AİLE HAKEMLİĞİ

İSLÂM HUKUKUNDA
AİLE HAKEMLİĞİ
MEHMET ÇELEN
İslâm Hukuku Uzmanı
NİSAN 2012-İSTANBUL
1

İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
I. BÖLÜM
İSLÂM’DA AİLE HAKEMLİĞİ MESELESİ
A. Sözlük ve Terim Anlamı
B. Tarihçesi
C. Kur’ân’da Aile Hakemliği
D. Sünnette ve Sahabe Döneminde Aile Hakemliği
a. Peygamber Döneminde
b. Sahabe Döneminde
E. Aile Hakemliği Meselesine Fıkhî Mezheplerin Bakışı
F. 1917 Osmanlı Devleti Aile Hukuku Kararnamesi’nde Aile Hakemliği
G. Mısır ve Diğer İslâm Ülkelerinde Aile Hakemliği (Ahvâl-i Şahsiyye)
II. BÖLÜM
AİLE HAKEMLİĞİNDE TEMEL MESELELER
A. Hakemliği Gerekli Kılan Şartlar
B. Aile Hakemi Kim Olabilir? Hakemin Vasıfları
C. Hakemi Kimler Talep Eder?
D. Hakemin Konumu
1- Hakem Şahit midir?
2- Hakem Vekil midir?
3- Hakem Arabulucu ve Uzlaştırıcı mıdır?
4- Hakem Danışman veya Psikolog mudur?
5- Hakemlerin Karar Verme Yetkisi
E. Hakemliği Uygulama Usûlü
1- Taraflar veya Biri Hakem Tayinine Yanaşmıyor
2- Hakemlerin Kararını Mahkeme Uygulamıyor
3- Hakemler Boşuyor, Mahkeme Boşamıyor
4- Mahkeme Boşuyor, Hakemler Boşamıyor
F. Hakemliğin Hukuki Sonucu
G. Laik ülkelerde İslâmî aile hakemliğinin uygulanışı
Hindistan Modeli
ABD (Amerika Birleşik Devletleri)
Avrupa’da
SONUÇ
Aileyi Korumada Aile Hakemliği Kanunu
KAYNAKÇA
2

GİRİŞ 1
Ülkemizde son yıllarda ürkütücü düzeyde artan boşanma vakaları ve bu sayının on
yılda yaklaşık bir milyona ulaşması, hadisenin sosyal bir yara ve problem haline geldiğinin
işaretidir.
Ayrıca istatistiklere göre boşanmaların çoğalıp evlenmelerin azalması, aile içi şiddetin
artması, boşanmalardan sonra özellikle kadın aleyhine oluşan cinayetlerin gerçekleşmesi,
boşanan ailelerin birbirlerine düşman olması, aralarındaki kin ve öfkenin dinmemesi, ortada
kalan çocukların ya anne ya baba sevgisinden mahrum kalması, eşlerden biri tarafından anne
veya babanın hayatta oldukları halde öldü gösterilmesi gibi olumsuz olaylar toplumun en
temel taşı sayılan ailenin çözülmesini ve çöküşünü hızla artırmaktadır.
Gerçekten var olan bu sosyal probleme sağlıklı ve kalıcı çözümler bulmamız
gerekiyor. Bu çözümler üretilip uygulamaya sokulmadığı takdirde, ileride toplumu çok yıkıcı
ve onarılması güç felaketler beklemektedir.
Bu olumsuz tablolar, toplumun bu safhaya nasıl geldiği veya getirildiği sorusunu akla
getirmektedir. Elbette bu soruya verilecek birçok cevap vardır. Ama en önemli cevaplardan
birisi toplumun yapısına, inancına, örf ve âdetlerine uymayan kanunların yıllardır uygulanır
olmasıdır.
1926 yılından günümüze kadar Katolik Hıristiyanlık ve putperest Roma hukukundan
mülhem olan İsviçre medeni hukukunun 2 aynen Türkçeye tercüme edilerek, hem de bozuk bir
tercümeyle yürürlüğe konulması ve uygulanması, gerçek hukuk normlarına ters bir uygulama
olmuştur. Çünkü kanunlar, aslı itibariyle her yerde toplumların taleplerine, tercihlerine,
yapısına ve inancına göre düzenlenir ve şekillenir.
Türkiye’de yaşayan toplumların; Türk, Kürt, Arap, Gürcü, Çerkez, Laz, Abaza,
Arnavut, Boşnak, Türkmen ve diğerlerinin % 99’unun Müslüman olması ve İslâm dininin bu
mozaiğin temel taşı gerçekleştirmesi, yürürlükte olan bu uygulamaları tekrar düşünmemizi ve
yapılan yanlışları düzeltmemiz gerektirdiğini belirtmektedir. Öyleki hukuk normlarına
uymayan bu olumsuz uygulamalar, toplumda derin izler bırakmış ve problemleri kangren
haline dönüştürmüştür.
Bizler de bu kısacık çalışmamızla probleme bir nebzecik neşter olabilirsek ne mutlu!
İslâm tarihi boyunca uygulanmış olan “aile hakemliği” veya “aile meclisi” meselesi,
günümüzde uygulanarak problemin hafifletilmesine veya azaltılmasına yardımcı olacaktır. Bu
1 Bu tebliğ, Adana’da bulunan Yuva Kurma ve Aileyi Koruma Derneği (YUVA-KUR) tarafından 14 Mayıs
2012’de düzenlenen “Aileyi Korumada Aile Hakemliğinin Rolü” konulu panelde sunulmuştur.
2 Bkz. Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslâm Hukuku, s. 224, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1982. “İsviçre-Türk
Medeni Kanunu’nun sistematiği modern pandekt hukukuna dayanır. Bu da Almanya’da 15. Asırdan itibaren
iktibasına başlanmış Roma Hukuku’dur ki buna ‘müşterek hukuk’ adı da verilmektedir.”
3

meselenin, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde kanunlaştırıldığı ve günümüzde de birçok
İslâm ülkesinde uygulandığını belirtmemiz gerekir.
Genel anlamda hakemlik, tarih boyunca toplumlarda var olan anlaşmazlıkları çözmek
için uygulanan vazgeçilmez bir müessese olmuştur. Örneğin son peygamber Hz. Muhammed
(s.a.v.), daha kendisine peygamberlik gelmezden önce 35 yaşında kabileler arasında hakemlik
yapmıştır. O dönemde Ka’be’yi inşa eden Mekke’nin müşrik kabileleri Hacerülesved’i kimin
yerleştireceği konusunda aralarında ihtilaf çıkmış, herhangi bir antlaşmaya varmamışlar.
Bunun üzerine kabileler aralarında neredeyse savaşmaya karar vermiştir. Ancak bu sırada
Kureyşlilerin en yaşlısı Ebû Ümeyye b. Muğîre’nin teklifi üzerine Harem-i Şerif’in Benî
Şeybe kapısından ilk giren şahsın hakem tayin edilmesine karar verildi. Tam o sırada
beklenen yerden Hz. Muhammed çıkageldi. Kureyşliler hep bir ağızdan “Bu, güvenilir (emin)
bir kimsedir. Onun vereceği karara razıyız.” dediler. Mesele Peygamberimiz (s.a.v.)’e
anlatıldığında, hemen sırtından abasını (ridâ) çıkararak yere serdi. Hacerülesved’i abanın
üzerine koydu. Her kabileden birer kişiyi abanın kenarlarından tutturarak taşın konulacağı
yere getirtti. Burada taşı kendi eliyle Ka’be’nin duvarına yerleştirdi. Kureyşliler, Hz.
Muhammed (s.a.v.)’in bu problemi çözümünden son derece memnun oldular. 3 Böylece
peygamber, bir anlaşmazlığı çözmüş ve savaşın önüne geçmiştir.
Zihinlerde çok iyi bilinen bir hakem olayı da Hz. Ali (r.a.) döneminde yaşanmıştır.
İslâm tarihinde Sıffîn Savaşı’nda, savaşın sonlarına doğru Hz. Ali (r.a.) ve Muaviye arasında
hakem seçilen Ebû Musa el-Eş’arî ile Amr ibn el-As vakası yaşanmıştır. Burada ise hakemler
arası ihtilaf nedeniyle olumlu bir sonuç ortaya çıkmamıştır.
Anadolu’da da Güney ve Doğu bölgelerinde insanlar arasında çıkan anlaşmazlıklar ve
ailevî meseleler, daha çok orada âlim olarak bilinen “mela”, “seyda” çözülmüştür.
“Mela/Molla” ve “seyda”, klasik medreselerimizde mezun olan hocalarımıza verilen isimdir.
Bölgede mevcut olan “şeyhler” tarafından da bu tarz sorunlar çözüme kavuşturulmuştur.
Ayrıca bölgede bu tür anlaşmazlıklarda “ağalar” da rol oynamıştır.
Özel anlamda hakemlik, aile açısından birçok görevlerin yerine getirilmesini sağlayan
bir müessese olmuştur. Bu müessese, tarihte var olan büyük ve geniş aile yapılanmasında,
aileler arasında arabuluculuğu, olaylara doğru şahitlik etmeyi ve barış için işlerini yürütmeyi
sağlamıştır. Ayrıca çekirdek aile olarak eşler arasında meydana gelen anlaşmazlıkları çözüme
kavuşturmak için de uğraşmıştır. Şayet eşler arasında boşanma gerçekleşirse de birbirine
düşman ve kanlı bıçaklı olan, kin ve öfkeyle küskün bir şekilde ayrılan değil, medeni bir
tarzda ayrılıklarıyla ilgili problemlerini halletmiş olarak ayrılmalarını temin etmiş ve
etmektedir.
Eğer aileler arasında hakemlik olayı gerçekleşmezse, toplumda her zaman şu
olumsuzluklara şahit olmak mümkün olacaktır:
1- Ayrılan eşlerin aileleri birbirlerine düşman olmaktadır.
3 Bkz. Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 72, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara,
2011.
4

