1 Հա ոց Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Ու ...
1 Հա ոց Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Ու ... 1 Հա ոց Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Դիցաբանութ ան Ու ...
քրմուհիները, ովքեր ընտրվելով 6-10 տարեկան աղջիկներից եւ պարտավորվելով պահել կուսությունն առնվազն մինչեւ 30 տարեկան, օր ու գիշեր վառ էին պահում տաճարի հուրը: Արգելքը խախտող քրմուհիներին ողջ-ողջ թաղում էին պատի մեջ (երեւի թե, մեղավորի հոգին քարում բանտարկելու հավատալիքով, ինչպես հեքիաթներում եւ ավանդազրույցներում «քարացվում» էին մեղսագործները)3: Ընդ որում, կույս էին թե Վեստան, թե նրա հունական նախատիպ Հեստիան՝ բնակատեղի, հայրենիքի անշեջ հրո պահապան դիցուհիները (մեր Նանեին եւս վերագրվում է նման գործառույթներ): Կույս էր Աթենասը՝ Զեւսի խորագետ, ռազմաշունչ եւ սխրանքների կոչող դուստրը, պետական կարգի նախախնամողը, ով հովանավորում էր Հելլադայի քաղաքները: Նրա անունով է Աթենքը4: Նրա նմանակը Նանեն էր՝ Արամազդի խորամիտ, կույս դուստրը, դյուցազուններին ի զեն կոչողն ու խորհրդատուն, ինչպես էպոսի «նանին», որը հայտնում է Դավթին Սասունին սպառնացող վտանգի ու նրանից ծածուկ պահված պապենական զենք ու զրահի մասին: Թերեւս, Աթենասի ու Նանեի տաճարի քրմուհիները եւս կույս էին: Կույս էին գուշակություններով հանրահայտ պյութիաները՝ Դելփիքի Ապոլլոնի տաճարի (Պյութոսի) քրմուհիները, Հին աշխարհով մեկ սփռված մարգարեուհիները՝ սիբիլլաները: Ոմանք պյուռոսյան սիբիլլային կոչում էին հայկական սիբիլլա, իսկ ոմանք առաջին սիբիլլա էին համարում հայերի բիբլիական նախահոր՝ Հաբեթի կնոջը: Անուններից զատ նմանություն է նկատվել Պյութոսի ու Բութ լեռան մեհյանի միջեւ: Նախկինում Պյութոսը Գեայի ու Թեմիդայի պատգամատունն էր, որն իբր պահպանում էր Գեայից ծնված հսկա Պյութոն օձը: Ապոլլոնը սպանում է օձին ու պատգամատան տեղում տաճար է հիմնում: Գեան=Երկիրը՝ Ուրանի=Երկնքի կինը նախաօլիմպիական շրջանի դիցամայրն էր, իսկ Թեմիդան՝ նրա դուստրը, Զեւսի երկրորդ կինը, արդարադատության դիցուհին (երբեմն պատկերվում էր փակ աչքերով ու կշեռքով եւ նմանվում հռոմեական Նեմեսիդային՝ արդար պատժի ու վրեժխնդրության դիցուհուն): Ոմանք Թեմիդային նույնացնում են Գեային (տես. նաեւ Թեմիդա եւ շումերական դիցամոր Թիամատ անունների, Թեմիդայի արդարադատ ու մեր դիցամոր հոգիներին դատելու գործառույթների նմանությունը): Իսկ Բութ լեռան մեհյանը նվիրված էր անդրաշխարհի հրեղեն դիցերին (սրանց մեջ՝ Դիցամորը) եւ կարող էր կույս հարցուկներով հարցմունքատուն լինել, որի համար էլ Բարդուղիմեոսը այստեղ դրեց Տիրամոր պատկերն ու կուսանոց հիմնեց (թեեւ, չի բացառվում, որ դա Դիցամոր կամ Անահիտի այստեղ եղած կուռքն էր): Խորհրդավոր է «կուսակցություն» բառը, որը նշանակում է «կուսակիցների միություն» եւ հիշատակում է նախկին կուսական ուխտերի (կուսակրոն քուրմ-քրմուհիների, անպսակ մարտիկների միաբանությունների) օրինակով քրիստոնեական շրջանում (10-րդ դարից) մեզանում հիմնված «մանուկների» եղբայրությունները, որոնց անդամները արական սեռի չամուսնացած ջահելներ ու պատանիներ էին («մանուկ էին» կոչվում հենց անպսակ լինելու համար): Ի դեպ, դրանց առաջնորդները երեւելի հոգեւորականներ էին. օրինակ, Խոսրով Անձեւացի, Սյունիքի Հակոբ եպիսկոպոսները (10-րդ դար): Երզնկայի եղբայրության (13-րդ դար) մեծերն էին Գրիգոր Սանահնեցի վարդապետն ու հայտնի հասարակական գործիչ Հովհաննես Երզնկացին: Պիտույքներ . Դիցա-տիեզերական խորհրդանիշներն առկա են եկեղեցականների զգեստների, զարդերի, սպասքի եւ այլնի վրա: Այստեղ կներկայացնենք դրանցից մի քանի նկատվածները: Վիշապ է նկարված հայոց կաթողիկոսի հողաթափի տակ, որն իբր խորհրդանշում է «օձեր ու կարիճներ կոխկրտելու» նրա իշխանությունը: Ըստ մեզ, սա հիշեցնում է Վահագնի վիշապամարտը, որն արտացոլվել է աստղալից երկնքում: Վիշապ է կոչվում հյուսիսային բեւեռամոտ համաստեղություններից մեկը, որը գտնվում է Վահագն-Հերկուլես համաստեղության տակ եւ պատկերվում է հսկա օձավիշապի տեսքով: Վահագն-Հերկուլեսը պատկերվում է որպես ձախակողմյան կեռխաչի դիրքով ծնկած հսկա, որն աջ ձեռքում հարվածի պատրաստ գուրզ ունի եւ ձախ ոտքով հենված է վիշապի գլխի վրա, կարծես ուզում է այն ճզմել: Ըստ հունական զրույցների՝ սրանք պատկերում են Հերակլեսի 12-րդ սխրանքը՝ մարտը Հեսպերուհիների այգին պահպանող Լադոն վիշապի հետ: Խոյր-Խույրը կաթողիկոսի, եպիսկոպոսի (հնում նաեւ՝ արքաների, մեծահարգ իշխանների) թագն է: Այն կրում են նաեւ ծայրագույն (12-րդ աստիճանի) վարդապետերը: «Խոյր»-ը հիշեցնում է «խոյ»-ը: Իսկ կենդանաշրջանը գլխավորող Խոյ աստղատունը համապատասխանում է մարդու գլխին: Խույրը գագաթը բարձր հնգանկյուն է հիշեցնում, որը հինգ հիմնատարրերի (եթեր, հուր, օդ, ջուր, հող) փոխակերպումների խորհրդանիշն է (խույրի գագաթը համապատասխանում է եթերին՝ ամենավերին 52
տարրին): Արտախուրակ են կոչվում խույրի զույգ արձակ ծայրերը (արտախուրակներ ունեին նաեւ արքայական թագերը): Հնում սա նաեւ պսակ էր նշանակում: Արտախույր էր հնում կոչվում Արամազդի խորհրդանշական Լուսնթագ-Յուպիտեր մոլորակը եւ Ավելյաց ամսի 4-րդ (նրան նվիրված) օրը: Իսկ Արտախույրի և արտախուրակի առնչությունը երեւում է հետեւյալում: Ասվում է, որ Լուսնթագը բնությամբ հաղթություն է եւ պատճառ մրցման ու ամեն տեսակի գործակցության: Իսկ հայտնի է, որ մրցումների հաղթողներին, սխրանքներ գործողներին առաջներում պսակադրում՝ արտախուրում