of winterpeil meer, maar wordt het peil tussen een boven- en ondergrens
bepaald door neerslag en verdamping. Er zijn beperkingen aan flexibel peilbeheer. Een lager peil mag geen ontoelaatbare gevolgen hebben voor niet
onderheide funderingen, beplantingen en waterkwaliteit. Als er in een gebied een bergingstekort is, dan is er geen ruimte om water te conserveren door het
peil hoog te houden. Dit gaat dan namelijk ten koste van de beschikbare berging.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Bram Zonderop
Lid klankbordgroep Waterplan en molenaar van molen De Vlieger
‘Als molenaar heb je natuurlijk iets met water, omdat je meewerkt aan het beheersen van het waterpeil in een gebied. Het zit in mijn genen, want mijn
grootvader was ook al molenaar van deze molen. Die stond toen nog middenin de polder aan de kant van de Broeksloot, waarmee de molen met een
ongeveer 100 meter lange molensloot was verbonden. De molen heeft enige eeuwen zijn werk gedaan en is op een goed moment omgedoopt in molen
De Vlieger. Bij de ruimtelijke ontwikkelingen rondom de molen werd echter geen rekening gehouden met de windvang, waardoor het malen steeds lastiger
werd. In de jaren vijftig en zestig was de molen zo ingebouwd dat er stemmen opgingen om hem dan maar af te breken. Gelukkig is dat niet gebeurd en is hij
in z’n geheel verplaatst naar deze plek, de polder Essesteijn.
Water geeft rust, het laat je onthaasten, je kunt lekker zitten vissen aan de waterkant of naar de watervogels kijken. Op deze plek is het water meteen
toegankelijk. Je stapt zo vanuit een stedelijke omgeving van steen en beton de polder binnen.
Hier kun je goed zien hoe het systeem werkt; hoe de molen met het scheprad het water uit de polderslootjes naar de Broeksloot, de boezemvaart, maalt.
Er zijn plannen om de sloten in dit gebied breder te maken, zodat we hier straks meer water kunnen bergen.
De molen is maalvaardig, maar vangt ook hier onvoldoende wind. Ik heb mijn hoop gevestigd op het ‘Molenbiotoopplan’ van de provincie Zuid-Holland.
In dat plan staat bijvoorbeeld dat er in een omtrek van 100 meter geen bebouwing mag staan. Wie weet, gaat er dan hier ook weer een frisse wind waaien.’

Pagina 46
Hoofdstuk 6
Maatregelen
Een schat aan ideeën
Het maatregelenpakket is een combinatie van de resultaten van interne werkbijeenkomsten en ideeën uit de wijkbijeenkomsten.
Alle ideeën zijn gebundeld tot een pakket hoofdmaatregelen. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van deze hoofdmaatregelen.
Maatregelen per gebied
We kiezen voor een gebiedsgerichte aanpak. De grens tussen deze waterschappen zorgt voor een logisch indeling van het gebied. Een poldersysteem werkt
anders dan een systeem in een boezemland. Daarom maken we in dit hoofdstuk onderscheid tussen het boezemsysteem en de polders van Delfland en
Rijnland. De maatregelen zijn genummerd in de tekst en met deze nummers weergegeven op kaarten. De maatregelen zijn uitgebreid beschreven in de
maatregelentabel van het uitvoeringsprogramma, zie bijlage.
Delflandse polders
Veen- en Binckhorstpolder
In de Veen- en Binckhorstpolder zijn maatregelen voor het realiseren van extra open water een essentieel onderdeel van het maatregelenpakket. Om in de
toekomst wateroverlastsituaties te voorkomen is 5,7 ha extra open water nodig. Het realiseren van extra open water richt zich vooral op het verbinden en
verbreden van bestaande watergangen, zodat er naast meer waterberging ook een robuuster watersysteem ontstaat. Daarnaast gaan we ervan uit dat de
inrichting een positieve bijdrage levert aan de waterkwaliteit en de beleving van het water in de wijk.
Voor het realiseren van extra waterberging is in eerste instantie gekeken naar waterberging in de hoogte: door het maximaal toegestane peil te verhogen
van 30 naar 60 cm. wordt meer waterberging gecreëerd met het bestaande wateroppervlak. Om overlast door tijdelijk hogere peilen te beperken is
onderzocht of maatregelen nodig zijn, onder meer in het gebied bij het volkstuincomplex (9). Mogelijke maatregelen om schade te voorkomen en te
beperken zijn het realiseren van kleine keringen of dijken of het afgraven van het gebied om mee te doen in waterberging. Het grondwaterpeil is overigens
afhankelijk van bodemopbouw, de afstand tussen drainagemiddelen en het normale slootpeil. Een incidentele peilstijging bij extreme neerslag zal daarom
geen significant effect hebben op de bestaande grondwatersituatie.
Graven van extra open water is mogelijk in de zone langs de spoorlijn Leiden-Den Haag. Er is ruimte op het grondgebied van zowel Den Haag als
Leidschendam-Voorburg. We werken deze maatregel uit samen met gemeente Den Haag. De zone langs het park richten we zo in dat een ‘waterspoorpark’
ontstaat (3). In het park kun je wandelen en vissen en voor een deel kan het park een avontuurlijke plek binnen de stad worden. Het CBS-terrein wordt na
verhuizing van het CBS waterpositief ontwikkeld (7). Op en rondom het terrein van het CBS is ruimte voor meer waterberging. Langs de Utrechtsebaan
(1 en 2) en de begraafplaats (13) worden waterpartijen aangelegd, verbreed en verbonden, de Machinesloot wordt breder (4). De open ruimte bij molen
De Vlieger is een parel die extra glans kan krijgen door het aanleggen en inrichten van extra open water (14). Bij het uitwerken van extra open water in het
terrein rondom molen De Vlieger kunnen we ook koersen op extra waterberging in combinatie met de weilandjes.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 47
Het Corbulopark kan worden verbonden met de Machinesloot (2) in de zone langs de A12. Dit versterkt de beleving en er ontstaat een afvoerroute
rechtstreeks naar de Machinesloot.
Omwonenden vinden de waterpartijen in de Appelgaarde en de Kersengaarde nu al mooi. Maar door in de Gaardenwijk duikers te vervangen door
bruggen kunnen ze nog mooier worden (12). Ook in de overige delen van Essesteijn (11, 12, 13) liggen veel duikers. Door de duikers, behalve die onder
de toegangswegen, te vervangen door open water en eventueel een langzaam verkeerbrug wordt de beleving van de waterpartijen nog beter, ook de
waterberging en doorstroming worden verbeterd. Natuurlijk wordt er bij al dit soort maatregelen goed rekening gehouden met degenen die het gaan
gebruiken en met hun veiligheid. Kinderen kunnen er veilig spelen en wandelaars kunnen een rondje lopen.
Binnen de polder is Park ‘t Loo een bijzonder element, dat door de beschermde cultuurhistorische waarde nog lang open en groen blijft. Het karakter van
Park ‘t Loo kan worden versterkt door middel van parallelle watergangen (6). Voor natuurvriendelijke inrichting zijn de oevers langs de watergang aan de
Holwerdalaan (8), de bestaande waterpartij in Park ‘t Loo (5) en de Broeksloot (16) geschikte locaties.
Samengevat nemen we in de Veen- en Binckhorstpolder de volgende
maatregelen:
c mogelijk maken hogere toelaatbare peilstijging (9);
c aanleggen waterspoorpark (3);
c verbinden waterspoorpark met Corbulopark (1);
c verbinden Corbulopark met Machinesloot (2);
c verbreden Machinesloot (4);
c realiseren parallelle watergangen in Park ‘t Loo (6);
c realiseren natuurvriendelijke oevers in Park ‘t Loo (5);
c realiseren extra open water CBS-terrein (7);
c verbeteren afvoercapaciteit Essesteijn (10);
c vervangen duikers in Essesteijn (11 en 12);
c verbreden watergangen langs begraafplaats (13);
c verbreden watergangen bij molen De Vlieger (14);
c natuurvriendelijke inrichting Holwerdalaan (8).
Overzicht maatregelen Veen- en Binckhorstpolder
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 48
Klein Plaspoelpolder, Tedingerbroekpolder en polder Leidschenveen
De Kein Plaspoelpolder is in het verleden opgehoogd waardoor het oorspronkelijke polderwatersysteem is verdwenen. Bij de herontwikkeling van het
Damcentrum wordt de polder met de daar omheen gelegen boezemkaden in ere hersteld (41). In de nieuwe polder wordt naast oppervlaktewater een
waterberging ingericht aan de Bolder, zodat de Klein Plaspoelpolder aan de wateropgave voldoet. De waterberging is opgebouwd uit holle kunststof
koepels. De waterberging staat meestal droog, maar bij een forse peilstijging stromen de holle kunststof koepels vol. Is het peil van het open water weer
voldoende gedaald, stroomt de berging weer leeg. De constructie is voldoende sterk zodat de ruimte op de waterberging gebruikt kan worden als bouwweg
en later als speelveld. Deze oplossing is een innovatieve maatregel die voor West-Nederland uniek is.
De Zeeheldenwijk en de gebieden rond Overgoo en Oude Bleijk in Leidschendam-Zuid liggen in Polder Leidschenveen. Deze polder is ontstaan met de
ontwikkeling van Leidschenveen als woningbouwlocatie. Er is een bergingstekort in Leidschendam-Zuid, dat echter ruimschoots gecompenseerd wordt
door het bergingsoverschot in Leidschenveen. Er zijn kansen om de waterkwaliteit en -beleving te verbeteren. Dit kan door water in het gebied vast te
houden en hierbij gebruik te maken van de aanwezige hoogteverschillen. Bij stedelijke vernieuwing in Leidschendam-Zuid benutten we deze kansen door
water integraal mee te nemen bij planontwikkelingen in het gebied (40). Park Leeuwenbergh is onderdeel van de Tedingerbroekpolder. Hier zijn geen
maatregelen voorzien.
Samengevat nemen we in deze polders de volgende maatregelen:
c herstellen van de Klein Plaspoelpolder (41);
c waterpositief bouwen in Leidschendam-Zuid (40).
Overzicht maatregelen Tedingerbroekpolder, Polder Leidschenveen
en Klein Plaspoelpolder
Hoofdstuk 6
maatregelen
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 49
Boezemland
In het Boezemland neemt de Vliet een belangrijke plaats in. De sluis in de Vliet is de grens tussen het watersysteem van Delfland en het watersysteem van
Rijnland.
