Arfor - Rhanbarth newydd i'r Gorllewin Cymraeg - Plaid Cymru

Rhagarweiniad
Mae’r Fro Gymraeg yn dipyn o baradocs.
Mae’n bedwar deg naw o flynyddoedd ers i Owain Owain bathu’r term wedi
ei sbarduno gan ddarlith Saunders y flwyddyn gynt. Yn ystod yr hanner
canrif ers hynny go brin fod cytuno ar bwysigrwydd y dimensiwn
tiriogaethol o ddyfodol yr iaith Gymraeg fel iaith fyw wedi bod yn sail i
gonsensws. Mae’r cwestiwn o’r graddau y dylid pwysleisio achub y
Gymraeg fel prif iaith gymunedol bob dydd yr ardaloedd traddodiadol
Cymraeg, a hybu a hyrwyddo’r iaith ar lefel genedlaethol drwy statws
cydradd, creu sefydliadau ym maes cyfryngau torfol a thrwy addysg
ddwyieithog, wedi bod yn destun anghytundeb ers dwy genhedlaeth a mwy
o fewn y mudiad iaith a’r mudiad cenedlaethol.
Ac eto ymhlith academyddion mae bodolaeth y Fro, fel ffenomenon
ieithyddol a chymdeithasol, yn hanesyddol a chyfredol, yn ffaith
anwadadwy. O ysgrif y daearyddwr E.G. Bowen yn y 50au, Le Pays de
Galles, i waith John Aitchison a Harold Carter hyd heddiw, mae realiti
daearyddiaeth iaith Cymru prin wedi ei herio. Pam felly'r nerfusrwydd i
naddu strategaethau i gyd-fynd â’r sefyllfa ar lawr gwlad?
Mae’r ateb, dwi’n synhwyro, i’w chanfod yn hanes Cymru fel ‘cenedl hwyr’.
Ymhlith cenedlaetholwyr mi oedd yna awydd dealladwy i osgoi unrhyw
beth fyddai’n hollti’r genedl gan beryglu ymreolaeth. Yr un rhesymeg
berodd i arweinwyr Plaid Cymru gefnu er enghraifft ar y nod cynnar o
Gymru uniaith. Yr hyn sydd yn fwy o syndod efallai ydy’r anghytundeb ar
gwestiwn tiriogaeth o fewn y mudiad iaith ei hun, yn arbennig felly wrth
gofio dylanwad cynnar meddylwyr fel Saunders a J.R. Jones a’u pwyslais ar
fro a thir a chynefin fel seilwaith anhepgor i’r Gymru Gymraeg. Yn y
saithdegau, wrth gwrs, mi holltodd y mudiad ar gwestiwn y Fro Gymraeg
rhwng cefnogwyr Adfer a Chymdeithas yr Iaith, ac fe gafwyd fersiwn o’r un
anghytundeb yn sgil cyhoeddi ffigurau Cyfrifiad 2001 a chreu mudiad
Cymuned.
1

Mi chwaraeodd elfennau personol ac ideolegol eu rhan si r o fod, ond y
prif reswm dybiwn i am y diffyg brwdfrydedd dros bwysleisio’r Gorllewin
Cymraeg oedd y gofid y byddai hynny yn cynnig esgus i leihau’r pwysau
dros statws i’r iaith ar lefel genedlaethol h.y. iawn bois, fe gewch chi
arwyddion Cymraeg ym Mlaenau Ffestiniog ond dim ym Mlaenau’r
Cymoedd, a’r un peth gydag addysg ayyb. Os taw codi’r iaith yn iaith
genedlaethol oedd y nod, mi oedd yna beryglon clir o fynd lawr y llwybr
“ghettoistaidd” - o ddefnyddio hoff ymadrodd dirmygus rhai yn y BBC am
gadarnleoedd yr iaith. Doedd naïfrwydd a sectyddiaeth wleidyddol rhai o’r
rheiny a oedd yn pledio achos y Fro Gymraeg ddim ychwaith wedi helpu’r
achos.
Dwi ddim eisiau mynd nôl dros y dadleuon hyn nawr. Mae’r cyd-destun
hanesyddol wedi newid yn sylfaenol ers hynny. Mae brwydrau'r 20fed
ganrif - dros ymreolaeth a thros statws swyddogol i’r Gymraeg wedi eu
hennill, ac maen nhw’n rhan o gonsensws gwleidyddol eang. Mae dau o’r
prif resymau dros ymwrthod a’r cysyniad o diriogaeth arbennig i’r iaith
Gymraeg felly wedi diflannu o’r tir. Ar yr un pryd, hyd yn oed o dderbyn y
crebachu sydd wedi digwydd yn ystod y ddegawd ddiwethaf, rhaid derbyn
bod y Fro Gymraeg yn dal i gynrychioli canolbwynt wrth i ni geisio deall
patrymau ieithyddol yng Nghymru’r unfed-ganrif-ar-hugain.
Yn y papur byr hwn, wedi ei seilio ar gyflwyniad i Gynhadledd gafodd ei
gynnal gan bartneriaeth Hunaniaith ym mis Mawrth 2013 yng
Nghaernarfon, rwyf am gyflwyno tri syniad yn fras:
1. Bod angen strategaeth ranbarthol ar gyfer y Gorllewin Cymraeg;
2. Bod angen creu haenen ranbarthol o lywodraeth fel sylfaen i’r
strategaeth hynny;
3. Bod angen creu canolfannau trefol newydd tu fewn i’r rhanbarth fel
pegynau twf economaidd a bwrlwm cymdeithasol;
2