2- Ayrılan eşlerin aileleri arasındaki küskünlük yıllarca, hatta ömür boyu
sürmektedir.
3- Tarafların birbirlerine olan kin ve öfkesi dinmemektedir.
4- Boşanmak isteyen kadınların bir kısmı, kocaları tarafından ya sakat bırakılmakta
veya öldürülmektedir.
5- Boşanmak isteyen kocalarını öldüren kadınlara da rastlanılmaktadır.
6- Çocuklar, eşlerden birinin (baba veya anne) sevgisinden mahrum olarak
yetişmektedir. Bu da çocuklar üzerinde birçok psikolojik bunalımlara neden
olmaktadır.
7- Çocuk, hangi eşin yanında kalıyorsa diğer eş çoğunlukla “ölü” hale getirilmekte,
ölmediği halde öldürülmektedir. Bu durum, çocuklar üzerinde çok olumsuz etkiler
ve izler bırakmaktadır.
8- Çocuklar eşlerden bir tarafın velayetinde iken, diğer eş kendi çocuğunu
görememekte, çocuk eşten kaçırılmakta veya gösterilmemektedir. Böylece
çocuğun kendisi, doğrudan problemin içinde olmakta ve olayların altında
ezilmektedir.
9- Çocuğunu göremeyen eş, karşı tarafa misilleme olarak kendi çocuğunu kaçırmakta
ve böylece taraflar arası düşmanlık sürüp gitmektedir.
10- Ya da çocuk, velayetini üstlenen eş tarafından diğer eşe karşı düşman olarak
yetiştirilmektedir. Böylece çocuk, anlaşmazlığın hiç tarafı olmadığı halde adaletsiz
bir şekilde taraf olmaya sürüklenmektedir. Bu da çocuk üzerinde telafisi mümkün
olmayan yaralar açmakta, psikolojisini bozmakta ve değişik bunalımlara
sürüklemektedir.
Genel olarak aile hakemliğine, aile meclisi demek de mümkündür. Bu çerçevede
bakıldığında ailede meydana gelebilecek her türlü anlaşmazlığı çözüme kavuşturan, tarafların
hak ve hukukunu gözeten ve birbirleriyle barışmasını sağlayan bir fonksiyon icra eder.
Bu hakemlik veya aile meclisi, toplumun en küçük birimi olan aileler arasında huzur
ve barışı gerçekleştirirken, daha doğrusu toplumun huzurunu sağlamaktadır. Çünkü sağlıklı
ailelerden oluşan toplumlar, netice itibariyle sağlıklı ve dinamik olur, huzur ve barış içinde
yaşarlar.
5

I. BÖLÜM
İSLÂM’DA AİLE HAKEMLİĞİ MESELESİ
6

A. Sözlük ve Terim Anlamı
a. Sözlük Anlamı
Aile hakemliği, iki kelimeden oluşan bir isim tamlamasıdır. Her ikisi de Arapça asıllı
kelimedir.
Aile: Nesep ve evlilikle bir araya gelmiş, bir çatı altında bulunan topluluktur.
Çoğunlukla ana, baba, çocuklar ile büyük ana ve büyük babadan oluşmuştur. 4 Bu
tanım daha çok çekirdek aile, dar aile veya küçük aileyi belirtmektedir. Ya da karı,
koca ve evlenmemiş çocuklardan oluşan topluluktur. 5
Bir kimsenin hanımı, akrabası veya ev halkına da aile denir. 6
Büyük aile: Aralarında kan bağı bulunanların tamamı, soy anlamınadır. Aynı evde
oturan hısım ve yakınların oluşturduğu bütündür. 7 Bu tarz aileye geniş aile de denir.
Ana, baba ve çocukların yanı sıra büyükanne, büyükbaba, dayı, amca gibi yakınları da
içine alan ailedir. 8
Türkçede aile ile ilgili şu isim tamlamaları sıkça kullanılmaktadır: Aile dostu, aile
hayatı, aile ocağı, aile yurdu, aile bahçesi, aile reisi, aile bütçesi, aile göçü, aile
ilişkileri, aile planlaması, aile hukuku, aile sosyolojisi, aile hekimliği, aile saadeti, aile
meclisi ve aile yuvası gibi.
Hakem: Tarafların aralarındaki anlaşmazlığı çözmek için yetkili olarak seçtikleri ve
üzerinde anlaştıkları kişidir. Seçme ve karar verme yetkisi bulunan kimsedir. Çeşitli
yarışmaları ve maçları (futbol, güreş, boks vs.) idare eden kimsedir. Aynı zamanda
jüri, bir yarışmada değerlendirme yapan kimsedir. 9
Hakem, aynı zamanda Allah’ın isimlerinden biridir. Daha özel anlamda Kur’ân’ı
Kerim’de “Allah’tan başka bir hakem mi arayacağım?” 10 ifadesi geçmektedir. 11 Bu
çerçevede hakem kelimesi, Kur’ân’ı Kerim’de sadece iki yerde geçmektedir.
Türkçede “hakem heyeti, hakem kararı ve hakemli dergi” gibi ifadeler
kullanılmaktadır.
4 Mustafa, İbrahim (heyet), Mu’cemu’l-vasît, c. II, s. 643, Çağrı Yayınları, İstanbul, ts.; bkz. Doğan, D. Mehmet,
Büyük Türkçe Sözlük, s. 15, Birlik Yayınları, Ankara, 1981; Püsküllüoğlu, Ali, Türkçe Sözlük, s. 61, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul, 1995; Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 831, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
5 Demir, Ömer, Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, s. 18, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992; Türk Dil
Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 45, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
6 Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s. 25, Doğuş Matbaası, Ankara, 1978.
7 Püsküllüoğlu, a.g.e, s. 61.
8 Demir, Ömer, Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, s. 18, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992.
9 Mustafa, İbrahim (heyet), Mu’cemu’l-vasît, c. I, s. 189; bkz. Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, s. 383-
384; Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s. 374, Doğuş Matbaası, Ankara, 1978;
Püsküllüoğlu, a.g.e., s. 707.
10 En’âm, 6, 114.
11 İsfehânî, Rağıb, Müfredatu elfazi’l-Kur’ân (thk. Safvân Adnan Davûdî),s. 249, Daru’ş-Şamiye, Beyrut, 1413
h./ 1993 m.
7

Arapça’da “yaşlı erkeğe” de hakem denilmektedir. 12 Hakem, başka bir deyişle “ıslah
etmek için gayret etmek veya bir şeyden men etmektir.” 13 “İki hasım arasını bulacak
ve davalarını halledecek kişidir.” 14
Günümüzde mahkemeler tarafından belirlenen yeminli hakemler mevcuttur. Bu
hakemlerin verdiği karara “hakem kararı” denilmektedir.
Hâkim: Egemenliğini yürüten, buyruğunu yürüten, sözünü geçiren, egemen
anlamındadır. 15
Hâkim ile hakem arasında en belirgin fark, öncekinin egemenliğinin bütün alanlarda
gerçekleşmesi, hakemin ise belirli ve sınırlı konularda kararının geçerli olmasıdır.
b. Terim Anlamı
Aile hakemliğini geniş ve dar anlamda ifade etmek gerekir:
Geniş anlamda aile hakemi: Aile fertleri veya büyük aileyi oluşturan aileler
arasındaki anlaşmazlığı çözmek için yetkili olarak seçtikleri ve üzerinde anlaştıkları
kişidir. Daha çok bu konumda hakem görevini ailenin en büyüğü, aile reisi veya
ailenin bilge kişisi yapar.
Aile meclisi kavramı da bu anlama yakındır. Aile meclisi: Aile fertlerinin ortak
görüşlerini belirleyen ve yerine getiren heyettir. 16
Dar anlamda aile hakemi: Eşler (karı-koca) arasındaki anlaşmazlığı çözmek için
aileden (veya aile dışında) yetkili olarak seçilen ve üzerinde anlaşılan kişi veya
kişilerdir.
B. Tarihçesi
Aile hakemliği veya aile meclisi meselesi insanlık tarihiyle birlikte çok eskilere
dayanır. O zamanlarda oluşan problemlerin, aile büyükleri, kabile önderleri veya bilge kişiler
tarafından çözüme kavuşturulduğu bir gerçektir. Tarih boyunca bu küçük toplumlarda (kabile,
aşiret ve klan), problemlerle ilgili ileri gelenlerin aldığı kararlar ve verdiği hükümler geçerli
olmuş ve toplumda uygulanmıştır. İçinde peygamberin bulunduğu toplumlarda,
peygamberler çözümün merkezinde yer almış, ailede ve toplumda meydana gelen
anlaşmazlıkları çözmüştür. Peygamberin bulunmadığı yerlerde, peygamberin görevlendirdiği
bilgili ve salih kişiler, âlimler bu görevi üstlenmiştir.
12 Mustafa, İbrahim (heyet), Mu’cemu’l-vasît, c. I, s. 189, Çağrı Yayınları, İstanbul, ts.
13 Ebu’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Huseynî, el-Kulliyât mu’cemu’l-mustalahât ve’l-furûki’l-luğaviyye,
Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1419 h./1998 m. II. Baskı
14 Sabunî, Muhammed Ali, Ahkâm Tefsiri (çev. Mazhar Taşkesenlioğlu), c. I, s. 397, Şamil Yayınevi, İstanbul, ts.
15 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 831, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
16 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 45.
8

Yahudi ve Hıristiyan toplumlarda da onların bilginleri, haham, papaz ve rahipleri bu
tarz problemleri çözen taraf olmuştur. Günümüzde dahi ABD (Amerika Birleşik
Devletleri)’de ve Avrupa ülkelerinde hem kiliselerdeki din adamları (rahip ve papazlar) hem
de havra ve sinagoglardaki hahamlar ailelerin sırdaşı konumundadır. Onların mahrem ve çok
özel problemleriyle ilgilenmekte ve bunlara çözümler üretmektedirler.
Budizm, Manihaizm, Brahmanizm, Hinduizm, Zerdüştlük, Nesturizm, Şamanizm ve
diğer Asya dinlerinde de bu tür problemler, din adamları ve bilginleri tarafından çözülmüştür.
Hâlâ bu uygulamaların yürürlükte olduğunu söyleyebiliriz. 17
Dünyadaki bütün toplumlarda bu tarz uygulamalar değişik çehrelerle günümüze kadar
süregelmiştir. Çünkü toplum olmanın tabiatı böylesi bir çözümü gerekli kılmaktadır.
Günümüzde uluslar arası ticarette “tahkim meselesi” vardır. Bu, taraflar arası ticari,
alım, satım ve gümrük gibi konularda anlaşmazlık çıktığında, hakem tayin edilmesini öngören
devletler arasındaki hukuki antlaşmalardır. Sonuç olarak hakem kararları uygulanır.
İslâm’ın son peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.)’e indirilen Kur’ân’da bu konu, bir
âyet-i kerimeyle açıklayıcı bir şekilde emredilmiştir. İslâm âlimleri ve müçtehitleri, bu âyetin
uygulanması yönünde birçok önerilerde bulunmuş, bu uygulamanın sistematiğini oluşturmuş
ve üzerinde içtihat etmişlerdir. Bu içtihatlar, kararlar ve fetvalar, daha sonraları oluşturulan
kanunlar günümüze kadar bize ulaşmıştır. Bu konu, tefsir, fıkıh ve Ahkâmu’l-Kur’ân
kitaplarında derinliğine işlenmiş ve bizlere ışık tutmuştur.
C. Kur’ân’da Aile hakemliği
İnsanlığa en son olarak gönderilen ilâhî kitap Kur’ân’ı Kerim’de şöyle
buyrulmaktadır:
“Eğer (eşlerin) aralarının açılmasından endişe duyarsanız, erkeğin ailesinden bir
hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar arayı düzeltmek isterlerse,
Allah onların arasını bulur. Çünkü Allah hakkıyla bilendir, her şeyin aslından
haberdardır.” 18
Eşler arasındaki ihtilaf ya kadının nüşuzu/isyanıyla ya da erkeğin zulmetmesiyle
meydana gelir. Erkek, kadının isyanı ve dik başlılığını bu âyetin öncesinde geçtiği üzere üç
şekilde tedip yöntemiyle tedavi etmeye çalışır. Erkek zulmüne devam ettiğinde veya kadını
isyandan acze düşüldüğünde ya da evlilikte Allah’ın sınırları yerine getirilmediğinden ve
17 Bkz. Foltz, Richard C., İpek Yolu Dinleri (Çev. Aydın Aslan), s. 42, 57, 95, 102, Medrese yayınları, İstanbul,
2006.
18 Nisa, 4, 35.
9

