ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄԱՍԻՆ

Վաղ միջնադարյան եկեղեցական ճարտարապետության շուրջ
Մայր տաճարն իսկապես եղել է քրիստոնեական աշխարհի անդրանիկ
գմբեթավոր եկեղեցին: Իսկ այլ երկրներում նրանք տարածում
գտան 5-րդ դարից սկսած: 4-րդ դարից մեկ այլ գմբեթավոր
եկեղեցու մասին հիշատակություններ պահպանվել է Ստեփանոս
Օրբելյանի մոտ, որը մանրամասն նկարագրում է Սյունիքի մայր
եկեղեցին: Նրա կառուցումը վերագրվում է 4-րդ դարի առաջին
կեսին: Այն Սյունիքի մայրաքաղաք Շաղաթի գլխավոր եկեղեցին
է: Ըստ նկարագրության` եկեղեցին կառուցված է եղել քարից,
խաչաձև, ուղղանկյուն աբսիդներով, գմբեթավոր, ընդհանուր
ծածկով: Ես կատարել եմ դրա վերակազմությունը, որը հրատարակվել
է թե՛ Հայաստանում, թե՛ արտերկրում:
– Մեր նախաքրիստոնեական ճարտարապետության մեջ
առկա՞ են գմբեթավոր շինություններ: Ի՞նչ ծագում ունի գմբեթը:
– Կլոր հիմքի վրա գմբեթավոր շինություններ տարածված
են եղել հունա-հռոմեական ճարտարապետության մեջ: Հայաստանում
նախաքրիստոնեական շրջանում կլոր հիմքի վրա գմբեթավոր
շինություն է, օրինակ, 3-րդ դարում կառուցված Արտաշատի
զնդանը, որը պահպանվել է Խոր վիրապի Սբ. Գրիգոր
եկեղեցու տակ: Սակայն քառակուսի հիմքի վրա գմբեթը, ըստ
Յ.Ստրժիգովսկու, Հայաստան է մուտք գործել Իրանի կրակապաշտական
տաճարներից և այստեղից փոխանցվել Եվրոպա:
Գմբեթ բառը հայերենում պարսկերեն փոխառություն է, և հնարավոր
է, որ ճարտարապետական կառույցն ու բառը միաժամանակ
են փոխառվել հայերի կողմից: Սակայն մենք այն վերամշակել և
զարգացրել ենք ու փոխանցել այլ երկրների:
– IV դարից պահպանված այլ գմբեթավոր եկեղեցիներ չկան,
իսկ կա՞ն պահպանված V դարից:
– Այո, V դարից պահպանվել է Տեկորի տաճարը, որը քառամույթ
գմբեթավոր կառույց է և կանգուն էր մինչև XX դարի սկիզբը:
Այն չափագրել էր Թ.Թորամանյանը: Տաճարը, ցավոք, այժմ ավեր-
48