Delflands boezemland
Voor heel de Delflandse boezem en het boezemland worden maatregelen uitgevoerd in het kader van het programma ABC Delfland. Het gaat om vergroting
van gemalen en aanleg van regionale bergingen. Na uitvoering van deze maatregelen in combinatie met maatregelen in de polder zal het watersysteem
voldoende functioneren en voldoende beschermingsniveau bieden. Extra bergingsmaatregelen in het boezemland zijn dan niet langer noodzakelijk.
De Broeksloot is een parel met grote ecologische potentie, door de zandige bodem met een lichte sliblaag. Om deze potentie beter te kunnen benutten
is een goede verbinding met de Vliet nodig. De doorstroming van de Broeksloot naar de Vliet zal verbeteren door vergroting van de duiker onder het
Oosteinde (33). Samen met rioleringsmaatregelen, onder meer de aanleg van bergbezinkvoorzieningen, zal de waterkwaliteit in de Broeksloot verbeteren.
Het water zou zich in de toekomst zo kunnen ontwikkelen, dat beschermde vissoorten als de bittervoorn en ruisvoorn er weer kunnen voorkomen. Ook
bestaan er kansen om de beleving van de Broeksloot te vergroten door in dit gebied meer ruimte voor natuur te creëren (32).
Een mogelijkheid voor het verder verbeteren van de waterhuishouding is het vervangen van de verharding op het Stationsplein door een (semi) onverharde
bestrating waar regenwater kan infiltreren (31).
In de zijwatergangen van de Vliet hoopt zich slib op, dat wordt opgewerveld door grote, passerende schepen in de Vliet. Te veel slib kan een negatief
effect hebben op de waterkwaliteit en de doorvaarbaarheid. Enige ophoping van bagger in deze zijtakken is echter geen probleem. Zo legt in een goed
functionerend systeem begroeiing door bijvoorbeeld gele plomp ook bagger vast. De zijtakken van de Vliet zijn belangrijk voor ecologie van de Vliet
en dus ook voor de visstand in De Vliet. Goed begroeide watergangen zorgen voor schuilplaats en paaigebied voor vis. De watergangen ter hoogte van
Schakenbosch en Duivenvoorde zijn uniek en vormen schaarse haarvaten van het boezemsysteem. Zeker in het licht van de Europese Kaderrichtlijn Water
liggen hier potenties.
Voor de zijwatergangen van de Vliet wordt daarom een visie opgesteld voor zowel Delflands (34) als Rijnlands (35) deel van de gemeente. Hierin wordt
meegenomen de ophoping van bagger en de ecologische potentie. Ook zal voor deze watergangen de (potentiële) waarde voor vis geïnventariseerd
worden.
Samengevat nemen we in het boezemland van Delfland de volgende maatregelen:
c natuurvriendelijke inrichting Broeksloot (32);
c vergroten duiker onder Oosteinde (33);
c vervangen verharding op het Stationsplein door (semi) onverharde bestrating;
c visie ontwikkelen op dwarssloten van de Vliet (34).
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 50
Rijnlands boezemland
In Leidschendam bestaat geen lokale wateropgave voor het Rijnlands boezemland. Pas wanneer er onverhard gebied wordt omgezet in nieuwe verharding
dan dient hiervoor extra water gerealiseerd te worden. Wel kan het boezemwatersysteem in Leidschendam-Voorburg verbeterd en vereenvoudigd worden
(37). Te denken valt aan de situatie rondom de Oude Trambaan en de technische constructies onder de boezemwatergangen die de peilvakken van de
Rietvinkpolder verbinden. Hiervoor is nader onderzoek vereist. Dit wordt meegenomen in het Watergebiedsplan Zuidgeest. Verder worden er plannen
gemaakt voor het gebied Schakenbosch. We zetten ons er voor in dat er in de toekomst meer water wordt gegraven binnen dit gebied (39).
In het verleden is een verbinding gerealiseerd tussen de Vliet en de Dobbewetering. Deze is aangelegd met als doel verbetering van de waterkwaliteit
van het Dobbestelsel. In het waterplan is een maatregel opgenomen om het afwateringsstelsel te onderzoeken of dit voldoende functioneert (38). In het
Watergebiedsplan Zuidgeest wordt bekeken of de beoogde doelen van de verbinding ook daadwerkelijk behaald worden.
Samengevat nemen we in het boezemland van Rijnland de volgende
maatregelen:
c verbeteren en vereenvoudigen boezemwatersysteem (37);
c uitbreiden oppervlak aan open water in het Schakenbosch (39);
c evalueren verbinding Vliet en Dobbewetering (38);
c visie ontwikkelen op dwarssloten Vliet (34,35);
c aanleggen natuurvriendelijke oevers (36).
Overzicht maatregelen in boezemland
Rijnlandse polders
Zijdepolder
Het Zijdepark en de groene wijken De Prinsenhof en De Heuvel zijn kenmerkend voor deze polder. In de Zijdepolder is het watersysteem al op orde om
wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Wel zijn maatregelen nodig om de waterkwaliteit en ecologie te verbeteren. Bewoners geven aan dat het water
zo’n twintig jaar geleden helderder was en dat ze meer vissen zagen dan tegenwoordig. Om de kwaliteit van destijds weer te kunnen bereiken zetten we in
op het verbinden van water en de aanleg van natuurvriendelijke oevers. Ook in de Zijdepolder is er aandacht voor de veiligheid van kinderen en voor alle
andere inwoners die wandelen en fietsen langs het groen en het water.
Hoofdstuk 6
maatregelen
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 51
Zo verbeteren we de route naar het gemaal van de Zijdepolder en verbinden we de waterpartijen van Sijtwende met de vijver bij Leidsenhage (18).
Er worden op verschillende locaties verbeteringen voorgesteld aan duikerverbindingen en aanpassing van de inrichting, waarbij zowel de waterkwantiteit als
de kwaliteit kansen krijgen om te verbeteren. De duiker van de kanovijver naar Cartouche wordt vergroot, waardoor de afvoercapaciteit toeneemt (19).
Ook de krappe duiker in de Valkhof wordt vergroot (26). Ten slotte worden ook de duikers in Prinsenhof vervangen en verruimd (27). Mocht de keerlus
van de tram in de toekomst overbodig worden, dan wordt hier het verbinden van watergangen mogelijk. Om een goed overzicht te krijgen van alle
duikerknelpunten in het gebied van Rijnland wordt er een duikerplan opgesteld. Hierin worden de duikermaatregelen in kaart gebracht die gedurende de
looptijd van het waterplan zullen worden uitgevoerd.
Natuurvriendelijke oevers en andere inrichtingsmaatregelen voor de verbetering van de waterkwaliteit en de ecologie zijn mogelijk in het aanwezige water in
de wijken De Heuvel (21) en de Prinsenhof (27), langs de Dillenburgsingel (28), langs de Prinsensingel (25), langs de Noordsingel (23) en langs de Heuvelweg
(22). Voor het versterken van de waterbeleving zijn er mogelijkheden in het Zijdepark, waardoor het water in het park ook beter zichtbaar wordt (18). Door
de watergangen langs de Prinsensingel te verbreden komt het accent meer op water te liggen (25). Ter plaatse van het Fluitpolderplein liggen kansen voor
een langzaam verkeerroute gecombineerd met het versterken van de waterbeleving (24). Naast de aanpassing van de inrichting van water speelt goed
onderhoud en baggeren een rol bij het verbeteren van de waterkwaliteit.
Op de bewonersavond waren de aanwezigen het meest enthousiast over de maatregel om in de spoorzone een waterpark te realiseren. Daarin kunnen we
avontuur en waterbeleving combineren en door meer water te realiseren de bergingscapaciteit vergroten (17). Meer water past goed in de huidige functie en
inrichting en het is relatief eenvoudig te realiseren. Bij het aanleggen van extra water moeten we de bereikbaarheid van de spoorbaan voor de hulpdiensten
blijven garanderen. Het waterspoorpark verbinden we met het water in de wijk. Het waterspoorpark krijgt een uitloper langs de Kastelenring,
Gravin Marialaan tot aan de Johanna van Polanenlaan (30). Qua beleving sluit dit gedeelte aan bij het Delflandse deel van het waterspoorpark.
Overzicht maatregelen Zijdepolder
Samengevat nemen we in de Zijdepolder de volgende maatregelen:
c onderzoek zelfvoorzienend maken Zijdepolder (15);
c het vervangen en vergroten van duikers in de Noordsingel (16), in de
Heuvelweg en Zilvermeeuwlaan (20) en in de Prinsenhof (27);
c het aanleggen van het waterspoorpark (17);
c het verbinden van de waterpartijen van Sijtwende met de vijver bij
Leidsenhage (18);
c het verkorten van de duiker van de kanovijver naar Sportcomplex
Duivesteyn (19);
c het realiseren van natuurvriendelijke oevers in de wijken De Heuvel
(21) en de Prinsenhof (27), langs de Dillenburgsingel (28), langs de
Prinsensingel (25), de Noordsingel (23) en langs de Heuvelweg (22);
c verbeteren waterbeleving in combinatie met langzaam verkeersroute
van Prinsenhof naar Leidsenhage (24);
c het vergroten van de duiker in de Valkhof (26);
c het verbinden van de watersystemen bij de keerlus van tramlijn 6 (29);
c het verbinden van het waterspoorpark met het water in
Duivenvoorde (30).
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 52
Kleine Starrevaartpolder, Gecombineerde Starrevaart- en Damhouderpolder en Rietvinkpolder
In de Rietvinkpolder ligt een wateropgave van ongeveer 0,6 ha. Bij ontwikkelingen als De Werf en het Leidschendam Centrum zijn vergroting van de berging,
natuurlijke oevers en andere aspecten van duurzaam waterbeheer al zoveel mogelijk meegenomen. Bij de ontwikkeling van de Duivenvoordecorridor wordt
gestreefd naar het bewaren of het herstellen van de oorspronkelijke slotenpatronen in de Oostboschpolder (44).
In Leidschendam-Zuid worden de kansen benut om extra waterberging te creëren (45). Zo verbeteren we in De Tol de waterkwaliteit door het verruimen
van de waterpartijen en het aanpassen van de pomp, zodat het water van de Kleine Starrevaartpolder beter kan circuleren. Bij het bedrijvengebied de Star
wordt eveneens ingespeeld op mogelijkheden die herontwikkeling biedt.
Stompwijk is een speciaal gebied met een mooie landelijke uitstraling. Dit biedt mogelijkheden om de recreatieve functie van het water in Stompwijk te
vergroten door de aanleg van een kanoroute (46). Er zijn voor de Rietvinkpolder al maatregelen opgesteld om het beschermingsniveau tegen wateroverlast
tot het gewenste niveau te brengen (43).