aralarının açılmasından endişe duyulduğunda onların maslahat ve menfaatlerini düşünen kefil
Mü’minlerin tarafların ailesinden bir hakem göndermeleri farzdır. 19
İslâm’da aile müessesesi mukaddes olup toplumun temel yapısı olması bakımından
büyük değer taşır. Bunun için İslâm, aile yapısının uzun ömürlü olması ve gelişmesi için
yapısındaki çatlaklara yeni tuğlalar koyarak tamir etmek ister.
İslâm, burada karı-koca arasının açılmasından korkulduğu an son çareyi gösteriyor.
Bir hakem erkeğin ailesinden, bir hakem kadının ailesinden gönderilmesini istiyor.
Bu hakemlerin eşlerin arasını bozan ruhi taşkınlıklardan, bilinçaltında kalan
hatıralardan ve hayatın olaylarından uzak kalmaları gerekir. Aynı zamanda hayat
atmosferlerini bozan, ilişkileri engelleyen, eşlere yakın olmaları hasebiyle hayatlarındaki
diğer bütün temiz duyguları örten etkilerden de uzak olmaları gerekir. Evet, iki ailenin
taleplerine kulak vererek, küçük çocuklara şefkat göstererek… Zamanımızda olduğu gibi
birini diğerine tercih etmekten çekinerek… Yıkılmakla karşı karşıya bulunan ailenin,
çocukların ve eşlerin selametini düşünerek… Aslında bu iki hakem, ailenin sır vereceği en
güvenilir kimselerdir. Çünkü kendi ailelerindendir. Bunun için sırlarını dökmekte bir sakınca
yoktur. Bu hakemlerin öğrendikleri sırları yaymakta çıkarları da yoktur. Hatta saklamakta
büyük menfaatleri vardır.
Her iki hakem de eşlerin ıslahında hemfikirdirler. Tabii ki eşlerin kalbinde gerçekten
geçim arzusu varsa… Zira sadece öfke dahi bu isteği engellemeye yeterlidir. Yüce Allah,
hakemlerin kalplerindeki kuvvetli arzu vasıtasıyla eşler arasındaki geçimsizliği giderir. 20
Müfessir İzzet Derveze, bu âyetin nüzul sebebi hakkında özel bir rivayete
ulaşamadığını belirtmiştir. 21 Ayrıca müfessirlerin görüşüne göre, bu âyetin muhatabı
peygamber (s.a.v.), eşler ve ilgili alanlar olduğunu ifade ederler. Bu ilgili alanlar,
peygamberin vekilleri, emir sahipleri ve kadılar olur. 22 Bu konuda Hz. (Ali (r.a.)’den gelen
rivayette, eşler arasındaki anlaşmazlıkların önce emir sahiplerine, sonra da onun vekiline
bildirilmesini emretmiş ve emir sahiplerinin bu tarz anlaşmazlıklarda müdahale hakkının
bulunduğunu söylemiştir. 23
Aslında Allah, hakemlerin kimin seçeceği konusunu belirsiz bırakmıştır. Eğer karı
koca anlaşmazlıklarını çözüme bağlamak istiyorlarsa, kendi akrabalarından birer hakem
seçebilirler. Ya da iki tarafın aile reisleri, bu işi çözümlemek üzere iki hakemi
görevlendirebilir. Yahut da iş mahkemeye intikal etmişse, mahkeme henüz bir girişimde
19 Reşid Rıza, Seyyid Muhammed, İslâm’da Kadının Hukuku (çev. Mehmet Çelen), s. 58, Nida Yayınları,
Malatya, 2008.
20 Kutup, Seyyid, Fi Zilali’l-Kur’ân (çev. Bekir Karlığa, M. Emin Saraç, İ. Hakkı Şengüler), c. III, s. 220,
Hikmet Yayınları, İstanbul, ts.
21 Derveze, İzzet, et-Tefsiru’l-hadis (çev. Mustafa Altınkaya), c. VI, s. 124, Ekin Yayınları, 1997.
22 Zemahşerî, Tefsiru’l-Keşşâf, el-Mektebetu’ş-Şamile, (bkz. Nisa sûresi, 35. âyetin tefsiri); Derveze, a.g.e. s.
125-126; el-Kâsimî, Cemaleddin, Mehâsinu’t-te’vil, el-Mektebetu’ş-Şamile, (bkz. Nisa sûresi, 35. âyetin tefsiri);
23 Derveze, a.g.e., c. VI, s. 126.
10

ulunmadan önce iki hakem tayin edebilir. Çünkü bu, mahkemeye başvurmadan veya son
adımı atmadan önce yapılan barıştırma planıdır. 24
Burada hakemlerin akrabadan olması daha uygun görülmüştür. Akraba dışında hakem
tayini de caizdir. Hakemin seçim hakkı öncelikle eşlere aittir. Bu işlemin her iki tarafın
akrabalarıyla müşavereyle yapılması daha müstehaptır. Bu hakemlerin yetki dereceleri ne
olacaktır? Birleştirmek ve ayırmak gibi her ki durumu da gerçekleştirebilirler mi? Bu konuda
İslâm müçtehitleri ihtilaf etmiştir. Bir kısmı ayırabilir ve bu talak-ı bain (kesin boşanma) olur
demiştir ki bu Hz. Ali (r.a.)’den rivayet edilmiştir. Bir kısmı da hakemler, birleştirmekle
görevlidirler, aralarını ayıramazlar demiştir ki bu da el-Hasen el-Basrî (rh.a.)’den rivayet
edilmiştir. 25 Hanefî ve Şafiî ekollerine göre hakemlerin işi sonuca bağlama yetkisi yoktur,
sadece eşler tarafından kabul edilip edilmeyeceği belli olmayan barıştırma girişimlerinde
bulunma yetkisi vardır. Halife Osman (r.a.) ve Halife Ali (r.a.) şartlar gereğince, barışma ve
ayrılma kararını uygulama yetkisine sahip hakemler tayin etmiştir. Abdullah ibn Abbas (r.a.),
Said b. Cübeyr, İbrahim en-Nehâî, Şa’bî, Muhammed b. Sirin ve diğer fakihlere göre,
hakemler uygun gördükleri (barış veya boşanma) her şeyi zorla kabul ettirme yetkisine
sahiptirler. 26
D. Sünnette ve Sahabe Döneminde Aile Hakemliği
a. Peygamber Döneminde
Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde fiilen hakemlik olayının gereçleştiğine dair bir
rivayete rastlamadık. Ancak Resûlullah (s.a.v.), kendi döneminde gelişen olaylara veya
problemlere anında çözümler buluyor, bunu da hemen uyguluyordu. Zaten Sahabe arasında
herhangi bir ailevî mesele olduğunda onlar bunu Resûlullah (s.a.v.)’a intikal ettiriyorlardı. O
da âyet iniyorsa onu bildiriyor veya âyet inmezse de kendi hükmünü icra ediyordu. Bununla
ilgili iki örnek verdiğimiz zaman, mesele daha iyi anlaşılacaktır.
Sahabelerden Abdullah b. Ömer (r.a.), bir gün kendi hanımını hayızlı olduğu sırada
boşuyor. Durum babası Hz. Ömer (r.a.) tarafından Resûlullah (s.a.v.)’a intikal ettiriliyor,
peygamberimiz de boşamanın hayızlı olduğu anda yapılamayacağını, kadının temiz anında
yapması gerektiğini emrediyor ve şöyle buyuruyor: “Ona emret hanımına dönsün, sonra onu
temizlenip tekrar hayız görünceye kadar ve sonra temizleninceye kadar -nikâh altında- tutsun.
Bundan sonra da ister tutsun, isterse birleşmeden boşasın. İşte Yüce Allah’ın, kadınların
içinde boşanmasının emrettiği iddet budur.” 27 Bunun üzerine Abdullah b. Ömer (r.a.),
24 Mevdûdî, Ebu’l A’lâ, Tefhimu’l-Kur’ân (çev. Muhammed Han Kayanî ve heyet), c. I, s. 318, İnsan Yayınları,
İstanbul, 1986.
25 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, c. II, s. 1352-1353, Eser Kitabevi, İstanbul, ts.
26 Mevdûdî, a.g.e., c. I, s. 318.
27 Buhârî, K. et-Talâk, bab: 1; Müslim, K. et-Talâk, bab: 1; İbn Mâce, K. et-Talâk Talâk, 2; Nesâî, K. et-Talâk, 1;
Tirmizî, K. et-Talâk, 1.
11

Resûlullah (s.a.v.)’ın emrine uyarak boşamadan vazgeçiyor, hanımını temizli anını bekliyor
ve ondan sonra boşuyor.
Sâbit b. Kays’ın hanımı olan Übeyy oğlu Abdullah kızı Cemile (veya Habîbe),
kocasının çirkinliğinden, başka bir rivayete göre kendisini dövdüğünden dolayı Resûlullah
(s.a.v.)’a gelerek kocasından ayırmasını ister. Bu konuda şöyle der:
“-Ey Allah’ın Resûlü! Sâbit b. Kays’ın ne dinine ne de huyuna bir diyeceğim var.
Fakat Müslümanlıkta küfran-ı nimetten çekiniyorum.” Resûlullah (s.a.v.) ona sordu:
“-Bahçesini geri verecek misin?” O da cevap verdi:
“-Evet.” Bunun üzerine Resûlullah (s.a.v.) Sâbit’e:
“-Bahçeyi kabul et ve onu boşa!” dedi. 28
Burada kadın, kocasından boşanma talebinde bulunuyor. İslâm hukukunda bu işleme
“muhâlâa” ismi veriliyor. Bu da “kadının bir bedel karşılığında evlilik bağından kurtulması”
demektir. Bu hanım, peygamberin onayıyla mehir olarak almış olduğu bahçeyi kocasına geri
vererek nikâh akdini feshetmiş oluyordu.
Bir olayı da Tirmizî, Rükâne’den şu rivayeti yaparak kaydediyor:
“-Ey Allah’ın Resûlü, karımı bette talakı ile (kesin bir şekilde) boşadım.” dedim. O da:
“-Neye niyet ettin?” dedi.
“-Bir talaka niyet ettim.” dedim.
“-Vallahi mi?” dedi.
“-Vallahi.” dedim.
“-Niyetin ne ise talak odur.” dedi. 29
Bu, hanımını bir mecliste üç talakla boşayan bir sahabenin durumu peygambere
ulaştırılmasıyla aralarında böylesi bir diyalog geçiyor. Bu hadiste de görüldüğü üzere
peygamber, bir mecliste yapılan üç talakı bir talak olarak değerlendiriyor.
Bu üç örnekte de olduğu gibi ailevî meseleler, bir hâkim veya hakem olarak kabul
edilen peygambere iletiliyor. Peygamber de bu konudaki hükümlerini veriyor ve onların
uygulamasını sağlıyor.
b. Sahabe Döneminde
Sahabe döneminde de aile hakemliğiyle ilgili uygulamalar özellikle Râşid
28 Buhârî, K. et-Talâk, Bab: 11; İbn Mâce, K. et-Talâk, 21; Ebû Dâvûd, K. et-Talâk, bab fi’l-hulu’; Dârimî, K. et-
Talâk, 6; bkz. Ateş, Süleyman, Kurân’a Göre Evlenme ve Boşanma, s. 75, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, ts.
29 Tirmizî, K. et-Talâk, 2; Ebû Dâvûd, Müslim ve Ahmed b. Hanbel’de rivayet etmiştir; et-Tâc, c.II, s. 310; bkz.
Ateş, a.g.e., s. 64.
12

