Ó Coigligh, Ciarán - Seanchas Inis Meáin (Coiscéim 1990) Aran island Inishmaan folklore 2058783 .pdf
- No tags were found...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
I,<br />
Is le muintir <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> an leabhar seo. Is iad féin a<br />
scríobh í. Tá súil agàm gur údar bróid dóibh í.<br />
Léirítear inti pobal misniúil seiftiúil creidmheach a<br />
thug dúshlán na farraige agus na carraige loime agus a<br />
fuair an ceann is' fearr orthu. Léirítear inti freisin<br />
pobal a bhí mórtasach as a ndúchas, mujníneach astu<br />
féin agus a raibh acmhainn grinn iontu. Má chuidíonn<br />
an labhar seo leis na tréithe sin a chothú in aos óg an<br />
oileái:n beidh mise, sásta.
© <strong>Ciarán</strong> <strong>Ó</strong> <strong>Coigligh</strong><br />
<strong>Coiscéim</strong> a d'Choilsigh<br />
Gach ce
<strong>Seanchas</strong> <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
. .<br />
as Bailiúehán na Seol<br />
<strong>Ciarán</strong> <strong>Ó</strong> <strong>Coigligh</strong><br />
a chuir in eagar<br />
COISCÉIM
Do<br />
Phroinsias <strong>Ó</strong> Dorchaidhe OS<br />
agus do mhuintir <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>
Clár<br />
Bailitheoirí agus Faisnéiseoirí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6<br />
Réamhrá ................. . ...... . ...... ..... .... .... 9<br />
<strong>Seanchas</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
BAILITHEOIRÍ<br />
FAISNÉISEOIRÍ<br />
Seáinín Sheáin Dara o Conghaile<br />
27.3.'27 - 14.8.'79<br />
Baile na Creige<br />
Micilín Jim O Fathartaigh<br />
8.8.'27 -<br />
Baile an Mhothair<br />
Dara Pheait Mhicil Bán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
4.7.'24<br />
Baile an Mhothair<br />
Micil Sheáin Choilm Mac<br />
Donnchadha<br />
20.9.'24<br />
Móinín na Ruaige<br />
Peadar Jim O Fathart¡;¡igh<br />
6.3.'25<br />
Baile an Mhothair<br />
BeairtIe Mhaidhcil O CuaIáin<br />
19.1.'22 - 13.11.'39<br />
Baile an Mhothair<br />
Micilín Teairnín O Meachair<br />
5.8.'24<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
Seán Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
11.5.1880 - 10.6. '61<br />
Séamas Pheadair Pháidín<br />
<strong>Ó</strong> Fathartaigh, 11.3.1897 - 23.2.'80;<br />
Micil O Dónaill<br />
Pe ait Mhicil Bán<br />
O Conghaile<br />
21.12.'68<br />
Seán Choilm Mac Donnchadha<br />
28.5.'63<br />
Séamas Pheadair Pháidín<br />
O Fathartaigh<br />
Maidhcil Mhicí O Cualáin<br />
22.3.'52<br />
Beairtle Teaimín O Meachair<br />
1875 - 28.8.'58<br />
CoIm Teaim Mhóir O Fathartaigh<br />
7.6.'23 - 13.8.'87<br />
Baile an Mhothair<br />
Pádraig Pheait Sheáin O Conghaile<br />
16.2.'26<br />
Baile an Leisín<br />
Peait Sheáin O Conghaile<br />
7.2.1888 -21.1.'79<br />
Páidín Thomáis Mhóir O Fathartaigh<br />
5.10.'23<br />
Baile an Mhothair<br />
Nóra Pháidín Shaidhbhín Ní<br />
Chonghaile<br />
22.8.'22<br />
Baile an TeampailI<br />
Páidín Shaidhbhín<br />
O Conghaile<br />
1877 - 27.9. '60<br />
Seáinín Sheáin Choilm Mac<br />
Donnchadha<br />
27.1.'27<br />
MóinÍn na Ruaige<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
Ceathrú an Leisín<br />
6
Bríd Pheics Ní Mheachair<br />
4.7.'26<br />
Móinín na Ruaige<br />
Bríd Pheadair Pháidín<br />
Ní Fhathartaigh Uí Mheachair<br />
Saile Pháidín Shaidhbhín Ní Chonghaile<br />
19.6.'25<br />
Baile an Teampaill<br />
Bríd Sheáin Bhidí Ní Choncheanainn<br />
10.8.'21<br />
Baile na Seoigheach<br />
Máire Pheadair Mháirtín Ní<br />
Fhlaitheartaigh<br />
25.4.'26<br />
Baile an Mhothair<br />
Peige Pheait Antaine Ní Fhathartaigh<br />
14.4.'23<br />
Baile an Mhothair<br />
Tomás Sheáin Bhrian 6<br />
Flaitheartaigh<br />
20.11.'25<br />
Baile na Seoigheach<br />
Anna Sheáin Cheaitín Ní<br />
Fhathartaigh<br />
11.12.'22<br />
Baile na Seoigheach<br />
Seán Bhidí<br />
6 Concheanainn<br />
26.1.'54<br />
Peadar Mháirtín<br />
6 Flaitheartaigh<br />
27.11.1897 - 28.11.'75<br />
Máirtín Pheait Antaine<br />
O Fathartaigh<br />
9.11.'01 - 6.5.'82<br />
Seán Bhrian<br />
O Flaitheartaigh<br />
1874(?) - 7.12.'54<br />
Seán Cheaitín<br />
O Fathartaigh<br />
11.'61<br />
Micilín Sheáinín 6 Conghaile<br />
27.9.'26<br />
Baile na Creige<br />
Micil Teaim Mhóir 6 Fathartaigh<br />
Baile an Mhothair<br />
Saile Sheáin Bhrian Ní<br />
Fhlaitheartaigh<br />
4.10.'23<br />
Baile na Seoigheach<br />
Máirtín Sheáin Cheaitín O<br />
Fathartaigh<br />
11.2.'25<br />
Baile na Seoigheach<br />
Beairtle Bán<br />
6 Conghaile<br />
Seán Bhrian<br />
6 Flaitheartaigh<br />
1874(?) - 7.12.'54<br />
Seán Cheaitín<br />
6 Fathartaigh<br />
7
Máire agus Proinsias 6 Dorchaidhe<br />
8
Réamhrá<br />
Is éard atá sa leabhar seo an seanchas a bhailigh roinnt de na gasúir<br />
a bhí ag freastal ar Seoil Náisiúnta <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> faoi Seéim na Seol<br />
1937-38. Ba iad Coimisiún Béaloideasa Éireann i bpáirt le múinteoirí<br />
bhunscoileanna an stáit a bhí i mbun na scéime céanna. Tá teaeht<br />
ar an ábhar seo i ndeich gcinn de chóipleabhra i mbosca i gCartlann<br />
Roinn Bhéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath<br />
4.<br />
Tá eur síos euimsitheach ar an scéim le fáil i Séamas O Catháin,<br />
"Súil Siar ar Scéím na Sco11937-1938 in Sinsear 5 19-30 agus i Séamas<br />
O Catháin agus Caitlín Dí Sheighin (eag.), A Mhuíntír Dhú Chaocháín,<br />
Labhraígí Feastaf (1987) xvii-xxxiii.<br />
Rinneadh bailiúchán den sórt céanna sna Sé Chontae faoi stiúir<br />
The Commíttee on Ulster Folklífe and Tradítíons agus faoi ehoimiree<br />
Aireaeht an Oideaehais ó thuaidh i 1955-56. Gheobhfar eur síos ar<br />
an mbailiúehán seo i K.M. Harris, "The Sehools' Collection", in<br />
Ulster Life 3 1 (1957) 8-13.<br />
D' eisigh an Roinn Oideaeh¡fis abhus leabhrán treoraeh i Meán<br />
Fómhair na bliana 1937 ar liostáladh ann na hábhair seanehais ab<br />
fhiú a thiomsú: "seéalta, arnhráin, paidreaeha, seanfhocla, agus<br />
tomhaiseanna, gan trácht ar thithe agus ar sheanfhoirgnimh,<br />
eeardanna, seanchas áitiúil, nós anna agus pisreoga, caithimh aimsire,<br />
leigheasanna, áitainmneaeha ... 1/ (O Catháin agus uí Sheighin ap cit<br />
xx-xxi).<br />
Níor bailíodh amhrán ar bith in <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> do réir eosúlaehta. Níor<br />
bailíodh paidir ar bith aeh ar éigean agus ní mórán seanfhocla ná<br />
tomhaiseanna aeh oiread a tiomsíodh.<br />
Is faoi stiúir an Ard-Mháistir Proinsias O Dorchaidhe a rinneadh<br />
an bailiúchán. Is as Maehaire Mór, Uachtar Ard, Co. na Gaillimhe<br />
de Phroinsias. Rugadh é ar an 16ú Nollaig 1911. Oileadh é i gColáite<br />
Phádraig, Drom Conrach, Baile Áthe Claith i geaithearnh na mblianta<br />
1931-33. Chaith sé 6n 26ú Meán F6mhair 1934 go dtí Deireadh<br />
F6mhair 1969 ag múineadh i Seoil Náisiúnta <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Tá e6naí<br />
air féin agus ar a bhean Máire, arbh í banaltra an oileáin í ar feadh<br />
na mblianta, i gCathair na Gaillimhe. Gasúir i Rang a Cúig, Rang<br />
a Sé agus Rang a Seacht a ghlae páirt san obair i gcaitheamh na<br />
mblianta seoile 1937 agus 1938. Níl aon teacht anois ar an Leabhar<br />
N6taí M6r a bhí an tArd-Mháistir ceaptha a sheoladh chuig an<br />
gCoimisiún Béaloideasa agus arb éard a bheadh inti c6ip i láimh an<br />
Mháistir n6 na ngasúr ab fhearr scríobh den ábhar a bheadh scríofa<br />
ag na gasúir eile ina geuid c6ipleabhra féin. Is cuma ar bhealach mar<br />
gurb é an t-ábhar a scríobh na gasúir ina gcuid cóipleabhra is<br />
9
tábhachtaí.<br />
Tá difear mór idir an Ghaeilge a scríobh na gasúir seo agus an<br />
Ghaeilge a labhraítear in <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Ar ndóigh tá difear mór i ngach<br />
teanga idir an chaint agus an focal scríofa. Thairis sin, is cinnte go<br />
raibh na gasúir faoi anáil an Mháistir maidir le litriú, focIóir,<br />
foirmeacha focIa, agus an ghramadach féin scaití. Ba é ábhar na<br />
bpíosaí ba thábhachtaí leis na gasúir agus leis an Ard-Mháistir. Níor<br />
chuimhnigh siad riamh air go mba cheart dóibh cIoí le Gaeilge scríofa<br />
a léireodh Gaeilge labhartha lnis <strong>Meáin</strong> chomh cruinn agus ab fhéidir.<br />
Agus cad chuige a gcuimhneodh? Is léir gur aistí ranga cuid de na<br />
píosaí ó tharla go bhfuil siad focal ar fhocal ionann is ag cúpla gasúr<br />
maith.<br />
Níl aon iarracht déanta agamsa ar an rud a scríobh na gasúir a<br />
ghortghlanadh. B'fhacthas dom nár cheart aon cheo a fhágáil as ach<br />
oiread. Chloígh mé go dílis le teanga scríofa na ngasúr agus a nArd<br />
Mháistir cé is moite gur cheartaigh mé dearmaid fhollasacha agus<br />
go ndearna mé iarracht an t-iomlán a bheith do réir a chéile ó thaobh<br />
litriú, deilbhíochta agus gramadaí dhe an oiread agus ab fhéidir.<br />
Tagraíonn na huimhreacha sa gcIó trom don chóipleabhar agus<br />
tagraíonn na himhreacha sa gcIó rómhánach do na leathanaigh. Tá<br />
ábhar staidéir ina bhfuil bailithe le chéile sa leabhar seo maidir leis<br />
an ngaol idir scríobh agus labhairt na teanga sa nGaeltacht.<br />
Tá cuid mhór de chreideamh, nós anna agus eolas sinseartha lnis<br />
<strong>Meáin</strong> léirithe sa leabhar seo. Ba shuarach an mhaise dhomsa lámh<br />
mharbh na scoláireachta a leagan róthrom ar an gcuid seo de<br />
shaoithiúlacht <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> arb í saoithiúlacht mo mhná agus mo<br />
ghaolta cIeamhnais í agus ar cuid de mo shaoithiúlacht féin í le<br />
cosamar deich mbliana.<br />
Is le muintir <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> an leabhar seo. Is iad féin a scríobh í. Tá<br />
súil agam gur údar bróid dóibh í. Léirítear inti pobal misniúil seiftiúil<br />
creidmheach a thug dúshlán na farraige agus na carraige loime agus<br />
a fuair an ceann is fearr orthu. Léirítear inti freisin pobal a bhí<br />
mórtasach as a ndúchas, muiníneach astu féin agus a raibh acmhainn<br />
grinn iontu. Má chuidíonn an leabhar seo leis na tréithe sin a chothú<br />
in aos óg an oileáin beidh mise sásta.<br />
Gabhaim buíochas ó chroí le Bo Almqvist, Ceann Roinn<br />
Bhéaloideas Éireann, a thug cead dom an t-ábhar seo a fhoilsiú agus<br />
do gach uile dhuine eile a chuidigh liom chúns a bhí mé ag gabháil<br />
don leabhar. Go méadaí Dia a stór.<br />
<strong>Ciarán</strong> <strong>Ó</strong> <strong>Coigligh</strong><br />
21 Iúil <strong>1990</strong><br />
10
Seáinín Sheáin Dara 6 Conghaile<br />
11
Tugtar an t-eolas seo a leanas ar bhileog atá isteaeh leis an ábhar<br />
béaloidis as <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> a fhaightear i mBosea 2C i gCarthann<br />
Roinn Bhéaloideas Éireann:<br />
Seéim Béaloideasa<br />
Contae na Gaillimhe<br />
Barúntaeht Árann<br />
Seoil <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Uimhir Rolla 12339<br />
Seoladh na Seoile: <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, Oileáin Árann, Co na Gaillimhe<br />
Ainm an Phríomhoide: Proinsias <strong>Ó</strong> Dorehaidhe<br />
An méid leabhar nótaí móra (Cuirfear iad seo arís)<br />
agus<br />
An méid eóipleabhar seoláirí 10<br />
Bosea 2C<br />
Cóipleabhar 1.<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann.<br />
Ainm: Seán <strong>Ó</strong> Conghaile (Seáinín Sheáin Dara )<br />
19ú Mí na Nollag 1938<br />
Seéal<br />
Bhí triúr fear ann fadó agus ehuaigh siad go Conamara le lueht<br />
tuí. D'fhan siad amuigh go raibh sé doreha. Nuair a bhí siad tamall<br />
amach thosaigh an curach ag iompú. Bhí daoine thuas Tigh<br />
Éamainn agus chonaic siad an curach agus nuair a bhreathnaigh<br />
siad arÍs tú fhaca siad an cw:ach ' chor ar bith agus eheap siad<br />
gurb amhlaidh a bádh iad.<br />
Chuaigh siad go dtí an Caladh Mór agus fuair siad curach agus<br />
[chuaigh] siad amach go dtí an curach. Nuair a tháinig siad i ngar<br />
di chonaic siad duine thuas ar dhroim na curai agus an curach<br />
iompaithe. Fuair siad fear elle ag snámh i mbarr uisce agus é<br />
básaithe. Thug siad isteaeh sa gcurach é.<br />
Bhí an tuí scaipthe anseo agus ansiúd. Tháinig sé i dtír ansin<br />
agus chuir siad an curaeh suas. Thug siad an fear básaithe go dtí<br />
a theach féin agus chuireadar é ansin.<br />
12<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile (Seán),<br />
Baile na Creige<br />
(1, 1)
20ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
Bhí triúr fear ag gabháil go hÁrainn fadó le muca. Athair agus<br />
an mac agus fear eile. D'fhanadar in Árainn go raibh sé deireanach<br />
go maith. Bhí siad ólta go maith. Nuair a bhí siad ag barr na Cara<br />
Móire tháinig farraige orthu agus bádh iad.<br />
D' airigh bean a bhí ag tógáil faochan ag béiceach iad. Tháinig<br />
beirt acu i dtír go luath ach níor tháinig an duine eile go ceann<br />
i bhfad agus is amhlaidh a thóg bád as Árainn a bhí ag iascach<br />
- a thóg ina líonta - é.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(1, 1)<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé siar i dteach ar Bhaile an Leisín<br />
ar cuairt. D'fhan sé ar cuairt go raibh sé an dó dhéag a chlog.<br />
Ansin chuaigh sé abhaile go dtí a theach féin.<br />
Nuair a bhí sé ag gabháil soir ag an gCarcair bualadh é agus<br />
leagadh. Chonaic sé fear óg meánsaolta i gcúinne an chlaí ann.<br />
Bhí ina luí ar an mbóthar ar feadh tamaill mhaith.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile,<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(1, 5)<br />
Fuaireas na scéalta go léir ó Sheán <strong>Ó</strong> Conghaile (Dara). An<br />
seoladh céanna liomsa.<br />
21ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó. É féin agus a bhean a bhí ina gcónaí i dteach<br />
beag in aice an dúin ar an taobh thiar den oileán. Bhíodar anbhocht<br />
agus Oíche Shamhna dúirt an fear lena bhean:<br />
"Faraor nach bhfuil muid saibhir, thabharfadh muid cuid<br />
mhaith airgid do na boicht agus bia don ocrach agus gach rud<br />
mar sin do gach duine."<br />
13
MidI Teainn Choilm 6 Domhnaill agus<br />
An tAth Mícheál 6 Fathartaigh (Saga rt fim)<br />
Tráthúil go leor cé a bheadh ag gabháil thart ach si6g bheag<br />
agus d' airigh sí an fear ag caint mar a dúras cheana. Nuair a bhí<br />
deireadh ráite ag an bhfear d/imigh an tsióg isteach in sa dún agus<br />
thug sí amach rúinne beag feoIa r6sta de mhuiceoil agus thug sí<br />
isteach acu é agus dúirt sí leo:<br />
"Seo rúinne beag feola daoibh."<br />
"Faraor gan é greamaithe de do shróin", a deir an fear Iéi.<br />
Ansin ní raibh an focal ach as a bhéal nuair a léim an fheoil as<br />
láimh na si6ige agus ghreamaigh sí dá shróin agus bhí sí chomh<br />
te sin is gur thosaigh sí ag bocléimnigh ar fuaid an urláir gur imigh<br />
aí dhi ar deireadh agus nuair a bhí .í imithe dhi ar deireadh<br />
[d/imigh] sí amach agus níor thaobhaigh sí an teach sin ní ba<br />
mhó.<br />
Nuair a d'imigh sí ansin chuaigh an fear amach 'na diaidh agus<br />
isteach leis sa dún. Nuair a chuaigh sé isteach chonaic sé tine agus<br />
pota m6r uirthi agus claíomh m6r ar an bhfear in sa dún agus<br />
fear thíos in sa bpota acu agus pan m6r ar an tine agus píosaí móra<br />
de mhuic air.<br />
14
Chuala sé an lá roimhe gur cailleadh fear de Bhaile na Seoigeach<br />
agus gur cailleadh muc freisin le Máirtín Pheadair Mhóir. Chonaic<br />
sé leis an tsióg gur ghreamaigh an píosa feola dá sróin. Bhí ceirt<br />
uirthi anois. Nuair a chonaic sí é dúirt sí leis:<br />
"Ha, a rógaire, is tú an chéad dhuine eile a bheas in sa bpota<br />
sin."<br />
Ní raibh ach an focal as a béal nuair a maraíodh é agus an lá<br />
ina dhiaidh mharaigh siad a bhean.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Jim) [Sagart Jim]<br />
Baile an Mhothair<br />
(1, 6-7)<br />
22u Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé an-saibhir mar bhí sé ag díol poitín.<br />
Is in san oileán seo a bhí sé ina chónaí. Is amuigh ar na Creaga<br />
a bhí teach aige gar don Chrombhall. Ní raibh aige ach teachín<br />
beag ach, mura raibh féin, bhí sé an-saibhir mar bhí sé ag<br />
déanamh go le or den phoitín agus á dhíol go daor ar fuaid an<br />
oileáin. Ba mhaith an fuisgí a dhéanadh sé agus bhí prionta aige<br />
freisin agus is é an rud a dhéanadh sé ghreamódh sé páipéar bán<br />
ar an mbuidéal agus phriontáladh an rud seo air:<br />
"lO Years old the best Whiskey".<br />
Thaispeáineadh sé é sin nuair a théadh sé isteach in sna tithe<br />
agus deireadh sé gurb é sin an fuisgí ab fhearr sa domhan, gurb<br />
é Rí na Spáinne a thug do é agus gur dhúirt sé leis gurb é sin<br />
an fuisgí ab fhearr sa domhan. Bhí sé in sa Spáinn ar feadh bliana<br />
ag obair don Rí ach níor thug an Rí dhó [aon] airgead agus níor<br />
thug sé dhó ach an prionta agus is é a d'inis an phlean sin dó.<br />
Bhí sé ag díol an fuiscí faoi seo go tréan go raibh sé chomh saibhir<br />
sin ar deireadh gur chuir sé céad punt ag an Rí agus litir a theacht<br />
go dtí é.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas),<br />
Baile an Mhothair<br />
(1, 8-9)<br />
15
Dara Pheait Mhicil Bán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Tá an t-eolas seo a leanas ar chabhar an chóipleabhair a bhfuil<br />
an t-ábhar seo a leanas ann:<br />
Basca 2C<br />
Cóipleabhar 2<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Ainm: Dara <strong>Ó</strong> Conghaile [Dara Pheait Mhicil Bán]<br />
22ú Samhain 1937<br />
<strong>Seanchas</strong> i dtaobh na hAimsire<br />
Tá ga leor comharthaí ag na daoine in san oileán seo le hinseacht<br />
cén s6rt aimsire a bhíonn le teacht. Faigheann siad na comharthaí<br />
sin ga léir 6n ngealach, 6n ngrian, ó na réaltóga, ón bhfarraige,<br />
6n ngaoth, 6n spéir agus ó rudaí bea.<br />
Nuair a bhíonn fáinne timpeall na gealaí bíonn báisteach le<br />
16
teacht agus nuair a bhíonn sí ina suí ar a tóin is comhartha é go<br />
bhfuil drochaimsir air. Nuair a bhíonn an ghealach ag imeaeht<br />
go héasea in sa spéir bíonn stoirm air.<br />
Nuair a bhíonn gaetha fada ón ngrian bíonn báisteach air.<br />
Nuair a bhíonn na réaltóga ag preabadh in sa spéir is eomhartha<br />
é sin go bhfuil drochaimsir air.<br />
Nuair a bhíonn eúr ag imeacht ar an bhfarraige is eomhartha<br />
é go bhfuil farraigí móra le teacht agus nuair a bhíonn go leor<br />
sruthanna le feiceáil sa bhfarraige bíonn báisteaeh air.<br />
Nuair a bhíonn an ghaoth ó dheas bíonn bájsteach air agus nuair<br />
a bhíonn sí ó thuaidh agus thoir bíonn triomach agus fuacht air<br />
agus nuair a bhíonn sí thiar nó thiar ó dheas bíonn stoirm agus<br />
múranna báistí air.<br />
Má bhíonn an spéir thiar dearg tráthnóna bíonn aimsir bhreá<br />
air agus má bhíonn an spéir thoir dearg tráthn6na bíonn báisteach<br />
air agus má bhíonn néalta bána sa spéir bíonn báisteach air.<br />
Nuair a thagann seata géabha fiáine thart bíonn fuacht le teaeht<br />
agus má bhíonn éanlaith ag eiteall go hard sa spéir is eomhartha<br />
é go bhfuil aimisr bhreá air. Má bhíonn laehain ag eiteall agus<br />
ag eraitheadh a gcuid sciathán is comhartha é go bhfuil báisteach<br />
air agus nuair a bhíonn mada ag ithe féir bíonn báisteach air<br />
freisin. Nuair a thugann cat a dhroim don tine bíonn droehuair<br />
air. Nuair a bhíonn an ghrian dearg ag gabháil fao i bíonn aimsir<br />
bhreá air. Nuair a bhíonn go le or míoltóg le feieeáil agus má<br />
bhíonn siogáin a bhfuil sciatháin orthu ag imeaeht thart is<br />
comhartha báistí é.<br />
Fuair mé na scéalta seo ó rn' athair.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 1-3)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Mo Cheantar Féin<br />
Tá mé féin i mo ch6naí ar Bhaile an Mnothair an baile is faide<br />
soir in san oileán. Tá eeithre theaeh fiche ad ann ar fad agus níl<br />
ach aon teach is fiche seantithe ann. Is é Fathartaigh an sloinne<br />
is coitianta ann. Tá suas le 11 seandaoine ag fáil an phinsin ann.<br />
Is féidir leis na seandaoine seéalta a insint i nGaeilge aeh ní féidir<br />
leo scéalta Béarla a insint. Ba ghnách le ga le or daoine gabháil<br />
ga Meiriceá fadá. Luadh ainm na háite in amhrán a dúirt Colm<br />
17
de Bhailis agus seo é é:<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, inis gan arán,<br />
<strong>Inis</strong> gann gortach.<br />
An lá a théann tú ann,<br />
Beir le at do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin' do throscadh.<br />
Tá an talamh atá ann bocht agus carraigeacha in áiteacha de. Níl<br />
aon chuid den talamh faoi choilllte. Fásann féar agus arbhar agus<br />
rudaí eile ar an talamh. Tá dhá loch ann, Loch Cheann Gainimh<br />
agus Loch Chró na gCadhan. Is é an fáth go bhfuil Loch Cheann<br />
Gainimh mar ainm ar an 10ch mar tá go le or gainimh ann. Is é<br />
an fátJ, go bhfuil Loch Ou6 na gCadhan mar ainm ar an lo ch<br />
mar tá cró le muintir Mháirtín <strong>Ó</strong> Cadhain ann. Bíonn go leor uisce<br />
in sa dá loch ar feadh an gheimhridh agus an tsamhraidh.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 4-5)<br />
1ú Mí na Nollag 1937<br />
Na Fataí<br />
Cuireann muid fataí gach bliain ar an bhfeilm le n-ithe agus le<br />
tabhairt do mhuca agus do bheithígh. Glantar an talamh gach<br />
bliain le haghaidh na fataí a chur ann. Bítear ag leasú na feilme<br />
i ndiaidh na Nollag leis na síolta a chur ann. Nuair a bhíonn na<br />
fataí leasaithe le feamainn euirtear iad agus euirtear go leor<br />
feamainne ar na páireeanna. Tarraingítear le hasa] n6 capall an<br />
fheamainn 6n gcladach go dt! an garraí. Seartar ar an ngarraí ansin<br />
í agus nuair a bhíonn sí tamaU seartha cuirtear an garraí le spáid.<br />
Nuair a bhíonn sé curtha cuirtear sÍolta ann.<br />
Is é an chaoi a gcuirtear an síol ná é a chur i bpoll, agus ansin<br />
dúntar an pon air. Is le maide sáite a sháitear an síol.<br />
Cabhraíonn na comharsain le chéile ag eur na bhfataí. Fásann na<br />
fataí go maith in san áit seo; Cuirtear leo go leor leasú. Nuair a<br />
bhíonn na fataí fásta glantar an salachar astu agus ansin núair<br />
a bhíonn siad glanta lánaítear iad agus nuair a bhíos siad lánaithe<br />
déantar iad a spraeáil i gcoinne an duibh.<br />
Tá go leor cineál fataí ann: Champions, <strong>Aran</strong> Cairns, Epicures<br />
agus Banners. Is le spáid a bhaintear na fataí ar dtús agus ansin<br />
18
nuair a bhíos siad bainte cuirtear na fataí móra i bpoll ar an<br />
Muirbheach agus cuirtear raithneach orthu freisin.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 4-5)<br />
13ú Mí na Nollag 1937<br />
Ainmhithe na Peilme<br />
Is iad na hainmhithe a bhíos ar an bhfeilm, an bhó, an Iao, an<br />
t-asaI, na caoirigh, an cap all, muca, cearca, Iachain, mada agus<br />
cat. Nuair a bhíonn muid ag gIaoch ar an mbó tugann muid<br />
"Beitín" uirthi. Nuair a bhíonn muid ag gIaoch ar an lao tugann<br />
muid "suc, suc" air. Nuair a bhíonn muid ag glaoch ar an asaI<br />
tugann muid "bess" air. Nuair a bhíonn muid ag glaoch ar na<br />
caoirigh tugann muid "teabhaín" orthu. Nuair a bhíonn muid<br />
ag glaoch ar an gcapall tugann muid "tua" air. Nuair a bhíonn<br />
muid ag glaoch ar na muca tugann muid "fros, fros" orthu. Nuair<br />
a bhíonn muid ag gIaoch ar an gcearc tugann muid "tiuc" uirthi.<br />
Nuair a bhíonn muid ag gIaoch ar an Iacha tugann muid "feed"<br />
uirthi. Nuair a bhíonn muid ag glaoch ar an mada tugann muid<br />
"beaut" air. Nuair a bhíonn muid ag glaoch ar an gcat tugann<br />
muid "puisín" air.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 8-9)<br />
14ú Mi na Nollag 1937<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí toibreacha beannaithe in san oileán seo agus seo iad iad:<br />
Tobar Ísleamáin i gClaí Gainirnh; Tobar Chinn Dheirge i bpáirc<br />
ar an taobh ó dheas den séipéal agus tá bóthar ag gabháil suas<br />
go dtí é; Tobar Cheanannach atá i bpáirc ó dheas den reilig.<br />
Tugann go deor daoine turas ar Thobar Chinn Dheirge uaireanta<br />
sa gCarghas agus Dé Domhnaigh. Bíonn corrdhuine ag tabhairt<br />
turais ar Thobar Cheanannach. Ghabhfá timpeall ar an tobar sé<br />
nó seacht d'uaireanta agus déarfá na paidreacha seo: An t-Aivé<br />
Máiria, an Phaidir agus Gl6ir don Athair, gach uair a ghabhfá<br />
19
thairis. Bíonn seacht gcloch ina láimh ag gach duine a thugas an<br />
turas ar Thobar Chinn Dheirge.<br />
Uair amháin bhí Naomh lsleamán ag ól dí as an tobar agus nuair<br />
a chuaigh sé ar a dhá ghlúin ann d'fhág sé áit a dhá ghlúin agus<br />
áit a dhá láimh ann.<br />
Thug bean uisce as Tobar Chinn Dheirge uair le cur i bhfataí<br />
ach níor bhruith na fataí agus dá mbeadh na fataí thíos ó shin<br />
ní bhruithfeadh siad. Ansin b'éigean di an t-uisce a bhaint astu<br />
agus uisce eile a chur síos ina áit. Níl a fhios agam cén chaoi ar<br />
éirigh an tobar ar dtús.<br />
Is é Naomh Ísleamán a luaitear leis an tobar. Níor chuala mé<br />
riamh gur leigheasadh aon duine in aon cheann acu. Bíonn cuid<br />
de na daoine ann a ólann uisce as an tobar. Fágann na daoine<br />
a théann ann rudaí beannaithe ann. Bíonn siad leagtha ar na<br />
craobha beaga atá ann. Tugann daoine an t-uisce abhaile leo.<br />
Dara O Conghaile<br />
(2, 10-11)<br />
31ú Márta 1938<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Bíonn daoine ag rá go bhfaca daoine a bhí ag teacht ó iascach bád<br />
m6r ar an bhfarraige tamall gearr uathu agus bhí siad ag gabháil<br />
go dtí í agus ghabhadh sí faoi uisce. Nuair a bhí siad ag gabháil<br />
isteach blú an bád le feiceáil acu ag gabháil faoi uisce agus ag éirí<br />
ar bharr an tÚsce.<br />
Oíche amháin fadá blú fear ag teacht ó chuairt agus rug na si6ga<br />
air agus dúirt siad leis ga maródh siad é agus dúirt sé gur chuma<br />
leis. Mar sin féin ní dhearna siad aon ní ar an bhfear an uair sin<br />
go ceann tamaill eile. Ansin uair eile bhí an fear ag teacht ar ais<br />
agus chonaic sé go leor rudaí m6ra bána ar thaobh an bhóthair.<br />
Bhí faitíos ag teacht air agus níorbh fhada go raibh na rudaí a bhí<br />
ar an mbóthar ag rith ina dhiaidh. Mar sin féin choinnigh an fear<br />
air i gcónaí go dtí go dtáinig sé abhaile agus nuair a tháinig sé<br />
abhaile bhí na rudaí go léir ina dhiaidh agus d'imigh siad uajdh<br />
chomh luath agus a tháinig sé abhaile. Ní fhaca sé iad 6 shin.<br />
Sa bhf6mhar blú lear ag baint fuataí in sa ngarraí agus thit sé<br />
ina chodIadh ann. Faoi cheann tamaill ba ghearr gm dúisíodh an<br />
fear. Chomh luath agus a dhúisigh sé chonaic sé go leor daoine<br />
al' bhruach na haille agus dúirt siad leis imeacht as an ngarraí gur<br />
lea féin é, agus dúirt sé nach n-imeodh. Bhíodar ag gabháil á<br />
20
nharú murach duine leis féin a bhí básaithe. Bhí a fhios ag an<br />
bhfear ansin go raibh duine leis féin ann agus bheadh sé marbh<br />
murach sin.<br />
Bhí fear eile ann agus bhí sé ag baint fhataí faoi alll agus chonaic<br />
sé dhá choinín faoin aill: ceann acu ag seinm ceoil le veidhlín agus<br />
ceann eile ag darnhsa.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 11-13)<br />
31ú Márta 1938<br />
Bhí iascairí óga amuigh ar an bhfarraige ag iascach uair amháin<br />
i gcurach agus bhí an lá go breá nuair a chuaigh siad amach. Ach<br />
ba ghearr a bhí siad amuigh nuair a tháinig stoirm rnhór agus<br />
bhí faitíos ag teacht orthu. Chonaic siad go raibh an fharraige ag<br />
éirí an-rnhór agus bhíodh tonnta móra ag briseadh in aghaidh na<br />
curaí go dtí gur ceapadh go mbeadh sí iontaithe. Ba ghearr gur<br />
lag an stoirm agus go dtáinig siad isteach i dtír. Bhíodar go léir<br />
fliuch ag an bhfarraige agus bhí ocras orthu. Bhí stoirm rnhór ann<br />
nuair a tháinig siad i dtír.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 13-14)<br />
31 Márta 1938<br />
Laethanta Áirithe<br />
Tá na nósanna seo ag na daoine in san oileán seo: Nach ce art<br />
tosú ar aon obair ná ar aon [rud] nua Dé Luain. Níl sé ceart gruaig<br />
a bhaint amach Dé Luain agus bíonn daoine ann nach maith leo<br />
gruaig a bhaint amach Dé hAoine. Deireann daoine nach bhfuil<br />
sé ceart a bheith ag iascach Dé Luain ach mar sin féin bíonn daoine<br />
ann a bhíonn ag iascach Dé Luain agus deirtear nach maith an<br />
rud é. Bíonn daoine ann agus ní maith leo a bheith ag cur fataí<br />
ná ag leasú na bhfataí ach an oiread Dé Luain.<br />
Deireann daoine go bhfuil an Aoine in aghaidh na seachtaine.<br />
Bíonn daoine ann nach bpósfadh Dé hAoine ná Déardaoin, ná<br />
Dé Máirt, ná Dé Luain. Tá daoine ann nach maith leo aon bhearna<br />
a leagaint Dé Luain ná Déardaoin. Níl sé ceart olann a bhaint de<br />
chaoirigh Déardaoin. Deirtear gur I chuile sheachtú bliain a bhíonn<br />
21
Déardaoin Dearg ann ar an 8ú lá fichead de Mhí na Nollag.<br />
Ní bhíonn na daoine ag obair ar na laethanta breacshaoire a<br />
bhíonn ann.<br />
Bíonn na daoine ag déanamh "Amadán Aibreáin" de dhaoine<br />
aran gcéad lá d' Aibreán.<br />
Níl sé ceart pósadh a dhéanamh ar feadh dhá lá dhéag na<br />
Nollag.<br />
Tá dhá lá áirithe ann i Mí Mheáin Fómhair agus níl sé ceart<br />
capall ná asaI a shrathrú.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 14-15)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Éadaí<br />
Níl ach aon táilliúir amháin in san oileán seo. Is ag baile a bhíonn<br />
sé ag obair. Ní théann sé go dtí aon teach eile ag obair mar tugann<br />
na daoine na héadaí go dtí an teach chuige, agus ansin déanann<br />
sé iad.<br />
Caitheann na daoine an olann a bhaint de na caoirigh i Mí Iúil<br />
agus í a ní agus a ghlanadh go maith. Nuair a bhíonn sí go de as<br />
glan cuirtear i mála í agus cuirtear go Gaillimh í le sníomh agus<br />
le cardáil. Ansin tagann sí aníos arís agus deintear ceirtlíní móra<br />
dhi. Uaireanta cuireann daoine go hÁrainn í le sníomh. Nuair<br />
a thagas sí aniar deintear í a chur i máIa agus í a chur go Gaillimh<br />
chun í a ramhrú. Beidh sí aníos arís i gceann míosa agus í réidh.<br />
Ansin tabharfar go dtí an táilliúir í chun í a dhéanamh.<br />
Beidh go leor rudaí ag teastáil uaidh chun é a dhéanamh. Bíonn<br />
snáth agus snáthaid, siosúr, méaracán, cailc, spól, mÍosúr, agus<br />
inneall. Deintear léinteacha sna tithe. Bíonn éadach olainne,<br />
éadach glas, éadach cadáis, agus éadach máilín iontu. Cniotáiltear<br />
stocaí san áit seo. Faightear an snáth in sa siopa agus as an olann.<br />
Tá go leor tuirní san áit seo. Ní chaitheann aon duine éadach<br />
speisialta ag gabháil ga dtí aon áit. Nuair a bhíann daoine ag dul<br />
, pósadh ...<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 15-17)<br />
22
11-4-'38<br />
Áit-Ainmneaeha<br />
Tá go le or ainmneaeha faoi leith ar gaeh ereagán agus buaile atá<br />
againn ag baile agus fáthanna le gaeh ainm aeu.<br />
Gort an Uisee: Mar tá lag mór ina lár agus bíonn uisee in sa lag<br />
nuair a bhíos báisteaeh throm ann.<br />
Garraí an Táilliúra: Mar bhí sé ag táilliúir uair amháin.<br />
Creig Bhuaile an Roibirt: Mar bhíodh daoine ann fadó agus is é<br />
an t-ainm a bhíodh orthu ná Roibirt.<br />
An Bhuaile Bheag: Mar tá sí beag.<br />
An Móinín Glas: Mar bíonn go leor féar glas ag fás ann gaeh am<br />
den bhliain.<br />
An Garraí Glas: Mar bíonn sé glas i geónaí.<br />
An Cnoe: Mar tá go le or cloeh ann agus tá sé an-ardo<br />
Creig na gCnoe: Mar tá go le or enoeán beag inti.<br />
Buailte Greáin: Mar bhí fear ann fadó agus is é an t-ainm a bhí<br />
air Greáin.<br />
Na Céimeanna: Mar tá go leor eéimeanna in san oileán agus is<br />
é sin an t-ainm atá orthu.<br />
Creaga Bharr an Fhána: Mar tá go leor fraoeh ann agus seeaeh<br />
ag fás ann agus sin é an fáth an t-ainm sin a bheith air.<br />
Buailín na Seoile: Mar tá sí thíos díreaeh faoin seoil.<br />
Gort Ruairí Dhuibh: Mar bhí fear ansin fadó agus bhí teaeh aige<br />
agus ba leis an talamh freisin agus is é an t-ainm a bhí air ná Ruairí<br />
Dubh.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 17-18)<br />
11-4-'38<br />
Lá Fhéil Bríde<br />
Nuair a thagann Lá Fhéil Bríde bíonn áthas ar gaeh duine. Bíonn<br />
an t-earraeh tagtha. Bíonn na daoine ag eur síolta i geomhair na<br />
bliana. Dúirt Naomh Bríd fadó "gaeh re lá ó mo lá-sa amaeh"<br />
agus dúirt Pádraig go mbeadh gaeh lá óna lá féin amaeh go breá.<br />
Oíehe Bhríde ba eheart do gach duine erosóg a dhéanamh agus<br />
í a ehur suas ar bhalla an tío Is le dhá chipín adhmaid a bhíonn<br />
an ehrosóg déanta. Deirtear gur dhúirt na seandaoine dá mbeadh<br />
Lá Fhéil Bríde garbh, go mbeadh an bhliain ar fad go breá. Bíonn<br />
23
na cailíní ag imeacht le Brídeog oíche Bhríde in onóir di.<br />
Bíonn na laethanta ag gabháil i bhfad agus na hoícheanta ag<br />
gabháil i ngiorracht. Bíonn na daoine ag tógáil faochan agus<br />
bairneach Lá Fhéil Bríde mar deirtear gur ceart do gach teach iasc<br />
beo a thabhairt isteach an lá sin. Titeann Lá Bríde ar an gcéad<br />
lá d'Fheabhra gach bliain. Ní bhíonn na daoine ag déanamh aon<br />
obair anseo Lá Fhéil Bríde mar tá an lá sin 'na bhreacshaoire<br />
anseo. Ní bhíonn na daoine ag iascach an lá sin.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 18-20)<br />
11-4-'38<br />
Scéal Barrúil<br />
Bhí fear agus bean ann fadó agus is é an áit a raibh siad 'na gcónaí<br />
amuigh ar na sléibhte áit a raibh coillte agus ainmhithe allta agus<br />
gach rud mar sin.<br />
Lá amháin chuaigh an bhean go dtí áit éigin le héadach a<br />
cheannacht agus is é an sórt éadach a bhí sí le ceannacht ná éadach<br />
a dhéanfadh bréidín di. Chuaigh sí abhaile tirnpeall is a sé a chlog<br />
sa tráthnóna agus an t-éadach aici. Bhí an fe ar sa mbaile roimpi<br />
agus dúirt sé léi gur tháinig daoine isteach go dtí é féin agus dúirt<br />
siad leis go dtiocfadh siad féin go deireanach leis an mbréidín a<br />
ramhrú agus an olann a chardáil agus a shníomh agus gach rud<br />
a dhéanamh léi mar a bheadh ag teastáil uathu.<br />
Tamall maith san oíche buaileadh an doras aici agus chuaigh<br />
sí go dtí an doras agus d' oscail sí é agus ní fhaca sí tada go ceann<br />
tamaill mhaith agus sa deireadh chonaic sí solas beag uaithi agus<br />
céard a bheadh ann ach na mná sí a bhí ag teacht go dtí í i gcónaí.<br />
Tamall gearr 'na dhiaidh sin buaileadh an doras arís agus d'oscail<br />
sí é. Tháinig na mná sí isteach agus shuigh siad síos ar an stól<br />
agus chaith siad féin agus fe ar an tí gal tobac. Ansin d'fhiafraigh<br />
siad den bhean an bhfuair sí an t-éadach. Dúirt an bhean go<br />
bhfuair agus dúirt siad féin go sníomhfadh agus go gcardálfadh<br />
siad an olann leis an mbréidín a dhéanamh dhi.<br />
"Tá go maith," arsa an bhean, "tabharfaidh mé gach rud<br />
chugaibh atá ag teastáil uaibh anois." Ansin thosaigh na mná sí<br />
ag sníomh is ag cardáil an bhréidín di.<br />
Dúirt an bhean ansin nach raibh aon uisce istigh le tae a<br />
dhéanamh dhóibh. Dúirt fear an tí leis an mbean irneacht go dtí<br />
24
an tobar i gcomhair an uisce. D'imigh an bhean léi nó go dtáinig<br />
sí go dtí an tobar. Nuair a bhí sí ag teacht abhaile casadh seanfhear<br />
léi agus d' fhiafraigh sé dhi cén sórt mná a tháinig chuici leis an<br />
mbréidín a ramhrú dhi. Dúirt sise gur mná sí iad.<br />
"Is é an rud a dhéanfas si ad ná sibh a mharú," ar seisean.<br />
Nuair a tháinig an bhean abhaile dúirt sí go raibh Cnoc Meá<br />
go léir lasta agus an sin thosaigh na mná sí ag caoineadh na<br />
ndaoine a bhí leo ann. Murach sin bheadh an bhean agus an fear<br />
marbh acu.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 20-22)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
An Reilig<br />
Tá dhá reilig san oileán. Reilig Cheanannach agus Reilig an<br />
tSeanteampaill. Tá Reilig Cheanannach suite ar thaobh na láimhe<br />
dé den tSlip agus ar an taobh thoir den oileán. Tá an Seanteampall<br />
suite thíos ar an Muirbheach ar an mbealach ag gabháil síos go<br />
Ceann Gainimh. Cuirtear daoine i Reilig Cheanannach ach ní<br />
chuirtear aon duine in sa Seanteampall.<br />
Tá cuma chruinn ar an Seanteampall agus cuma chearn6gach<br />
ar an reilig. Tá fothrach cille istigh i Reilig Cheanannach agus tá<br />
crann beag ag fás istigh ann agus tá fuinneog ar an mbinn 6<br />
thuaidh agus doras ar an taobh 6 dheas. Ní chuirtear aon duine<br />
istigh ann. Tá an reilig leibhéalta. Tá crann ag fás istigh ann agus<br />
tá sceacha beaga ann freisin. Tá seanchroiseanna istigh ann.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 23)<br />
Tráchtas<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Bia na Seanaimsire<br />
Dhá bhéile sa ló a d'itheadh na daoine fad6. Fataí agus cáca a<br />
dhéanadh siad as fataí a bhíodh acu. Ba ghnách le daoine obair<br />
a dhéanamh roimh an gcéad bhéile ar maidin. Bhíodh daoine ag<br />
gabháil amach ag iascach ar maidin agus ní bhíodh aon bhéile<br />
ite acu ach fataí bruite agus cáca fataí agus uaireanta ní bhíodh<br />
25
fataí ná aon rud acu agus chaitheadh siad maireachtáil mar sin<br />
ga dtí ga dtagadh siad abhaile sa tráthn6na agus ní bhíodh acu<br />
an t-am sin féin ach béile suarach.<br />
Fataí agus cáca fataí a d'itheadh siad ag gach béile. D'ithidís<br />
fataí gach lá mar ní bhíodh acu ach fataí i gcónaí. Ní ólaidís a lán<br />
bainne mar ní bhíodh mórán bainne ann an uair sin. As ciseog<br />
nó stól a d'ithidís.<br />
Ní bhíodh aon bhord sa teach mar bhíodh na daoine bocht agus<br />
ní bhíodh aon airgead acu le bord n6 aon rud mar sin a<br />
cheannacht. Bhíodh cáca acu a dhéanadh siad as fataí, faochain,<br />
agus bairnigh le n-ithe. Chaitheadh na daoine na bairnigh a bhaint<br />
le píosa de bhior iarainn agus chuirfeadh siad ar bruith sa bpota<br />
iad.<br />
Ní itheadh na daoine feoil go minic fadó mar ní bhíodh mórán<br />
feola san áit agus ní raibh mórán airgid ag na daoine le feoil a<br />
cheannacht. Bhíodh siad ag ithe go le or iasc, mar bhíodh siad ag<br />
iascach go minic agus mharaídís a lán de.<br />
Seo iad na héisc a mharaíodh siad: lang, mangach, faoitín,<br />
cad6g, scadán, crúdán, agus troisc. Bhíodh siad ag ithe uibheacha<br />
Domhnach Cásca, agus ní chuirfeadh siad aon bhainne ar a gcuid<br />
tae Aoine an Chéasta. Is dóigh gur cuimhin leis na seandaoine<br />
tae a theacht go dtí an ceantar an chéad uair riamh. Ní bhíodh<br />
aon chupáin acu roimhe sin ach sáspain.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 24-5)<br />
Tráchtas<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Gníomhartha Gaisce<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé go maith ag obair feilme. Bhí sé<br />
féin agus naoi déag fear eile ag obair sa ngarraí lá amháin. Dúirt<br />
siad ga raibh sé in am acu an garraí a chur. Dúirt siad féin go<br />
gcuirfeadh siad é i sé uair an choig. Dúirt an fear go gcuirfeadh<br />
sé féin é in uair an chloig.<br />
Bhí fear eile ann agus bhuadh sé rás gach bliain a mbíodh rástaí<br />
ann. Bhí se go maith ag rith rás capall, agus gach rás mar sin.<br />
Lá amháin bhí buachaillí ag gabháil amach ag rith ráis mhóir<br />
fhada. Rith gach buachaillleo agus bhuaigh an fear seo. Bhíodh<br />
26
sé ag buachtáil rás capall gach am a mbíodh rás capall ann.<br />
Deirtear nach mbíonn an t-ádh ar an té a bheireann rás leis trí<br />
huaire.<br />
Bhí fear ann agus lig é féin le téad síos aill a bhí an-ard agus<br />
bhí an fharraige faoin aill. Ach bhí an té ad a bhí sé ag gabháil<br />
síos air ceangailte go daingean de chloch mhór. Bhí sé ag iarraidh<br />
bairille a bhí ag snámh in san bhfarraige a thógáil. Tháinig sé féin<br />
is an bairille slán abhaile.<br />
Bhí fear ann agus bhí sé féin agus seachtar eile ag iarraidh mála<br />
mór trí chéad a chrochadh. Rinne gach duine den seachtar a<br />
dhícheall leis an mála trí chéad a chrochadh agus a chur suas ar<br />
a ghuaille ach chinn sé orthu go léir agus ansin dúirt an fear seo<br />
go gcrochfadh sé féin an mála i gcúig nóiméad, le aon lámh<br />
amháin agus go gcuirfeadh sé ar a ghuaille é.<br />
Bhí beirt fhear lá amuigh ag iascach. Ní raibh siad i bhfad amach<br />
gur thit duine acu amach is an bhfarraige agus bhí sé ag gabháil<br />
síos. Ach rug an fear eile air, agus níorbh fhéidir leis é a thabhairt<br />
isteach mar bhí an lá garbh agus ní raibh aon duine ag iomramh.<br />
Cheangail an fear rópa ar an bhfear a bhí amuigh agus tharraing<br />
sé leis é chuig an talamh, agus tháinig an bheirt slán abhaile.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 26-8)<br />
12-4-'38<br />
Sean-Scoileanna<br />
Is iomaí scoil a bhíodh anseo roimh na scoileanna Náisiúnta. Bhí<br />
ceann acu suite ar Mhóinín na Ruaige agus an ceann eile suite<br />
ar Bhaile an Teampaill. Scoil Náisiúnta ab ea ceann amháin acu<br />
agus sc oil cois elaí an ceann eile. Strainséaraí na múinteoirí a<br />
bhíodh ag múineadh a thagadh ó áiteanna eile. Is amhlaidh a<br />
bhíodh na múinteoirí ar lóistín i dtithe na ndaoine agus tá na tithe<br />
sin ann fós. Ach ní hiad na daoine a bhí ann an uair sin atá ann<br />
anois.<br />
Bhíodh ar na páistí airgead a thabhairt do na múinteoirí chun<br />
iad a mhúineadh. Bhíodh go leor leabhra acu: leabhra Béarla,<br />
leabhra staire, agus leabhra áirimh a bhíodh acu. Ní bhíodh mórán<br />
Gaeilge ag na páistí a bhíodh ag gabháil ar scoil an t-am sin. Bhí<br />
beirt mhúinteoirí anseo fadó agus bhí Gaeilge acu chomh maith<br />
le aon duine a bhí san oileán an t-am sin.<br />
27
Chaith múinteoir amháin acu suas le sc6r blianta in san oileán<br />
fad6 agus bhíodh sé ag 61 go minic agus ní thagadh sé ar scoil<br />
gach lá go dtí go mbíodh sé a deich a chlog.<br />
Bhíodh suíocháin in sa scoil ach ní mar na suíocháin atá anois<br />
ann. Deirtear go raibh an bheirt mháistirí a bhí ann ina scoláirí<br />
maithe. Chuala mé go mink nach mbíodh aon mheas ag na daoine<br />
orthu . . . go mbíodh siad go han-ole leis na páistí.<br />
Lá amJ1áin chuir an máistir gasúr ag baint slaite agus is é féin<br />
a fuair an chéad chuid di. Chaith múinteou' elle dhá bhliain déag<br />
san áit.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 28-9)<br />
10ú Bealtaine 1938<br />
Luibheanna<br />
Seo iad na luibheanna is m6 a dhéanann dochar don talamh:<br />
broimfhéar, glúineach dhearg, copóg rua, buacall, agus salachar<br />
sráide. Mhúchfadh siadsan an talamh agus dhéanfadh siad dochar<br />
do na barraí.<br />
Fásann an broimfhéar i dtalamh bog fuar agus ní ligeann sé cead<br />
do na barraí fás. Bíonn an ghlúineach dhearg i dtalamh bocht agus<br />
bíonn sé ag fás go dtí go mbíonn an talamh lán de. Is beag áit<br />
nach bhfásann an chopóg rua ann i dtalamh bog agus áit a mbíonn<br />
gaineamh. Bíonn an salachar sráide, agus an buacall- beagán -<br />
i ngach talamh mura mbíonn an talamh an-chrua nó mura mbíonn<br />
an ghrian ag scairteadh ann. Is i dtalamh maith a fhásann meacan<br />
leoin.<br />
Tá leigheas i meacan leoin le lámh n6 cos leonta. Nuair a dh6s<br />
neant6g thú níI a.gat ach sú cop6ige rua a chur ar an d6 agus<br />
bheadh sé go maith. Fásann cop6ga rua agus neant6ga i ngach<br />
áit agus bíonn salachar sráide ag .fás in go leor garranta agus<br />
buacall freisin.<br />
Bíonn na daoine ag baint neantóg, cop6g rua agus c6i1is le<br />
tabhairt mar bhia do mhuca agus d'ainmhithe eile. Tá luibh ann<br />
agus is é an t-ainm atá air "Bainne B6 Bleachtáin", agus tá<br />
leigheas ann d' fhaithne a bheadh ar do lámh n6 ar aon áit art<br />
agus bíonn sé ag fás ar na sráideanna agus thíos ar an Muirbheach<br />
agus nuair a bhainfeadh duine é, rachadh an "bainne" amach<br />