էին: Օձազարդ գլխով են վարդապետական գավազանները: Միագլուխ օձազարդ են մեկից հինգերորդ աստիճանի վարդապետերի գավազանները: Վեցերորդ եւ ավելի բարձր աստիճանի վարդապետերի գավազանները երկգլուխ օձազարդ են: Այստեղ օձն իմաստավորում է վարդապետերի ի պաշտոնե խորիմացությունը, քանի որ այն «խորագետ» է համարվում: Օրինակ, երբ Քրիստոսն իր աշակերտներին ուղարկում էր իր ուսմունքը քարոզելու, պատվիրում էր «օձի պես խորագետ» լինել: Հայ կաթոլիկ եկեղեցու կաթողիկոսի գավազանի ծայրին գունդ է՝ վրան խաչ: Սա ինքնատիպ, միայն իրեն է յուրահատուկ, քանի որ կաթոլիկ եկեղեցում նման բան չկա: Այս գնդախաչը ներկայացնում է Երկրի խորհրդանշանը՝ գուցե, սրանով խորհրդանշելով համերկրային հավակնելիք առաքելությունը: Մեր եպիսկոպոսական գավազանները լատինականի նման են՝ խխունջաձեւ կլոր գլխով, որը բռնվում է բաց կողմը ժողովրդին դարձած: Գավազանի գլուխը տերեւազարդ կամ ծաղկազարդ է, երբեմն օձագլուխ դասավորումներով: Այն հիշեցնում է հարցական «?» նշանը, «2» թվանշանը: Ընդ որում, երկուսը խորհրդանշում է Դիցամոր գոյավորումը (հմմտ. 1-ից 2-ի ծագման հետ), Դիցահայր-Դիցամայր միասնությունը ու տիեզերական երկվությունները: Ասել ենք, որ Դիցահոր սկզբնամիակությունը բնութագրող «1»-ին նման է հաստատող կամ հրամայական «!» նշանը (հմմտ. նրա «ամենահաստատ» կոչման եւ անփոփոխ, հաստատուն լինելիության հետ): Այսինքն, «!»-ը բնութագրում է իմաստի, էության հաստատունությունը, իսկ «?»-ը՝ նյութի, ձեւի փոփոխականությունը (տես. «Բանը Դիցահոր, իսկ Նյութը Դիցամոր մոտ է» դիցաբանական բանաձեւը): Վարդան Լալայան 1 - Կարծիք կա, որ իրականում Եդեսիայում պահվում էր Միհրի «առյուծաձեւ» դիմապատկերը: 2 - Կարծիք կա, որ Պոսեյդոնը՝ Զեւսի եղբայրը, որի անունը նշանակում է «երկրի ամուսին», վաղ հունական դիցաբանության գերագույն դիցն էր: Նրանից ու Գեայից=Երկրից են սերվել Օրիոնը, որի համաստեղությունը մենք կոչում ենք Հայկի անունով, Անթեյը, որն անպարտ էր, քանի հպված էր մնում գետնին (հիշեցնում է հայերիս հողին կապվածությունը), թեւավոր Պեգաս, ասուն Արիոն նժույգները (մեր էպոսի ամպրոպաձի Քուռկիկ Ջալալու մասնակերպերը): Նեպտուն անունը հիշեցնում է հայոց Նպատ=Նպատական լեռի անունը (Արածանու ակունքների մոտ է), որի լանջին էր Դիցավանը՝ Արամազդ-Վանատուրի մեհենավանը (թերեւս, լեռը Արամազդից նպատակների կատարում աղերսելու համազգային սրբավայրն էր՝ նավասարդյան տոների ու Աշխարհաժողովների օրերին): Նպատ լեռը կոչվում էր նաեւ Նոյապատ (տես. մեզանում Դիցահոր ու Նոյի նմանեցումը): 3 - Հնում նորակառույց բերդերի, կամուրջների պատերում կամ հիմքում ողջ-ողջ կույս էին թաղում, որպեսզի կառույցը ամուր լիներ: Չի բացառվում, որ ինքնազոհաբերվող կույսերը քրմուհիներ էին: 4 - Ասվում է, թե Կույս (Նանե-Աթենասից իշխվող-հեղ.) աստղատունը համապատասխանում է Հելլադային: «Հայ Արիներ» Թիվ 34, 2004թ. 53