Hâlifelerin iktidarları zamanında geçmiştir. Burada birkaç örnek vererek meselenin
anlaşılmasını sağlamaya çalışalım.
II. Halife Hz. Ömer (r.a.) döneminde şöyle bir olay geçmiştir.
Bir kadın Hz. Ömer’e (r.a) gelerek:
-“Sana dünyadaki insanların en hayırlısını şikâyet etmeye geldim. Dünyada onun kadar
salih amel işleyen bir kişi daha yoktur. İnsan onu ancak onun yaptığı amelleri yaparak
geçebilir. O gecesini ibadetle gündüzünü de oruçla geçirir...” dedikten sonra hayâ ve
utancından gerisini getiremeyerek:
-“Ey Mü’minlerin Emîri! Beni bu şikâyeti tamamlamaktan bağışla!” dedi. Hz. Ömer de
ona:
-“Allah sana mükâfatını versin. Sen kocanı çok güzel bir şekilde övdün. Seni
bağışlıyorum” dedi.
Kadın gittikten sonra Ka’b b. Sûr (r.a):
-“Ey Mü’minlerin Emîri! O kadın utanarak gerisini getiremediyse de bence size açık bir
şekilde birisini şikâyet etti” dedi. Hz. Ömer’in:
-“Peki, o kimi şikâyet etti?” diye sorması üzerine de Ka’b:
-“Kocasını şikâyet etti. Çünkü o, karısının kendisi üzerindeki haklarından biri olan
zevciyet hakkını gözetmemektedir” dedi. Bunun üzerine Hz. Ömer:
-“Derhal bana o kadınla kocasını getirin!” diye emretti. Onların gelişinden sonra da
Ka’b’a:
-“Bunların davalarını sen hallet” buyurdu.
Ka’b: “Senin bulunduğun bir yerde ben nasıl hakemlik yapabilirim?” diye itiraz etmek
istediyse de, Hz. Ömer:
-“Bu davaya sen bakmalısın. Çünkü ben anlayamadığım halde sen kadının ne demek
istediğini anlayıverdin. Bu yüzden de bunların arasında hakemlik yapmak benden çok senin
hakkındır” dedi. Ka’b da kadının kocasına dönerek şunları söyledi:
-“Allah Teâlâ “Hoşunuza giden kadınlarla iki, üç ve dörde kadar evlenebilirsiniz” (Nisa
4/3) buyuruyor. Bu durumda üç gün oruç tut; dördüncü günü de oruçsuz olarak karının
yanında geçir. Aynı şekilde üç gece sabaha kadar ibadet et; ancak dördüncü geceyi karınla
birlikte geçir ve onun yanında yat!”.
Onun verdiği bu hüküm üzerine Hz. Ömer
-“Senin bu yaptığın, birincisinden de güzeldir” buyurdu ve onu Basra kadılığına tayin
etti. 30
III. Halife Hz. Osman (r.a.) ile IV. Halife Ali (r.a.) şartlar gereğince, barışma ve
ayrılma kararını uygulama yetkisine sahip hakemleri tayin etmişlerdir. 31
Ebu Tâlib’in oğlu Akîl ile (Utbe b. Rebia’nın kızı olan) hanımı Fatıma’nın meselesi
Hz. Osman (r.a.)’ın mahkemesine getirilince, müminlerin emiri olan Hz. Osman (r.a.)
kocasının ailesiden İbn Abbas’ı, kadının ailesinden de Muaviye’yi hakem tayin etti ve onlara
şartlar gereği barıştırma ve boşandırma yetkisi verdi. 32 Bu iki hakeme şöyle dedi:
30 Kandehlevi, M. Yusuf, Hayatü’s-Sahabe, c. III, s. 256-258, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
31 Mevdudi, a.g.e., c. I, s. 318.
32 Mevdudi, a.g.e.a.y.
13

“-Sizin kanaatiniz barıştırma noktasında olursa onları barıştırırım. Eğer ayrılması
noktasında olursa onları ayırırım.” 33
Aynı şekilde Hz. Ali (r.a.) halifeliği döneminde buna benzer bir durumda hakemler
tayin etti ve onlara eşleri barıştırma ve ayırma yetkisi verdi. 34
Bununla ilgili örnek şöyle vuku bulmuştur. Abdurrezzak, İbn Abbas (r.a.) hadisinden
tahric ederek Muhammed b. Sîrîn’den o da Ubeyde (r.a.)’den şöyle dediğini rivayet etmiştir:
Bir gün her birinin yanında bir grup insan bulunan [aralarında anlaşmazlık olan] bir
kadın ile bir erkeği Hz. Ali (r.a.)’nin yanına geldiklerine şahit oldum. Bunun üzerine Hz. Ali
(r.a.), kadının ailesinden bir hakem, erkeğin ailesinden bir hakem tayin etti. Sonra da
hakemleri huzuruna çağırarak onlara şöyle dedi:
“-Üzerinize düşen görevin ne olduğunu biliyor musunuz? Sizin yapmanız gereken
şudur: Eşleri birleştirirseniz ben de onları birleştiririm. (Başka bir rivayette: Eşleri
ayırırsanız ben de onları ayırırım).” Bunu duyan kadın şöyle dedi:
“-İster lehime ister aleyhime olsun Allah’ın kitabındaki hükme razı olurum.” Koca da
bunun üzerine:
“Eğer ayrılık olursa, hayır, kabul etmem.” dedi. Bunu duyan Hz. Ali (r.a.):
“-Yalan söyledin. Allah’a yemin ederim ki aleyhine de olsa Allah’ın kitabındaki hükme
razı olmadıkça buradan çıkamazsın.” dedi. 35
E. Aile Hakemliği Meselesine Fıkhî Mezheplerin Bakışı
“Eğer (eşlerin) aralarının açılmasından endişe duyarsanız, erkeğin ailesinden bir
hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar arayı düzeltmek isterlerse,
Allah onların arasını bulur. Çünkü Allah hakkıyla bilendir, her şeyin aslından
haberdardır.” 36
Bu âyet-i kerime gereğince bütün İslâm müçtehitleri geçimsizlik halinde cemiyet veya
devleti temsilen hâkimin mezkûr iki hakemi gönderip ıslah teşebbüsünde bulunmalarını
isteyeceği hükmünde birleşmişlerdir.
Fıkhî mezhepler eşleri barıştırma meselesinde ittifak ettikleri halde, hakemlerin yetkisi
konusunda ihtilaf etmişlerdir. Bu konuda iki temel görüş ortaya çıkmıştır:
1- Ebû Hanife ve bir rivayete göre İmam Şafiî ve Ahmed b. Hanbel’e göre hakemler
vekil durumundadır. Müvekkilleri neye yetki vermişlerse ancak o tasarrufları
33 Bkz. İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm, el-Mektebetu’ş-Şamile, Nisa sûresi 35. âyetin tefsirine; Ebu’l-
Hayyân, Bahru’l-Muhît, el-Mektebetu’ş-Şamile, Nisa sûresi 35. âyetin tefsirine.
34 Mevdudi, a.g.e.a.y.
35 Bu olayı İbn Ebî Hâtim rivayet etmiştir.; bkz. İbn Kesir, a.g.e.a.y; Cessas, Ahkâmu’l-Kurân, Nisa sûresi 35.
âyetin tefsirine.
36 Nisa, 4, 35.
14

geçerli olur; resen boşayamazlar; çünkü boşamak -nassın istisnaları dışındakocaya
aittir.
2- İmam Mâlik ve diğer rivayete göre Ahmed b. Hanbel ile Ali, İbn Abbas, Şa’bî,
İbrahim Nehâî, Evzâî, Muhammed b. Sirin, Said b. Cübeyr gibi müçtehitlere göre
hakemler hâkim durumundadır. Karı-kocanın vekâlet vermesine muhtaç olmadan
ıslah, bedel karşılığında veya bedelsiz tefrik şıklarından birini tercih onlara aittir.
Mezkûr Âyet ile sahabe tatbikatı buna delalet etmektedir.” 37
F. 1917 Osmanlı Devleti Aile Hukuku Kararnamesi’nde Aile Hakemliği
Modern anlamda ilk İslâm aile hukuku kanunu 1917 yılında Osmanlı
İmparatorluğu’nda tedvin edilen “Hukuk-ı Aile Kararnâmesi”dir. Bu kararnâme,
Osmanlılardan sonra da bazı İslâm Ülkeleri’nde uzun süre yürürlükte kalmış ve daha sonra
hazırlanan aile kanunlarına örnek olmuştur.
Mecelle şahsın hukuku, aile ve miras hukuku gibi özel hukuk dallarını
kapsamadığından bu alan yine fıkıh ve fetva kitaplarına kalıyor, bu ise özellikle hâkimler için
bazı güçlükler ve problemler doğuruyordu. Boşluğu doldurmak için bir komisyon kurulmuş,
şekil bakımından çağdaş kanunlar örnek alınarak ve Hanefî mezhebi yanında diğer
mezheplerin bazı hükümleri de dahil olmak üzere fıkha dayalı adı geçen komisyonun
hazırladığı proje “Hukuk-ı Aile Kararnâmesi” adıyla bir kararnâme olarak 25 Ekim 1917
tarihinde yürürlüğe konulmuştur. 38 19 Haziran 1919 tarihine kadar yürürlükte kalan
kararnâme bu tarihte içten ve dıştan bazı baskılar sonunda yürürlükten kaldırıldı. 39
Aile hukukumuzun taknîn ve tedvini cereyanının ilk ürünü olan 1917 aile kararnâmesi
157 maddeden ibaret olup münâkehât ve müfarakât diye iki kitaba bölünmüştür. Münâkehât
kitabı altı ana kısımdan, müfarakât kitabı da üç ana kısımdan oluşmuştur. 40
Bu kararname, zamanın değişmesiyle hükümlerin de değişebileceği, devlet başkanının
tercih ettiği mezhep hükmünün tatbik edileceği 41 gibi prensiplerden yararlanarak
düzenlenmiş, İslâm’ın ruhuna uygun maddelerdir.
37 İmam Malik b. Enes (v. 179/795), el-Muvatta’ (nşr. M. F. Abdulbaki), s. 584, Mısır, 1051; Eş-Şîrâzî, Ebû
İshak İbrahim b. Ali (v. 476/1083), el-Mühezzeb, c. II, s.71, Kahire, 1959; İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed (v.
620/1223) el-Muğnî, c. VII, s.321, Kahire, 1970; İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-
Hâfid (v. 595/1199), Bidâyetü’l-müctehid nihâyetü’l-muktesıd, c.II, s. 81, İstanbul, 1333; bkz. Karaman, a.g.e.,
c. I, s. 318-319; Mevdudi, a.g.e., c. I, s. 318.
38 Takvim-i veqayi’de neşir tarihi: 31 Teşrin-i evvel 1333; Karaman, a.g.e., c. I, s. 225.
39 Fındıkoğlu, Fahreddin Ziya, “Aile Hukukumuzun Tedvini Meselesi”, s. 711-719, Ebu’l-Ulâ Mardin’e
Armağan, İstanbul, 1944; Karaman, a.g.e., c. I, s. 225; Erman, Hasan, Medenî Hukuk Dersleri-Başlangıç
Bölümü, s. 24-26, Der yayınları, İstanbul, 2010.
40 Karaman, a.g.e., c. I, s. 225-226.
41 Mecelle’nin mazbatası ile 1801. maddeleri.
15