Gaeltacht i Gymru?
Mae’r pwynt cyntaf i mi erbyn hyn mor amlwg prin fod angen cyflwyno
dadleuon o’i blaid. Yr ydym wedi ennill y frwydr dros hawliau ar sail
cyfartaledd i siaradwyr Cymraeg unigol. Ond ffenomenon cymdeithasol ydy
iaith, a gwaeth pa mor dda ydy’r fframwaith hawliau oni bai bod yna gyddestun
cymdeithasol sydd yn atgynhyrchu’r iaith hynny yn ddyddiol - h.y.
lle mae yna gyfleoedd i’w siarad hi’n organig, digymell a naturiol, yna dyw’r
rhagolygon ar gyfer yr iaith honno ddim yn rhyw bositif iawn ar gyfer y
dyfodol. Mae’r ymgyrch dros arbed y Gymraeg yn iaith gymunedol fyw o’i
natur yn golygu gwahaniaethu rhwng yr ardaloedd hynny lle mae’n iaith
gymunedol o hyd ar ryw lefel o leiaf a rhai lle nad yw hi ddim, o leiaf ar hyn
o bryd.
Yng Nghymru yr ydym yn ffodus bod yr ardaloedd yma yn cynrychioli un
rhanbarth canfyddadwy - er bod yna wahaniaeth clir i weld erbyn hyn
rhwng deheudir y rhanbarth sydd wedi gostwng o dan 50% o siaradwyr a’r
gogledd. Ond mae’r Fro yn dal i fod yn rhanbarth ieithyddol yn hytrach
nag ynysoedd ar wasgar o gymunedau digyswllt, sef sefyllfa’r ardaloedd
Gaeltacht yng Ngweriniaeth Iwerddon.
Wrth gwrs un o’r rhesymau pam nad ydym wedi mabwysiadu strategaeth
iaith wedi ei hanelu’n benodol tuag at gryfhau’r iaith yn y cadarnleoedd
efallai ydy’r canfyddiad bod y strategaeth yma wedi methu yn achos y
Wyddeleg. Ond rhaid cofio mai dim ond ym 1956 y rhoddwyd statws
arbennig i ardaloedd y Gaeltacht gan greu Adran benodol o fewn y
llywodraeth ac asiantaeth datblygu benodedig, Gaeltarra Eireann, y
flwyddyn ganlynol. Erbyn cyflwyno’r polisi newydd mi oedd y difrod wedi
ei wneud a nifer y siaradwyr Gwyddeleg yn y Gaeltacht wedi haneru ers
sefydlu’r Wladwriaeth a hynny oherwydd cyfuniad o ddiboblogi a
phenderfyniad gan siaradwyr Gwyddeleg i beidio trosglwyddo am resymau
economaidd h.y. y duedd i weld Saesneg fel iaith llwyddiant.
Mae sefyllfa’r Gymraeg yn y cadarnleoedd yn dra gwahanol. Mae tua
65,000 o siaradwyr Gwyddeleg yn byw mewn ardaloedd lle mae 50% o’r
boblogaeth yn defnyddio’r iaith yn ddyddiol. Pocedi o boblogaethau
gwasgaredig ydy’r rhain ar draws saith sir sy’n cyfateb i lai na 3% o holl
diriogaeth y wlad. Yng Nghymru mae sefyllfa’r Fro hyd yn oed heddiw yn
gryfach nag oedd hi yn y Weriniaeth pan fapiwyd y Gaeltacht gyntaf yn
1926 ar sail canran o 25% o siaradwyr brodorol dyddiol. Mae yna Fro
Gymraeg adnabyddedig o hyd. Mae’n ardal gyfagos. Mae’n cynnwys mas
3

critigol o hyd at chwarter miliwn o bobl. Mae’n cynrychioli tua threian o
dirfas Cymru. Ac mae’n cynnwys nifer o ardaloedd trefol o bwys.
Mae’r Fro yn fyw.
Adeiladu Arfor - strategaeth o’r newydd
Mae taer angen nawr ar gyfer strategaeth ranbarthol i adlewyrchu realiti ein
daearyddiaeth ieithyddol. Rhaid derbyn bod yr hyn sydd ei angen a’r hyn
sydd yn bosib o fewn y bröydd Cymraeg yn dra gwahanol i’r Cymoedd neu’r
siop sglodion enwog hynny yng Nghas-gwent.
Wrth ‘strategaeth ranbarthol’ rwy’n golygu strategaeth gynhwysfawr yn
cynnwys popeth: o ddatblygu economaidd, cynllunio iaith, gwasanaethau
cyhoeddus, tai a chynllunio, trafnidiaeth ac ati. Strategaeth fydd a’i phriod
nod o adfywio'r Gorllewin yn yr ystyr ehangaf, gan asio’r elfen economaidd
a’r elfen ieithyddol at ei gilydd yn ddiwahân.
Yr unig ffordd o wneud hynny yn ymarferol ydy trwy sicrhau bod yna
strwythur o lywodraeth sydd yn berthynol i’r dasg yma h.y. creu rhanbarth
i’r Gorllewin - o Benllech i Borth Tywyn, a’r pedwar awdurdod Cymreiciaf -
Môn, Gwynedd, Ceredigion a Chaerfyrddin - yn galon iddi, ond heb
anghofio Dyffryn Conwy, Gorllewin Sir Ddinbych a Sir Drefaldwyn,
Gogledd Sir Benfro a’r cymdogaethau Cymraeg yn Abertawe a Chastell
Nedd Port Talbot.
Dyw hyn ddim mor iwtopaidd ag y mae’n edrych ar yr olwg gyntaf. Rydym
yn symud yn anorfod tuag at greu rhyw fath o lefel ranbarthol o lywodraeth.
Mae’r holl amrywiaeth o gonsortia rhanbarthol mewn gwahanol gyddestunau
yn adlewyrchu hynny, yn ogystal â’r marc cwestiwn uwchlaw
dyfodol yr awdurdodau addysg. Mae’n glir bod y gyfundrefn Redwoodaidd
o 22 awdurdod unedol wedi methu a bod ad-drefnu ymhellach i 7 neu 8 o
awdurdodau rhanbarthol ar y gorwel yn hwyr neu’n hwyrach.
Y cwestiwn ar gyfer yr ardaloedd Cymraeg yw pa gyfundrefn fyddai yn
gweddu orau?
Yn y de mae yna symudiad tuag at ddinas-ranbarthau o gwmpas Caerdydd
ac Abertawe, gydag ardaloedd menter cysylltiedig. Mae angen creu
gwrthbwynt rhanbarthol i wrthbwyso hyn - nid rhanbarth ar sail dinas ond
rhanbarth ar sail iaith.
4