28
as. Níl sé ceart é a chur i do bhéal mar is nimh atá ann.<br />
Ní úsáidtear aon luibheanna nó plandaí chun éadach a dhathú<br />
anois ach fadó bhíodh na daoine ag úsáid luibheanna agus plandaí<br />
chun éadach agus snáth a dhathú.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 30-31)<br />
Micil Sheáin Choílm Mac Donnchadha<br />
llú Bealtaine 1938<br />
An Maistire<br />
Tá meadar againn sa mbaile agus is féidir maistire a dhéanamh<br />
inti. Is é an t-ainm a thugtar uirthi ná cuinneog. Tá sí timpeall<br />
trí troithe ar airde. Tá sí timpeall trí troithe go leith ag a bun agus<br />
timpeall dhá throigh go leith ag a barro Tá sí déanta le deich<br />
mbliana.<br />
Tugtar loine agus adharc mar ainm ar ghléasanna na<br />
29
cuinneoige. Cuirtear marc beag ar uachtar na cuinneoige in san<br />
áit a mbíonn an dár, nuair a bhíonn sé fáiscthe.<br />
Deintear im faoi dhó sa tseachtain sa samhradh agus sa<br />
ngeimhreadh. Is í bean an tí a dheineann an maistire agus má<br />
thagann strainséara isteach le Hnn an mhaistire buaileann seisean<br />
greas uirthi. Ní bhíonn maistire i bhfad á dhéanamh. Ní bhíonn<br />
sé ach leathuair an chloig. Is é an chaoi a n-aithnítear go mbíonn<br />
sé dé anta nuair a bhíonn go le or ime air.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 32-3)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Fuair mé na scéalta ó Phádraic <strong>Ó</strong> Conghaile.<br />
12ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí píobaire in san oileán seo fadó, agus chuaigh sé isteach in<br />
san uamhain atá ins an oileán seo in sa bhfómhar. Ní raibh sé<br />
ach istigh in san uamhain nuair a thosaigh sé ag seinm ceoil. Nuair<br />
a shíl sé gabháil amach as an uamhain bhí an béal dúnta le docha<br />
móra. Bhí poll beag caol ag imeacht as an seomra ina raibh sé.<br />
Chuaigh sé isteach in sa bpoll agus tháinig sé amach i seomra<br />
eile.<br />
Bhí an áit dubh. Blú faitíos mór air. Rug duine ar lámh air agus<br />
gheit sé ga mór. Tharraing sé a lámh uaidh agus shiúil sé roiume.<br />
Ní raibh sé i bhfad mar sin nuair a casadh enoe m<strong>Ó</strong>I air. Chuaigh<br />
sé síos an enoe. BM sé ag siúl go dtáinig sé ga dtí alll. Chonaic<br />
sé solas beag tr! pholl beag a bhi os a chionn. Bhí sé ag cartadh<br />
an phoill bhig nó gur dnne sé paU mór. Tháinig sé aníos as an<br />
bpoU agus is é an áit al' a raibh sé in <strong>Inis</strong> Ofrr. Ní bhfuair aon<br />
duine an polI ruos mó.<br />
Micil Mac Donnchadha [Micil Sheáin Choilm]<br />
(2, 34-5)<br />
30
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó agus is fadó a bhí. Bhí sí pósta agus cailleadh<br />
afear. Ní raibh aici ach aon mhac amháin. Seán an t-ainm a bhí<br />
air. Ní raibh sé ach ocht mbliana déag d'aois an uair sin. Gach<br />
rud a d'iarradh a mháthair air a dhéanamh dhéanadh sé é.<br />
Lá amháin san earrach d' imigh sé amach ar na sléibhte ag<br />
breathnú ar na caoirigh. Nuair a d'imigh sé ní raibh a fhios aige<br />
cá raibh na sléibhte cé gur minic a bhíodh sé ann, ach bhíodh<br />
buachaill in éineacht leis gach lá nuair a d'imíodh sé ann. Nuair<br />
a bhí sé tamall maith ag siúl an lá sin bhuail tuirse é agus shuigh<br />
sé síos ar thaobh cnoic bhig agus lig sé a scíth ann.<br />
Nuair a bhí a scíth ligthe aige chonaic sé teach beag i bhfad<br />
uaidh. Rinne sé ar an teach agus bhuail sé ar an doras. D' oscail<br />
fear é. Dúirt Seán leis gur ag gabháil go dtí an sliabh a bhí sé ar<br />
lorg caorach. Dúirt an fear leis go dtiocfadh sé féin in éineacht<br />
leis. D'imigh an bheirt acu leo ansin agus tháinig siad go dtí an<br />
sliabh an áit a raibh na caoirigh. Chonaic an buachaill a chuid<br />
caorach féin ansin agus d'irnigh leis.<br />
Is é an bóthar a thug sé air ná bóthar a bhí sa sliabh. Bhí sé<br />
tamall maith ag siúl agus bhuail faitíos é mar chonaic sé go leor<br />
coillte agus bhí faitíos air go n-ionsódh na hainmhithe allta é a<br />
bhí ins na coillte. D'imigh leis ansin an bóthar go dtí go dtáinig<br />
sé abhaile go dtí a mháthair. Nuair a tháinig sé abhaile ní raibh<br />
aon duine sa teach. Bhí a mháthair irnithe amach agus nuair a<br />
tháinig sí isteach, bhí an buachaill istigh roimpi. D'fhiafraigh sí<br />
dhe an bhfaca sé na caoirigh agus dúirt sé go bhfaca. Ní raibh<br />
an buachaill i bhfad sa mbaile nuair a bhuail tinneas é agus fuair<br />
sé bás.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 36-8)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean ann uair amháin agus is é an áit a raibh siad<br />
ina gcónaí ar imeall cnoic an-deas. Ní raibh aon teach in aice leo<br />
agus is minic a bhíodh faitíos ar an mbean. Cheapadh sí go<br />
mbíodh ainmhithe nó rudaí in aice an chnoic. Ní bhíodh aon<br />
duine sa teach sa ló ach í féin. Gach lá bhíodh an fear ag obair<br />
tamall maith ón gcnoc.<br />
31
An fómhar a bhí ann agus bhí go le or oibre le déanamh aige.<br />
Bhíodh sé ag baint móna sa bportach agus bhaineadh sé dhá lucht<br />
móna gach bliain le haghaidh tine dhóibh. Ní raibh aon talamh<br />
acu agus ní raibh mórán oibre le déanamh ag an bhfear ar a chuid<br />
féin. Ní raibh aon fhataí ná féar tirim aige le baint. Ach is é an<br />
obair a bhíodh air ná ag obair do dhaoine elle ar pháighe. Ag baint<br />
adhmaid is mó a bhíodh sé i gcolll.<br />
Lá amháin tháinig fear isteach chuig a bhean agus ní raibh a<br />
fhios aici cén sórt fear a bhí ann. D'fhiafraigh sí dhe cén sórt fear<br />
a bhí ann agus dúirt sé gur as na flaithis a tháinig sé ar cuairt<br />
ag a mhuintir. D'fhiafraigh sí dhe an bhfaca sé a deartháir ann<br />
nuair a tháinig sé agus dúirt sé go bhfaca.<br />
"Dúirt sé liom a rá libh éadach a chur aige, "<br />
ar seisean, agus dúirt an bhean leis an bhfear a theacht go dtí<br />
an teach nuair a bheadh sé ag imeacht. Dúirt sé go dtiocfadh agus<br />
go dtabharfadh sé leis an t-éadach chuige ..<br />
Nuair a tháinig afear abhaile san oíche d'inis sí dhó go dtáinig<br />
fear go dtí í inniu agus dúirt sé gur as na flaithis a tháinig sé.<br />
Dúirt an fe ar nach fear ceart a bhí ansin / chor ar bith.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghalle<br />
(2, 38-40)<br />
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Lá amháin bhí triúr ag iascach amuigh ó dheas. Bhí sé tamall<br />
maith san oíche nuair a bhí siad ag teacht abhaile. Nuaix a tháinig<br />
siad i dtír ar Leic na Ruaige bhí an oíd1e dubh agus lú fbaca siad<br />
duine ar bith. Bhí siad ag CUf suas an éisc agus na curai. Nuair<br />
a bhí an curach thuas acu chuaigh srad síos ag ligint a scíth.<br />
Ní raibh siad i bhfad mar sin nuair a chuimhnigh duine acu<br />
[a ghabháil ] síos ag ianaidh na maidí. Nuair a rug sé orthu<br />
chonaic sé dume ag teacht agus bhí sé ag siúl in aice leis an taollle.<br />
Tháinig sé go dtí an fear a bhí ag iarraidh na maidí agus bhuall<br />
sé a lámh air. Bhí sé ag gabháil ag caint leis ach tháinig fear elle<br />
anuas agus d'imigh sé leis.<br />
Chuir sé suas na maidí agus fuair siad asaI agus thug siad<br />
abhaile an t-iasc agus roinn siad é agus chuaigh gach duine acu<br />
go dtína theach féin agus an fear a chonaic an duine ar dtús<br />
32
chonaic sé arís é nuair a bhí sé ag gabháil abhaile agus tháinig<br />
faitíos air agus rinne sé deifir abhaile.<br />
Nuair a bhí sé ina chodladh bhuail duine an fhuinneog agus<br />
shíl sé go mba duine eile a bhí ann ach cé a bhí ann ach an fear<br />
a chonaic sé roimhe sin agus dúirt sé leis imeacht agus mor tháinig<br />
sé níos mó.<br />
MidI Mac Donnchadha<br />
(2, 40-41)<br />
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ag gabháil amach ch un na gCreag in san oíche. Chonaic<br />
sé fear eile ag siúl amach roimhe agus é ag caitheamh cloch<br />
roimhe. Ní raibh faitíos ar bith air mar chonaic sé an fear go minic.<br />
Bhí an fear tinn ar an leaba. Chuaigh sé go dtí an áit a raibh sé<br />
ag gabháil. Nuair a tháinig sé abhaile d'inis sé an scéal agus<br />
chuaigh sé go dtí an áit a raibh an fear tinn agus d'inis sé an scéal<br />
dóibh. Seachtain 'na dhiaidh sin fuair sé bás.<br />
Micil Mac Donnchadha<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(2, 42)<br />
Fuair mé na scéalta seo ó Sheán Mac Donnchadha.<br />
24ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ag gabháil síos go dtí Garraí na bPoll in san oíche. Nuair<br />
a bhí sé ag gabháil síos ag an Seanteampall tháinig báisteach agus<br />
chuaigh sé suas fao i Aill na Sióg ar foscadh. Ní raibh sé i bhfad<br />
. ann nuair a chuala sé ceol amach as an aill agus thit sé ina<br />
chodladh faoin aill agus nuair a dhúisigh sé bhí sé istigh in san<br />
aill agus go leor daoine in aice leis. Dúirt se leis na daoine é a<br />
ligint abhaile agus níor ligo Bhí a mhuintir á chuartú agus ní<br />
bhfuair siad é. Bhí sé cúig lá ar iarraidh nuair a tháinig sé abhaile<br />
in san oíche agus fuair se bás an oíche sin.<br />
33<br />
MidI Mac Donnchadha<br />
(2, 43)
28ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Lá amháin a raibh Mac Dé ag siúl, bhuail tuirse é agus tháinig<br />
an oíche air, agus bhí sí an-gharbh. Tháinig sé go dtí teach ag<br />
iarraidh lóistín. Dúirt bean an tí nach dtabharfadh sí féin aon bhia<br />
dhó, ach dúirt an cailín aimsire ga dtahharfadh sí féin a cuid bia<br />
féin dó. O'lOinnigh bean all tI istigh é trí oíche, mar bhí na<br />
hoícheanta go dona le báisteach agus gála; agus al' feadh na trí<br />
n-oíche sin bhajll sí tuarastal trí ráithe dhe.<br />
Tamall ina dhiaidh sin cailleadh an bhean a bhí sa teach agus<br />
bhíodh an cailín ag tabhairt bia do na muca gach lá. Lá amháin<br />
dúirt fe ar an ti ga raibh na U1uca ag imeacht as. Dúirt an cailíll<br />
ga raibh sí féin ag tabhairt dóibh mar a bhíodh an bhean.<br />
"Ach, nuair a bheas mé ag tabhairt bia dóibh amárach, tar in<br />
éineacht liam agus beidh a fhios agat, "<br />
a deir sí.<br />
"Leag do chos dheas ar mo chos dheas agus leag do lámh<br />
dheas ar mo ghualainn dheas,"<br />
adeir an cailín. Rinne, agus sin é an uair a chonaíc sé a bhean.<br />
"Níl aon fhaill slánaithe agamsa ga brách,"<br />
adeir sí,<br />
"mura slánaíodh an cailín mé. Is é an áit a bhfuil mé ag imeacht<br />
le sruth na habhann agus uísce na habhruID ag gabháil i mo bhéal<br />
mar gheall ar gur bhain mé tuarastal td ráithe de Mhac Dé."<br />
Dúirt an cailín go raibh trí leaba coinnithe in sna flaithis di féin<br />
- leaba dá hathair agus dá máthair agus leaba di féin.<br />
"Ní thabharfaidh mise leaba rn ' athar ná mo mháthar d' aon<br />
duine ach tabharfaidh mé mo leaba féin duit" ,<br />
a dúirt sí leis an mbean.<br />
(2, 44-5)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Sa bhf6mhar bhí fear ag baint fhataí sa ngarraí agus thit sé ina<br />
chodladh agus ba ghearr gur dúisíodh é agus nuair a dhúisigh<br />
sé chonaic sé go leal' daoine ar hhruach na ha.ille agus dúil't si ad<br />
leis imeacht as an ngarraí gur leo féin é. Dúb:t sé nach n-imeodh.<br />
34
Bhí siad ag gabháil á mharú murach duine leis féin a bhí básaithe<br />
agus bheadh sé marbh murach sin.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 46)<br />
31-10-'38<br />
Scéal<br />
San earrach bhí triúr fear ag iascach. Bhí an mhaidin go breá nuair<br />
a chuaigh siad amach agus ní raibh siad i bhfad amuigh nuair<br />
a tháinig báisteach agus ceo agus bhí sé an-dorcha ar deireadh<br />
agus níorbh fhéidir leo aon talamh a fheiceáil. Nuair a bhí an<br />
tráthnána ann agus iad le gabháil abhaile bhí báisteach agus ceo<br />
ann. Tháinig siad isteach ach má tháinig féin níor tháinig si ad<br />
i dtír mar ní fhaca siad talamh ar bith mar bhí sé dúnta ag an gceo.<br />
Gaoth aduaidh a bhí ann an lá sin agus is é an áit a cuireadh<br />
iad síos á thuaidh agus is é an áit a tháinig siad i dtír ar Thrá an<br />
Tobair i gConamara. Nuair a tháinig siad i dtír tháinig bean anuas<br />
go dtí an trá agus thug sí go dtína teach féin iad agus thug sí bia<br />
dháibh.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile (na trÍ scéal)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 46-7)<br />
Fuaireas na scéalta seo á Phádraig á Conghaile.<br />
Scéal<br />
Tá buaile san oileán. Is é an t-ainm atá uirthi ná Garraí Thomáis.<br />
Is é an fáth gur tugadh an t-ainm sin uirthi. . .is amhlaidh a tháinig<br />
fear as Conamara fadá agus dhein sé teach agus phás sé bean.<br />
Chónaigh sé sa teach ar feadh tamaill. Bhí clann aige. Ach oíche<br />
amháin chuaigh sé a chodladh. Nuair a bhí sé tamall 'na chodladh<br />
dhúisigh sé agus d' airigh sé torann taobh amuigh den fhuinneog<br />
agus d' airigh sé an fhuinneog á bualadh agus briseadh plána ¡nti<br />
agus ansin fuair sé bás.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(2, 48)<br />
Fuaireas an scéal á Sheán <strong>Ó</strong> Conghaile (Dara). An seoladh céanna<br />
liomsa.<br />
35
Peadar fim <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
19ú Mí na Nallag 1938<br />
Seéal<br />
Bhí Rí ina ehónaí in sa Spáinn uair agus ehuaigh sé féin agus Fiann<br />
mae Cumhaill ag traido Tháinig sé as an Spáinn i mbád mór<br />
eagaidh agus chanaie Fiann an bád agus ghabh faitías é agus dúirt<br />
sé lena mháthair é a ehur i bhfalaeh sa gcliabhán ar eagla ga<br />
bhfeicfeadh an Rí é agus ga maródh sé éo<br />
I geeann tamaill tháinig an Rí isteaeh chuig an máthair agus thug<br />
sí dinnéar dó o D'fhiafraigh sé de mháthair Fhinn cá raibh Fiann<br />
agus dúirt sí ga raibh sé imithe amaeh agus ga mbeadh sé isteaeh<br />
le titim na haícheo Chanaic an Rí ga raibh duine éigin sa gcliabhán<br />
agus d'fhiafraigh an Rí eé méid bliain a bhí sé, agus dúirt an<br />
mháthair gur dhá bhliain a bhí sé o Chuir an Rí méar i mbéal an<br />
36
pháiste agus cé a bheadh ann ach Fionn agus bhain Fionn greim<br />
as méar an Rí. Bhí an oíche ann faoi seo agus chuaigh an Rí a<br />
chodladh i dteach Fhinn agus mharaigh Fionn é san oíche.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh [Peadar Tim]<br />
Baile an Mhothair<br />
(2, 49-50)<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean ann fadó agus bhíodar pósta. Cailleadh an<br />
bhean agus phós an fear bean eile. Ní raibh mórán cion ag an<br />
leasmháthair seo ar an maco Lá amháin thug sí go dtí an chúirt<br />
é agus chuir sí ina leith gur mharaigh sé a athair agus dúirt sí<br />
le lucht na cúirte é a chrochadh mura gcumadh sé amhrán leath<br />
Béarla agus leath i nGaeilge. Thosaigh air ag cumadh agus chum<br />
sé leath fíor agus leath bréagach i mBéarla agus i nGaeilge. Nuair<br />
a bhí sé cumtha aige dúirt an leasmháthair gurbh amhlaidh a<br />
chum sé leath bréagach i mBéarla agus i nGaeilge agus nár chum<br />
sé leath fíor ar bith, agus crochadh é ina dhiaidh sin. Ach tháinig<br />
díoltas ar an máthair 'na dhiaidh sin mar fríth amach nár<br />
mharaigh an buachaill a athair agus ansin crochadh í féin.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(2, 50-51)<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó agus bhí triúr iníon aici. Lá amháin dúirt an<br />
iníon ba shine go raibh sé in am aici a ghabháil ag saothrú a<br />
beatha.<br />
"Fan go mbruithfidh mé cáca dhuit. Cé fearr leat leath an cháca<br />
agus mo bheannacht nó an cáca ar fad agus gan mo bheannacht?"<br />
"Tabhair domsa an cáca ar fad agus ná bac le do bheannacht".<br />
D'irnigh an cailín léi agus gan beannacht a máthar aici. Bhí sí<br />
ag irneacht agus ag síorirneacht go raibh deireanas na hoíche ann,<br />
na réalta in sna spéartha agus ná néalta ag teacht amach. Ar<br />
deireadh chonaic sí solas agus rinne sí air agus céard a bheadh<br />
ann ach teachín beag. Bhuail sí ar an doras agus ní bhfuair sí aon<br />
37
toradh. Tharraing sí an laiste agus chuaigh sí isteach. Nuair a<br />
chuaigh sí isteach bhí seanchailleach ina suí sa gclúid agus<br />
d'fhiafraigh sí di:<br />
"Cé thusa nó cé atá uait?"<br />
"Cailín bocht mé," a deir sí, "atá ag saothrú mo bheatha".<br />
"Tóg an soitheach sin agus imigh go dtí an tobar".<br />
Nuair a chuaigh sí go dtí an tobar chuir sí an soitheach isteach<br />
sa tobar agus ní choinneodh sé aon uisce. Chonaic an cailin<br />
spideog bheag ar an gclaí agus dúirt sí léi crosóg a chur i dtóin<br />
an tsoithigh agus go gcoinneodh sé an t-uisce ar feadh an Iae.<br />
Nuair a thug an cailín an t-uisce abhaile chuig an tseanchailleach<br />
bhain sí an ceann di agus chuir sí síos sa bpota é agus bhí an cailin<br />
marbh.<br />
. Nuair a bhí sí tamall maith imithe níor chuir sí aon scéal chuig<br />
a máthair agus dúirt an dara cailin go raibh saol breá aici. Lá<br />
amháin dúirt an dara cailín lena máthair go raibh sé in am aici<br />
a ghabháil ag saothrú a beatha.<br />
"Fan go mbruithfidh mé cáca dhuit. Cé fearr le at leath cáca<br />
agus mo bheannacht nó an cáca ar fad agus gan mo<br />
bheannacht?"<br />
" Tabhair domsa an cáca ar fad agus ná bac le do bheannacht" .<br />
D'imigh an cailín léi agus gan beannacht a máthar aici. Bhí sí<br />
ag imeacht agus ag síorimeacht go raibh deireanas na hoíche ann,<br />
na réalta in sna spéartha agus na néalta ag teacht amach. Ar<br />
deireadh chonaic sí solas agus rinne sí air agus céard a bheadh<br />
ann ach teachín beag. Bhuail sí ar an dor as agus ní bhfuair sí aon<br />
toradh. Tharraing sí an laiste agus chuaigh sí isteach. Nuair<br />
chuaigh sí isteach bhí seanchailleach ina suí sa gclúid agus<br />
d'fhiafraigh sí dhi:<br />
"Cé thusa nó cé atá uait?"<br />
"Cailín bocht mé," a deir sí, "atá ar lorg oibre".<br />
"Tóg an síothlán sin agus tabhair isteach a lán d'uisce chugam".<br />
Chuaigh an cailín mar a dúradh léi go dtí an tobar. Níor fhan<br />
aon deoir uisce ann agus chuaigh sí abhaile go dtí an<br />
tseanchailleach brónach go le or .<br />
"Cá bhfuil an t-uisce?," a deir sí leis an gcailín.<br />
" Bhí go le or poll i dtóin an tsíothláin agus níor fhan aon deoir<br />
ann". Fuair sí scian mhór agus bhain sí an ceann di. Nuair a bhí<br />
sí tamall maith imithe níor choo sí aon scéal chuig a máthair.<br />
"Is dóigh," a deir an tríú cailín, "go bhfuil saol breá ag an<br />
mbeirt eile. Beidh mise ag imeacht leis".<br />
38
"Fan go mbruithfidh mé cáca dhuit".<br />
"Cé fearr leat leath an cháca agus mo bheannacht nó an cáca<br />
ar fad agus gan mo bheannacht?"<br />
"Tabhair domsa leath an cháca agus do bheannacht".<br />
D'imigh an cailín léi agus beannacht a máthar aici. Bhí sí ag<br />
imeacht agus ag síorimeacht go raibh deireanas na hoíche ann,<br />
na réalta in sna spéartha agus na néalta ag teacht amach. Ar<br />
deireadh chonaic sí solas agus rinne sí air agus céard a bheadh<br />
ann ach teachín beag. Bhuail sé ar an doras agus d'oscail an<br />
tseanchailleach é.<br />
"Cé thusa nó cé atá uait?"<br />
"Cailín bocht mé atá ar lorg oibre".<br />
"Tóg an síothlán sin agus imigh go dti an tobar".<br />
Chuaigh an cailin mar a dúirt an tseanchailleach léi. Thug sí<br />
an t-uisce isteach ón tobar go dtí an tseanchailleach mar bhí<br />
beannacht a máthar aici rud nach raibh ag an mbeirt eile.<br />
Dara <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(2, 52-5)<br />
22ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
I bhfad ó shin bhí cailín beag dílis ina cónaí ar imeall coille i lár<br />
na hÉireann. Bhí a hathair agus a máthair beo agus bhíodar ancheanúil<br />
uirthi mar cailín séimh suairc a bhí inti. Bhíodh a hathair<br />
ag obair amuigh sa gcoill gach lá agus is é an obair a bhíodh air<br />
ná ag gearradh anuas na gcrann mór darach a bhíodh sa gcoill<br />
le haghaidh ábhar tine do mhuintir an bhaile mhóir. Bhíodh a<br />
máthair i gcónaí i gcionn obair an tí agus théadh an cailín beag<br />
ar scoil gach lá.<br />
Ach tharla go raibh a máthair mhór ina cónaí istigh i lár na coille<br />
agus gach tráthnóna nuair a thagadh an cailín beag ón scoil théadh<br />
sí ar cuairt go dtína máthair mhór. Bhí an tseabhean bhocht ag<br />
éirí ao sta anois agus is minic nach mbíodh sí ábalta an cailin beag<br />
a aithint nuair a bhíodh sí ag teacht tríd an gcoill. Nuair a bhí<br />
an cailín beag ag gabháil ar cuairt go dtína máthair mhór lá amháin<br />
cé a casadh léi ach an mac tíre.<br />
"Cá bhfuil tú ag gabháil?"<br />
a deir sé leis an gcailín beag.<br />
39
"Tá mé ag gabháil ar euairt go dtí mo mháthair mhór, " a deir<br />
sí, "agus tá go leor rudaí deasa agam le tabhairt ehuici".<br />
"Cá bhfuil do mháthair mhór ina eónaí?" arsa an mae tíre.<br />
"Go díreaeh ag eeann an ehosáin seo," arsa an eailín.<br />
Dúirt an mae tíre go raibh a fhios aige an teaeh go maith agus<br />
d'imigh leis.<br />
Bosea 2C<br />
Cóipleabhar 3<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Beairtle <strong>Ó</strong> Cualáin<br />
[Beairtle Mhaidheil]<br />
Rang vii<br />
Tráehtas<br />
22ú Samhain 1937<br />
<strong>Seanchas</strong> i dtaobh na hAimsire<br />
Tá go leor eomharthaí in san oileán seo le hinseacht cén sórt<br />
aimsire a bhíonn le teacht. Faigheann siad na comharthaí sin go<br />
léir ón ngealach, ón ngrian, ó na réaltóga, ón bhfarraige, ón<br />
ngaoth, ón spéir agus ó rudaí beo.<br />
Nuair a bhíonn fáinne timpeall na gealaí bíonn báisteaeh le<br />
teacht agus nuair a bhíonn sí ina suí ar a tóin is comhartha é go<br />
bhfuil drochaimsir an Nuair a bhíonn an ghealach ag imeacht<br />
go héasca in sa spéir bíonn sto irm le teacht.<br />
Nuair a bhíonn gaetha fada 6n ngrian bíonn báisteach air.<br />
Nuair a bhíonn na réaltóga ag preabadh in sa spéir is eomhartha<br />
é sin go bhfuil drochaimsir air.<br />
Nuair a bhíonn cúr ag imeacht ar an bhfarraige is comhartha<br />
é go bhfuil farraigí m6ra le teacht agus nuair a bhíonn go leor<br />
sruthanna le feiceáil sa bhfarraige bíonn báisteaeh air.<br />
Nuair a bhíonn sí ó thuaidh agus thoir bíonn triomaeht agus<br />
fuaeht air agus nuair a bhíonn sí thiar n6 siar ó dheas bíonn stoirm<br />
agus múranna báistí air.<br />
Má bhíonn an spéir thiar dearg tráthnóna bíonn aimsir bhreá<br />
air agus má bhíonn an spéir thoir dearg tráthnóna bíonn báisteach<br />
air agus má bhíonn néalta bána sa spéir bíonn báisteach air.<br />
Nuair a thagann scata géabha fiáine thart bíonn fuacht le teaeht<br />
40
agus má bhíonn éanlaith ag eiteall go hard sa spéir is comhartha<br />
é go bhfuil aimsir bhreá air. Má bhíonn lachain ag eiteall agus<br />
ag craitheadh a gcuid sciathán is comhartha é go bhfuil báisteach<br />
air agus nuair a bhíonn mada ag ithe féir bíonn báisteach air<br />
freisin.<br />
Nuair a thugann cat a dhroim don tine bíonn drochuair air.<br />
Nuair a bhíonn an ghrian dearg ag gabháil faoi bíonn aimsir bhreá<br />
air. Nuair a bhíonn go leor míoltóg le feiceáil agus má bhíonn<br />
siogáin a bhfuil sciatháin orthu ag imeacht thart is comhartha<br />
báistí é.<br />
Beairtle <strong>Ó</strong> Cualáin<br />
(3, 1-2)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Na Fataí<br />
Cuirtear fataí gach bliain. Cuirtear feamainn mar leasú orthu agus<br />
faightear an fheamainn in sa gcladach. Tarraingítear le has al nó<br />
le capall an fheamainn ón gcladach go dtí an garraí. Scartar ar<br />
an ngarraí ansin í agus nuair a bhíonn sí tamall scartha cuirtear<br />
an garraí le spáid. Nuair a bhíonn sé curtha sáitear síolta ann.<br />
Seo é an chaoi a ndéantar an síol. Gearrtar na fataí ina bpíosaí<br />
agus tugtar na pío saí go dtí garraí agus leagtar ar an iomaire iad<br />
gach ceann acu timpeall leath-throigh óna chéile. Nuair a bhíonn<br />
siad scartha ansin déantar poll síos sa talamh le maide rómhair<br />
le hais gach ceann acu agus cuirtear an síol síos ann agus<br />
clúdaítear an síol le cré. Nuair a bhíonn siad tamall curtha ansin<br />
tosaíonn siad ag cur barranna beaga aníos. Nuair a bhíonn siad<br />
mór ansin lánaítear iad. Nuair a fhásann salachar iontu ansin<br />
glantar é. Nuair a bhíonn barranna móra orthu ansin cuirtear spré.<br />
(3, 3)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí toibreacha beannaithe in san oileán seo agus seo iad<br />
iad:Tobar Chinn Dheirge atá i bpáirc ar an taobh ó dheas den<br />
41
séipéal; Tobar Ísleamáin atá i bpáirc le hais an Mhuirbhigh taobh<br />
thiar den Chaladh Már; agus Tobar Cheanannach atá sa bpáirc<br />
atá ar an taobh á dheas den Reilig.<br />
Bítear ag tabhairt turais corram go dtí Tobar Chinn Dheirge agus<br />
níl aon lá fao i leith ceaptha le é a thabhairt. Tobar cruinn is ea<br />
é agus tá sé timpeall tr! troithe ar a fhad agus dhá throigh go leith<br />
ar leithead agus timpeall cdig troithe ar dhoimhneas agus tá leaca<br />
beaga cloch timpeall air.<br />
In sa bpáirc ar an taobh á dheas den tobar tá leaba ar a dtugtar<br />
Leaba Chinn Dheirge agus tá sí dé anta as clocha.<br />
Deirtear go raibh crois inti fadá agus bhí sí déanta go han- deas.<br />
Chuala Preispitéireach go raibh an chrois sin ann. Lá amháin<br />
tháinig sé agus ro raibh a fhios ag na daoine cérbh é. Chuaigh<br />
sé ga dtí an leaba - bhí sé scríofa síos ar leabhar aige cén áit a<br />
raibh sí - agus thug sé an chrois leis agus níor chuala aon duine<br />
as an oileán aon tuairisc air uaidh sin amach agus ní fhaca siad<br />
an chrois uaidh sin amach ach oiread.<br />
Ní thugtar aon turas ga dtí Tobar Ísleamáin I chor ar bith.<br />
Deu·tear ga raibh naomh in sa n oileán fadó agus is é an t-ainm<br />
a bh í air ísleamán . Blú sé lá ag gabháil thar an tobar sin agus blú<br />
tart air. Chuaigh sé ar a dhá ghlúin ag an tobar le deoch a 61 agus<br />
d'fhág sé lorg a dhá ghlúin agus lorg a dhá láimh in sa leic, agus<br />
tá an 101'g sin le feiceáil anti 6 shin agus sin é an fáth a dtugtar<br />
Tobar fsleamáin air.<br />
Ní thugtar aon turas chuig Tobar Cheanannach anais ach oiread<br />
ach fadó bhíodh ga leor daoine ag tabhairt turais ga dtí é. Ní<br />
thugtar turas go dtí aon tobar acu ach ga Tobar Chinn Dheirge<br />
agus fágann gach [duine ] a thugann turas go dtí é sin rud éigin<br />
ann, airgead, biorán, snáth agus rudaí mar sin i dtom eidhinn<br />
atá ag fás istigh ann.<br />
Tá trí fhaocha mhára ag an tobar agus álann gach duine a<br />
théann ag tabhairt turais ann trí lán faocha acu sin.<br />
Bhí bean in san oileán tamall á shin agus am éigin sa samhradh<br />
bhí an t-uisce gann agus níorbh fhéidir léi aon deoir uisce a fháil.<br />
Chuaigh sí isteach chuig Tobar Chinn Dheirge agus thug sí an<br />
t-uisce as agus d'imigh sí abhaile. Chuir sí an t-uisce ag bruith<br />
fataí agus dá mbeadh na fataí thíos á shin ní bhruithfeadh siad.<br />
B' éigean di an t-uisce a bhaint astu arís agus uisce eile a chur iontu<br />
agus bhruith na fat aí dhi ansin.<br />
Bíonn uisce ins gach ceann acu i gcánaí. Níl a fhios ag aon duine<br />
cén chaoi ar éirigh aon cheann acu ar dtús, agus níor chuala mé<br />
42
iamh gur leigheasadh aon duine in aon cheann acu. Níor chuala<br />
mé riamh gur thug aon duine aon iarracht ar aon tobar acu a<br />
thriomú ná a dhúnadh.<br />
Beairtle <strong>Ó</strong> Cualáin<br />
(3, 6-8)<br />
Tráchtas<br />
14ú Nollaig 1937<br />
Cluichí<br />
Sa bhfómhar bíonn muid ag piocadh crúibíní, sméara dubha agus<br />
airní. Bíonn muid ag imirt Screaga freisin sa bhfómhar. Lá Fhéil<br />
Pádraig bíonn muid ag bualadh Cead, bíonn muid ag breith ar<br />
éanacha le ciseoga sa ngeimhreadh agus ag tóraíocht coiníní.<br />
Nuair a bhíonn na hoícheanta fada sa ngeimhreadh ann bíonn<br />
muid ag déanamh Púicín. Bíonn muid ag leá luaidhe oíche<br />
Shamhna agus ag cur Fáinne i bhFolach sa ngeimhreadh.<br />
Nuair a bhítear ag bualadh Cead bíonn maide fada againn,<br />
bíonn píosa beag de mhaide againn freisin chomh ramhar le co is<br />
scuaibe agus timpeall trí horlaí ar a fhad. Leagtar an giota beag<br />
suas le cloch nach bhfuil chomh hard leis an ngiota. Tugtar<br />
"piost" ar an gcloch agus tugtar "cead" ar an ngiota. Buailtear<br />
an chuid den chead atá os cionn an phiost leis an maide mór agus<br />
éiríonn an giota suas san aer. Buailtear go láidir leis an maide mór<br />
é ansin agus cuirtear tamall maith as láthair é. Sin é an chaoi a<br />
n-imríonn muid an Ceado<br />
Is é an chaoi a mbeirtear ar na héanacha ná: gheibhtear ciseog;<br />
tá an chiseog déanta as slata sailí fite ar a chéile agus curna chruinn<br />
uirthi timpeall troigh ar a fhad agus an méid céanna ar leithead;<br />
agus faightear maide timpeall leath-throigh ar a fhad. Cuirtear<br />
an chiseog ar a béal fúithi agus cuirtear an maide faoin gciseog<br />
- ceann de sáite go héadrom sa talamh agus an ceann eile faoin<br />
gciseog i dtreo go gcoinneodh sé crochta ón talamh é. Cuirtear<br />
píosa aráin isteach faoin gciseog, ceanglaítear píosa téide den<br />
chipín agus tugtar a cheann isteach sa teach. Nuair a fheicfeas<br />
éan an t-arán tiocfaidh sé isteach faoin gciseog. Tarraingítear an<br />
téad go tobann agus imeoidh an cipín ón gciseog agus tiocfaidh<br />
an chiseog anuas ar an talamh agus beidh an t-éan fúithi.<br />
Is é an chaoi a ndéantar an Púicín ná: cuireann duine púicín<br />
43
ar a shúile. Bíonn an chuid eile ar an urlár agus an té a mbíonn<br />
an púicín ar á dtóraíocht. Bíonn gach duine ag tabhairt buille dhó<br />
ansin agus ag rith uaidh ansin. An chéad duine a mbéarfaidh sé<br />
air ansin caithfidh sé an púicín a chur air agus déanann sé sin<br />
an c1eas céanna ansin.<br />
Is é an chaoi a leáitear an Iuaidhe ná: cuirtear síos i soitheach<br />
ar an tine í. Nuair a bhíonn sé leáite ansin t6gtar aníos é. Faightear<br />
soitheach éigin agus uontar le huisce fuar é agus doirtear an<br />
luaidhe trí pholl eochrach san uisce fuar agus deineann sé a lán<br />
rudaí deasa, tithe, galtáin agus rudaí mar sin. Tagann tairní amach<br />
amanta agus deirtear an té a dhoirteann síos an luaidhe nuair a<br />
thagann tairní amach gur le haghaidh a chónra a bhíonn siad agus<br />
gur gearr go bhfaighidh sé bás.<br />
Is é an chaoi a gcuirtear an Fáinne i bhFolach ná: faightear píosa<br />
d'fhód móna nó rud ar bith mar sin agus tugtar fáinne air sin.<br />
Ní mór ceathar nó níos m6 a bheith ann. Cuireann duine acu<br />
púicín air féin ansin agus ní fheiceann sé an chuid eile ' chor ar<br />
bith . Fiafraíonn duine den chuid eile de anSln cé aige a bhíonn<br />
an fáinne agus IDura n-inseoidh sé an duine ceart gheobhaidh<br />
sé slap le maide uaidh sin, agus má bhíonn an d.uine cea rt aige<br />
caithfidh an duine sin an púidn a chul: au' agus an cleas céanna<br />
a dhéanarnh freisin.<br />
Fuaireas na scéalta ó Mhicil <strong>Ó</strong> Cualáin.<br />
Beairtle <strong>Ó</strong> CuaIáin<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 8-11)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Bhí curach as an oileán amuigh ag iascach ar an taobh ó dheas<br />
timpeall fiche bliain ó shin. Bhíodar ceathair nó cúig de mhílte<br />
amach ón talamh agus i Iár an Iae chonaic siad fear ma sheasamh<br />
sa bhfarraige tamall uathu agus faoi cheann tamaill chuaigh sé<br />
faoi uisce arís.<br />
Bhí fear eile ag tarraingt fataí tamaU <strong>Ó</strong> shin agus nuair a bhí sé<br />
ag gabháil aníos le Trá Leitreach chonaic sé curach ag gabháill<br />
suas le hais na trá agus í ag déanamh ar an tslip agus nuair a bhí<br />
sí gat don tslip ní fhaca sé ' chor ar bith í.<br />
44
Oíche amháin sa ngeimhreadh tamall ó shin chuaigh fear síos<br />
chuig an gcladach ag bailiú feamainne. Síos Trácht Each a chuaigh<br />
sé agus ní raibh sé ach a haon a chlog san oíche agus thug sé<br />
an mada leis. D'ísligh sé síos sa gcladach agus ní raibh aon<br />
fheamainn ann. Tháinig sé aníos arís agus nuair a d' ardaigh sé<br />
as an gcladach chonaic sé rud dubh istigh i mbuaile lena ais.<br />
Choinnigh se air agus faoi cheann tamaill d' airigh sé an torann<br />
ina dhiaidh. Bhreathnaigh sé agus bhí an mada ag troid le rud<br />
éigin ina dhiaidh. Bhuail faitíos ansin é agus rinne sé deifir. Bhí<br />
an rud ina dhiaidh i gcónaí agus an mada ag troid leis. Ar deireadh<br />
rinne sé an teach agus an péire ag troid ina dhiaidh agus ar maidin<br />
bhí an mada marbh ag an doras.<br />
Bhí fear eile tamall ó shin agus maidin Lá Fhéil Bealtaine<br />
chuaigh sé ag obair síos ag an Muirbheach roimh éirí na gréine.<br />
Ní raibh sé i bhfad ag obair nuair a chonaic sé pl6d capall ag teacht<br />
chuige agus nuair a tháinig siad go dtí é is éard a bhí iontu ná<br />
daoine a bhí básaithe. Bhuail siad an fear agus ní raibh sé in ann<br />
teacht abhaile agus mharódh siad ar fad é murach duine acu a<br />
raibh gaol aige féin leis. Thug seisean aníos ar a dhroim é agus<br />
d'fhág sé ag an Tobar Beag é agus chuaigh sé féin abhaile an chuid<br />
eile. Ach ní raibh sé dhá lá sa mbaile nuair a cailleadh é.<br />
Bhí fear eile ag obair i ngarraí go moch ar maidin lá amháin<br />
agus tháinig pl6d daoine a bhíbásaithe ar an aill chuige agus dúirt<br />
siad leis imeacht as an ngarraí gur leo féin é agus dúirt sé nach<br />
n-imeodh. Tháinig siad anuas sa ngarraí chuige agus mharódh<br />
siad é murach deirfiúr leis féin a bheith básaithe agus bhí sí leo<br />
agus shábháil sí sin é.<br />
Bhí fear eile ann agus bhí sé ag baint fhataí faoi aill agus chonaic<br />
sé coinín ag seinm ceoil le veidhlín agus ceann eile ag damhsa<br />
ina aice. D'fhan an fear ag breathnú orthu agus faoi cheann tamaill<br />
mhaith chuaigh na coiníní isteach san aill arís.<br />
(3, 12-14)<br />
Baile an Mhothair<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Árainn<br />
20-12-1937<br />
45
Micilín Teaimín <strong>Ó</strong> Meachair<br />
Achara,<br />
Ba mhaith liom dá dtiocfá chuig tae tráthnóna Dé Domhnaigh seo<br />
chugainn. Beidh an tae ullamh ar a sé a cholg agus beidh ceol<br />
agus rince ann tar éis an tae. Tá súil agam go dtiofaidh tú mar<br />
sin agus ní mór duit teach go luath. Beidh an- spóirt againn má<br />
thagann tú.<br />
Mise do chara dhíl,<br />
MidI O Meachair [Micilín Teaimín ]<br />
(3, 14-15)<br />
46
20ú Nollaig 1937<br />
Abairtí<br />
Thit sé isteach in san abhainn dhubh.<br />
Bhí an teach i lár na coille móire.<br />
Tá lampa os cionn an bhoird bháin.<br />
Colm O Fathartaigh<br />
(3, 15)<br />
Colm Teaim Mhóir <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
agus Bríd Sheáin Bhidí Ní Choncheanainn<br />
Tráchtas<br />
20ú Nollaig 1937<br />
Chuaigh triúr iascairí óga amach ag iascach lá as an oileán. Daoine<br />
6ga a bhí iontu agus ní raibh m6rán eolais ar an bhfarraige acu.<br />
Bhí an lá go breá agus bhí ag éirí leo go breá ag marú iase. I lár<br />
47
an Iae tháinig cuma gharbh ar an aer ach níor chorraigh siad mar<br />
shíl siad nach raibh baol orthu. Ach thosaigh an ghaoth ag<br />
séideadh go láidir agus b' éigean dóibh teacht an sin agus is ar<br />
éigean a rinne siad an cladach bhí sé chomh garbh sin. Dúirt siad<br />
nach dtiocfadh siad amach arís gan duine eolasach a bheith in<br />
éineacht leo.<br />
20ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear 'na chónaí amuigh ar na Creaga agus bhí muileann aige.<br />
Bhí ag éirí go maith leis go dtí na ch raibh mórán cruithneachta<br />
ag teacht go dtí an muileann. Amuigh sa bpáirc maidin go moch<br />
ar maidin bhí an muilleoir ag siúl agus go hobann sheas bean lena<br />
ais agus d'fhiafraigh de cén cruatan a bhí ag gabháil dó agus dúirt<br />
an fear léi ná raibh mórán cruithneachta ag teacht go [dtí] an<br />
muileann. Dúirt an bhean leis go leigheasfadh sí a chás ach an<br />
chéad pháiste eile a bheadh ag a bhean a thabhairt chuici agus<br />
bhí an fear sásta agus leis sin d'imigh an bhean as amharc.<br />
Nuair a tháinig sé abhaile bhí an cailín aimsire sa doras agus<br />
dúirt sí leis go raibh páiste óg ag a bhean. Ansin bhuail aiféala<br />
an fear agus bhris sé an gheallúint agus shorcaigh sé gan an mac<br />
a thabhairt di.<br />
Nuair a bhí an mac fásta chuir sé é go dtí áit áithrid agus phós<br />
sé ansin. Lá amháin bhí sé ag fiach agus tharla go ndeachaigh<br />
sé go dtí an seanmhuileann agus tamall ón muileann bhí sruthán<br />
agus chuaigh sé go dtí é ag ní a lámh. An nóiméad a<br />
theangmhaigh sé leis an uisce léim bean amos agus tharraing sí<br />
síos é. Tháinig a bhean á thóraíocht agus fuair sí a ghunna le hais<br />
an tsrutháin agus ansin che ap sí gurbh amhlaidh a bádh é sa<br />
sruthán.<br />
(3, 16-17)<br />
Fuair mé na scéalta ó m'athair.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Baile an Mhothair<br />
48
Pádraig Pheait Sheáin Conghaile agus<br />
Peait Sheáin <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Oíche amháin bhí curach amuigh ag iascach i bhfad <strong>Ó</strong> thalamh<br />
tirim. Tháinig an oíche go han-gharbh agus bhí fainos orthu teacht<br />
i dtír. Faoi cheann tamaill chonaic duine de lucht na curaí bád<br />
neamhshaolta ag snámh isteach go dtí iad. D' éirigh foireann na<br />
curaí ina seasamh le tarraingt ar an mbád ach nuair a thiocfadh<br />
an bád gar dóibh d'imíodh sí.<br />
Chroch siad an seol le teacht i dtír. Nuair a tháinig siad gar don<br />
tslip chruinnigh na sióga timpeall ar an trá agus sheas cuid eile<br />
ar an gcurach agus ní raibh na daoine in ann teacht i dtír le faitíos.<br />
I gceann tamaill thosaigh an mhaidin ag breacadh. D'imigh na<br />
sióga chomh tapa agus tháinig siad isteach sa bhfarraige. Tháinig<br />
an foireann i dtír ansin agus chuaigh siad abhaile.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile [Pádraig Pheait Sheáin]<br />
(3, 18-19)<br />
49
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Tráthnóna fómhair chuaigh fear amach <strong>Ó</strong> dheas ag bailiú<br />
feamainne. Thit sé ina chodladh. Thosaigh sé ag brionglóidigh<br />
[go bhfaca sé ] síos faoi ar an trá fear bán agus mada mar a cheap<br />
sé.<br />
Bhreathnaigh sé siar. Chonaic sé solas. Bhreathnaigh sé agus<br />
chonaic sé bád. Chuir sin eagla mhór air. Chonaic sé na daoine<br />
ag teacht isteach as an mbád. Bhí a gcuid gléasanna cogaidh ina<br />
lámha acu. Thosaigh an fear bán leo. Cheap an fear gur mharaigh<br />
sé 'chuile dhuine acu. Ansin dhúisigh sé de gheit. Chonaic sé<br />
sióga ag teacht chuige. Rugadar air agus thug siad leo é. Nuair<br />
a bhí sé ina mhaidin leagadar le hais a thí é agus rith na sióga<br />
leo abhaile.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(3, 19)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé síos maidin Lae Bealtaine ar<br />
an Muirbheach agus bhí sé thíos an-mhoch. D' airigh sé ceol i<br />
mbun na cruaiche mar bheadh daoine ag caoineadh. I gceann<br />
scaithimh d' airigh sé an ceol ag teacht i ngar dó agus chonaic sé<br />
na daoine - na sióga a bhí ann go cinnte. Leanadar aníos go dtí<br />
an tslip é agus bhí daoine eile as an oileán ag an tslip . Agus bhí<br />
faitíos orthu go léir.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Fathartaigh [Pádraig Thomáis Mhóir]<br />
(3, 20)<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé síos chuig an gCaladh Mór.<br />
Chonaic sé solas ar an bhfarraige agus d'imigh sé arís. Bhí an oíche<br />
geal agus bhí sé ag ceapadh gurb í an ghealach a bhí ag scairteadh<br />
in san uisce. Bhí sé ar tí a ghabháil abhaile nuair a chonaic sé an<br />
50
solas arís mar bheadh bád neamhshaolta ann. Ní raibh aon<br />
fhaitíos air nuair a chonaíc sé nach í an ghealach a bhí ag<br />
scairteadh in san uisce. Agus bhuail faitíos é agus chuaigh sé suas<br />
an Muirbheach agus bhí sé ag ceapadh go raibh an solas roimhe.<br />
Chuaigh sé suas abhaile agus bhí an ghealach faoi.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(3, 20-21)<br />
22ú Mí na Nollag 1938<br />
Bhí naonúr fear i gConamara ina gcónaí le chéile agus bhí bád<br />
acu. Bhí an mhóin go han-fhairsing an bhliain seo. Bhí an<br />
fharraige go han-chiúin leis agus shocraigh beirt acu go ngabhfadh<br />
siad le móin go Gaillimh. Aon lá amháin chuir siad go leor móna<br />
síos chuig an gcaladh agus bhí an oíche ann nuair a bhí an bád<br />
luchtaithe leis an móin acu. Bhí siad le seoladh an lá ina dhiaidh<br />
sin dá mbeadh sé go breá.<br />
Tháinig an lá ina dhiaidh sin go breá mar ba mhaith leo ach<br />
bhí rud beag ceo ann. Mar sin féin chrochadar na seolta agus<br />
sheoladar leo. Nuair a bhí siad leath bealaigh go Gaillimh thosaigh<br />
an ceo ag teacht timpeall orthu. Nuair a bhí siad ag Ceann Boirne<br />
ní fhaca siad talamh ar bith ach ceo. Is ansin thosaigh an<br />
bháisteach agus d'ardaigh an fharraige.<br />
Chuaigh duine acu amach chun tosaigh sa mbád leis an seol<br />
tosaigh a fháisceadh. Nuair a bhí sé ag fáisceadh an tseoil tháinig<br />
tonn agus thug sí amach as an mbád é. Ní túisce a bhí sé amuigh<br />
ná a chuaigh sé síos agus bádh é. Ansin d'fháisc sé an seol<br />
tosaigh. Bhí sé anois i mbéal an chuain agus bhí leath na móna<br />
caillte . Tamall 'na dhiaidh sin nuair a bhí an fear ag gabháil an<br />
bháid d'imigh an maide gabhála leis an tonn uaidh ach bhí ceann<br />
eile aige. Ba ghearr go bhfaca sé rud mór dubh sa gceo ag<br />
déanamh air. Long mhór a bhí ann agus chuaigh sí sa mullach<br />
ar an mbád agus bháigh sí í agus fear an bháid leis.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 22-3)<br />
Fuair mé na scéalta seo <strong>Ó</strong> rn' athair Séamas <strong>Ó</strong> Fathartaigh, Ceathrú<br />
an Leisín.<br />
51
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí triÚI fear ag iaseach oíche san earraeh agus tháinig an oíehe<br />
garbh agus tháinig an triúr i dtú' i dTrá Leitreach ga moeh ar<br />
maidin ga stopfadh an feothan. Bhí an euraeh thuas ar an trá aeu<br />
agus tháinig duine anuas an trá agus é gléasta in éadaí bána agus<br />
thóg sé na cnogaí aníos as an geuraeh agus d'imigh sé leis síos<br />
ga dtí Aill na Sióg agus ehuaigh sé isteaeh san aill.<br />
Faoi cheann tamaill lean duine de na Hr é. Nuair a bhí sé faoi<br />
bhun na haille thosaigh daoine ag eaitheamh cloch leis, agus<br />
b ' éigean dó gabháil síos ge dtí an trá ads agus d'inis sé dhóibh<br />
'chuile rud agus b' éigean. d6íbh an curach a iompar ga dtí a Mit<br />
féin ag an tslip. Ansin roinneadar an tiase agus thugadar abhaile<br />
é.<br />
An mhaidin 'na dhiaidh sin bhí an tiasc goidte agus ehuadar<br />
ga dt! Aill na Sióg agus fuaireadar an Hase ann gan cloigeann<br />
gan eireaball. Bh! a fhios Beu ansin gurbh iad na 5ióga a thóg na<br />
cloiginn agus na heireabaill de na lléise.<br />
(3, 24-5)<br />
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal Brónaeh<br />
Lá amháin san earrach bhí beirt fhear as an oileán ag iaseaeh<br />
amuigh ag Poll na Roc agus blúodar ag marú ga leo.r iase, ga dtí<br />
ga raibh an curach beagnaeh lán.. Bhreathnaigh duine de na fir<br />
sÍos ar an iase agus ní fhaea sé aon iasc. Bm a fluas aeu ansin<br />
nár eheart a bheith ag iascaeh ansin an lá sin agus d'imigh leo<br />
amaeh sa bhfarraige mhór ar lorg tuilleadh éise.<br />
Nuair a bhí siad tamall maith amaeh easadh long mhillteacll<br />
mhór orthu agus í lán de ph!obairí siógaeha. Chuaigh siad ga dt!<br />
an eaiptin agus d'ian siad air iad féin, an Hase agus an eurach<br />
B thabhairt ga dt! an tslip mar ga raibh an fllarraige ag éirí garbh<br />
ach is amhlaidh a thug an eaiptín ga dt! talamh aisteach ¡ad a bhí<br />
lán le earraigreacha agns d 'fhág sé ann iad, agus eailleadh iad<br />
le hocras.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh (an dá seéal)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 23-4)<br />