Samengevat nemen we in de Rijnlandse polders de volgende
maatregelen:
c benutten lopende ontwikkelingen Leidschendam-Centrum en
De Werf (43);
c herstellen oorspronkelijke slotenstructuur en realiseren extra
bergingscapaciteit in de Duivenvoordecorridor (44);
c benutten kansen om extra waterberging te creëren in Leidschendam-
Zuid (45);
c aanleggen van een kanoroute (46).
Overzicht maatregelen Kleine Starrevaartpolder, Gecombineerde Starrevaarten
Damhouderpolder, Rietvinkpolder, Oostboschpolder en Meeslouwerpolder.
Hoofdstuk 6
maatregelen
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 53
Gemeentebrede maatregelen
Afvalwater en afkoppelen
Rioleringsbeleid
In het rioleringsbeleid staat hoe de gemeente omgaat met hemelwater en huishoudelijk afvalwater. Gemeenten hebben een zorgplicht om afvalwater in
te zamelen. In het gemeentelijke rioleringsplan voor de periode 2004 t/m 2008 staan doelen en maatregelen om aan deze verplichting te voldoen. In het
buitengebied legt de gemeente drukriolering aan. Op 28 panden na heeft het hele buitengebied een aansluiting op de riolering. Voor deze panden heeft de
provincie de gemeente een ontheffing verleend van de zorgplicht. De eigenaren van deze panden zijn zelf verantwoordelijk voor het aanleggen van een IBA,
een voorziening die het water lokaal zuivert.
In het Leidschendamse deel worden de maatregelen in het kader van de basisinspanning gerealiseerd. Bij het Prins Hendrikplein, in de wijk Prinsenhof en in
Leidschendam-Zuid worden bergbezinkvoorzieningen gemaakt. De overstorten langs de spoorzone worden zoveel mogelijk gesaneerd. Om de aanvullende
maatregelen in het kader van het waterkwaliteitspoor in beeld te brengen, voor zover deze nog niet in de basisinspanning zijn meegenomen, wordt een
watersysteemberekening uitgevoerd. In het Voorburgse deel worden zowel maatregelen in het kader van de basisinspanning als het waterkwaliteitsspoor
gerealiseerd. Deze komen voort uit de Watersysteemberekeningen Den Haag en randgemeenten, een regionale studie waarin de optimale maatregelen voor
de laagst maatschappelijke kosten zijn bepaald, zonder beperkt te worden door de gemeentegrenzen. Voor Voorburg zijn de volgende maatregelen uit de
studie opgenomen in het rioleringsplan. Langs de Schenk worden op Haags grondgebied twee bergbezinkvoorzieningen gerealiseerd en in Voorburg wordt
een bergbezinkvoorziening ter hoogte van het Burgemeester Noteboompark gerealiseerd. Ook het verbinden van de Broeksloot met de Vliet is aangemerkt
als een noodzakelijke maatregel in het kader van het waterkwaliteitsspoor.
Hemelwater
Om de inzameling van afvalwater duurzaam te garanderen volgens de eisen die hiervoor gelden, gaat de gemeente circa elf kilometer veelal gemengd
rioleringstelsel vervangen door gescheiden rioolstelsel. De verharde oppervlakten worden zoveel mogelijk afgekoppeld. Dit vermindert de hoeveelheid
relatief schone neerslag die naar de afvalwaterzuiveringsinstallaties wordt afgevoerd en bevordert de waterkwaliteit in de watergangen. Afkoppelen van
verharde oppervlakten gebeurt ook bij stedelijke vernieuwingsprojecten.
Onderhoud watergangen en baggerprogramma’s
Het onderhoud aan watergangen betreft het jaarlijks krozen en zuiveren, dat wil zeggen het weghalen van waterplanten in het afvoerprofiel en langs
de oevers en het periodiek baggeren. Deze werkzaamheden hebben primair tot doel het waarborgen van de berging en de afvoercapaciteit van de
watergangen. Ook voor de waterkwaliteit zijn het noodzakelijke werkzaamheden. Wel vraagt de waterkwaliteit doorgaans om een optimalisatieslag in het
beheer.
Met behulp van baggerprogramma´s werken partijen achterstanden in baggeren weg om vervolgens via een reguliere onderhoudscyclus te baggeren.
Leidschendam-Voorburg heeft haar achterstanden in baggeren inmiddels weggewerkt. Delfland heeft vervolgens het beheer van het hoofdsysteem van de
watergangen overgenomen van de gemeente en zal vervolgens periodiek baggeren. Rijnland heeft het eveneens het streven om het onderhoud van het
hoofdsysteem in de nabije toekomst over te nemen. Vanaf 2009 voert Rijnland baggerwerkzaamheden uit in de boezem en werkt zo de achterstanden in het
baggeren weg.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Corry van Leeuwen
Lid klankbordgroep Waterplan namens De Groene Basis
‘Ik houd al mijn hele leven van water. Als watergids bij het I.V.N. verzorg ik natuurwandelingen en als vrijwilliger bij ‘De Groene Basis’ natuurexcursies met
schoolkinderen uit Leidschendam-Voorburg. Namens beide organisaties zit ik in de klankbordgroep. Mijn kennis over water en natuur heb ik ingebracht in
dit platform en die kwam daar goed van pas.
Ik doe al enige tijd mee met een project van de gemeente, gericht op het monitoren van oevers. Dat betekent dat ik op twee plekken het aantal vlinders
en libellen inventariseer. De ene plek is een natuurvriendelijke oever, de andere een steile, hardbeschoeide oever. Daar ga ik wekelijks heen als het buiten
warmer is dan 17 graden. Dan loop ik een afstand van 100 meter langs een oever terwijl ik alle vlinders en libellen - soorten en aantallen - noteer. Wat je
bijvoorbeeld merkt, is dat je veel vlinders ziet op plekken waar weinig wordt gemaaid.
Als er natuurvriendelijke oevers aangelegd worden, vind ik het belangrijk dat daar plekken gemaakt worden, waar kinderen kunnen spelen. Dan moet je
bijvoorbeeld geen brede rietkragen aanleggen. Ik zie het op deze plek. Kinderen zitten hier lekker te kledderen aan de waterkant, ze varen met bootjes en
zijn in de weer met schepnetjes en emmertjes. Zo maak je kinderen vertrouwd met de wereld in en om het water en breng je ze liefde bij voor de natuur.
Daar kan dit Waterplan wel bij helpen.
Maar we zijn er nog niet. Het beleid staat mooi op papier, maar nu begint het pas. Ik heb er steeds op gehamerd dat de kosten voor onderhoud
meegenomen moeten worden in de planvorming. Niet alleen de eenmalige kosten voor de aanleg maar vooral ook het structureel onderhoud van die
plekken gaat geld kosten, bijvoorbeeld voor het verwijderen van drijfvuil en het op tijd uitbaggeren. We moeten voorkomen dat er straks geen budgetten
zijn om deze onderhoudskosten te dekken. Mijn devies is dus: neem de onderhoudskosten nu mee in het opstellen van de budgetten, die bij het plan horen.’

Pagina 56
Hoofdstuk 7
Effecten Bijdrage aan de drie hoofddoelen
Dit hoofdstuk geeft antwoord op de vraag wat de maatregelen uit dit Waterplan concreet opleveren en in hoeverre ze bijdragen
aan het realiseren van de drie hoofddoelstellingen van dit plan.
Deze hoofddoelen zijn:
Het watersysteem is duurzaam en robuust. Het watersysteem kan zo veel water bergen dat wij wateroverlast en verdroging
kunnen voorkomen.
Het water is schoon. Ecologisch gezond water stroomt, ruikt fris, is helder, diep genoeg en kent een rijke flora en fauna.
Schoon water ontstaat dankzij een watersysteem dat biologisch goed functioneert.
Het water is aansprekend. Door water te zien als integraal onderdeel in alle ruimtelijke plannen en de potenties van water te
benutten, kunnen we de leefomgeving aantrekkelijker maken.
Dragen de Waterplanmaatregelen bij aan het voorkomen van wateroverlast?
Voor het boezemland van Leidschendam-Voorburg nemen Delfland en Rijnland maatregelen in hun hele beheersgebied. De boezem is in de toekomst
dan ook op orde. Voor Leidschendam-Voorburg is de opgave om extra water te realiseren beperkt tot haar polders. Het Waterplan voorziet in de
benodigde hoeveelheid extra open water. In de ene polder is de ruimte voor extra water makkelijker te vinden dan in de andere polder. Zo kan in de
Zijdepolder ruimschoots de hoeveelheid open water gevonden worden, terwijl in de Veen- en Binckhorstpolder de rekensom precies klopt. Een deel van
de wateropgave van de Rietvinkpolder wordt gerealiseerd in de Oostboschpolder. Met extra pompcapaciteit in de Rietvinkpolder is de polder zo toch op
orde. Door verder systematisch in te zetten op het verbinden van water worden de routes van het water naar het gemaal beter. Zo kan in tijden van extreme
regenval makkelijker uit de polder worden gepompt. Een aantal verbindende watergangen worden aangelegd en duikers vergroot. Daar waar voet- en
fietsroutes het water kruisen, worden de duikers in de meeste gevallen vervangen door bruggen.
Met deze maatregelen anticiperen we zo goed mogelijk op de verwachte klimaatsveranderingen en de grotere hoosbuien die worden voorzien. We geven
echter geen garantie dat er in Leidschendam-Voorburg nooit meer water op straat komt te staan. De inwoners van Leidschendam-Voorburg zullen er, net als
alle andere Nederlanders, rekening mee moeten houden dat riolering en watergangen bij de extreemste buien de grote hoeveelheid water die in een korte
tijd valt, niet meteen kunnen verwerken. Waterschappen en gemeente streven wel naar het optimaal beperken van overlast en schade.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 57
Verbeteren de Waterplanmaatregelen de waterkwaliteit?
De waterkwaliteit in Leidschendam-Voorburg is matig tot slecht. De problematiek spitst zich toe op lage zuurstofgehaltes. In 2004 werd op geen enkel
meetpunt aan de zuurstofnorm voldaan. Het Waterplan bevat maatregelen die bijdragen aan een betere zuurstofhuishouding. Het volume water neemt toe,
de doorstroming verbetert en er verschijnen natuurvriendelijke oevers. Beheermaatregelen, zoals baggeren en rioleringsmaatregelen, zullen ook een positief
effect hebben.