Byddai creu awdurdod rhanbarthol dros yr arfordir gorllewinol yn gam
chwyldroadol yn hanes llywodraeth leol yng Nghymru. Mae’n torri’r rhwyg
de-gogledd (North/South Wales) trefedigaethol traddodiadol, ac mae’n
datgan bod ystyriaethau ieithyddol/ diwylliannol yn fwy perthnasol na
daearyddiaeth.
Arfor ydy’r enw dwi’n awgrymu ar gyfer y rhanbarth newydd. Byddai’n
awdurdod etholedig uniongyrchol, ond byddai’n gweithredu ar lefel leol
drwy bwyllgorau sir yn debyg i fodel lled-ffederal y Powys presennol.
Aberystwyth mae’n debyg fyddai’r lleoliad naturiol i brif siambr cynulliad y
Gorllewin, y Fenai yn brifddinas a Chaerfyrddin yn bont i’r Deheudir.
Byddai creu endid tiriogaethol newydd yn y Gorllewin yn galluogi ni i
gyflwyno polisïau o blaid y Gymraeg ar draws y rhanbarth, megis:
• Gwneud y Gymraeg yn brif iaith gweinyddu o fewn y sector
gyhoeddus;
• Gwneud dwyieithrwydd yn rhan ofynnol o bolisi caffael - fel yng
ngwlad y Basg - gan hyrwyddo pryniant lleol;
• Gwneud arwyddion dwyieithog yn ofynnol ym mhob sector, yn ôl
amserlen a fesul ardal, er mwyn creu hunaniaeth;
• Sicrhau premiwm iaith - sybsidi cyhoeddus gan y canol - i adlewyrchu
rôl a chyfraniad y rhanbarth i gynnal yr iaith Gymraeg. Tan yn
ddiweddar roedd teuluoedd o fewn ardaloedd y Gaeltacht oedd yn
magu eu plant yn yr iaith Wyddeleg yn gallu hawlio taliad Sceim
Labhairt na Gaeilge o tua 260 Ewro pob blwyddyn. Dwi ddim yn
awgrymu system o daliadau uniongyrchol ond os ydy cynnal yr iaith
Gymraeg yn nod cenedlaethol rhaid cydnabod hynny drwy’r
gyfundrefn ariannu gyhoeddus;
• Creu lefi gwely o fewn y diwydiant twristiaeth er mwyn ariannu
datblygu economaidd lleol;
• Buddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth er mwyn sicrhau cydlyniad
mewnol. Fe fyddai hyn yn golygu uwchraddio’r isadeiledd trafnidiaeth
gyhoeddus er mwyn sicrhau ei fod yn hawdd teithio rhwng y prif
ganolfannau poblogaeth, yn enwedig ail-gysylltu Caerfyrddin i
Aberystwyth a hefyd Pwllheli-Caernarfon-Bangor.
5

Un model ar gyfer Arfor fyddai awdurdod ar ffurf llywodraeth leol ond ar
raddfa ranbarthol. Opsiwn arall, israddol yn fy nhyb i, fyddai cadw’r drefn
bresennol gan greu asiantaeth ddatblygu ar draws y rhanbarth, rhyw fath o
Fwrdd Datblygu Gorllewin Cymru ond gyda nod ieithyddol yn ogystal ag
economaidd. Dyna yw model Udaras na Gaeltachta a’i crëwyd yn 1979 i
weinyddu’r ardaloedd Gaeltacht yng Ngweriniaeth Iwerddon. Tan y llynedd
mi oedd Udaras hefyd yn hybrid rhwng asiantaeth ac awdurdod lleol gydag
etholiadau uniongyrchol i fwrdd Udaras. Yr arloesedd yng nghyfansoddiad
Udaras y dylid ei atgynhyrchu ar gyfer rhanbarth Arfor yn ddi-os ydy’r
asiad yma rhwng amcan economaidd yn ogystal ag amcan diwylliannolieithyddol,
gan gydnabod yr argyfwng deuol mae cymunedau gorllewinol yn
ei wynebu.
Os oes unrhyw un yn amau effaith llywodraethiant ar ddatblygiad yr iaith
Gymraeg, buaswn yn eich cynghori i astudio’r gwahaniaeth yn nirywiad yr
iaith yn ardal Cyngor Gwynedd dros y ddeng mlynedd diwethaf o gymharu
gyda chyngor Sir Gaerfyrddin sydd wedi teyrnasu dros golled anfaddeuol
yn ardal Dyffryn Aman a hynny o ganlyniad i bolisi pwrpasol o wadu priod
le i’r iaith Gymraeg o fewn y system addysg nag ychwaith normaleiddio’r
Gymraeg fel iaith gweinyddu’r sector gyhoeddus.
Dinasoedd y Gorllewin
Un o brif amcanion yr Arfor newydd fydd creu am y tro cyntaf proses o dwf
trefol, am y tro cyntaf erioed efallai, o blaid ac nid ar draul y Gymraeg.
Mae’r broses o drefoli wedi bod yn ffactor yn hanes y Gorllewin am ganrif a
mwy fel y mae’r Athro Gareth Wyn Jones wedi dadlau. Un o’r prif ffactorau
ydy’r newidiadau yn amaethyddiaeth. Yn 40au’r ganrif ddiwethaf mi fyddai
fferm deuluol o ryw 50 o erwau yn cynnal teulu a chriw o weithwyr
amaethyddol lle nawr mae angen 200 o erwau, cyfalaf sylweddol, ac ail
gyflog siwr o fod.
Mae disgwyliadau pobl o ran safon byw a bwrlwm bywyd hefyd wedi eu
trawsnewid - gan deledu, gan y We, gan fynd i ffwrdd i goleg ayyb. Ac
onibai ein bod ni’n medru cynnig y math o gyfleoedd a chyfleoedd hamdden
- cymdeithasu gyda chriw o bobl o’r un oed a’r un anian mewn un lle - sef y
profiad dinesig, o fewn cyd-destun Cymraeg gorllewinol, wedyn mi fydd
pobl yn dal i ddianc am ddinasoedd fel Caerdydd, Manceinion, Llundain ac
ati.
Mae yna gysylltiad agos hefyd rhwng maint poblogaeth a chyfradd tyfiant
economaidd h.y. dyw pentrefi na threfi bychain ddim yn medru cyrraedd y
6

