ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄԱՍԻՆ

Վաղ միջնադարյան եկեղեցական ճարտարապետության շուրջ
պատճառը: 451թ. Քաղկեդոնի ժողովից հետո հայկական եկեղեցու
առանձնանալը հանգեցրեց ոչ միայն դավանաբանական տարաձայնության,
այլ դրսևորվեց նաև եկեղեցական ճարտարապետության
մեջ, որն ընթացավ զարգացման ինքնուրույն ուղով:
Հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը հզոր ծաղկում
ապրեց: Եթե մինչև այդ տիպերի մի մասը ընդհանուր էր ողջ
քրիստոնեական աշխարհի համար, օրինակ՝ բազիլիկ եկեղեցիներ`
միանավ, եռանավ, հետո փոքր խաչաձև, որ կառուցվում էին
Հայաստանում, Սիրիայում, Փոքր Ասիայում, Բյուզանդիայում,
ապա դրանից հետո մեր ճարտարապետությունը դարձավ ինքնատիպ:
VI-VII դարերում մեր ճարտարապետությունը թռիչքային
զարգացում ապրեց: Ստեղծվեցին համաքրիստոնեական ճարտարապետության
գլուխգործոցներ: Ստեղծվեցին եկեղեցական
տիպեր, որոնք հետագայում տարածվեցին այլ տեղերում:
– Ե՞րբ է սկսվում գմբեթավոր եկեղեցիների կառուցումը
Հայաստանում:
– Հայաստանում արդեն IV-V դարերում առկա էին գմբեթավոր
եկեղեցիներ: Իհարկե, համաշխարհային ճարտարապետության
արևմտյան շատ ուսումնասիրողներ համարում են, որ ընդհանրապես
Հայաստանի, Վրաստանի, Սիրիայի ճարտարապետությունները
բյուզանդականից են ածանցված, սակայն փաստերը
ցույց են տալիս, որ Հայաստանում են ստեղծվել առաջին գմբեթավոր
եկեղեցիները: Եվ, իմ խորին համոզմամբ, առաջին գմբեթավոր
եկեղեցին աշխարհում եղել է Էջմիածնի Մայր տաճարը, և
այս տեսակետը հիմնավորելի է թե՛ փաստագրական, թե՛ մատենագրական
նյութով: Էջմիածնի եկեղեցին, համաձայն պատմիչների,
ստեղծվել է 301-303թթ. Տրդատ Երրորդ թագավորի և Գրիգոր
Լուսավորչի կողմից: Իր բազմադարյան պատմության ընթացքում
այն բազմիցս ենթարկվել է վերանորոգումների: Պարսկական
արշավանքներից հետո այն վերանորոգվել է Սահակ
Պարթևի օրոք, այնուհետև՝ 451 թվականին Վարդանանց պատե-
46