Fuair mé na seéalta ó m'athair.<br />
52
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé ag tabhairt aire do chaoirigh amuigh<br />
ar an genoc. Tháinig duine chuige nach bhfaca sé riamh cheana.<br />
Chuir sé ceist air faoin oileán agus faoina mhuintir féin ag baile,<br />
agus cén fáth ar chuir siad ag tabhairt aire do na caoirigh é. Faoin<br />
am seo tháinig mac tíre ag marú ceann de na caoirigh.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 25)<br />
Fuair mé na scéalta ó rn' athair, Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile, Ceathrú an<br />
Leisín.<br />
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí beirt fhear ag iarraidh ronnachaí thíos ag Ceann Gainimh uair<br />
amháin. Bhí sé go deireanach san oíche agus tháinig siad i dtír<br />
ar an trá ach sula dtáinig siad i dtír chonaic siad dhá phlód daoine<br />
ag troid ar an trá.<br />
Cuaigh siad i dtír agus bhí siad ag éisteacht i gcónaí leis an<br />
gcaint agus bhí plód acu ag rá gur leo féin an Dún agus Béarla<br />
a bhí siaà '" labhairt. Chuaigh na fir iascach suas go dtí an dá phlód<br />
agus chonmc siad gurbh amhlaidh a bhí muintir an oileáin ag troid<br />
le Sasanaigh a bhí ag iarraidh an t-oileán a thógáil agus chuadar<br />
síos go dtí an curach arís ag iarraidh dhá scian. Nuair a tháinig<br />
siad aníos chuaigh siad ag troid ar son an oileáin agus fuaireadar<br />
an bua agus mharaíodar gach duine de na Sasanaigh agus nuair<br />
a bhí siad ag gabháil suas chuig an tslip sa gcurach arís chonaic<br />
siad na daoine a bhí [ag troid] .<br />
(3, 26-7)<br />
30ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ag breathnú ar na beithígh lá amháin in aice leis an Dún<br />
agus thug sé faoi deara go raibh ceol ag teacht chuige ar an ngaoth<br />
53
agus chuaigh sé chomh fada leis an Dún mar cheap sé gur as an<br />
dún a bhí an ceaI. Teaim Sheáin an t-ainm a bhí ar an bhfear.<br />
Nuair a bhí sé ag teacht gar don Dún rinne sé torann leis na<br />
clocha ag siúl dó agus is dóigh gur mhill sé an ceaI ar na sióga<br />
ansin, mar léimeadar amach agus thugadar isteach sa Dún leo<br />
é agus thosaigh siad ag gabháil le maide air ga dtí ga raibh sé<br />
beagnach marbh.<br />
Bhí se ag béiceach ga mór agus bhí fe ar arbh ainm dó Micí Dara<br />
ag gabháil an róidín agus d' airigh sé é agus tháinig sé de chabhair<br />
air le scian agus murach é bheadh Teaim Sheáin marbh ag na<br />
sióga.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(3, 27-8)<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé sair chuig an tslip i lár na hoíche<br />
ag bailiú feamainne mar bhí feamainn gann an t-am céanna.<br />
Thug sé an mada leis. Bhí sé ag bailiú na feamainne agus é á<br />
cur suas chuig an gclaí nuair a chonaic sé mada bán ag gabháil<br />
amos an Muirbheach. Níor chuir sé leath suime ann ga dtáinig<br />
sé i ngar dó agus nuair a bhí se i ngm' dó tháinig dath dubh air<br />
agus rith sé amach sa duirling ach ruor chuir an fear leath suime<br />
ann ga dtí ga raibh sé ag bailiú an mhaidin 'na dhiaidh sin.<br />
Bhí an fear ag bailiú na feamainne arís. Chonaic sé an mada<br />
ag teacht isteach as an Duirling. Dúirt an mada bán leis gabháil<br />
abhaile ga bea - gur leis féin an fheamainn. Níor rinne an fear<br />
tada ach a mhada féin a chm ag tith ina dhiaidh. Ach níof tig<br />
an faitíos don mhada gabháil ma dhiaidh. Nuair a bhí an fear ag<br />
gabháil ag caitheamh cloch leis an mada bán d'ionsaigh an mada<br />
bán é agus mharaigh sé é agus rith leis. D'fhan a mhada féin ag<br />
faire an choirp.<br />
Ar maidin fuair na daoine an corp agus chuir siad é. Chuaigh<br />
an mada bán leo agus nuair a bhí á ísliú san uaigh thosaigh an<br />
mada ag tafann agus rith leis agus ní fhaca na daoine é ina dhiaidh<br />
sin.<br />
Fuair mé na scéalta 6 rn ' athair.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(3, 28-9)<br />
54
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé féin agus a bhean ina gcónaí i dteach<br />
uaigneach i bhfad ó dhaoine eile. Bhí an bheirt acu an-bhocht agus<br />
ba dheacair dóibh maireachtáil agus is amhlaidh a mharaídís cearc<br />
gach lá le go mairfeadh siad.<br />
Lá amháin bhí an fear amuigh ag spaisteoireacht dó féin agus<br />
d'éirigh sé an-tuirseach agus é i bhfad óna theachín beag. Shuigh<br />
sé síos cois claí agus ba ghearr gur thit sé ina chodladh agus d'fhan<br />
sé ina chodladh go raibh sé deireanach san oíche. D' airigh sé mar<br />
bheadh beirt ag teacht chuige agus dhúisigh sé. Chonaic sé an<br />
bheirt ina seasamh amach ar a aghaidh. D' éirigh sé agus thosaigh<br />
se ag siúl agus dúirt an bheirt leis dá ngabhfadh sé leo go dtí enoc<br />
beag go mbeadh sé saibhir go deo agus dúirt sé go ngabhfadh.<br />
Ansin d'imigh leo agus ní fada go rabhadar sa teach beag a bM<br />
sa gcroc agus bhí go leor daoine eile istigh ann. Dúirt siad leis<br />
dá mbeadh sé in ann duine amháin acu sin a bhualadh go<br />
dtabharfadh siad bosca óir dó. Thosaigh sé ag troid agus d' éirigh<br />
leis é a bhualadh agus thug siad an bosca óir dó agus d'imigh<br />
leis abhaile go dtí a theach féin.<br />
Trí oíche ina dhiaidh sin tháinig an fear céanna arís aige agus<br />
dúirt sé leis an bhfear ná mairfeadh sé ach oíche amháin ina<br />
dhiaidh sin agus b'fhíor dó. Níor mhair sé ach an oíche sin agus<br />
cuireadh é an lá ina dhiaidh sin. Ní raibh an fear a bhuail sé beo<br />
mar is amhlaidh a thug na sióga ón saol é agus bhí sé ag imeacht<br />
in sna sióga. Níl sé ceart bacadh lena leithéide sin, mar bíonn sé<br />
faoi dhraíocht.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Meachair<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(3, 30-31)<br />
Fuaireas na scéalta seo ó Bheairtle <strong>Ó</strong> Meachair.<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí Rí ina chónaí in sa Spáinn uair agus chuaigh sé féin agus Fionn<br />
mac Cumhaill ag troid. Tháinig sé as an Spáinn i mbád mór<br />
cogaidh agus chonaic Fionn an bád agus ghabh faitíos é agus dúirt<br />
55
sé lena mháthair é a chur i bhfolach sa gc1iabhán ar eagla go<br />
bhfaigheadh an Rí é agus go maródh sé Fionn sa traido<br />
I gceann tamaill tháinig an Rí isteach chuig an máthair agus thug<br />
sí dinnéar dó, agus nuair a bhí sé ag ithe d'fhiafraigh sé cá raibh<br />
Fionn. Agus dúirt an mháthair go raibh sé imithe agus nach<br />
dtiocfadh sé go dtí go mbeadh sé dubh san oíche.<br />
Chonaic an Rí go raibh duine éigin sa gc1iabhán agus<br />
d'fhiafraigh sé cé a bhí sa gc1iabhán. Dúirt an mháthair gur<br />
dheartháir óg d'Fhionn a bhí ann. D'fhiafraigh sé cé méid bliain<br />
a bhí sé agus dúirt an mháthair gur dhá bhliain a bhí sé. Chuir<br />
an Rí a mhéar ina bhéal, agus céard a rinne Fionn ach greim a<br />
bhaint as méar an Rí.<br />
Bhí an oíche ann faoi seo agus chuaigh an Rí a chodladh i dteach<br />
Fhinn. Nuair a bhí an Rí ina chodladh mharaigh Fionn é.<br />
Fuair mé na scéalta ó m'athair.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(3, 32-3)<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Oíche Shamhna<br />
Bíonn úllaí ag gach duine Oíche Shamhna. Agus bíonn féasta ag<br />
an aos óg i dteach áithrid an oíche sin leis. Ceannaíonn siad cácaí<br />
milse, úllaí agus milseáin. Bíonn siad ag tumadh i dtubán agus<br />
faigheann 'chuile dhuine trí sheans agus murar féidir leis an duine<br />
sin an t-úll a thógáil téann duine eile isteach 'na dhiaidh. Bíonn<br />
siad ag tumadh ar airgead leis.<br />
Bíonn na seandaoine ag rá nach ceart aon sméar ná aon airne<br />
a ithe ón oíche sin amach mar go mbíonn na sióga leo. Bíonn siad<br />
ag rá freisin gur ceart uisce a bheith istigh raimh ghabháil faoi<br />
na gréine i gcomhair na hoíche sin leis.<br />
Is ceart luaidhe a leá i mbosca agus nuair a bhíos sé leáite<br />
doirtear síos in eochair é agus téann sé síos tríd an eochair isteach<br />
in uisce agus bítear ag breathnú air thíos san uisce, an dtagann<br />
aon athrú air agus é thíos.<br />
Bíonn caiple bána ag imeacht ar na bóithre an oíche [sin] agus<br />
is ce art a bheith istigh go luath. Bhí Lá Samhna ag báistigh i<br />
mbliana.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(3, 34-5)<br />
56
Seéal<br />
Bhí triúr fear as an oileán seo amuigh i gConamara uair amháin.<br />
Bhí an lá go breá nuair a bhí siad ag gabháil abhaile. Tháinig oeras<br />
mór orthu agus ní raibh siad in ann gabháil ag iomramh aeh duine<br />
amháin.<br />
Bhí sé ag déanamh ar an oileán agus bhí an ghaoth ina ehoinne<br />
agus fuair an bheirt bás leis an oeras agus leis an bhfuaeht. Bhí<br />
an fear eile ag iomramh agus bhí an euraeh le feiceáil ar feadh<br />
an Iae ag gaeh duine. Ar deireadh chas an ghaoth an euraeh amaeh<br />
go Conamara agus bhí an fear go dona leis an oeras mar bhí sé<br />
dhá lá agus dhá oíche ar an bhfarraige.<br />
Bhí euid mhaith daa ine ag feiceáil na euraí. Bhí a ehosa go dona<br />
leis an bhfuaeht. Bhí sé tinn ar feadh i bhfad agus is beag naeh<br />
bhfuair sé bás. Tá sé beo fós.<br />
MidI Mae Donnehadha<br />
(3, 35-6)<br />
Seéal<br />
Bhí Rí ann fadó agus bhí triúr mae aige. Fuair a bhean bás agus<br />
ehuir sé an triúr mae amaeh ar oileán agus bhí pálás mór aeu ann.<br />
Phós sé féin agus ní rabih a fhios ag an leasmháthair go raibh<br />
an Rí pósta eheana aeh d'inis bean eile dhi é.<br />
Dúirt bean an Rí go raibh sí tinn. Chuir sí fuil eoiligh i mbuiléal<br />
agus d' ól sí blogam den fhuil agus ehuir sí amaeh as a béal an<br />
fhuil agus dúirt sí go raibh fuil a eroí ag teaeht. Dúirt an Rí má<br />
bhí rud ar bith in sa domhan a leigheasfadh í, go geaithfeadh sí<br />
é sin a fháil. Dúirt sí naeh raibh rud ar bith a leigheasfadh í aeh<br />
amhare a fháil ar an triúr mae a bhí amuigh ar an oileán. Dúirt<br />
an Rí naeh raibh siad sin ann. Dúirt sise go raibh, agus ehuir an<br />
Rí fios ar an triúr mae.<br />
Dúirt an Rí leis an mbeirt ba shine gan aon ehluiche eártaí a<br />
imirt. Níor dhúirt sé tada leis an mae ab óige mar bhí sé ag<br />
eeapadh ná raibh a fhios ag an mae sin le cluiche ar bith a imirt.<br />
Chuaigh siad go dtí an leasmháthair agus fuair sí biseaeh agus<br />
dúirt sí leis an mae ba shine cluiehe eártaí a imirt aeh dúirt sé léi<br />
naeh raibh a fhios aige le cluiche ar bith a imirt. Dúirt an dara<br />
mae an rud eéanna. Dúirt sí leis an mae ab óige cluiche a imirt<br />
léi agus dúirt sé go n-imreodh.<br />
Chuaigh an bheirt aeu ag imírt agus bhuaigh mae an Rí agus<br />
ehuaigh siad ag imirt arís agus bhuaigh sí féin an uair seo. Chuir<br />
57
N6ra Pháidín Shaidhbhín Ní Chonghaile (Bean uí Chonghaile)<br />
Tá an t-eolas seo a leanas ar chabhar an ch6ipleabhair a bhfuil<br />
an t-ábhar seo a leanas le fáil ann:<br />
Bosca 2C<br />
C6ipleabhar 4<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
N6ra Ní Chonghaile [N6ra Pháidín Shaidhbhín]<br />
Sean chas i dtaobh na hAimsire<br />
Tá go leor comharthaí ag na seandaoine le faisnéis a thabhairt<br />
ar an s6rt aimsire a bhíonn le teacht. Baineann siad meabhair (a)<br />
6n ngealach, (b) 6n ngrian, (c) 6 na réa1t6ga, (d) ón bhfarraige,<br />
(e) ón ngaoth, (f) ón spéir agus (g) rudaí beo.<br />
(a) Deirtear go bhfuil go leor ag an ngealach le déanamh leis<br />
an aimsir. Tagann athrú ar an aimsir in éadan gach ceathrú den<br />
ghealach. Má bhíonn drochaimsir ann le tús gealaí nua is iondúil<br />
go mbeidh sé garbh go mbeidh ceathrú den ghealach ann. Bíonn<br />
59
fáinne mór timpeall na gealaí go minic le báisteach agus le<br />
drochuair. Nuair a bhíonn sí leathbháite san aer bíonn báisteach<br />
air agus nuair a bhíonn sí caite ar a tóin bíonn drochaimsir air.<br />
(b) Nuair a bhíonn an ghrian dearg ag gabháil faoi san aer thiar<br />
agus bun na spéire dearg bíonn uair bhreá air. Bíonn léasáin roirnh<br />
agus i ndiaidh na gréine. Nuair a bhíonn siad roimh an ngrian<br />
ní bhíonn an aimsir chomh dona ach nuair a bhíonn siad 'na<br />
diaidh bíonn drochuair air. Uaireanta bíonn cosa fada ón ngrian<br />
agus sin comhartha le gaoth mhór.<br />
(c) In sa ngeimhreadh nuair a bhíonn brat réabtha ar an spéir<br />
is cornhartha mór le báisteach é agus nuair a bhíonn an t-aer glan<br />
agus réalta thuas agus iad ag preabadh is cornhartha seaca é.<br />
Uaireanta nuair a bhíonn na réalta á gcaithearnh i dtaobh den spéir<br />
deirtear gurb é sin an taobh go mbeidh an ghaoth ann.<br />
(d) Baineann na daoine meabhair as torann na farraige le hathrú<br />
gaoithe. Nuair a labhrann Trácht Each bíonn báisteach air agus<br />
nuair a labhrann Caladh Pheadair bíonn gála air.<br />
(e) Nuair a bhíonn an ghaoth anoir aneas bíonn aimsir bhreá<br />
air agus nuair a bhíonn sí ó thuaidh bíonn aimsir chrua fhuar air.<br />
(f) Ar maidin go moch nuair a bhíonn an t-aer thoir dearg is<br />
cornhartha mór le báisteach an lá sin agus le drochaimsir. Nuair<br />
a bhíonn dath glas ar an spéir bíonn báisteach air.<br />
(g) Nuair a bhíonn na faoileáin ag luí ar an talamh tirim is<br />
cornhartha le drochaimsir é. Nuair a théann na géabha fiáine thart<br />
ó na tíortha ó thuaidh imíonn siad ón gcruas. Sin comhartha<br />
sneachta. Bíonn an mada ag ithe féir le báisteach agus bíonn an<br />
cat ag tabhairt a thóin don tine nuair a bhíonn sioc air. Bíonn an<br />
seilmide ag snámh ar an talamh le haimisir fhliuch. Nuair a théann<br />
na caoirigh isteach faoin aill bíonn báisteach air.<br />
N6ra Ní Chonghaile<br />
(4, 1-3)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Mo Cheantar Féin<br />
Tá mé i mo ch6naí i mBaile an Teampaill in <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Is é an<br />
fáth gur baisteadh an t-ainm sin air mar tá an séipéal dé anta in<br />
aice leis. Sé theach atá ann: ceann amháin slinne agus cúig cinn<br />
eile tuí.<br />
60
Is é an sloinne is coitianta atá ann Conghaile. Tá triúr ag fáil<br />
an phinsin ann agus is é sin an méid seandaoine atá ann os cionn<br />
70 bliain. Tá na daoine' in ann scéalta a inseacht i nGaeilge agus<br />
is iad na seandaoine is fearr atá in ann iad a inseacht. Seo iad<br />
na hainmneacha atá orthu: BeairtIe <strong>Ó</strong> Conghaile, Maighréad Ní<br />
Chadhain, Máirtín <strong>Ó</strong> Cadhain. Seo é an seoladh atá orthu ar fad:<br />
Baile an Teampaill, <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Níl ach aon seanfhothrach amháin<br />
ann anois agus bhí sé sin 'na theach bhreá fadó. Ba ghnách le<br />
go le or daoine a ghabháil go Meiriceá as fadó.<br />
Is minic a luadh ainm na háite in amhrán agus i seanfhocal.<br />
Seo ceann amháin a rinne an file Colm de Bhailis:<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, inis gan arán,<br />
<strong>Inis</strong> gann gortach,<br />
An lá a théanns tú ann,<br />
Beir le at do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin ' do throscadh.<br />
Ní aontaíonn na daoine leis sin mar tá na daoine atá in <strong>Inis</strong><br />
<strong>Meáin</strong> flaithiúil pé ar bith caoi ar rinne sé an t-amhrán. Tá amhrán<br />
eile freisin faoi a rinne an Máistir Lionain a bhí ag múineadh scoile<br />
ar an oileán cupla bliain ó shin.<br />
Is é an sórt talaimh atá ann ná talamh bocht carraigeach agus<br />
níl aon chuid de faoi choillte. Níl aon abhainn ann ná loch ach<br />
amháin Loch Cheann Gainimh, Loch Chró na gCadhan, Loch an<br />
Leisín, Loch an Mhacha agus Loch an Léin. Níl aon scéalta ná<br />
seanchas 'na dtaobh.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 4-6)<br />
11 ú Aibreán 1938<br />
Áitainmneacha<br />
Tá ainmneacha faoi leith ag gach duine ar na páirceanna sa mbaile.<br />
Is iad na hainmneacha atá ag m'athair orthu ag baile: Creig na<br />
Farraige: mar go bhfuil sí i ngar don fharraige; Gort an Arbhair:<br />
mar go raibh go leor arbhair ag fás ann fadó; Buaile na gCnocán:<br />
mar go bhfuil go leor cnocán ann; Criogán Fliuch: mar go mbíodh<br />
sí fliuch fadó; Buaile Bhog: mar go bhfuil sí an-bhog; Creig na<br />
61
gCaorach: mar go mbíodh tréad mhór caorach ann fadó. Bearna<br />
Luí: mar go bhfuil na buailte ina luí i ndiaidh a chéile; Creig Chaol:<br />
mar gur creig mhór fhada atá inti.<br />
An Tulaigh: mar go bhfuil sé thíos in aice le Locha na Tulaí;<br />
Criogán an Ghé: mar go raibh géabha ann fadó.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 6)<br />
1ú Samhain 1937<br />
Na Fataí<br />
Cuirtear fataí ar an bhfeilm sa mbaile gach bliain. Is iad na fir a<br />
uUmhaíonn an talamh i gcomhair na bhfataí gach bliain. Cuirtear<br />
seanleasú ar an talamh roimh na fataí. Is é an ní seanleasú ná<br />
feamainn thirim a chur air agus í a fhágáil air ar feadh cúpla lá<br />
sul má chuirtear aon fhata ann. Ansin déantar iomairí le spáid.<br />
Is le spáid a dhéantar iad mar níl aon chéachta anseo mar tá na<br />
páirceanna róchúng agus ní fhéadfaí céachta a chur ag obair ann.<br />
Ní raibh aon chéachta anseo ariamh. Is as Gaillimh a thagann na<br />
spáideanna. Níl siad le fáil anseo.<br />
Is é an chaoi a gcuirtear na fataí ná na síolta a ghearradh i<br />
dtosach as na leathfhataí. Na fataí go mbíonn súile orthu is astu<br />
sin a ghearrtar na síolta. An píosa den fhata a fhágtar tar éis an<br />
síol a ghearradh is é an t-ainm a thugtar air ná sceaimhín agus<br />
tugtar na sceaimhíní sin an sin do na beithígh agus do na muca.<br />
Fágtar cúpla lá ansin iad agus cuirtear amach faoin ngrian iad le<br />
go searga siad. Nuair a bhíonn siad seargtha sáitear iad le maide<br />
sáite.<br />
Is é an chaoi a sáitear iad ná poU a dhéanamh i dtosach leis an<br />
maide sáite agus ansin an síol a shá síos ann agus é a chlúdú.<br />
Bíonn na comharsana ag cabhrú le chéile i gc6naí nuair a bhítear<br />
ag cur na bhfataí. Dá mbeadh duine ann agus nach mbeadh aige<br />
ach é féin chabhr6dh na comharsana eile ar fad leis.<br />
Nuair a bhíonn siad ag fás agus barranna orthu, bíonn go le or<br />
sáilireachta ag fás in éineacht leo agus bíonn ar na daoine é a<br />
phiocadh agus iad a ghlanadh. Bíonn orthu iad a lánú freisin agus<br />
leasú feamainne nó aoileach a chur orthu agus mar sin bíonn obair<br />
go le or le déanamh leo nuair a bhíonn siad ag fás. Tar éis tamaill<br />
'na dhiaidh sin cuirtear spré orthu le iad a shábháil 6n dúchan.<br />
62
Cuireann go le or daoine an spré orthu faoi dhó.<br />
Nuair a thagann [an] fómhar tosaítear ag baint na bhfataí.<br />
Ansin nuair a bhíonn siad bainte cuirtear na fataí a bhíos le n<br />
ithe in sna cróite agus na leathfhataí a bhíos le haghaidh síolta<br />
cuirtear i bpoll ar an Muirbheach sa ngaineamh iad go dtí go<br />
dtagann an t-earrach arís. Is é an fáth go gcuirtear sa ngaineamh<br />
iad mar bíonn an gaineamh te.<br />
Is iomaí cineál fataí ann. Seo cuid acu: na Champions, <strong>Aran</strong><br />
Cairns, Dates, Epicures, British Queens, Kerr Pinks, Banners. Is<br />
iad an cineál is fearr ná Dates agus na Banners.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 7-9)<br />
13ú Mí na Nollag 1937<br />
Ainmhithe na Feilme<br />
Is iad seo na hainmhithe feilme atá againn ag baile: Bó, gamhain,<br />
lao, capall, asai, caoirigh, mada, cat, cearca, muca. Nuair a bhíonn<br />
muid ag glaoch orthu tugann muid ainm faoi leith orthu le go<br />
dtuigfeadh gach ceann acu muid. Tugann muid "Beitín" ar an<br />
mbó; "Suicín" ar an lao agus bullán ar an ngamhain; "Tuigin"<br />
ar an gcapall; "Bess" ar an asaI; "Seabhaín" ar na caoirigh";<br />
"Beaut" ar an mada, "Pis, pis" ar an gcat; "Tioc, tioc" ar na<br />
cearca, "Nuch, nuch, nuch" ar na muca.<br />
Nuair a bhítear á dtiomáint deirtear "hoirt" leis an mbó; leis<br />
an asaI: "Hi, ass"; leis an gcapall: "Go on"; leis an mada: "Go<br />
out"; leis an gcat: "scut"; leis na cearca: "Sea sí"; agus deirtear<br />
leis na muca: "Fág seo". Sin iad na hainmneacha a thugann muid<br />
orthu.<br />
Cuirtear mar easair faoin asaI nuair a bhíonn sé sa gcró: fé ar,<br />
tuí agus raithneach. Ach ní chuirtear aon easair faoi na beithígh<br />
mar ní bhíonn siad istigh ' chor ar bith. Bíonn siad amuigh ar<br />
feadh na bliana mar ní bhíonn an aimsir rófhuar.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 10-11)<br />
63
11 ú Aibreán 1938<br />
Áitainmneacha<br />
Garraí Phádraig Mhóir: mar go raibh sé ina chónaí ann fadó.<br />
Gort Caonaigh: mar go raibh go le or caonach ag fás ann.<br />
PolI an tSéideáin: mar go mbíonn an fharraige ag séideadh isteach<br />
ann.<br />
Buailte Sagairt: mar go raibh sagairt ann fadó.<br />
Buaile na Pínne: mar go bhfuair fear pínn ann.<br />
pon na gColm: mar go mbíonn éan ar nós na gcolm ann.<br />
An Cnoc: mar go bhfuil sí an-ar d agus tá altáin inti freisin.<br />
An Chreig Gharbh: mar go bhfuil go leor do ch uirthi agus tá sí<br />
an-gharbh.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 11)<br />
14ú NolIaig 1937<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí toibreacha beannaithe in san oileán. Seo iad iad: Tobar<br />
Ísleamáin, Tobar Chinn Dheirge, agus Tobar Cheanannach. Tá<br />
Tobar Ísleamáin suite thíos ar an Muirbheach in aice le Claí<br />
Gainimh; Tobar Chinn Dheirge ar thaobh do láimhe dé den<br />
bhóthar in aice an tseipéil thuas i mbuaile; Tobar Cheanannach<br />
thoir i mbuaile ag an Reilig.<br />
Deirtear faoi Thobar Ísleamáin go dtáinig naomh i dtír ann uair<br />
amháin agus gur ól sé deoch uisce as. Tá lorg a dhá lámh agus<br />
a dhá ghlúin le feiceáil ann ó shin. Bíonn go leor daoine ag tabhairt<br />
turais go Tobar Chinn Dheirge agus tugann na daoine go mbíonn<br />
an turas orthu é Lá Muire is é sin an cúigiú lá déag de Lúnasa<br />
agus deireann na daoine go bhfuil leigheas le fáil ann.<br />
Nuair a bhíonn na daoine ag tabhairt an turais téann siad<br />
timpealI seacht n-uaire agus tugann siad seacht gdoch leo agus<br />
le gach "Is é do bheatha, a Mhuire" agus "Ár nAthair" agus<br />
"Glóir don Athair" a deireann siad caitheann siad doch uathu<br />
nó go mbíonn siad ráite acu ar fado Ansin téann siad amach go<br />
dtí an tobar agus ólann siad braon den uisce agus fágann siad<br />
rud éigin 'na ndiaidh ann. Is iad na rudaí a fhágann siad ann píosa<br />
dá n-éadach nó dá naipcín nó pínn, caitheann siad an phínn síos<br />
sa tobar agus ceanglaíonn siad na rudaí don eidheann atá ag fás<br />
ann.<br />
64
Deirtear gur thug fear cuid den uisce as Tobar Chinn Dheirge<br />
le cur ar na fat aí le hiad a bhruth agus ná bruithfeadh siad dó<br />
dá mbeadh siad thíos ó shin. Is é Naomh Ísleamán a luaitear le<br />
Tobar Ísleamáin. Níor leigheasadh aon duine ariamh ann. Tugann<br />
daoine cuid den uisce leo as an tobar le leigheas. Níl aon scéal<br />
faoi Thobar Cheanannach.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 12-14)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Gníomhartha Gaisce<br />
Cúpla bliain ó shin chuaigh triúr fear amach ag iascach ó dheas<br />
ag iarraidh iasc. Is é an Domhnach a bhí ann agus chuadar amach<br />
tar éis an Aifrinn. Bhí an lá go breá agus go ciúin ar maidin agus<br />
tuairim agus a dó a chlog d' éirigh ceo trom agus bhí eagla ar gach<br />
duine go ngabhfadh siad amú agus tháinig an oíche. Bhí siad ag<br />
siúl isteach leo ach ní raibh siad le feiceáil ag teacht. Is iad na<br />
hainmneacha a bhí orthu ná Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh, Páidín <strong>Ó</strong><br />
Meachair, agus Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh. Bhí sé an-dubh le ceo agus<br />
ní fheicfeá aon rud agus mar sin ní fheicfeá an curach ag teacht.<br />
Bhí na daoine ag caoineadh nuair nach raibh siad ag teacht. Bhí<br />
'chuile dhuine dá muintir ag imeacht ar feadh na hoíche.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 14)<br />
31ú Márta 1938<br />
Tráchtas<br />
Cluichí<br />
Seo iad na cluichí a imrím. Imrím Screaga in sa samhradh. Is é<br />
an chaoi a n-imrím iad le cúig screag agus bím á n-imirt agus<br />
deirim cúig, deich agus mar sin go dtí go mbím cúig is dhá<br />
fhichead. Imrím liom agus má chaillim ar aon cheann acu<br />
caitheann mé iad a thabhairt do dhuine eile.<br />
Bíonn muid ag piocadh crúibíní, sméara dubha agus airní in<br />
sa bhfómhar.<br />
65
Bíonn muid ag déanamh Púicín istigh sa teach. Is é an chaoi<br />
a bhíonn mui d ag déanamh Púicín: duine amháin éadach a chur<br />
ar a shúile agus é ag iarraidh breith ar an gcuid eile agus iad ag<br />
greadadh uaidh agus an duine a bhéarfas sé air caitheann sé sin<br />
an púicín a chur air. Seo rann beag a ghabhas leis:<br />
A Phúicín, a Phúicín,<br />
má fhaigheann mise greim ort<br />
béarfaidh mé ort<br />
agus sáfaidh mé síos i mo phóca thú.<br />
Bíonn muid ag déanamh i bhFolach freisin. Is é an chaoi a bhíonn<br />
[muid] á dhéanamh sin téann cuid againn i bhfolach agus téann<br />
an chuid eile á dtóraíocht.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 15-16)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Creidtear go mbíonn rudaí neamhshaolta le feiceáil go minic ó<br />
am go ham san oileán. Seo scéal amháin a d' airigh mé ag rn ' athair<br />
i dtaobh b [h] eirt fhear a chuaigh soir chuig an tslip san oíche<br />
an-mhoch chuig feamainn. An fear a bhí ag tarraingt na feamainne<br />
bhíodh cat sa mbealach roimhe i gcónaí. Cat mór láidir a bhí ann<br />
agus níor bhac sé leis aon am, go dtí an babhta deireanach, agus<br />
ansin thug sé buille dá chos dó lena chur as an mbealach ach ní<br />
rinne an cat ach breith air agus é a scríobadh san éadan agus ar<br />
deireadh bí sé millte gearrtha aige.<br />
B'fhada leis an bhfear eile go raibh sé ag teacht agus chuaigh<br />
sé amach go bhfeicfeadh sé cá raibh sé. Nuair a chonaic sé an<br />
cat bhí faitíos air agus thosaigh sé ag caitheamh cloch leis agus<br />
is ar éigean a bhí an bheirt acu i ndán don chat. Ní dheachaigh<br />
siad chuig aon fheamainn aon oíche eile rómhoch.<br />
Bhí seanfhear eile ann freisin, agus chuaigh sé síos chuig an<br />
gcladach an-mhoch mar bhí sé ag ceapadh go mbeadh go le or<br />
feamainne ann nuair a chuaigh sé síos Trácht Each. Chonaic sé<br />
go le or beithíoch thíos ag an trá, capailt asail, searachat caoirigh,<br />
uain, agus iad ag léimrigh amach agus isteach sa bhfarraige. Rith<br />
sé abhaile chomh luath agus a chonaic sé iad agus níor bhac sé<br />
leis an bhfeamainn.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 17-18)<br />
66
l1ú Aibreán 1938<br />
Laethanta Áirithe<br />
Tá go le or laethanta áirithe ag na daoine anseo le nósanna áirithe.<br />
Lá erosta na bliana naeh bhfuil sé eeart gruaig a bhaint amaeh<br />
an lá sin. Is ar Dé Luain a bhíonn an lá 'ehuile sheaehtain. Níl<br />
sé eeart eaoirigh a bhearradh ná tosaí le haon obair nua. Níl sé<br />
ceart tosaí ag eur fhataí ná feamainn a chur amaeh ná aon mhoing<br />
a bhaint den ehapall.<br />
Deirtear freisin gurb iad Dé Céadaoin agus Dé Sathairn na<br />
laethanta is fearr le pósadh a dhéanamh. Is iad na laethanta<br />
breaeshaoire a bhíodh ann san earraeh: Lá Fhéile Bríde, Lá Fhéile<br />
Muire. Bíonn Lá Pheadair agus Phóil ar an 29ú Meitheamh. Bíonn<br />
an spóirt ann an lá sin. Bíonn na daoine ag gabháil go hÁrainn<br />
ehuig an bpíobaire.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 19)<br />
Lá Fhéile Bríde<br />
An ehéad lá d' earraeh, is é sin, Lá Fhéile Bríde, agus an ehéad<br />
lá d'Fheabhra, freisin. Tá ina bhreaeshaoire ar an oileán seo agus<br />
ní bhítear ag déanamh mórán oibre. Oíche Bhríde bítear ag<br />
déanamh "erosóg" in onóir do Naomh Bríd. Is as dhá ehipín<br />
admhaid a déantar í. Agus in san oíche, freisin, bíonn na eailíní<br />
beaga ag imeaeht leis an "mbrídeog" ó theaeh go teaeh agus iad<br />
ag damhsa agus ag easadh port, agus ansin tugtar pínn nó ubh,<br />
nó rud éigin dóibh.<br />
Dúirt Naomh Bríd féin go mbeadh "gach re lá óna lá féin go<br />
breá, agus bíonn siad go breá agus bíonn áthas ar gaeh duine ag<br />
tógáil faochan agus ag tógáil bairneaeh an lá sin. Agus dá mbeadh<br />
an lá go breá ba eheart iase beo a thabhairt isteaeh i ngaeh teaeh<br />
le go mbeadh iase fairsing ar feadh na bliana.<br />
Deireann na seandaoine go mb'fhearr leo Lá Bhríde a bheith<br />
garbh mar go dtiocfadh an bhliain ar fad 'na dhiaidh sin go breá.<br />
Bíonn na laethanta ag gabháil i bhfad agus na hoíeheanta ag<br />
gabháil i ngiorraeht ó lá Bhríde amaeh. Ní bhíonn na laethanta<br />
ehomh fuar ó Lá Bhríde agus a bhíodh mar bíonn laethanta ag<br />
gabháil i dteoeha. Bíonn na huain óga á mbreith agus bíonn na<br />
67
curacha ag gabháil ag iascach in san earrach 'chuile lá a bhíonn<br />
go breá.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 20-21)<br />
llú Aibreán 1938<br />
An Reilig<br />
Tá dhá reilig in san oileán. Is iad na hainmneacha atá orthu ná:<br />
Teampall Cheanannach agus an Seanteampall. Tá Teampall<br />
Cheanannach suite ar thaobh do láimhe dé ag déanamh anoir<br />
ar Bhaile an Mhothair. Tá an Seanteampall thíos ar an Muirbheach<br />
istigh i bpáirc réidh. Cuirtear daoine i dTeampall Cheanannach<br />
ach ní chuirtear aon duine in sa Seanteampall anois.<br />
Tá cuma chearnógach ar Theampall Cheanannach agus móta<br />
mór agus leacracha atá in sa Seanteampall agus cuma chruinn<br />
uirthi. Tá fothrach i dTeampall Cheanannach agus níl in sa<br />
Seanteampall. Ní chuirtear aon duine istigh ann. Tá sí leibhéalta<br />
agus tá crann troim ag fás istigh in sa bhfothrach. Tá croiseanna<br />
os cionn daoine atá curtha istigh ann. Cuirtear na leanaí nach<br />
mbíonn baiste i gCreig na Leanbh; sin áit faoi leith atá dhóibh.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 21-2)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Éadaí<br />
Tá triúr táilliúirí san áit seo anois, ach ní raibh ann fadó ach aon<br />
táilliúir amháin agus bhíodh sé ag gabháil ó theach go teach do<br />
réir mar bhíodh glaoch air. Is amhlaidh a théadh na daoine féin<br />
ag glaoch air le cultacha éadach a dhéanamh dóibh. Is in sa teach<br />
a bhíonn na táilliúirí ag obair anois. Ní bhíonn siad ag gabháil<br />
ó theach go teach. Ní bhíonn an t-éadach á dhíol acu sa teach.<br />
Is ag na daoine féin a bhíonn an t-éadach. Caitheann na daoine<br />
cultacha dé anta as bréidín de ghnáth. Ní éadach siopa é ach<br />
éadach a fíodh in san áit as togha na holla. Seo scéal beag i dtaobh<br />
táilliúra a chuala mé sa mbaile.<br />
68
"Tháinig an dreoilín ag doras tigh an táilliúra. Bhuail sé cic air<br />
agus bhain sé clár as: 'Mar a ndéanfaidh tú mo jaicéad', a deir<br />
sé, 'agus veilbhit lena chába, 'beidh mise ag gabháil de mhaide<br />
ort, nó go mille mé do chnámha."'<br />
Seo iad na gléasanna oibre a bhíonn ag an táilliúir. Bíonn<br />
miosúr, méireacán, snáthaid, spót cailc, téip, agus inneall fuála<br />
aige.<br />
Déantar léinteacha in sna tithe sa mbaile. Is as éadach olla agus<br />
éadach cadáis a dhéantar iad. Cníotáiltear sto caí in san áit agus<br />
is iad na mná a chniotálann iad. Is iad na mná freisin a<br />
shníomhann an snáth as an olainn leis an tuirne. Tá tuime i<br />
mbeagnach 'chuile theach san áit.<br />
Ní chaitheann na daoine aon éadaí speisialta ar aon ócáid<br />
áirithe. Caitheann siad éadach an Domhnaigh ar bhreacshaoire.<br />
Nuair a bhíonn bean ag gabháil ag pósadh caitheann sí naprún<br />
geal. Bíonn péire deas nua de bhróga arda ar an bhfear freisin.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 22-4)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Bia na Seanaimsire<br />
Seo é an méid bia a d' itheadh na seandaoine fadó - ná trí Bhéile.<br />
D'itheadh siad fataí ar maidin agus iasc agus arís in am dinnéir<br />
agus in san oíche. Bhíodh faochain agus bairnigh acu leis na fataí.<br />
Ba ghnách leo obair a dhéanamh ar maidin [roimh] an gcéad<br />
bhéile mar théadh siad amach ar an ngarraí nó chuig an gcladach<br />
agus is amhlaidh a thugtaí amach na fataí chucu le n-ithe.<br />
Is fataí a bhíodh acu i gcónaí mar ní bhíodh aon phlúr ann an<br />
t-am sin. D' óladh siad bainne go minic mar bhíodh sé acu leis<br />
na fat aí freisin - bainne leamhnachta agus bainne géar.<br />
Is as an gciseog nó ar an mbord a d'ithidís an béile. Chrochadh<br />
siad an bord leis an bhfalla nuair a bhíodh béile áirithe acu.<br />
Bhíodh min bhuí agus roinnt plúir acu agus bhídís ag déanamh<br />
aráin díobh sin. Bhíodh min choirce acu freisin agus d'ithidís é<br />
mar bhéile. Mheascadh siad an mhin choirce agus na fataí bruite<br />
le chéile agus [is é an chaoi a n] déanadh siad é, ná na fat aí a<br />
scríobadh le scraper agus é a fháisceadh go maith agus é a bhruith<br />
ansin. Agus nuair a bheadh sé bruite, é a ithe mar arán.<br />
69
Ní bhíodh aon fheoil rómhinic acu, ach nuair a mharaíodh siad<br />
beithígh nó caoirigh, is feoil úr a bhíodh acu. Nuair a bhíodh na<br />
muca mór, mharaíodh siad ceann acu agus shailleadh siad í agus<br />
bhíodh siad á hithe goirt. D'ithidís an fheoil gan bheith bruite<br />
, chor ar bith chomh maith is dá mbeadh sí bruite.<br />
D'ithidís iasc an-mhinic. Seo cuid de na héisc a d'ithidís : lang,<br />
crúdán, scadán, mangach, agus cineálacha eile. Bhíodh siad á ithe<br />
úr is goirt.<br />
D'ithidís uibheacha Domhnach Cásca i gcónaí. Bhíodh dhá ubh<br />
nó trí huibhe ag 'chuile dhuine acu mar bhíodh sin de ghnás acu.<br />
Ní bhíodh aon chupán acu go dtí le tamall anuas. Is as na<br />
sáspain a bhíodh siad á ól agus as babhail freisin.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
(4, 24-6)<br />
12ú Aibreán<br />
Scéal Barrúil<br />
Bhí sionnach ann fadó agus bhíodh sé ag marú na n-éan i gcónaí.<br />
Dúirt sé aon lá amháin:<br />
"<strong>Ó</strong> tá sé de chumhacht agamsa a bheith ag marú éan agus ó<br />
tá sé mar cháil orm go mbím á marú, caithfidh mé mar sin an<br />
rí a mharú" .<br />
Aon lá amháin chuaigh sé go dtí teach an dreoilín, agus dúirt<br />
sé leis an dreoilín a ghabháil amach chuige mar ní fhéadfadh sé<br />
féin gabháil isteach ab us dúirt an [dreoilín] leis féin a ghabháil<br />
isteach ach gan aon sla d a dhéanamh ar a chlann.<br />
Dúirt sé nach ndéanfadh agus gheall sé nach ndéanfadh sé aon<br />
sla d ar a chlann. Ach bhí an sionnach ag iarraidh é a mhealladh<br />
amach ach bhí an dreoilín sách diste dhó. Ní dheachaigh sé<br />
amach. Ar deireadh chuaigh an sionnach féin isteach agus nuair<br />
a tháinig sé isteach, dúirt an dreoilín leis gan aon cheo a<br />
dhéanamh ar a chlann agus gheall sé dhó arís nach ndéanfadh.<br />
Agus ansin dúirt an dreoilín leis an gdann:<br />
"Tríd a chéile, a chlann".<br />
Thosaigh agus an dreoilín féin ag gabháil tríd a chéile agus níorbh<br />
fhéidir leis an sionnach an dreoilín féin a aithint thar a chlann<br />
agus b' éigean dó imeacht arís agus é brónach go le or, faoi gur<br />
chinn an dreoilín air, mar bhí sé ag ceapadh go raibh sé féin sách<br />
glic.<br />
70
Bhí náire ar an sionnach glic agus bhí sé brónach nuair nár fhéad<br />
sé an rí a mharú mar is é an t-ainm a bhí air ná an sionnach glic<br />
agus bhí sé ag ceapadh nach raibh rud ar bith chomh glic leis i<br />
dtosach nó gur chinn an dreoilín air.<br />
Nóra Ní Chonghaile<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(4, 26-8)<br />
Fuaireas na scéalta seo go léir ó Phádraig <strong>Ó</strong> Conghaile. An seoladh<br />
céanna.<br />
Páidín Shaidhbhín <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
19ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó agus bhíodh sí ag sníomhachán gach oíche Dé<br />
Sathairn. Tháinig bean isteach aici oíche amháin. Dúirt bean an<br />
tí léi suí síos go ceann tamaill. Dúirt bean an tí léi nach raibh aon<br />
71
deoir uisce istigh aici a dhéanfadh an tae agus dúirt sí léi a<br />
ghabháil chun an tobair agus canna uisce a thabhairt chuici agus<br />
chuaigh.<br />
Nuair tháinig sí thar n-ais d'fhiafraigh bean an tí dhi an raibh<br />
aon scéal nua aici agus dúirt sí go raibh Cnoc Meá agus a raibh<br />
ann trí lasadh. Is gearr gur buaileadh ar an doras agus d'fhiafraigh<br />
bean an tí cé a bhí amuigh ansin. Dúirt an bhean a bhí taobh<br />
amuigh an daras a oscailt agus ní osclódh bean an tí an doras.<br />
D'iarr sí ansin ar an gcarla an doras a oscailt. D'éirigh an carla<br />
leis an doras a oscailt ach bhuail be an an tí fód air agus níor fhéad<br />
sé an daras a oscailt. D'iarr sí ansin ar an tuirne an dar as a oscailt<br />
ach bhuail bean an tí splanc uirthi agus dúirt sí nach bhféadfadh<br />
sí. D'iarr sí ansin ar an bhfeasraid an doras a oscailt ach thug sí<br />
buille dhi sin freisin. D'iarr sí ansin ar an gcáca an doras a oscailt<br />
ach thug síbuille den chlár don cháca agus níor fhéad sé an doras<br />
a oscailt. Níor fhéad sí a ghabháil isteach agus d'imigh léi.<br />
Agus ó shin i leith deirtear nach bhfuil sé ceart gan píosa beag<br />
a bhaint den cháca san oíche ar eagla dá n-iarrfadh aon duine<br />
an daras a oscailt go n-osclódh an cáca an doras.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Meachair<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(4, 29-30)<br />
Fuaireas na scéalta seo go léir ó Bheairtle <strong>Ó</strong> Meachair. An seoladh<br />
céanna.<br />
19ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí mo sheanathair Oíche Bhealtaine fadó amuigh in sa mBuaile<br />
Pháirteach ar na Creaga go deireanach san oíche ag faire bó a bhí<br />
le lao a bhreith.<br />
D'fhan sé ann go deireanach an t-am seo. Ach ar deireadh nuair<br />
a bhí cosa an lao leis an mbó caitheadh saighead na sióg leis ach<br />
níor theangmhaigh sí leis. Rug sé uirthi agus rith sé isteach an<br />
róidín léi agus shroich sé an teach sa deireadh agus chuir sé an<br />
tsaighead in sa ngarraí agus nuair a d' éirigh sé ar maidin bhí an<br />
tsaighead tugtha as.<br />
Ansin nuair a bhí a bhricfeasta ite aige chuaigh sé amach go<br />
dtí an Bhuaile Bhán agus caitheadh sleá leis ach níor<br />
72
theangmhaigh sí sin leis ach oiread. Agus tráthnóna an Iae sin<br />
ní raibh an bhó sa mbuaile agus bhí sé á tóraíocht agus ní bhfuair<br />
sé í go dtí ar maidin.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas)<br />
(4, 31)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Bhí strainséaraí uair in san oileán seo. Agus tá tobar thiar ag an<br />
séipéal nua ar a dtugtar Tobar Chinn Dheirge. Tobar beannaithe<br />
atá ann agus thug na strainséarai uisce as an tobar agus chuir siad<br />
síos in sna fataí é agus níor bhruith na fataí ' ch or ar bith. Agus<br />
chuir si ad uisce eile futhu agus bhruith siad ansin.<br />
Seán Mac Donnchadha [Seáinín Sheáin Choilm]<br />
(4, 32)<br />
Scéal<br />
Bhíodh na daoine ag tabhairt turais timpeall an oileáin fadó. Bhídís<br />
gan bhróg gan stoca agus in san oíche a bhídís á thabhairt.<br />
Bhí beirt ag tabhairt an turais oíche agus chonaic siad beirt ag<br />
siúl rompu agus tháinig eagla orthu. Sheas an bheirt a bhí ag siúl<br />
rompu agus tháinig an bheirt eile suas leo. Beirt a bhí imithe den<br />
tsaol cheana a bhí iontu agus d' aithin an bheirt a bhí ag tabhairt<br />
an turais agus d'imigh siad as radharc ansin.<br />
Is ó m'athair a fuair mé na scéalta seo ar fado<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(4, 32-3)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé soir chuig an tslip ag bailiú<br />
feamainne agus thug na sióga síos sa mbollán é agus bhí siad á<br />
73
hualadh le slata mara. Tharraing siad síos agus aníos an bollán<br />
é agus bhí sé fliuch báite. D'imigh na sióga an sin agus d'éirigh<br />
an fear. Chuaigh sé suas an tslip agus nuair a bhí sé ag gabháil<br />
siar ag Carcair Dháithí d'airigh sé torann 'na dhiaidh agus chonaie<br />
sé asaI bán ag gabháil isteach san aill.<br />
Bhí an fear céanna agus [é ag gabháil] aníos [ón] Muirbheach<br />
[go] Trá Litreach agus d' airigh sé torann. Bhreathnaigh sé agus<br />
chonaie sé sióg ina dhiaidh. Rith sé go teach beag agus d' airigh<br />
sé mada ag rith 'na dhiaidh. Chuaigh sé isteach sa teach agus<br />
dhún sé an doras go daingean agus chuaigh sé a chodladh agus<br />
nuair a d' éirigh sé ar maidin bhí an mada básaithe ag an doras.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(4, 34)<br />
Fuaireas an scéal seo ó Sheán <strong>Ó</strong> Conghaile (Dara).<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Fear amuigh san Oíche<br />
In sa tseanaimsir bhíodh raie ag teacht agus bhíodh na daoine<br />
ag gabháil go dtí an cladach ag faire air. Ach an oíche seo tháinig<br />
go le or adhmaid agus ní bhfuair an fear seo aon chuid den raic.<br />
Dúirt sé go mbeadh cuid aige.<br />
An chéad oíche eile nuair a tháinig an oíche, d'ith sé a shuipéar<br />
agus d'imigh leis. Bhí sé ag gabháil síos Carcair Thrácht Each agus<br />
bhí mada mór aige. Ach bhí an mada thíos roirnhe agus d'ionsaigh<br />
rud éigin an mada. Bhíodar ag troid ansin agus nuair a chonaie<br />
an fear iad ag troid thug sé do na boinn abhaile.<br />
Nuair a bhí ag gabháil suas ar Criogán Uachtair [?] bhí an mada<br />
agus é ag troid leis an rud eile ag gabháil suas Creig na Naimhde<br />
[?] ach nuair a bhí sé ag gabháil isteach sa doras dhún sé an doras<br />
agus ní raibh an doras dúnta aige ar fad nuair a chuir mada isteach<br />
aige agus dúirt an rud taobh amuigh den doras bhí an dáta orthu<br />
agus ní chuideodh sé sin amuigh san oíche (sie).<br />
Fuair sé an scéal seo óna athair.<br />
Mieil <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(4, 35-6)<br />
74
Séamas Pheadair Pháidín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó. Maighréad Con Rí an t-ainm a bhí uirthi.<br />
Maidin amháin d' éirigh sí an-mhoch. Chuaigh sí ama ch chun na<br />
gCeag chuig an mbó. Nuair a bhí sí ag gabháil amach sa mbuaile<br />
ba ghaire don bhuaile a raibh an bhó inti d' airigh sí torann mar<br />
a bheadh duine ag bleán bóo Chuaigh sí amach sa mbuaile agus<br />
bhí an bhó ina seasamh i lár na buaile agus chonaic sí na mílte<br />
daoine beaga ag rith soir thar an gclaí thar éis an bhó a bheith<br />
blite acu. Bhligh sí féin an bhó agus chuaigh sí abhaile.<br />
D/inis sí an scéal ag baile agus dúirt a hathair léi ná raibh tús<br />
bainne na bó ag aon duine riamh; go mbíonn tús an bhainne ag<br />
na daoine maithe.<br />
"Agus sin iad na daoine maithe a chonaic tusa sa mbuaile" I<br />
a deir sé léi.<br />
75<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(4, 36)
Bríd Pheícs Ní Mheachaír (Bean Mhíc Chárthaígh)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean ann uair agus bhí siad ina gcónaí i dteach dóibh<br />
féin. Bhí síad an-uaigneach. Aon oíche amháin tháinig fear isteach<br />
chucu agus is é an t-ainm a bhí air ná Siúlóid. Tháinig sé isteach<br />
an oíche sin. D'fhan sé cuid mhaith den oíche acu. Nuair a bhí<br />
sé ag imeacht dúirt an bhean leis fanacht tríd an oíche go raibh<br />
an oíche an-dubh. Ar deireadh thug sí lóistín na hoíche agus<br />
bricfeasta na maidine dhó.<br />
Ar maidin nuair a bhí a bhricfeasta ite aige dúirt sé go dtiocfadh<br />
sé istoíche. Nuair a bhí an lá ag imeacht agus an oíche ag teacht<br />
tháinig an fear arís. Bhí sé acu freisin go dtí tamall maith agus<br />
nuair a bhí sé tamall acu, dúirt an fear leis:<br />
"Is breá an cainteoir thú, bail ó Dhia ort".<br />
"Is breá go deimhin", a deir an bhean.<br />
"D'fhoghlaim mise scoil agus fuair mé scolaíocht mhaith<br />
76
freisin", a deir an fear, "agus bhí caint mhaith agam freisin".<br />
"Cá raibh tú i do chodladh?" a deir an bhean.<br />