Op die plaatsen waar we een mix aan maatregelen nemen, zal in de toekomst het zuurstofgehalte verbeteren. Daarentegen zullen veel watergangen in 2015
nog een harde oever hebben of omzoomd zijn door grote bomen. Op die plaatsen zal naar verwachting de verbetering van de waterkwaliteit achterblijven.
Wat betekent dit Waterplan voor het woonklimaat van de stad?
Tijdens de wijkavonden benoemden deelnemers de pareltjes in hun wijk. Zij noemden de singel waar ze dagelijks langs liepen, een waterpartij op een
bijzondere plek, zoals op de kop van de Machinesloot ter hoogte van de Nicolaas Beetslaan, orchideeën in de oever, een gespotte ijsvogel. Dankzij de
maatregelen uit het Waterplan zullen mensen straks nog meer parels kunnen aanwijzen. Waar water eerst verstopt was, kun je het opeens beleven en
versterkt het water het groen-blauwe karakter van de wijk.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Maria Rosendal
Hoogheemraadschap van Rijnland
Een waterplan en alles wat daaruit voortvloeit kan mensen bewuster maken van de betekenis van water in hun leefomgeving. Voor mij is water een belevenis,
iets waar je van kunt genieten. Of je nu gaat varen, vissen of gewoon aan de waterkant zit te kijken hoe mooi de zon in het water schijnt.
Op de plek waar we nu staan, kunnen kinderen in aanraking komen met het waterleven, met de beestjes die erin rondkrioelen. Zij kunnen in de weer met
schepnetjes en emmertjes en op hun eigen houtje kennis maken met alles wat er groeit en bloeit in en om het water. Langs het spoor gaan we meer van dit
soort plekken maken; ruige, avontuurlijke speelplekken, waar je op een veilige manier bij het water kunt komen. Want veiligheid staat wel altijd voorop.
In dit waterplan hebben we voor de komende jaren afgesproken wat we willen met het water in Leidschendam-Voorburg en hoe we dat gaan doen. Ook is er
geld gereserveerd voor alle maatregelen die we willen nemen. Nu de gemeenteraad en de besturen van de twee waterschappen het plan hebben vastgesteld,
is het financieel ook geregeld en kunnen we in Leidschendam-Voorburg het water de plek geven die het verdient.

Pagina 60
Hoofdstuk 8
Uitvoeringsprogramma
Synergie
Samenwerken
Uitgangspunt voor het Waterplan Leidschendam-Voorburg is samenwerking. Het plan is gemeenschappelijk opgesteld en zal
ook eendrachtig worden uitgevoerd. Dit betekent dat de gemeente en de beide hoogheemraadschappen in de toekomst tijd en
geld zullen vrijmaken voor uitvoering van het plan. Aan het Waterplan is een apart uitvoeringsprogramma gekoppeld. In dit
uitvoeringsprogramma staat wat we de komende planperiode concreet gaan doen en hoe deze maatregelen bijdragen aan de
doelstellingen van het Waterplan.
Opzet van het uitvoeringsprogramma
Het uitvoeringsprogramma bestaat uit een maatregelentabel (zie bijlage) en een maatregelenkaart, zie einde hoofdstuk. In het uitvoeringsprogramma
staan de ongeveer vijftig hoofdmaatregelen, zoals beschreven in hoofdstuk 6. De maatregelen zijn beschreven per deelgebied: de boezem van Delfland,
de boezem van Rijnland en de verschillende polders. Het resultaat is gekwantificeerd in termen als hoeveelheid extra oppervlaktewater en aantal vervallen
duikers, aantal meters aangelegde natuurvriendelijke oever. Zo streven Rijnland en Leidschendam-Voorburg ernaar om circa 8 kilometer natuurvriendelijke
oever aan te leggen, dus jaarlijks circa 1 kilometer.
Op basis van kengetallen is een inschatting van de kosten gemaakt. De drie partners hebben de kosten onderling verdeeld. Waar mogelijke andere partijen
bij kunnen dragen is dit aangegeven.
Prioritering en planning
In de kolom prioriteit is met ++, +, o en - aan gegeven welke maatregelen prioriteit hebben. Hierbij hebben de volgende criteria een rol gespeeld:
c kan er meegelift worden met reeds lopende of geplande ontwikkelingen (werk met werk maken);
c draagt de maatregel bij aan meerdere doelen;
c is de maatregel gecompliceerd, of makkelijk uit te voeren.
Communicatie
Duurzaam, robuust, schoon, gezond en aansprekend zijn positief geladen termen die nauw verbonden zijn met het Waterplan. Immers, met het oplossen
van knelpunten in de waterhuishouding voegt het Waterplan iets toe aan de woon- en leefomgeving. Verbindingen tussen waternetwerken, karakter aan
wijken, avontuur en parels. De open opstelling, creatieve inzet en betrokkenheid van inwoners en belanghebbenden tijdens het interactieve proces dat heeft
geleid tot het Waterplan hebben bijgedragen aan die positieve lading. Deze lijn in de communicatie trekken we door bij de uitvoering.
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 61
De communicatie blijft zich richten op het bereiken en vasthouden van de betrokkenheid en het enthousiasme onder medewerkers, bestuurders en externe
doelgroepen. De communicatiedoelen die bij de watervisie zijn gesteld blijven onverkort van kracht:
c draagvlak bevorderen bij de doelgroepen voor de maatregelen die voortvloeien uit het Waterplan Leidschendam-Voorburg;
c doelgroepen weten tijdig wat wanneer gaat veranderen en wat het effect van het Waterplan Leidschendam-Voorburg is. Hierbij ligt de nadruk op kansen
en mogelijkheden;
c de hoogheemraadschappen en de gemeente laten zich zien als maatschappelijk betrokken, kansen scheppend en weloverwogen handelend en streven
naar integraal en duurzaam waterbeheer tegen aanvaardbaar maatschappelijke kosten.
De titel van het Waterplan ‘Water verbindt en geeft kleur aan je stad’ geeft de boodschap voor de communicatie over het Waterplan weer. Door vanuit deze
boodschap te werken, laten de gemeente en de hoogheemraadschappen zien dat:
c zij streven naar integraal en duurzaam waterbeheer;
c zij zelf concreet aan het werk gaan voor beter water;
c de leefomgeving veiliger en mooier wordt door water;
c water een belangrijke plaats heeft in wijken, Rijnland en Delfland;
c zij de inwoners van Leidschendam-Voorburg nodig hebben om te werken aan beter water en daarbij rekening houden met de veiligheid, belangen en
wensen;
c zij zichtbaar maken wat bewoners zelf kunnen doen en wat hun belang is;
c de hoeveelheid water belangrijk is: niet teveel en niet te weinig;
c het Waterplan mogelijk kansen schept voor toerisme, recreatie en dergelijke.
Tijdens de uitvoeringsfase van het Waterplan ligt een wijkgerichte aanpak van de communicatie voor de hand. Immers, de fysieke werkzaamheden worden
voornamelijk op wijkniveau ervaren en de concrete veranderingen in de leefomgeving worden hier ook het eerst zichtbaar. Zodra er duidelijkheid is over het
uitvoeringsschema en de prioriteiten worden de communicatieactiviteiten per wijk nader uitgewerkt. Bij de daadwerkelijke uitvoering wordt zoveel mogelijk
gebruik gemaakt van projectborden waaruit blijkt dat ‘Dit project voortvloeit uit het Waterplan Leidschendam-Voorburg, een gemeenschappelijk plan van de
gemeente Leidschendam-Voorburg en de hoogheemraadschappen van Delfland en van Rijnland’.
In de uitvoeringsfase zal de communicatie zich ook richten op de concrete maatregelen die inwoners zelf kunnen treffen om een bijdrage te leveren aan de
strijd tegen de wateroverlast, zoals het toepassen van open of minder verharding in de tuin of het aanschaffen van een regenton.
Verantwoordelijkheden en organisatie
De uitvoering van dit Waterplan is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de waterschappen en gemeente. Uiteraard is iedere organisatie
verantwoordelijk voor haar eigen taken, zoals wettelijk omschreven. Voor een succesvolle uitvoering van het Waterplan moet binnen de drie organisaties
structureel tijd beschikbaar zijn.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 62
Er wordt een projectgroep voor de uitvoering samengesteld waarin vanuit de drie organisaties een proces- of watercoördinator deelneemt. Deze persoon
vervult binnen de eigen organisatie een rol als spil rondom het Waterplan en ondersteunt de projectleiders voor de deelprojecten op dit vlak. De projectgroep
bewaakt de integrale samenhang en uitvoering van de diverse uitvoeringsprojecten en rapporteert hierover aan de besturen.
De verschillende uitvoeringsmaatregelen krijgen allemaal een projectleider binnen de gemeente of het waterschap. Wanneer de trekkersrol van een
maatregel bij een waterschap ligt zal de projectleider het voortouw nemen en in samenspraak met de projectleider van de gemeente de betreffende
gemeentemedewerkers betrekken. Wanneer de gemeente de trekkende rol in een maatregel heeft zal de projectleider bij het waterschap aanspreekpunt
zijn voor de uitvoering van de specifieke maatregel om de juiste medewerkers van het waterschap te betrekken..
Bij de gemeente Leidschendam-Voorburg wordt de taak proces- of watercoördinator neergelegd bij zowel de directie Stad als de directie Wijkzaken. Bij de
waterbeheerders wordt deze rol vervuld door een medewerker van de sector Beleid en Onderzoek van de afdeling Waterbeheer en bij Rijnland door een
medewerker van de afdeling Plannen en Projecten.
Watertoets
Een aantal maatregelen uit dit waterplan vraagt om extra ruimte, zoals het graven van nieuw water of het verruimen van bestaand water. Deze maatregelen
zullen voor een deel worden uitgevoerd via de watertoets. Dit is de samenvattende titel voor een aantal procesafspraken die in de wet zijn vastgelegd. Het
doel van de watertoets is om ervoor te zorgen dat water op een goede manier wordt meegenomen in de (her)ontwikkeling van een plangebied. De afspraak
is dan ook dat waterschappen vroegtijdig betrokken worden bij ruimtelijke plannen.
Gemeente Leidschendam-Voorburg, Delfland en Rijnland willen de watertoets optimaal benutten om de ambities en maatregelen uit het waterplan te
realiseren. Het streven is om bij elke ruimtelijke ontwikkeling in te zetten op een hoog ambitieniveau voor het thema water, zodat de ruimtelijke ingreep
bijdraagt aan het robuust, schoon en aansprekend maken van het water in Leidschendam-Voorburg. Bij de ruimtelijke plannen van Leidschendam-Voorburg
worden de afspraken uit dit waterplan daarom vanaf het begin meegenomen. Ook bij ruimtelijke ontwikkelingen door derden wordt het waterplan als
onderlegger gebruikt.