maint digonol ar gyfer arbenigo a chreu economi leol amryddawn ac mae
hyn yn golygu bod yna beth wmbredd o’r anghenion lleol yn gorfod cael eu
prynu mewn. Un o’r prif resymau felly am dlodi cymharol y Gorllewin ydy’r
methiant i greu canolfannau poblogaeth o faint sylweddol.
Ac eto yng nghyd-destun y Gymraeg yn draddodiadol, mae twf poblogaeth a
datblygiadau sydd yn caniatáu hynny - marinas ac ati - yn dueddol o gael
eu gweld fel bygythiadau i’r patrwm ieithyddol.
Un o brif nodau Arfor fydd gwrthdroi’r broses o ddiboblogi gwledig a
mewnlifiad sydd wedi nodweddu’r Gorllewin am yr hanner can mlynedd
diwethaf. Mae pobl ifanc wedi gadael am gyffro ac am gyfleoedd yn y
dinasoedd mawrion yn Lloegr ac yng Nghaerdydd gan adael tai ar gyfer
mewnfudwyr cefnog, oedrannus. Rhaid troi’r patrwm yna wyneb i waered
a chreu ein mewnlifiad ein hunain o siaradwyr Cymraeg yn eu 20au a’u
30au, yn tyrru i’r gorllewin.
Paradeim newydd?
A yw’n bosib creu'r math yna o baradeim newydd, sef tyfu poblogaeth a
chryfhau’r iaith yr un pryd?
Yr hyn sydd yn obeithiol yn y ffigyrau ydy’r twf a welir yn ffigyrau siarad
Cymraeg ym mhrif glymdref y Gymraeg o gwmpas Caernarfon - yn
ardaloedd Waunfawr, Clynnog, Llanllyfni ayyb.
Fe ddynodwyd ardal Menai - y clwstwr o drefi o boptu afon Menai - Bangor,
Caernarfon, Llangefni a’r maestrefi o’u cwmpas sydd gyda’i gilydd efallai yn
cynnwys 50,000 o bobl yn ei chyfanswm, Dinas Menai chwedl rhai - eisoes
yn brif ffocws datblygu neu’n hwb y Gogledd-orllewin yn Strategaeth
Ofodol Cymru. Mae’n rhaid uwchraddio hyn a throi ardal draws-drefol y
Fenai yn brifddinas y Gymru Gymraeg gyda’r nod o’i gwneud hi yn fagnet ar
gyfer pobl ifanc Cymraeg eu hiaith yn yr un modd ag y mae Caerdydd ar
raddfa ehangach. Yn yr un ffordd dylid datblygu Aberystwyth a
Caerfyrddin a Llanelli fel is-ganolfannau yn dilyn awgrymiadau Gareth
Wyn Jones ac Einir Young am barthau twf y datblygon nhw bron i ddegawd
yn ôl.
Ond a yw ail-labelu'r hyn sydd yno’n barod ynddo’i hun yn ddigon? Mae
angen meddwl yn fwy creadigol a dychmygus na hynny mentra i. Ac yn yr
ysbryd hwn dwi am awgrymu bod angen meddwl yn nhermau creu cyfres o
7

gymunedau newydd er mwyn gwireddu’r weledigaeth yma o Fro Gymraeg
ffyniannus.
Fe fydd y rhan fwyaf o bobl yn gyfarwydd â’r syniad trefi newydd o’r
arbrawf ôl-rhyfel, a arweiniodd yng Nghymru at ehangu’r Drenewydd a
chreu Cwmbrân.
Dwi am awgrymu rhywbeth sydd efallai yn fwy rhamantaidd ei naws na’r
prosiectau lled fiwrocrataidd hynny, adlais efallai o rhai o arbrofion
sosialwyr iwtopaidd a diwygwyr cymdeithasol fel Robert Owen. Atseiniau
hyd yn oed o’r ymdrechion arwrol yn ystod y ganrif ddiwethaf i greu
trefedigaethau Cymraeg eu hiaith yn yr Unol Daleithiau, Patagonia a Brasil
- er mai son am greu gwladfa newydd yn ein gwlad ni’n hunain ydyn ni fan
hyn wrth gwrs.
Prin ydy’r enghreifftiau o adeiladu cymunedau newydd er mwyn adfywio
ieithyddol. Ym 1935 fe grëwyd ym mhentref Râth Cairn Gaeltacht newydd
yn sir Meath ar dir â’i prynwyd gan Gomisiwn Tir Iwerddon gan symud
siaradwyr Gwyddeleg yno o’r gorllewin. Ym 1969 mi oedd yna arbrawf
enwog i greu Gaeltacht ddinesig ym Melffast o amgylch menter tai
cydweithredol ar Heol Shaw; yn fwy diweddar mae cynlluniau tebyg wedi’u
cyhoeddi yn ardal ddosbarth gweithiol Ballymun yn Nulyn. Mae yna
gynllun cyffrous hefyd ar gyfer pentref newydd Gaeleg ei hiaith i ryw fil o
bobl i o gwmpas Sabhal Môr Ostaig, uy Coleg Gaeleg, yn Kilbeg ar Ynys
Skye.
Mae’r tebygrwydd gyda’r “kibbutzim” a’u sefydlwyd gan sosialwyr Iddewig
o ddechrau'r 20fed ganrif hefyd yn amlwg - er mae’r gymhariaeth yma’n
ofidus oherwydd y cysylltiad gyda’r mater ehangach o anheddau yn fwy
diweddar yn dwyn tir y Palestiniaid.
Er gwaethaf hynny rhaid cydnabod perthnasedd arbrawf y kibbutzim yn y
cyd-destun ieithyddol. Yn y kibbutzim y datblygwyd y dull o ddysgu trwy
drwytho, sef yr Wlpan, sydd yn adnabyddus i ni yng Nghymru. Yn y
kibbutzim plethwyd y nod ac adfywio iaith gydag adfywio economaidd drwy
greu mentrau cydweithredol yn bennaf ar sail amaethyddol er dylid nodi
bod yna kibbutzim diwydiannol hefyd yn bodoli sydd yn ymdebygu yn fwy i
Mondragon y Basgiaid. Beth oedd wrth wraidd llwyddiant y kibbutzim
oedd bod yna naratif o ail-adeiladu cenedl oedd yn ysbrydoli pobl ifainc i
ymfudo ac ymuno yn y fenter.
8