2 Mayıs 1923 tarihinde İstanbul’da toplanan ahkâm-ı şahsiye komisyon yeni bir kanun
hazırlamak için çalışmıştır. Bu komisyonun mesai ve müzakereleriyle aldığı kararlar Adliye
Ceridesi, yıl 1339’da neşredilmiştir.
1924-25 yılları arasında aynı gaye ile toplanan ikinci bir komisyon çalışmaları
neticesinde bir lâyiha hazırlamıştır. Bu lâyihanın birçok hükümleri 1917 tarihli Hukuk-ı Aile
Kararnâmesi’nin aynıdır. Lâyiha 142 maddedir. 42
Batı kanunlarından birinin Türk Medeni Kanunu olarak iktibas fikri 1925 yılında iyice
kuvvetlenmiş, nihayet bir gün devrin Adliye Vekili M. Esat Bozkurt’un mezkûr komisyonlar
önünde yaptığı bir tebliğle 43 bunların görevlerine son verilmiştir. İsviçre Medeni Kanunu bazı
tadiller ile kül haline terceme ettirilerek 17 Şubat 1926 tarihinde kabul edilmiş ve 6 Ekim
1926 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. 44
Hukuk-ı Aile Kararnâmesi’nin hakemlerle ilgili 130. maddesinde kötü muamele ve
geçimsizliği şöyle düzenlemiştir:
“Zevceyn beyninde niza ve şikak zuhur edip de tarafeynden biri hâkime müracaat
ederse hâkim tarafeyn ailelerinden birer hakem tayin eder. Bir veya iki taraf ailesinden
hakem tayin edilecek kimse bulunamaz veya bulunup da hakem olacak evsâfı haiz
olmazsa, hariçten münasip olanları tayin eyler. Bu suretle teşekkül eden aile meclisi
tarafeynin ifadât ve müdâfâatını tetkik ile beynlerini ıslaha çalışır. Kabil olmadığı
surette kusur zevcde ise beynlerini tefrik eder. Ve zevcede ise mehrin tamamı veya bir
kısmı üzerine muhâlâa eyler. Hakemler ittifak edemezler ise hâkim evsâf-ı lâzimeyi
haiz diğer bir heyet-i hakemiyye veya tarafeyne karabeti olmayan üçüncü bir hakem
tayin eyler. Hakemlerin verecekleri hüküm kat’î ve nâkabil-i itirazdır.”
131. madde : “…tefrîka dair sadır olan hüküm talâk-ı bâini tazammun eder ve keyfiyet
ale’l-usûl tescil edilir.”
Kanun “aile meclisi” dediği hakem heyetine, kabil-i itiraz olmamak üzere ıslah ve
boşama yetkisi vererek Mâlikî mezhebini iltizam etmiştir. Hanefî mezhebinin hâkim
bulunduğu Osmanlı camiasında Mâlikî mezhebine ait bir hükmün alınması, mezkûr
kanunun esbâb-ı mûcibe lâyihasında müdâfaa edilmiştir. 45
42 Adliye Cerîdesi, yıl: 1340-1341.
43 Bu tebliğin metni şudur: “Sayın Arkadaşlar, Türk ihtilalinin kararı, Batı medeniyetini kayıtsız şartsız kendine
mal etek, benimsemektir. Bu karar o kadar kesin bir azme dayanmaktadır ki önüne çıkacaklar demirle, ateşle yok
edilmeğe mahkûmdurlar. Bu prensip bakımından kanunlarımızı oldukları gibi Batı’dan almak zorundayız.
Böylelikle Türk ulusunsun iradesine uygun harekette bulunmuş olacağız. Keyif ve isteklerimize göre değil,
milletimizin dileklerine göre iş başarmaya borçluyuz. Şimdiye kadar geçen hizmetlerinize teşekkür eder,
komisyonların vazifelerine son veririm.” Bkz. Karaman, a.g.e., c. I, s. 227.
44 Fındıkoğlu, a.g.e.a.y.; Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Türk Medeni Hukukunun Umumî Esasları, s. 61-90,
İstanbul, 1951; bkz. Karaman, a.g.e., c. I, s. 227.
45 Bkz. Ceride-i İlmiyye, yıl: 1336, sayı: 34, s. 1020-1021; Karaman, a.g.e., c. I, s. 319.
16

G. Mısır ve Diğer İslâm Ülkelerinde Aile Hakemliği
(Ahvâl-i Şahsiyye)
Hukuk-ı Aile Kararnâmesi Suriye, Irak, Lübnan gibi İslâm ülkelerinde uzun zaman
yürürlükte kalmıştır. Suriye ve Irakta kabul edilen başka yerli kanunlar onun yerini almış,
Lübnan’da ise bugüne kadar yürürlüğü devam etmiştir. 46
Mısır Medeni Kanunu da İslâm aile hukukunu/Ahvâl-i Şahsiyye’yi uygulamış ve
günümüze kadar yürürlüğü devam etmiştir.
Suriye Medeni Kanunu, aile hakemliği meselesinde Hukuk-ı Aile Kararnâmesi’ndeki
hususları 112-115. maddeleri aynı esası, bazı farklarla daha ayrıntılı bir şekilde
benimsemiştir:
“Söz veya fiil ile kendisine kötü muamelede bulunan ve hayatı çekilmez hale getiren
kocasından şikâyet eden kadının ondan ayrılmayı talep etmesi caizdir. Zarar verdiği sabit olur
hâkim de aralarını ıslaha muvaffak olamazsa onları ayırır ve bu bir bâin talak olur. Kötü
muamele ve zarar sabit olmaz veya müddeî koca olursa hâkim, anlaşıp barışmaları bir aydan
az olmamak üzere onlara mühlet verir. İddia sahibi ısrar eder anlaşma da gerçekleşmemiş
bulunursa hâkim; birisi karının diğeri erkeğin ailesinden ki hakem tayin eder. Bu mümkün
olmadığı takdirde hâkim ıslah kabiliyetini takdir ettiği kimseleri hakem tayin eder ve
vazifelerini dürüstlük ve adalet içinde yapacaklarına yemin ettirir.” (fıkra: 1-3)
“Hakemler önce anlaşmazlık ve geçimsizlik sebeplerini araştırır, sonra karı-koca ile
bulunmalarını zaruri gördükleri kimseleri hâkimin başkanlık ettiği bir celsede toplarlar.
Taraflardan birinin gelmemesi hakemliğe mani değildir. Aralarını bulmak için bütün
gayretlerini sarf ederler.” (113/1-2)
“Hakemler aralarını bulmaktan ümit kesince bakarlar eğer kötülük ve kusurun tamamı
veya çoğu kocada ise 47 bir talak ile onları ayırırlar…” (114/1)
“Kusurun tamamı veya çoğu kadında ise 48 muhâlâa yoluyla ayrılığa hükmederler…”
(114/2)
“Hakemler ihtilaf ederse hâkim bir üçüncüsünü ilave eder.” (114/3)
46 Karaman, a.g.e., c. I, s. 227.
47 1929 tarihli Mısır Medeni Kanunu iki tarafın kusurlu olması ile kusurun kimde olduğunun anlaşılmaması
halini de bu hükme tabi kılmıştır. Bkz. Karaman, a.g.e., c. I, s. 321.
48 Mısır Medeni Kanununa göre bu durumda dava reddedilir ve tefrika hükmedilmez; ancak kadın ızrarı ispat
ederse tefrik bahis mevzûu olur; ispatsız şikâyetin tekerrüründe ise hakemlere başvurulur. Bkz. Karaman, a.g.e.,
c. I, s. 321.
17

“Hakemler kararlarını hâkime bildirirler. Kararın gerekçeli olması şart değildir.
Kanunun hükümlerine uygun olduğu takdirde hâkim bu kararı hükme bağlar.” (115) 49
II. BÖLÜM
AİLE HAKEMLİĞİNDE TEMEL MESELELER
49 Bu kanunlar için bkz. Karaman, a.g.e., c. I, s. 320-321.
18

A. Hakemliği Gerekli Kılan Şartlar
Evlilik, aslı itibariyle eşler arasında gerçekleşen gönüllü bir ortaklıktır. Bu ortaklığın
getirdiği birtakım kural ve esaslar vardır. Kocanın ve kadının birbirlerine karşı hakları olduğu
gibi, tarafların gözetmesi gereken hukukları da mevcuttur. Bu hak ve hukuklar korunmadığı,
gözetilmediği ve çiğnendiği vakit, eşler arasındaki muhabbet, saygı ve şefkatte azalır.
Evliliğin temelini oluşturan bu şartların azalmaya başlaması, kavgaların ve huzursuzlukların
başlamasına ve ailenin direğinin yıkılmasına neden olur. İşte bu durumda aile içinde olumsuz
ve somut olarak şu durumlar ortaya çıkar:
1- Erkek kötü muamele ve zulmüne devam eder.
2- Erkek kadından yüz çevirir, huysuzluk yapar ve ona karşı sorumluluklarını yerine
getirmez.
3- Kadını kocasına karşı isyan eder, huysuzluk yapar ve ona karşı sorumluluklarını
yerine getirmez.
4- Kadın, kocasına ait emanetlerini yerine getirmez ve korumaz.
5- Evlilikte olması gereken Allah’ın sınırları eşlerin her ikisi veya biri tarafından
yerine getirilmez.
6- Büyük kavga ve huzursuzluklar nedeniyle eşlerin aralarının açılmasından endişe
duyulur.
7- Anlaşmazlık had safhada olur, eşler arasında kin, öfke ve husumet meydana gelir.
8- Eşler arasındaki sevgi, merhamet, hürmet ve şefkat birlikteki bir hayatı sarsacak
düzeyde ortadan kalkar.
Bu durumlar ve şartlar ortaya çıktığında tarafların ailesinden salahiyetli ve ehliyetli
kimselerden birer kişinin hakem olması suretiyle eşler arasındaki huzursuzluğu kaldırmaya,
onlara öğüt vermeye ve onları barıştırmaya çalışılır.
H. Aile Hakemi Kim Olabilir? Hakemin Vasıfları
Aile hakemi, öncelikli olarak eşlerin ailesinden birinin olması gerekir. Çünkü hakem
olarak görevlendirilecek kişiler, akrabaları olduğundan tarafları çok iyi tanıyan, onların aile
hayatına vakıf olan, ailenin gizli yanlarını bilen, eşlerin talep ve tercihlerini en iyi şekilde
anlama kabiliyetine sahiptir.
19