Financiering en kostenverdeling
De kostenverdeling voor het waterplan is gebaseerd op de verdeling van wettelijke taken en verantwoordelijkheden tussen de gemeente en de
waterschappen en op het principe van gedeeld belang en samenwerking.
Het NBW vormt het algemene vertrekpunt voor verdeling voor kosten voor het realiseren van de wateropgave. Een belangrijke afspraak is dat partijen
een waterplan opstellen en daarin uitwerken hoe zij het lokale watersysteem op orde brengen. Met dit waterplan wordt deze afspraak ingevuld. In 2006
ondertekenden de Haaglandengemeenten, Delfland, stadsgewest Haaglanden en de provincie Zuid-Holland het Regionaal Bestuursakkoord Water
Haaglanden. Hierin maakten de partijen een aantal afspraken als aanvulling op de landelijke afspraken. Wat betreft de financiering is afgesproken om in
waterplanverband te komen tot concrete afspraken tussen de overheden. Bovendien spannen partijen zich in om private partijen te laten meedenken,
meewerken en meebetalen aan maatregelen.
Hoofdstuk 8
Uitvoeringsprogramma
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 63
Uitgangspunten voor de kostenverdeling zijn:
c De gemeente brengt waar mogelijk de grond om niet in en de waterbeheerders dragen de inrichtingskosten. Daarbij is een extra bijdrage van gemeente
gerechtvaardigd waar het gaat om bijzondere stedebouwkundige of functionele eisen.
c Kosten voor onderzoek of verdere planvorming worden op basis van wettelijke taken verdeeld en in geval van gedeeld belang gelijkelijk verdeeld tussen
gemeente en waterbeheerder.
c Ten aanzien van grondwater geldt de regelgeving dat de perceeleigenaar verantwoordelijk is voor de ontwatering van het eigen terrein, de gemeente is
verantwoordelijk voor de ontwatering daarbuiten en het waterschap voor het op orde hebben van de afwatering;
c Het aanleggen en beheren van natuurvriendelijke oevers is de verantwoordelijkheid van de oeverbeheerder, veelal de gemeente. Waterbeheerders
kunnen bijdragen vanuit het belang van waterkwaliteit .
c Maatregelen in het kader van riolering (en afkoppelen) vallen onder verantwoordelijkheid van de gemeente. De bijdrageregelingen van de waterbeheerders
kunnen hier worden ingezet.
c Financiering van communicatie op waterplanniveau wordt omgeslagen over de partners. Partijen werken samen in de communicatie. Communicatie rond
specifieke maatregelen wordt op projectniveau afgesproken.
c De waterbeheerder is verantwoordelijk voor monitoring van het watersysteem.
De kosten en kostenverdeling van het uitvoeringsprogramma zijn weergegeven in bijlage 2.
Monitoring en evaluatie
Worden de doelen uit het Waterplan ook werkelijk behaald? Deze vraag kunnen we alleen beantwoorden als we activiteiten en effecten over meerdere
jaren bijhouden.
Wat betreft bergingscapaciteit is de hoeveelheid extra open water ten opzichte van het jaar 2006 een goede maat om het risico op wateroverlast in te
schatten. Maar zo eenvoudig ligt het niet voor de waterkwaliteit. Om een beeld te geven of we op koers zitten met het verbeteren van de waterkwaliteit
is daarom een apart monitoringsprogramma nodig. Stadswater beoordelen we met behulp van een landelijke systematiek op drie karakteristieken:
belevingswaarde, ecologie oever en ecologie water. Aan de hand van biologische en fysische en chemische parameters doen we een uitspraak over de
ecologische toestand waarin het water zich bevindt, gerelateerd aan het landelijke referentiebeeld. De monitoring door Rijnland uit 2004 fungeert als
nulmeting. In 2010 monitoort Rijnland opnieuw en kunnen we de resultaten vergelijken met de nulsituatie. Delfland zal voorafgaand aan de werkzaamheden
een nulmeting uitvoeren.
Bij monitoring betrekken we ook inwoners. Zo loopt er sinds 2003 het project ‘Libellen- en vlindermonitoring’ van het platform duurzaam Leidschendam-
Voorburg en de gemeente. Vrijwilligers lopen eenmaal per twee weken een aantal routes langs waterkanten en tellen libellen en vlinders. De resultaten
worden verwerkt in het landelijke Meetnet Libellen en Vlinders van de Vlinderstichting en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De resultaten van
Leidschendam-Voorburg worden ook vergeleken met voorgaande jaren. Dat is interessant, want libellen zijn een goede indicator om een uitspraak te
kunnen doen over de kwaliteit van water en oevers. Libellen zijn immers gebonden aan water en sterk afhankelijk van de waterkwaliteit, het water- en
oeverbeheer en de inrichting van de oevers. Zo kunnen we in Leidschendam-Voorburg ook onze eigen vragen beantwoorden, die zich richten op de invloed
van de oeverinrichting en het beheer ervan. En we bereiken op deze manier dat inwoners zelf ervaren wat de maatregelen uit het Waterplan voor hun
leefomgeving betekenen.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 64
In het uitvoeringsprogramma staat welke maatregelen wanneer worden uitgevoerd en hoeveel middelen hiervoor beschikbaar zijn. Het uitvoeringsplan kent
ook een meetbare beschrijving van de resultaten, zoals de hoeveelheid berging of de lengte aangelegde natuurvriendelijke oevers.
Dit uitvoeringsprogramma biedt daarmee de basis voor een jaarlijkse verantwoording aan het bestuur binnen de reguliere planning- & controlcyclus van de
drie organisaties. Zo maken de partijen jaarlijks de balans op of de geplande maatregelen zijn uitgevoerd en de resultaten zijn geboekt.
In 2010 is het moment om de balans over de eerste jaren op te maken. Dit komt voort uit de opzet van het uitvoeringsprogramma. Voor 2007, 2008 en 2010
staan in het uitvoeringsprogramma de activiteiten per jaar weergegeven. In 2010 stellen we zonodig de maatregelen bij en maken we de planning voor de
periode 2010 - 2015 concreet. Dit resulteert in een aangepast uitvoeringssprogramma voor de resterende looptijd van het waterplan.
Een evaluatiemoment in 2010 maakt het ook mogelijk om de uitvoering van het waterplan bij te stellen op basis van de besluitvorming over de Kaderrichtlijn
water. Conform de landelijke aanpak van de KRW zijn in 2007 de maatregelen voor het gebied Rijn-west bekend. Uiterlijk in 2008 nemen de partijen hierover
een besluit. Bij de evaluatie van het waterplan kunnen we de uitkomsten van de besluitvorming over de Kaderrichtlijn Water zonodig verwerken in het
uitvoeringsprogramma 2010-2015.
Hoofdstuk 8
Uitvoeringsprogramma
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 65
Maatregelenkaart
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 66
Bijlage 1
Maatregelentabel
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
Veen- en Binckhorstpolder
1 Corbulopark verbinden met waterspoorpark 0 x x x
2 Verbinden waterpartijen Corbulopark met Machinesloot 0 x x x
(deels via bestaande duiker Van Pabstlaan)
3 Waterspoorpark aanleggen in Veen- en Binckhorstpolder ++ x x x x
Verbreden en vervangen van schuine duiker (duiker 1) door open water ter plekke van ++ x x
Nicolaas Beetslaan/Laan van Nieuw Oosteinde
Verbreden en (deels) vervangen duikers (duiker 2 en 3) in Van Alphenstraat door open water ++ x x
Verbreding spoorsloten langs driehoek sporen en RandstadRail ++
Extra open water bij hoek Schipholboog ++ x
Kantoren Tennetlocatie in water situeren + x x
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 67
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
Veen- en Binckhorstpolder
1 Verbinden van de waterpartijen in het Corbulopark met de doodlopende waterpartijen Rioleringsmaatregelen Voorburg-Noord. 2008
langs het spoor Den Haag-Leiden. De waterpartijen zijn momenteel verbonden met
twee lange duikers onder de Utrechtsebaan. Waterpartij langs spoorlijn Den Haag-Leiden
loopt ‘dood’ bij kruising Van Alphenstraat-Koningin Wilhelminalaan. Vanwege de vele
kabels en leidingen wordt de verbinding ondergronds aangelegd. Om de verbinding tussen
de van Alphenstraat en de Pompe van Meerdervoortstraat te realiseren wordt een duiker
en drainage aangelegd onder de Koningin Wilhelminalaan. Het deel van het traject vanaf
de Pompe van Meerdervoortstraat wordt uitgevoerd als regenwaterstelstel. De waterpartijen
Corbulopark worden door deze maatregel gevoed met afgekoppeld regenwater.
2 Maken nieuwe watergang aan oostzijde van Utrechtsebaan (A12). 4.500 m 3 Herstructurering Binckhorst van de gemeente Den Haag. 2009
Voormalige spoorsloot weer opengraven. Minimale breedte voor redelijk door- Opstellen watervise De Binckhorst- Voorburg Noord.
stroomprofiel gemiddeld 6 meter op de waterlijn. De doorstroming en daarmee De visie zal als input gebruikt worden voor het
de waterkwaliteit verbetert. Verbeterde waterkwaliteit door het open maken van de herstructureringsproces van het bedrijventerrein
afvoer van water en het verbinden van waterpartijen in dit deel van de polder. de Binckhorst.
Mogelijkheden verkennen in watervisie De Binckhorst-Voorburg Noord.
3 Kansen voor extra water, verbeteren waterkwaliteit en opheffen knelpunten in 6.000 m 3 1.500 m Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009. 2008
afvoerroutes van de wijk Essesteijn. Bijzondere plek is de vijverpartij op kop van
Machinesloot. Er zijn meer kansen voor parels door water op bijzondere plekken
vorm te geven. Over hele traject langs spoorlijn Amsterdam-Den Haag (van
Utrechtsebaan tot NORAH) waterpartij verbreden tot gemiddeld 5 meter. Deels
meer dan 5 meter mogelijk. Kansrijke plekken door bewoners genoemd zijn achter
flat richting tunnel en achter Peugeot dealer. Deels minder, rekening houdend met
wens bewoners om afschermende bosschages tussen bebouwing en spoor te
handhaven. Maatregel is incusief aanleg natuurvriendelijke oevers daar waar
mogelijk en vervangen aantal duikers.
