ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՄԱՍԻՆ

Մտորումներ հայ առասպելաբանության վերաբերյալ
հությունն է: Այդ ազատամտությունն էր, անշուշտ, պատճառը, որ
հեթանոսական կրոնների թանձր տիրապետության պայմաններում
հայերն առաջիններից մեկը եղան, որ ընդունեցին, տարածեցին,
հետագայում առաջինը պետական կրոն հռչակեցին քրիստոնեական
նոր վարդապետությունը, որում նրանք տեսնում էին կրոնական
նոր աշխարհայացք, նոր մտածողության տարրեր, որոնք
հակադիր էին իր դարն ապրած հեթանոսական կրոնի ավանդությանը:
Եվ զարմանալին այն է, որ հայերը եղան թե՛ առաջինը
քրիստոնեություն ընդունող, թե՛ առաջին աղանդավոր ազգերից
մեկը, ինչը դարձյալ բխում է վերը նշված ազատախոհությունից:
– Դուք ընդունո՞ւմ եք այն տեսակետը, որ հայ գրականության
մեջ վերածնունդ եղել է, և այն սկզբնավորվել է եվրոպականից
շատ ավելի վաղ` անցնելով զարգացման իր ուրույն ուղին:
– Այո, Թոնդրակյան շարժման ժամանակ արդեն սկսվում է
մեր մտավոր վերածնունդը գրականության մեջ և մշակույթի այլ
բնագավառներում: Եվ քանի որ քրիստոնեական աղանդները
ծագումնաբանորեն կապված են հեթանոսական աշխարհայացքի
հետ և քրիստոնեության մեջ էին ներմուծում արտաքին աշխարհի
շատ գաղափարներ, ապա կարելի է հավաստել, որ քրիստոնեական
աղանդավորների գաղափարախոսությունն ու ուսմունքը
փոխանցիկ կապ ու օղակ էին հանդիսանում հեթանոսական
ազատ աշխարհայացքի և քրիստոնեական նոր վարդապետության
միջև: Իսկ Հայկական վերածննդի` այդ նոր մտավոր ու մշակութային
շարժման հիմքում ընկած էին հենց հին հեթանոսական
աշխարհիկ գաղափարների վերածնումն ու նորոգ զարգացումը:
Հետևաբար՝ հայոց աղանդավորական ուսմունքները պետք է դիտել
ու արժևորել պատմական հեռանկարի այս համատեքստում:
Եվ ես միանգամայն համաձայն եմ Աբեղյանի այն ձևակերպման
հետ, որ Հայկական վերածնունդն ավելի վաղ սկսվեց, քան
Եվրոպայում: Այն սկիզբ առավ Նարեկացիով՝ X դարում և տվեց
Ն.Շնորհալի, Մ.Գոշ, Ֆրիկ, Կ.Երզնկացի, հայրեններ:
16