" Bíonn mo chodladh leataobh an bhóthair agus tamall eile thuas<br />
i gcrann i bhfolach ó na sióga.<br />
Lá amháin chuaigh mé suas agus bhíos sa gcrann", a deir an<br />
fear, "agus bhris mé mo mhuineál."<br />
Fuair mé an scéal seo ó mo mháthair.<br />
Bríd Uí Mheachair<br />
An seoladh céanna.<br />
Bríd Ní Mheachair [Bríd Pheics]<br />
(4, 37-8)<br />
10ú Oeireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann agus bhí sé pósta. Bhí beirt iníon agus aon mhac<br />
amháin aige: Is in san oileán is ea a bhí sé ina chónaí. Máire an<br />
t-ainm a bhí ar iníon amháin agus Bríd ar an gceann eile agus<br />
Seán an t-ainm a bhí ar an maco Bhí talamh aige thíos i dTrácht<br />
Each. Bhí páirc mhór aige thíos ann agus bhíodh fataí aige inti<br />
gach bliain.<br />
Aon lá amháin bhí sé ag baint fhataí thíos ann. Nuair a tháinig<br />
an tráthnóna chuaigh sé síos chuig an mbó ach nuair a bhí sé ag<br />
teacht aníos, tháinig sé aníos an chéibh a bhí le hais na farraige<br />
agus aill mhór os a cionn ach ba ghearr gur éirigh caiple agus<br />
asail agus caoirigh agus uain agus beithígh agus gach rud<br />
beo ... ach murach a iníon Máire bheadh sé marbh ar fado<br />
Sorcha Ní Chonghaile [Saile Pháidín Shaidhbhín]<br />
Baile an Teampaill<br />
(4, 39)<br />
17ú Oeireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Chuaigh dhá churach go h<strong>Inis</strong> Oírr ar maidin agus nuair a bhí<br />
siad ag gabháil anoir tháinig ceo, agus chuaigh siad amú agus<br />
iad ar an bhfarraige. Agus mor tháinig siad i dtír. Ach ar deireadh<br />
77
tháinig siad i dtír i gCa. an Chláir. Nuair a bhí siad i dtír tháinig<br />
cailín anuas ar an trá agus thug na fir ga dtí an teach agus thug<br />
béile maith dóibh.<br />
Ach bhí an curach eile ag gabháil léi ga dtáinig sí i dtír i<br />
gCanamara. Nuair a tháinig an curach eile i dtír agus a chanaic<br />
duine a bhí sa gcurach cá raibh siad, ní raibh sé sásta nó ga<br />
dtiacfadh sé ga dtí a dhaaine muinteartha agus ní raibh na daaine<br />
eile sásta ach mura raibh féin chuadar ar an bhfarraige agus<br />
chuadar ámú sa gcea arís agus is beag nach raibh báite.<br />
Agus casadh bád móna arthu. Thug sí sin léi iad agus chuir<br />
i dtír iad agus sin é an chaai ar cuireadh i dtír iad.<br />
Fuair mé an scéal ó m' athair<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(4, 40)<br />
Nóirín Pháidín Shaidhbhín Ní Chonghaile (Bean uí Chonghaile)<br />
agus Saile Pháidín Shaidhbhín Ní Chonghaile (Bean Uí Fhathartaigh)<br />
78
28ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean fadó ann agus bhí aon chailín amháin aid. Aon lá amháin<br />
chuaigh an cailín beag go dtí an tobar agus céard a bheadh thíos<br />
ann ach sióg. D'fhiafraigh an tsióg di cá raibh sí ag gabháil agus<br />
dúirt sí go raibh sí ag gabháil ag iarraidh buicéad uisce dá máthair.<br />
Uon an cailín an buicéad agus d'imigh léi abhaile agus dúirt sí<br />
lena máthair go raibh sióg thíos in sa tobar roimpi.<br />
Lá arna mhárach chuaigh an cailín síos agus thug sí léi an<br />
buicéad arís agus nuair a chuaigh sí síos bhí an tsióg thíos ann<br />
roimpi arís. D'fhiafraigh an tsióg di cá raibh sí ag gabháil? Dúirt<br />
sí go raibh sí ag gabháil ag iarraidh buicéad eile uisce. Léim an<br />
tsióg amach agus [ole] uirthi.<br />
"Imigh le at anois agus ní bhfaighir aon deoir uisce", a deir an<br />
tsióg leis an gcailín. Dúirt sí go bhfaigheadh agus nuair a bhí sí<br />
á líonadh chaith an tsióg isteach in sa tobar í. Ar an bpointe sin<br />
d' imigh sí léi agus níor tháinig sí níos mó agus bhí an cailín bocht<br />
báite.<br />
An oíche sin chuaigh a máthair á cuartú agus casadh fear di<br />
ar an mbôthar agus d'fhiafraigh dhó an bhfaca sé a cailín. Dúirt<br />
sé gur chaith sióg isteach in sa tobar í agus gur bádh í.<br />
Bríd Ní Mheachair<br />
(4, 41-2)<br />
Is ó mo mháthair a fuair mé na scéalta seo ar fado<br />
Brighid Dí Mheachair<br />
Ceathrú an Leisín<br />
24ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann agus bhí sé pósta faoi dhó. Bhí aon mhac amháin<br />
aige leis an gcéad bhean agus bhí beirt mhac agus iníon amháin<br />
leis an dara bean.<br />
Aon lá amháin chuaigh an fear go Gaillimh agus nuair a bhí<br />
sé ag imeacht dúirt an chéad mhac leis go dtiocfadh sé féin in<br />
éineacht leis. Dúirt an fear nach dtiocfadh muise nach raibh baol<br />
ar bith air.<br />
"Caithfidh mé muca a thabhairt liom".<br />
"Is cuma liom", a deir an mac, "tiocfaidh mise go Gaillimh<br />
79
an chéad lá eile nuair a thiocfas an bád agus faoi cheann seachtaine<br />
eile nó mar sin, tiocfaidh mé go Meiriceá" .<br />
Dúirt an t-athair leis gan a ghabháil ach fanacht ag baile agus<br />
go bpósfadh sé nuair a bheadh sé roinnt bheag eile sean. Dúirt<br />
an bhean nach dtabharfadh sí féin cead dó pósadh ga raibh sí<br />
féin chomh hóg le bean ar bith fós.<br />
"Nu mise ag iarraidh pósadh ' chor ar bith", a dúirt an mac,<br />
"ach tá mé ag iarraidh gabháil ag saothrú mo bheatha dhom<br />
féin" .<br />
"Tá sé luath go leor agat, a bheith ag saothrú do bheatha fós".<br />
"Nu muis", a deir an mac agus d'imigh sé leis.<br />
Ní raibh sé i bhfad imithe nuair a bhuail tinneas é agus bhí sé<br />
ag iarraidh a theacht abhaile arís. Níor thug an fear ná an bhean<br />
cead dó teacht abhaile mar nuair a bhí sé ag baile breá nár fhan<br />
sé ag baile agus faoi cheann cupla lá eile fuair sé bás. Sin é an<br />
deireadh a bhí leis.<br />
Sorcha Ní Chonghaile<br />
(4, 43-4)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ag gabháil chuig an Muirbheach mai din go moch. Bhí<br />
sé thiar ag Garraí an Locha agus chuaigh sé isteach sa ngarraí.<br />
Chonaic sé fear ag baint na bhfataí agus bhí eagla air. Chonaic<br />
an fear é agus dúirt art fear leis imeacht as an ngarraí. Agus dúirt<br />
an fe ar eile nach n-imeodh. Thosaigh siad ag troid. Bhain duine<br />
acu an spáid den duine eile. Bhí an-troid acu. D'imigh an fear<br />
neamhshaolta ansin agus chuaigh an fear eile abhaile agus níor<br />
éirigh sé ón lá sin go lá a bháis.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
(4, 44)<br />
80
Seáinín Sheáin Choilm Mac Donnchadha<br />
Tá an t-eolas seo a lean as ar chabhar an chóipleabhair a bhfuil<br />
an t-ábhar seo a leanas le fáil ann:<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Fuair mé na scéalta ar fad ó rn' athair.<br />
An seoladh céanna.<br />
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 5<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Bríd Ní Choncheanainn [Bríd Sheáin Bhidí]<br />
<strong>Seanchas</strong> i dtaobh na hAimsire<br />
Tá go le or comharthaí ag na seandaoine le faisnéis a thabhairt<br />
ar an sórt aimsire a bhíonn le teacht. Baineann siad meabhair as<br />
an ngealach, as an ngrian, as na réalta, as an bhfarraige, as an<br />
81
ngaoth, as an spéir agus as rudaí beo.<br />
(a) Deireann na daoine nuair a bhíonn an ghealach caite ar a<br />
tóin in sa spéir go mbíonn drochaimsir air. Nuair a bhíonn fáinne<br />
mór timpeall uirthi freisin bíonn drochuair air. Nuair a bhíonn<br />
an ghealach ag seoladh gaoth aniar bíonn uair bhreá air. Nuair<br />
a bhíonn an ghealach nua le feiceáil go luath is iondúil gur aimsir<br />
gharbh a thugann sí chugainn, agus nuair nach mbíonn sí le<br />
feiceáil go ceann seachtaine is uair bhreá a thugann sí léi.<br />
(b) Nuair a bhíonn an ghrian an-dearg ag gabháil faoi dhi bíonn<br />
báisteach air. Má bhíonn cosa fada ón ngrian sa tráthnóna bíonn<br />
uair bhreá air.<br />
(c) Nuair a bhíonn pIá mhór réaltógaí suas san oíche is<br />
comhartha uair bhreá é. Nuair a bhíonn réaltógaí á gcaitheamh<br />
as an spéir sin comharthaí triomaigh.<br />
(d) Nuair a thugann an cat a chúl don tine bíonn gaoth aduaidh<br />
air. Nuair a bhíonn an mada ag ithe féir bíonn báisteach air. Nuair<br />
a théann na caoirigh isteach faoin aill bíonn báisteach air.<br />
(e) Nuair a labhrann Trácht Each is ag iarraidh gaoth anoir a<br />
bhíonn sé. Nuair a labhrann an Chora Mhóir is ag iarraidh gaoth<br />
aniar a bhíonn sí. Nuair a labhrann Caladh Pheadair is ag iarraidh<br />
gaoth anoir aneas a bhíonn sé.<br />
(f) Nuair a bhíonn an ghaoth thoir aneas bíonn báisteach air.<br />
Nuair a bhíonn sí thoir agus ó thuaidh bíonn cruach air. Nuair<br />
a bhíonn sí thiar bíonn múraíl báistí air.<br />
(g) Nuair a bhíonn an torann ag na farraigí bíonn stoirm air,<br />
agus nuair a bhíonn sruth bán cúir ar an bhfarraige bíonn sé ina<br />
stoirm in áiteacha eile.<br />
(h) Nuair a thagann na géabha fiáine anseo bíonn sé ina stoirm<br />
sneachta i dtíortha eile. Nuair a eitealann an fháinleog go hard<br />
sa spéir bíonn uair bhreá air.<br />
Fuair mé na scéalta seo <strong>Ó</strong> m'athair.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Concheanainn<br />
Baile na Seoigheach<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
(5, 1-3)<br />
82
29ú Samhain 1937<br />
Tráchtas<br />
Mo Cheantar Féin<br />
Tá mé i mo chónaí i mBaile na Seoigeach in <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Deireann<br />
na seandaoine gurb é an fáth gur baisteadh an t-ainm sin air mar<br />
Seoigigh a bhíodh ar na daoine a chónaíodh ann fadó. Tá seacht<br />
dtithe ar an mbaile ano is agus sin é an méid a bhí ann fadó. Tá<br />
trí theach slinne agus ceithre theach tuí ann.<br />
Is iad na sloinnte is coitianta ann ná Fathartaigh, Conghaile agus<br />
Flaitheartaigh agus is é an uimhir chéanna atá acu sa mbaile. Tá<br />
triúr seandaoine os cionn 70 bliain ann.<br />
Tá na daoine in ann scéalta a inseacht i nGaeilge agus is iad<br />
na seandaoine is fearr atá in ann iad a inseacht. Is iad na<br />
hainmneacha atá orthu ná Beairtle <strong>Ó</strong> Fathartaigh, Máire Ní<br />
Fhlaitheartaigh agus Máire Ní Chonghaile, Baile na Seoigeach,<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>.<br />
Níl ach aon seanfhothrach amháin le feiceáil ar an mbaile anois<br />
agus is ansin a bhíodh na daoine ina gcónaí fadó agus ansin a<br />
dheinidís tithe nua. Bhí go leor daoine ag gabháil go Meiriceá as<br />
san am fadó. Is minic a luadh ainm na háite in amhrán agus i<br />
seanfhocal. Dúirt an file Colm de Bhailis uair in amhrán:<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, inis gan arán,<br />
<strong>Inis</strong> gann gortach.<br />
An lá a théann tú ann,<br />
Beir le at do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin ' do throscadh.<br />
Ní aontaíonn na daoine leis sin mar tá na daoine go flaithiúil san<br />
oileán.<br />
Tá an talamh atá ann bocht agus carraigeach agus níl aon chuid<br />
de faoi choillte. Níl aon abhainn ná aon loch ann ach amháin Loch<br />
Cheann Gainimh, Loch Chró na gCadhan, agus Loch an Leisín.<br />
Níl aon scéalta nó seanchas ann 'na dtaobh.<br />
Fuair mé na scéalta ó rn' athair.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
(5, 4-5)<br />
83
1ú Mí na Samhna 1937<br />
Tráchtas<br />
Na Fataí<br />
Cuirtear fataí ar an bhfeilm gach bliain sa mbaile. Is iad na fir a<br />
ullmhaíonn an talamh i gcomhair na bhfataí gach bliain. Cuirtear<br />
seanleasú ar an talamh ar dtús agus is é an rud seanleasú ná<br />
feamainn thirim agus cuirtear í ar an talamh sul má chuirtear aon<br />
síol ann. Ansin déantar iomairí le spáid agus is le spáid a dhéantar<br />
iad mar níl aon chéachta in san oileán mar tá na páirceanna<br />
róchúng agus ní fhéadfaí oibriú ann le céachta.<br />
Is as Gaillimh a fhaightear na spáideanna mar níl siad á ndíol<br />
anseo.<br />
Gheibheann na daoine cliabh fataí le haghaidh síolta agus<br />
gearrann siad na fataí a mbíonn súile orthu agus sceaimhín a<br />
thugtar ar an bpíosa den fhata a chaitheann siad uathu. Tugtar<br />
na sceaimhíní sin do na muca agus do na beithígh. Fágtar na síolta<br />
ansin cúpla lá le go searga siad. Faigheann na daoine maide sáite<br />
agus déanann siad polI sa talamh agus titeann an síol síos sa bpoll<br />
agus ansin cuireann siad créafóg orthu. Cabhraíonn na<br />
comharsana le chéile ag cur na bhfataí agus dá mbeadh fear<br />
aonraic ann gheobhfadh sé an-chúnamh.<br />
Nuair a bhíonn barraí ar na fataí bíonn salachar ag fás in<br />
éineacht leo agus gortghlanann siad iad. Nuair a bhíonn siad fásta<br />
lánaíonn siad iad agus cuireann siad leasú orthu: aoileach agus<br />
feamainn. Nuair a bhíonn barraí ar na fataí bíonn bláth orthu.<br />
Spraeálann siad iad le hiad a choinneáil slán ón dubh. Cuirtear<br />
sprae orthu cupla uair. Is do réir mar a bhíonn an dubh ag titim<br />
a chuirtear an sprae orthu.<br />
Baintear na fataí san earrach. Ní fhágtar i bhfad ar an talamh<br />
iad mar bheadh dath na gréine orthu agus ba dheacair iad a ithe.<br />
Cuirtear na fataí síolta i bpoll sa talamh ar an Muirbheach agus<br />
clúdaíonn siad le créafóg iad agus fágtar ansin iad go ham a<br />
ngearrtha. Tá go le or cineál fataí ann. Tá na Champions, na<br />
Cairns, na Dates, na hEpicures, British Queens, agus<br />
Banners.Agus is iad na Banners is fearr.<br />
Fuair mé na scéalta ó m'athair.<br />
Seán O Concheanainn<br />
Baile na Seoigheach<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
(5, 6-8)<br />
84
13ú Mí na Nollag 1937<br />
Ainmhithe na Feilme<br />
Tá muca, caoirigh, gabhair, capall, asaI, madraí, cearca, bó lao,<br />
gamhain, agus cat, againn ar an bhfeilm. Nuair a bhíonn muid<br />
ag glaoch orthu tugann muid ainmneacha faoi leith orthu le go<br />
dtuigfidh siad muid.<br />
Tugann muid " seabhaín" ar na gabhair agus ar na caoirigh;<br />
"tuaidh" ar an gcapall agus ar an asaI; "Beaut" agus "Sailor"<br />
ar na madraí; "tiuc, tiuc" ar na cearca; "Beitín" ar an mbó;<br />
"suicín" ar an lao agus ar an ngamhain; "bís, bís" ar an gcat;<br />
"nuch, nuch" ar na muca. Nuair a bhíonn muid ag tiomáint na<br />
bó deireann muid léi "hurta, a Bheit"; "Hi, ass" leis an asaI;<br />
Deireann muid "go out" leis an mada; "Scut" leis an gcat. Tugtar<br />
"sea sí" ar na cearca; J'ifág seo" leis na muca. Sin iad na<br />
hainmneacha a thugann muid orthu ar fado<br />
Cuirtear féar nó tuí faoin asaI sa gcró mar leaba. Cuirtear<br />
raithneach faoi na muca agus faoi na cearca. Ní chuirtear aon leaba<br />
faoi na beithígh mar bíonn siad amuigh ar feadh na bliana.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(5, 9-10)<br />
Fuair mé na scéalta seo ó m' athair, Seán <strong>Ó</strong> Concheanainn, Baile<br />
na Seoigheach.<br />
31ú Márta 1938<br />
Tráchtas<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí toibreacha beannaithe in san oileán: Tobar Ísleamáin; Tobar<br />
Chinn Dheirge agus Tobar Cheanannach. Tá Tobar Ísleamáin<br />
suite in aice le Claí Gainimh, Tobar Chinn Dheirge ar thaobh do<br />
láimhe dé den bhóthar in aice an tSéipéil agus Tobar<br />
Cheanannach i bpáirc an taobh eile den Teampall.<br />
Bíonn daoine ag tabhairt turais ar Thobar Chinn Dheirge go<br />
minic. Deireadh na daoine go bhfuil leigheas le fáil as Tobar Chinn<br />
Dheirge. Tugann daoine turas ann an cúigiú lá déag de Lúnasa<br />
gach bliain.<br />
85
Nuair a bhíonn na daoine ag tabhairt an turais tógann siad<br />
seacht gcIoch agus téann siad timpeall seacht n-uaire agus ansin<br />
téann siad ar a nglúine agus abrann siad seacht bhFáilte an Aingil,<br />
seacht nÁr nAthair agus seacht nGlóir don Athair. Nuair a bhíonn<br />
siad réidh ólann siad deoch den uisce agus fágann siad rud éigin<br />
'na ndiaidh ann.<br />
Deirtear gur tháinig Naomh i dtír i dTobar Ísleamáin uair agus<br />
gur ól sé deoch den uisce agus tá lorg a lámh agus glún le feiceáil<br />
ann go dtí an lá inniu. Is iad na rudaí a fhágann siad ann ná<br />
scuathóg dá naipicín, píosa beag d'éadach nó pínn. Is é Naomh<br />
Ísleamán a luaitear le Tobar Ísleamán.<br />
Deirtear gur thug fear cuid den uisce abhaile leis le fataí a<br />
bhruith as Tobar Chinn Dheirge. Chuir sé an t-uisce air na fataí<br />
agus dá mbeadh siad thíos ó shin, ní bheadh siad bruite. B' éigean<br />
dó an t-uisce a dhoirteadh as tu agus fíoruisce a chur iontu agus<br />
ansin ní raibh siad i bhfad ag bruith.<br />
Fuair mé an scéal ó mo mháthair.<br />
Bríd Uí Choncheanainn<br />
Baile na Seoigeach<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
(5, 11-12)<br />
11ú Aibreán<br />
Tráchtas<br />
Cluichí<br />
Is iad na cIuichí a in_rím ná Screaga, ag piocadh sméar agus<br />
cnónna, ag déanamh Púicín, ag déanamh i bhFolach. Is é an chaoi<br />
a mbím ag irnirt Screaga ná faighim cúig cIo cha beaga agus tosaím<br />
ag comhaireamh ó chúig go dtí cúig is dhá fhichead. Má thiteann<br />
aon cheann de na screaga uaim is cailleadh é sin agus caithim<br />
iad a thabhairt don chéad duine eile.<br />
Bíonn mé ag baint sméar sa bhfómhar. Is in sa bhfómhar a<br />
bhíonn muid ag déanamh Púicín mar bíonn na hoícheanta fada<br />
agus is deacair iad a chaitheamh go dtí am codlata. Cuirtear<br />
éadach thart timpeall ar shúile duine agus bíonn an chuid eile<br />
ag rith timpeall agus ag bualadh buille ar an "bPúicín" agus<br />
leantar mar sin nó go mbeireann an duine a mbíonn an púicín<br />
air ar dhuine, agus ansin cuirtear air sin an púicín.<br />
Bíonn muid ag déanamh Iompair sa samhradh. Téann duine<br />
suas ar dhroim duine eile agus iompraíonn sé é tamall. Bíonn<br />
86
muid ag déanamh i bhFolach san earrach. Táim beirt nó triúr i<br />
bhfolach agus téann an chuid eile á chuartú agus na daoine a<br />
bhíonn i bhfolach faigheann siad sin iompar ó na daoine a bhíonn<br />
á gcuartú. Is é an púicín a bhíonn muid a dhéanamh sa teach.<br />
Bíonn muid ag rá "hell little lóí" nuair a bhíonn muid ag<br />
déanamh i bhFolach. Bíonn muid ag rá nuair a bhíonn muid ag<br />
déanamh Púicín:<br />
" A phúicín, a phúicín, má fhaighim greim ort béarfaidh mé ort<br />
agus sáfaidh mé síos in mo phóca thú."<br />
Fuair mé na scéalta ó m' athair.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(5, 13-14)<br />
Seán Bhidí <strong>Ó</strong> Concheanainn<br />
87
llú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Deirtear go mbíonn rudaí neamhshaolta le feiceáil go minic <strong>Ó</strong> am<br />
go ham san oileán. Seo scéal amháin a d' airigh mé ag rn ' athair<br />
i dtaobh seanduine a bhí ann fadó. Bhí seanfhear ann fadó agus<br />
bhí sé ag gabháil síos chuig an gcladach ag bailiú feamainne. Ní<br />
raibh sé ach tuairim is a dó a chlog san oíche agus ba mhinic leis<br />
éirí chomh luath sin gach maidin i dtreo is go mbeadh an<br />
fheamainn ar fad bailithe aige sul má d' éiríodh aon duine.<br />
Chuaigh sé síos maidin amháin sa Márta ag bailiú feamainne<br />
mar bhí sé ag ceapadh go mbeadh go le or feamainne sa gcladach<br />
an mhaidin seo. Nuair a tháinig sé ar bharr na haille chonaic sé<br />
mada thíos in sa gcladach. Chuaigh sé síos agus ní ligfeadh an<br />
mada síos é agus b'éigean dó casadh abhaile. Bhíodh sé ag<br />
breathnú ina dhiaidh agus bhíodh an mada ina dhiaidh i gcónaí<br />
agus sa deireadh bhí a fhios aige nár mhada saolta a bhí ann.<br />
llú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Éadaí<br />
Tá trí tháilliúir san áit anois agus ní raibh ann fadó ach aon táilliúir<br />
amháin. Is in sa teach a oibríonn siad anois ach bhíodh an táilliúir<br />
fadó ag imeacht ó theach go teach. Is amhlaidh a théadh na daoine<br />
ag glaoch air le cultad a éadaí a dhéanamh do mhuintir an tío Ní<br />
bhíonn aon éadach sa teach acu le díol ach is ag na daoine féin<br />
a bhíonn sé.<br />
Is cultacha d' éadach olla a bhíonn fite as togha na holla a<br />
chaitheann na daoine san áit. Is sin é an sórt éadaí a bhíodh na<br />
daoine a chaitheamh san áit ó thús an tsaoil agus a bheas á<br />
chaitheamh go deo san áit.<br />
Bíonn go le or gléasanna ag an táilliúir le hobair a dhéanamh.<br />
Bíonn siosúr, miosúir, méaracán, snáthaid, spól, cailc agus inneall<br />
fuála ag an táilliúir. D'airigh mé seanscéal i dtaobh an táilliúra,<br />
atá ag na daoine.<br />
Tháinig an dreoilín ag doras tigh an táilliúra:<br />
Bhuail sé dc air is bhain sé clár as.<br />
"Mura ndéana tú mo jaicéadsa<br />
Agus veilbhit lena chába,<br />
88
Beidh mise ag gabháil de mhaide ort,<br />
Go millfidh mé do ehnámha."<br />
Déantar léinteaeha sna tithe sa mbaile. Is as éadaeh olla agus<br />
éadaeh eadáis a déantar iad. Cniotáiltear stoeaí san áit agus is iad<br />
na mná a shníomhann an snáth le ttiirne. Tá tuirne ins gaeh teaeh<br />
san áit agus an teaeh naeh bhfuil faigheann sé tuirne ar iasaeht<br />
nuair a bhíonn sé ag teastáil uaidh. Ní ehaitheann na daoine aon<br />
éadaeh speisialta ar aon óeáid. Caitheann siad éadaeh an<br />
Domhnaigh ar bhreaeshaoire. Nuair a bhíonn bean ag gabháil ag<br />
pósadh eaitheann sí naprún geal. Bíonn péire nua deas bróg ard<br />
ar an bhfear freisin.<br />
(5, 16-17)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Tráehtas<br />
Áitainmneaeha<br />
Tá go le or ainmneaeha againn ar an bhfeilm ag baile. Tá ainm<br />
faoi leith againn ar gaeh páire. Tá na hainmneaeha sin orthu ó<br />
tógadh iad agus is fada an lá é sin.<br />
Tá Bearna Luí againn: mar go bhfuil na buailte ina luí i ndiaidh<br />
a ehéile.<br />
Buaile na Muc: mar go mbíodh muea ann fadó.<br />
Gort an Arbhair: mar go mbíodh go le or arbhair ag fás ann fadó.<br />
PolI na gColm: mar go mbíodh éanlaith ar nós na geolm ann fadó.<br />
Gort an Uisee: mar go mbíodh go leor uisee ag rith ann.<br />
Gort Caonaigh: mar go mbíodh go leor eaonaeh ag fás ann.<br />
Garraí Bhríd Shiúnae: mar go mbíodh bean ag sá fataí ann.<br />
An Bhuaile Fhada: mar go bhfuil sí fada.<br />
An Muirbheaeh Gainimh: mar go bhfuil go le or gainimh ann.<br />
An Criogáinín Crua: mar go bhfuil sé crua.<br />
Creig an Bhalla: mar go bhfuil ballaí móra timpeall uirthi.<br />
Creig an Bhalla Bhuí: mar go bhfuil ballaí móra tógtha uirthi.<br />
An Tulaeh: enoe go bhfuil loeha móra uisee air.<br />
Tráeht Each: níl a fhios agam eén fáth a bhfuil an t-ainm sin.<br />
Creig na Farraige: mar go bhfuil sí in aice na farraige.<br />
An Chreig Mhór: mar go bhfuil sí mór leathan.<br />
Creig an Mhaide Mhóir: níl a fhios agam eén fáth a bhfuil an<br />
t-ainm sin uirthi.<br />
An Cnoe: mar tá ard mór air.<br />
Creig an Chró: mar go bhfuil eró tógtha uirthi.<br />
89<br />
(5, 18-19)
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Laethanta Áirithe<br />
Tá go leor laethanta áirithe ag na daoine le nósanna áirithe. Lá<br />
crosta na bliana, titeann sé ar an Luan gach seachtain agus níor<br />
mhaith leis na daoine aon ghruaig a bhaint amach an lá sin. Agus<br />
tá daoine ann nach mhaith leo pósadh Dé Luain agus déarfadh<br />
daoine gurb iad na laethanta ab fhearr le pósadh ná Dé Céadaoin<br />
agus Dé Sathairn.<br />
Tagann Déardaoin Dearg i mí Eanáir i gcónaí mar sin é an lá<br />
ar maraíodh na páistí beaga a bhí fao i dhá bhliain.<br />
Tagann Lá Fhéile Bríde an chéad lá d'Fheabhra agus ón lá sin<br />
amach bíonn gach fear tí á fháil féin i gcomhair an Earraigh.<br />
Tagann Lá Fhéile Seáin ar an 24ú Meitheamh i gcónaí agus an<br />
oíche roimhe sin las tar tine ar bharr cnoic i ngach áit d'Éirinn in<br />
onóir na féile.<br />
Fuair mé na scéalta seo <strong>Ó</strong> m' athair.<br />
An seoladh céanna.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(5, 19-20)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Lá Fhéil Bríde<br />
Is é Lá Fhéil Bríde an chéad lá den earrach agus bíonn áthas ar<br />
gach duine go mbíonn an t-earrach ar fáil. Deir Naomh Bríd go<br />
mbeadh "gach re lá ó mo lá-sa amach go breá". Tá an lá sin ina<br />
bhreacshaoire in san oileán agus ní bhítear ag déanamh mórán<br />
oibre. Bíonn na daoine ag cur crosóg Bhríde suas ar dhíon an tí<br />
oíche Bhríde leis an ádh a bheith ar an teach ar feadh na bliana.<br />
Bíonn na cailíní beaga ag imeacht ó theach go teach leis an<br />
mbrídeog - iad ag damhsa agus ag casadh port agus ansin<br />
faigheann muid ubh nó pínn ó gach teach. Is ceart do gach teach<br />
éisc bheo a thabhairt isteach Lá Fhéil Bríde . Tógann na daoine<br />
faochain agus bairnigh an lá sin. Deireadh na seandaoine go<br />
mb'fhearr leo Lá Bríde a bheith garbh mar go dtiocfadh an bhliain<br />
ar fad go breá ina dhiaidh sin.<br />
90
<strong>Ó</strong> chaitear Lá Bríde bíonn na laethanta ag gabháil i bhfad agus<br />
na hoícheanta ag gabháil i ngiorracht. <strong>Ó</strong> chaitear Lá Bríde bíonn<br />
an ghrian ag ardú sa spéir agus cuma an tsamhraidh ag teacht<br />
ar an aimsir. Bíonn na huain óga dá mbreith san earrach. Bíonn<br />
na curaigh ag iascach san earrach gach lá a bhíonn breá.<br />
(5, 21-2)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Scéal Barrúil<br />
Bhí fear ann fadó tuairim agus fiche bliain ó shin. Is i gConamara<br />
a bhí. cónaí air agus ba ghnách leis a theacht isteach gach bliain<br />
le fuisce san oileán. Bhí beirt mhac aige agus is iad a bhíodh sa<br />
gcurach in éineacht leis i gcónaí. Bhí beirt fhear óga san oileán<br />
seo uair agus chonaic siad curach ag teacht ó Chonamara agus<br />
bhí a fhios acu gur curach Slóchtaí í. Rith siad síos láithreach agus<br />
tháinig an curach i dtír i gCeann Gainimh. Thug na Slóchtaí fuisce<br />
dhóibh agus ansin tháinig siad aníos faoin mbaile ag fiafraí de<br />
na daoine an gceannódh si ad aon chuid de?<br />
Nuair a fuair an bheirt fhear seo na Slóchtaí imithe aníos<br />
chuadar soir arís agus fuaireadar an fuisce agus d' óladar a<br />
ndóthain de agus ní raibh siad in ann corraí agus b' éigean dóibh<br />
fanacht ansin nó go dtáinig na Slóchtaí agus fir eile anuas agus<br />
bhí si ad ar buile leo agus b' éigean dóibh na daoine a iompar<br />
abhaile. Nuair a tháinig siad abhaile bhuail a muintir iad agus<br />
bhíodar ar a gcailleadh agus níor ól siad aon deoch fuisce ó shin.<br />
Bhíodh an fuisce ag cur go leor daoine chun báis fadó mar<br />
bhíodh siad ag ól go le or de.<br />
(5, 22-3)<br />
91
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Tomhaiseanna<br />
Tá go le or tomhaiseanna ag muintir na háite ar nós:<br />
Chomh hard le balla, chomh bán le bainne,<br />
Chomh dearg le fuil, chomh milis le mil?<br />
Freagra: úll<br />
Cén mhí is lú a níonn na mná caint?<br />
[Freagra: Mí Feabhra 1<br />
Fuair mé na scéalta ó m' athair.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
(5, 23)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
An Reilig<br />
Tá dhá reilig san oileán. Is iad na hainmneacha atá orthu ná<br />
Teampall Cheanannach agus an Seanteampall. Tá teampall<br />
Cheanannach suite ar thaobh do láimhe dé ag déanamh anoir<br />
ar Bhaile an Mhothair. Tá an Seanteampall suite thíos ar an<br />
Muirbheach istigh i bpáirc chothrom. Cuirtear daoine i dTeampall<br />
Cheanannach ach ní cuirtear aon duine sa Seanteampall anois.<br />
Tá cuma chearnógach ar Theampall Cheanannach agus tá<br />
leacracha agus mútaí in sa Seanteampall agus mar sin tá cuma<br />
chruinn uirthi. Tá fothrach istigh i dTeampall Cheanannach agus<br />
ní chuirtear aon daoine istigh ann. Tá cuma leibhéalta uirthi. Tá<br />
crann troim ag fás istigh sa bhfothrach. Tá croiseanna os cionn<br />
daoine atá curtha istigh inti. Cuirtear na leanaí nach mbíonn baiste<br />
ar Chreig na Leanbh.<br />
Fuair mé na scéalta ó m' athair.<br />
Bríd Ní Chonchanainn<br />
(5, 24)<br />
92
12ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Bia na Seanaimsire<br />
Is é an sórt bia a bhíodh ag na seandaoine fadó ná fataí, iasc, min<br />
choirce, agus min bhuí. Bhíodh na fataí acu trí huaire sa ló. Théidís<br />
amach ar mai din chuig an gcladach 'na dtroscadh agus nuair a<br />
bhíodh na ba blite ag na mná thabharfaidís amach na fataí acu<br />
agus bainne freisin.<br />
Ní bhíodh mórán plúir ag na daoine an uair sin mar bhídís bocht<br />
agus freisin bhíodh an plúr gann. Nídís cácaí as na fataí trína<br />
scríobadh le scraper lena fháisceadh agus a leathnú ar éadach agus<br />
ansin é a bhruith agus buc a thabharfaidís ar na cácaí a dheinidís<br />
mar sin.<br />
Ní bhíodh mórán feola acu ' chor ar bith fadó agus na daoine<br />
a mbíodh béile feola acu is caoireoil úr a bhíodh acu. Bhíodh iasc<br />
go minic acu mar bhíodh na fir ag iascach langaí, crúdán, sc adán,<br />
agus balachaí.<br />
Ní bhíodh aon bhia áirithe acu ar ócáidí speisialta. Bhíodh trí<br />
nó ceithre uibheachaí ag gach duine Domhnach Cásca. Ní bhíodh<br />
aon chupáin ag na seandaoine fadó go dtí le tamall anuas ach<br />
d' ólaidís an tae as sáspan agus as na babhail.<br />
Fuair mé an scéal ó rn ' athair<br />
Seán O Concheanainn<br />
Baile na Seoigheach<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(5, 25-6)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Tráchtas<br />
Gníomhartha Gaisce<br />
Cúpla bliain ó shin bhí triúr fear ag gabháil amach ag iascach<br />
maidin bhreá i dtús an fhómhair. Is ag gabháil ag iascach balachaí<br />
a bhíodar agus chonaiceadar bean istigh i dtír thíos ag áit an<br />
Chnáimhín. Micil O Conghaile, Micil O Fathartaigh agus Micil<br />
O Flaitheartaigh na hainmneacha a bhí orthu.<br />
Ní dheachaigh siad amach ag iascach an mhaidin sin ' chor ar<br />
bith ach tháinig siad isteach san áit a raibh an bhean. Bhí faitíos<br />
93
orthu nuair a chonaic siad í agus thugadar suas í ón taoille agus<br />
ansin tháinig siad abhaile agus d'inis siad é agus chuaigh go le or<br />
daoine síos ag breathnú uirthi agus ag cur paidir lena hanam.<br />
Chuaigh an foireann go Cill Rónáin chuig na Gardaí agus bhí<br />
faitíos orthu ansin go mb' as Cill Éinne an bhean. Tháinig na<br />
Gardaí aniar agus go leor daoine eile agus thugadar leo í agus<br />
bhí siad ag ceapadh gurb amhlaidh a bhí sí ag baint creathnach<br />
le n-ithe agus gur thit sí sa bhfarraige.<br />
Bhí rástaí i gCill Mhuirbhí culpa bliain ó shin agus bhuaigh<br />
triúr daoine as an oileán seo rása curach. MidI Thomáis, Máirtín<br />
Sheáin Pheigín agus Máirtín Ruairí Beag na hainmneacha a bhí<br />
orthu agus ba mhór an bhua dhóibh é sin. Bhí rástaí i gCill Rónáin<br />
an sarnhradh seo caite - rástaí curach agus rástaí cos a bhí ann<br />
- agus is ag muintir an oileáin a bhí an bhua.<br />
(5, 27-8)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Tráchtas<br />
Seanscoileanna<br />
Le fada de bhlianta bhí go leor scoileanna ann roimh na scoileanna<br />
Náisiúnta. Bhí ceann acu i Móinín na Ruaige agus ceann ar Bhaile<br />
an Teampaill. Is múinteoirí strainséartha a bhíodh ag múineadh<br />
in sna scoileanna san am agus is in sna tithe a chónaíodh an<br />
múinteoir.<br />
Is Béarla is mó a mhúintí an t-am sin. Is sclátaí a bhíodh ag na<br />
daoine an uair sin ag scríobh leo. Bhíodh na máistirí tamall fada<br />
san áit fadó. Bhíodh siad tuairim agus leathscór blianta in san áit.<br />
Bhíodh meas ag na múinteoirí ar na daoine an t-am sin mar<br />
bhíodh siad ag múineadh go leor de na scoláirí agus bhíodh siad<br />
in ann an oiread a dhéanamh an t-am sin leis na múinteoirí féin.<br />
(5, 28-9)<br />
94
I<br />
-!<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Tráchtas<br />
Luibheanna<br />
Tá go le or luibheanna ann a níos dochar don talamh ar nós:<br />
broimfhéar, copóg rua, crúib phréacháin, neantógaí, slaiseanna,<br />
copógaí milse agus driseacha. Cuireann siad sin ar fad na barraí<br />
ó fhás.<br />
Tá leigheas le fáil i meacan leoin, i nglúineach dhearg agus i<br />
bpíleanna [? l. Níl sé ceart maide siúil a bheith agat as sceich<br />
bháin. Itheann na daoine duileasc agus tugtar do na muca freisin<br />
é le n-ithe. Fásann an duileasc sa gcladach in sna bolláin.<br />
Bhítí ag dathú snátha fadá le luibh chun dath buí a chur air.<br />
Is amhlaidh a chuimlídís an luibh den snáth agus go mbeadh dath<br />
buí air. Tá plandaí ann go bhfuil nimh iontu j. boidín geimhridh<br />
agus bainne bó bleachtáin. Tá an bainne bó bleachtáin an-dona<br />
le n-ithe .<br />
(5, 29)<br />
Cuigeann<br />
Tá cuinneog againn sa mbaile agus is rud an-úsáideach í le<br />
maistire a dhéanamh. Is as adhmad atá sí déanta agus tá sí tuairirn<br />
trí troithe ar airde. Déanann na mná dhá mhaistire sa tseachtain.<br />
Cruinníonn siad an bainne ar dtús agus ansin doirtear sa<br />
gcuinneog é agus cuirtear uisce te ann lena dhéanamh. Bítear á<br />
bhualadh tuairim agus leathuair nó go mbíonn sé déanta agus<br />
ansin doirtear uisce fuar air chun an t-irn a thógáil as an<br />
gcuinneog. Nuair a bhíonn sé réidh ansin coisriceann bean an<br />
tí é agus ansin bíonn an t-im le n-ithe againn leis an gcáca.<br />
Fuair mé na scéalta ó mo mháthair.<br />
An seoladh céanna.<br />
Bríd Ní Choncheanainn<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(5, 29-30)<br />
95
19ú Meán Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann uair amháin agus bhí mac aige. Ní raibh duine ar<br />
bith sa teach ach é féin is a mhac. I gConamara is ea a bhí sé ina<br />
chónaí.<br />
Lá amháin bhí an mac ag tógáil claí le hais an tío Tháinig an<br />
t-athair go dtí é agus dúirt sé leis gan é a thógáil. Dúirt sé go<br />
ndéanfadh sé é.Thosaigh an bheirt acu ag troid. Mharaigh an mac<br />
an t-athair.<br />
Cuireadh é agus cúpla lá ina dhiaidh sin tháinig trí sióga ar<br />
cuairt chuige. Dúirt siad leis go raibh coir déanta aige agus go<br />
gcaithfeadh siad é a thabhairt go dtí an Rí. Rith sé suas sa simléar<br />
agus cuireadh suas ina bharr é.<br />
Tháinig garda isteach agus d'inis na sióga don gharda an rud<br />
a bhí déanta. Dúirt an garda leis na sióga breith ar cheann eile<br />
agus é a chrochadh suas agus breith ar chosa air. Tharraing siad<br />
anuas é agus thit sé tras na ar an tine. Thóg an tsióg é.<br />
Rith sé siar sa seornra agus lig sé anuas an fhuinneog agus léim<br />
amach. Chuaigh a sto ca i bhfastó sa gclaí a bhí sé féin a thógáil<br />
nuair a mharaigh sé an t-athair.<br />
Fuair sé de is ar theacht go h<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Bhí se ina chónaí i<br />
dteach anseo ar Bhaile na Cre ige leathbhliain.<br />
Oíche amháin bhí sé amuigh ar an tsráid agus chonaic sé an<br />
garda ag teacht go dtí é. Rith sé go Trácht Each agus isteach san<br />
uamhain. Lá arna mhárach tháinig sé amach agus suas leis ar an<br />
aill. Chuaigh sé amach ó dheas. Bhí sé ann trí lá. Bhíodh sé ag<br />
ithe na sleabhcán. Lá chonaic sé bád ag teacht. Chuaigh sé sa<br />
mbád agus amach leis go dtí Maigh Eo [?] .<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh [Máire Pheadair Mháirtín ]<br />
(5, 31-2)<br />
19ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó agus bhí aon chailín amháin aici. Aon oíche<br />
amháin d'imigh an cailín uaithi. Bhí sí an-uaigneach ina diaidh.<br />
Ní raibh a fhios ag an máthair cén áit a raibh sí. Chuaigh an<br />
mháthair ar lorg an chailín agus ní bhfuair sí í.<br />
Tháinig be an isteach lá chuici. D'fhiafraigh sí dhi an bhfaca sí<br />
96
an cailín? Dúirt sise nach bhfaca sí í. Bhí an cailín ag na sióga.<br />
Aon lá amháin chonaic a máthair í agus í ag gabháil chuig an<br />
tobar. Ghlaoigh a máthair uirthi. Rith sí go dti í.<br />
"Cá raibh tu uaim, a chailín, go dtí seo"?<br />
"Bhí mé ag na sióga".<br />
"Agus cén fáth gur imigh tú uaim ' chor ar bith?"<br />
Bhí sí féin agus a máthair sa teach ansin. Chuaigh an cailín chuig<br />
an siopa lá. Ag teacht ón siopa dhi, chuaigh sí isteach chuig<br />
seanbhean a bhí sa seomra. Níor rinne an cailín ach breathnú suas<br />
sa simléar. Chonaic sé mála óir ann. Thug sé léi é. D'imigh sí<br />
léi abhaile ansin. Phós sí buachaiU óg agus bhí siad an-saibhir<br />
ansin.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(5, 33-4)<br />
Máire Pheadair Mháirtín Ní Fhlaitheartaigh (Bean uí Bhuachalla)<br />
97
3ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó a bhí pósta ag fear. In <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> is ea a bhí<br />
an bheirt acu ina gcónaí. Bhí iníon acu. Máirín an t-ainm a bhí<br />
uirthi. Bhí sí fiche bliain d'aois nuair a fuair sí bás.<br />
Gach oíche nuair a bhíodh a máthair ag caitheamh fataí an<br />
tsuipéir chuig na muca bhíodh an bhean ar an gdaí ag breathnú<br />
uirthi. Ní insíodh sí dá fear dada ina taobh. Oíche amháin labhair<br />
sí leis an mbean ar an gdaí.<br />
"An tú mo Mháirín?", a deir an mháthair léi.<br />
"Is mé", a deir sí.<br />
"Céard atá do do choinneáil as na Flaithis?"<br />
"Tá aon rud amháin, a mháthair, ' mo choinneáil as. Nuair a<br />
bhí mé ar an saol seo bhí mé ag cur go le or snátha amú. A<br />
mháthair", a deir sí, "ar chuala tú riamh snáth fada na huinge?"<br />
"Chuala", a deir an mháthair.<br />
"Ach má thugann tú luach Aifrinn don sagart beidh mise<br />
ceart", a deir Máirín.<br />
"Tá go maith", a deir an mháthair. D'imigh sí léi ansin agus<br />
níor tháinig sí go dtí í níos mó.<br />
Nuair a chuaigh sí abhaile thosaigh sí ag inseacht an scéil dá<br />
fear. Lá arna mhárach bhí an sagart le teacht. Thug siad luach<br />
Aifrinn don sagart agus gach am a dtéadh an bhean chuig na<br />
muca ní raibh sí le feiceáil timpeall ann.<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh<br />
(5, 35-6)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear fadó ann. Bhí sé amuigh in san oíche ar cuairt agus nuair<br />
a bhí sé ag teacht ó chuairt chuaigh sé thar theach na sióg.<br />
Oíche Shamhna a bhí ann agus bhíodh na sióga bailithe le chéile<br />
an oíche sin. Nuair a chuaigh an fear thar an teach d' airigh sé<br />
na sióga istigh. Sheas sé suas tamall beag agus chuir sé duas air<br />
féin ag éisteacht leo. Bhí an daras ar oscailt acu agus bhreathnaigh<br />
an fear isteach orthu. Bhí siad ag déanamh spóirt agus ag rince<br />
dhóibh féin.<br />
Chuaigh an fe ar isteach i ngan fhios dóibh agus chuaigh sé ag<br />
98
déanamh spóirt in éineacht leo. Bhí téad acu agus iad ag déanamh<br />
spóirt leis. Ghoid an fear an téad ó na sióga agus abhaile leis.<br />
Chuaigh na sióga amach ina dhiaidh ach bhí sé ag baile an uair<br />
sin agus sin é deireadh an scéil sin.<br />
Sorcha Ní Chonghaile<br />
(5, 37)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean ann aon uair amháin. Bhíodh siad ag obair<br />
go han-mhaith. Aon oíche amháin chuaigh an bhean chuig an<br />
tobar. Nuair a bhí sí ag gabháil amach an doras casadh sióga dhi.<br />
D'fhiafraigh na sióga dhi cá raibh sí ag gabháil? Dúirt sí leo gur<br />
chuig an tobar a bhí sí ag gabháil. Chuadar isteach sa teach ansin.<br />
D'imigh an bhean ansin chuig an tobar uathu. Ag teacht ón<br />
tobar di casadh fear di ar an mbóthar. D'fhiafraigh an fear di ar<br />
casadh na sióga dhi? Dúirt sí leis go raibh siad sa teach agus go<br />
raibh siad ag sníomh olainne di. Dúirt an fear léi a rá leis na sióga<br />
go raibh Cno c Meá trí lasadh agus ansin dúirt sí leo é.<br />
Agus d'imíodar ansin. Murach sin bheadh an fear agus an<br />
bhean marbh acu.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(5, 38)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí seanbhean in <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong> fadó. Thíos i dTrácht Each a bhí an<br />
teach aici. Ní raibh duine ar bith sa teach ach í féin. Fuair sí bás<br />
agus tháinig daoine ar a tórramh san oíche.<br />
Bhí táilliúir san áit freisin agus bhí a fhios aige go raibh go leor<br />
airgid ag an tseanbhean agus ba mhaith leis an t-airgead a bheith<br />
aige féin. Chuimhnigh sé ar chIe as leis na daoine a chur as an<br />
teach. Fuair sé píosa giúsaí agus las sé é, agus sheas sé amach<br />
ar aghaidh na fuinneoige agus scanraigh na daoine agus rith siad<br />
amach as an teach agus rith siad abhaile mar cheap siad gur sióga<br />
a bhí ann.<br />
Nuair a bhí na daoine imithe chuaigh an táilliúir isteach sa teach<br />
99
agus ghoid sé an t-airgead agus chuir sé an bhean i bhfolach.<br />
Tháinig na daoine ar maidin ar thórramh na seanmhná agus ní<br />
raibh sí ann. Bhí ionadh orthu agus dúirt siad gurbh iad na sióga<br />
a ghoid í. Chuaigh 'chuile dhuine ag cuartú na mná. Bhí an<br />
táilliúir féin ag cuartú agus a fhios aige go maith cá raibh sí.<br />
Dúirt an sagart go raibh sé in am aige an tAifreann a rá. Bhí<br />
loch mhór ann agus dúirt an sagart dá dtiocfadh sé trasna na locha<br />
go mbeadh sé in am Aifrinn agus dá dtiocfadh sé an bóthar go<br />
mbeadh sé thar am air. Tháinig an táilliúir go dtí an sagart agus<br />
dúirt sé leis an sagart:<br />
"Tabharfaidh mise trasna thú ar mo dhroim".<br />
Chuaigh an sagart ar dhroim an táilliúra agus amach leis an<br />
táilliúir sa loch.<br />
Nuair a bhí sé amuigh i lár na locha, "Mise", a deir an táilliúir,<br />
"an té a ghoid an bhean agus tá an t-airgead agam".<br />
"<strong>Ó</strong>, tá an mí-ádh ort" , a deir an sagart agus chaith sé an sagart<br />
in sa loch. Agus chuaigh sé féin isteach.<br />
Tháinig an sagart isteach agus dúirt sé an tAifreann. Tháinig<br />
an táilliúir chuig an Aifreann. Bhí gach duine ag rá go mbuailfeadh<br />
an sagart é. Ach níor bhuail an sagart é.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(5, 39-41)<br />
8ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean agus fear ann fadó. Gach oíche thagadh fear agus<br />
sheasadh sé amach ar aghaidh an dorais. Ní labharfadh an fear<br />
ná an bhean leis. An oíche seo tháinig an fear chuig an doras agus<br />
beirt bhan leis. Bhí cathaoir an duine ag na mná agus leag siad<br />
an dá chathaoir sa mbuaile a bhí amach ar aghaidh an tí.<br />
An bhean a bhí sa teach - bhí beirt iníon agus mac amháin<br />
básaithe leis an mbean. Agus ba iad sin iad a bhí ag triall uirthi.<br />
Tháinig siad isteach agus labhradar agus labhair an fear agus an<br />
bhean leo. Chuaigh an fear agus an bhean amach féachaint céard<br />
a chuir siad sa mbuaile.<br />
(5, 42)<br />
100
28ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó. Ní raibh sa teach ach í féin agus an maCo Ní<br />
raibh an mac ag tabhairt cúnamh ar bith di. Bhí siad go bocht<br />
ansin agus b' éigean dóibh an bhó a bhí acu a dhíol.<br />
Lá amháin chuaigh an mac ar an aonach leis an mbó a dhíol<br />
ar an aonach. Nuair a bhí sé ag teacht ón aonach casadh fear air.<br />
D'fhiafraigh an fear de cá raibh sé? Dúirt sé leis an bhfear go raibh<br />
sé ar an aonach ag díol na bóo Chuaigh an fear go dtí an áit a<br />
raibh an teach aige.<br />
D'imigh an buachail1 leis agus chuaigh sé isteach i siopa agus<br />
d'ól sé cupán tae. D'imigh sé leis ar a bhealach agus chuaigh sé<br />
abhaile chuig a mháthair. Nuair a chuaigh sé isteach sa teach aici<br />
chuir sí fáilte roimhe agus d'fhiafraigh an bhean de ar dhíol sé<br />
an bhó? Dúirt sé léi gur dhíol.<br />
D'imigh sé leis arís lá arna mhárach agus d'fhág sé a mháthair<br />
sa teach léi féin. Aon oíche amháin tháinig sióga isteach sa teach<br />
aici. Níor rinne na sióga ach í a mharú agus d'imíodar leo. Ní<br />
raibh duine ar bith sa teach ansin.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(5, 43-4)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó. Lá amháin d' éirigh sé go han-mhoch ar maidin.<br />
Chuaigh sé siar le c1adach. Thosaigh sé ag bailiú feamainne. Céard<br />
a fuair sé inti ach c1iabh. Dúirt sé go leagfeadh sé isteach sa<br />
teampall é. Isteach leis inti. D' fhág sé an c1iabh sa gcúinne ó<br />
dheas.<br />
Ag gabháil amach dó ina lár thosaigh sé ag rá nach fíor go<br />
mbíonn an duine deireanach a chuirtear sa teampall ag faire an<br />
gheata. Tamall beag, go hobann rugadh ar ghualainn air agus<br />
tugadh c1abhta dhó is cuireadh amach an geata é. Ní fhaca sé<br />