Duiker in afvoerroute van Essesteijn zorgt voor opstuwing. 900 m 3 Aanleg parkeerterrein NS bij station Laan van NOI. 2007
Duiker in afvoerroute van Essesteijn zorgt voor opstuwing. 1.500 m 3 2007
T.h.v. Spinozalaan noordzijde Schenkstrook 1.324 m 3 > 2010
1.350 m 3 > 2010
Extra open water 2.000 m 3 Herontwikkelen Tennetlocatie, herontwikkeling Binckhorst. 2008
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 68
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
4 Verbreden Machinesloot t.h.v. Park De Werve ++ x x
Verlagen oevers Machinesloot buiten Park De Werve + x x
5 Natuurvriendelijke oevers Park ‘t Loo + x x x
6 Versterken Park ‘t Loo d.m.v. twee parallelle watergangen + x x x
7 Extra open water op en rondom CBS-terrein 0 x x
8 Natuurvriendelijke inrichting Holwerdalaan + x x
9 Verhogen toelaatbare peilstijging tot 60 cm ++
Verhogen toelaatbare peilstijging tot 60 cm. (Louis Couperusstraat) ++
Sportpark ‘t Loo + x
10 Verbeteren afvoercapaciteit Essesteijn + x x x
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 69
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
4 Deze maatregel biedt mogelijkheden voor waterberging en verbetering 270 m 3 > 2010
van de waterkwaliteit bij natuurvriendelijke inrichting. De Machinesloot
wordt hier totaal gemiddeld 5 meter breder, met natuurvriendelijke inrichting.
Deze maatregel biedt mogelijkheden voor waterberging. Bij inrichting honden- 1.800 m 3 > 2010
uitlaatstrook hoger situeren. Wanneer over de hele lengte een flauw talud wordt
aangelegd: 1.500 meter flauwe oever, breedte gemiddeld 2 meter.
5 De bestaande waterpartijen worden uitgerust met natuurvriendelijke oevers, er is 2.678 m 3 1.500 m Uitwerking Structuurvisie. > 2010
ruimte voor extra water bij het parkeerterrein. Zo is er meer ruimte voor water en
verbetert de waterkwaliteit. De bestaande watergangen worden gemiddeld 2 meter
breder.
6 Extra ruimte voor waterberging in de nieuwe watergangen. Door de oevers natuurvriendelijk
in te richten kan ook de waterkwaliteit verbeteren. Naast de bestaande 9.000 m 3 > 2010
waterpartijen is het doel van deze maatregel twee aanvullende parallelle watergangen
over de lengte van het park. Extra waterberging. Lengte watergangen circa
1.500 meter, breedte op de waterlijn gemiddeld 8 meter.
7 Waterberging van 1,1 ha binnen het plangebied rondom het CBS-terrein. 6.840 m 3 Met VROM en Domeinen is in 2006 een intentie-
Verbeteren naastgelegen drassige speelveld en avontuurlijker voor hond. overeenkomst gesloten waar waterpositief bouwen in de
uitgangspunten is vastgelegd. Ambitie: 1 ha aan extra open
water realiseren in (de omgeving van) het plangebied. 2008
8 Door het verbreden van de watergang en een natuurvriendelijke inrichting 900 m 3 1.500 m 2008
waterberging en betere waterkwaliteit.
9 De gevolgen hogere peilstijging voor volkstuincomplex bij Schipholboog zijn
onderzocht. Er zijn geen maatregelen nodig.
Aandachtspunt vormt het teruglopen van singelwater door de bestaande 2007
afwateringsvoorzieningen. Gezamenlijk met de particuliere eigenaren zal naar een
oplossing hiervoor worden gezocht.
Sportpark ‘t Loo kent een bergingstekort. Onderzocht zal worden waar ruimte is 2008
voor deze bergingsopgave en zo nodig of er alternatieve maatregelen mogelijkheden
zijn om het bergingstekort op te lossen.
10 Hydraulisch zijn er geen knelpunten in Essesteijn. Verbetering van de afwatering 1.350 m 3 2008
door verbreden watergangen. Vervangen van duikers door bruggen levert waterkwaliteitsverbetering
en extra berging. Extra berging door natuurvriendelijke
inrichting waar het kan. Verbreden watergangen, vervangen duikers onder kleine
wegen door bruggen. Goed onderhoud om doorstroming op peil te houden.
Vertragen afvoer van neerslag door open verharding parkeerterrein.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 70
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
11 Duikers vervangen door open water in Essesteijn (Dreven) + x x x x
12 Duikers vervangen door open water in Essesteijn (Gaarden) + x x
13 Verbreden watergangen langs begraafplaats + x
14 Verbreden watergangen bij molen De Vlieger + x x
Zijdepolder
15 Onderzoek naar zelfvoorzienend maken watersysteem Zijdepolder +
in combinatie met flexibel peilbeheer
16 Duiker voor gemaal vergroten: onder Noordsingel ++ x
17 Waterspoorpark aanleggen in Zijdepolder + x x x x
Natuurvriendelijke oevers aanleggen in waterspoorpark x x x x
Vervangen duikers door bruggen ++ x x
Duiker vervangen door waterpartij tussen Duivenvoorde en Roerdomplaan en 0 x
richting spoorzone verbinden
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 71
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
11 Grote duikers toegangswegen bij voorkeur niet vervangen i.v.m. kosten kabels 1.814 m 3 2008
en leidingen. Onderhoud verbeteren om verstopping tegen te gaan. Wel vervangen
van kleinere duikers in de wijk door fietsbruggen. Waterkwaliteit, doorstroming en
visstand verbeteren. Bewoners vinden vijverpartij Dreven ook nu al een parel.
Watergang gemiddeld 8 meter breed maken o.a. bij vijverpartij en langs wandelpad
door de Dreven.
12 Door vervangen duikers door open water en bruggen is er meer ruimte voor water- 1.000 m 3 2008
berging en verbetert de waterkwaliteit. Er is ruimte voor mooie waterpartijen
13 Verbreding aan de wegzijde tot aan Sijtwende (aan de zijde van de begraafplaats is 950 m 3 2008
geen ruimte). Totale gemiddelde verbreding 8 meter.
14 Verbreding watergangen met gemiddeld 2 meter zonder aantasting landschappelijke 1.200 m 3 2008
waarden en zonder afbreuk te doen aan het gebruik als weidegrond door de kinderboerderij
Essesteijn. Hierdoor ontstaat waterberging. De polder rondom molen
De Vlieger is een parel.
Zijdepolder
15 Gelet op potenties polder, verder kijken dan wateropgave: waterbalans opstellen 2008
en bezien in hoeverre Zijdepolder (deels) zelfvoorzienend kan zijn.
16 Duiker rond 800 vervangen door 1.200 x 1.000 mm > 2010
17 Gerealiseerd wordt een waterrijk park, gericht op beleving en recreatie. Toename 0,93 ha 2009
waterberging en verbetering waterkwaliteit. Kans om van deze strook een parel te
maken waar je water beleeft, zoals vanaf de brug bij Kastelenring t.h.v. Doornenburg
waar je mooi zicht hebt op eilandje. Gemiddeld verbreden van de watergang tot
10 meter, aanleg vlonders en moerasgebiedjes. Natuurvriendelijk inrichten watergangen.
De strook is hemelsbreed 1.760 meter lang. Netto betreft het ca. 1.250 meter. 2.500 m
Ten behoeve van de waterkwaliteitsverbetering van zeven duikers in zone tussen
spoor en Zijdesingel tot Kastelenring er vijf verwijderen en vervangen door drie
voetgangersbruggen. Hergebruik duikers 800 x 1200 voor vervangen duikers
rond 800. Verder nog geld voor een loopvlonder of trekpontje (spelen met water).
Autobrug of als alternatief doorvaarbare duiker (doorvaarhoogte 1,25 meter) Planontwikkeling Woonoord Duivenvoorde.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 72
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
18 Verbeteren watersysteem Zijdepark ++
Open waterverbinding tussen grote vijver Leidsenhage (Groot Zijdepark) en Sijtwende (Via Verdi) ++ x x
Vijver Zijdepark levendiger door aanleg eilanden, fontein of waterorgel + x
19 Verruimen & vervangen duikers t.h.v. Groot Zijdepark 0 x
20 Aanleg duikers Heuvelweg
21 De Heuvel + x
Extra waterberging onder andere door natuurvriendelijke inrichting watergangen De Heuvel + x
Vervangen duikers De Heuvel: kruisingen Dobbelaan met Burgemeester Velthuijsenlaan ++ x x
en Burgemeester Kolfschotenlaan
22 Natuurvriendelijke oever langs Heuvelweg 0 x
Natuurvriendelijke oevers
23 Waterpartijen vergroten en herprofileren langs Noordsingel (incl. uitgraven duikers) 0 x
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 73
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
18
Vijver heeft 3 verbindingen met watersysteem waarvan 2 duikers met een lengte 0,3 ha Deze verbinding sluit aan op de waterpartij die Sijtwende 2008
van meer dan 200 meter (duiker onder parkeerterrein richting Heuvelweg, in 2006 maakt. Schetsontwerp afgestemd op gebruik
Veursehout en duiker onder Leidsenhage). Kwaliteitsimpuls Zijdepark en Sijtwende Groot Zijdepark.
(nog waterrijker). Vijf meter brede watergang met aan beide zijden een natuurvriendelijke
oever van circa 3 meter. Eén dam vervangen door voetgangersbrug.
Aanvullend nog een voetgangersbrug aanleggen. Mogelijkheden bekijken om het
water te laten circuleren.
Vijver Groot Zijdepark. In maart 2007 zijn twee fonteinen geplaatst. 2007
De aanschaf is een particulier initiatief.
19 O.a. te krappe duiker onder Noordsingel van waterpartijen Sijtwende naar sport- Tramlijn 19. 2008
velden (Cartouche). Heeft positief effect op de waterkwaliteit. De duiker t.h.v. het
Hraniceplein is voldoende ruim. De duiker t.h.v. de vijver in het Zijdepark verkorten.
20 Aanleg duikers in Heuvelweg en Zilvermeeuwlaan. Vervangen duikers rond 800 mm Reconstructie Heuvelweg. 2007
door duikers 1200 mm x 1000 mm, waardoor respectievelijk een knelpunt in
doorstroming en in het beheer wordt opgelost.
21 Wijkontwikkelingsplan De Heuvel opstellen in 2008. > 2010
Huidige natuurvriendelijke oevers (President Kennedyplein) zijn mooi en er kan nog 220 m Wijkontwikkelingsplan De Heuvel opstellen. > 2010
meer in De Heuvel. Natuurvriendelijke oevers hebben positief effect op de waterkwaliteit;
tevens (beperkte) toename waterberging.