- Page 1 and 2: Հայոց Դիցաբանությա
- Page 3 and 4: համար նախատեսված (ն
- Page 5 and 6: Մատաղը հայտնի է նաե
- Page 7 and 8: աշնանամուտը՝ լույս
- Page 9 and 10: - ցասումին՝ հուրը (ա
- Page 11 and 12: առաջընթաց դիտվող շ
- Page 13 and 14: (Հարավային) խաչը, կա
- Page 15 and 16: հետ Հայաստան էին բե
- Page 17 and 18: խորհրդապաշտությու
- Page 19 and 20: նշանադրության ծիսօ
- Page 21 and 22: էին օգոստոսի 15-ին: Ն
- Page 23 and 24: աբեղաների (վանական
- Page 25 and 26: - * - Հայոց եկեղեցակա
- Page 27 and 28: (Զատիկից մինչեւ Վար
- Page 29 and 30: դիցերգության համար
- Page 31 and 32: Հայ եկեղեցու հոգեւ
- Page 33 and 34: Նկատելի է «Մկրտութ
- Page 35 and 36: - հայոց դիցարանի չո
- Page 37 and 38: դիցապատկան սուրբ գ
- Page 39 and 40: ն նշանակում է «եկ ե
- Page 41 and 42: Իսկ բառասկզբի «վ»-ն
- Page 43 and 44: մեհենատեղերում լին
- Page 45 and 46: Ստեփանոս են դնում,
- Page 47 and 48: Մուհամեդի պնչերից:
- Page 49 and 50: Դիցամայրն է, իլիկ մ
- Page 51: քրմապետերը. օրինակ,
քրմուհիները, ովքեր ընտրվելով 6-10 տարեկ<strong>ան</strong> աղջիկներից եւ պարտավորվելով պահել կուսությունն<br />
առնվազն մինչեւ 30 տարեկ<strong>ան</strong>, օր ու գիշեր վառ էին պահում տաճարի հուրը: Արգելքը խախտող<br />
քրմուհիներին ողջ-ողջ թաղում էին պատի մեջ (երեւի թե, մեղավորի հոգին քարում բ<strong>ան</strong>տարկելու<br />
հավատալիքով, ինչպես հեքիաթներում եւ ավ<strong>ան</strong>դազրույցներում «քարացվում» էին մեղսագործները)3:<br />
Ընդ որում, կույս էին թե Վեստ<strong>ան</strong>, թե նրա հունակ<strong>ան</strong> նախատիպ Հեստի<strong>ան</strong>՝ բնակատեղի, հայրենիքի<br />
<strong>ան</strong>շեջ հրո պահապ<strong>ան</strong> դիցուհիները (մեր Ն<strong>ան</strong>եին եւս վերագրվում է նմ<strong>ան</strong> գործառույթներ): Կույս էր<br />
Աթենասը՝ Զեւսի խորագետ, ռազմաշունչ եւ սխր<strong>ան</strong>քների կոչող դուստրը, պետակ<strong>ան</strong> կարգի<br />
նախախնամողը, ով հով<strong>ան</strong>ավորում էր Հելլադայի քաղաքները: Նրա <strong>ան</strong>ունով է Աթենքը4: Նրա<br />
նմ<strong>ան</strong>ակը Ն<strong>ան</strong>են էր՝ Արամազդի խորամիտ, կույս դուստրը, դյուցազուններին ի զեն կոչողն ու<br />
խորհրդատուն, ինչպես էպոսի «ն<strong>ան</strong>ին», որը հայտնում է Դավթին Սասունին սպառնացող վտ<strong>ան</strong>գի ու<br />