Akraba olan hakemlerin, kimin kötü muamele ve zulüm yaptığını, kimin isyana ve
günaha daldığını, haksızlığın nereden kaynaklandığını tespit etmeleri daha kolay ve daha
uygundur. Çünkü insanlar, sırlarını saklayacağını düşündüğü akrabalarına daha çok açılır ve
rahat bir şekilde içlerini dökebilirler. Onlarla mahremlerini ve sırlarını kolaylıkla
paylaşabilirler. Zaten hakemler de bu sırları kimseye söylemeyeceklerdir. Hatta
söylemelerinin hiçbir faydası da yoktur.
Tarafların ailesi içinde böyle salahiyetli ve ehliyetli bir kimse bulunmadığı zaman ne
yapılacaktır? Bu problem öylece bırakılacak ve sürüncemede mi kalacaktır? Elbette bu
sorunun cevabı olarak hayır, diyoruz. İslâm, din olarak kendi müntesiplerini hiçbir zaman
boşlukta ve askıda bırakmaz. İslâm hukuku buna da çözüm getirmiştir. O takdirde bu
donanımlara sahip kişiler aile hakemliği yapacaktır. Bu kişiler günümüzde kimler olabilir? Bu
soruya şöyle cevap verilebilir:
1- İslâm hukukçusu veya uzmanı olması gerekir..
2- İslâm aile hukukunu ve toplum hayatını iyi bilen âlimler.
3- İslâm aile hukukunu ve toplum hayatını iyi bilen kanaat önderleri, müftü, mele ve
hocalar.
4- Toplum ve aile hayatını iyi bilen bilge ve tecrübeli kişiler. Bu kimseler, İslâm
hukukunu bilmezseler de, eşlerin birbirlerine karşı hak, hukuk, görev ve
sorumluluklarını çok iyi bildiklerinden sağlıklı çözümler getirebilirler.
5- İslâm aile hukukunu ve toplum hayatını iyi bilen psikologlar.
Bu kişiler, yukarıdaki sıralamaya göre tercih edilirler. Öncelikli olarak bu konuda
görevlendirilmesi gerekenler, İslâm hukuku uzmanlarıdır. Onlar yoksa yukarıdaki sıra
gözetilerek diğerleri hakem olarak tayin edilir.
Hakemin Vasıfları Nelerdir:
Toplumun temel taşının oluşturan aile yapısının korunmasında görevlendirilecek
hakemlerin, elbette belirli özelliklere sahip olması gerekir. Alelade insanlar böylesi önemli bir
vazife için görevlendirilemezler. Bundan dolayı hakemlerde bulunması gereken vasıfları şöyle
sıralayabiliriz:
1- Müslüman, hür, akıllı ve bâliğ olmalıdır.
2- Hakem evli olmalıdır.
3- Hakem aileden biri olmalıdır.
4- Aileden ehliyetli bir hakem bulunmazsa, dışarıdan salahiyetli ve ehliyetli biri
olmalıdır.
5- Adalet sahibi olmalıdır.
6- Güzel ahlâk sahibi ve mazbut bir hayatı olmalıdır.
7- Güvenilir ve sır saklayan biri olmalıdır.
8- Aile hukukunu ve eşler arası ilişkileri bilen ileri görüşlü ve basiretli biri olmalıdır.
Bu vasıfları ve şartları şahsında taşımayan kişilerin hakem olması doğru ve uygun
20

değildir. Fayda yerine zarar getirir, belki de onarılması mümkün olmayan durumların ortaya
çıkmasına neden olurlar.
İ. Hakemi Kimler Talep Eder?
Eşler arasında aile hayatı çekilmez hale geldiğinde ve huzursuzluk ileri boyutlara
ulaştığında, ailenin selameti ve barışı için hakem talep etmek gerekecektir. Ancak bu talep
kimden gelecektir? Hangi taraftan hakem talebi gelirse işleme konulmalı ve
değerlendirilmelidir? Bu konuda söz sahibi kim olacaktır? Bu sorulara cevap verilmesi
gerekmektedir. Çünkü âyet-i kerimede, hakem gönderilmesi emredilmiş, fakat hakemin kimin
talep edeceği konusu açıklığa kavuşturulmamıştır. Biz de mütalaalarımız sonucu şu kanaate
vardığımızı ve sıralamanın şöyle olması gerektiğini belirtebiliriz.
1- Eşlerden biri, kadın veya koca hakem talep edebilir.
2- Eşlerden her ikisi birlikte hakem talep edebilir.
3- Eşlerden birinin ailesi; ana, baba veya kardeşleri hakem talep edebilir.
4- Eşlerden her ikisinin ailesi birlikte hakem talep edebilir.
5- Eşlerin yakın aile dostları hakem talep edebilir.
6- Eşlerin yakın komşuları ve sırdaşları hakem talep edebilir.
J. Hakemin Konumu
İslâm müçtehitleri arasında aile hakeminin konumu çok tartışılmıştır. Hakem şahit
midir, vekil midir yoksa arabulucu mudur? Ya da sadece barıştırma konusunda yetkilidir
veyahut hem barıştırma hem de ayırma konusunda yetkilidir. Bu konularda farklı içtihatlar
ortaya çıkmıştır. Biz bunları sırasıyla görmeye çalışalım.
1- Hakem Şahit midir?
Bir kısım müçtehitler hakemin şahit olduğunu belirtmişlerdir. Karı-koca arasındaki
anlaşmazlıklara tanık olduklarını ve bu konuda çözüm önerilerini sunmaları gerektiğini ifade
ederler. Eşler arasında onları birleştirmek ve ayırmak konusunda herhangi bir zorlayıcı
etkileri bulunmadığı görüşündedirler.
2- Hakem Vekil midir?
Vekil, aslın adına görevlendirildiği işi yapan kişidir. Vekildeki en önemli husus karar
veremez olmasıdır. Ancak karar verebilmesi için özel olarak yetkilendirilmesi gerekir.
Böylece sadece verilen görevi yapar ve o konuda asıla rapor verir. Bunun dışında görev
yapması doğru ve hukuken de geçerli değildir.
21

Hz. Ali (r.a.), kendi halifeliği döneminde hakemleri vekil görseydi onlara şöyle bir
soru yöneltmezdi:
-“Sizler görevlerinizin ne gerektirdiğini biliyor musunuz? Sizler, onların aralarını
birleştirseniz ben de birleştiririm. Eğer onları ayırırsanız ben de ayırırım.” demişti.
3- Hakem Arabulucu ve Uzlaştırıcı mıdır?
Aslı itibariyle hakemlerde arabuluculuk ve uzlaştırıcılık görevi mevcuttur. Ancak
arabuluculuk, karar veren bir merci değildir. Tarafların arasını bulmaya ve onları
uzlaştırmaya, arasını bulmaya gayret eden barış elçileri konumundadırlar. Taraflar
barışırlarsa görevlerini tamamlamış olurlar. Ama barışmadıkları takdirde yapacakları
bir şeyleri olmaz.
4- Hakem Danışman, aile terapisti veya Psikolog mudur?
Hakemler, eşler için birer danışman hatta psikolog durumundadırlar. Ancak
danışmanlık ve psikologluk, farklı farklı işlemlerdir.
Danışmanlar, kendilerine danışılan konularda bilgiler veren, tavsiye ve öğütlerde
bulunan kişilerdir. Danışan kişilere doğru yolu ve yöntemleri gösterirler.
Danışmanların yaptırım görevi yoktur, zaten böyle bir güce de sahip değildir.
Psikologlar ise danışmanlardan farklı bir statüye sahiptir. Psikolojisi bozulan, manen
huzursuz olan ve dengesiz davranışlar sergileyen kişileri tedavi etmeye çalışırlar. O
şahsın psikolojik yapısını, talep ve tercihlerini, sosyal ilişkilerini tespit ederek ona
uygun çözümler üretmeye çalışırlar. Sadece bir doktor-hasta ilişkisi içinde bu
çözümleri üretirler.
Aile terapistleri de aileye yol gösteren, eşler arası ilişkileri düzenlemeye çalışan, eşleri
huzurlu bir aile ortamında yaşatmayı amaçlayan, barış ve güveni tesis eden çalışmalar
sergilerler. Yaptırımdan ziyade eşler arası barışın gerçekleşmesi, ayrılığın olmaması
için gayret ederler. Bir nevi aileye destek veren kurum olarak çalışırlar.
5- Hakemlerin Karar Verme Yetkisi
İslâm müçtehitlerinin hakemlerin karar verme yetkilerinin ve bu yetkinin sınırlarının
ne kadar olduğu konusunda ihtilaf ettiklerini önceden belirtmiştik.
Hakemlerin icra ettikleri fonksiyonlara bakıldığında, eşler arasında hem şahitlik hem
arabuluculuk hem de aileyi vekâleten temsil ettiklerini müşahede etmekteyiz. Bütün
bunlardan da öte, ailenin devam edip etmeyeceğine karar veren bir merci
konumundadır.
Hakem kelimesinin hem sözlük anlamı hem de Kur’ân’da kullanıldığı anlamı
incelediğimizde, “yetkisi olan, karar ve hüküm veren, seçme ve karar verme yetkisi
olan” bir konumda bulunduğunu görürüz.
22

Hafız İbn Kesir, “Hakemlerin evliliğin devamına veya bitirilmesi hususunda karar
verme yetkilerinin olduğuna dair icmâ’ edildiğini” bildirmiştir. 50
Zaten ıslah ve barıştırma çabaları, bir işi düzeltmeyi amaçlamaktadır. Yetkisiz
düzeltme yapmak ve işleri yoluna koymak çoğu zaman mümkün değildir. Bu nedenle
düzeltme amacı, düzeltmeyi yapacak şahıslara verilecek yetkiyi de beraberinde
getirmektedir.
Hakemlerde evliliğin yürüyeceği kanaati hâsıl olduğunda, buna uygun düzenlemeler
yaparak, nasihat ve tavsiyeleri yanında birtakım kararları uygulamaya geçirirler.
Ama evliliğin yürümeyeceği, evlilik bağının tamamen sarsıldığı, evliliğin devamının
taraflara kötülük ve zarar vereceğinin tespitinin yapıldığı, evliliğin devamında eşlerin
birbirlerinin hak ve hukukuna riayet etmeyerek günah ve isyana dalacağı galib-i zannı
hasıl olduğunda eşlerin ayrılmasına karar verirler. Hakemler, bu işlemle de düzeltme
yoluna gidiyor, tarafların birbirine zarar vermeden, düşman olmadan, cinayete
teşebbüs etmeden, medeni ve güzel bir şekilde ayrılmalarını sağlıyor. Görüldüğü üzere
hakemler, her iki halde de eşlere en güzel bir biçimde yardım etmektedirler.
K. Hakemliği Uygulama Usûlü
Hakemliğin uygulama usûlü, belirli bir çerçevede sırasıyla şöyle gerçekleşir:
Aile tarafından seçilen hakemler, öncelikli olarak eşler ile görüşür. Kadın tarafının
hakemi kadınla, erkek tarafın hakemi erkekle görüşme yapar. Aileyi derinden sarsan
ve aile birliğini tehlikeye atan huzursuzluk ve anlaşmazlıkların nedenlerini ve asıl
kaynaklarını öğrenmeye çalışır. Bu arada evliliğin devam etmesi yönünde eşlere
nasihat etmekten geri durmazlar. Barışın önemi, eşlerin hak ve hukuklarına riayet
etmesi, aralarındaki sevgi ve saygının var olması, şefkat ve merhametin terk
edilmemesi için tavsiyede bulunurlar.
Hakemler, eşleri ayrı ayrı dinledikten sonra gözlemlerini, anlaşmazlığın nedenlerini ve
evliliğin yürümesine mani olan durumları tespit edip aralarında müzakere ederler.
Bundan sonra hakemlerin her ikisi birlikte, aynı mecliste önce tek tek sonra aynı
mecliste karı-kocayı birlikte dinlerler.
Hakemler, eşleri dinledikten sonra durumu tekrar aralarında görüşüp müzakere eder,
ayrıca bilinmesi gereken bir husus varsa onu araştırırlar. Eşlerin barışması ve evlilik
hayatını yürütmesi için elinden gelen bütün çabayı gösterirler.
Hakemler, evliliğin devamına ve tarafların barışmasına karar verirlerse, eşler bu karara
uyar. Kendilerine yapılan nasihat ve tavsiyeleri de dikkate alarak, birbirlerinin hak ve
hukukuna riayet ederek evliliklerini yürütürler. Eşler, hakemlerin kararına itaat ederek
hem sevap kazanır hem de evliliklerini ayakta tutmuş olurlar.
50 bkz. el-Kasimî, Mehâsinu’t-te’vil, Nisa sûresi 35. âyetin tefsirine.
23