De duikers (3) onder kruisingen Dobbelaan met Burgemeester Velthuijsenlaan en Wijkontwikkelingsplan De Heuvel opstellen, 2008
Burgemeester Kolfschotenlaan zijn zinkduikers en een knelpunt in doorstroming. uitvoering na 2010.
Drie zinkduikers verwijderen en vervangen door open water. Daarnaast 4 duikers
vervangen door voet/fietsbrug. Heeft een positief effect op doorstroming en de
waterkwaliteit.
22 0,14 ha Fluitpolderplein.
Aanleg van natuurvriendelijke oever vanaf Burgemeester Banninglaan tot aan 800 m
Duivenvoorde/Kastelenring.
23 Kans om watersysteem te verbeteren. Levert extra water op: 650 meter lengte 0,13 ha 1.400 m Te ontwikkelen visie zone aan zuidoostkant van de > 2010
2 meter verbreden. Noordsingel(uitwerking structuurvisie). Aansluiten op
transformatie vanwerken naar wonen in strook tussen
Noordsingel en Veurse Achterweg.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 74
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
24 Versterken waterbeleving langs langzaam verkeerroute + x x
Duiker Burgemeester Kolfschotenlaan (naar waterpartij aan Noordsingel) vervangen door open water + x
25 Prinsensingel
Natuurlijke oever waterpartij Prinsensingel 0 x x
Duiker voor gemaal vergroten: Gravin Juliana van Stolberglaan ++ x
Duiker voor gemaal vervangen door brug + x x
26 Duikers vervangen door open water en brug in Valkhof 0 x
27 De Prinsenhof, mijn park x x x
De Prinsenhof, aanleg waterpartij middenterrein ++ x x x
De Prinsenhof, verwijderen hard beschoeide oevers, aanleg harde oever met plasberm ++ x x x
en één natuurvriendelijke oever
De Prinsenhof, verwijderen duikers ++ x x x
Flat Dillenburgsingel, deel duiker tussen waterpartij in middenterrein en Dillenburgsingel ++ x x x
vervangen door open water
28 Oeverinrichting Dillenburgsingel + x x
29 Verbinden watergangen bij keerlus tram 0 x x
30 Kastelenring/Gravin Marialaan, Johanna van Polanenlaan, mogelijke uitbreiding spoorzonepark + x
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 75
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
24 Versterken waterbeleving langs langzaam verkeerroute naar Leidsenhage. 0,04 ha Planontwikkeling Fluitpolderplein. 2008
Water zou op het Fluitpolderplein als begeleider van de centrale route hierin een
betekenis kunnen krijgen. Omdat de voor het graven van nieuw water hier beperkt
is, kan gedacht worden aan het situeren van water op het parkeerdek of om in het
ontwerp watervertragende maatregelen nadrukkelijk een plek te geven.
25
Oever is mooi en natuurlijk, mag nog speelser, voetpad erlangs. Verbreden betekent 0,07 ha 2008
toename waterberging. Beleving kan verbeteren. Versterken waterbeleving door
verbreden van de waterpartij met 2 meter. De watergang is 350 meter lang.
Knelpunt opheffen: opstuwing 22 mm. (norm is 5 mm.). Duiker rond 800 vervangen Reconstructie Prinsensingel. 2007
door 1.200 x 1.000 mm.
Voor het gemaal ligt een duiker in het verlengde van de Juliana van Stolberglaan tussen Rioleringswerkzaamheden Juliana van Stolberglaan. 2008
waterpartij Prinsensingel en kom vóór Noordsingel. Deze duiker kruist een langzaam
verkeersverbinding en kan vervangen worden door een brug.
26 Doodlopende watergang, duiker ligt te hoog. 30 m 2 > 2010
27 Project draagt bij aan wateropgave, waterkwaliteit en beleving.
Project draagt bij aan wateropgave, waterkwaliteit en beleving. In het middengebied 0,87 ha 2007
wordt 8.700 m 2 extra waterberging gecreëerd.
Project draagt bij aan wateropgave, waterkwaliteit en beleving. 2007
In totaal 20 meter aan duiker wordt verwijderd. Eén duiker wordt vervangen door een 2007
brug. Een ander door een brugduiker (diameter 1.200 x 800 mm) of groter als wenselijk.
Het project Dillenburgsingel zorgt voor ongeveer 260 m 2 extra berging. 260 m 2 Bouwplan Dillenburgsingel, ontwikkelaar betaalt kademuur. 2008
De parkeervoorziening op de kop van het gebouw wordt in de nieuwe situatie open In budget openbare ruimte Prinsenhof is hier niet in voorzien.
water. Het gebouw komt in deze waterpartij te staan, waarbij het gebouw zelf één
zijde van de waterpartij vormt (kademuur).
28 Watersysteemverbetering door verbreding waterpartij en aanleg speeloevers. 350 m 2009
Lengte is 350 meter.
29 Doodlopende watergangen bij keerlus worden verbonden, mocht in de toekomst de Groenstrook Graaf Willem de Rijkelaan tussen globaal > 2010
keerlus van de tram overbodig worden. Verbetering doorstroming en waterkwaliteit. ziekenhuis en keerlus tram.
Maximaal 200 meter.
30 Kans om parel spoorzone uit te breiden. Waterpartij wordt nu ook al als parel wijk 500 m > 2010
beschouwd. Extra waterberging door verbreding en verlagen maaiveld.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 76
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
Boezem Delfland
31 Verharding vervangen door semi-onverharde bestrating op het Stationsplein 0 x
32 Natuurvriendelijke inrichting Broeksloot 0 x x x
33 Vergroten duiker onder Oosteinde ++ x x
34 Visie dwarssloten van de Vliet 0 x
Boezem Rijnland
35 Visie dwarssloten van de Vliet 0 x
36 Natuurvriendelijke oevers boezem Rijnland
37 Vereenvoudigen watersysteem Rijnlands boezem + x x
38 Evaluatie verbinding Vliet-Dobbewetering + x
39 Kansen waterberging in nieuw watersysteem Schakenbosch + x x
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 77
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
Boezem Delfland
31 Innovatief. > 2010
32 Watersysteemverbetering door verbreding van doorstroomprofiel en verbetering 2.300 m 3 > 2010
van de waterkwaliteit door natuurvriendelijke inrichting, ook het stukje bij het spoor.
Aanleg van een aantal bergbezinkbassins verkleint risico overstorten. Beheer en
onderhoud aandachtspunt.
33 Verbinding tussen Broeksloot en Vliet belangrijk voor doorstroming. Park Sijtwende 2007
betekent al flinke verbetering. Deze maatregel sluit hier op aan.
34 Slib hoopt zich op in zijwatergangen door scheepvaart in de Vliet. De zijtakken van de Gebiedsproces Kader Richtlijn Water voor de Oostboezem. 2007
Vliet zijn belangrijk voor ecologie van de Vliet en dus ook voor de visstand in De Vliet.
De dwarssloten langs de Trekvliet/Zuidvliet hebben de potentie via (her)inrichting bij
te dragen aan een verbetering van de (ecologische) waterkwaliteit. Door het verbreden
van de dwarssloten kunnen paai - en opgroeigebieden voor jonge vis worden
gerealiseerd. Voor de zijwatergangen van de Vliet wordt een visie opgesteld. Hierin
wordt meegenomen de ophoping van bagger en de ecologische potentie. Ook zal voor
deze watergangen de (potentiële) waarde voor vis geïnventariseerd worden.
Boezem Rijnland
35 Slib hoopt zich op in zijwatergangen door scheepvaart in de Vliet. De zijtakken van de Gebiedsproces Kader Richtlijn Water voor de Oostboezem. 2007
Vliet zijn belangrijk voor ecologie van de Vliet en dus ook voor de visstand in De Vliet.
De dwarssloten langs de Trekvliet/Zuidvliet hebben de potentie via (her)inrichting bij
te dragen aan een verbetering van de (ecologische) waterkwaliteit. Door het verbreden
van de dwarssloten kunnen paai - en opgroeigebieden voor jonge vis worden
gerealiseerd. Voor de zijwatergangen van de Vliet wordt een visie opgesteld. Hierin
wordt meegenomen de ophoping van bagger en de ecologische potentie. Ook zal voor
deze watergangen de (potentiële) waarde voor vis geïnventariseerd worden.
36 Locatie bepalen n.a.v. resultaten Visie dwarssloten van de Vliet. 1.000 m > 2010
37 Rijnlands boezem bestaat uit kleine versnipperde watergangen met veel duikers en Betreft planvorming en in latere fase ook uitvoering > 2010
andere technische voorzieningen. In het Watergebiedsplan wordt bekeken of er (via Watergebiedsplan).
inrichtings maatregelen getroffen kunnen worden om het systeem eenvoudiger te
maken en daarmee zichtbaarder, en beter te beheren.
38 Onderzoeksvraag: Vliet en Dobbewetering met elkaar verbonden, heeft dit het Wordt meegenomen in het Watergebiedsplan. 2007
gewenste effect? Inventarisatie van de ecologische waarde is gewenst, o.a. voor vis.
39 Waterbergingsvraag: Rietvinkpolder deels afgevoerd op boezem; verruiming boezem In voorontwerp bestemmingsplan Duivenvoordecorridor 2008
of beperking afvoer ander gebied nodig? Er zijn mogelijkheden door oude sloten- (augustus 2006) opgenomen: 1,5 ha compensatie voor Rietvinkpatronen
weer te herstellen. Er is ruimte voor extra water. polder. Vormt toetsingskader voor plannen ontwikkelaar.