A dyna sydd ar goll gennym ni heddiw dwi’n meddwl. Digon hawdd byddai
diystyried a gwawdio’r syniad o drefi newydd Cymraeg fel iwtopia. Ond
mae angen ein hiwtopia arnon ni yn fodau dynol. Ein breuddwydion sydd
yn ein cymell.
Os oedd Michael D. Jones wedi llwyddo i ysbrydoli 2, 500 o Gymry’r 19eg
ganrif i ymfudo i dde’r Iwerydd, does bosib y gellir creu naratif o’r Wladfa
Newydd, o symud i’r Gorllewin er mwyn bod yn rhan o fenter genedlaethol
o adfywhau iaith, tir a chenedl.
Trasiedi ein rhamantiaeth wledig
I raddau dyna a gafwyd gyda’r hyn yr oedd Emyr Llywelyn yn galw yn don
o‘ frogarwch” yn niwylliant Cymraeg yn y 70au - caneuon fel Y Dref Wen,
Tecwyn Ifan, Tua’r Gorllewin, Ac Eraill, Yn y Fro Edward H ayyb. Ac mi
oedd hyn wedi ysbrydoli gweithgarwch yr Anturiaethau - Antur Aelhaiarn
ac ati. Er llwyddiannau unigol, methiant fu’r prosiect ehangach, yn
freuddwyd optimistaidd ond anymarferol yng ngŵydd sgeptigiaid, fel fferm
gydweithredol arbrofol Harri Vaughan yng nghyfres Lleifior Islwyn Ffowc
Elis.
Ond craidd y broblem oedd y rhamantiaeth wledig tu ôl i’r weledigaeth.
Colli iaith oedd colli Tryweryn, colli Derwen Gam, colli Ysgol Brynycroes.
Ac eto’r gwir amdani oedd bod y broses yma o ddiboblogi gwledig yn un
gyffredin ar draws y byd gorllewinol - mi oedd y broses o wrth-drefoli gan
fewnfudwyr cefnog hefyd i’w gweld mewn rhannau gwledig o Loegr a
Ffrainc. Nid dyna oedd wrth wraidd ein problemau fel cymuned iaith ond
ein methiant i sicrhau lle canolog i’r iaith o fewn ein trefi. Fel y mae Simon
Brooks wedi darlunio yn effeithiol - er gwaetha twf y Wasg Gymraeg yn y
Cymoedd, Saesneg fu lingua franca Merthyr. Saesneg oedd iaith Caerdydd
ac Abertawe. Mi oedd yr amodau ar ddechrau'r 20fed ganrif yn fwy
gobeithiol. Mi oedd y don o adeiladu cenedl wedi arwain at sefydlu nifer o
sefydliadau cenedlaethol yn ardal Bangor ac Aberystwyth - y ddwy
brifysgol, y Coleg Normal, y Llyfrgell Genedlaethol ayyb. Ond fe
ddiddymwyd y momentwm yma gan y Rhyfel Byd Cyntaf gan chwalu’r
mudiad ymreolaeth Cymreig - ac yn sgil hynny diddymwyd unrhyw obaith o
gynllunio strategol a datblygiad cytbwys i’r genedl Gymreig.
Diddorol yw cymharu hanes tref Bangor a thref Linkoping yn Sweden,
dinas yn ne-ddwyrain Sweden. Mi oedd Bangor ar y blaen i Linkoping ar
sawl agwedd. Sefydlwyd Eglwys Gadeiriol Bangor yn 525, rhyw 600
9

mlynedd cyn yr eglwys gadeiriol yn Linkoping. Sefydlwyd Prifysgol Bangor
yn 1884, dros wyth deg mlynedd cyn sefydlu’r brifysgol yn Linkoping.
Ym 1900, roedd poblogaeth Bangor (11,000) a Linkoping (14,500) tua’r un
lefel. Ac eto erbyn heddiw mae Linkoping wedi tyfu 90,000 yn fwy yn yr un
cyfnod ag y mae Bangor wedi cynyddu o 3,000. Wrth gwrs un gair sydd i
gyfri am hyn: Saab, y cwmni awyrofod a agorodd ei phencadlys yn
Linkoping yn 1937 er mwyn adeiladu awyrennau milwrol. Mae’r
cyferbyniad gyda llosgi’r Ysgol Fomio blwyddyn yn gynharach yn
drawiadol.
Mae’r cyfle gennym ni nawr nid i ddal ein tir, nid i atal datblygiad. I
ddatblygu ein dyfodol ein hunain.
Beth sydd gennym ni mewn golwg?
O ran lleoliad gallem fod yn son am safle maes glas. Ond dwi’n meddwl
mai’r syniad mwyaf ymarferol ydy datblygiad tre-newydd ar gyrion neu yn
ymestyn un neu ragor o’r canolfannau presennol. Gellir efallai rhagweld
cyfres o ddatblygiadau o wahanol faint:
• Datblygiad tre-fodel o hyd at 5,000 yn ardal Menai fel ymgais i greu
“dinas” Cymraeg ei hiaith yn y Gogledd-Orllewin;
• Datblygiad tref twf o 3,000 yn ymestyn ardal Aberystwyth - efallai
yng nghyffiniau Bow Street;
• Datblygiad arall yn ardal Dyffryn Tywi rhwng Llandeilo a Rhydaman,
yn agos i Gaerfyrddin, ar gyrion tref Llanelli neu yn Nyffryn
Aman/Cwm Tawe.
Buaswn i’n awgrymu y byddai’r tri datblygiad yn rhai cydweithredol h.y.
byddai pob un o’r tai o eiddo i gywaith tai (‘housing cooperative’) lleol gan
ateb problem tai fforddiadwy a’r mewnlifiad. Byddai dod yn rhan o’r fenter
ar agor i bawb ond bod yna ddealltwriaeth glir bod ethos Cymraeg am fod
yn ganolog i fywyd y dre-newydd. Darperir gwasanaeth ymdrwytho er
mwyn galluogi’r di-Gymraeg ddysgu’r iaith yn effeithiol. Bydd cyfarfodydd y
cywaith yn Gymraeg, a’r rhan fwyaf o arwyddion, fel yn achos yr
Eisteddfod, yn uniaith er mwyn creu hunaniaeth ieithyddol wahaniaethol i’r
ardal.
10