duine ar bith sa teampall. Dúnadh an geata ina dhiaidh.<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh<br />
(5, 44)<br />
101
28ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí beirt bhan ann fadó. Beirt charad dá chéile iad. Nóra agus<br />
Máire na hainmneacha a bhí orthu. Oíche amháin chuaigh an<br />
bheirt acu chuig an tobar ag iarraidh uisce. "Tobar Bhuaile na<br />
gCnoc" an t-ainm a bhí ar an tobar.<br />
Chuaigh an bheirt acu isteach in sa tobar agus sheas an bheirt<br />
acu ar chois duine in sa tobar. Thum siad an t-uisce agus chuaigh<br />
siad suas ar bharr na haille agus chonaic siad fear ag gabháil<br />
amach as an tobar agus siar leis i mbuaile eile agus ní fhaca siad<br />
é as sin amach. Chuaigh siad abhaile agus ní dheachaigh siad<br />
chuig an tobar sin aon oíche eile. Agus tá an bheirt sin beo fós.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(5, 45)<br />
An tSr Trease (Peige Pheait Antaine) Ní Fhathartaigh<br />
102
, '.<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí triúr fear ann fadó agus is fadó a bhí. Albanach duine acu.<br />
Éireannach duine eile acu. Sasanach duine eile acu. Tháinig<br />
aingeal acu agus dúirt sé leis an triúr acu:<br />
"Tiocfaidh an diabhal chugaibh i gcomórtas péiste agus<br />
abróidh sé libh: ''Cén chuma a bhfuil sibh?"<br />
Ach mo léan géar tháinig an gadaí agus bhuail sé ar an doras<br />
ag an Albanach. D'oscail an tAlbanach é agus dúirt leis suí síos<br />
ar an gcathaoir. Dúirt an diabhal leis nach chun suí síos a tháinig<br />
sé ach le haghaidh go gcuirfeadh sé aon cheist ba mhian leis air.<br />
Dá bhfreagródh sé gach ceist a chuirfeadh an tAlbanach air go<br />
dtiocfadh sé á iarraidh arís i gceann lá is bliain. D'fhreagair an<br />
diabhal gach ceist dár chuir sé air.<br />
Chuaigh sé chuig an Sasanach ansin agus d'fhreagair an diabhal<br />
gach ceist a chuir an Sasanach air agus dúirt an diabhal leis go<br />
dtiocfadh sé á iarraidh arís i gceann lá is bliain.<br />
Chuaigh se chuig an Éireannach bocht ar deireadh. Chuir sé<br />
na ce iste anna céanna air agus ní raibh an diabhal in ann iad a<br />
fhreagairt dó. Ba Protastún ba ea an tÉireannach ach d'imigh an<br />
diabhal ansin agus tháinig sé arís chuig an Albanach agus chuig<br />
an Sasanach i gceann lá is bliain. Thug sé leis iad go hIfreann.<br />
Cailleadh an tÉireannach agus mor glacadh é in sna flaithis agus<br />
díbríodh é go hifreann. Ní ghlacfaí ansin é. Dúirt an diabhal go<br />
raibh sé róchríonna agus nach raibh aon ghnaithe aige dhó, agus<br />
is é sin atá in sa bhfarraige ó shin - is é sin Seán an Laindéir.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh [Peige Pheait Antaine]<br />
(5, 46-7)<br />
14ú Samhain 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó. Is fadó a bhí. Bhí cloch eibhir thiar ar Aill an<br />
Fhéir. Bhíodh an bhean seo ina suí ar an gcloch i gcónaí. Bhí fear<br />
ag cuartú caorach timpeall ann. Chonaic sé an bhean ann.<br />
Labhair sé léi is labhair sise leis. Leag an fear a lámh ar an<br />
gcloch. Thit an bhean síos sa bhfarraige. Bhí carraig bheag sa<br />
bhfarraige agus d'fhan sí ina seasamh uirthi.<br />
Tháinig triúr fear ann. Dhúisigh siad coinín. Rith an coinín síos<br />
ar bharr na haille. Rith na fir ina dhiaidh. Chonaiceadar an bhean<br />
103
síos fúthu sa bhfarraige .<br />
"Cé a léimfeas síos is thabharfas aníos í? "<br />
a deir duine acu. Léim an fear a chaith síos í is thug sé aníos í.<br />
Phós an bheirt acu is d'imigh siad go Meiriceá is tá siad beo fós.<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh<br />
(5, 48)<br />
Tomás Sheáin Bhrian 6 Flaitheartaigh<br />
Seán Bhrian 6 Flaitheartaigh<br />
104
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 6<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
19ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus d'imigh sé amach san oíche. Thug sé leis<br />
a ghunna go ngabhfadh sé ag marú lachan ar an loch. Síos Trácht<br />
Each a chuaigh sé.<br />
Bhíodh sé ag feiceáil rudaí ina thimpeall. Fear misniúil a bhí<br />
ann agus bhí sé an-éasca. Mar sin ba chuma leis agus choinnigh<br />
sé air.<br />
Nuair a tháinig sé go dtí an lo ch bhí sé ag éalú go réidh agus<br />
an t-urchar sa ngunna aige. Nuair a tháinig sé go dtí an claí<br />
bhreathnaigh sé go réidh thairis mar d' airigh sé rud ag slapaíl<br />
mar a bheadh lacha. Ach nuair a bhreathnaigh, céard a<br />
d'fheicfeadh sé ach bean ag níochán. Bhuail faitíos é agus d'imigh<br />
sé leis agus é go dona le faitíos. Bhí go le or rudaí á leanacht agus<br />
ghread sé uathu abhaile agus é ag titim le faitíos.<br />
Ní ghabhfadh sé amach san oíche ag foghlaeireacht ní ba mhó.<br />
Tomás <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh [Tomás Sheáin Bhrian]<br />
(6, 1)<br />
Fuaireas na scéalta go léir ó Sheán <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh (Brian),<br />
Ceathrú an Teampaill.<br />
19ú Meán Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí curach lá ag iascach timpeall an oileáin. In san oíche tháinig<br />
gála mór agus d' éirigh an fharraige agus mor fhéad siad a theacht<br />
i dtír ar an tslip. Chuaigh siad síos go Trá Leitreach agus tar éis<br />
tamall fada a chaitheamh ann ag fanacht le ham chun teacht i dtír,<br />
tháinig siad i dtír sa deireadh.<br />
Chuir siad suas an curach ansin go dtí Aill na Sióg. Tháinig<br />
múr báistí agus chuaigh siad ar foscadh faoin gcurach agus nuair<br />
a bhí an múr thart bhreathnaigh duine de na daoine amach agus<br />
chonaic sé sióg thuas ar an gcurach agus chonaic sise é agus rith<br />
sí síos in sa bhfarraige.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(6, 2)<br />
Fuair mé na scéalta ar fad ó m/athair. An seoladh céanna.<br />
105
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí beirt fhear ann uair amháin agus beirt dearthár ab ea iad. Bhí<br />
an fear ba shine saibhir agus an fear eile bocht, agus bhíodh an<br />
fear bocht ag iarraidh rudaí i gcónaí ar an bhfear saibhir. Uair<br />
amháin nuair bhí sé ag iarraidh plúir ar an bhfear saibhir dúirt<br />
an fear saibhir leis gan a theacht ag iarraidh aon cheo eile air níos<br />
mó ach gabháil á iarraidh go dtí an áit thíos.<br />
Bhí rud éigin uaidh am éigin agus d' imigh leis agus bhí sé ag<br />
siúl go dtáinig sé go dtí polI mór. Chuaigh sé síos ann agus nuair<br />
a bhí sé thíos rug beirt fhear air agus chuireadar tras na ar thine<br />
mhór é agus d'fhágadar ann é tamall maith. Ansin d'iarr siad air<br />
teacht amach as an tine agus gabháil abhaile. Dúirtseisean nach<br />
dtiocfadh gur thaithnigh an teas leis. Dúirt siad leis go<br />
dtabharfadh siad muileann beag dó agus rud ar bith a déarfadh<br />
sé leis dhéanfadh sé é.<br />
D'imigh sé an sin agus mheil an muileann teach beithígh agus<br />
eallaigh dhó agus nuair a chonaic an fear saibhir é sin fuair sé<br />
bás le hionadh.<br />
Peadar O Fathartaigh<br />
(6, 3-4)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé féin agus beirt eile ag iascach langaí<br />
go deireanach san oíche. Ar chuma ar bith tháinig ceo agus iad<br />
ar an bhfarraige. Ar deireadh tháinig siad i dtír ag an tslip ar a<br />
dó dhéag a chlog.<br />
Is ar Bhaile an Mhóthair a bhí siad ina gcónaí. Chonaic duine<br />
acu darbh ainm Seán Thomáis fear ag gabháil isteach an tsruthair<br />
- áit atá taobh amuigh den tslip agus bhí bhástcóta bán air. Nuair<br />
[a bhí] sé istigh ag an tslip, tháinig sé anuas chuig an gcurach.<br />
D'fhiafraigh sé dhíobh an raibh mórán ias c acu agus d'insíodar<br />
dó sin. Ansin d'imigh sé síos Trá Leitreach agus d'imigh sé as<br />
amharc ar fad ar deireadh.<br />
Ach ar chuma ar bith roinneadar an t-iasc agus chuadar abhaile<br />
gach duine go dtína theach féin. Ach ní raibh Seán Thomáis i<br />
106
hfad ina chodladh gur airigh sé fear ag siúl taobh amuigh ag<br />
briseadh na ndoirse is gach rudo Chaith sé rud isteach sa seomra<br />
ina raibh Seán Thomáis agus bhuail sé air agus fuair sé bás.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas)<br />
(6, 5-6)<br />
9ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí be an in san oileán seo tráth agus d' ill'igh sí go Baile Átha<br />
Cliath ag saothrú a beatha. Bhí sí deich moliana ann. Ach tháinig<br />
sí abhaile ar deireadh agus is Tigh Mháirtín <strong>Ó</strong>ig a d' fhan sí nuair<br />
a tháinig sí ar Iaethanta saoire.<br />
Ach oíche amháin nuair a bhí Máirtín ag gabháil síos chuig an<br />
gCaIadh Mór ag cur amach na líonta dúirt sé Iéi na fataí a bheith<br />
bruite aici nuair a thiocfadh sé.<br />
Ansin nuair a bhí sé imithe ghIéas sí iad ach ní raibh a fhios<br />
aici cá raibh an tobar. Ach chuaigh sí suas go dtí Tobar Chinn<br />
Dheirge agus thug sí as an t-uisce is chuir sí in sna fataí é.<br />
Ar deireadh tháinig Máirtín agus bhreathnaigh sé orthu agus<br />
ní raibh teas ar bith orthu féin ná ar an uisce. Agus d' fhiafraigh<br />
sé dhi cé as an t-uisce? Agus an sin spáin sí dhó an tobar agus<br />
d/inis sé dhi ansin go mba thobar beannaithe [é] . Ansin dhoirt<br />
sí na fataí agus cuireadh uisce eile iontu as Tobar an Róidín, agus<br />
ansin ní raibh siad i bhfad ag bruth.<br />
Ach dúirt sé Iéi gan aon uisce a thabhairt as sin lena cuimhne<br />
arís .<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas)<br />
(6, 7-8)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé ina chónaí ar Bhaile an Mhothair<br />
agus oíche amháin ar a trí a cholg soir go dtí an tslip a chuaigh<br />
sé ag bailiú feamainne. Nuair a bhí sé ag gabháil soir ag na<br />
Leacrachaí Móra chonaic sé lámha á dtarraingt amach ar na creaga<br />
107
a bhí taobh amuigh den bháthar - amach chuig an gCromleic<br />
- agus isteach air arís síos duirling na slipe go dtáinig sé go<br />
farraige agus chaitheadar feamainn agus sáile air. Bhuaileadar le<br />
slata draíochta é agus d'imíodar ansin. Bhí sé go dona acu ansin<br />
ar feadh i bhfad ina dhiaidh sin. Bhí rud ag teacht ar a shrán agus<br />
bhí sí lofa ar deireadh. Cailleadh é sa deireadh.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas)<br />
(6, 9)<br />
6ú Deireadh Fárnhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bád ag fear san oileán fadá agus chuaigh sé amach ag iascach<br />
lá amháin. Bhí an lá go breá; bhí an fharraige go ciúin. Amach<br />
á dheas den oileán a chuaigh siad. D'fhan sé amuigh go<br />
tráthnána. Bhí daoine go le or in éineacht leis sa mbád.<br />
Nuair a bhí sé ag teacht abhaile tháinig calm orthu agus cuireadh<br />
isteach sa gCrombhall iad agus is beag nár bádh iad ach d' éirigh<br />
leis na fir a bheith as an mbád agus chuaigh siad soir go dtí Máirtín<br />
Mhicil agus d' ál siad tae ann.<br />
Bhris an bád ansin. Tháinig cuid i dtír sa Manta agus i dTrácht<br />
Each agus i gc1adaí eile agus fuair daoine [é] .<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 10)<br />
Fuaireas an scéal seo á Sheán <strong>Ó</strong> Conghaile (Dara).<br />
An seoladh céanna.<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadá agus bhí sí ar bhruach aille. I gcionn tamaill<br />
tháinig fear aici agus bhí ole már aige dhi. Dúirt an fear léi:<br />
"Céard é sin thíos ag snámh ar an bhfarraige?"<br />
Shíl an bhean nach ag inseacht aon bhréag a bhí sé agus<br />
bhreathnaigh sí síos agus nuair a chonaic an fear í ag breathnú<br />
síos níor rinne sé ach í a chaithearnh síos sa bhfarraige.<br />
Lá amháin ina dhiaidh sin chuaigh curach amach ag iascach<br />
108
agus chonaic an triúr fear a bhí sa gcurach í ar bharr an uisce agus<br />
í ag snámh. Ach bhí eagla ar na daoine mar bhí sé an-deireanach<br />
agus bhíodar ag ceapadh gur bó a bhí inti ag an dath a bhí ar<br />
a cóta. Mar sin féin choinníodar orthu ag iomramh agus<br />
d'fhanadar amuigh ar feadh na hoíche ag iascach agus bhíodar<br />
ag fáil go leor iasc.<br />
Ar deireadh d' éirigh an fharraige agus d' ardaigh sé chun<br />
feochain agus b'éigean dóibh a theacht i dtír. Ar a mbealach dóibh<br />
casadh an bhean arís orthu agus dúirt sí go mbáfaí iad mar gheall<br />
nár thóigeadar í féin agus b'fhíor di. Nuair a bhíodar i mbéal an<br />
chladaigh, tháinig tonn mhór isteach sa gcurach agus bádh iad.<br />
MidI <strong>Ó</strong> Meachair<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 11)<br />
Fuaireas na scéalta ó Bheairtle <strong>Ó</strong> Meachair.<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus d'imigh sé féin agus a mhac amach<br />
sanoíche. Bhí siad ag gabháil síos le cladach. Chonaic an mac an<br />
rud dubh ag teacht chucu. Tháinig faitíos mór air. Spáin sé dá<br />
athair é. Níor rinne an t-athair tada ach ghread sé chomh maith<br />
agus ab fhéidir leis é. Ghread an mac ina dhiaidh ach ní raibh<br />
sé chomh héasca leis. Lean an rud iad. Thosaigh an mac ag<br />
béiceach agus ag caoineadh ach ní fhanfadh an t-athair leis. Bhí<br />
an rud ina ndiaidh i gcónaí.<br />
Ach nuair a tháinig siad go dtí carcair ní fhacadar é ní ba mhó.<br />
Tháinig an mac suas leis an athair ansin agus chuadar abhaile le<br />
faitíos. Chuadar a chodladh agus d'éirigh an t-athair go mo ch ar<br />
maidin agus chuaigh sí síos in san áit chéanna.<br />
Bhreathnaigh sé thart air agus céard a d'fheicfeadh sé ach<br />
gabhar istigh faoin aill. Chuirnhnigh sé ansin go mb'fhéidir gurbh<br />
é an gabhar a lean é mar leanfadh gabhar thú san oíche.<br />
Tomás <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 12)<br />
109
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé amach <strong>Ó</strong> dheas ag iascach. Bhí<br />
an lá ag báistigh. Triúr a bhí sa gcurach. Is iad na hainmneacha:<br />
Tomás Mac Bháin, Seán Dhónaill agus Micil Éamainn.<br />
Chuaigh siad amach go luath ar maidin. Bhí siota beag gaoithe<br />
ann ach go raibh an fharraige ciúin. Tháinig ceo orthu agus ní<br />
raibh a fhios acu cá raibh siad ag gabháil. Tháinig siad i dtír i<br />
gCiarraí agus cheap na daoine ag baile gurb amhlaidh a bádh iad.<br />
Bhí siad á gcaoineadh.<br />
Sa deireadh tháinig an curach abhaile ó Chiarraí. Bhí siad go<br />
dona agus cailleadh duine acu.<br />
Sean <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 13)<br />
Fuaireas na scéalta ó Sheán <strong>Ó</strong> Conghaile (Dara).<br />
An seoladh céanna.<br />
30ú Deireadh Fómhair<br />
Fear in sna Sióga<br />
Bhí fear ann fadó agus is é an leasainm a thugadh na daoine air<br />
ná an Póilí. Oíche amháin bhí sé féin agus Dara Mór agus Micil<br />
Bán ag iascach agus tháinig an oíche fliuch stoirmiúil agus tháinig<br />
siad i dtír ar an gCaomhnadh agus thugadar an curach isteach<br />
ar eanlach Thomáis Mhóir. Sin sórt áit ar a dtriom [aítear]<br />
coirleach.<br />
Chuireadar ar chranna cé a d'fhanódh ag fair e na curaí ar<br />
fhaitíos go gcorródh an gála í. Ach is ar an bPóilí a thit an crann<br />
agus b'éigean dó fanacht dá faire. Ach ar chuma ar bith d'imigh<br />
an bheirt eile abhaile agus nuair a bhí siad imithe is é an rud a<br />
rinne an Póilí ná clocha móra a chur timpeall na curaí. Ansin nuair<br />
a bhí sé sin déanta aige chuaigh sé isteach fúithi.<br />
Ach ní raibh sé iseach fúithi nuair a bhí siad istigh ina dhiaidh<br />
na sióga. Thugadar leo an curach. Ansin d'fhan an Póilí ansin.<br />
Rith sé abhaile agus ní raibh sé ach abhaile nuair a cailleadh é<br />
agus níor mhair an bheirt eile i bhfad. Nuair a tháinig an Póilí<br />
abhaile dúirt sé:<br />
110
"Tá mé réidh".<br />
Tháinig an bheirt eile ar cuairt chuige an oíche ina dhiaidh nuair<br />
a chuala siad é a bheith go dona agus bhíbrón mór orthunár fhan<br />
an triúr acu á faire.<br />
Ach chuaigh an bheirt eile ag iarraidh an tsagairt agus nuair<br />
a tháinig an sagart dúirt sé cúpla paidir. Ansin d'inis sé dóibh<br />
gurb iad na sióga a theangmhaigh leis. Nuair a bhí an ola<br />
dheireanach air chuaigh sé abhaile arís.<br />
Ach seachtain ina dhiaidh fuair Dara Mór bás agus an lá ina<br />
dhiaidh fuair Micil Bán bás.<br />
MidI <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Séamas)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(6, 14-15)<br />
Fuaireas na scéalta seo ó Mhicil <strong>Ó</strong> Dónaill.<br />
Mo sheoladh féin.<br />
31 Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé síos Port na Cara ag a haon<br />
a chlog. Bhí sé ag ligint a scíth agus d' airigh sé torann. Tháinig<br />
faitíos mór air agus ní ligfeadh an faitíos dó breathnú thart.<br />
Scairteadh solas taobh thoir de. Luigh sé ar an talamh faoin gclaí<br />
le faitíos. Tháinig rud geal aníos an bóthar agus d'imigh sé síos<br />
thairis. Ar an bpointe is a fuair sé imithe síos é, rith sé suas an<br />
bóthar. Caitheadh clocha leis. Ní raibh ann ach gur mhair sé le<br />
faitíos.<br />
Rith ceann de na clocha anall chuig a chosa - ba chIo ch sí í.<br />
Rith sé ar deireadh chomh maith agus a bhí sé in ann. Nuair a<br />
tháinig sé go claí ard, shuigh sé síos lena scíth a ligint. Tháinig<br />
daoine aníos agus rugadar air. Thugadar suas an bóthar leo é.<br />
Bhuaileadar go mór é ach dúirt duine acu ar deireadh é a ligint<br />
abhaile. Murach sin, mharófaí é. Chuaigh sé abhaile agus é go<br />
dona lena raibh buailte air.<br />
Tomás <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 16)<br />
111
14ú Samhain 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus in san oileán a bhí sé ina chónaí. Ní bhíodh<br />
sé ag gabháil chuig an Aifreann gach Domhnach nuair a thagadh<br />
an sagart. Bhíodh na daoine ag iarraidh air gabháil chuig an<br />
Aifreann ach ní thugadh sé aon aird orthu.<br />
An Domhnach seo chuaigh sé ann agus níor iarr aon duine air<br />
gabháil ann. Bhí sé istigh sa séipéal an fhad agus a bhí an<br />
tAifreann á rá. Nuair a chonaic sé an sagart ag ól an fhíona dúirt<br />
sé amach os comhair na ndaoine leis an sagart:<br />
"Bhí a fhios agam go bhféadfá déanamh leis."<br />
(6, 17)<br />
14ú Samhain 1938<br />
Oíche Shamhna<br />
Is í anocht Oíche Shamhna. Is í an fhéile is mó í i mí na Samhna<br />
go léir. Bhí féasta mór ag na mná ins gach teach. Bíonn na fir ar<br />
cuairt in sna tithe agus iad ag imirt cártaí.<br />
Bíonn úlla acu agus caitheann siad i dtubán uisce iad. Tagann<br />
duine i ndiaidh duine ag tumadh a gcinn síos in san uisce ag<br />
iarraidh an t-úll a fháil.<br />
Deirtear go mbíonn na caiple bána ag imeacht thart Oíche<br />
Shamhna. Is ceart an t-uisce a thabhairt isteach roimh ghabháilfaoi<br />
na gréine. Ní ceart aon sméar a ithe ó Oíche Shamhna amach mar<br />
bíonn na púcaí á n-ithe an oíche sin.<br />
Seo deas a bhíonn sa teach Oíche Shamhna. Cuirtear maide<br />
ina sheasamh i lár an urláir. Leagtar dár mór ar a bharr. Ceithre<br />
choinneal a bhíonn air. Ar cheann an chláir leagtar cáca agus cáca<br />
milis ar an gceann eile agus úlla ar an gceann eile, milseáin ar<br />
an gceann eile deiridh, agus cuirtear coinneal agus í ar lasadh.<br />
Ansin cuirtear duine de ghasúir an tí amach ar an gdár. Bíonn<br />
an-spóirt acu ansin. Bíonn siad ag iarraidh breith ar an úll nó ar<br />
an gcáca milis nó ar an milseán agus in san am céanna ag iarraidh<br />
iad féin a sheachaint ar an gcoinneal ar eagla a ndóite.<br />
(6, 18-19)<br />
112
19ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
Bhí baintreach ann fadó agus bhí aon mhac amháin aici. Bhíodar<br />
an-bhocht ach bhí aon chapall amháin acu agus chuaigh an mac<br />
chun an aonaigh chun an capall a dhíol.<br />
Nuair a tháinig sé go dtí an áit 'na raibh an t-aonach tháinig<br />
dhá cheannaitheoir chuige agus d'fhiafraigh siad dó an ndíolfadh<br />
sé an capall? Dúirt sé nach ndíolfadh sé an capall ar go leor, mar<br />
nuair a theastódh airgead uaidh nach raibh aige ach buille de<br />
mhaide a thabhairt di agus go gcaithfeadh sí leathchoróin aisti<br />
féin. Leis sin chuir an mac lámh ina phóca agus chaith sé<br />
leathchoróin faoi chosa an chapaill i ngan fhios dóibh. Agus dúirt<br />
sé ansin gurb í an capall a chaith aisti í. Thugadar carnán mór<br />
airgid dó ar an gcapall. Chuaigh sé abhaile agus bród mór air.<br />
D'imigh na ceannaitheoirí ansin agus chaitheadar a gcuid airgid<br />
go fánach ag súil go dtabharfadh an capall dóibh nuair a bhí a<br />
raibh acu caite. Bhuail duine acu buille ar an gcapall ach má bhuail<br />
féin ní raibh aon mhaith dó ann. Bhíodar ag bualadh an chapaill<br />
nó gur mharaigh siad í.<br />
Tháinig fearg orthu ansin agus tháinig siad go dtí mac na baintrí<br />
le sásamh a bhaint de. Nuair a tháinig siad go dtí an teach ní raibh<br />
sé istigh rompu. Bhí a fhios ag an mbaintreach agus ag an mac<br />
go dtiocfadh siad le sásamh a bhaint díobh; agus cheap siad cleas<br />
éigin le himeacht uathu.<br />
An lá roimhe sin chuaigh an mac amach agus rug sé ar choinín<br />
agus thug sé abhaile é gan é a ghortú. Nuair a tháinig siad isteach<br />
sa teach d'fhiafraíodar den bhaintreach cá raibh an mac?<br />
"Níl sé istigh anois", arsa sí, "ach cuirfidh mé teachtaireacht<br />
chuige". Chuaigh sí go dtí an áit 'na raibh an coinín. Rug sí air<br />
agus scaoil sí amach é. Bhí a fhios ag an mac go ndéanfadh sí<br />
é agus bhí sé sa gcoinicéar roimhe. Nuair a tháinig an coinín síos<br />
ann rug air agus thug sé abhaile é.<br />
Nuair a chonaic na ceannaitheoirí é ag teacht agus an coinín<br />
aige d'fhiafraíodar díobh an ndíolfaidís an coinín? Dúirt siad go<br />
ndíolfadh. Fuair siad carnán airgid air.<br />
Nuair a theastaigh rud éigin uathu dúirt siad go gcuirfidís an<br />
coinín á iarraidh sa siopa. Chuir siad páipéar cúig phunt faoina<br />
mhuineál agus dúirt siad leis gabháil go dtí an siopa. Scaoil siad<br />
uathu an coinín ansin. Rith go dtí an coinicéar agus cúig phunt<br />
faoina mhuinéal.<br />
Tomás <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
Baile na Seoigheach<br />
(6, 20-22)<br />
113
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé an-bhocht. Lá amháin bhí sé ag<br />
gabháil aníos le cladach agus chonaic sé go leor adhmaid ar snámh<br />
agus dúirt sé go n-éireodh sé go luath ar maidin agus go<br />
ngabhfadh sé síos ann.<br />
Bhí go maith. D' éirigh sé ar a trí a cholg agus chuir sé air a chuid<br />
éadaigh agus d' ól sé a chuid tae agus d'imigh sé síos. Thug sé<br />
an mada leis. Nuair a tháinig sé go dtí an áit a raibh an t-adhmad<br />
ar snámh, ní fhaca sé tada ann. Thosaigh sé ag cuartú na trá agus<br />
is gearr go bhfaca sé rud geal tamall síos ar an ngaineamh.<br />
Rinne sé air agus nuair a cheap sé a bheith san áit a raibh sé<br />
ní raibh rud ar bith ann. Ach is amhlaidh a leagadh é féin san<br />
áit chéanna, agus gearradh a lámh. D' éirigh an fear go héasca<br />
agus rith sé suas an trá. Shuigh sé síos ar bharr na duirlinge ag<br />
aireachas 'na thimpeall.<br />
Ní raibh sé i bhfad ann nó go bhfaca sé píosa adhmaid ag teacht<br />
i dtír. Chuaigh an fear síos agus thug sé abhaile é. Nuair a bhí<br />
sé triomaithe, fuair sé tua agus sámh agus scoilt sé an t-adhmad<br />
agus céard a thitfeadh amach as ach trí píosaí móra óir agus iad<br />
istigh i máilín leathair. Bhí sé saibhir uaidh sin amach.<br />
Tomás <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(6, 22-3)<br />
Fuaireas na scéalta go léir ó Sheán <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh (Brian).<br />
An seoladh céanna liomsa.<br />
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 7<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
<strong>Seanchas</strong> i dtaobh na hAimsire<br />
Tá a lán comharthaí ag na seandaoine le faisnéis a thabhairt ar<br />
an sórt aimsire a bhíonn le teacht.<br />
Tá comharthaí acu (a) ón ngealach; (b) ón ngrian; (c) ó na réaltóga;<br />
(d) ón bhfarraige; (e) ón ngaoth; (f) ón spéir; (g) agus ó rudaíbeo.<br />
(a) Nuair a bhíos an ghealach leathbháite sa spéir deirtear go<br />
114
mbíann báisteach air agus nuair a bhíann sí ina suí ar chúl a cinn<br />
bíann drachuair le teacht agus báisteach agus nuair a bhíonn<br />
fáinne thar timpeall uirthi bíann gála agus farraige mhór le teacht.<br />
(b) Deirtear nuair a bhíann an ghrian ag gabháil faai san aer<br />
thiar go mbíonn uair bhreá le teacht agus deirtear nuair a bhíann<br />
sí múchta sa spéir deirtear ga mbíonn báisteach air;<br />
(c) Deirtear nuair a bhíonn na réaltóga ag preabadh sa spéir agus<br />
nuair a bhíonn go le or díobh sa spéir ga mbíann uair bhreá air<br />
agus nuair nach mbíonn mórán díobh sa spéir deirtear go mbíann<br />
drúcht air;<br />
(d) Deirtear nuair a bhíonn muca mara le feiceáil sa bhfarraige<br />
go mbíonn drochaimsir air agus deirtear nuair a bhíonn torann<br />
aici go mbíonn gála agus báisteach air;<br />
(e) Nuair a bhíos gaoth aneas píonn báisteach air; agus<br />
(f) nuair a bhíos na néalta dubha sa spéir bíonn báisteach air;<br />
(g) Nuair a bhíos an cat ag an tine agus a chúl léi bíonn drochuair<br />
air agus nuair a bhías an mada ag ithe féir bíann báisteach air.<br />
Nuair a thagann na géabha fiáine ó shléibhte Chanamara agus<br />
ó shléibhte Chontae an Chláir agus nuair a théann siad ó dheas<br />
deirtear go mbíonn uair bhreá le teacht agus nuair a théann siad<br />
ó thuaidh deirtear ga mbíann drochuair air.<br />
Deirtear nuair a bhíonn na fáinleoga ag eitilt ós íseal ag breith<br />
ar na feithidí go mbíonn báisteach air. Deirtear nuair a bhíos an<br />
seilmide ag snámh ar an talamh deirtear go mbíonn báisteach air<br />
agus nuair a bhíos na siogáin a mbíonn sciatháin orthu ann<br />
deirtear ga mbíann báisteach air agus deirtear nuair a bhíonn ga<br />
leor de na míoltóga san aer ag eitilt go mbíann breáichte air.<br />
(7, 1-3)<br />
10ú Samhain 1938<br />
Mo Cheantar<br />
Tá mé féin i mo chónaí ar Bhaile an Bhóthair (recte Mothair), <strong>Inis</strong><br />
<strong>Meáin</strong>. Tá trí scór tithe ann anois. Tá tithe slinne agus tithe ceann<br />
tuí ann. Fathartaigh is coitianta ann.<br />
Is é an fáth gur baisteadh an t-ainm sin ar Bhaile an Bhóthair<br />
(recte Mhothair) mar tá bóthar trasna ann, agus Baile an Teampaill<br />
mar deirtear go raibh teampall ann fadó agus déanadh séipéal<br />
de agus séipéal atá ann anais. Baile an Dúna (recte Damhnaigh)<br />
115
mar tá dún i ngar dó agus deirtear gurb é an fáth sin gur tugadh<br />
Baile an Dúna air. Baile na Seoigheach mar deirteargurb é [an]<br />
sloinne Seoigheach is coitianta a bhíodh ann fadó agus Cinn an<br />
Bhaile mar is é an baile is faide siar é.<br />
Tá timpeall dhá scór seandaoine os cionn 70 bliain in lnis <strong>Meáin</strong>.<br />
Is féidir leo scéalta i nGaeilge agus i mBéarla a insint. Tá go leor<br />
fothrach tithe ann. Ba ghnách le go leor daoine gabháil go Meiriceá<br />
ón áit. Is minic a luadh ainm na háite i seanfhocal agus in amhrán.<br />
Dúirt an file Colm de Bhailis an t-arnhrán seo faoin oileán:<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>.<br />
lnis gan arán,<br />
<strong>Inis</strong> gann gortach,<br />
An lá a théann tú ann,<br />
beir leat do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin 'do throscadh.<br />
Ní aontaíonn na daoine leis sin mar tá na daoine atá in <strong>Inis</strong><br />
<strong>Meáin</strong> flaithiúil pé ar bith caoi a rinne sé an t-amhrán sin. Tá<br />
amhrán eile freisin a rinne Máistir Lionain a bhí ag múineadh<br />
scoile anseo cúpla bliain ó shin.<br />
Is é an sórt talamh atá ann ná talamh garbh agus níl mórán<br />
abhann ná loch ann cé is moite de Loch Cheann Gainimh, Loch<br />
Chró na gCadhan, Loch an Leisín, Loch an Léin agus Loch Chlaí<br />
Gainimh.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
(7, 4-5)<br />
lú Mí na Nollag 1937<br />
Na Fataí<br />
Cuirtear fataí ar an bhfeilm sa mbaile gach bliain. Is amhlaidh a<br />
ullmhaítear an talamh i gcomhair na bhfataí gach bliain. Cuirtear<br />
feamainn air i dtosach, agus ansin déantar iomairí. Níbhíonn aon<br />
chéachta acu mar tá na garraithe róbheag agus tá go le or cloch<br />
beag ann, agus mar sin spáideanna a bhíos acu. I nGaillimh a<br />
gheobhann siad na spáideanna mar ní bhíonn aon spáideanna<br />
dá ndéanamh san oileán.<br />
Gearrtar síolta ó na leathfhataí agus ar na rudaí a bhíos fágtha<br />
tugtar sceaimhíní. Fágtar na síolta ar triomú go mbeidh siad<br />
seargtha. Ansin gheibhtear maide sá agus cuirtear poll leis san<br />
116
iomaire agus cuirtear síos an síol sa bpoll agus cuirtear fód ar an<br />
bpoll. Nuair a bhíos na fatai ag fás glantar iad agus ansin cuirtear<br />
á lánú iad. Cuirtear Duane orthu le go bhfásann na fataí go maith.<br />
Cuirtear an sprae orthu le nach dtiocfaidh an dubh ar na fataí.<br />
Nuair a bhitear ag baint na bhfataí, cuirtear na fataí a bhíos le<br />
n-ithe abhaile sa gcró, agus na fataí a bhíos le síolta, cuirtear i<br />
bpoll sa ngaineamh iad mar tá an gaineamh an-te.<br />
Nuair a bhítear ag déanamh an phoill caitear an chré orthu,<br />
cuirtear raithneach orthu agus cuirtear cré orthu ansin.<br />
Fásann go le or cineál fatai san oileán seo. Is iad na fataí is fearr<br />
a fhásann anseo ná na Dates. Fásann Champions, <strong>Aran</strong> Cairns,<br />
Epicures agus na Queens san oileán seo.<br />
Maighreád Ní Fhathartaigh<br />
(7, 6-7)<br />
13ú Mí na Nollag 1937<br />
Ainmhithe na Feilme<br />
Is iad na hainmhithe feilme atá againn ag baile ná: bó, lao,<br />
gamhain, caora, gabhar, capalt asat cearca, muca, mada agus<br />
cat. Is iad seo na hainmneacha a tugtar orthu:<br />
Tugtar "Beitín" ar an mbó. Tugtar "Sucaí" ar an lao. Tugtar<br />
"Bróiní" ar an gcapall. Tugtar "Bess" ar an asal. Tugtar<br />
"Seabhaín" ar an gcaora agus an gabhar. Tugtar "Fus, Fus" ar<br />
na muca. Tugtar "Spota" ar an mada. Tugtar "Poiplín" ar an<br />
gcat.<br />
Nuair a bhíos duine dá dtiomáint is iad seo na hainmneacha<br />
a thugas sé orthu: "Hurta" ar an mbó. "Hó, amach" leis an<br />
gcapall agus leis an asal¡ "Seabhaín" leis an gcaora agus leis an<br />
ngabhar. "Seo" leis na cearca.<br />
Cuirtear tuí mar easair faoin asaI nuair a bhíos sé sa gcró. Ansin<br />
cuirtear cruimeasc air le hé a choinneáil sa bpáirc.<br />
(7, 7-8)<br />
117
14ú Mí na Nollag 1937<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí cinn de thoibreacha beannaithe in san oileán. Seo iad: Tobar<br />
Isleamáin, Tobar Chinn Dheirge, Tobar Cheanannach. Is iad seo<br />
na háiteanna atá siad suite. Tá Tobar Ísleamáin thíos ag Claí<br />
Gainimh, agus tá Tobar Chinn Dheirge ar thaobh na láimhe deise<br />
nuair a bhíos tú ag gabháil siar chuig an séipéal agus tá Tobar<br />
Cheanannach thiar ag an reilig. Deireadh na seandaoine gur chuir<br />
duine fataí síos ag bruith agus chuir sé uisce as Tobar Chinn<br />
Dheirge orthu, agus ní bhruithfeadh na fataí dhó.<br />
Deireadh na seandaoine go dtáinig naomh i dtír sa tobar sin<br />
agus gur ól sé deoch as, agus tá lorg a chos le feiceáil ag Tobar<br />
Ísleamáin.<br />
Ní thugtar aon turas orthu ano is ach bhíodh na seandaoine ag<br />
tabhairt turas orthu fadó. Nuair a bhíodh siad ag tabhairt an turais<br />
deireadh siad seacht nÁr nAthair agus théadh siad timpeaIl seacht<br />
n-uaire, agus chaitheadh siad cloch uathu 'chuile uair agus<br />
deireadh siad "Glóire don Athair" 'chuile bhabhta, agus déarfadh<br />
siad an méid sin seacht n-uaire.<br />
Ansin d' óladh siad braon uisce as an tobar, agus ansin<br />
d'fhágadh siad pínn sa tobar ar choch, agus thugadh siad braon<br />
den uisce abhaile leo.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
(7, 8-10)<br />
31ú Márta 1938<br />
Lá Fhéil Bríde<br />
An chéad lá d' earrach sin é Lá Fhéil Bríde agus an oíche roimhe<br />
sin, sin í Oíche Bhríde agus bítear ag déanamh crosóg agus bíonn<br />
na cailíní beaga ag gabháil ó theach go teach agus "Brídeoga"<br />
acu in onóir Naomh Bríd. Bíonn na daoine ag tógáil faochan agus<br />
bairneach le n-ithe.<br />
Deirtear go raibh Naomh Bríd ag siúI uair agus chuala sí duine<br />
istigh ag fáil bháis agus ní raibh aon chreideamh aige agus<br />
thosaigh Bríd ag inseacht dó faoi Dhia, agus faoin gcaoi ar tháinig<br />
Íosa ar an saol agus rith sí amach agus thug sí isteach píosa<br />
adhmaid agus rinne sí crois as, agus deirtear gurb é sin an fáth<br />
go mbíonn na daoine ag déanamh crosóg 'chuile Oíche Bhríde.<br />
118
Deirtear freisin dá mbeadh an chéad lá d' earrach garbh go<br />
mbeadh an aimsir go breá. Deirtear gur dhúirt Naornh Bríd gach<br />
lá ó mo lá-sa amach go breá.<br />
(7, 11)<br />
Máirtín Pheait Antaine <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
11ú Aibreán 1938<br />
An Reilig<br />
Tá dhá reilig san oileán seo. Is iad na hainmneacha atá orthu ná:<br />
an Seanteampall agus Teampall Cheanannach. Tá Teampall<br />
Cheanannach suite ar thaobh na láirnhe deise nuair a bhíos tú<br />
ag gabháil soir go dtí an tslip. Ní chuirtear aon duine ach i gceann<br />
amháin acu.<br />
Is é an chuma atá uirthi ná cearnógach. Tá fothrach cille i gceann<br />
acu. Ní chuirtear aon duine istigh ann anois ach deirtear go bhfuil<br />
míle naornh curtha ann. Tá doras ar an teachín agus tá fuinneog<br />
119
ar a ehúl. Tá erann troim ag fás istigh ann agus tá go leor seeaeh<br />
ag fás sa reilig. Tá seanehroiseanna ann.<br />
Is é an áit a geuirtear leanbh na ch mbíonn baiste i mbuaile le<br />
leaehtaí.<br />
Deirtear go raibh fear istigh sa reilig aíche agus nuair a bhí sé<br />
ag gabháil amach thar an mballa gur tháinig duine taabh thiar<br />
de agus gur chaith sé amach é agus go raibh méar caise leis briste.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
(7, 12-13)<br />
Is ó rn ' athair a fuair mé na seéalta seo ar fado<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
llú Aibreán 1938<br />
Tráehtas<br />
Bia na Seandaoine<br />
Is é an méid bia a d' itheadh na seandaoine fadó sa ló ná trí bhéile:<br />
béile ar maidin, ar am dinnéir agus béile tráthn6na agus fataí a<br />
bhíodh aeu lena n-aghaidh. Bhíodh faoehain agus bairnigh aeu<br />
leis na fataí. Bhíodh siad I ehuile mhaidin ag obair roimh an<br />
mbéile. Bhíodh siad ag obair ga crua agus is amhlaidh a théadh<br />
dinnéar amaeh ar an ngarraí chueu.<br />
Ní bhíodh an plúr ann an t-am sin agus bhíodh go leor min<br />
bhuí aeu agus dhéanaidís eáea as sin. Bhíodh siad ag baint seeaeh<br />
le haghaidh tine. Ní bhíodh mórán tae aeu aeh bhíodh bainne<br />
go le or aeu le n-ól.<br />
D'ithidís uibheaeha Domhnaeh Cásea. Bhíodh ubh nó dhó ag<br />
'ehuile dhuine aeu an lá sin.<br />
Ní bhiodh aon ehupán aeu go dtí le gairid. Sáspain a bhíodh<br />
aeu.<br />
Bhíodh siad ag maireaehtáil ar bhia an ehladaigh go minic.<br />
Bhí6dh go leor iase aeu i geónaí.<br />
(7, 14-15)<br />
120
12ú Albreán 1938<br />
Grnornhartha Gaisee<br />
Chuala mé seéal faoi thriúr a bhuaigh rása euraeh. Bhí triúr fear<br />
ag gabháil ag rith rása euraeh. Triúr fear a bhí ag gabháil leo<br />
bhíodar ar an triúr ab fhearr san oileán.<br />
Nuair a bhíodar ag gabháil amaeh bhí an euraeh seo ar tosaeh<br />
agus bhí an euraeh seo eile i ngar di. Nuair a bhí an euraeh a bhí<br />
ar tosaeh ag euaille an bhuaidh ehuaigh an euraeh a bhí ar<br />
deireadh amach uirthi. Bhí an duais aici agus b'iad hainmneaeha<br />
a bhí orthu ná: Colm <strong>Ó</strong> Conghaile, Máirtín O Fathartaigh agus<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh.<br />
Bhí triúr fear ag iaseaeh lá i Mí Dheireadh Fórnhair agus tháinig<br />
ceo orthu, agus b' éigean dóibh fanaeht amuigh ar feadh na hoíehe<br />
agus ní raibh aon bhia acu le n-ithe agus bhíodar go dona leis<br />
an oeras. Bhíodar ag iornramh agus rn raibh a fhios aeu cá<br />
rabhadar ag gabháil agus ar deireadh tháinigeadar ar thrá agus<br />
is é an áit a bhíodar i gConamara agus fuaireadar tae an sin<br />
marníor itheadar aon ní le lá agus oíehe.<br />
Is iad an triúr sin ná: Seán Pháidín Sheáin, Máirtín Ruairí Beag<br />
agus Pádraig Ruairí Beag.<br />
(7, 15-16)<br />
12ú Aibreán 1938<br />
Seanseoileanna<br />
Is iomaí seoil a bhíodh ann fadó aeh níl a fhios agam aeh seoil<br />
arnháin aeu. Bhíodh seoil arnháin náisiúnta ann roimh an seoil<br />
seo, agus bhíodh go leor daoine ag foghlaim inti. Bhíodh na<br />
múinteoirí ag cUI fúthu i dtithe na ndaoine.<br />
Is iad na nithe a rnhúintí dhóibh ná Béarla, Áirearnh, Stair¡ agus<br />
ní mhúintí mórán Gaeilge dhóibh. Bhíodh Gaeilge ag na<br />
múinteoirí aeh ní bhíodh siad á labhairt. Nuair a bhíodh siad ag<br />
seríobh bhíodh slinnte aeu, agus píosa eailee aeu ag seríobh.<br />
Bhíodh leabhra ag na páistí, leabhar Béarla, Airirnh, Staire, agus<br />
leabhra eile.<br />
Ní rnhúintí aon rud trí Ghaeilge ach bhíodh Gaeilge ag na páistí.<br />
Bhíodh euid de na máistrí tamall fada san oileán. Bhí euid díobh<br />
'na seoláirí maithe i dtuairim na ndaoine. Bhíodh meas ag na<br />
daoine orthu. Bhíodh suíoeháin aeu sa seoil.<br />
121<br />
(7, 16-17)
12ú Aibreán 1938<br />
Scéalta Barrúla<br />
Bhíodh fir ann fadá agus is é an t-ainm a bhíodh orthu ná:<br />
"Buachaillí Bána" agus bhíodh siad ag teacht go dtí an t-oileán<br />
seo. Bhíodh siad ag goid an tsnátha agus na bhfataí.<br />
Lá amháin san earrach chonaic seanbhean iad ag teacht agus<br />
chuir sí an tlú síos sa tine agus bhí an tlú dearg. Nuair a<br />
tháinigeadar isteach leag sí an tlú ar dhuine acu agus ghreamaigh<br />
an tlú dó agus bhí sé ag léimt ar fud an urláir agus níor tháinig<br />
aon duine san [oileán ó shin] .<br />
Bhí fear ann fadá agus a mhac agus bhí sé ag iarraidh ar Dhia<br />
an mac a chur 'na shagart. Dúirt an t-athair leis an mac an rud<br />
a d'iarrfadh Dia go ndéanfadh sé é. Agus chuaigh an t-athair go<br />
dtí an séipéal agus chuaigh an mac suas ar chúl na haltóra.<br />
Is é a dúirt an mac thuas:<br />
"Is mian le do mhac a bheith ina ghadaí" . Agus shíl an t-athair<br />
gurb é Dia a dúirt é agus d'imigh sé leis. D'imigh an mac an oíche<br />
sin agus casadh beirt ghadaithe air.<br />
D'fhiafraíodar de cá raibh sé ag gabháil agus dúirt sé gur ag<br />
goid a bhí sé. Agus chuaigh siad go dtí teach rí agus chuaigh an<br />
mac seo síos an simléar agus nuair a bhí 'chuile rud thíos aige<br />
scaoil siad an rápa leis agus d'imigh siad féin.<br />
Bhí an mac ag gabháil ar fud an ti agus níor fhéad sé gabháil<br />
amach. Ar deireadh fuair sé craiceann agus bhí dhá adharc air.<br />
Chuir sé air an craiceann. Chuir sé an dá adharc amach as a<br />
bhaaithis.<br />
Chuaigh sé go dtí doras an tseornra, chuig an Rí, agus thosaigh<br />
sé ag bualadh an dorais lena dhá adharc. D' éirigh an Rí agus dúirt<br />
an Rí leis an mac:<br />
"Céard tá uait?" Agus dúirt an mac leis an Rí:<br />
"Lig amach as seo mé agus ní bhualfaidh mé thú".<br />
Lig an Rí amach é agus d'imigh sé leis go dtáinig sé go dtí teach<br />
agus sheas sé amach ar aghaidh na fuinneoige agus chonaic an<br />
bheirt ghadaithe é agus tháinig faitíos orthu.<br />
Ansin chuaigh sé isteach agus bhailigh sé an t-airgead a bhí ar<br />
an mbord.<br />
Bhí tarbh lá ag imeacht leis agus casadh mada leis. Chuaigh<br />
sé leis an tarbh; casadh cat air. Chuaigh sé leis. Casadh gabhar<br />
air agus chuaigh sé leis.<br />
Tháinigeadar go dtí teach agus chuadar isteach ann agus<br />
122
d'imigh an gabhar leis suas sa simléar, agus leis an mada isteaeh<br />
faoin geathaoir agus an eat siar sa seomra. Chuaigh an tarbh féin<br />
faoin mbord.<br />
Is gearr go dtáinig beirt ghadaithe agus ehuadar isteaeh sa teaeh.<br />
Bhí go le or airgid aeu agus leagadar ar an mbord é.<br />
Ní túisee a bhí sé leagtha ar an mbord ná a ehuir an tarbh búir<br />
as agus leag sé an bordo Bhí an-fhaitíos orthu agus ritheadar leo<br />
agus bhíodar ag rith go dtáinigeadar go dtí eoilI agus ann sin a<br />
ehaitheadar an oíehe, agus bhí an t-airgead ag an tarbh agus ag<br />
an geuid eile.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
(7, 17-20)<br />
9ú Bealtaiane 1938<br />
Seanseoileanna<br />
Is iomaí seoil a bhíodh ann fadó aeh níl ann anois aeh seoil<br />
amháin. Bhíodh seoil amháin náisiúnta ann roimh an seoil seo,<br />
agus bhíodh go leor daoine ag foghlaim inti.<br />
Bhíodh na múinteoirí ag eur fúthu i dtithe na ndaoine. Is iad<br />
na nithe a mhúintí dhóibh ná Béarla, Áireamh, Stair; agus ní<br />
mhúintí mórán Gaeilge dhóibh. Bhíodh Gaeilge ag na múinteoirí<br />
aeh ní bhíodh siad á labhairt. Nuair a bhíodh siad ag seríobh<br />
bhíodh slinnnte aeu agus píosa eailee aeu len a seríobh.<br />
Bhíodh leabhra ag na páistí: leabhar Bhéarla, Áirimh, Staire<br />
agus leabhra eile. Ní mhúintí aon rud trí Ghaeilge aeh bhíodh<br />
Gaeilge ag na páistí.<br />
Bhíodh euid de na máistrí tamall fada san oileán. Bhí euid díobh<br />
'na seoláirí maithe i dtuairim na ndaoine. Bhíodh meas ag na<br />
daoine orthu. Bhíodh suíoeháin aeu sa seoil.<br />
(7, 21-2)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Luibheanna<br />
Is iad na einn is mó a dhéanann doehar don talamh ná<br />
" braimfhéar" . Déanann sé sin an talamh go dona agus ní fhásann<br />
na fataí.<br />
123
Déanann an chrúb phréacháin is an ghlúineach dhearg dochar<br />
don talamh freisin.<br />
Tá leigheas i gcopóg rua agus i meacan an leoin. Nuair a dhós<br />
neantóg duine an sú atá inti a leagaint ar an dó agus imeoidh<br />
an dó dhíot. Nuair a bheadh cosa duine leonta tá meacan leoin<br />
go maith le hé a leigheas. Is amhlaidh a bhaintear an bun a bhíos<br />
faoi agus bruitear é go maith agus cuirtear ar an duine é.<br />
Cuirtear fillteán air freisin. Nuair a imíonn sé uaidh féin bíonn<br />
an leontán cneasaithe. Tá go le or plandaí a úsáidtear ar an oileán<br />
seo.<br />
Tugtar neantóg agus copóg rua do na muca trí na fatai. Tugtar<br />
slaiseannai agus moing mheara do na beitlúgh le n-ithe.<br />
D'itheadh na daoine duileasc agus sleabhcáin go minic fadá.<br />
Blúodh na seandaoine ag úsáid go le or plandaí le dathú mar ní<br />
blúodh mórán dathacha san oiteán an t-am sin.<br />
Bhíodh craobh acu agus bhíodh sméataí air agus bhíodb go leor<br />
sú dearg ann agus dhathaiodh siad go leor snáth bán ansin.<br />
Chuireadh meacan caorach duine chun báis dá n-íosfadh sé é.<br />
Cailltear caoirigh go le or leis.<br />
(7, 22-4)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
An Cuigeann<br />
rá méadar againn. sa mbaile. Is é an t-ainm a thugtar air ná<br />
cuinneog. Tá sé timpeall trí troithe ar airde. Tugtar loine ar an<br />
maide ar an rud a blúos ag bualadh an bhainne síos ann agus<br />
cruinneog leis an mbainne a choinneáil thíos ann. Deintear im<br />
faoi dhó sa tseachtain sa ngeimhreadh agus sa samhradh freisin.<br />
Nuair a thagas duine ar bith isteach nua ir a bheas siad á<br />
dhéanamh.<br />
"Bail ó Dhia oraibh" a déarfas sé agus déanfaidh sé buille dhe.<br />
Is é an rud a dhéantar leis an im ná é a chur ar an arán agus leis<br />
an mbláthach é a chur i gcáca.<br />
Maighréad Ní Fhathartaigh<br />
(7, 24)<br />
124
20ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Fadó bhí fear ina chónaí in lnis <strong>Meáin</strong> agus d' éirigh sé ag a dó<br />
dhéag agus chuaigh sé síos go dtí an cladach agus thug sé leis<br />
an mada. Síos i dTrácht Each a chuaigh sé ar dtús agus síos as<br />
sin in sna cladachaí eile.<br />
Thosaigh an mada ag béiceach. Ach ar deireadh bhí an fear ag<br />
gabháil abhaile agus bhí an mada ag béiceach fós. Ansin a thuig<br />
an fear go raibh fáth éigin aige a bheith mar sin. Bhí sé ag gabháil<br />
abhaile suas an bóthar agus bhí an mada ina dhiaidh agus é ag<br />
béiceach. Ar deireadh thosaigh sé ag rith agus thosaigh an mada<br />