Hakemler, eşlerin ayrılmaları noktasında kanaatleri ağır basar, ama aralarında barışma
ümidi varsa, eşlere bir aydan az olmamak şartıyla en fazla üç ay gibi bir süre tanırlar.
Bu sürenin bitiminde hakemler, eşleri aynı mecliste ikisi birlikte iken dinlerler. Sonra
da dinlediklerini değerlendirirler. Hakemlerin kanaati evliliğin devamından yanaysa
devamına, ayrılmaları gerekiyorsa ayrılmalarına karar verirler. Bu karar, mahkeme
tarafından uygulanır ve resmiyette tescil edilir.
1- Taraflar veya Biri Hakem Tayinine Yanaşmıyor
Eşler arasında anlaşmazlık, geçimsizlik, niza ve şiddet had safhaya ulaştığı halde
hakem talebine ve tayinine yanaşmayabilirler. Eşlerin her ikisi veya birisi hakem
tayini istemezse bu takdirde ne yapılması gerekecektir.
Bu konuyla ilgili olarak âyet-i kerimeye baktığımızda bizlere hitaben: “Eğer (eşlerin)
aralarının açılmasından endişe duyarsanız, erkeğin ailesinden bir hakem ve
kadının ailesinden bir hakem gönderin.” 51 buyuruyor. Yüce Allah (c.c.), âyet-i
kerimeyle bu durumlarda mükellef Müslümanlar üzerine hakem göndermelerini
farz kılıyor. Bunu da ya eşlerin birinci derecede yakın akrabaları, sırdaş ve
dostları, olaya şahit olan yakın komşuları yapacaktır.
Eşlerden biri veya her ikisi ailelerin gönderdiği hakemleri kabul etmezlerse,
duruma mahkeme müdahale eder. Artık tarafların mahkemenin tayin ettiği
hakemlere itiraz hakları yoktur.
Mahkeme hakemlerin alacağı karara göre, eşlerin durumunu tescil eder ve olayı
sonlandırır.
2- Hakemlerin Kararını Mahkeme Uygulamıyor
Hakemler, aralarında anlaşmazlık ve ihtilaf bulunan bir aile hakkında barıştırma ya da
ayırma kararı verebilir. Ancak bu kararı mahkeme uygulamadığı takdirde çözüm yolu
nasıl olacaktır?
Mahkeme iki hakemin kararını uygulamak istemediği zaman kendisinin tespit edeceği
üçüncü bir hakemi, bu hakemlerin yanına tayin eder. Yeni hakemle birlikte önceki
hakemler tekrar eşleri dinleyerek aile hakkında olumlu ya da olumsuz bir karara
varırlar. Artık bu karar, mahkeme tarafından uygulanır ve hukuki sonuç tescil edilir.
3- Hakemler Boşuyor, Mahkeme Boşamıyor
Hakemlerin aile ile ilgili verdiği karar çok önemlidir. Barıştırmayla ilgili kararlar fazla
eşler ve aileler üzerinde problem teşkil etmez. Ancak hakemlerin boşamayla ilgili
kararını mahkeme uygulamayıp boşamayı kabul etmezse ne yapılması gerekir?
Bu ayrılma kararı ne olacaktır, askıda mı kalacak? Elbette eşlerin durumunun askıda
kalması, kendi hak ve hukuklarını yerine getirememelerinden dolayı zarara
51 Nisa, 4, 35.
24

uğramalarına neden olur. Bu da hukukun kabul edemeyeceği bir durumdur. O zaman
mahkemenin ne yapması lazımdır.
Böylesi bir durumda mahkeme iki yol izleyebilir:
1- Mahkeme var olan hakem heyetine üçüncü bir hakem tayin eder. Üç kişilik hakem
heyeti, meseleyi yeniden görüşür ve değerlendirir. Artık bu heyetin aldığı karar,
mahkeme tarafından uygulanır ve hukuki sonuç tescil edilir.
2- Ya da Mahkeme, hakemlerin çalışmalarını eksik bulur ve alınan kararları ve
gerekçelerini yetersiz olduğuna kanaat ederse, kendisi ikinci bir hakem heyeti
tayin eder.
4- Mahkeme Boşuyor, Hakemler Boşamıyor
Hakemler, eşler ile görüşmelerini, dinlemelerini ve değerlendirmelerini
tamamladıktan sonra evliliğin devam etmesine hükmedebilir. Ama mahkeme,
hakemler evliliğin devam etmesi ve boşanmaya gerek olmadığı kararına varmasına
rağmen eşleri boşamak isterse ne yapılması gerekir?
Aslında olayı derinliğine incelediğimizde, aile hakemlerin rolünün mahkemeden
daha ileri düzeyde olduğunu görebiliriz. Çünkü aile hakemleri, bulundukları
konum ve ehliyet gereği eşleri en iyi tanıma özelliğine sahip kişilerdir. Mahkeme
heyetinin, eşleri bu düzeyde tanıması ve olaylara derinliğine nüfuz etmesi mümkün
değildir. Sadece itiraflar ve şahitlikler üzerine hüküm vereceklerdir. Çoğunluklar,
eşler mahkemelerde gerçekleri açıklamamakta veya mahrem olduğu gerekçesiyle
söylememektedir. Hatta eşler, bu mahremiyetleri söylemiş olsa bile mahkemenin,
bunları ispat edecek hukuki delillendirmeleri yerine getirmesi mümkün değildir.
Aslı itibariyle iki kişi arasında geçen olayları delillendirme hukuken mümkün
değildir.
İşte aile hakemliği müessesesi, mahkemelerde var olan bu açığı kapatabilme
özelliğine sahiptir. Aile hakemleri, eşlerle samimi ortamlarda birebir görüşüp
meseleye nüfuz edebilme fırsatını elde ederler. Mahkemelerin böylesi bir şansa
sahip değildir.
Bundan dolayı hakemlerin boşamadığı bir aile yapısını mahkemenin boşaması
doğru bir uygulama değildir.
L. Hakemliğin Hukuki Sonucu
Kanaatimizce hakemliğin hukuki sonucu şöyle olmalıdır:
Hakemler, ailenin ehliyetli ve güvenilir kişilerinden seçildiği için eşlerin aile hayatını,
talep ve tercihlerini, hatalarını, kimin haksız ve kötü davranış içinde olduğunu görme
şansları daha yüksektir. Aileyi yakından tanıdıkları için de getirecekleri çözüm önerileri
ailenin sağlığı, kalıcılığı veya güzellikle ve medeni bir şekilde ayrılmalarını sağlayacak
ölçekte olacaktır.
Hakemler tarafından barış sağlanıp birleşim de olsa ayrılık da olsa ailenin selameti ve
huzuru gerçekleşecek, işler daha güvenli, kolay ve rahat yürüyecektir.
25

Bundan dolayı aile hakemlerinin aldığı kararlar, daha sağlıklı ve ailenin yapısına daha
uygun kararlar olacaktır. Onun için bu kararlara öncelikle eşlerin uyması ve eşlerin ailelerinin
uyum sağlaması lazımdır. Hakemlerin kararlarını uygulamada aileler, daha etkin roller almalı
ve işleri kolaylaştırmalıdır. Karar sonrası da dedikodulara, ileri geri konuşmalara ve burun
bükmelere iltifat etmeyerek ortamın gerilmesine meydan vermemelidirler.
Mahkemelerin de bu kararları hemen uygulayarak resmi tescil işlemlerini
gerçekleştirmeleri gerekir.
M. Laik ülkelerde İslâmî Aile Hakemliğinin Uygulanışı
Laik ülkelerde İslâmî aile hakemliği uygulanıyor mu, yoksa uygulanmıyor mu? Bu
soruya cevabımız olumlu olacaktır. Bununla ilgili olarak gerek laik ülkelerde gerek seküler
ülkelerde nasıl uygulamalar yapılıyor, örneklerle görmeye çalışalım.
Hindistan Modeli
Hindistan, yönetim olarak laikliği uygulayan bir ülkedir. Nüfusunun çoğunluğunun
başka din mensubu olması, ülkede farklı hukukların da uygulanması esasını getirmiştir.
Ülkede yaşayan yaklaşık 200 milyon Müslüman nüfus için İslâm aile hukuku
uygulanmaktadır. Yargı sisteminde de İslâm hukuku aile mahkemeleri oluşturulmuştur.
Böylece Müslümanlar evlenme, boşanma, miras ve bunlarla ilgili meselelerini bu
mahkemelerde çözüme kavuşturmaktadırlar.
ABD (Amerika Birleşik Devletleri)
ABD ve bir kısım Avrupa ülkeleri, anayasalarında laiklik ilkesi bulunmasa da seküler
uygulamalar yapmakta, dinlere karşı eksplisit uygulamalar içinde olmaktadırlar. Yani dinlere
karşı açık seçik olma ve nötr konumlarını muhafaza etmek istemektedirler.
Örneğin günümüzde ABD’de, nikâh akdi kiliselerde, havra ve sinagoglarda
yapılmakta, yapılan bu akitler geçerli olup resmen kabul edilmekte, devlet ise sadece hukuki
sonucu tescil etmektedir. Yine orada İslâm aile hukukunun bir esası olan nikâh akdi yapma
yetkisi cami imamlarına ve tekkelerde bulunan şeyhlere verilmiştir. ABD’de bulunan Cerrâhî,
Nakşî, Bektaşi, Şâzelî, Rufaî, Mevlevi ve diğer tekkelere bu konularda yetki verilmiştir. Bu
yetkilendirme, resmi makamlarca yapılıp, yine onlar tarafından kabul edilmektedir.
Belediyeler, dini nikâh akdi yapmayanlar için nikâh akdini gerçekleştirmektedir.
Avrupa’da
Türkiye medyasında üç yıl önce gündeme gelen “İngiltere’de Şeriat Mahkemeleri” şu anda
da İngiltere’de uygulaması devam etmektedir. Elbette İslâm hukukunun geçerli olduğu mahkemelerde,
aile hukuku da uygulanacaktır. Aile hukukunun bir bölümünü oluşturan aile hakemliği de yürürlüğünü
koruyacaktır.
Almanya’da bir eyalette Adalet Bakanı, şeriatçı yargıçlara ihtiyaç duyduğunu tüm dünyaya
ilan etmiştir. Hatta bazı mahkemelerde, Müslümanların davalarına İslâm hukuku yargıçlarının
26