Beth sydd yn allweddol wrth gwrs yw creu sylfaen economaidd gref i’r trefi
newydd yma. Gellir rhagweld nifer o elfennau gwahanol ac arbenigaethau
gwahanol yn cael eu datblygu o fewn y canolfannau gwahanol.
Un set o gyfleoedd pwysig ydy adeiladu busnesau newydd, rhai preifat ac yn
arbennig rhai cydweithredol er mwyn diwallu anghenion y gymdeithas leol
a rhanbarthol. Dyma gyfle i greu Mondragon i Gymru. Mae economegwyr
fel Karel Williams wedi dechrau datblygu proses strwythuredig o adnabod
cyfleoedd i ail-leoli'r economi leol drwy adnabod fesul cynnyrch, fesul
gwasanaeth cyfleoedd penodol i greu busnes lleol er mwyn manteisio ar
farchnad sydd ar hyn o bryd yn cael ei gyflenwi gan gwmni allanol. Gan fod
tir y trefi newydd yn eiddo i’r cwmni tref cydweithredol fydd dim modd i
Tesco fynnu mynediad. Bydd archfarchnad gydweithredol yn creu
platfform ar gyfer adeiladu cadwyn fwyd leol ac yn cysylltu’r dre a’r wlad o’i
chwmpas. Ond un enghraifft ydy hynny - mae ffatri dillad Hiut yn Aberteifi
yn dangos bod unrhyw beth yn bosib wrth i weithgynhyrchu’n lleol droi’n
economaidd unwaith eto. Ac wedyn wrth gwrs mae’r holl gyfleoedd o fewn
y sector cyhoeddus. Mae cynllun yr Evergreen Cooperatives yn Cleveland,
Ohio wedi datblygu proses o adnabod cyfleoedd i ddatblygu cwmnïau
cydweithredol i ddarparu gwasanaethau i’r sector cyhoeddus. Beth sydd yn
ganolog i hyn wrth gwrs ydy’r angen am fanc buddsoddi er mwyn cefnogi
mentrau newydd - os na chrëir Banc Cymru ar lefel cenedlaethol bydd
angen banc datblygu ar gyfer y Fro.
Mae gan y cymunedau newydd yma’r cyfle i fod yn eco-drefi: arloeswyr
mewn datblygu cynaliadwy. Fe allent ddod yn gymunedau di-garbon cyntaf
y byd, modelau ar gyfer gwydnwch ecolegol, gyda menter fwyd
cydweithredol mawr yn galon i’r gymuned a gyda’r holl anghenion ynni’n
cael eu cyflenwi drwy ynni adnewyddol. Fe fydd y rôl yma fel trefi
arddangos ar gyfer technoleg werdd yn sail ar gyfer datblygu busnesau
cysylltiol.
Cyfle arall ydy holl faes bio-economeg yn gysylltiedig gyda gwaith y
Ganolfan Biocyfansoddion yng Nghanolfan Sefydliad Cymreig dros
Adnoddau Naturiol Prifysgol Bangor. Wrth i olew ddechrau diflannu mae’r
gallu i greu rhwydwaith o meicro-burfeydd yn trawsnewid biomas mewn i
ystod o danwyddau a defnyddiau gwahanol. Yn cymryd lle cemegau
diwydiannol wedi eu cynhyrchu yn draddodiadol oddi wrth olew - agrocemegau,
biodanwydd, ireidiau, gludyddion, gwerau, caenau,
biopolymerau, defnydd pacio, cosmetigau, cynnyrch gofal personol, maeth-
11

fferyllyddion ayyb. Beth sydd yn gyffrous am hyn yw ei fod e’n
adlewyrchu’r ffaith bod ardal Arfor nid yn unig yn cynrychioli rhanbarth
diwylliannol - ond hefyd yn rhanbarth ecolegol, neu bio-ranbarth. Wrth
edrych i ddyfodol fwyfwy ansicr dylem synhwyro bod sicrhau ein hyfywedd
ieithyddol ac economaidd yn gysylltiedig gyda gwireddu’r potensial hynny
o greu economi mwy hunangynhaliol, gyda pherthynas agos rhwng y trefi
twf a’r cefnwlad o’u cwmpas.
Sector amlwg arall ydy’r sector iaith a thwristiaeth ddiwylliannol. Fe all y
trefi newydd yma ddod yn gartrefi parhaol i’r Eisteddfod Genedlaethol, i
Eisteddfod yr Urdd ac i wyliau eraill. Gellir dychmygu adeiladu diwydiant
confensiwn a chynadledda gyda chyfleusterau lletya modern, a model-westy
yn gysylltiedig gyda choleg twristiaeth genedlaethol. Bydd y trefi newydd
yn sail i greu cynnyrch newydd o fewn y farchnad wyliau, sef gwyliau mewn
awyrgylch cyfan gwbl Gymraeg - nid yn ystod wythnos Eisteddfod yn unig
ond drwy gydol y flwyddyn. Bydd y cyfle i dreulio cyfnod o amser mewn
cymuned Gymraeg hefyd yn sail i adeiladu diwydiant iaith-gysylltiol gyda
grwpiau ysgol a dysgwyr yn manteisio ar y cyfle i aros mewn ysgolion haf ac
ati. Amcangyfrifir yng nghyd-destun Iwerddon, er enghraifft, bod y mudiad
lleoliadau iaith ac ysgolion haf werth gymaint â 160m Ewro'r flwyddyn.
Bydd swyddi eraill yn dilyn drwy adleoli gwahanol gyrff cyhoeddus i’r
Gorllewin: S4C, Swyddfa’r Comisiynydd Iaith, Estyn, ac ati. Gellir hefyd
creu sefydliadau eraill o bwys - er enghraifft coleg gweinyddiaeth
genedlaethol ar gyfer y Gwasanaeth Sifil - er mwyn sicrhau naws Cymreig a
Chymraeg i’r gwasanaeth sifil ar lefel genedlaethol.
Pa mor ymarferol ydy hyn?
O ran buddsoddiad gan y Llywodraeth, dyw e ddim i’w weld yn llai
ymarferol na’r £325 miliwn sydd yn cael ei fuddsoddi mewn adfywhau hen
waith dur Glyn Ebwy ac adeiladu cymuned newydd yn cynnwys ysgol 3-18,
coleg addysg bellach a phrifysgol newydd ynghyd â 750 o dai.
Dyw e ddim yn wahanol iawn i’r bwriad ar hyn o bryd i greu eco-drefi yn
Lloegr. Yno mae’r Llywodraeth Glymblaid wedi ceisio atgyfodi cysyniad y
“gardd ddinas” a ysbrydolodd y mudiad trefi newydd, ac mae’r gwaith
adeiladu ar fin cychwyn mewn dwy o’r “eco-drefi” a gyhoeddwyd gan y
weinyddiaeth Lafur flaenorol gyda chynlluniau ar y gweill ar gyfer tair arall.
Ar gyfandir Ewrop hefyd mae yna ddigon o enghreifftiau o drefi newydd
wedi eu hadeiladu yn ystod y blynyddoedd diwethaf: yn Amersfoort (Yr
12