ag rith ina dhiaidh agus é ag béiceach.<br />
Ansin nuair a tháinig sé go dtí a theach féin rith sé isteach an<br />
doras agus chomh luath agus a bhí sé istigh ar an urlár bhí an<br />
mada ina dhiaidh. Ansin dhún sé amach an doras ansin agus dúirt<br />
an guth amuigh:<br />
"Bhí an t-ádh ort a bheith istigh".<br />
Chuaigh sé a chodladh ansin agus nuair a d' éirigh sé ar maidin<br />
bhí an mada básaithe ar an urlár agus é lán le fuil agus ón lá sin<br />
go dtí lá a bháis níor éirigh sé ag a dó dhéag.<br />
Anna Ní Fhathartigh [Anna Sheáin Cheaitín]<br />
Ceathrú an Teampail<br />
(7, 25-6)<br />
Fuair mé na scéalta ó rn' athair<br />
Seán ó Fáthartaigh.<br />
An seoladh céanna.<br />
20ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Oíche amháin bhí duine ag gabháil ag bleán na M, agus ní raibh<br />
aon bhó ann roimhe. Chuartaigh sé timpeall air. Chonaic sé<br />
siógaagus iad ag iompar na bó ar a gcuid guaille.<br />
Lean an fear iad ag ceapadh go leagfadh siad í. Sa deireadh,<br />
d'airigh na sióga an torann 'na ndiaidh. Dhearcadar siar,<br />
chonaiceadar an fear. Rugadar air. Cheangail siar le rópaí é.<br />
Bhuaileadar le clocha draíochta é. Gearradh a chosa agus a lámha<br />
le slata. Bhí sé go han-dona. Thógadar leo é go taobh an bhóthair.<br />
125
Bhí fear eile ag gabháil thart an t-am céanna. Caitheadh cloch<br />
leis agus buaileadh in sa gceann é. Bhí sé go dona go deireadh<br />
a shaoil.<br />
Pádraig O Conghaile<br />
(7, 27)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Bhí fear ann fadó agus bhíodh sé an-fhada ina shuí 'chuile oíche<br />
ag obair. Aon oíche amháin tháinig fear isteach chuige agus slat<br />
aige.<br />
131ú an fear a bM sa teach ag déanamh bróg. D'fhiafraigh an<br />
fear a tháinig isteach cén fáth nach ndeachajgh sé a chodladh.<br />
Níor labhair an fear ' chor ar bith agus blú dath chomh gea I leis<br />
an sneachta ait. Thit an bhróg as a lámh agus th6g an fear eile<br />
í. Ghread sé amach léi. Léim an fear a bhí istigh go dti an doras<br />
agus dhún sé é. Rith sé a chodladh agus iaitios air.<br />
Bhí sé go dona ar maidin ach faitíos a bhí air. On lá sin amach<br />
bhíodh sé imithe a chodladh ó ghabhfadh an ghrian faoi.<br />
Tomás O Flaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(7, 28)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear i gConamara agus mharaigh sé a athair. Ansin bhí na<br />
gardaí ar a thóir agus tháinig an fear isteach anseo. Is é an teach<br />
a bhí sé ina chónaÍ ann ná seanteach atá ar Bhaile na Creige. Bhí<br />
fear 'na chónaÍ sa teach sin. Is é an t-ainm a bhí ar an bhfear ná<br />
Seáinín. Omala na garda! go raibh sé ina chóna{ sa teach sin agus<br />
thájnig siad an oíche seo isteach. Bhí Seáinín agus an fear elle<br />
ina gcodladh nuair a tháinig na GardaÍ istead\ sa teach. D' éirigh<br />
Seáinín agus an fear agus dúirt si ad leis na Gardaí fanacht go<br />
gcuirídís a mbróga orthu. Bhí éadach an fhir a mharaígh a athair<br />
ar Sheáinín agus éadach Sheáinín ait féin ansin. Rith an bheirt<br />
acu amach sa doras agus as go brách. Rith duine acu soir agus<br />
duine eile siar, agus rn raibh a fhios ag na Gardaí cé acu a<br />
126
mbéarfadh siad air ina dhiaidh sin. Cuireadh ar bord loinge é go<br />
Ciarraí agus d' éalaigh sé thar n-ais arís agus thug sé a bhean agus<br />
a chlann go Ciarraí arís agus mhair se féin, a bhean agus a chlann<br />
scaitheamh fada ina dhiaidh sin.<br />
MidI <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(7, 29-30)<br />
6ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí Nóra Mháire Bhán lá amuigh ar na Cimíní. Chonaic sí bád<br />
mór ag gabháil anoir ó Cheann na bhFaochan. Bhí trí seolta ar<br />
an mbád agus bhí an-siúl fúithi. Chuaigh sí amach ar an duirling<br />
agus shuigh sí síos agus bhí an bád i ngar di.<br />
Níorbh fhada go dtáinig capall rua anoir chuid ón mbád. Bhísí<br />
ag seitreach. Tháinig sí go dtí í agus thug an capall a haghaidh<br />
ar an mbád agus amach léi sa mbád. Nuair a chuaigh an capan<br />
sa mbád ní fhaca sí cap all ná bád 'na dhiaidh sin. Ansin chuaigh<br />
sí abhaile agus faitíos mór uirthi.<br />
An lá ina dhiaidh sin bhí capall Sheáin Rua básaithe. D'inis an<br />
bhean a bhfaca sí féin dó. Ba é an dath céanna a bhí ar an gcapall<br />
a bhí ar chapall Sheáin Rua.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Conghaile [Micilin Sheáinín]<br />
(7, 31)<br />
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Fadó bhí fear ina chónaí i measc na gcnoc agus na ngleann in<br />
áit uaigneach. Aon oíche amháin thainig rud chuig an doras agus<br />
d'iarr sé air é a ligint isteach mar bhí sé an-naofa ar fado Oíche<br />
amháin eile tháinig sé arís agus é ag seinm ceoil agus lig an fear<br />
isteach é.<br />
Ansin thit sé i bpeaca agus bhí sé ag gabháil in olcas gach lá<br />
ach lá amháin tháinig aingeal chuige agus coinneal ina láimh aige<br />
agus í lasta agus dúirt sé leis:<br />
"Déan aithrí go beo sula mbeidh an choinneal caite." Bhí sí<br />
127
caite ar fad an t-am sin ach aon orlach amháin.<br />
Dúirt sé leis an aingeal:<br />
"do réir mar chaith mé an choinneal caithfidh mé an t-orlach",<br />
agus deir siad nach bhfuil sé ceart sin a rá. Ach ar deireadh fuair<br />
sé bás leis an tart.<br />
Anna Ní Fhathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(7, 32)<br />
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Fadó ó shin bhi iear i gConamara agus mhairbh sé a athair agus<br />
ansin bhi na Gardaí ar a thoir. Tháinig sé istea¿h in san oileán<br />
seo agus Chaith sé tamaIl ann. Ar deireadh dlUaIa na Gardaí go<br />
raibh sé ann agus tháinigeadar isteach.<br />
Ní raibh siad i bhfad ann nuair a fuaireadar amach cén teach<br />
a raibh sé ann. Ansin aon mhaidin am.háin Chuaigh siad go dtí<br />
an teach sin. Ansin bhí sé féin agus fear an tí ag éiI'Í. Dúirt na<br />
Gardaí deabhadh a dhéanamh agus a chur air. Chuir sé air éadach<br />
fhear an ti agus chuir fear an ti air éadach an fhir elle. Bhí na<br />
Gardaí amuigh ar an tsráid agus chuaigh fear an tí agus an fear<br />
eile amach ar an tsráid agus rith siad leo siar an bóthar. Ansin<br />
rith na Gardaí ina ndiaidh ach mar sin féin ní tháinig siad suas<br />
leis an mbeirt fhear.<br />
Anna Ní Fhathartaigh<br />
(7, 33)<br />
Fuair mé na scéalta go léir ó m'athair Seán <strong>Ó</strong> Fathartaigh (P).<br />
An seoladh céanna.<br />
10ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus phós sé bean as Baile na Creige in Árainn.<br />
An teach ina raibh an bhean ar dtús bhí saga rt 'na ch6naí ann<br />
ar laethanta saoire. Bhuail tinneas an bhean agus oíche amháin<br />
128
dá raibh an fear ag teacht <strong>Ó</strong> chuairt bhí bean ag siúl raimhe<br />
aguscóta ar a bráid. Cheap sé gurbh í sin an bhean a bhí ina cónaí<br />
le hais a dharais. Thasaigh sé ag rith ga dtiacfadh sé suas léi.<br />
Gach am a thasaigh sé ag rith bhí an bhean ag rith roimhe.<br />
Tháinig sé ina bháistigh agus bhí róidín ar thaabh an bhóthair.<br />
Chuaigh an bhean sías sa róidín agus chuaigh sí le hais an chlaí<br />
ar aghaidh na báistí agus d'fhan sí ann.<br />
Tháinig an fear abhaile agus thasaigh sé ag inseacht an scéil<br />
dan sagart. Dúirt sé gurbh í a bhean féin a bhí ann agus ga raibh<br />
sí ag imeachat in sna sióga.<br />
"Leigheasfaidh mise í ná bíadh faitías art. Ach dá mbeifeá gan<br />
an scéal sin a inseacht damsa bann a cas ní leagfadh sí ar an<br />
talamh ga dea." Leigheas an sagart í agus tá an céile bea fós.<br />
Fuair mé an scéal sea ó m'athair.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh<br />
(7, 34-5)<br />
Peadar Mháirtín <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh<br />
129
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear Oíche Bhealtaine thoir i gCreig Anraí taobh thoir de<br />
Leachta Charn an Mothair. Thoir ag na caoirigh a bhí sé agus bhí<br />
dhá mhada in éineacht leis.<br />
Chuaigh an dá mhada ag cuartú coiníní. Dhúisigh ceann acu<br />
coinín agus chuir sé sa Leachta é. Chuaigh an fear siar chuig an<br />
Leaca agus thosaigh sé ag cartadh. Dhúisigh an mada eile coinín<br />
freisin, agus d'fhan an fear roimh an gcoinín ach chuaigh an<br />
coinín amach idir a dhá chois agus chuaigh sé isteach sa Leachta.<br />
Bhí an fear ag cartadh ar a dhícheall agus faoi cheann tamaill<br />
thosaigh ceann de na madraí ag béiceach agus chuaigh an fear<br />
go dtí an mada. Bhí sé i bhfastó sa leic agus ní raibh amach ach<br />
barr a dhriobaill. Rug an fear ar a dhrioball agus tharraing sé air.<br />
Thug sé amach an mada, agus bhreathnaigh sé in san áit a raibh<br />
sé. Chonaic sé solas in sa leic.<br />
Chuaigh an fear síos an cragán agus nuair a bhí sé ag gabháil<br />
amach an bearna tosaíodh ag caitheamh cloch leis agus rith sé<br />
abhaile.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
(7, 36-7)<br />
28ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí beirt ann fadó agus bhí siad ag ó1. Bhí duine acu ann go dtí<br />
an dó dhéag san oíche agus chuaigh an duine eile abhaile. Tamall<br />
beag 'na dhiaidh sin chuaigh an fear eile abhaile agus ar a<br />
bhealach abhaile casadh an fear elle air a bhí ag ó1. Chuaigh siad<br />
isteach i dteach an óil arís. Bhí siad ann go dtí an trí a chlog san<br />
oíche. Chuaigh an bheirt acu abhaile ansin.<br />
Chuaigh duine acu go dtí a theach féin. Chuaigh an duine elle<br />
abhaile ansin agus ar a bhealach abhaile bhí aill mhór roimhe agus<br />
ní raibh sé in ann an aill a ardú. Is é an bealach a chuaigh sé siar<br />
an Muirbheach a bhí tamall beag ón teach. Chonaic sé daoine ag<br />
bualadh liathróide. Ní raibh sé ina lá.<br />
Choinnigh an fear air agus bhí siad ag bualadh i mbuaile a bhí<br />
ar thaobh an bhóthair. Tháinig siad go dtí an fear aguschonaic<br />
130
sé duine ann a bhí básaithe le mí nó mar sin. Ach bhí sé ag gabháil<br />
ag bualadh an fhir ach níor thug cuid eile acu cead dó. Ach dúirt<br />
sé sin nár rinne sé aon cheo riamh air.<br />
Micil O Conghaile<br />
(7, 37-8)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí triúr fe ar ann fadá. An lá seo an obair a bhí acu ag dúnadh<br />
buailteacha ar choiníní le gabháil síos san oíche mar bhíodh<br />
caoirigh an-daor an t-am sin. Mar is é an t-am a bhíonn na coiníní<br />
amuigh ná san oíche.<br />
Chuaigh an triúr acu síos in san oíche agus nuair a bhí siad ag<br />
gabháil síos chonaic duine acu rud bán ag gabháil aníos agus bhí<br />
doch á mbrualadh ar an gclaí ar thaobh eile díobh agus chas siad<br />
abhaile arís agus an-fhaitíos orthu agus maraíodh an triúr acu.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(7, 38-9)<br />
Bhí seanfhear agus seanbhean in san oileán seo fadá. Oíche<br />
amháin chuaigh an bheirt ag bailiú feamainne. Chuir siad<br />
antsrathair ar an gcapall agus chuaigh siad chuig an gCaladh Már.<br />
Ní rachadh an seanfhear soir leis an bhfeamainn gan an<br />
tseanbhean a bhejth in éineacht leis. Rachadh an tseanbhean soir<br />
í féin ach ní fhanfadh an seanfhear sa gcladach bhí sé chomh<br />
faiteach sin. Mar sin chuaigh an bheirt acu soir.<br />
Nuair a bhí siad soir ar Ráidín an Bhalla Mhóir, leag an capall<br />
an fheamainn. Baineadh geit aisti. Chonaic siad fir in san róidín<br />
agus rith siad leo abhaile.<br />
Nuair a bhí siad ag gabháil suas chuig Creig na gCapall<br />
caitheadh cloch mhór agus buaileadh an seanfhear in sa<br />
131
gcloigeann. Chonaic siad fear ag caitheadh cloch. Ghearr an<br />
tseanbhean rópa an chapaill agus rith ar cosa in airde i ndiaidh<br />
an fhir neamhshaolta. Chuaigh an bheirt abhaile ansin.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Fuair mé na scéalta ó m'athair Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile.<br />
(7, 39-40)<br />
An seoladh céanna.<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí seanfhear Oíche Shamhna amuigh ag crann na n-Úllaí. Seán<br />
Teaim ab ainm dó agus bhí sé ina shuí ag an Aill agus dT airigh<br />
sé ceol taobh istigh san Aill. Bhreathnaigh sé isteach. Chonaic<br />
sé solas taobh istigh. Bhuail eagla é.<br />
Rith sé síos an bhuaile. Chonaic sé coinín agus maide ina bhéal<br />
aige. Rith an coinín leis. Chuaigh Sean-Teaim siar an bhearna.<br />
Chonaic sé firín beag agus éadach gorm air. Rith sé abhaile agus<br />
chuaigh sé a chodladh. Nuair a bhí sé ag gabháil suas go seomra<br />
na leapa cuireadh an fhuinneog isteach sa seomra aige.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
(7, 41)<br />
21ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean ann fadó agus bhí siad an-saibhir ar fado<br />
Chuaigh an bhean aon lá amháin go dtí áit a raibh siopa mór.<br />
Chuaigh sí isteach sa siopa agus cheannaigh sí cóta agus péire<br />
bróg di féin agus cheannaigh sí caipín dá fear. D'imigh sí abhaile<br />
ansin.<br />
Bhí a fear istigh roimpi nuair a tháinig sí. D'fhiafraigh an fear<br />
di ar thug sí an caipín chuige. Dúirt an bhean gur thug. Thug<br />
sí dhó é ansin agus chuir sé air é. Dúirt an fear leis an mbean<br />
go raibh sé go deas. Chuaigh siad amach ag siúl dóibh féin.<br />
Ní raibh siad i bhfad amuigh go dtáinig siad isteach arís. Nuair<br />
132
a chonaie siad an doras ar oscailt tháinig faitíos ar an mbeirt acu.<br />
Dúirt an bhean leis an bhfear gabháil isteach. Chuaigh siad isteach<br />
sa teach ansin.<br />
Nuair a chonaie siad doras an tseomra ar oscailt chuaigh siad<br />
siar ann. Chonaie siad na sióga in sa leaba. Níor rinne na sióga<br />
ach an fear agus a bhean a mharú.<br />
Fuair mé na scéalta seo ó mo mháthair.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(7, 42-3)<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann tamall ó shin agus tá sé beo fós. Chuaigh sé siar<br />
Trácht Each ag cuartach raie. Bhí sé ag gabháil síos an charcair<br />
agus chonaie sé fear agus éadach geal air ag gabháil siar faoin<br />
aill agus maide farraige aige. Bhí eagla mhór air agus suas leis<br />
an charcair agus é ag rith. Nuair a bhí sé thuas chonaie sé fear.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Móinín Rua<br />
(7, 44)<br />
2ú Mí na Nollag<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé ag cuartach raie síos Ceann<br />
Gainimh. Nuair a bhí sé ag gabháil síos ag an loch chonaie sé<br />
fear ag gabháil anuas an Muirbheach agus mada in éineacht leis.<br />
Bhí eagla mhór air. Rith sé síos trasna an locha agus is beag nár<br />
bádh é.<br />
Chuaigh sé siar an trá agus é ag rith. Bhreathnaigh sé ina<br />
dhiaidh agus chonaie sé an mada ag snámh tríd an loch. Rith sé<br />
síos go dtí an fharraige agus chonaie sé buidéal ar an trá. Thóg<br />
sé é agus rith sé síos. Nuair a bhí sé ag gabháil síos tamall an<br />
trá chonaie sé mada ag rith chuige. D'aithin sé an mada.<br />
133
Ba é a mhada féin é a bádh cúpla lá roimhe sin. Lean an mada<br />
é tamall beag agus d'imigh sé ansin uaidh. Chuaigh an fear siar<br />
go dtí an Caladh M6r. Fuaír sé barraille ansin agus chuaigh sé<br />
suas sa ngarraí ag glaoch ar a dheartháir leis an mbairille a chur<br />
suas mar bhí ola mhór ann agus bhí sé trom. Tháinig a dheartháir<br />
anuas agus chuireadar an bairille suas as an taoille. D'inis an fear<br />
an scéaJ dá dheartháir agus blú an-iontas air. Chuadar abhaile<br />
agus d'insíodar an scéal ag baile freisin agus bhí an-iontas orthu<br />
ar fado Ohíoladar an bairille le fear in Arainn agus fuaireadar cúig<br />
phunt air.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Máinín Rua<br />
1nis <strong>Meáin</strong><br />
(7, 45, 49)<br />
19ú Mí na Nollag<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadá is fadá é. Lá amháin d' éirigh sé go han-mhoch.<br />
Bhí an mhaidin go han-bhreá. Tháinig beirt fhear ag glaoch air<br />
go rachadh siad ag tarraingt na spiléad amach an taobh ó dheas.<br />
Chuaigh siad síos agus cé a chasfaí orthu ach be an rua ag teacht<br />
amach ón tobar.<br />
"Ní bheidh an t-ádh orainn inniu", a deir fear acu.<br />
"Nu a fhios agat", a deir duine eile.<br />
"Tá a fhios, muise", a deir sé, "mar an lá a raibh Nearaí ag<br />
gabháil ar an aonach casadh bean rua air agus níor dhíol sé an<br />
bhó ná níor tháinig aon cheannaí chuige is b' éigean dá í a<br />
thabhairt abhaile arís".<br />
Chuireadar amach an curach agus nuair a bhí siad chomh fada<br />
leo chaith an fear deiridh an maide uaidh is thosaigh sé ag<br />
tarraingt. Ní raibh aon iasc iontu ach cúpla fiagach, cúpIa roco<br />
Bhíodar ann agus tháinig ceo. Bhuail an fear deiridh a mhaide<br />
faoi storrán agus bhris sé é.<br />
"Tá muid go dona anois", a deír sé. Thug an fear tosaigh a<br />
mhaide féin dá is bhíodar ag imeacht leo. Sa deireadh ag gabháil<br />
amach a bhíodar is tháinig an oíche. Cheapadh an triúr acu nuair<br />
a labhradh an chailleach dhubh sa aill gurbh é a deireadh sí ná<br />
134
é seo:<br />
"Don't go further". Deireadh siad le chéile é sin, gurbh é sin<br />
a bhíodh sí a rá go cinnte.<br />
Ar deireadh ghlan an ceo is tháinig siad i dtír sa gCrombhall.<br />
In am dinnéir lá arna márach chuaigh siad siar is chuir siad amach<br />
an curach as, is thug siad anuas go Trácht Each í. Ní raibh mórán<br />
bróid orthu an lá sin.<br />
Máire Ní Fhlaitheartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(7, 46-7)<br />
Fuair mé na scéalta seo <strong>Ó</strong> m'athair is é sin Peadar <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh.<br />
19ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó is fadó a bhí. Chonaic sí bean ag imeacht ar<br />
bharr na farraige is a cuid gruaige scaoilte. (an chuid eile den scéal<br />
[ar iarraidh]).<br />
(7, 48)<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí curach as an oileán seo lá ag iascach timpeall amisir an<br />
Chogaidh Mhóir. Agus bhíodar amuigh ag Ceann na bhFaochan<br />
agus nuair a bhí siad ag iascach chuaigh siad tamall amach ar an<br />
doimhneacht. Agus nuair a bhí siad ag iascach sheas fear acu suas<br />
sa gcurach féachaint amach ar an bhfarraige agus dúirt sé go<br />
bhfaca sé rud mór bán amuigh sa bhfarraige. Dúirt sé leo a bheith<br />
ag iomramh amach agus shuigh sé féin síos ar an seas agus bhí<br />
sé ag iomramh amach freisin.<br />
Bhí siad ag gabháil amach go maith agus d' éirigh an fear céanna<br />
ina sheasamh arís agus chonaic sé an rud céanna, ach bhí sé i<br />
bhfad amach. Má bhí féin choinníodar orthu ag iomramh agus<br />
ba ghearr go raibh siad glanta amach thar an oileán. Ach bhí sé<br />
i bhfad amach chomh maith céanna. Chasadar isteach abhaile arís<br />
135
agus thóg sé tamall maith orthu teacht isteach.<br />
Agus an lá sin bhí bád as Árainn ag iascach ag Cuanta na Mara<br />
Báine agus nuair a bhí sí ag gabháil anoir as thóg sí an rud seo<br />
thoir ag <strong>Inis</strong> Oírr. Céard a bheadh ann ach bád beag a chaill Liner.<br />
Thógadar go hArainn í agus fuaireadar cúig phunt uirthi.<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Móinín Rua<br />
(7, 50-51)<br />
22ú Mí na Nollag 1938<br />
Bhí fear ann fadó agus bhíodh sé ag imeacht ó áit go háit. B'as<br />
an olleán seo é.<br />
D'imigh sé i dtosach agus chuaigh sé go Meiriceá agus as sin<br />
go hAfraicea agus chonaic sé na daoine dubha. Chonaic sé na<br />
"savages " agus na daoine fiáine elle.<br />
Chuaigh sé go dtí na Stáit Aontaithe agus chaith sé tamall ag<br />
obair ann. Dúirt sé lá amháin go bhfaca sé fear ag baint crainn<br />
agus gur imigh nathair nimhe i ngar dó agus chaith sí smugairle<br />
leis. Sa lámh a chaith sí air é agus ar an bpointe boise bhain sé<br />
an lámh de féin anuas ón rosta agus fuair sé bás chomh maith<br />
céanna.<br />
D'imigh sé leis ansin agus chuaigh sé go dtí an Astráil agus<br />
chaith sé tamall ansin. Tháinig sé i dtír anseo agus bhí a shláinte<br />
roinnt caillte aige. Chuaigh sé amach sa dúirling agus chónaigh<br />
sé [ann] .<br />
Seán Mac Donnchadha<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Fuaireas na scéalta seo <strong>Ó</strong> m'athair Seán Mac Donncha.<br />
(7, 52-3)<br />
136<br />
, ..
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 8<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Colm <strong>Ó</strong> Fathartaigh [Colm Teaim Mhóir]<br />
Rang vii<br />
226 Samhain 1937<br />
Tráchtas<br />
Tá a lán comharthaí ag na daoine le faisnéis na haimsire a<br />
thabhairt. Faigheann siad na comharthaí sin go léir ón ngealach,<br />
ón ngrian, ó na réalta, ón bhfarraige, ón ngaoth, ón spéir, ó na<br />
hainmhithe agus ó na feithidí.<br />
Nuair a bhíonn an ghealach go socair deas in sa spéir gan cor<br />
aisti bíonn aimsir bhreá air. Nuair a bhíonn an ghealach go socair<br />
deas in sa spéir ag gabháil ó dheas le bheith ag breathnú uirthi,<br />
bíonn gaoth aduaidh agus aimsir gharbh air. Nuair a bhíonn sí<br />
dearg ag gabháil faoi nó ag éirí dhi bíonn aimsir bhreá air.<br />
Nuair a bhíonn an ghrian ante i ndiaidh báistí bíonn báisteach<br />
air. Nuair a bhíonn sí go breá geal in sa spéir in san earrach bíonn<br />
aimsir bhreá air. Nuair a bhíonn sí dorcha in sa spéir i lár an Iae<br />
bíonn aimsir gharbh air.<br />
Nuair a bhíonn na réalta ag preabadh in sa spéir bíonn sioc air.<br />
Nuair a bhíonn siad roinnt dorcha bíonn aimsir bhreá air. Nuair<br />
a bhíonn siad go léir amuigh agus nach féidir an spéir a fheiceáil<br />
leo bíonn aimsir gharbh air agus deirtear leis nuair a chaitear<br />
réaltóg go dtéann anam as purgadóir go dtí na flaithis.<br />
Nuair a bhíonn an fharraige ciúin bíonn aimsir bhreá air. Nuair<br />
a bhíonn an-torann aici ar Chora na Roilleach bíonn aimsir gharbh<br />
air. Ach nuair a bhíonn torann aici ar Chaladh Pheadair bíonn<br />
aimsir bhreá air.<br />
Nuair a bhíonn an ghaoth ó thuaidh ní bhíonn air ach cruas<br />
agus aimsir fhuar. Nuair a bhíonn sí thiar bíonn aimsir bhreá air.<br />
Nuair a bhíonn sí ó dheas bíonn aimsir bhog air agus báisteach.<br />
Nuair a bhíonn sí thoir bíonn fuacht air agus triomacht. Nuair<br />
a bhíonn an spéir geal gorm bíonn aimsir bhreá air. Nuair a<br />
bhíonn sí ag imeacht go héasca in san oíche bíonn aimsir gharbh<br />
air. Nuair a bhíonn sé trom dorcha bíonn báisteach air.<br />
Nuair a bhíonn na madraí ag ithe féir bíonn báisteach air. Nuair<br />
a bhíonn asaI nó capall 'na seasarnh i lár buaile agus a gcloigeann<br />
ó dheas acu beidh an t-earrach a thiocfaidh 'na dhiaidh go breá.<br />
137
Nuair a bhíonn na seilmidí, na míoltóga agus na siogáin amuigh<br />
bíonn báisteach air.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig) [Micil Teaím Mhóir]<br />
(8, 1-3)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Tráchtas<br />
Mo Cheantar Féin<br />
Tá mé i mo chónaí ar Bhaile an Bhóthair (recte Mhothair) an baile<br />
is faide soir in san oileán. Tá trí cinn fhichead de thithe ann agus<br />
sin é a raibh ann acu riamh mar nuair a leagadh teach deineadh<br />
teach nua ina áit. Tá dhá theach slinne ann agus teach is fiche<br />
de thithe a bhfuil tuí orthu.<br />
Is é an sloinne Fathartaigh an sloinne is coitianta ann. Is é an<br />
fáth go bhfuair an baile an t-ainm sin mar bhí bóthar ag rith tríd<br />
sul má bhí aon bhóthar ag rith in aon áit eile den oileán.<br />
Tá aon duine dhéag de sheandaoine ann atá ag fáilt an<br />
tseanphinsin. Tá cuid acu in ann scéalta a inseacht i nGaeilge ach<br />
níl aon duine acu in ann scéalta a inseacht i mBéarla. Tá Beairtle<br />
<strong>Ó</strong> Conghaile, Máire Ní Fhlaitheartaígh, Seán <strong>Ó</strong> Coincheanainn,<br />
Máire Ní Choincheanainn, Bríd Ní Dhíreáin, Júda Ní<br />
Mhaoilchiaráin, Bríd Mhaoil Ciaráin, Pádraig <strong>Ó</strong> Fathartaigh,<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh, Máire Ní Chualáin agus Ruairí <strong>Ó</strong><br />
Fathartaigh ag fáil an tseanphinsin. Is as Baile an Bhóthair iad<br />
go léir agus dá bhrí sin is é Baile an Bhóthair, <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, Oileáin<br />
<strong>Aran</strong>n, Co. na Gaillimhe an seoladh atá ar gach duine acu.<br />
Tá dhá sheanfhothrach ar an mbaile: seanteach Shiúnac agus<br />
seanteach Sheáin Dearg. Théadh a lán daoine go Meiriceá as fadó<br />
ach ní théann duine ar bíth ann anois mar níl a chead acu.<br />
Níl mórán amhrán ins an oileán go bhfuil trácht ar lnis <strong>Meáin</strong><br />
iontu. Ach tá amhrán amháin a rinneadh i dtaobh an oiIeáin ins<br />
an mbliain míle naoi gcéad tríocha ag moladh an oileáin. Tá<br />
amhrán beag ann agus deirtear gurb é Colm de Bhailis a rínne<br />
é ag cáineadh an oiIeáin. Seo é é:<br />
lnís <strong>Meáin</strong>,<br />
Inís gan arán,<br />
Inís gann gortach.<br />
An lá a théanns tú ann,<br />
138
Beir leat do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin 'do throscadh.<br />
Tá an talamh atá ins an oileán bocht carraigeach ach i gcorráit<br />
faoi na hailltreacha. An méid de atá ann tá sé go maith chun barraí<br />
a thabhairt. Tá cuid mhaith de faoi charraigeacha nach bhfuil tada<br />
ag fás orthu ach iad lomnocht.<br />
Níl aon abhainn in san oileán ach tá dhá loch mhóra ann, Loch<br />
Chró na gCadhan agus Loch Cheann Gainimh. Bíonn siad lán<br />
le huisce ar feadh na bliana go léir nach mór ach scaitheamh beag<br />
in sa samhradh. Is é an fáth gur tugadh Loch Chró na gCadhan<br />
ar cheann acu mar bhí cró le muintir Mháirtín Uí Chadhain lena<br />
thaobh. Is é an fáth gur tugadh Loch Cheann Gainimh ar an<br />
gceann eile mar tá sé suite díreach ar bhruach Cheann Gainimh.<br />
Níl m6rán crann ag fás ann ach suas le scór in aice an tséipéil.<br />
Tá dhá chrann úll ann: ceann ag Tomás Sheáin Teamaí agus ag<br />
Páidín Sheáin Teaim.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 3-6)<br />
llú Mí na Nollag<br />
Tráchtas<br />
Na Fataí<br />
Cuireann muid fataí ar an bhfeilm gach bliain le n-ithe agus le<br />
tabhairt do mhuca agus do bheithígh. Ullmhaíonn siad an talamh<br />
i gcomhair fataí gach bliain. Nuair a thagann an fheamainn i<br />
ndiaidh na Nollag leasaíonn siad an talamh léi amach as béal a<br />
chéile n6 go mbíonn an bhuaile leasaithe ar fado<br />
Ansin nuair a bhíonn an leasú leáite in san earrach tarraingítear<br />
iomracha in sa ngarraí agus leasaítear iad arís. Ansin cuirtear an<br />
garraí agus nuair a bhíonn sé réidh tosaítear ina thosach ag cur<br />
síolta ann.<br />
Scartar iad ar fad ar dtús tuairim is troigh 6na chéile. Déantar<br />
na hiomairí le spáid agus c1údaítear iad go léir le fód leis an spáid.<br />
Nuair a bhíonn na daoine ag baint na bhfataí in sa<br />
bhfómharcoinníonn siad na leathfhataí a fhásann, le haghaidh<br />
na síolta mar is iad is fearr le curo Bíonn súile maithe orthu agus<br />
is fearr a bhíonn bláth orthu. Nuair a chuirtear síos an síol in sa<br />
139
poll clúdaítear go maith é le créafóg ar fhaitíos go dtiocfadh<br />
luchóg agus go dtabharfadh sí léi é nó ar fhaitíos sioc ná sneachta.<br />
Bíonn fataí curtha ag gach duine in san oileán mar tá talamh<br />
ag gach duine le hiad a chur ann. Ní bhíonn na daoine ag cabhrú<br />
le chéile mar ní bhíonn aon ghá leis. An duine nach bhfuil mórán<br />
cúnaimh aige ní bhíonn an oiread fataí curtha aige leis na daoine<br />
go bhfuil cúnamh acu mar ní theastaíonn siad uaidh. Sin é an<br />
fáth nach bhfuil na daoine ag cabhrú le chéile ag baint na bhfataí.<br />
Nuair a chuirtear na sío1ta in sa ta1amh cuirtear 1easú orthu,<br />
ansin cuirtear iad agus nuair a bhíonn na barranna ag fás tríd an<br />
ta1amh 1ánaítear iad agus ansin nuair a bíonn na barranna fásta<br />
glantar iad: is é sin gach rud a bhíonn ag fás leo a ghlanadh astu.<br />
Ansin spraeáiltear iad agus coinníonn sé sin an dúchan ó na<br />
barranna.<br />
Nuair a thosaíonn na daoine ag baint na bhfataí is iad na<br />
garranta a bhíonn curtha ar an Muirbheach acu a bhaineann siad<br />
ar dtús . Nuair a bhíonn 1án poill bainte an sin, suas le scór ualaí<br />
acu, cuireann siad iad i bpoll. Is amhlaidh a chartann siad poll<br />
ar dtús a bhíonn tuairim is trí troithe ar leithead agus is é sin an<br />
fad a bhíonn ann do réir an méid fataí a bheas le cur ann acu.<br />
Cuireann siad maoil ar an bpoll an sin agus cuireann siad a 1án<br />
raithní os cionn na bhfataí ar fhaitíos go dtiocfadh aon bháisteach<br />
go dtí iad. Ansin cuireann siad gaineamh os cionn na raithní agus<br />
fágann siad iad mar sin go dtí tús Feabhara.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 6-9)<br />
13ú Nollaig 1937<br />
Tráchtas<br />
Ainmhithe na Feilme<br />
Is iad na hainmhithe atá againn ar an bhfeilm ag baile ná: An<br />
capall, an t-asal, an bhó, an bullán, an 1ao, na gabhair, na caoirigh,<br />
na cearca, na lachain, an cat, an mada agus na muca.<br />
Níl aon ainm againn ar an gcapall, ná ar an asal, ná ar na gabhair<br />
ach ar an seanghabhar agus ghabhar na n-adharc gcam. Tá<br />
corrainm againn ar na caoirigh: caora an Mhuirbhigh, caora na<br />
coise briste, an chaora chrosach agus an chaora mhór chrosach,<br />
an t-uascán, caora an uain dhuibh, an chaora dhubh, an chaora<br />
140
liath, an t-uascán mór, an t-uan atá gan bearradh, na moilt agus<br />
an reithe.<br />
Nuair a bhíonn muid ag tiomáint na mbó deireann muid<br />
"siúirdín" leis an mbullán agus leis an lao. Deireann muid "hí<br />
ha" leis an gcapall; "go on, Jack" leis an asal; "seabh" leis na<br />
gabhair agus na caoirigh; "scut" leis an gcat; "scout" leis an mada<br />
agus, "froisin" leis na muca.<br />
Nuair a bhíonn muid ag glaoch orthu, deireann muid "truaín"<br />
leis an gcapall, "Bess, Bess" leis an as al, "Beitín" leis an mbó<br />
agus leis an mbullán, "suicín" leis an lao, "meig" leis na gabhair,<br />
"teaimhín" leis na caoirigh, "tioc" leis na cearca, "Fítín" leis na<br />
lachain agus "bhachín" leis na muca.<br />
Ní bhíonn aon cheann de na hainmhithe istigh againn ach an<br />
cat, na cearca, na lachain, na caoirigh tar éis beirthe dhóibhagus<br />
an t-asal oíche gharbh. Cuireann muid féar agus tuí agus<br />
raithneach mar easair fúthu nuair a bhíonn siad istigh. Cuireann<br />
muid buairín ar na caoirigh, ar na gabhair, agus croimeasc ar na<br />
hasail mar bíonn siad bradach. Ní bhíonn cúram ar bith aon<br />
bhuairín a chur ar na hainmhithe eile mar ní bhíonn siad bradach.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 9-10)<br />
14ú Nollaig 1937<br />
Tráchtas<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí thobar bheannaithe in san oileán seo. Seo iad iad: Tobar<br />
Ísleamáin atá suite thíos i ngar don Mhuirbheach i gOaí Gainimh.<br />
Tá Tobar Chinn Dheirge suite ó dheas den bhóthar nuair a bheifeá<br />
ag gabháil go dtí an tslip . Tá Tobar Cheanannach suite i mbuaile<br />
ó dheas den reilig.<br />
Tá Tobar Ísleamáin ainmnithe mar gheall ar Naomh Isleamán.<br />
Deirtear go raibh tart ar an naomh fadó agus go ndeachaigh sé<br />
ag ól deoch uisce as an tobar agus nuair a chuaigh sé á ól b' éigean<br />
dó a ghabháil ar a dhá ghlúin agus chuir sé a dhá lámh amach<br />
uaidh. Nuair a bhí an deoch ólta aige d' éirigh sé aníos slán ach<br />
d' fhan lorg a dhá ghlúin agus a dhá lámh ann agus tá siad le<br />
feiceáil ann go dtí an lá inniu. Ní thugann aon duine aon turas<br />
air aon uair anois ná fadó ach an oiread.<br />
141
Tá Tobar Chinn Dheirge suite ó dheas den séipéal. Tá tobar ann<br />
agus tá cróín beag len a ais atá chomh fada le fear agus chomh<br />
leathan le fear freisin. Bhí crois dheas ann agus níor chorraigh<br />
ná níor bhac aon duine léi go dtí lá arnhain tháinig Preispitéireach<br />
agus thug sé leis í abhaile ón oileán. Ní raibh a fhios ag na daoine<br />
an dtabharfadh sé leis í, ach dá mbeadh a fhios acu chuireadh<br />
siad i bhfolach air í agus ní fhéafadh sé í a thabhairt leis.<br />
Bhíodh na daoine ag tabhairt turas ar Thobar Chinn Dheirge<br />
fadó go dtí uair arnháin nuair a bhí daoine ag teacht go dtí an<br />
tobar scoilt cois duine acu agus 6 shin amach ní thugann duine<br />
ar bith aon turas air. Bhíodh a gcuid bróg agus stocaíbainte díobh<br />
acu agus chaitheadh siad a ghabháil timpeall an oileáin mar sin<br />
le cladach nó go dtiocfadh siad go dtí an áit ar thosaigh siad.<br />
Bhíodh na toibreacha ann i gcónaí ach is é an fáth go bhfuil<br />
siad beannaithe mar tháinig naomh go dtí gach ceann acu agus<br />
bheannaigh sé iad. Is é Naomh Ceanannach atá luaite le Tobar<br />
Cheanannach, Naomh Ísleamán atá luaite le Tobar Isleamán agus<br />
Naomh Cinn Dheirge atá luaite le Tobar Chinn Dheirge. Níor<br />
leighseadh aon duine riamh ag aon tobar díobh seo. Fágann na<br />
daoine pínneacha ag na toirbreacha seo uaireanta. Níl crann ar<br />
bith ag fás lena dtaobh ach féar agus biorlaí.<br />
Uair amháin sa samhradh nuair a bhí an t-uisce go han-ghann<br />
thug bean uisce as Tobar Chinn Dheirge le haghaidh na fataí a<br />
bhruith dhi agus ní bhruíthfeadh na fataí dhi dá bhfágadh sí thíos<br />
iad ar an tine go dtí inniu.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(8, 11-13)<br />
11ú Nollaig 1937<br />
Tráchtas<br />
Cluichí<br />
Bíonn muid ag imirt cluichí ar feadh scaithimh den bhliain. Bíonn<br />
muid ag imirt Screaga, ag bualadh Cead, ag bualadh liathr6ide,<br />
ag caitheamh cloch neairt, ag tóraíocht coiníní, agus ag<br />
marúéanlaithe. Bíonn muid ag imirt Screaga in sa bhfómhar.<br />
Bíonn cúig cinn de chlocha beaga cruinne ag gach duine agus<br />
nuair a thosóidh tú ar dtús beidh tú .ag imirt nó go gcaillfidh tú.<br />
Is é an uair a chaillfidh tú nuair a thitfeas ceann de na cúig screaga<br />
142
as do lámha.<br />
Bíonn muid ag bualadh Cead timpeall Lá 'le Pádraig. Déanann<br />
siad an Cead as píosa adhmaid agus buailtear é ansin le maide<br />
elle. Bíonn píosa de chIo ch leagtha ar an talamh agus an Cead<br />
leagtha suas leis.<br />
Bíonn muid ag bualadh liahróide, is é sin ag bualadh ar dhaor.<br />
Beidh dhá dhream ann agus iad ag bualadh nuair nach mbeidh<br />
an duine istigh buailfidh duine elle é leis an liathróid agus beidh<br />
sé dóite. Beidh daoine cruinnithe, suas le cúigear nó níos mó nó<br />
níos lú.<br />
Bíonn muid ag tóraíocht coiníní le cúpla mada nó trí agus nuair<br />
a éireos an coinín beidh na madraí agus na daoine ina dhiaidh.<br />
Nuair a bhíonn sio c ann ní bhíonn na héanlaithe in ann aon cheo<br />
a ithe as an talamh agus bíonn oeras orthu. Is ann a chuirtear<br />
ciseog a bhíonn déanta as slata le breith orthu.<br />
Cuirtear maide beag a bhíonn tuairim leatroigh ar fhad faoi<br />
chorr na ciseoige agus greamaítear róipín beag as sin agus caitear<br />
píosaí cáca istigh faoi. Nuair a théann an t-éan isteach tarraingítear<br />
an chiseog air agus ní féidir leis corraí go dtí go mbeirtear air.<br />
Bíonn muid ag baint crúibíní, airní, agus sméara dubha in sa<br />
bhfómhar. Ní bhíonn muid ag imirt aon chluiche in sa teach ach<br />
ag déanamh Púicín agus ag imirt cártaí.<br />
Nuair a bhíonn muid ag déanamh Púicín is amhlaidh a<br />
chromann duine agus púicín air agus caitheann an chuid elle<br />
caipín amach idir a dhá chois agus nuair a bheadh siad go léir<br />
caite thiocfadh an púicíneach dá dtóraíocht agus an té gur leis<br />
an caipín a gheobhadh sé ar dtús is é a bheidh 'na phúicíneach.<br />
Bíonn muid ag leá luaidhe gach oíche Shamhna agus bíonn anspóirt<br />
againn. Cuirtear síos an luaidhe ar dtus á leá i mbosca nach<br />
mbeidh tada eile ann. Nuair a bheidh sé leáite ansin gheobhtar<br />
eochair ansin agus doirtear an luaidhe anuas tríd an bpoll. Má<br />
thagann tairní amach agat deirtear<br />
. .<br />
gur le haghaidh do chónra a<br />
bheidh siad.<br />
Micll <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 13-15)<br />
143
llú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Níl mórán scéalta ag muintir an oileáin ar mhórán rudaí móra a<br />
thit amach.<br />
Lá amháin in san eanach nuair a bhí na daoine ag leasú na<br />
bhfataí chuaigh fear ag bailiú feamainne agus d' éirigh sé ag a trí<br />
a chlog ar maidin. Nuair a chuaigh sé síos bhí an oíche dubh agus<br />
n! raibh mórán eolais aige in san áit mar ní raibh an fear<br />
eile riamh in san áit sin agus bhí faitíos air.<br />
Bhí an mada aige agus nuair a chuaigh sé síos faoi ulán i<br />
gCarcair Pheadairín Bhriain chonaic sé rud mór dubh, amach<br />
uaidh agus rud geal os a chionn. Thosaigh an mada ag tafaint<br />
agus nuair a thosaigh, thosaigh capall ag seitreach, thosaigh bem<br />
ag gáirí agus thosaigh marcach ag tiomáint. Chuaigh sé sail go<br />
dtí an áit ar airigh sé an t-uafás. Nuair a chuaigh, chuaigh cap all<br />
amachuaidh an ulán agus bean agus fear ag marcaíocht ait. Bhí<br />
an bhean agus an fear agus capall básaithe in san oileán nuair<br />
a tháinig an lá.<br />
Bhí Seáinín Pháidín Sheáin lá ag gabháil ag bailiú feamainne<br />
ar maidin go moch agus nuair a bhí sé ag gabháil amach thar na<br />
leacracha móra d'airigh sé é féin á tharraingt i dtreo na Slipe.<br />
Nuair a luigh sé síos cé luíodh sé ach in sa bhfarraige bhí sé<br />
tarraingthe chomh fada sin as an áit a raibh sé ag gabháil.<br />
Chonaic Dara Mór lá maighdean mhara básaithe i bhfeamainn.<br />
Lá eile in san oileán chonaic fear reilig i mbuaile agus daoine ag<br />
cartadh na huaighe. Níorbh fhíor é go raibh reilig in sa mbuaile<br />
ach b'fhíor go bhfaca an fear é agus an lá ina dhiaidh sin bhí an<br />
fear féin básaithe.<br />
Lá amháin bhi rástaí in san oileán agus bhí go leor daoine ag<br />
breathnú orthu. Blú fear amháin thíos i bPort na Cora agus<br />
chonaic sé a dheartháir ann. Bhí a dheartháir ag na rástaí agus<br />
is é a bhuaigh ag caitheamh léim ardo Nuair a tháinig an fear<br />
abhaile a bhuaigh an rása bhí sé go dona go ceann trí mhí agus<br />
gheobhadh sé bás murach an sagart a bhíodh ag rá Aifrinn dó.<br />
Bhí Peadar Mór lá ag baint fhataí amuigh in sa mBuaile<br />
Pháirteach agus caitheadh sleá leis. Bhuail sí air ach ní rinne sé<br />
aon do ch ar dó. Bhuail faitíos é agus chuaigh sé abhaile agus<br />
murach chomh héasca is tháinig sé bheadh duine básaithe leis<br />
in sa teach mar bhí bladhs ar an tine agus cuid de chótaí na ngasúr<br />
á ndó ag an tine.<br />
144<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 16-18)
Baile an Mhothair<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
11-4-'38<br />
AChara,<br />
Ba mhaith liom dá dtiocfá go dtí an teach ar an séú lá fichead den<br />
mhí le haghaidh tae.<br />
Beidh go leor rudaí deasa ceannaithe agam duit, cácaí milse,<br />
misleáin, tae, úllaí, oráiste, feoil agus a lán rudaí eile.<br />
Ná tar go dtí an trí sa tráthnóna agus beidh an-fháilte romhat<br />
ar theacht duit. Mar sin tar agus beidh an-spóirt againn.<br />
Beairtle <strong>Ó</strong> Cualáin.<br />
Mise do chara dhil,<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
(8, 18)<br />
11ú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Scéal<br />
Lá amháin chuaigh triúr iascairí óga amach ag iascach i gcurach<br />
le spiléad. Ní raibh siad i bhfad amach nuair a tháinig cuma mhór<br />
dhubh ar an spéir. D'éirigh néal in sa spéir agus tháinig caiple<br />
bána ar an bhfarraige i dtreo go raibh cáitheadh na farraige ag<br />
gabháil isteach in sa gcurach.<br />
Thosaigh sé ag báistigh agus nuair a stop sí tháinig stoirm anmhór<br />
agus murach an balasta a bhí inti acu d'iontófaí í leis an<br />
ngála. Thosaigh siad ag iomramh ga dtí an t-oileán agus d'éirigh<br />
leo an baile a fháil arís. Bhí an-áthas orthu nuair a tháinig abhaile<br />
agus gheall siad nach dtiocfadh siad amach arís go brách an fhad<br />
is bheadh siad beo.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 19)<br />
145
llú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Laethanta Áirithe<br />
Tá laethanta áirithe ins gach bliain agus ins gach seachtain nach<br />
maith leis na daoine tosú ag déanamh rudaí faoi leith. Ní maith<br />
leo an capall a shrathrú ná aon asaI ar lá chrosta na bliana. Ní<br />
maith leo aon ghruaig a bhaint amach ná tú féin a bhearradh Dé<br />
Luain.<br />
Níl sé ceart dar le daoine gruaig' a bhaint amach ná caoirigh a<br />
bhearradh in sa gOncís mura mbeadh ceann amháin bearrtha agat<br />
ar dtús. Deir siad dá mbainff gruaig de dhuine ná de chapall in<br />
sa gCincís go mbeadh an duine agus an capall básaithe roimh an<br />
gCincís arís.<br />
Níl sé ce art a ghabháil i dtrá ag baint feamainne ná coirlí Luan<br />
Cásca ná aon síol a shá. Bhí daoine fadó ann Luan Cásca agus<br />
bhain siad feamainn agus sháigh siad síolta ach má sháigh níor<br />
fhás aon chuid acu orthu.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(81 19-20)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Tráchtas<br />
Éadaí<br />
Níl ach aon táilliúir amháin in san oileán anois agus ní raibh ann<br />
le fada an lá ach aon táilliúir riamh. Nuair a gheobhadh an<br />
seantáilliúir bás is é a mhac a gheobhadh an cheird I na dhiaidh<br />
nó a iníon nó duine éigin dá chuid gaolta. Bhíodh an seantáilliúir<br />
ag gabháil ó theach go teach ag déanamh éadaí.<br />
Ní bhíonn an táilliúir atá anois ann ag imeacht ar chor ar bith<br />
mar is táilliúir óg atá ann fós. Ní bhíonn éadach ar bith aige in<br />
sa teach le díol. Ní bhíonn duine ar bith ag-ceannacht éadaí mar<br />
bíonn bréidín ag gach duine dhó féin. Caitheann gach duine in<br />
san oileán seo éadach na háite agus is é an gnáthéadach a bhíonn<br />
ann ná bréidín.<br />
Bhí táilliúir ann fadó thuas tigh Colmane agus tháinig sagart<br />
isteach ann a bhí bacach. Dúirt an táilliúir leis é féin a thabhairt<br />
amach trí Loch Cheann Gainimh. Chuir sin fearg mhór ar an<br />
sagart agus chuaigh sé síos go dtí an loch é féin ar asaI. Fuair sé<br />
146
sluasaid agus chuaigh sé amach i lár an locha. Nuair a bhí sé<br />
amuigh ní raibh an loch domhain ar chor ar bith mar is loch antanaí<br />
é cé go bhfuil sé leathan agus fada. Níl sé ach trí troighe<br />
ar domhain in san áit is doimhne é. Chart an sagart polI mór<br />
leathan i lár an locha. Tuairim seacht dtroighe ar doimhneacht<br />
agus chaith sé an láib ar bhruach an ruda i dtreo nuair a shiúlfadh<br />
sé ar bhruach an phoill go gceapfadh an tailliúir go raibh sé antanaí<br />
agus dá dtitfeadh sé féin nach mbeadh aon bhaol air go<br />
mbáfaí é féin.<br />
Chuaigh an sagart suas ar an asaI abhaile chuig Colmane agus<br />
d'iompair an t-asal síos an bheirt go dtí an loch. Chuaigh an<br />
táilliúir ar dhroim an tsagairt agus d'iompair an sagart é go dtí<br />
an polI. Chaith sé síos sa bpoll é agus bádh ann é. Deir daoine<br />
óshoin nach ndearna aon táilliúir aon mhagadh faoi aon sagart.<br />
Is iad na gléasanna a bhíonn ag an táilliúir, inneall, siosúr,<br />
miosúr, snáth, ceirtlín, téip, cailc, snáth, spól, méaracán agus<br />
rudaí beaga eile a fheileann dó.<br />
Déanann na mná na léinteacha agus na gúnaí. Is as éadach olla<br />
glas a dhéanann siad na léinteacha do na fir. Is as máilín bán a<br />
dhéanann siad na léinteacha do na mná agus do na gasúir. Is as<br />
snáth a chniotáiltear na stocaí a bhíonn ar gach duine. Is amhlaidh<br />
a bhíonn siad bán ina mbéal thuas agus bán ina mbarr agus sna<br />
sála. Faigheann siad an snáth as olann a bhíonn acu féin agus<br />
déanann siad na stocaí as sin. Tá tuirne ag gach duine in san áit<br />
mórán ach b' fhéidir duine nó ag beirt.<br />
Ní chaitheann siad éadach áirithe ar aon ócáid ach b'fhéidir<br />