նր<strong>ան</strong>ից ծածուկ պահված պապենակ<strong>ան</strong> զենք ու զրահի մասին: Թերեւս, Աթենասի ու Ն<strong>ան</strong>եի տաճարի<br />
քրմուհիները եւս կույս էին: Կույս էին գուշակություններով հ<strong>ան</strong>րահայտ պյութի<strong>ան</strong>երը՝ Դելփիքի<br />
Ապոլլոնի տաճարի (Պյութոսի) քրմուհիները, Հին աշխարհով մեկ սփռված մարգարեուհիները՝<br />
սիբիլլ<strong>ան</strong>երը: Ոմ<strong>ան</strong>ք պյուռոսյ<strong>ան</strong> սիբիլլային կոչում էին հայկակ<strong>ան</strong> սիբիլլա, իսկ ոմ<strong>ան</strong>ք առաջին<br />
սիբիլլա էին համարում հայերի բիբլիակ<strong>ան</strong> նախահոր՝ <strong>Հա</strong>բեթի կնոջը: Անուններից զատ նմ<strong>ան</strong>ություն է<br />
նկատվել Պյութոսի ու Բութ լեռ<strong>ան</strong> մեհյ<strong>ան</strong>ի միջեւ: Նախկինում Պյութոսը Գեայի ու Թեմիդայի<br />
պատգամատունն էր, որն իբր պահպ<strong>ան</strong>ում էր Գեայից ծնված հսկա Պյութոն օձը: Ապոլլոնը սպ<strong>ան</strong>ում է<br />
օձին ու պատգամատ<strong>ան</strong> տեղում տաճար է հիմնում: Գե<strong>ան</strong>=Երկիրը՝ <strong>Ու</strong>ր<strong>ան</strong>ի=Երկնքի կինը<br />
նախաօլիմպիակ<strong>ան</strong> շրջ<strong>ան</strong>ի դիցամայրն էր, իսկ Թեմիդ<strong>ան</strong>՝ նրա դուստրը, Զեւսի երկրորդ կինը,<br />
արդարադատությ<strong>ան</strong> դիցուհին (երբեմն պատկերվում էր փակ աչքերով ու կշեռքով եւ նմ<strong>ան</strong>վում<br />
հռոմեակ<strong>ան</strong> Նեմեսիդային՝ արդար պատժի ու վրեժխնդրությ<strong>ան</strong> դիցուհուն): Ոմ<strong>ան</strong>ք Թեմիդային<br />
նույնացնում են Գեային (տես. նաեւ Թեմիդա եւ շումերակ<strong>ան</strong> դիցամոր Թիամատ <strong>ան</strong>ունների,<br />
Թեմիդայի արդարադատ ու մեր դիցամոր հոգիներին դատելու գործառույթների նմ<strong>ան</strong>ությունը): Իսկ<br />
Բութ լեռ<strong>ան</strong> մեհյ<strong>ան</strong>ը նվիրված էր <strong>ան</strong>դրաշխարհի հրեղեն դիցերին (սր<strong>ան</strong>ց մեջ՝ Դիցամորը) եւ կարող<br />
էր կույս հարցուկներով հարցմունքատուն լինել, որի համար էլ Բարդուղիմեոսը այստեղ դրեց Տիրամոր<br />
պատկերն ու կուս<strong>ան</strong><strong>ոց</strong> հիմնեց (թեեւ, չի բացառվում, որ դա Դիցամոր կամ Անահիտի այստեղ եղած<br />
կուռքն էր): Խորհրդավոր է «կուսակցություն» բառը, որը նշ<strong>ան</strong>ակում է «կուսակիցների միություն» եւ<br />
հիշատակում է նախկին կուսակ<strong>ան</strong> ուխտերի (կուսակրոն քուրմ-քրմուհիների, <strong>ան</strong>պսակ մարտիկների<br />
միաբ<strong>ան</strong>ությունների) օրինակով քրիստոնեակ<strong>ան</strong> շրջ<strong>ան</strong>ում (10-րդ դարից) մեզ<strong>ան</strong>ում հիմնված<br />