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 78
Maatregelen per waterstaatkundige eenheid Prioriteit Doel Pijlers
Waterberging Verbeteren Verbinden Parel Wijken
Nr. Omschrijving ++ + 0 - vergroten waterkwaliteit met karakte r
Leidschendam Zuid en Damcentrum
40 Waterpositief ontwerpen in Leidschendam-Zuid (Overgoo, Oude Bleijk, Nieuwstraat e.o) +
41 Klein Plaspoelpolder watersysteem WB21 proof maken + x x
42 Aanleg berging onder speelveld
Graven water terrein BiZa + x
Maken duiker tussen polderberging Bolder en BiZa-terrein + x
Maken beweegbare stuw met besturing + x
Maken van nieuw gemaal + x
Rietvinkpolder en Oostboschpolder
43 Maatregelen Damcentrum, De Werf, Schoorwijck ++ x
44 Herstel waterstructuur Oostboschpolder bij herinrichting ++ x x
Kleine Starrevaartpolder, Gecombineerde Starrevaart- en Damhouderpolder
45 Watermaatregelen Leidschendam-Zuid + x x x
De Tol: verruimen waterpartijen, aanleg natuurvriendelijke oevers en vervangen duikers + x x
De Star en ‘t Hert: verbinden watergangen + x x
De Star: waterberging maken op overgang naar landelijk gebied en verplaatsen van stuwen + x
Meeslouwerpolder
46 Kanoroute Stompwijk + x
bijlage 1
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 79
Toelichting maatregel Resultaat Aansluiten bij Planning
Berging Natuurvriendelijke
Nr. oevers
Leidschendam Zuid en Damcentrum
40 Er is een bergingstekort in dit peilvak van de polder Leidschenveen, dat echter Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009, 2009
gecompenseerd wordt door het bergingsoverschot in Leidschenveen. Er zijn kansen om herstructurering Leidschendam-Zuid, plannen afhankelijk van
de waterkwaliteit en -beleving te verbeteren. Waterpositief ontwerpen om water- particuliere initiatieven.
kwaliteit te verbeteren kan door water in het gebied vast te houden en gebruik te
maken van de aanwezige hoogteverschillen.
41 Verbeteren waterhuishouding Klein Plaspoelpolder. Historisch Centrum Leidschendam: Fase I gerealiseerd (o.a.
berging aan de Bolder). Maatregelen fase II door Delfland.
42 Oplossen knelpunten op o.a. Damplein. Berging met tunnelelementen onder 365 m 3 Historisch Centrum Leidschendam: fase I. 2006
speelveld aan Bolder. Gerealiseerd in 2006. In extreme gevallen (1x per 100 jaar)
fungeert speelveld zelf ook als berging.
Bestaand water van 3.500 m 2 uitbreiden met 1.200 m 2 . 365 m 3 Historisch Centrum Leidschendam: fase II. > 2010
Duikerverbinding Dokter Van Zeelandstraat met stuw en eindgemaal. duiker Historisch Centrum Leidschendam: fase II. 2009
Watersysteemverbetering. stuw Historisch Centrum Leidschendam: fase II. 2009
Watersysteemverbetering. gemaal Historisch Centrum Leidschendam: fase II. 2009
Rietvinkpolder en Oostboschpolder
43 Extra berging (500 m 2 ) zorgt voor 7% open water in Damcentrum. Bij De Werf wordt Watermaatregelen Damcentrum en De Werf integraal onderdeel 2008
een deel plangebied boezem. Maatregelen Schoorwijck integraal mee-ontwerpen. planvorming. Wateropgave integreren in plannen Schoorwijk.w
44 Oorspronkelijke waterstructuur gedempt, weinig open water meer in Oostbosch- > 2010
polder. Open graven van oude structuur, aanleg van kunstwerken.
Kleine Starrevaartpolder, Gecombineerde Starrevaart- en Damhouderpolder
45 Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009, 2008
Visie Leidschendam-Zuid.
Rondlopende watergang is slecht van kwaliteit vanwege grote hoeveelheid blad; bij Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009, 2009
herinrichting watergang verbreden en verdiepen, bladval in het water voorkomen of Visie Leidschendam-Zuid.
anders intensiveren beheer (bladvissen, frequenter baggeren).
De Star heeft een aantal ‘doodlopende’ takken. Deze verbinden is positief voor 1. 440 m 2 Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009, 2009
de waterkwaliteit. Visie Leidschendam-Zuid.
De poldergrens tussen Kleine Starrevaartpolder en Gecombineerde Starrevaartpolder 1.000 m 2 Stedelijk vernieuwingsprogramma 2005 - 2009, 2009
loopt over het bedrijventerrein De Star. Door verplaatsen stuwen schuift poldergrens. Visie Leidschendam-Zuid.
Tezamen met realiseren waterberging ontstaat heldere begrenzing tussen stad en land.
Meeslouwerpolder
46 Onderzoeksvraag: Wat zijn mogelijkheden en behoeften voor kanoroute in Stompwijk? > 2010
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 80
Bijlage 2
Kosten en kostenverdeling uitvoeringsprogramma
Kosten en kostenverdeling maatregelen in volgorde van uitvoering
Planning Omschrijving Nr. Kosten totaal LeVo HHD HHR Derden
2006 Aanleg berging onder speelveld aan de Bolder 42 400.000 400.000
2007 Natuurvriendelijke oevers Heuvelweg 22 40.000 20.000 20.000
2007 Duikers Heuvelweg 20 390.000 195.000 195.000
2007 Prinsensingel 25 191.500 95.750 95.750
2007 Verhogen toelaatbare peilstijging tot 60 cm. 9 50.000 0 50.000
2007 Vergroten duiker onder Oosteinde 33 100.000 100.000 0
2007 Corbulopark verbinden met waterspoorpark 1 1.250.000 500.000 750.000
2007 Evaluatie verbinding Vliet-Dobbewetering 38 pm pm
2007 Visie dwarssloten van de Vliet (Delfland) 34 22.500 7.500 15.000
2007 Visie dwarssloten van de Vliet (Rijnland) 35 22.500 7.500 15.000
2008 Verbreden watergangen langs begraafplaats 13 142.500 0 142.500
2008 Verbreden watergangen bij molen De Vlieger 14 180.000 0 180.000
2008 Verbeteren afvoercapaciteit Essesteijn 10 0 0 0
2008 Duikers vervangen door open water in Essesteijn (Dreven) 11 550.000 150.000 400.000
2008 Duikers vervangen door open water in Essesteijn (Gaarden) 12 300.000 100.000 200.000
2008 Extra open water op en rondom het CBS-terrein 7 p.m. 0 0
2008 Natuurvriendelijke inrichting Holwerdalaan 8 165.000 15.000 150.000
2008 Waterspoorpark aanleggen in Veen- en Binckhorstpolder 3 1.375.000 162.500 1.212.500 pm
2008 Verruimen & vervangen duikers t.h.v. Groot Zijdepark 19 100.000 50.000 50.000
2008 De Prinsenhof, mijn park 27 250.000 125.000 125.000 pm
2008 Onderzoek naar zelfvoorzienend maken watersysteem Zijdepolder 15 40.000 10.000 30.000
2008 Waterpositief ontwikkelen Schakenbosch 39 pm pm
2008 Maatregelen Damcentrum, De Werf, Schoorwijck 43 pm pm
2008 Watermaatregelen Leidschendam-Zuid 45 290.000 145.000 145.000
2008 Verbeteren watersysteem Zijdepark 18 450.000 225.000 225.000
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

Pagina 81
Kosten en kostenverdeling maatregelen in volgorde van uitvoering (vervolg)
Planning Omschrijving Nr. Kosten totaal LeVo HHD HHR Derden
2009 Klein Plaspoelpolder watersysteem WB21 proof maken 41 15.000 15.000
2009 Waterpositief ontwikkelen in Leidschendam-Zuid (Overgoo, Oude Bleijk, Nieuwstraat e.o) 40 pm pm
2009 Versterken waterbeleving langs langzaam verkeerroute 24 165.000 82.500 82.500
2009 Oeverinrichting Dillenburgsingel 28 52.500 26.250 26.250
2009 Waterspoorpark aanleggen in Zijdepolder 17 1.423.750 711.875 711.875
2009 Natuurvriendelijke oevers boezem Rijnland 36 150.000 75.000 75.000
> 2010 Verbinden waterpartijen Corbulopark met Machinesloot 2 15.000 7.500 7.500
> 2010 Verbreden Machinesloot t.h.v. Park De Werve 4 383.000 45.000 338.000
> 2010 Verruimen waterpartijen Park ‘t Loo 5 500.000 45.000 455.000
> 2010 Versterken Park ‘t Loo d.m.v. twee parallelle watergangen 6 410.000 0 410.000
> 2010 Verharding vervangen door semi-onverharde bestrating op het Stationsplein 31 pm 0 0
> 2010 Natuurvriendelijke inrichting Broeksloot 32 345.000 172.500 172.500
> 2010 Duiker voor gemaal vergroten: onder Noordsingel 16 250.000 125.000 125.000
> 2010 De Heuvel 21 433.000 216.500 216.500
> 2010 Natuurvriendelijke inrichting Noordsingel (incl. uitgraven duikers) 23 210.000 105.000 105.000
> 2010 Duikers vervangen door open water en brug in Valkhof 26 150.000 75.000 75.000
> 2010 Verbinden watergangen bij keerlus tram 29 30.000 15.000 15.000
> 2010 Kastelenring/Gravin Marialaan, Johanna van Polanenlaan, mogelijke uitbreiding spoorzonepark 30 325.000 162.500 162.500
> 2010 Vereenvoudigen watersysteem Rijnlands boezem 37 pm pm
> 2010 Herstel waterstructuur Oostboschpolder bij herinrichting 44 pm pm
> 2010 Kanoroute Stompwijk 46 pm pm
Totaal 11.166.250 4.172.875 4.498.000 2.495.375 pm
Water verbindt en geeft kleur aan je stad

Pagina 82
Colofon
Uitgave
Auteurs
Advies
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Hoogheemraadschap van Delfland
Hoogheemraadschap van Rijnland
Marian Rood, Veronique Loeffen, Soet Huijbregts, Saskia Jouwersma
Nelen en Schuurmans (Fons Nelen, Liesbeth Hersbach, Michiel Schram)
Correspondentieadressen
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Postbus 905, 2270 AX Voorburg
telefoon (070) 3009 000
www.leidschendam-voorburg.nl
Hoogheemraadschap van Rijnland
Postbus 156
2300 AD Leiden
telefoon (071) 3063 063
www.rijnland.net
Hoogheemraadschap van Delfland
Postbus 3061, 2601 DB Delft
telefoon (015) 2608 108
www.hhdelfland.nl
Redactie
Kaarten
Ontwerp
Fotografie
Druk
Anneke van den Berg, Delft
Hoogheemraadschap van Delfland
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Zwart op Wit, Delft
Eric de Vries, Den Haag
Nivo, Delfgauw
Oplage 300
Leidschendam-Voorburg
Oktober 2007
Waterplan Leidschendam-Voorburg 2007 - 2015

De gemeente Leidschendam-Voorburg en de hoogheemraadschappen van Delfland en van Rijnland hebben aan de samenstelling van
deze uitgave uiterste zorg besteed. Het is evenwel niet uit te sluiten dat gegevens inmiddels zijn achterhaald of verwachtingen wekken.
Aan deze publicatie kunnen dan ook geen rechten worden ontleend.