nuair a bhíonn siad ag gabháil go dtí bainis agus go dtí an<br />
tAifreann Dé Domhnaigh. Bíonn éadach dearg ar na mná agus<br />
cótaí dearga ag sochraid. Bíonn salann ina sto caí acu leis agus<br />
ag na fir freisin ach deirtear nach bhfuil ann ach pirseog.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Flathartaigh (Pádraig)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(8, 20-23)<br />
Fuaireas gach ceann acu seo ó: Beairtle <strong>Ó</strong> Conghaile.<br />
An seoladh céanna.<br />
147
20ú Meán Fómhair<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó agus is fadó a bhí. Bhí triúr mae aige. Lá amháin<br />
ehuir siad amaeh na líonta, agus go deor daoine eile. Bhí an lá<br />
go han-bhreá, ach nuair a tháinig an oíehe d' éirigh an fharraige<br />
agus tháinig gála agus ar maidin ní raibh aon ehuraeh in ann<br />
gabháil amaeh ag tógáil na líonta. Do réir mar bhí na báid ag<br />
gabháil amaeh bhí siad á mbá.<br />
Nuair a bhí an triúr mae seo ag imeaeht ag tógáil na líonta bhí<br />
an t-athair ar an leaba agus é tinn. Dúirt sé leis an mae ba shine<br />
píee a fháil agus splane a ehur ar an spíee a bhí ar a bharr agus<br />
nuair a bheadh an tonn mhór ag teaeh an píee a ehaitheamh ann<br />
agus go mbeadh leo. Aeh níor thug sé leis é. Dúirt sé leis an dara<br />
mae é aeh níor thug. Dúirt sé leis an tríú mae é agus thug.<br />
Máirtín Mae Conraoi an t-ainm a bhí ar a n-athair agus ní raibh<br />
sé in ann gabháil in éineaeht leo. Chuaigh an mae ab óige leis<br />
an bpíce agus an splane, agus nuair a tháinig siad go dtí an<br />
cladaeh, ehonaic siad na báid ag gabháil amaeh agus iad dá mbá<br />
agus ehuaigh amaeh agus ehonaic siad an tonn bháite ag teaeht<br />
agus dúirt an mae ba shine go mbeadh siad báite . Aeh nuair a<br />
tháinig sé, ehaith an mae ab óige an píee ann agus lagaigh an<br />
fharraige ehomh ciúin leis an tobar. Tharraing siad na líonta agus<br />
tháinig siad i dtír. Deirtear gur bádh os cionn dhá seór duine an<br />
lá sin as an oileán seo.<br />
In sa tráthnóna tháinig buaehaill óg agus é ag mareaíoeht ar<br />
ehapall dubh agus dúirt sé go raibh bean in áit éigin agus an píee<br />
a ehaith sé in sa bhfarraige an lá sin, gur trí chos mná a ehuir<br />
sé é. Chuaigh sé leis agus bhí siad ag imeaeht ehoíche nó go deo<br />
nó go dtáinig siad go dtí seomra mór agus bhí bean ann in sa<br />
leaba agus an píce ina bolg agus í go dona. Tharraing an buaehaill<br />
an píee as agus phós an bheirt aeu a ehéile agus mhaireadar go<br />
sona séanmhar, agus deirtear nuair a eailleadh anbheirt go raibh<br />
euid de na daoine á bhfeiceáil in san oileán go fóill.<br />
Micil O Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 24-5)<br />
148
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí triúr mae aige. Nuair a bhí an mae<br />
ba shine fásta dúirt sé go raehadh sé ag saothrú a bheatha. Bhí<br />
siad an-bhoeht agus ní raibh aon rud aeu le n-ithe . D'imigh an<br />
mae ba shine agus bhí sé ag imeaeht leis nó go dtáinig sé go dtí<br />
teaeh. Bhuail sé ar an doras agus d' oseail duine dhó é, agus dúirt<br />
an buaehaill leis go raibh sé ag iarraidh oibre. Chuaigh an<br />
buaehaill leis. Chuir sé ag baint fhéir é. Nuair a tháinig sé sa<br />
tráthnóna , bhí an fear istigh agus nuair a tháinig sé isteaeh bhain<br />
sé an cloigeann de.<br />
Lá elle dúirt an dara mae go raibh sé in am aige féin gabháil<br />
ag saothrú a bheatha. D'imigh leis nó gur easadh teach leis agus<br />
is é an teaeh eéanna a ehuaigh an duine eile ann agus mharbh sé é.<br />
I geeann seaithimh eile dúirt an mae ba hóige go raehadh sé<br />
ag saothrú a bheatha. D'imigh sé agus bhí sé ag siúl nó gur easadh<br />
seanfhear leis agus bhí inneall aige agus thug sé dhó é. Chuaigh<br />
sé abhaile agus é aige. Nuair a tháining sé isteaeh sa teaeh<br />
d'fhiafraigh an bhean de an bhfuair sé aon rud agus dúirt sé go<br />
bhfuair. Dúirt sé leis an inneall:<br />
"In ainm Dé agus Mhuire, meil plúr." Thosaigh an t-inneall<br />
go ndúirt an fear leis stopadh. Rud ar bith naeh mbeadh aeu<br />
mheileadh an t-inneall dóibh é.<br />
Lá amháin thámig an fear saibhir agus d'iarr sé an t-inneall agus<br />
thug sé dhó é. Agus lá amháin ehuaigh siad go dtí tír éigin eile<br />
i mbád agus dúirt sé leis an inneall a bheith ag meilt salainn.<br />
Thosaigh an t-inneall ag meilt agus nuair a bhí euid mhaith meilte<br />
aige ní raibh a fhios aeu eéard a d' iarrfadh siad mar bhí an bád<br />
á líonadh, agus ar deireadh ehuaigh sé go tóin agus bádh ia d,<br />
agus deirtear gurbh é sin an fáth go bhfuil an fharraige goirt.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 26-7)<br />
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó agus lá amháin ehuaigh sé amaeh ag baint fhataí.<br />
Lá Bealtaine a bhí ann agus bhí sé thíos sular éirigh an ghrian.<br />
Faoi eheann seaithimh ehaith sé de a veist agus ar an nóiméad<br />
149
agus a bhain sé de í tháiníg na sióga agus thosaigh siad ag góílt<br />
aír nó go mba bheag nach raibh sé marbh.<br />
Ach deírtear murach bean a bhí caillte san oileán go maródb<br />
siad a.r fad é. Thug siad aníos é scaítheamb ón tea ch ga dtf a.n<br />
teach agus d'fhágadar ansin é nó go blúuaír a mhamaí ann é.<br />
Agus deirtear ón am sin nach ceart a ghabháil amach ar an gcéad<br />
duine Lá Bealtaine.<br />
Micíl <strong>Ó</strong> Fathartaígh (Pádraig)<br />
(8, 28)<br />
10ú Oeíreadh Fómhaír 1938<br />
scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé ina chónaí ar Bhaíle an Mhothaír<br />
agus oíche amháín ar a trí a chlog chuaigh sé soír go dtí antslip<br />
ag ba.iliú feamainne. Nuaír a bhí sé ag gabháil soír ag na Leacracha<br />
Móra chonaíc sé lámha á tharraingt amach ar na creaga taobh<br />
amuigh den bhóthar, amach ag an gCromleic agus isteach arís<br />
síos an tslip go dtáinig sé go farraige agus d'imíodar ansin agus<br />
marraíodh ar deíreadh é.<br />
Fuaíreas an scéal seo <strong>Ó</strong> m' athaír:<br />
Sé amas <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
An seoladh céanna liomsa.<br />
Micíl Va Fathartaigh (Jim)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(8, 29)<br />
6ú Oeíreadh Fómhaír 1938<br />
scéal<br />
Bhíbean ann fad6. Ní raibh sa teach ach í féin agus a maco D'imigh<br />
an bhean ar cuaírt aon oíche amháin. D' fuág sí an mac istigh sa<br />
teach. Ní raibh sí i bhfad imithe ga dtáiníg trí sióga isteach sa<br />
teach agus thugada.:r leo é.<br />
Nuaír a tháiníg a mháthaír agus nuaír nach bhfaca sí an mac<br />
istigh bhí sí go brónach ina dhiaidh. Aon oíche amháin buaileadh<br />
ar an doras aid. O'oscaíl sí é. Bhí fear ag teacht ar cuaírt chuid.<br />
150
D'fhiafraigh sí den fhear an bhfaca sé a maco Dúirt sé léi go raibh<br />
sé ag na sióga agus dúirt an fear léi a ghabháil go dtí na sióga.<br />
Chuaigh sí chuig na sióga an lá ina dhiaidh sin.<br />
D'fhiafraigh an bhean ansin díobh an raibh a mac acu.<br />
"Tá sé againn le cupla lá anuas", ar siad. Ghlaaigh sí air.<br />
Tháinig sé ga dtí í. Thug sí abhaile léi é. Bhí sé chamh tinn sin<br />
agus nach raibh sé in ann labhairt léi. Cailleadh é i gceann cupla<br />
lá ina dhiaidh sin. Bhí a mháthair ga han-bhrónach ina dhiaidh<br />
ansin.<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(8, 30-31)<br />
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhíbean ann fadó agus bhíodh sí an-ghortach. Lá amháin tháinig<br />
ceannaí isteach aici, agus d'fhiafraigh sé dhi an raibh aon<br />
seanphíosaí éadaí aici agus dúirt sí go raibh go le or agus spáin<br />
dó iad. Dúirt an ceannaí go raibh siad go maith. D'fhiafraigh sé<br />
dhi cé mhéad a bheadh sí a iarraidh orthu. Deich scillinge. Níor<br />
mhaith leis an méid sin a thabhairt orthu. Ar deireadh thug sé<br />
deich scillinge dhi.<br />
'Té as thú?" arsa an bhean.<br />
"Is as an mbaile seo mé. Cad chuige nach n-aithníann tú roé?<br />
Is mise an fear a bhí agat nuair a thug na sióga leo mé."<br />
D'fhiafraigh sé dhi cá raibh an mac agus dúirt sí go raibh sé imithe<br />
le fada. Dúirt an fear léi go bhfaca sé féin é in sna sióga. Dúirt<br />
an fear ansin nach bhféadfadh sé fanach ruos faide agus ar an<br />
n6iméad bhí sé imithe.<br />
An lá ina dhiaidh sin chuaigh an bhean síos go Ceann Gainimh<br />
ag bleán na bóo Bhí an oíche ag titim agus chonaic sí long mhór<br />
ag teacht isteach agus nuair a bhí sí scaitheamh isteach chuir sí<br />
dhá bhád bheaga isteach uaithi agus iad lán le daoine agus<br />
spáideanna acu agus thosaigh siad ag cartadh nó go raibh cuan<br />
roór déanta acu.<br />
Is é an mac a bhí i gceannas na sióg ann. Deirtear ón méid sin<br />
ga bhfuil an caladh ann fós agus tugtar Caladh Pheadair marainm<br />
air ó shin.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 31-2)<br />
151
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó in san oileán seo agus Lá Fhéil Sain Seáin a<br />
bhí ann. Peait Sheáin Teaim an t-ainm a bhí ar an bhfear. Ar<br />
maidin an Iae sin ehuaigh sé amaeh ar na Creaga ag breathnú<br />
an raibh an féar ag fás go maith.<br />
Nuair a bhí sé ag gabháil suas ag an Dún ehonaie sé mar bheadh<br />
siota gaoithe ag séideadh in sna Creaga timpeall air. Bhreathnaigh<br />
sé agus ehonaic mar bheadh féar bailithe le ehéile ag séideadh<br />
go tramo Nuair a bhí sé i ngar don ehlaí stop sé agus eéard a<br />
ehonaic sé aeh a athair ina sheasamh an taabh eile den ehlaí. Ní<br />
raibh a athair aeh seaehtain eaillte.<br />
Dúirt Pe ait Sheáin Teaim leis eéard a bhí sé a dhéanamh agus<br />
dúirt sé go raibh sé in sna sióga agus dúirt sé dá ndéarfadh sé<br />
Aifreann amhain dó ga raehadh sé in sna flaithis.<br />
Mieil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 32-3)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó agus amuigh ar na Creaga a bhí sé ina ehónaÍ.<br />
Bhí an áit an-uaigneaeh agus ní raibh [Na an chuid eile den scéal<br />
ann. ]<br />
(8, 33)<br />
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé pósta agus aan oíche amháin<br />
ehuaigh sé síos ag an trá mar eheap sé ga mbeadh píosa adhmaid<br />
aige ag teaeht aníos dó, nó rud éigin eile. Bhí páiste aige agus<br />
nuair a ehuaigh sé síos, thug sé a mhae in éineaeht leis. Chuaigh<br />
siad sías go dtí an Caladh Mór agus síos ga Ceann Gainimh agus<br />
soir go dtí an tSlip.<br />
Nuair a bhíodar ag gabháil soir ehaill an mae a bhróg. Dúirt<br />
sé leis an athair fanaeht leis go mbeadh a bhróg air.<br />
152
"Déanfaidh sin", a deir an t-athair.<br />
"Tá rné ag fanaeht leat anois" , agus bhí sé ag irneaeht soir. Bhí<br />
sé ag eeapadh go rnbeadh an rnae ina dhiaidh i geónaí aeh ní raibh.<br />
Nuair a bhí an fear thoir ag an tSlip is ea a ehonaie sé naeh raibh<br />
a rnhae in éineaeht leis. Chas sé amos arís go rnbeadh a fhios aige<br />
cá raibh an rnae aeh ní bhfuair sé é. Chuaigh sé abhaile agus é<br />
brónaeh go leor. Bhí sé ag eeapadh gurb iad na sióga a ghoid é.<br />
Soreha Ní Chonghaile<br />
(8, 34)<br />
31ú Deireadh Fórnhair<br />
Seéal<br />
Bhí beirt deartháir ann fadó agus bhí duine acu boeht agus bhí<br />
an duine eile saibhir. Aeh aon lá arnhain ehuirnhnigh sé ar phlean.<br />
An lá a tháinig ina dhiaidh mharaigh sé an bhó a bhí aige agus<br />
dhíol sé a euid feola agus fuair sé go le or sabhran uirthi.<br />
Ansin bhí aonaeh ann an lá ina dhiaidh agus thug sé leis an<br />
eraiceann agus chuir euid de na sabhrain istigh ann.<br />
Tháinigeeannaitheoir go dtí é agus d'fhiafraigh sé dhe eé rnhéad<br />
a bheadh sé a iarraidh ar an geraiceann. Dúirt an fear leis gurbh<br />
fhiú go leor é agus nuair a ehraithfeadh sé é go dtitfeadh sabhran<br />
as. Tháinig go le or eeannaitheoirí ansin agus ehonaie siad an rud<br />
iontach a thit amaeh agus ansin thosaigh siad á cheannaeh. Fuair<br />
sé go leor airgid air agus ansin nuair a thosaigh siad á ehraitheadh<br />
níor thit aon sabhran as.<br />
Nuair a ehuaigh an fear boeht abhaile d'inis sé don fhear saibhir<br />
eén áit a bhfuair sé an t-airgead agus rinne sé féin an rud eéanna.<br />
Nuair a ehuaigh sé ar an aonaeh is amhlaidh a bhí na<br />
eeannaitheoirí ag rith ina dhiaidh agus ag eaitheadh cloeh leis mar<br />
bhí siad ag eeapadh gurb é an fear eéanna é.<br />
Nuair a ehuaigh sé abhaile bhí sé ar buile leis an bhfear boeht<br />
agus chuir sé é síos i mála agus bhí ag gabháil go dtí an abhainn<br />
lena ehur ann. Ar an mbealaeh go dtí an abhainn bhí sé tuirseaeh<br />
agus chuaigh sé ehuig an tobar le deoeh a fháil. Nuair a bhí sé<br />
imithe tháinig fear go dtí an fear a bhí sa mála agus dúirt sé leis<br />
é féin a ligint isteaeh. Chuaigh an fear amaeh as an mála agus<br />
ehuaigh an fear eile isteaeh ann. Nuair a tháinig an fear ehraith<br />
sé an mála ar a dhroim agus ehuaigh sé go dtí an abhainn. Nuair<br />
153
a chuaigh sé abhaile bhí an fear bocht ag baile roimhe agus ní<br />
raibh a fhios aige cá as a dtáinig sé.<br />
Anna Ní Fhathartaigh<br />
(8, 35-6)<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean agus fear ann fadó. Aon oíche amháin chuaigh an bhean<br />
go dtí áit a raibh mac tÍre agus ainmhithe aUta ann. Chonaic an<br />
bhean an mac tíre ag teacht go dtí í. Labhair sí leis ar dtús. Ansin<br />
dúirt an mac tÍre léi go maródh sé í. Tháinig faitíos ar an mbean<br />
ansin. Chuaigh sí go dtí áit ina raibh an teach aici. Níor rinne<br />
an mac tÍre ach í a leanacht go dtí go raibh sé ag a teach aici. Nuair<br />
a chonaic an bhean an mac tÍre ag teacht isteach sa teach tháinig<br />
faitíos uirthi agus ar an bhfear freisin. Níor rinne an mac tíre ach<br />
iad a mharú ansin.<br />
Fuair mé an scéal seo ó m'athair.<br />
Ceathrú an Leisín<br />
Máire Ní Chonghaile<br />
(8, 37)<br />
14ú Samhain 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus amuigh ar na Creaga a bhí sé ina chónaí.<br />
Bhí an áit an-uaigneach agus ní raibh aon duine i ngar dó. Oíche<br />
amháin bhí sé ag brionglóidigh go raibh bean óg ar an mbaile agus<br />
go bpósfadh sí é.<br />
Nuair a d'éirigh sé ar maidin d'imigh sé leis go dtí an baile.<br />
Bhí sé ag imeacht ar fud an bhaile agus ar deireadh chonaic sé<br />
bean óg ag gabháil go dtí an tobar. D'fhiafraigh sé di an bpósfadh<br />
sí é agus dúirt sí go bpósfadh. D'imigh leo nó go dtáinig siad go<br />
dtí an teach. Chuaigh siad isteach agus d' ól siad tae agus bhí<br />
féasta mór acu le chéile. Nuair a bhí an méid sin déanta acu<br />
chuaigh an fear ag glaoch ar dhaoine chun na bainise.<br />
Tháinig go le or daoine. Tháinig athair agus máthair an chailín.<br />
154
Pósadh iad le chéile agus bhí saal breá acu le chéile.Bhíbuachaill<br />
óg acu agus lá amháin chuaigh sé féin agus an bhean ga dtí<br />
abhainn agus céard a tháinig amach as an abhainn ach maighdean<br />
mhara agus thug sí léi iad.<br />
Tháinig an aíche agus bM an fear istigh agus ní raibh an bhean<br />
ná an páiste. An aíche sin bhí sé ag briangláidgh ga raibh siad<br />
ag maighdean mhara.<br />
Lá arna mhárach chuaigh sé ga dtí an abhainn agus tháinig an<br />
mhaighdean anías chuige. Dúirt sé ga dtabharfadh sé chuici rudaí<br />
luachmhara dá bhfaigheadh iad. D'imigh leis agus thug sé dhi<br />
iad. Tháinig an bhean agus an páiste anías píasa beag. Dúirt an<br />
fear leis an maighdean ga dtabharfadh sé éadach nías breátha<br />
chuici dá spáinfeadh sí cuid eile dhá agus dúirt sí ga spáinfeadh.<br />
D'imigh leis agus thug sé chuici é. D'éirigh an bhean anías as<br />
an uisce nías faide. Dúirt sé ga dtabharfadh sé éadach nías deise<br />
dhi dá spáinfeadh sí iad. D'imigh leis agus thug sé chuici é. Nuair<br />
a tháinig sé d' éirigh an bhean agus an páis te anías ar fad agus<br />
léim siad ar thalamh agus shiúil lea abhaile agus chaith siad saal<br />
breá le chéile.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 38-40)<br />
19ú December 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadá agus bhí píasa már talaimh aige agus ba éard<br />
a bhí ann fear feasa. Bhí camharsa leis an bhfear seo a raibh píasa<br />
talaimh aige agus bhí an bheirt acu an-mhár le chéile. Dúirt an<br />
fear feasa lena chara lá gabháil ga dtí a leithéid seo d'fhear a bhí<br />
ina chaibléara brág, agus a fháil scríafa uaidh as a chuid fala a<br />
chuid talúna a fhágáil aige, agus gan aan ruaig a chur air.<br />
Chuaigh sé ga dtí an caibléara mar a dúirt sé leis agus bhí sé<br />
ina shuí sa daras ag caibléireacht a leath istigh agus a leath<br />
amuigh. D' fhiafraigh sé dhe an ndíreadh sé sál a bhróige ga raibh<br />
sí cam. Dúirt sé ga ndéanfadh, ach dúirt sé cén táille. Thug an<br />
feilméara leathcharóin as an abair.<br />
Nuair a fuair an caibléara an leathcharóin is éard a rinne sé a<br />
ghabháil amach ag ó1. Is gearr a shiúil an feilméara arís ga dtáinig<br />
sé ar ais. Dúirt sé ga raibh tairne ag gabháil trína chais in sa<br />
155
mbuatais agus go mba cheart d6 é a bharradh. Thug sé giní dhá<br />
as sin a dhéanamh. Ghlac an caibléara buíochas ansin agus dúirt<br />
sé ga ndéanfadh sé gach rud a d'iarrfadh sé air.<br />
Tá ga maith a dúirt an feiIméara. ní iarrfaidh mé aon rud art<br />
ach má fhágann tú do chuid talaimh agam.<br />
"Dheamhan baol art", a deir an eaibléara. D'iarr an ieiIméara<br />
air a seríobh as a ehuid fala naeh geuirfeadh sé as a ehuid talúna<br />
é agus rinne an eaibléara sin le toiI. Ba éard a bhí sa geaiIbléara<br />
sin CromaiI.<br />
Blianta ina dhiaidh sin nuair<br />
a bhí Cromail ag seoladh na<br />
ndaoine as Éirinn agus á marú tháinig sé go dt{ an feilméara seo.<br />
Agus dúirt sé ga seasfadh sé ar a fhocal a tlUlg sé cheana dh6<br />
- go saighneálfadh sé nach gcuirfeadh sé aon iomp6 air.<br />
D'fhiafraigh Cremail den seanfhear cén fhad a mhairfeadh a dhlí<br />
in Éirinn. Dúirt an seanfhear ga mairfeadh sé ga dtagadh an lá<br />
inné ar ais.<br />
Bhí CromaiI an-sásta leis ansin nuair a ehuala sé ga raibh an<br />
dlí ehomh láidir sin.<br />
"Cén fhad a mhairfeas mé féin?", a deir sé. Mairfidh tú bea<br />
a fhad is thogr6s tú féin é. Tá sé ráite gur goideadh CromaiI as<br />
an áit ar cuireadh é tar éis a bháis agus gUl'bh é an áit a cuireadh<br />
a thlomna j bhfarraige in aice le Holyhead agus ga bhfuiI<br />
dl'ochfharl'aige in sa n áit sin thar áit ar bith eiIe.<br />
Micil O Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 40-42)<br />
20ú Nollaig 1938<br />
Seéal<br />
Bhí fear ann fadá agus bhí sé pó sta agus bhí mae amháin aige.<br />
Ní raibh aon duine in sa teaeh aeh an triúr aeu agus tar éis<br />
seaithimh cailleadh a bhean.<br />
Lá amháin chuaigh an fear amach ag fiach agus d'fhág sé an<br />
páiste agus an mada istigh . D'imigh leis agus ní raibh sé i bhfad<br />
imithe nuair a tháinig sé arís. Rinne é ga réidh agus d'oscail an<br />
doras. QlOnaic sé an páis te jstigh agus rud éigin agus éadach bán<br />
air. Nuair a thájnig an fear isteach d 'éirigh sé de ghe.it.<br />
D 'fhiafraigh an fear de cé a bhí ann agus dú.irt sé gurb i a mháthair<br />
a bhí ann .<br />
156
An lá ina dhiaidh sin d'imigh sé agus nuair a tháinig bhí an<br />
rud céanna ann agus dúirt an páiste go ndúirt sí go raibh sí i<br />
bPurgadóir agus guidhe ar a son.<br />
MidI <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 34)<br />
20ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé pósta agus bhí ceathrar clainne air.<br />
Beirt ghasúr agus beirt chailíní a bhí acu. Bhíodh siad ag troid<br />
gach lá. Bhíodh an ghráin ag duine acu ar an duine eile. Ní raibh<br />
an bheirt chailíní ag troid ar chor ar bith ach na buachaillí.<br />
Ní bhíodh a fhios ag an athair ar chor ar bith an fáth a raibh<br />
siad ag troid. Aon áit a mbeadh siad le chéile bhuaileadh duine<br />
acu an duine eile. Ar deireadh d'inis an t-athair don sagart é agus<br />
Dé Dornhnaigh tar éis Aifrinn choinnigh an sagart istigh an t<br />
athair agus an bheirt mhac.<br />
D'fhiafraigh an sagart dióbh cén fáth a mbíodh agus dúirt duine<br />
acu gurbh amhlaidh a shádh rud éigin biorán ann agus gurbh<br />
[amhlaidh] a bhíodh sé ag ceapadh gurbh é an duine eile a<br />
dheineadh leis é, agus dúirt an duine eile an rud céanna. Dúirt<br />
an sagart leis an athair ansin gurbh é an diabhal a bhí ag iarraidh<br />
iad a thabhairt chuige féin.<br />
Bhí an sagart ag léarnh os a gdonn agus bhaist sé iad. Nuair<br />
a chuaigh siad abhaile ansin d' irnigh siad le chéile in áit éigin agus<br />
ní raibh siad ag bualadh a chéile níos mó.<br />
Nuair a bhí an bheirt bhuachaillí stoptha thosaigh na cailíní<br />
ansin agus bhí siad mar sin go brách beagnach. Cailleadh an<br />
bhean nuair a bhí na buachaillí ag troid le chéile. Agus nuair a<br />
cailleadh chuir sí an méid sin de phionós ar an gclann. Nuair a<br />
d'inis an t-athair don sagart é níor éirigh leis iad a stopadh. Dúirt<br />
an sagart leis go raibh a bhean in ifreann agus go raibh sí ag cur<br />
cathuithe orthu ag iarraidh iad a choinneáil di féin agus go<br />
mbeadh siad in ifreann léi féin.<br />
Agus na daoine a bhí in sa teach sin tá siad ag troid le chéile<br />
ó shin agus an t-ádh orthu.<br />
157<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 44-5)
21ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
In san earrach bhí go le or curach ag iascaíreacht langaí. Ins an<br />
tráthnóna tháinig ceo, agus tháinig siad isteach. Ní raibh mórán<br />
baoití acu agus chuaigh siad go h<strong>Inis</strong> Oírr. Bhí ceo an-trom ann.<br />
Shroicheadar an t-oileán slán. Nuaír a bhí na baoití faighte ag cuid<br />
acu tháinig siad arís ach d'fhan dhá churach acu thoir.<br />
Tháinig an ceo ruos troime nó gur ar éigean a d'fheicfeá duine<br />
a bheadh an taobh eile dhíot. D' fhágadar an t-oileán agus shíl<br />
siad gur ag teacht godtí an t-oileán a bhí siad. Bhí taoille tuile<br />
ann agus tharraing sé le fána iad. Bhí siad ag imeacht leo ar feadh<br />
na hoíche agus gan fhios acu cá raibh siad ag gabháil.<br />
An lá ina dhiaidh sin bhí sé chomh dona céanna agus bhí siad<br />
ar an bhfarraige. Ní raibh a fhios acu cad a dhéanfadh siad. Bhí<br />
siad ag ite an iasc fhuaír a bhí sa gcurach acu le hocras. Tar éis<br />
dhá lá a chaitheamh amuigh shroich ceann acu có sta Chontae an<br />
Chláír agus chonaic cailín beag iad a bhí ag breathnú ar chaoírigh.<br />
Chuaigh sí go dtí an teach agus thug sí canna tae agus cáca chucu.<br />
Chaith siad seachtain in sa teach agus is iad an triúr iad ná: Peait<br />
Ruaírí Beag, Seán Pháidín Sheáin, agus Máírtín Ruaírí Beag.<br />
Choinnigh an curach uírthi gan fhios aici cá raibh sí ag gabháil<br />
agus tar éis trí lá shroich sí Conamara agus iad beagnach caillte<br />
leis an ocras. Tháinig siad ag an Spidéal agus tar éis scaithimh<br />
d'imigh siad agus chuaigh siad siar ag daoine muinteartha a bhí<br />
acu. Is iad an triúr iad ná: Beaírtle Teaim, Micil Mháírt agus Colm<br />
Saile.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
(8, 46-7)<br />
22ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó, agus bhí sé an-bhocht agus ní raibh aon rud<br />
le n-ithe aige agus bíodh sé ag imeacht ag bailiú na déírce le rud<br />
a cheannacht dó féin agus dá bhean.<br />
Lá amháin d'imigh sé ach ní bhfuaír sé aon phínn an lá sin.<br />
Tháinig an oíche agus ní raibh aon rud le n-ithe aige féin ná ag<br />
a bhean agus bhí siad go dona leis an ocras. D'imigh leo san oíche<br />
agus bhí an bheírt acu gan a fhios acu cá raibh siad ag gabháil.<br />
Bhí siad ar deíreadh thuas ag an Dún agus bhí fear eile ann -<br />
158
áit a raibh bó leis tinn. Chuaigh siad go dtí fallaí an Dúin agus<br />
d' airigh siad ceoI.<br />
Agus is é an ceol a bhí ann ná: go raibh fear agus bean ag<br />
iarraidh na déirce agus ná raibh aon rud acu a cheannódh a<br />
mbéile. Bhí an fear agus an bhean agus an fear eile taobh amuigh.<br />
Bhí siad ag éisteacht leis an gceol agus leis an rince.<br />
Micil <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(8, 47-8)<br />
Fuaireas na scéalta seo ó: Beairtle <strong>Ó</strong> Conghaile.<br />
An seoladh céanna.<br />
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 9<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
Saile Ní Fhlaitheartaigh [Saile Sheáin Bhrian]<br />
Rang vi<br />
<strong>Seanchas</strong> i dtaobh na hAimsire<br />
Tá go le or comharthaí ag na seandaoine le faisnéis a thabhairt<br />
ar an sórt aimsire a bhíonn le teacht. Baineann siad meabhair (a)<br />
ón ngealach, (b) ón ngrian, (c) ó na réaltóga, (d) ón bhfarraige,<br />
(e) ón ngaoth, (f) ón spéir, agus (g) ó rudaí beo.<br />
(a) Deirtear nuair a bhíos an ghealach leathbháite nó solas thart<br />
timpeall uirthi go mbíonn drochuair air nó an uair a bhíos sí caite<br />
ar chúl a cinn.<br />
(b) Deirtear i dtaobh na gréine nuair a bhíonn sí dearg ag gabháil<br />
faoi dhi san aer thiar agus bun na spéire dearg freisin go mbíonn<br />
aimsir bhreá air, agus nuair nach mbíonn aon néalta sa spéir.<br />
(c) Deirtear nuair a bhíos go le or réaltóg ar an spéir agus iad<br />
ag preabadh agus iad go deas le feiscint gurb in comhartha le uair<br />
bhreá. Deirtear nuair a bhíos siad múchta agus gan mórán acu<br />
sa spéir deirtear an uair sin go mbíonn báisteach air.<br />
(d) Deirtear nuair a bhíos na cladaigh ag béiceach go mbíonn<br />
uair bhreá air.<br />
159
(e) Deirtear gur Íomaí comhartha a bhíos aru1 1e gaoth. Deirtear<br />
lluair a bhíos gaoth aduaidh ann agus fuacht léi gurb in comhartha<br />
le sioe, agus deirtear nuair a bhíos an ghaoth anoi.r ann agus i<br />
fuar agus crua nach mbíonn aon rud ag fás léi. Deirtear freisin<br />
nuair a bhíos an ghaoth aneas ann go mbíonn sí chomh breá sin<br />
go mbíonn fás maith faoi gach rud aid. Deirtear go mbíonn an<br />
ghaoth aneas tais agus go gcuireann sí olann ar chaoi '¡gh agus<br />
deirtear leis an ngaoth arriar go mbíonn comhartha le haimsir<br />
bhreá agus uair ar bith a bhíonn sí ann go mbíonn iasc go le or<br />
i líonta.<br />
(f) Deirtear go mbíonn dath glas ar na spéartha le haimsir<br />
gharbh agus báisteach, nuair a bhíos an spéir gorm glan ga<br />
mbíonn aimsir bhreá air.<br />
(g) Deirtear faoi na héanlaithe, nuair a thagas na géabha fiáine<br />
thar an bhfarraige, gur ó Albain a thagas si ad agus ga mbíonn<br />
sé ag cur sneachta sa rn: sin agus nach fada uainn drochaimsir.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 1, 4-5)<br />
Fuair mé na scéalta seo uilig ag rn ' athair<br />
Seán O Flaitheartaigh.<br />
An seoladh céanna.<br />
5ú Nollaig 1938<br />
Scéal<br />
Bhí triúr fear as an oileán seo lá amháin ag gabháil amach chuig<br />
galtán iascaigh ar an taobh amuigh den oileán. Tá an triúr sin<br />
bea fós agus is iad ná: Micil Thomáis, Máirtín Sheáin Pheigín agus<br />
Páidín Bheairtle Teaimín. Ar chuma ar bith nuair a bhí siad<br />
amuigh tháinig ceo ar talamh agus ar farraige.<br />
Ba é seo Luan Cincíse agus nuair a ghlan an ceo arís chonaic<br />
siad an galtán seo roinnt gar dóibh ag tarraingt an tróil agCeann<br />
Léime ó dheas agus d'imíodar iad féin chuici ach nuair a bhíodar<br />
i bhfoisceacht leathmhíle dhi d'imigh sí léi agus tháinig an ceo<br />
arís níos measa fós. Bhí sé ina mheán Iae faoi seo agus shíl siad<br />
nach bhfeicfidís lnis <strong>Meáin</strong> ga dea arís.<br />
Ach ghlan sé rud beag arís ach má ghlan féin d' ardaigh an<br />
fharraige. Chroch Máirtín Sheáin Pheigín a chaipín ar cheann de<br />
na maidí rámha ag cur i gcéill go raibh siad i mbaol a mbáite. Ní<br />
160
abhadar i bhfad in san áit sin nuair a chonaic siad an galtán ó<br />
thuaidh díobh. Thóg sí iad féin agus an curach isteach ar bord<br />
agus cheangail siad an curach inti.<br />
Thug an caiptín ordú don chácaire bia agus éadach a thabhairt<br />
dáibh. Bhíodar inti ar feadh na hoíche ina gcoldladh, agus ar<br />
maidin tháinig sí anuas leo ga dtí an Caladh Már agus thug sí<br />
ga leor iasc dóibh.<br />
Micil O Fathartaigh Gim)<br />
Baile an Mhothair<br />
(9, 2-3)<br />
29ú Samhain 1937<br />
Mo Cheantar Féin<br />
Tá mé i mo chánaí i bBaile na Seoigheach, <strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>. Tá seacht<br />
dtithe ar an mbaile seo a bhfuil mé i mo chánaí ann. rá tithe slinne<br />
agus tithe tuí ann. Fathartaigh is coitianta atá ann. Is é an fáth<br />
gur baisteadh an t-ainm sin Baile na Seoigheach ar an áit ná gur<br />
Seoighigh a bhí ina gcánaí ann fadá agus gurb é sin an t-ainm<br />
a bhí orthu.<br />
Tá triúr seandaoine ann atá os donn 70 bliain trí fichead agus<br />
tá siad ag fáilt an phinsin. Is féidir leo scéalta a inseacht duit i<br />
mBéarla agus i nGaeilge i dtaobh na seanaimsire. Seo iad na<br />
hainmneacha atá orthu. Máire Ní Fhlaitheartaigh, Máire Ní<br />
Chonghaile agus Beairtle <strong>Ó</strong> Fathartaigh.<br />
Níl aon seanfhothrach fágtha anois ann ach ceano amháin agus<br />
bhí sé sin 'na theach fadá. Ba ghnách le go leor daoine gabháil<br />
go Meiriceá as Baile na Seoigheach. Is minic a luadh ainm na háite<br />
i seanfhocla agus in amhráin. Seo ceann a rinne Colm de Bhailis<br />
ina thaobh:<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong>, inis gan arán,<br />
<strong>Inis</strong> gann gortach.<br />
An lá a théann tú ann,<br />
Beir leat do chuid aráin<br />
Nó beidh tú an lá sin ' do throscadh.<br />
Ní aontaím leis sin mar tá na daoine atá san oileán flaithiúil.<br />
Tá amhrán de as eile faoi a rinne Máistir Lionain a bhí ag múineadh<br />
scoile anseo cupla bliain á shin.<br />
161
Is é an sórt talamh atá ann ná talamh garbh bocht agus is é an<br />
s6rt cloch atá ann ná cloch aoil. Níl aon chuid de faoi choillte ná<br />
níl mórán abhann ná loch ann. Seo cupla ceann acu: Loch Cheann<br />
Gainimh, Loch Chró na gCadhan, Loch an Leisín agus Loch an<br />
Léin. Deir na seandaoine go mb'fhéidir go mbeadh cuid de na<br />
locha sin faoi fhataí fós leis an aimsir nuair a t6gfar an t-uisce astu.<br />
(9, 6-7)<br />
1ú Mí na Nollag 1937<br />
Na Fataí<br />
Cuirtear fat aí ar an bhfeilm sa mbaile gach bliain.<br />
Cuirtearseanleasú ar an talamh sul má chuirtear fataí ann. Is é<br />
an ní leasú ná feamainn thirim a chuirtear ar an talamh seachtain<br />
sul má chuirtear é. Ansin cuirtear na fataí ann. Déantar iomairí<br />
ansin agus cuirtear na fataí iontu. Déantar iomairí ansin le spáid<br />
a cheannaítear i nGaillimh.<br />
Is é an chaoi a gcuirtear fataí ná gearrtar síolta i dtosach as fataí<br />
a mbíonn súil orthu, cuirtear i gcléibh ansin iad ar feadh<br />
seachtaine nó mar sin le seargadh. Is é an s6rt rud é an síol ná<br />
an chuid den fhata a mbíonn súil air. Gearrtar den fhata an tsúil<br />
agus tugtar sceaimhín ar an gcuid den fhata nach mbíonn súil<br />
air. Ansin i gceann seachtaine sáitear iad le maide sáite agus<br />
dúntar an poll 'na ndiaidh.<br />
Cabhraíonn na comharsana le chéile ag cur na bhfataí. Dá<br />
mbeadh duine ann nach mbeadh aige ach é féin cabhraíonn duine<br />
eile de na comharsana leis.<br />
Is é a dhéantar leis na fataí nuair a bhíos siad ag fás ná pioctar<br />
aon luibh eile a bhíos ag fás leo uathu. Nuair a bhíos sé sin déanta<br />
cuirtear leasú eile leo agus ansin lánaíonn na daoine iad. Tamall<br />
'na dhiaidh sin amach sa samhradh cuirtear sprae orthu lena<br />
gcoinneáil ón dubh.<br />
Nuair a bhíos an f6mhar ann baintear na fataí uilig agus cuirtear<br />
i gcr6 an chuid a bhíos le n-ithe agus an chuid a bhíos le síolta<br />
cuirtear i bpoll i ngaineamh iad go dtí go dtagann an t-earrach.<br />
Is iomaí sórt fataí ann. Tá <strong>Aran</strong> Champions na Cairns, na Banners.<br />
Is iad na Banners agus na Dates na fataí is fearr.<br />
162<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 8-9)
13ú Mí na Nollag 1937<br />
Ainmhithe na Feilme<br />
Is iad seo na hainmhithe atá againn ar an bhfeilm ag baile: Bó,<br />
gamhain, lao, capall, asaI, caoirigh, mada, cat, cearca agus muca.<br />
Is iad seo na hainmneacha a thugtar orthu. Tugtar "Beitín" ar<br />
an mbó, "Suicín" ar an lao, "Bróin" ar an gcapall agus ar an<br />
asaI, "Seabhaín" ar na caoirigh. "Topsy" ar an mada, agus<br />
" Póilín" agus " Pus aí" ar na cait, " Tiuc, tiuc" ar na cearca agus<br />
"Tú, tú" ar na muca.<br />
Nuair a bhíos na fir á dtiomáint abraíonn siad leis na capaill<br />
"hó, amach", agus an rud céanna leis an gcuid eile freisin ach<br />
amháin an t-asal deirtear leis sin "hi, ass".<br />
Cuirtear mar easair faoin asaI nuair a bhíos sé sa gcró fé ar, tuí<br />
agus raithneach. Ansin go minic cuirtear cruimeasc air le hé a<br />
choinneáil.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(9, 10)<br />
Fuaireas na scéalta go léir ó Sheán O Flaitheartaigh (Brian).<br />
An seoladh céanna liomsa.<br />
14ú Mí na Nollag 1937<br />
Toibreacha Beannaithe<br />
Tá trí toibreacha beannaithe san oileán seo. Seo iad iad: Tobar<br />
Ísleamáin atá thíos in aice le Ceann Gainimh; Tobar Chinn<br />
Dheirge atá taobh thuas den séipéal, agus Tobar Cheanannach<br />
atá thoir ag an reilig sa teampall.<br />
Deirtear faoi Thobar Ísleamáin go dtáinig Naomh Ísleamán i dtír<br />
uair amháin ann agus gur ól sé deoch as, agus tá lorg a dhá lámh<br />
agus a dhá ghlúin ann ó shin. Deirtear faoi Thobar Chinn Dheirge<br />
gur thug fear aon uair amháin uisce as le cur sa túlán agus deirtear<br />
nár fhiuch an t-uisce dhó.<br />
Ní thugtar aon turas ar Thobar Isleamáin ach tugtar turas ar<br />
Thobar Chinn Dheirge ar an cúigiú lá déag de Lúnasa. Ní thugtar<br />
aon turas ar Thobar Cheanannach ach oiread.<br />
Nuair a bhíonn na daoine ag tabhairt turas téann siad timpeall<br />
seacht n-uaire agus tugann siad leo seacht gcloch agus le gach<br />
'S é do Bheatha, a Mhuire agus Ár nAthair agus Glóire don Athair<br />
a deireann siad caitheannn siad cloch uathu nó go mbíonn siad<br />
163
áite acu ar fado Ansin deireann siad an méid sin seacht n-uaire.<br />
Ansin téann siad amach go dtí an tobar agus ólann siad braon<br />
den uisce agus fágann siad rud éigin 'na ndiaidh ann, ar nós<br />
pínne, bioráin, píosa dá gcuid éadaigh agus rudaí elle. Fágtar iad<br />
sin go léir ar eidhean atá ag fás le hais an tobair.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(9, 11-12)<br />
Fuaireas na scéalta go léir ó Sheán <strong>Ó</strong> Flaitheartaigh (Brian).<br />
An seoladh céanna liomsa.<br />
11ú Aibreán 1938<br />
Cluichí<br />
Seo iad na c1uichí a imrím: na Screaga in sa samhradh. Is é an<br />
chaoi a n-imrím iad ná le cúig cinn de chlocha beaga cruinne, agus<br />
coinnún orm ag imirt ó cúig nó go mbeidh cúig agus dhá fhichead<br />
dé anta agam agus má chaillim ar aan chúig acu caithfidh mé iad<br />
a thabhairt go dtí an chéad duine elle.<br />
Bíonn mé ag piocadh sméara dubha in sa bhfómhar agus airní<br />
freisin.<br />
In sa ngeimhreadh imrím Púicín. Is é an chaoi a n-imím é sin<br />
ná beidh púicín ar mo shúll agus beidh mé ag iarraidh breith ar<br />
an gcuid elle a bhías ag imirt liom. Duine ar bith a bhfaighidh<br />
mé greim air caithfidh sé sin an púicín a chur air.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 13)<br />
11ú Aibreán 1938<br />
Rudaí Neamhshaolta<br />
Tá go le or scéalta ag na seandaoine i dtaabh rudaí neamhshaolta.<br />
Seo scéaI acu. Deirtear uair amháin sa tseanaimsir go dtáinig long<br />
mhór ga dtí an tSlip an taobh thoir agus go raibh sí mór uaireanta<br />
agus beag uaireanta elle, go raibh sí ag cur báid bheaga uaithi<br />
agus ga raibh na daoine ag teacht i dtír ar an tSlip. Deirtear go<br />
ndeachaigh daoine soir chomh fada leis an teach is faide soir san<br />
164
oileán ach níor lig an faitíos dóibh gabháil níos faide.<br />
Deirtear freisin, go raibh beirt fhear ann aon uair amháin agus<br />
gur cailleadh duine acu san oileán, agus, an duine eile an lá<br />
céanna san ospidéal i nGaillimh. San earrach nuair a bhí na<br />
curacha ag iascach chonaic curach as an oileán seo an bheirt sin<br />
i gcurach agus iad ag iomramh ar an bhfarraige.<br />
Deirtear freisin gur éirigh fear uair chuig feamainn agus go<br />
ndeachaigh sé síos Trácht Each agus gur lean rudaí beaga<br />
bídeacha é ar nós míoltóg agus is ar éigean go dtáinig sé abhaile.<br />
Deirtear freisin murach a aintín go maródh siad é.<br />
(9, 14-15)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Laethanta Áirithe<br />
Tá laethanta áirithe ag na daoine anseo le nósanna áirithe. Lá<br />
chrosta na bliana deireann na seandaoine nach ceart gruaig a<br />
bhaint de dhaoine an lá sin, na caoirigh a bhearradh ná tosaí le<br />
hobair nua. Is ar Dé Luain a thiteann an lá sin. Deirtear nach ceart<br />
aon mhoing a bhaint den chapall ar Dé Luain.<br />
Deirtear freisin gurb [iad] Dé Céadaoin agus Dé Sathairn na<br />
laethanta is mó go bhfuil an t-ádh ar dhaoine le pósadh. Deirtear<br />
nach ceart pósadh Dé hAoine.<br />
Deir na seandaoine go bhfuil lá eile ann freisin ar an dtugtar<br />
Déardaoin Dearg i gcuimhne na leanbh a maraíodh in aimsir ár<br />
dTiarna; tagann sé sin i mí Eanair.<br />
Is iad seo na laethanta breacshaoire a bhíos ann san earrach:<br />
Lá Fhéile Bríde, Lá Fhéile Muire. Sa samhradh, bíonn Lá Fhéile<br />
Sain Seáin agus Lá Fhéile Peadair agus Póil ann. Ar Lá Fhéile<br />
Sain Seáin lasann na daoine tine mhór ar bharr cnoic in ómós<br />
do N aomh Seán.<br />
(9, 15-16)<br />
165
llú Aibreán 1938<br />
Éadaí<br />
Tá triúr táilliúir san áit anois. Is é an áit a n-oibríonn siad ná in<br />
sa teach. Ní théann siad go dtí aon teach eile, ach is amhlaidh<br />
a thugtar an t-éadach go dtí iad. Ní bhíonn aon éadaí acu féin<br />
le díol le daoine eile ach bíonn éadach fite acu dóibh féin.<br />
Caitheann na daoine cultacha dé anta as bréidín de ghnáth. Bíonn<br />
togha na holla iontu.<br />
"Seo scéal beag i dtaobh táilliúra a chuala mé sa mbaile.<br />
Tháinig an dreoilín ag doras tigh an táilliúra. Bhuail sé dc air<br />
agus bhain sé elár as. "Mura ndeinfidh tú mo jeaicéad, agus veilbit<br />
lena chába, beidh mise ag gabháil de mhaide ort, go mille mé do<br />
chnámha."<br />
Seo iad na gléasanna a bhíos ag táilliúirÍ: téip, méaracán, spóil,<br />
inneall, cailc agus rudaí eile.<br />
Is é an áit a ndéantar léintreacha ná in sa mbaile. Déantar iad<br />
sin d'éadach olla nó d'éadach cadáis. In sa mbaile a chniotáiltear<br />
stocaí le muintir na háite. Is é an rud a bhíonn acu lena n-aghaidh<br />
ná snáth. Faigheann sé an snáth ó olann na caorach. Tá tuirne<br />
ins gach teach san oileán agus leis sin sníomhann na mná an<br />
olann.<br />
Ní chaitheann na daoine aon éadaí speisialta ag teampall san<br />
oileán seo, ach amháin na héadaí a bhíos orthu Dé Domhnaigh,<br />
ach cuireann na mná cótaí ar a gdnn. Nuair a bhíos bean ag<br />
gabháil ag posadh bíonn culaith dheas uirthi.<br />
(9, 16-18)<br />
llú Aibreán 1938<br />
Áitainmneacha<br />
Tá go leor ainmneacha ag rn' athair ar an bhfeilm ag baile. Seocuid<br />
acu: Gort an Uisce, mar go mbíonn uisce ann go minic.<br />
Gort an Arbhair, mar gurbh arbhar a bhíodh curtha ann sa<br />
tseanaimsir .<br />
Gort Caonaigh, mar tá go leor caonaigh ag fás i dteannta an<br />
fhéir ann.<br />
An Bhuaile Dhomhain, mar ní chuirtí beithíoch eile ann ach<br />
gamhain fadó.<br />
pon na gColm, mar ba ghnách le héanlaithe go le or ón<br />
166
hfarraige gurbh ainm colm a bheith istigh ann ar lorg bia.<br />
An Chreig Chaol, mar creig fhada chaol atá inti.<br />
Garraí an Chnoic, mar garraí breá a bhí ann tráth ach rinneadh<br />
buaile dhe agus is le hais an ch.noic atá sé déanta.<br />
Garraí an Chladaigh, mar gur le hais an chladaigh atá sí déanta.<br />
Creig an Chró, mar gur le hais an chró atá sé déanta.<br />
Creig an Bhotháin, mar tá seanbhothán inti atá dé anta ón<br />
tseanaimsir .<br />
An Chreig Gharbh, mar is beag cuid di atá faoi fhéar ach amháin<br />
corráit. Tá sí garbh uilig nach mór.<br />
Buaile faoin Aill, mar tá sí faoin aill.<br />
Cnocáinín Pheait, níl a fhios agam anois cén fáth a bhfuil an<br />
t-ainm sin air ach tá mé ag ceapadh gur le fear fadó darbh ainm<br />
Peait.<br />
(9, 18-19)<br />
7ú Feabhra 1938<br />
Lá Fhéil Bríde<br />
An chéad lá d' earrach, sin é Lá Fhéil Bríde, agus tá se ma<br />
bhreacshaoire san oileán seo. Ar Oíche· Bhríde déanann daoine<br />
crosóg in onóir do Naomh Bríd.<br />
Deirtear gurb é an fáth a tosaíodh ar an nós sin ar dtús, ná nuair<br />
a bhí Naomh Bríd ar an saol seo go raibh sí ag siúl an bhóthair<br />
lá agus gur airigh sí fear agus é ag osnaíl istigh i dteach. Tháinig<br />
sí isteach sa teach agus thosaigh sí ag cur ceisteanna air féachaint<br />
ar Chríostaí é agus fuair sí amach nárbh ea. D'inis sí an sin dó<br />
faoi Dhia agus in sa gcaint di chuimhnigh sí ar an gcrois agus<br />
le cur in iúl dó cén rud crois rith sí amach agus fuair sí féar láidir<br />
agus rinne sí crosóg de agus ghlac an fear tinn an Creideamh agus<br />
bhaist Bríd é.<br />
Tháinig an nós anuas ó ghlúin go glúin ónar sinsir agus sin é<br />
an fáth go ndéantar crosóg. Deirtear freisin gur de rud a fhásann<br />
ar do chuid talaimh féin is ceart an chrosóg a dhéanamh.<br />
Seo paidir a deirtear do Chrosóg Bhríde:<br />
"Go mbeannaí Dia an tAthair, an Mac agus an Spiorad Naomh<br />
an chrosóg seo, an áit a ngabhann sí agus gach duine a fhéachas<br />
uirthi" .<br />
Tugtar iasc beo isteach Lá Fhéile Bríde ionas go mbeadh ias c<br />
167
fairsing ar feadh na bliana. Ar Oíche Bhríde téann na cailíní beaga<br />
thart leis na brídeoga ó theach go teach agus iad ag damhsa agus<br />
ag casadh port agus ansin tugann siad pínn nó ubh dóibh.<br />
Bíonn an lá ag gabháil chun síneadh ó Lá Bríde amach agus<br />
go breá freisin. Dúirt Naomh Bríd:<br />
"Gach re lá ó mo lá-sa amach".<br />
Bíonn na huain óga á mbreith freisin agus bíonn cosúlacht an<br />
earraigh air. Tosaíonn na héanlaithe ag seinm agus ag<br />
déanamhnead. Briseann na nóiníní aníos tríd an talamh agus<br />
bíonn na daoine ag leasú na bpáirceanna le cur.<br />
(9, 20-22)<br />
llú Aibreán 1938<br />
ScéaIta Barrúla<br />
Tá go le or scéaIta barrúla ag m'athair ag baile. Lá amháin sa<br />
samhradh ghoid dhá chat dhá phíosa de cháca as teach. Bhí píosa<br />
acu beag agus bhí an píosa eile mór agus ní raibh a fhios ag na<br />
cait conas a roinnfeadh siad iad.<br />
Ar deireadh chuala moncaí iad agus chuaigh sé go dtí iad.<br />
"Céard atá oraibh mar sin?" a deir an moncaí leo.<br />
"Is amhlaidh" a deir na cait, "nach féidir linn na píosaí sin a<br />
roinnt."<br />
"Roinnfidh mise dhaoibh iad" a deir an moncaí agus bhain sé<br />
píosa mór as agus d'ith sé é i gcaoi go raibh an píosa beag ní ba<br />
mhó ná é ansin.<br />
"Anois" a deir sé, "is mó an píosa eile ná é", agus bhain sé<br />
greim elle as an bpíosa eile i gcaoi go raibh an píosa eile ní ba<br />
mhó ná é. Níorbh fhéidir leis an moncaí iad a dhéanamh cothrom<br />
mar ní raibh sé ag iarraidh é a dhéanamh.<br />
Ar deireadh labhair ceann de na cait.<br />
"Ní bheidh tada againn féin" ar sé.<br />
" Mórán cócaireachta" , a deir an moncaí gur ith sé iad go léir<br />
agus d'imigh!<br />
Seo scéal eile a chuala mé. Bhí fear ann fadó darbh ainm Gobán<br />
Saor. Bhí sé ag déanamh cúirte ag fear elle ach mor mhaith leis<br />
an bhfear ar leis an chúirt go ndéanfadh sé aon cheann eile mar<br />
í agus bheartaigh sé é a mharú nuair a bheadh sí déanta.<br />
Dúirt sé lá amháin leis an bhfear ar leis an chúirt nár mhór dó<br />
168
ud éigin a bhí sa mbaile aige a fháilt agus go mbeadh sí réidh,<br />
"ach ní bhfaigheadh aon duine iad sin", ar seisean "ach mo mhac<br />
