ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄԱՍԻՆ

Հնագույն ծիսաառասպելաբանական պատկերացումների դրսևորումը հայկական հոռովելներում
«Ալ գութա՜ն, ալ գութա՜ն հոտաղ, մաճկալ լա՛լ գութան…»
(Լոռի)։
Եվ «լալ» բառն ունի ոչ միայն համրի, այլ այստեղ ձեռք է
բերում նաև առնականությունից զուրկ լինելու նշանակությունը:
– Փաստորեն, այս դեպքում էլ հայ կինն է դրսևորում ավանդական
պահվածքին հակասող վարքագիծ և, այդուհանդերձ,
ինչո՞ւ հենց «հայհոյանք» է ասվում, ինչո՞վ է դա բացատրվում:
– Ի տարբերություն առօրեականի, ծիսական հայհոյանքն,
անշուշտ, հեթանոսական արմատներ ունի, և տարբեր ժամանակաշրջաններում
տարբեր իմաստավորումներ է ստացել՝ ներառելով
այլևայլ առասպելաբանական կերպավորումներ, սակայն բոլորի
հիմքում ընկած է Հողի և Երկնքի սրբազան ամուսնությունը, որի
արդյունքում ծնունդ է առնում կյանքը՝ պտղաբերությունը: Ուստի
հայհոյողը ծիսական արարողակարգում, կարծեք, վերամարմնավորում
է Ամպրոպային աստծուն: Սա է պատճառը, որ հայհոյանքը
ծիսական բնույթ ունի և պարտադիր տեղ է գրավել պտղաբերություն
և ծնունդ ակնկալող բոլոր ծեսերում` հարսանեկան, Նոր
տարվա, երկրագործական և այլն: Երկրագործական ծիսակարգում
հայհոյողը կերպավորվում է իբրև աստվածային վարող, աստվածային
ցանող հերոս և զուգավորվում հողի հետ: Սրանով էլ հաճախ
բացատրվում են ծիսական հայհոյանքի մյուս գործառույթները՝
ընկալվելով իբրև չարխափան ուժ, աղոթք, հմայանք: Կուզենայի
նշել, որ այս գաղափարները բազմիցս քննարկվել են գիտության
մեջ, և նույնիսկ առանձին աշխատություններ են նվիրվել
դրանց պարզաբանմանը (տե՛ս Բ.Ն.Ուսպենսկու աշխատությունը):
Ընդհանրապես, մեր ազգագրական նյութը թույլ է տալիս
բացահայտել հազարամյակների խորքում առաջացած ծիսական
երևույթների արմատները, մի շարք սովորույթների ծիսաառասպելաբանական
հիմքերը:
Լինելով շատ ավանդապահ ժողովուրդ՝ հայերը, ինչպես
տեսանք, առ այսօր պահպանել են հազարամյակների հնության
30