ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄԱՍԻՆ

Վաղ միջնադարյան եկեղեցական ճարտարապետության շուրջ
– Եկեղեցական շենքի այս տիպը հետագայում ի՞նչ զարգացում
ունեցավ հայ ճարտարապետության մեջ:
– Այն իր լավագույն դրսևորումն ունեցավ Հռիփսիմեի տաճարի
դեպքում, որը հիմնել է Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը
Վաղարշապատում 618թ.: Այն պատկանում է միջնադարյան Հայաստանի
եկեղեցական շենքերի առավել կատարելագործված տիպին:
Տաճարը ներքուստ խաչաձև է, չորս խորաններով և անկյունային
խորշերով, որոնք համարվում են այդ տիպին բնորոշ տարրերը:
Ներքին տարածությունն ամբողջական է, ընդարձակ: Հռիփսիմեատիպ
բազմաթիվ կանգուն վաղ միջնադարյան եկեղեցիներ
ունենք, օրինակ՝ Սիսիանի եկեղեցին, Թալինի շրջանի Գառնահովիտի
եկեղեցին: Հայ շինարար-վարպետները և ճարտարապետներն
այս տիպի եկեղեցիներ կառուցեցին հարևան Վրաստանում:
Այս եկեղեցիների նախատիպն է հանդիսանում Արցախի Մոխրենիս
գյուղում հայտնաբերված արխայիկ մի եկեղեցի, VIդ. պատկանող,
որը ներսից և դրսից կորագիծ պատերով է:
Հաջորդ նորաստեղծ տիպը «գմբեթավոր դահլիճն» է, որի
լավագույն օրինակը Արուճի Սբ. Գրիգոր տաճարն է 666թ.: Այն
ներսում ընդարձակ, միասնական տարածություն ունի՝ միաժամանակ
լինելով սեյսմակայուն: Գմբեթակիր մույթերը կցված են
երկայնական պատերին` ձուլվելով նրանց: Այսպիսով, ստեղծվում
էր աղոթասրահի մի միասնական տարածություն` կենտրոնում
բարձրացող գմբեթով: Այս գմբեթավոր դահլիճը հնարավորություն
է ստեղծում բոլոր հավատացյալներին աղոթասրահում
հաղորդակից լինել` լսել և տեսնել արարողությունը:
Էջմիածնի Մայր տաճարի տիպն իր դրսևորումն ունեցավ
VII դարի Բագարանի Սբ. Թեոդորոսի եկեղեցում (624-631թթ.):
Հայ ճարտարապետների այս մեծ ստեղծագործական նվաճումը,
դուրս գալով Հայաստանի սահմաններից, Բյուզանդիայի միջոցով
տարածվեց Եվրոպայում: Ըստ արևմտյան մի շարք գիտնականների՝
Բագարանի տաճարը նախատիպ հանդիսացավ Կոստանդնուպոլսի
Նեա (868-886թթ.), Ֆրանսիայի Օրլեան քաղաքի Ժեր-
50