aktığını ifade etmiştir. Buna bir örnekte verilmektedir: İki hanımlı olup da ölen bir kocanın ilk
hanımı, Almanya’da mahkemeye dava açmış, kocasının emekli maaşının yalnızca kendisine
bağlanmasını talep etmiştir. Ancak davayı görüşen mahkeme, İslâm hukukunda iki eşliliğe müsaade
edildiği için birinci eşin davasını reddetmiş ve emekli maaşını her iki hanıma da bağlamıştır.
SONUÇ
Aileyi korumada aile hakemliği, toplumların her döneminde gerekli ve faydalı olan ve
sigorta görevi görmüş bir kurumdur. Bu kurumun var edilmesi ve yaşatılması aileyi birçok
tehlikelerden koruyacak, boşanmaların önünü alacak veya en azından azaltacak koruyucu bir
sistemdir.
Bu sistemin toplumda sağlıklı ve kuralına uygun olarak uygulanması, boşanma sonrası
oluşabilecek küskünlük, kin ve öfke, nefret, cinayet, sakat bırakma ve yaralamalar gibi
olumsuzlukları da yok edecek veya asgari düzeye indirecektir.
Ayrıca bu sistemin uygulanması, toplumun büyük çoğunluğunun Müslüman olması
sebebiyle de gereklidir. Çünkü Müslümanlar, dünyadaki bütün işlerini dinin emirlerine ve
yasaklarına göre yapmaktadırlar. Böyle olmadığı takdirde kendi inançlarını yaşamalarına
engel olunur. Bu da anayasalarda teminat altına alınmış olan “din ve inanç hürriyeti”, “dinin
emirlerini uygularken ibadetleri yerine getirme” gibi esaslarına aykırı düşer.
Aile hakemliği, tarihte bütün İslâm ülkelerinde uygulanmıştır. Son dönemde de
Osmanlı Devleti’nde uygulanmıştır. Bu kurum, uzun süre Mısır, Suriye, Irak ve Lübnan’da da
aile hukuku kapsamında yürürlükte kalmıştır.
Günümüzde ABD’de, Avrupa’da İngiltere ve Almanya’nın bir kısım eyaletlerinde
yaşayan Müslümanlar, aile meselelerini buradaki mahkemelerde İslâm dininin hükümlerine
göre çözmektedirler. Hindistan’da yaşayan Müslümanların tamamı, orada kendileri için tesis
edilmiş olan İslâm aile mahkemelerinde problemlerini halletmektedirler. Din ve inançlarının
gereğine göre muamele görmeleri, bütün insanların en tabiî hakkıdır.
ABD, İngiltere ve Almanya gibi laik ülkelerde bu tarz uygulamalar olduğuna göre,
halkının % 99’u Müslüman olan Türkiye’de bu kanunların uygulanmasına hiçbir mani
olmamalıdır.
Netice olarak aile hakemliği sisteminin kanunlarının şu şekilde olmasını öneriyoruz:
Aileyi Korumada Aile Hakemliği Kanunu:
Madde 1- Eşler arasında anlaşmazlık, geçimsizlik ve niza had safhaya ulaşırsa,
a- Eşlerden her ikisi birlikte hakem tayinine müracaat ederse,
b- Eşlerden biri kadın veya koca hakem tayinini talep ederse,
c- Eşlerin birinci derecede akrabası hakem tayinini talep ederse,
27

d- Eşlerin yakın sırdaşı veya komşusu hakem tayinini talep ederse
hâkim tarafların ailesinden birer hakem tayin eder.
Madde 2- Hâkim, ailelerden bir taraf veya iki taraf arasında hakem tayin edilecek
kimse bulamaz veya bulunup hakem olacak vasıfları taşımazsa, dışarıdan hakemliğe uygun ve
ıslah kabiliyetini takdir ettiği kişileri tayin eder.
Madde 3- Teşekkül eden aile meclisi/hakemler heyeti, eşlerle görüşür, onları dinler,
savunmalarını alır, anlaşmazlık ve geçimsizlik nedenlerini araştırır. Varsa iddiaları şahitleri de
dinler ve eşlerin aralarını bulmak için bütün gayretlerini sarf eder ve barıştırmaya çalışırlar.
Madde 4- Hakemler eşlerin aralarını bulmaktan ümit kestiğinde, eğer kötülük ve
kusurun tamamı veya çoğunluğu kocada ise bir bâin talak ile onları ayırırlar.
Madde 5- Kusurun tamamı veya çoğunluğu kadında ise mehrin tamamı veya bir kısmı
üzerinde muhâlâa yoluyla ayrılığa hükmederler.
Madde 6- Kusurun ve kötülüğün eşlerden hangisinde daha çok olduğu kararı
verilemezse, o takdirde hakemler eşlerin aralarını barıştıramazsa tarafları ayırırlar (fesih).
Madde 7- Hakemler ihtilaf ederse,
a- Hâkim taraflara akrabalığı olmayan bir üçüncü hakem ilave eder.
b- Ya da vasıfları taşıyan yeni bir hakem heyeti tayin eder.
Madde 8- Hakemlerin vermiş olduğu kararlar kesindir ve itiraz edilemez. Hâkim bu
kararı tescil eder ve hükme bağlar.
28

KAYNAKÇA
Kur’ân’ı Kerim.
Ateş, Süleyman, Kur’ân’a Göre Evlenme ve Boşanma, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, ts.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (v. 256 h./870 m.), el-Câmiu’s-sahîh, I-VIII,
İstanbul, 1325.
Cerîde, Cerîde-i Adliye, yıl: 1340-1341.
Cerîde-i İlmiye, yıl: 1336, sayı: 34.
el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî (v. 370 h./980 m.), Ahkâmu’l-Kur’ân, el-
Mektebetu’ş-Şamile, (bkz. Nisa sûresi, 35. âyetin tefsiri)
Çelen, Ahmet, Kur’ân’ı Kerim ve Türkçe Meâli, Emre Mtb., Malatya, 2003.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah, Sunenu’d-Dârimî
Demir, Ömer, Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992.
Derveze, İzzet, et-Tefsiru’l-hadis (çev. Mustafa Altınkaya), Ekin Yayınları, İstanbul, 1997.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Doğuş Matbaası, Ankara, 1978.
Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Birlik yayınları, Ankara, 1981.
Ebu’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Huseynî (v. 1094 h./1683 m.), el-Kulliyât mu’cemu’lmustalahât
ve’l-furûki’l-luğaviyye, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1419 h./1998 m. II. Baskı
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, Mısır, 1371 h./1952 m.
Ebu’l-Hayyân, Bahru’l-Muhît, el-Mektebetu’ş-Şamile, Nisa sûresi 35. âyetin tefsirine.
Erman, Hasan, Medenî Hukuk Dersleri-Başlangıç Bölümü, Der yayınları, İstanbul, 2010.
Fındıkoğlu, Fahreddin Ziya, “Aile Hukukumuzun Tedvini Meselesi”, Ebu’l-Ulâ Mardin’e
Armağan, İstanbul, 1944
Foltz, Richard C., İpek Yolu Dinleri (çev. Aydın Aslan), Medrese Yayınları, İstanbul, 2006.
İbn Hanbel, Ahmed (v. 241 h./855 m.), Musned, I-VI, Mısır, 1313, nşr. A. M. Şakir, ı-XV,
Mısır 1375-1377.
İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm, el-Mektebetu’ş-Şamile, (bkz. Nisa sûresi 35. âyetin
tefsirine.)
İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed (v. 620 h./1223 m.) el-Muğnî, I-X, Kahire, 1970.
29

İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (v. 275 h./888 m.), es-Sünen, thk.
Muhammed Fuâd Abdu’l-Bâkî, Mısır, 1372 h./1972 m.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Hâfid (v. 595 h./1199 m.),
Bidâyetü’l-müctehid nihâyetü’l-muktesıd, İstanbul, 1333.
İsfehânî, Rağıb (v. 425 h.), Müfredâtu elfazi’l-Kur’ân (thk. Safvân Adnan Davûdî), Dâru’ş-
Şâmiye, Beyrut, 1413 h./1993 m.
Kandehlevi, M. Yusuf, Hayatü’s-Sahabe, Akçağ Yayınları, I-IV, Ankara, 1997.
Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1982.
el-Kâsimî, Cemaleddin, Mehâsinu’t-te’vil, el-Mektebetu’ş-Şamile, (bkz. Nisa, 35. Âyetin
tefsiri)
Kutup, Seyyid, Fi Zilali’l-Kur’ân (çev. Bekir Karlığa, M. Emin Saraç, İ. Hakkı Şengüler),
Hikmet Yayınları, İstanbul, ts.
Malik b. Enes (v. 179 h./795 m.), el-Muvatta’ (nşr. M. F. Abdulbaki), I-II, Mısır, 1051.
Mevdûdî, Ebu’l A’lâ, Tefhimu’l-Kur’ân (çev. Muhammed Han Kayanî ve heyet), c. I, s. 318,
İnsan Yayınları, İstanbul, 1986.
Mustafa, İbrahim (heyet), Mu’cemu’l-vasît, Çağrı Yayınları, İstanbul, ts.
Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc en-Neysâbûrî (v. 216 H./831 m.), Sahîhu
Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdu’l-Bâkî, Mısır, 1374 h./1955 m.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu’ayb (v. 279 h./ 892 m.), es-Sünen, Mısır, 1383 h./1964
m.
Püsküllüoğlu, Ali, Türkçe Sözlük, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1995.
Reşid Rıza, Seyyid Muhammed (v. 1354 h./1935 m.), İslâm’da Kadının Hukuku (çev.
Mehmet Çelen), Nida Yayınları, Malatya, 2008.
Sabunî, Muhammed Ali, Ahkâm Tefsiri (çev. Mazhar Taşkesenlioğlu), Şamil Yayınevi,
İstanbul, ts.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2011.
Eş-Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali (v. 476/1083), el-Mühezzeb, I-II, Kahire, 1959.
Takvim-i veqayi, neşir: 31 Teşrin-i evvel 1333.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ (v. 279 h./892 m.), es-Sünen, thk. Ahmed Muhammed
Şakir, Mısır, ts.
Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
30

Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Türk Medeni Hukukunun Umumî Esasları, s. 61-90, İstanbul,
1951.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İstanbul, ts.
Zemahşerî, Tefsiru’l-Keşşâf, el-Mektebetu’ş-Şamile (bkz. Nisa sûresi, 35. âyetin tefsiri).
31