Iseldiroedd), Hammarby Sjostad (Sweden) a Freiburg, Hafen City a
Kronsberg (yr Almaen)
Mae rôl llywodraeth ganol a lleol wedi bod yn ganolog i nifer o’r cynlluniau
hyn. Mae gennym nawr ein llywodraeth ein hunain fyddai a’r adnoddau -
fel y dengys y datblygiad yng Nglyn Ebwy - a’r pŵer i weithredu. Ond does
dim rhaid edrych i’r Llywodraeth yn unig - mae yna or-duedd i ddibynnu’n
llwyr ar y Wladwriaeth yng Nghymru. Gwlad Robert Owen wedi’r cwbl
ydyn ni a gallem ddysgu oddi wrth ei ymdrechion ef i greu cymunedau
model yn yr Alban yn New Lanark a New Harmony wedyn yn yr Unol
Daleithiau. Yn fwy perthnasol byth mae’r ymddiriedolaeth sy’n berchen ar
New Lanark yn yr Alban heddiw a’r amgueddfa agored yno wedi prynu tir a
chyhoeddi cynlluniau manwl ar gyfer adeiladu cymuned newydd, dan
berchnogaeth a rheolaeth gydweithredol, gyda 3,000 o dai newydd o’r enw
Owenstown.
Mae’n dangos yr hyn sydd yn bosib gyda dychymyg. Beth am i grŵp
ohonom greu cwmni cydweithredol wedi ei gofrestru yn gymdeithas
ddiwydiannol a darbodus er mwyn cychwyn y gwaith o brynu’r tir a galw
am fynegiant o ddiddordeb mewn bod yn rhan o fenter i dorri glasbridd y
cyntaf o’r trefi newydd - Dinas Menai, rhwng Bangor a Chaernarfon? Mae’r
blogiwr Owen Donovan wedi disgrifio hyn fel Milton Keynes y siaradwyr
Cymraeg. Buaswn yn meddwl y byddai Brasilia yn gymhariaeth fwy
deniadol. Ond yr un yw’r egwyddor - sef adeiladu canolfan ddinesig fydd yn
medru denu a chadw pobl ifanc Cymraeg eu hiaith yn eu 20au a’u 30au.
Bydd angen gwneud y cymunedau yma yn atyniadol i deuluoedd a phobl
ifanc:
13
• Drwy eu gwneud nhw’n gymunedau di-gar, cerddadwy;
• Drwy gynnig y raddfa uchaf yng Nghymru o gysylltiad band llydan er
mwyn hyrwyddo datblygiad busnes;
• Drwy gynnig gofal plant cyffredinol rhad ac am ddim fel cam tuag at
gynnig hyn drwy’r rhanbarth ;
• Drwy gynnig pensaernïaeth eiconig.
Mae’n delwedd ni o adfywio’r iaith wedi ei effeithio yn gryf gan y
gorffennol. Mae’n Canolfan Iaith Genedlaethol wedi lleoli mewn hen
bentref chwarelyddol. A dwi ddim am eiliad am dynnu oddi wrth yr

edmygedd am yr hyn sydd wedi ei chyflawni yn y Nant. Ond tybed a allwn
ni gymryd tamaid o’r egni aeth i mewn i’r prosiect yna o adfer hen gymuned
ac adeiladu cymuned o’r newydd, sydd yn cyplysu adfywio’r iaith am y tro
cyntaf gyda gweledigaeth o’n dyfodol fel cenedl, fel cymdeithas, fel dynolryw,
eicon a labordy byw ar gyfer y Gymru newydd fydd wedyn ar gael i’w
atgynhyrchu mewn mannau eraill?
Ydy hyn yn iwtopaidd?
Mae Malaysia yn adeiladu dinas newydd o 3 miliwn o bobl Iskandar i
gystadlu gyda Singapore.
Ydy tre-newydd o 5,000 i greu dyfodol i’r Gymraeg yn ormod o naid
feddyliol?
Mae creu ardaloedd yn y Gorllewin gyda mas critigol yn caniatáu i ni
ddatblygu pegynau tyfiant economaidd a llefydd sy’n fywiog yn
ddiwylliannol fydd yn ddigonol ddeniadol i bobl ifanc i aros ac adleoli yno.
Fe fydd creu tref newydd hefyd yn creu cynnwrf, ymdeimlad o fod yn rhan o
adeiladu’r Gymru newydd fydd yn annog gwirfoddolwyr i ddod yn ôl i’r
Gorllewin er mwyn bod yn rhan o’r prosiect cyffrous yma.
Gydag amser pwy a ŵyr, efallai y daw Arfor yn ddinas-ranbarth y Gymru
Gymraeg.
Ôl-nodyn
Ers cyflwyno’r syniadau uchod yn fras mewn cyflwyniad yng Nghaernarfon
a thrwy law'r BBC a rhaglen Taro Naw mae yna gryn drafodaeth wedi bod
yn barod. At ei gilydd mae’r derbyniad wedi bod yn bositif cyn belled ond
mae wedi fy nghynorthwyo yn fawr wrth adnabod agweddau o’r syniadau
sydd angen esboniad neu gywiriad:
• O fynd am y Fro Gymraeg, mae'n bwysig peidio colli'r momentwm
dros yr Iaith yng ngweddill y genedl. Rhaid cynnal y cysyniad o'r
Gymraeg yn iaith genedlaethol. Mae syniadau Arddel (sydd ar hyn
o bryd yng ngofal Cwmni Iaith) yn elfen ategol angenrheidiol i
strategaeth Bro Gymraeg. Ar lefel ehangach mae rhoi bywyd
newydd i'r Gorllewin yn hanfodol er mwyn y prosiect cenedlaethol.
Rhaid peri i'r Dwyrain droi tuag at y Gorllewin lawer yn fwy, yn
hytrach na thuag at Loegr.
14