«մ<strong>ան</strong>ուկների» եղբայրությունները, որոնց <strong>ան</strong>դամները արակ<strong>ան</strong> սեռի չամուսնացած ջահելներ ու<br />
պատ<strong>ան</strong>իներ էին («մ<strong>ան</strong>ուկ էին» կոչվում հենց <strong>ան</strong>պսակ լինելու համար): Ի դեպ, դր<strong>ան</strong>ց առաջնորդները<br />
երեւելի հոգեւորակ<strong>ան</strong>ներ էին. օրինակ, Խոսրով Անձեւացի, Սյունիքի <strong>Հա</strong>կոբ եպիսկոպոսները (10-րդ<br />
դար): Երզնկայի եղբայրությ<strong>ան</strong> (13-րդ դար) մեծերն էին Գրիգոր Ս<strong>ան</strong>ահնեցի վարդապետն ու հայտնի<br />
հասարակակ<strong>ան</strong> գործիչ Հովհ<strong>ան</strong>նես Երզնկացին:<br />
Պիտույքներ . Դիցա-տիեզերակ<strong>ան</strong> խորհրդ<strong>ան</strong>իշներն առկա են եկեղեցակ<strong>ան</strong>ների զգեստների,<br />
զարդերի, սպասքի եւ այլնի վրա: Այստեղ կներկայացնենք դր<strong>ան</strong>ցից մի ք<strong>ան</strong>ի նկատվածները:<br />
Վիշապ է նկարված հայ<strong>ոց</strong> կաթողիկոսի հողաթափի տակ, որն իբր խորհրդ<strong>ան</strong>շում է «օձեր ու<br />
կարիճներ կոխկրտելու» նրա իշխ<strong>ան</strong>ությունը: Ըստ մեզ, սա հիշեցնում է Վահագնի վիշապամարտը,<br />
որն արտացոլվել է աստղալից երկնքում: Վիշապ է կոչվում հյուսիսային բեւեռամոտ<br />
համաստեղություններից մեկը, որը գտնվում է Վահագն-Հերկուլես համաստեղությ<strong>ան</strong> տակ եւ<br />
պատկերվում է հսկա օձավիշապի տեսքով: Վահագն-Հերկուլեսը պատկերվում է որպես<br />
ձախակողմյ<strong>ան</strong> կեռխաչի դիրքով ծնկած հսկա, որն աջ ձեռքում հարվածի պատրաստ գուրզ ունի եւ<br />
ձախ ոտքով հենված է վիշապի գլխի վրա, կարծես ուզում է այն ճզմել: Ըստ հունակ<strong>ան</strong> զրույցների՝<br />
սր<strong>ան</strong>ք պատկերում են Հերակլեսի 12-րդ սխր<strong>ան</strong>քը՝ մարտը Հեսպերուհիների այգին պահպ<strong>ան</strong>ող<br />
Լադոն վիշապի հետ:<br />
Խոյր-Խույրը կաթողիկոսի, եպիսկոպոսի (հնում նաեւ՝ արք<strong>ան</strong>երի, մեծահարգ իշխ<strong>ան</strong>ների) թագն է: Այն<br />
կրում են նաեւ ծայրագույն (12-րդ աստիճ<strong>ան</strong>ի) վարդապետերը: «Խոյր»-ը հիշեցնում է «խոյ»-ը: Իսկ<br />
կենդ<strong>ան</strong>աշրջ<strong>ան</strong>ը գլխավորող Խոյ աստղատունը համապատասխ<strong>ան</strong>ում է մարդու գլխին: Խույրը<br />
գագաթը բարձր հնգ<strong>ան</strong>կյուն է հիշեցնում, որը հինգ հիմնատարրերի (եթեր, հուր, օդ, ջուր, հող)<br />
փոխակերպումների խորհրդ<strong>ան</strong>իշն է (խույրի գագաթը համապատասխ<strong>ան</strong>ում է եթերին՝ ամենավերին<br />
52
Change language