féin: nó do mhacsa". Bhí ainm áirithe ag Gobán Saor ar an rud<br />
seo i gcaoi ga dtuigfeadh an bhean é.<br />
" Cuirfidh mise ma mhac féin á iarraidh" , a dúirt an fear ar leis<br />
an chúirt, ach inis dam cén sórt rud é.<br />
"Tá, rud", a deir an Gabán Saar, "a bhfuil cor in aghaidh an<br />
chaim ann agus rud eile a bhfuil C(1m in aghaidh an choir ann" .<br />
D'imigh an mac leis nó go ndeachaigh sé ga tigh bhean Ghabán<br />
Saar.<br />
"Cé atá uait?" a deir an bhean leis. D'inis sé di é. Rith sise ga<br />
dtí an cófra. "Tá siad anseo", ar sise, "ach níl mo lámh sách fada<br />
le hiad a thabhairt liam. Tar thú féin agus tabhair leat iad" . Chrom<br />
sé isteach sa gcófra ach chuir an bhean an glas air.<br />
"Fan ansin", ar sise, "nó go dtaga mo dhaoine féin chugamsa".<br />
Uair amháin nuair a theastaigh ó Ghobán Saar bean a fháilt dá<br />
mhac ba mhaith leis bean chiallmhar. Chuir sé lá é ar an aonach<br />
le craiceann agus dúirt sé an craiceann agus a luach a fháilt is<br />
cé ar bith bean a thabharfadh sin dó ba í sin an bhean an bheadh<br />
aige.<br />
D'imigh leis. Casadh bean air agus d'fhiafraigh de cé mhéad<br />
a bhí ar an gcraiceann aige.<br />
"An craiceann is a luach", a deir seisean.<br />
"Ní fhéadfaidh mise é sin a thabhairt duit", a deir sise ga<br />
feargach. D'imigh sé. Casadh bean eile dhó. D'fhiafraigh dó cé<br />
mhéad a bhí ar an gcraiceann aige.<br />
"An craiceann is a luach" , ar seisean.<br />
"Tabharfaidh mise sin duit" ar sise. Rug ar an gcraiceann, fuair<br />
sí siosúr, bhain an olann de is thug sí an craiceann is luach na<br />
holla dó.<br />
(9, 22-5)<br />
10ú Bealtaine 1938<br />
Tomhaiseanna<br />
Ta ga leor tomhaiseanna ag muintir an oileáin ar nós iad seo.<br />
Chuaigh mé ga Gaillimh agus cheannaigh ?<br />
Saile Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 25)<br />
169
10ú Bealtaine 1938<br />
An Reilig<br />
Tá dhá reilig in san oileán seo. Is é an t-ainm atá orthu ná reilig<br />
Theampall Cheanannach agus an Seanteampall. Tá Teampall<br />
Cheanannach suite ar thaobh na láimhe dé agus tú ag gabháil<br />
amos ón tSlip ag déanamh ar Bhaile an Mhothair agus tá teampall<br />
eile ar thaobh na láimhe deise ag teacht ón tSlip. Ní chuirtear aon<br />
duine sa Seanteampall ach cuirtear coirp i reilig Theampall<br />
Cheanannach.<br />
Tá cuma chearnógach ar Theampall Cheanannach agus ní1 cuma<br />
chearnógach ar an Seanteampall. Níl ann ach mótaí agus<br />
leacracha. Tá fothrach i dTeampall Cheanannach ach níl aon<br />
fhothrach sa Seanteampall. Ní chuirtear aon duine istigh in san<br />
bhfothrach seo. Tá an reilig leibhéalta. Tá go le or sceach ag fás<br />
istigh sa reilig agus tá crann troim ag fás istigh sa bhfothrach.<br />
Tá croiseanna os donn corrdhuine ann. Ní chuirtear aon leanbh<br />
nach mbíonn baiste istigh sa reilig ach cuirtear iadsan i gCreig<br />
na Leanbh.<br />
(9, 26-7)<br />
10ú Bealtaine 1938<br />
Bia na Seanaimsire<br />
Is é an méid bia a d'itheadh na daoine sa tseanaimsir ná trí bhéile.<br />
D'itheadh siad fataí ar maidin agus in am dinnéir agussan oíche.<br />
Bhíodh faochain agus bairnigh acu go minic san oíche lena suipéir.<br />
Théadh siad amach gach maidin toimh a mbricfeasta ag bailiú<br />
feamainne. Blúodh bainne acu le n-61 mar bhí beitlúgh roinot<br />
fairsing. Is é an áit a n-ithidís a mbéile oá as an gdseog n6 ar an<br />
mbord. Chrochaidís an bord leis an mballa nuair a bhíodh béile<br />
áirithe ar siúl.<br />
Is iomaí sin sórt aráin a bhíodh acu. Bhíodh arán déanta den<br />
mhin choirce agus d'fhataí bruite agus bhíodh arán dé anta den<br />
phlúr ag an gcuid eile de na daoine, is iad sin na daoine saibhre.<br />
Is é an chaoi a ndéantaí arán de na fataí ná nuair a bhíodh na<br />
fataí bruite, ghlantaí iad agus mheiltí leis an bplúr iad.<br />
Ní itheadh na daoine mórán feola an t-am sin mar is amhlaidh<br />
a dhíoladh siad na beithígh. Bhíodh go le or iasc acu le n-ithe. Is<br />
170
é an sórt iasc é ná an lang agus na ronnachaí. Bhíodh sé goirt<br />
agus úr acu.<br />
Nuair a thagadh laethanta áirithe ar nós Dhomhnach Cásca<br />
bhíodh bia áirithe acu. Nuair a thagadh Aoine an Chéasta ní<br />
chuirfeadh siad aon bhainne ar an tae. Nuair a thagadh<br />
Domhnach Cásca gheibheadh gach duine a dó ná a trí<br />
d'uibheacha.<br />
Tá daoine in san oileán seo agus is cuimhin leo nuair a tháinig<br />
tae amach ar dtús. Ní bhíodh aon chupáin acu ar dtús agus is<br />
amhlaidh a bhíodh siad á ól as cupán a bhíodh dé anta acu féin<br />
as adhmad.<br />
(9, 27-8)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Gniomhartha Gaisce<br />
Chuala mé scéal i dtaobh triúr fear as an oileán seo a bhuaigh<br />
rása in Árainn bliain ó shin. Bhí trí mhíle le rith acu agus thug<br />
siad an duais abhaile leo. B'iad an triúr iad ná Micil <strong>Ó</strong> Conghaile,<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh agus Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh. Bhí rástaí eile<br />
san oileán seo freisin agus bhuaigh muintir an oileáin seo iad.<br />
Uair amháin san oileán seo chuaigh triúr fear amach chuig<br />
steamer a bhí amuigh in sa bhfarraige sa taobh ó dheas, ag iascach.<br />
Ag iarraidh iasc beag uirthi le haghaidh a gcuid spiléad a<br />
bhaoiteáil a bhí siad. D'imíodar amach in am dinnéir agus ag<br />
tarraingt ar am an tráthnóna a tháinig ceo agus nuair a bhí an<br />
tráthnóna tite bhí an ceo níos láidre.<br />
Deir siad féin nuair a cheap siad go raibh siad ag teacht isteach<br />
gur ag gabháil amach a bhí siad. Ach tharla i rith na hoíche gur<br />
thóg steamer iascach iad agus thug sí leo iad go dtí an Caladh Mór<br />
ar maidin.<br />
Ba iad na daoine iad sin ná Micil <strong>Ó</strong> Conghaile, Páidín <strong>Ó</strong><br />
Meachair.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh [Máirtín Sheáin Cheaitín]<br />
(9, 29-30)<br />
171
llú Bealtaine 1938<br />
Seanseoileanna<br />
Sa tseanaimsir bhíodh go le or seanseoileanna ann. Bhíodh na<br />
daoine ag fáilt a geuid foghlama ion tu. Bhí scoil náisiúnta thoir<br />
Tigh an Táilliúra agus is inti a bhíodh na daoine ag fáilt a geuid<br />
foghlama. Ní raibh aon seoil Náisiúnta eile ann roimhe sin. Deir<br />
na seandaoine go raibh seoil eile ann roimh seoil Tigh an Táilliúra.<br />
Is é an áit a raibh sí ná thiar san áit a raibh seanteaeh le Máirtín<br />
O Cadhain ar dtús. Is é an s6rt múinteoirí a bhíodh aeu ná<br />
strainséaraí agus ehuireadh siad fúthu i dteaeh ar lóistín. Ní<br />
bhíodh aon Ghaeilge aeu agus ní mhúintí í.<br />
Is é an sórt leabhra a bhíodh aeu ná sclátaí agus eailc le seríobh<br />
orthu. Thugaidís abhaile leo san oíche iad. Bhíodh suíoeháin aeu<br />
sa seoil aeh ní bhíodh siad ehomh fairsing agus atá siad inniu.<br />
Chaitheadh na máistrí os cionn se6r blianta san áit agus<br />
deireann na seandaoine go mb'fhearr na daoine le foghlaim an<br />
t-am sin ná anois. Nuair a bhíodh daoine in sa séú rang bhí siad<br />
ehomh maith leis an máistir féin.<br />
(9, 30-31)<br />
llú Bealtaine 1938<br />
Luibheanna<br />
Is iad seo na luibheanna is mó a dhéanann doehar don talamh:<br />
braimfhéar, eop6g rua, erúb phréaeháin, neantóga, moing mhear,<br />
eopóga milse agus driseaeha. Is é an doehar a dhéanann siadsan<br />
ná an talamh a bhoehtú. Ní fhásann i geré mhaith aeh tornapaí,<br />
gabáiste agus glasraí eile. Is é an rud a fhásann i dtalamh boeht<br />
ná salaehar de gaeh sórt.<br />
Is iad seo na luibheanna a bhfuil leigheas iontu, eop6g rua<br />
agus meaean leoin. Tá leigheas in sa geop6g rua dá mbeadh tú<br />
dóite ag neant6g; sú na eopóige rua a fháil agus í a chur ar an<br />
d6. Tá leigheas in sa meacan leoin. Dá mbeadh ait as áit, an<br />
meaean leoin a bhriseadh go mín agus í a ehur leis an aIt leonta<br />
agus leigheasfaí í.<br />
Deir na seandaoine naeh eeart maide siúil a bheith agat as seeaeh<br />
bhán.<br />
Déantar úsáid de go leor luibheanna san oileán seo le tabhairt<br />
do na beithígh ar nós neant6g le tabhairt do na muea aeh é a<br />
172
hruith agus a mheilt leis an mbia. Tugtar copóga rua dhóibh<br />
freisín. Tugtar moing mhear do na beithígh freisin; sin luibh a<br />
fhásann ar thaobh an bhóthair agus bíonn pabhsae bán air. Fásann<br />
luibheanna eile le hais tobair agus tá sias an-fholláín. Is é an t<br />
ainm atá orthu biorla.<br />
Tá luibheanna eile ann agus d'úsáideadh na seandaoine iad le<br />
snáth a dhathú. Tá tuilleadh luibheanna ann agus bíonn nimh<br />
iontu le n-ithe, ar nos boidín geirnhridh agus pabhsae bó<br />
bleachtáín.<br />
(9, 31-3)<br />
12ú Bealtaine 1938<br />
An Cuigeann<br />
Tá meadar agaínn sa mbaile. Is é an t-ainm a thugtar air ná<br />
cuinneog. Tá sé timpeall trí troithe ar airde. Tá sé déanta le<br />
scaitheamh. Is iad seo na haínmneacha a thugtar ar ghléasanna<br />
na meidre: loine le bheith ag bualadh síos an bhainne, clár, agus<br />
cuinneog.<br />
Déantar an maistire timpeall uair nó dhó sa tseachtain, agus<br />
is í mo mháthair a dhéanann é. In sa samhradh déantar maistire<br />
dhá uair sa tseachtain, agus in sa ngeirnhreadh déantar uair é.<br />
Tá gnás ag na daoine in san oileán seo, dá dtiocfadh aon duíne<br />
de na comharsana isteach buille a bhualadh ar an maistire.<br />
Deireadh na daoine mura mbuailfeadh siad buille mar sin ar an<br />
maistire godtabharfadh siad an t-irn amach leo.<br />
Is é an chaoi a ndéantar an t-irn ná faightear an chuinneog agus<br />
ansin faightear an ciléar a bhíonn an baínne coínnithe ann agus<br />
doirtear isteach sa gcuinneog é. Doirtear uisce te isteach leis.<br />
Tosaíonn an bhean á dhéanamh ansín. Nuair a bhíonn sí timpeall<br />
le leathuair á dhéanamh tógann sí an t-im de agus cuireann sí<br />
sa bpláta é. agus coinníonn sí an baínne géar le haghaidh cáca.<br />
Fuaireas na scéalta ó rn ' athair.<br />
An seoladh céanna liomsa.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(9, 33-4)<br />
173
19ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
I bhfad <strong>Ó</strong> shin in sa tseanaimsir bhí fear ag teacht anoir ó chuairt.<br />
Bhí sé mall go maith san oíche. Ní raibh gealach ná solas ann agus<br />
bhí an oíche chomh dubh le púca. Ní raibh aon eagla ar an bhfear,<br />
ní chuirfeadh rud ar bith faitíos air. Bhí sé ag teacht anoir agus<br />
bhí go leor róidíní roimhe ar an mbealach agus ba ghnách leis<br />
i gcónaÍ breathnú iontu.<br />
An oíche seo a bhí sé ag teacht anoir bhí an oíche chomh ciúin<br />
is nach raibh le cloisint ach ceol na sruthán ag rith le fána. Nuair<br />
a bhí an fear ag gabháil thar róidín beag, chonaic sé rud éigin<br />
geal thíos uaidh. Níor tháinig aon eagla air ach sheas sé suas go<br />
fearúil. Dúirt sé nach rachadh sé abhaile go mbeadh a fhios aige<br />
céard a bhí ann mar ar sé:<br />
"Má théim abhaile dhéarfaidh mé gur duine éigin a bhí ann<br />
agus ní ghabhfaidh mé abhaile go mbeidh a fhios agam go fíor<br />
céard atá ann."<br />
Bhí an rud geal ag corraí anois agus arís, agus an fear ag<br />
breathnú air. Theann sé aníos scaitheamh go dtí an fear agus<br />
cheapfá gur éadan duine é. Bhí an fear i bhfad ag breathnú air<br />
agus bhí a dhá láimh leagtha ar dhá choirnéal beag aige. Dúirt<br />
sé féin, deirtear, gur ar éigean a bhí sé i ndán a dhá lámh a chorraí<br />
mar a bheadh sé greamaithe sa gcoirnéal. Ar deireadh tháinig sé<br />
chomh fada leis.<br />
Céard a bheadh ann ach asal bán agus sháigh a chloigeann aníos<br />
chuige. Ní rinne an fear ach dorna mór a tharraingt sa bpus air.<br />
"Níor chaill fear an mhisnigh ariamh é", ar sé, ag gabháil<br />
abhaile.<br />
(9, 35-6)<br />
3ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Fadó ó shin bhí fear ina chónaí i dteachín beag in áit uaigneach<br />
i measc na gcnoc. Bhíodh sé an-chompóirdiúil sa samhradh mar<br />
bhíodh na héanlaithe ag seinm ceoil dó, ach bhíodh sé uaigneach.<br />
Aon lá amháin dúirt sé go rachadh sé ar cuairt. Bhí sé ag imeacht<br />
leis agus ar deireadh casadh air beirt fhear. Arsa duine de na fir<br />
leis:<br />
174
"Cá bhfuil tú ag gabháil?"<br />
"Tá mé ag imeacht liom go dtí an chathair", ar sé. Ansin dúirt<br />
siad leis a theacht leo féin. Bhí sé ag imeacht leo go dtáinig siad<br />
go dtí teach mór.<br />
Bhí sé an-dorcha san oíche agus bhí muintir an tí inagcodladh.<br />
Bhí a fhios ag an mbeirt fhear seo go raibh ór go le or sa teach,<br />
agus dúirt siad leis an bhfear seo a ghabháil síos. Chuaigh sé síos<br />
an simléar agus fuair sé an t-ór. D' fhógair an bheirt a bhí thuas<br />
air an t-ór a chur amos. Chuir sé suas acu é agus nuair a fuair<br />
siad é ritheadar leo.<br />
Ní raibh a fhios ag an bhfear bocht cad a dhéanfadh sé. Bhí<br />
faitíos air go maródh muintir an tí ar maidin é. Bhreathnaígh sé<br />
thart timpeall agus céard a d'fheicfeadh sé ach craiceann beithíoch<br />
os a chíonn ar mhullach an tí. Níor rinne sé ach a ghabháil suas<br />
ar mhullach an tí agus an craiceann a thabhairt leis agus é a<br />
chasadh air féin agus thosaígh air ag imeacht leis ar fud an tío<br />
Ansin thosaígh air ag rá:<br />
"Tá mé fada go leor anseo anois agus tá sé in am agaibh mé<br />
a ligint amach."<br />
D' éirigh fear an tí agus nuair a chuala sé an chaínt sin tháínig<br />
eagla air agus d'oscail an doras agus lig amach é. Cheap sé gurbh<br />
é an beíthíoch a bhí ann agus é beo arís.<br />
(9, 37-9)<br />
19ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí long ann fadó agus bhí sí ag treabhadh na farraige aniar ó<br />
Mheiriceá. Bád seoil ab ea í agus nuair a bhí sí ag gabháil aniar<br />
ó dheas den oileán seo tháinig stoirm mhór. Níor rinne an caíptín<br />
ach a iníon a cheangal de bharrr crainn an bháid agus a mhac<br />
'na diaidh le rópa go raibh an bád i mbaol a Mite.<br />
Ba bheirt Chaitlicigh iad an bheirt a bhí ceanglaíthe ar bharr<br />
an chrainn agus ba phágánaigh iad an criú agus an caiptín. Sa<br />
deireadh tháining lasair agus las sí [an bád] agus na daoine ach<br />
na Caitlicigh.<br />
Chonaic daoine as an oileán íad agus chuadaar amach chucu<br />
le curach agus tógadh iad.<br />
Micil O Fatheartaigh (Jim)<br />
Baile an Mhothair<br />
(9, 39)<br />
Fuaireas an dá scéal seo ó: Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh mo sheanathair.<br />
175
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Chuaigh fear ag euartaeh raie síos Trá Leitreaeh ar maidin go moeh<br />
agus ehonaic sé fir ag eur suas sail mhór. Chonaic na fir é agus<br />
thugadar an tsail leo síos in sa bhfarraige. Nuair a bhreathnaigh<br />
sé orthu arís, ehonaic sé an tsail agus faoileán amuigh uirthi.<br />
(9, 40)<br />
10ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Fadó ó shin ba ghnáeh le na daoine nuair a ehaillfí duine naeh<br />
mbeadh aon duine muinteartha aige an méid airgid a bhíodh aige<br />
a ehur san uaigh leis. Ní hamhlaidh a ehuirfí sa geomhrainn leis<br />
é, aeh leagaidís ar an geomhrainn é.<br />
Uair amháin eailleadh duine agus nuair a euireadh é leagadh<br />
an méid airgid a bhí aige ar an geomhrainn freisin. Nuair a ehuala<br />
dream áirithe daoine é i dtaobh an fhir mhairbh ehuadar go dtí<br />
an reilig leis an airgead a ghoid. Nuair a bhí siad ag an reilig ní<br />
raibh a fhios aeu eé aeu a raehadh síos.<br />
Bhí dréimire aeu le gabháil síos mar bhí an poll domhain.<br />
Chuaigh fear amháin síos agus d'fhógair an dream a bhí thuas<br />
air an t-ór a ehur aníos aeu. Chuir sé suas é agus nuair an bhí<br />
an t-ór aeu seo a bhí thuas tharraing siad aníos an dréimire agus<br />
ritheadar leo.<br />
Fágadh an fear boeht eile thíos agus ní raibh a fhios aige eéard<br />
a dhéanfadh sé. Timpeall tráthnóna ehuala sé daoine eile ag<br />
teaeht. Thógadar an leie agus sháigh siad síos an dréimire.<br />
"Anois", arsa fear aeu, "eé againn a rachas síos?"<br />
"Ní ghabhfaidh aon duine agaibh síos go ngabha mise amos<br />
go háithrid" I<br />
arsa an fear thíos. Seanraigh sé na daoine a bhí thuas<br />
agus ritheadar leo agus d'fhágadar an dréimire ina ndiaidh.<br />
Cheapadar ansin gurb é an fear marbh a bhí ann agus bhí eagla<br />
orthu. D' fhéad an fear a bhí thíos a theaeht aníos agus imeaeht<br />
leis.<br />
Saile Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 41-2)<br />
176
31ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear agus bean san oileán seo fadó. Bhí siad ina suí cois an<br />
teallaigh oíche agus ní raibh blas le n-ithe acu ach bhí píosa beag<br />
de cháca boic thíos ar an tine acu, mar ba ghnách leis na daoine<br />
sa tseanaimsir. Arsa an fear leis an mbean, "Nach é an trua é<br />
gan muid a bheith roinnt saibhir féin" .<br />
Oíche Bhealtaine a bhí ann agus bhí na sióga ag gabháil thart<br />
agus chuala ceann acu an chaint. Chuaigh an tsióg suas ar an<br />
teach agus síos an simléar. Arsa an tsióg leo:<br />
"Tá sibh an-bhocht agus ní bheidh sibh i bhfad mar sin" .<br />
Ansin dúirt an tsióg leo:<br />
"Trí ghuí anois agam daoibh; iarraigí" .<br />
"<strong>Ó</strong>", arsa an bhean láithreach, " píosa breá feola in áit an phíosa<br />
boic sin". Ghlac an fear ole di fáth nach saibhreas mór éigin a<br />
d'iarr sí.<br />
"Muise", arsa an far ar an bpointe, "go ngreamaí sé de do<br />
shrón".<br />
Bhí an píosa feola acu faoi seo in áit an bhoic agus anois d' éirigh<br />
sé le guí an fhir agus ghreamaigh sé ar shrón na mná. Thosaigh<br />
sí ag léimneamch ar fuaid an urláir. Ghlac an fear trua dhi. Ar<br />
sé leis an tsióg:<br />
"Níl rud ar bith is fearr liom ná é sin a bheith bainte de shrón<br />
mo mhná" .<br />
D'imigh an píosa feola leis agus d'imigh an tsióg suas an simléar<br />
agus ní raibh tada acu i ndiaidh an turais.<br />
Saile Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 43-4)<br />
31ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus is fadó a bhí. Bhí sé pósta agus cailleadh<br />
a bhean. In san oileán seo a bhí sé ina chónaí. Bhí páiste<br />
amháinacu. Ní raibh sí ach bliain d'aois.<br />
Gach aon lá ní óladh an páis te aon ní a thugadh an fear di. Ní<br />
raibh a fuios ag an bhfear cé a bhí á coinneáil beo. Gach aon oíche<br />
nuair a chuireadh an fear an páiste a chodladh thagadh an bhean<br />
isteach agus ní fueiceadh an fear í, ach d' fueiceadh an páiste agus<br />
177
thugadh sí bainne don pháiste, agus sin é an fáth nach n-óladh<br />
sí aon ní ón bhfear.<br />
Dúirt an fear leis féin go gcoinneodh sé súil feasta go mbeadh<br />
a fhios aige cé a bhí ag tabhairt an bhainne don pháiste.<br />
An oíche seo d' airigh sé rud éigin ag teacht isteach tríd an<br />
bhfuinneog sa seomra. Chuaigh sé siar go dtí an doras agus<br />
chonaic sé an bhean ag tógaint a páiste agus ag tabhairt bainne<br />
dhi. Chuaigh sé siar sa seomra agus shíl sé an bhean a choinneáil<br />
agus ní fhéadfadh sé. Thosaigh sí á chrúcáil. Is beag nár mhairbh<br />
sí an fear. Bhí sé go dona agus b'éigean an sagart a thabhairt<br />
chuige.<br />
Deirtear gur in sna sióga a bhíos daoine mar sin.<br />
(9, 44-5, 48)<br />
31ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Sa tseanaimsir cailleadh fear bocht agus deirtear go ndeachaigh<br />
sé go na flaithis.<br />
An duine bocht ní raibh mórán déanta as an mbealach aige.<br />
Is é an breithiúnas a thug ár Slánaitheoir air, ná dúirt sé leis:<br />
"Ní rinne tú mórán as an mbealach, ach mar sin féin ní raibh<br />
tú rómhaith ná ró-ole agus mar sin tabharfaidh mé aoibhneas na<br />
bhflaitheas duit - bliain in aghaidh gach braon uisce dá bhfuil<br />
sa bhfarraige agus ansin cuirfidh mé go hifreann thú."<br />
Thosaigh an fear ag gol, agus dúirt sé nár leor sin d' aoibhneas<br />
na bhflaitheas. Labhair ár Slánaitheoir arís agus dúirt:<br />
"Tabharfaidh mé aoibhneas na bhflaitheas duit bliain in aghaidh<br />
gach sop féir dá bhfuil ar an talamh agus ansin cuirfidh mé go<br />
hifreann thú" .<br />
Thosaigh an fear ag gol arís agus dúirt sé nár le or sin<br />
d' aoibhneas na bhflaitheas. Labhair ár Slánaitheoir arís agus dúirt:<br />
"Tabharfaidh mé aoibhneas na bhflaitheas duit bliain in aghaidh<br />
gach gráinne gainimh dá bhfuil ar an talamh agus cuirfidh mé<br />
go hifreann thú".<br />
Thosaigh an t-anam ag gol arÍs. Ar deireadh labhair sé féin:<br />
"Cuir go hifreann mé bliain in aghaidh gach braon uisce dá<br />
bhfuil sa bhfarraige agus in aghaidh gach sop féir dá bhfuil ar<br />
an talamh agus in aghaidh gach gráinne gainimh dá bhfuil ar an<br />
178
trá, aeh tabhair aoibhneas na bhflaitheas sa deireadh thiar dom" .<br />
Chorraigh na foela seo eroí ár Slánaitheora agus thug sé<br />
aoibhneas na bhflaitheas d6 agus tá sé ina naomh ar neamh inniu.<br />
Saile Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 48-50)<br />
31ú Deireadh F6mhair<br />
Seéal<br />
Bhí seanbhean ar an oileán fad6. Thagadh seanfhear ar euairt<br />
ehuici gaeh oíche. Bhíodh féasta m6r aeu. Ba mh6r leis an<br />
mbeangaeh a n-íosfadh an fear.<br />
Aon oíche amháin ní raibh aon fhéasta déanta aici. Tháinig an<br />
fear isteaeh. Deir sé:<br />
"Cá bhfuil an féasta?/I<br />
"D'ith tú iomarea aréir", a deir sí.<br />
"Agus ní bhéarfaidh mé féasta dhuit níos m6."<br />
Thosaigh an bheirt ag troid. Tháinig seata m6r si6g isteaeh.<br />
Bhuail siad buille ar an tseanbhean. Iompaíodh go leon í. Ansin<br />
a bhí an obair. Rith an fear siar in sa seomra. Rug na sióga air<br />
agus thug siad le n-ithe don leon é. Agus deir siad:<br />
"Sin é do pháighe fáth gur ith tú iomarea ar an mbean bhoeht<br />
an oíche úd".<br />
Bhuail siad buille eile ar an mbean arís agus iompaíodh ina<br />
duine arís í.<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
(9, 46-7)<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Seéal<br />
Bhí Peait Antaine ag gabháil soir an b6thar oíehe go deireanaeh<br />
soir san M6inín Glas le bainne ag an lao. Nuair a bhí sé ag teaeht<br />
gar don R6idín M6r d' airigh sé mareaigh ag tiomáint agus<br />
tiománaithe ag tiomáint agus daoine ag eaint.<br />
Ag an deireadh d' fhill sé abhaile agus faitíos m6r air. Bhí sé<br />
ina bhuaehaill 6g an t-am sin aeh tá sé ina sheanfhear eríonna<br />
179
anois. Ach ar chuma ar bith nuair a bhí sé ag gabháil anoir ag<br />
Tigh Thomáis Mhóir d' airigh sé maistire á dhéanamh, bó á bleán<br />
agus ceol á chanadh.<br />
An fhad is bhí sé ag gabháil siar go dtí Bearna an Criogáin<br />
Ghairbh chuaigh sé síos os donn na haille, os donn na buaile<br />
gur bhreathnaigh sé síos faoi. Chonaic sé Rí ag ordú, búistéara<br />
ag marú coiníní agus caoirigh agus mná ag bleán a bhó féin. I<br />
gcúinne eile chonaic sé tine agus pota mór uirthi agus ní móin<br />
a bhí inti ach dpíní troim.<br />
Ach ní raibh sé ann nuair tarraingíodh síos é os comhair an Rí<br />
agus é ina luí siar. D'ionsaigh an lucht freastail é agus thugadar<br />
ceangal na gcúig gcaol air agus bhuaileadar le slata draíochta é<br />
agus scóladar le huisce fiuchta é. Ach ar deireadh d'imigh sé<br />
uathu. An lá ina dhiaidh fuair a bhean bás.<br />
Micil O Fathartaigh (Séamas)<br />
(9, 51-2)<br />
Fuaireas an scéal seo ó: Siobhán Dí Chonghaile, Baile na<br />
Seoigheach.<br />
14ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Is í an oíche anocht Oíche Shamhna. Bíonn an-spóirt ins gach<br />
teach an oíche sin. Sin nós a bhí ann ariamh agus leanadh dhe<br />
ó shin.<br />
Gach oíche Shamhna faigheann fear an tí úlla agus rudaí eile<br />
le spóirt a bheith sa teach. Faigheann sé píosa téide agus crochann<br />
sé ó bharr an tí é. Cuireann sé úlla ar a bharr agus bíonn na páistí<br />
ag iarraidh breith ar an úll lena mbéal.<br />
Seo deas eile a bhíonn sa teach Oíche Shamhna. Cuirtear<br />
maidne ina sheasamh i lár an urláir. Leagtar dár mór ar a<br />
bharr,ceithre choirnéal a bhíonn air. Ar cheann an chláir leagtar<br />
cáca milis, ar an gceann eile úlla, ar an gceann eile milseáin agus<br />
ar an gceann deiridh cuirtear coinneal agus í ar lasadh. Cuirtear<br />
timpeall é ansin. Ansin cuireann fear an ti an chlann amach chuig<br />
an gdár. Bíonn an-spóirt acu ansin. Bíonn siad ag iarraidh breith<br />
ar an úll, nó ar an gcáca milis, nó ar na milseáin, agus san am<br />
céanna ag iarraidh iad féin a sheachaint ar an gcoinneal. Bíonn<br />
an-spóirt acu ach amháin má dhónn siad a bpus.<br />
180
Bíonn go le or sióg ag gabháil thart Oíche Shamhna agus iad<br />
ag marcaíocht ar na caiple bána. Bíonn siad ag ithe na sméar agus<br />
ní itear aon sméara ón oíche sin amach.<br />
(9, 53-4)<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear tráth san oileán seo. Ní bhíodh sé ag gabháil chuig aon<br />
Aifreann. Ni raibh aon easpa sláinte air le fanacht as. Mar sin féin<br />
bhíodh sé ag guí i gcónaí.<br />
Aon lá amháin casadh sagart air. Thosaigh siad ag caint agus<br />
in sa gcaint dóibh d'fhiafraigh an sagart dó a mbíodh sé ag gabháil<br />
chuig an Aifreann. Dúirt an fear nach raibh. Ansin dúirt an sagart<br />
leis a theacht leis féin go dtí an tAifreann.<br />
Sorcha Ní Fhlaitheartaigh<br />
(9, 54-5)<br />
Bosca 2C<br />
Cóipleabhar 10<br />
<strong>Inis</strong> <strong>Meáin</strong><br />
Oileáin Árann<br />
29ú Meán Fómhair 1938<br />
Bó Sí<br />
Oíche amháin fadó, bhí bó ag fear agus fuair sí bás. Agus ní raibh<br />
sí i bhfad básaithe nuair a chuaigh sé ag breathnú ar an áit a<br />
bhfuair sí bás. Ní raibh cnámh ná tada dhi ann.<br />
Bhí lao ag an mbó agus ní raibh aon aois aige. Bhí an fear seo<br />
ag íoc buachalla agus dúirt sé leis an mbuachaill gabháil amach<br />
ag faire an lao. Chuaigh an buachaill amach.<br />
Tuairirn uair an mheáin oíche céard a tháinig amach as an aill<br />
ach an bhó a bhíbásaithe. Rug an buachaill ar eireaball na bó agus<br />
tharraing an bhó an fear isteach san aill. Bhí an fear ag béiceach<br />
istigh san aill ag iarraidh an bhó a fháil. Throid an fear chomh<br />
181
maith gur thug siad an bhó dhó agus bhí iontas mór ar mhuintir<br />
an bhaile agus fuair sé airgead ón bhfear.<br />
Ba iad na sióga a thug leo an bhó.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Baile na Seoigheach<br />
(10, 1)<br />
Fuaireas an scéal ó Sheán <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig).<br />
20ú Meán Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí mo dheaideo ag gabháil sÍos Róidín Pholl na bPúcaÍ go<br />
deireanach san oíche. Ag gabháil síos dó d' airigh sé bó á bleán.<br />
Bhreathnaigh sé thar an gclaí le bail ó Dhia a chur ar an abair.<br />
Ní fhaca sé aon duine agus bhí scanradh mór air. Ansin d'airigh<br />
sé tarann capaill agus cairr á tharraingt sair fao in aill agus duine<br />
ag tiomáint an chapaill le slat.<br />
Bhí sé oíche ag gabháil an bóthar ag iascach agus d' airigh sé<br />
tarann mais tire á dhéanamh i mBaile na Carsaic.<br />
Seán <strong>Ó</strong> Conghaile<br />
Baile na Cre ige<br />
(lO, 2)<br />
Fuair mé an scéal ó m'athair Seán <strong>Ó</strong> Canghaile.<br />
An seoladh céanna lhmsa.<br />
3ú Deireadh Fórnhair 1938<br />
Scéal<br />
Níl aon aíche Mhárta dár tháinig riarnh nach maródh Mártan mart<br />
nó caora. An chéad bhean a bhí aige riarnh chuir sí suas den mart<br />
a rnharú. Fuair sí bás agus bhí mac aici darbh ainm Cann.<br />
Phós sé bean eile ansin, agus nuair a tháinig oíche Mhárta chuir<br />
sí suas den mhart a rnharú. Thug Mártan isteach an mart agus<br />
rnharaigh sé é gan bhuíochas di.<br />
"Go dtachta an diabhal", ar sise, "an chéad duine a íasfas<br />
greim di".<br />
Chuir Mártan píasa den rnhart síos sa bpata á bhruith, agus<br />
182
d'fureastail sí é a fuad is bhí sé ag bruith. Nuair a bhí sé bruite<br />
thug sí an pota sa seomra. Is é an chéad rud a rinne sí greim de<br />
a chur ina béal agus thacht an greim í. B'fuada le Mártan a bhí<br />
sí sa seomra agus chuaigh sé sa seomra agus fuair sétachta í.<br />
"Is fíor sin", a dúirt Mártan.<br />
" Bíonn uair na hachainí ann. Sin é an eascainí a rinne sí: an<br />
chéad duine a d'íosfadh greim den fheoil í á thachtadh."<br />
Cuireadh an lá ina dhiaidh sin í.<br />
Nuair a bhí fear an tí agus a mhac ag ithe a suipéar, tháinig<br />
sí ag an doras arís. Bhuail sí ar an doras agus ligeadh isteach í.<br />
Chuaigh Mártan sa seomra le fai tíos agus ehuaigh an mae ar ehúl<br />
an darais. Mharaigh sí a fear. O'imigh an mae ansin agus chuaigh<br />
sé ag siúl agus casadh i dteach é a raibh gabhair is poeaidí gabhair<br />
ann.<br />
Bhuail sé an dar as agus ligeadh isteaeh é. Scaitheamh ina<br />
dhiaidh sin bhuail an bhean ar an doras aeh ní ligfeadh na gabhair<br />
isteaeh í lena geuid adhare agus b' éigean di imeacht.<br />
Nuair a fuair sé imithe í chuaigh sé ag siúl arís agus cé a<br />
ehasfadh leis aeh a mháthair féin. O'inis sé an seéal di. Thug sí<br />
buidéal uisee beannaithe dhó agus dúirt sí leis nár mhiste dhó<br />
an domhan a shiúl; nach bhfeideadh sé aon rud go deo arís ní<br />
ba mheasa ná í féin nó go bhfaigheadh sé bás.<br />
Fuair sé bás seaitheamh ina dhiaidh sin agus cuireadh é in<br />
éineacht lena mháthair agus bhí bláthanna ag fás air mar gheall<br />
ar an mbuidéal uisce beannaithe a thug a mháthair dó.<br />
MidI <strong>Ó</strong> Meaehair<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(lO, 3-4)<br />
Fuaireas na seolta seo ó Bheairtle <strong>Ó</strong> Meachair.<br />
6ú Oeireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhíbean ann fadó agus bhí sí ar bhruach. [Tá an ehuid eile den<br />
seéal ar iarraidh.]<br />
(lO, 5)<br />
183
6ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadá agus bhí sé ag baint fhataí faoi aill in aice leis<br />
an tSlip. Chuaigh sé ag baint maidin mhoch. Chonaic sé daoine<br />
ag baint in sa ngarraí. TháiJúg faitíos mór air agus rith sé abhaile .<br />
Nuair a rith sé abhaile agus d'inis sé an scéal ag baile chuaigh<br />
sé ag baint na bhfataí arís agus bhí na fataí bainte.<br />
Micil Mac Donnchadha<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(10, 6)<br />
Fuaireas an scéal ó: Seán Mac Donnchadha.<br />
An seoladh céanna.<br />
10ú Deireadh Fámhair 1938<br />
Scéal<br />
Bhí bean ann fadó agus is fadá a bhí. Chuaigh sí amach chuig<br />
an gcladach ag baint creathnaí.<br />
Bhí sí taman arnuigh nuair a chonaic sí bád ag gabháil anoir<br />
ar an bhfarraige. Ar deireadh bhí sí ar a haghaidh amach agus<br />
stop an bád ansin. Bhí sí ag breathnú ar an rnbád ar feadh tamaill<br />
mhaith. Ar deireadh d'airigh sí torann, mar a bheadh duine ag<br />
bualadh cloch le chéile.<br />
Bhreathnaigh sí thairsti agus chonaic sí capall ag gabháil anuas<br />
an cladach agus í ag Tith agus níor chánaigh sí ariamh ná go<br />
ndeachaigh sí amach chuig an mbád agus d'imigh an bád as a<br />
radharc ar an bpointe.<br />
Cailleadh an capall céanna cúpla lá roimhe sin.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Baile na Seoigheach<br />
(10, 7)<br />
Fuaireas an scéal ó Sheán <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
agus an seoladh céanna thuas.<br />
184
17ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Seéal<br />
Bhí athair agus mae ann fadó agus bhíodh siad ag troid gaeh lá<br />
in aghaidh a ehéile go minie.<br />
Lá amháin shoeraigh an mae ar a athair a bhá mar dúirt an<br />
t-athair leis an mae naeh dtabharfadh sé a fheilm dó, go ndíolfadh<br />
sé í. Sular fhéad an t-athair é sin a dhéanamh dúirt an mae leis<br />
go ngabhfadh siad amaeh ag iaseaeh agus bhí an t-athair sásta<br />
mar shíl sé gur mhaith leis an mae é sin. Chuadar amaeh aeh sular<br />
fhág an mae an teaeh thug sé arán leis i ngan fhios don athair.<br />
Nuair a bhíodar seaitheamh maith amaeh thosaigh siad ag<br />
iaseaeh agus ní rabhadar ag fáil aon iase agus ehuadar amaeh<br />
seaitheamh maith sa bhfarraige. Bhuail oeras an t-athair agus ní<br />
raibh sé i ndán aon iomramh a dhéanamh. Bhí oeras ehomh mór<br />
sin air go raibh sé go dona agus ní thabharfadh an mae aon phíosa<br />
den arán dó agus fuair sé bás leis an oeras agus ehaith an mae<br />
amaeh sa bhfarraige é.<br />
Tháinig an mae i dtír agus bhí sé sásta. Chuaigh an mae abhaile<br />
agus bhí sé ag ithe an eháea suas roimhe gur shroich sé an teaeh.<br />
Cúpla lá tar éis an t-athair a bheith básaithe bhíodh sé ag teaeht<br />
gaeh oíehe sa teaeh agus d'imíodh sé arís ar a dó dhéag a ehlog.<br />
Bhíodh faitíos ar an mae agus [dúirt] sé go ndéanfadh sé teaeh<br />
dó féin agus go mb'fhéidir naeh mbeadh sé ag teaeht ann.<br />
Aeh tháinig an t-athair arís aige agus dúirt an mae "nár thaga<br />
tú slán arís nuair a fhéaehfas tú leis". Thosaigh an t-athair ag<br />
béiceaeh agus dúirt sé naeh dtiocfadh sé go deo arís dá dtógfadh<br />
sé an easeaine sin dó agus dúirt an mae leis go dtógfadh.<br />
Micil O Meaehair<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(10, 8-9)<br />
Fuaireas na seéalta seo ó Bheairtle O Meaehair.<br />
14ú Mí na Samhna 1938<br />
Seéal<br />
Bhí beithíoeh mór millteaeh ag imeaeht sa bhfarraige fadá. Bhí<br />
dhá adhare mhóra air agus dath dearg. Bhíodh sé istigh i mbéal<br />
na Slipe.<br />
Bhíodh na daoine ag baint fola as le cIoeha agus le rudaí eile.<br />
185
Ba ghránna an beithíoch é. Chuireadh sé cuma ole air féin nuair<br />
a d'fheiceadh sé na daoine. Bhíodh sé ag búiríl freisin. Bhíodh<br />
na daoine á rá gurb é an diabhal a bhí ann. Bhíodh faitíos ar na<br />
daoine roimhe.<br />
Sa deireadh d'imigh sé i bhfarraige mhór agus ní fhaca aon<br />
duine ó shin é.<br />
Seán O Conghaile<br />
(10, 9)<br />
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Scéal<br />
Lá amháin sa tráthnóna faoi Bhealtaine d'fhan fear deireanach<br />
sa ngarraí agus bhí gasúr darb ainm Brian in éineacht leis. Dúirt<br />
sé leis an ngasúr ar a bhfaca sé ariamh gan gabháil rófhada ón<br />
ngarraí.<br />
D'irnigh sé ag baint cnótha scaitheamh beag sios 6n áit. Tháinig<br />
múr báistí agus chuaigh sé i bhfoscadh i gcúinne an chiaí. Thit<br />
an oíche i ngan fhios dó. Chuaigh an fear á chuartú. Fuair sé é<br />
ag an meán oíche agus é ina chodladh. Thug sí leis é agus níor<br />
dhúisigh sé 'chor ar bith. Thug sé abhaile é agus níor dhúisigh<br />
sé maidin lá arna mhárach ach oiread.<br />
Chuimhnigh sé ansin gurb iad na sióga a xinne rud éigin air.<br />
Ba Í Oíche Bhealtaine í lá arna mhárach. Dúirt sé ga n-imeodh<br />
sé ag lorg na sióg. Ag gabháil sÍos thar aill d'airigh sé caint. Níor<br />
airigh sé ach dá mbainfeadh sé an biorán suain as a cheann go<br />
mbeadh leis. Dúirt 8ióg eile:<br />
"Ceann maith sin nuair nach bhfuil a fhios aige é".<br />
Chuaigh an fear abhaile. Bhain sé an biorán suain as an ngasúr<br />
agus dhúisigh é. D'inis an gasúr bocht a eachtra bhrónach.<br />
Fuair mé na scéaIta ó rn ' athair<br />
Pádraig <strong>Ó</strong> Conghaile.<br />
An seoladh céanna.<br />
Pádraig ó Conghaile<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(10, 11)<br />
186
31ú Deireadh Fómhair<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadá is fadá a bhí. Bhí sé ag obair an lá seo agus<br />
san oíche tháinig duine isteach sa teach chuige agus shuigh sé<br />
ar an stál agus d'fhiafraigh sé d'fhear an tí seo an raibh aon scéal<br />
nua aige.<br />
"Níl", a deir fear an tí "ach gur mharaigh mé ne ad de luchain<br />
óga" .<br />
"Ar mharaigh tú an mháthair?"<br />
"Níor mharaigh" a deir fear an tío<br />
" Tiocfaidh sí sin anocht ag baint sásaimh díot" , a deir an fear.<br />
An bhfuil a fhios agat céard a dhéanfas tú? Fanfaidh mise in<br />
éineacht leat. Téir a chodladh anois agus nuair a thiocfas sí, caith<br />
an t-éadach ina mullach agus glaoigh ormsa agus tabharfaidh mise<br />
cúnamh duit" .<br />
Ní raibh an fear i bhfad ina chodladh nuair a tháinig an luch.<br />
Ní rinne an fear mar a dúradh leis. Mharaigh siad an luch agus<br />
dúradar leis í a chaitheamh thar chlaí na teorann agus d'imigh<br />
an fear a tháinig ar an bpointe.<br />
Máirtín O Fathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(9, 12-13)<br />
Seán O Fathartaigh<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fad6 is fadó a bhí. Oíche amháin chuaigh sé síos chuig<br />
an gcladach mar bhíodh píosaí m6ra adhmaid ag teacht an t-am<br />
úd. Bhí mada maith lena chois aige.<br />
Bhí sé tamall síos an cladach nuair a d' airigh sé an mada ag<br />
tafann mar a bheadh rud aige. Choinnigh an fear air agus bhí<br />
an mada agus an rud ag teannadh leis i gcónaí. Rith an fear leis<br />
nó go ndeachaigh sé faoi bhád m6r a bhí ar an trá agus ní raibh<br />
sé i bhfad istigh fúithi nuair a tháinig an mada agus an rudo Bhí<br />
an dá rud ag troid taobh amuigh den bhád ar feadh na hoíche.<br />
Nuair a bhí an mhaidin ann, d' éirigh an fear amach agus céard<br />
a bhíodh taobh [thiar] den bhád ina luí ar an talamh ach an mada<br />
agus gabhar agus bhí iontas mór ar an bhfear.<br />
187<br />
Máirtín O Fathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(lO, 13)
19ú Deireadh Fómhair 1938<br />
Bhí fear agus be an ann fadó agus bhí siad an-bhocht. Bhí bó<br />
amháin acu, agus bhí an dos le n-íoc agus ní raibh aon airgead<br />
acu. Dúirt an fear an lá seo, go gcuirfeadh sé an bhó ar an aonach<br />
agus chuir. Casadh fear air, agus d'fhiafraigh an fear dó céard<br />
a bhí sé a iarraidh ar an mbó.<br />
Dúirt sé:<br />
"Tóg." [Tá an chuid eile den scéal ar iarraidh. ]<br />
(10, 14)<br />
19ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí beirt deartháir ann fadó agus bhí an bheirt acu pósta. Bhí<br />
duine acu. [Tá an chuid eile den scéal ar iarraidh.]<br />
(10, 15)<br />
19ú Mí na Samhna 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus chuaigh sé síos chun an ÑD.luirbhigh san<br />
oíche. Nuair a bhí sé ag gabháil síos i r6irun caitheadh cloch leis.<br />
Bhí sé ag gabháil síos mar sin féin ach leanadh ads é leis na clocha<br />
agus b'éigean dó a ghabháil abhaile.<br />
Chuaigh sé síos ar maidin in san áit chéanna agus ní raibh tada<br />
ann, agus bhí ionadh mór air agus bhí sé ag ceapadh gurbh iad<br />
na sióga a bhí ann.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Baile na Seoigheach<br />
(10, 16)<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó. Chuaigh sé ag baint fhataí tráthnóna Lá<br />
Bealtaiane. Bhí sé deireanach go maith agus thainig daoine<br />
aisteacha ar an ngarraí chuige, agus thosaigh siad ag baint na<br />
spáide dhó agus á bhualadh. Bhuail siad an oiread sin air agus<br />
188
nach raibh sé in ann corraí agus d'imigh siad wlidh ansin.<br />
Tamall eile ina dhiaidh sin tháinig cúpla duine eile chuige agus<br />
thug siad abhaile é agus bhí na daoine sin imithe den tsaol cheana<br />
agus bhí an fear bocht an-bhuíoch díobh.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(10, 16-17)<br />
19ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Chuaigh curach i lár an Iae fadó chuig galtán iascaigh. Nuair<br />
atháinig siad go dtí an galtán chuaigh beirt acu isteach agus bhí<br />
an duine eile sa gcurach. Bhí siad tamall maith mar sin. Ar<br />
deireadh nuair a bhí an bheirt a bhí sa ngaltán ag imeacht chonaic<br />
siad go raibh an curach tamall maith amach ón ngaltán.<br />
Chuaigh an galtán go dtí an curach agus ní raibh aon duine<br />
sa gcurach agus is amhlaidh a bhí an fear báite. Bhí siad tamall<br />
maith ag iarraidh an fear a thógáil ach ar deireadh thóg siad é.<br />
Ansin chuaigh an galtán go hÁrainn leis an bhfear chomh héasca<br />
agus bhí sí in ann a dhéanamh. Ansin chuaigh gaolta an fuir<br />
bhásaithe siar san oíche agus thugadar aniar é.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(10, 17)<br />
Fuaireas 'chuile scéal acu seo ó Sheán <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig)<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadó agus bhí sé ag gabháil siar an bóthar san oíche.<br />
Bhí sé tamall maith siar an bóthar nuair a d' airigh sé torann mar<br />
a bheadh duine ag déanamh cónra le haghaidh duine básaithe.<br />
Chuaigh an fear abhaile agus d'inis sé an scéal tríd síos ag baile,<br />
agus bhí ionadh mór orthu.<br />
An lá ina dhiaidh sin fuair duine ar an mbaile céanna bás.<br />
Cuireadh é mar a dhéantar le 'chuile dhuine eile. Dhá lá ina<br />
189
dhiaidh sin chonaic duine eile as an oileán an fear a fuair bás<br />
amuigh ar na Creaga. Ach bhí 'chuile dhuine á fheiceáil ar<br />
deireadh ag imeacht 'chuile áit.<br />
Máirtín <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Teampaill<br />
(10, 18)<br />
Fuaireas na scéalta go léir á Sheán <strong>Ó</strong> Fathartaigh (Pádraig),<br />
Ceathrú an Teampaill.<br />
20ú Mí na Nollag 1938<br />
Scéal<br />
Bhí fear ann fadá agus bhí sé pásta. Chuaigh se chuig an mb6<br />
san oíche Dé Sathairn agus nuair a bhí sé ag teacht abhaile bhí<br />
an oíche dorcha. Ní raibh sé i bhfad 6 bhaile agus casadh fear<br />
air agus dúirt an fear leis nach ceart a bheith ag blí b6 go<br />
deireanach san oíche Dé Sathairn ná san Oíche Dé Luain.<br />
Scaitheamh ina dhiaidh sin bhí sé ag obair sa ngarraí agus<br />
b'éigean don bhean .gabháil chuig an mbó. Ba í seo an oíche Dé<br />
Luain agus chuir an bhean uisce chuig an mb6 sular bhligh sí í.<br />
Bhí an tobar i bhfad as láthajI agus nuair bhí sf ag blí na bó bhí<br />
an oíche tite agus thit an bhean 'na codladh agus dhúisigh sí<br />
amuigh sa bhfarraige agus tar éis tamaill bádh Í.<br />
Mar sin deireann na seandaoine nach ceart bá a bhlí san oíche<br />
Dé Sathairn ná san oíche Dé Luain.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
lnis <strong>Meáin</strong><br />
(10, 19)<br />
Fuair mé na scéalta ó m' athair Séamas <strong>Ó</strong> Fathartaigh.<br />
21ú Mí na NoUag 1938<br />
Bhí fear ann fadá, agus bhí sé an-fhlaithiúil. Bhíodh sé ag roinnt<br />
a chuid airgid ar na daoine bochta.<br />
Aon uair amháin chuaigh sé isteach sa siopa ag íoc a chuidfiach.<br />
Níor ligeadh isteach sa siopa é mar cheap na daoine a bhí istigh<br />
190
gur fear déirce a bhí ann. Ghlaoigh sé amach os ard agus dúirt:<br />
"Lig isteach mé go n-íocfaidh mé mo chuid fiach".<br />
Dúirt na daoine istigh nach ligfeadh siad isteach é mar gur fear<br />
déirce a bhí ann. Dúirt seisean nárbh ea agus ligeadh isteach é.<br />
Nuair a bhí sé ag gabháil aach as an teach dúirt sé:<br />
"Nár chuire Dia rath ar na dabine sa teach seo". An lá áithrid<br />
seo cailleadh na daoine go léir s4 teach sin ach amháin na páistí,<br />
beirt bhuachaill agus cailín amHáin.<br />
An lá ar ar cailleadh na daoine ar chuir an fear flaithiúil an<br />
mhallacht orthu bádh beirt mhac leis an bhfear flaithiúil agus<br />
ansin ghabh fearg an-mh6r an fear agus shocraigh sé na páistí<br />
a chónaigh sa siopa a mharú seachtain 'na dhiaidh sin.<br />
Lá amháin tar éis maca an fhir fhlaithiúil a bheith curtha casadh<br />
ar a athair duine acu agus dúirt sé lena athair gur duine de na<br />
gasúir a ch6naigh sa siopa a bháigh é féin is a dheartháir agus<br />
Dé Sathairn 'na dhiaidh sin mharaigh an t-athair na gasúir ach<br />
duine amháin acu. Bhí sé imithe amach in áit éigin.<br />
Bhíodh an t-athair ag faire air i gcónaí agus aon lá amháin nuair<br />
a bhí an gasúr amuigh sa mbóthar chuaigh an t-athair flaithiúil<br />
ag caint leis. Go hobann mharaigh sé é agus nuair a bhí sé ag<br />
rith leagadh é agus chuaigh an scian trína chroí agus cailleadh<br />
é ar an n6iméad.<br />
Peadar <strong>Ó</strong> Fathartaigh<br />
Ceathrú an Leisín<br />
(lO, 20-21)<br />
Fuair mé na scéalta ó rn' athair Séamas <strong>Ó</strong> Fathartaigh,<br />
lnis <strong>Meáin</strong>.<br />
191
Change language