• Mae rhai yn poeni y byddai’r trefi newydd ecolegol Cymraeg yn
arwain at ddihoeni’r Gymraeg o fewn yr ardaloedd gwledig. Dylid
pwysleisio mai cryfhau'r cefn gwlad, nid fel arall, ydy’r nod trwy
greu economi leol lewyrchus, hunangynhaliol gan atal all-boblogi.
Yn yr un modd cryfhau nid gwanhau sefyllfa’r Gymraeg yn y trefi
presennol o fewn y bröydd Cymraeg drwy gynyddu poblogaeth
mewn datblygiad cyfagos gan ddenu mewnlifiad Cymraeg (a’r
rheiny o’r di-Gymraeg sydd o blaid y Gymraeg ac am gyfrannu i’w
hadfywiad) ydy’r diben wrth reswm.
• Dylwn i o bawb, fel mab i Saesnes a symudodd i’r Fro a chael ei
chymathu’n llwyddiannus yn y broses, bwysleisio taw datblygiadau
agored i bawb sydd am gyfrannu fydd y trefi newydd hyn. Mae gan
y “Cymry newydd” gyfraniad pwysig i wneud i’r gwaith o adeiladu’r
Gymru newydd, yn y Gorllewin yn ogystal â’r Dwyrain. Dylid cofio
rôl arloesol mewnfudwyr fel John Seymour, tad hunangynhaliaeth
a Phleidiwr, Clough Williams-Ellis a chywreindeb Portmeirion a
gweledigaeth bellgyrhaeddol Gerard Morgan-Grenville wrth
sefydlu’r Ganolfan dros Dechnoleg Amgen. Drwy bwysleisio elfen
ieithyddol y weledigaeth o ddatblygu cynaliadwy - cynnal yr
amgylchedd a’r iaith tra’n datblygu’r economi - a phriodi hyn a
chreu tirwedd ieithyddol wahaniaethol a throchi ieithyddol ar
gyfanheddwyr di-Gymraeg y mae modd sicrhau priod le i’r
Gymraeg. Hyn sy'n normaleiddio iaith ar y patrwm gorllewinol -
cymdeithas sy'n gwbl agored o ran ethnigrwydd, ond yn nodi gallu
ieithyddol yn sgil ddinesig hanfodol gan sicrhau cydlyniad
cymdeithasol yn sgil hynny.
• Mae rhai wedi mynegi gwrthwynebiad i syniad monolithig o’r Fro,
gan bwysleisio’r gwahaniaeth sydd yn bodoli tu fewn iddi. Cytunwn
fod angen delio’n ddeheuig gydag amrywiadau daearyddol - cymer
hyd yn oed y gwahaniaeth sylfaenol rhwng Cwm Gwendraeth a
Dyffryn Aman ar hyn o bryd. Gwell delio gyda hynny drwy
ddatganoli lleol (a rôl gryfach i’r Mentrau Iaith) na pharhau â’r
patrwm presennol - talaith o gymydau ar y ffurf Gymreig, felly, yn
hytrach na Siroedd ar y ffurf Seisnig. Mae hynny dal yn gadael
cwestiwn De Penfro - mater i bobl leol hwyrach fyddai penderfynu
p’un ai cyfuno gydag Arfor neu ffurfio estyniad gorllewinol i ddinasrhanbarth
Bae Abertawe.
15

Mae rhai wedi dilorni'r syniadau fel rhai iwtopaidd llwyr. Plediaf yn gwbl
euog i hyn. Yr ydym yn byw trwy amgylchiadau - economaidd,
amgylcheddol ac i ni yn y cyd-destun hwn diwylliannol ac ieithyddol hefyd -
sydd yn galw am feddylfryd arbrofol, beiddgar, a gweledigaeth bendant. Yn
y cyswllt hwn does dim gwell ddoethineb i’w gynnig gen i na geiriau
anfarwol J.R. Jones:
“ ‘A mi a brynais y maes oedd yn Ananoth....’
Sylwer i ddechrau, mai prynu yn ôl sydd yma - Jeremeia yn prynu yn ôl ei
dir ei hun, tir ei deulu, tir y dreftadaeth, priod dir ei Bobl....Gwelir yma
fawredd yr ewyllys i gadw treftadaeth rhag difancoll yn nannedd
ymddangosiadau anobeithiol ac amhosibl. Dyma i chi olwg ar
bosibiliadau yspryd dyn sy’n gwbl groes i’r son am wleidyddiaeth fel
celfyddyd y posibl. A hyn , i’m tyb i, yw arwyddocâd symbolaidd pryniad
y tir: gweithred ydyw o osod y cyfuniad proffwydol o ewyllys a gobaith
yn erbyn yr agwedd saff, wrtharwol, anradical, na wel wleidyddiaeth ond
fel math o gem - math o ymarferiad mewn cyfrwystra sy’n ymgroesi rhag
gosod ei nod yn uwch na’r lleiafswm o gynnydd, neu adnewyddiad, neu
ryddhad, a fo’n dechnegol bosibl.”
Celfyddyd yr anodd a’r annhebygol a geir yma yn unig, a hynny’n unswydd
oherwydd dyma y mae’r amgylchiadau yn galw ar fyrder amdani.
16