ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ ÜZERİNE BİR DERLEME İstanbul 2012

MUTLU YUVA MUTLU YAŞAM DERNEĞİ 

ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ ÜZERİNE BİR 

DERLEME 

MERVE KANSU 

Danışman: PROF. DR. NEVZAT TARHAN, YARD. DOÇ. DR. 

NÜKET İŞİTEN 

İstanbul, 2012 

1

İÇİNDEKİLER 

ÖNSÖZ, 7 

SUNUŞ, 8 

PROF. DR. NEVZAT TARHAN İLE RÖPORTAJ, 9 

BÖLÜM 1: ÇOCUK VE ERGENLERİN GELİŞİM DÖNEMLERİ 

Çocuk ve Ergenlerin Kişilik Gelişimi, 29 

Zeka Gelişimi, 29 

Bebeğin İlk 24 Aydaki Gelişim Süreçleri, 31 

Çocuk ve Ergenlerin Duygusal Gelişimi, 36 

Temel Güvene Karşı Güvensizlik, 36; Özerkliğe Karşı Utanç ve Kararsızlık, 36; 

Girişimciliğe Karşı Suçluluk Duygusu, 37; Beceriye Karşı Aşağılık Duygusu, 37; 

Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Karmaşası, 38; Yakınlığa Karşı Yalıtılmışlık, 38; 

Üretkenliğe Karşı Verimsizlik, 38; Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk, 39 

Freud ve Psikoseksüel Gelişim Dönemleri, 40 

Yaşamın İlk Yılı: Erken Bağımlılıkta Oral Dönem, 40; Yaşamın İkinci Yılı: 

Başlangıçtaki Sosyalleşmede Anal Dönem, 40; 3-6 Yaşları Arasında Üçüncü Dönem: 

İlk Kimlik Oluşumunda Genital Dönem, 41; 6-12 Yaşları Arasında Dördüncü Dönem: 

Gizillik ve Kültürel İlişkiler Dönemi, 42; 12-15 Yaşları Arasında Beşinci Dönem: 

Puberte ve Ergenlik, 43 

Gelişimin Erken Dönemlerinin Sonraki Kişiliğe Etkisi, 44 

Çocuk ve Ergenlerin Cinsel Gelişimi, 46 

Cinsel Gelişim Evreleri, 46 

İlk 1-1,5 Yıl, 46; 1,5-3 Yaş, 46; 3-5 Yaş Dönemi, 47; Okul Çağı Dönemi, 47; 

Ergenlik Dönemi, 47 

Çocuğu Cinsel Konularda Bilgilendirirken Dikkat Edilmesi Gerekenler, 48 

2

Hangi Yaşta Hangi Bilgi?, 50 

Çocuğa Cinsel Eğitim Vermek Neden Gereklidir?, 52 

BÖLÜM 2: ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ 

Çocuk İstismarı Nedir?, 53 

Çocuk İstismarı Türleri, 53 

Fiziksel İstismar, 53; Cinsel İstismar, 54; Duygusal İstismar, 54; İhmal, 54 

BÖLÜM 3: TRAVMA VE KORUMA ALTINDAKİ ÇOCUKLAR 

Travma Nedir?, 56 

Travma Geçirmiş Çocuklarda Gözlenebilecek Reaksiyonlar Nelerdir?,56 

Bizim İnancımız Ne olmalı?, 59 

Yardım Etme Yolları, 59 

Çocuğun Yaşadığı Travmanın Etkisinden Kurtulduğu Nasıl Anlaşılır?, 60 

Travma Sonrası İyileşme Aşamaları, 61 

1.Evre: Güvenliğin Tesis Edilmesi, 61; 2. Evre: Yas, 62; 3. Evre: Yeniden Bağ 

Kurma ve Kendiyle Barışma, 63 

BÖLÜM 4: BİZ NASIL ÇOCUKLARLA BERABERİZ?, 64 

Nasıl Bir Evde, Nasıl Bir Bakım?, 64 

Yoksun Çocuklarda Psikolojik Tedavi ve Amaç, 66 

Sosyalleşme Neden Önemli?, 68 

Onların Sorduğu Sorulara ve Konuşma Taleplerine Nasıl Karşılık Verilmeli?, 69 

“İyi Niyetime Rağmen Bana Neden Kötü Davranıyor?”, 71 

3

“Bana Bağlanmalı mı?” Sorusu ve Bağlanma Kuramı, 71 

Yetişkinlerde Bağlanmanın Önemi, 72 

Anne Yoksunluğunun Etkileri, 72 

Temel Mesajlar: “Sen Suçlu Değilsin, Çok Değerlisin!”, 74 

Aileleri Hakkında Ne Söylemeliyim?, 75 

Temel Soru: Kimi Model Alacak?, 75 

Sorunlu Davranışlara Nasıl Yaklaşılmalı?, 76 

Parolamız: “Sevgi ile Disiplin”, 77 

Disiplinin Olmazsa Olmazları: Tutarlılık, Kararlılık, Devamlılık, 79 

Ne Yapmalı?, 81 

Yardımcı Teknikler, 84 

BÖLÜM 5: UYUM VE DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI 

Davranış ve Uyum Sorunları Nedir?, 85 

Uyum ve Davranış Sorunları, 85; Davranış Bozukluğunun Nedenleri, 86; 

Çocuğun Davranış Bozukluğu Göstermesinin Nedenleri, 87; Olumlu İlişki Nasıl 

Kurulur?, 87 

Uyku Bozuklukları, 87 

Nasıl Önlenir?, 88 

Yeme Bozuklukları, 89 

Tanı Koşulları, 89; Nedenleri, 90; Bedensel Etkileri, 90; Tedavi, 91 

Tuvalet Sorunları, 92 

Enürezis, 92 

Enkoprezis, 92 

4

Enürezisin Nedenleri, 92; Tedavi, 93; Enkoprezisin Nedenleri, 94; Tedavi, 94 

Akıcı Konuşma Bozuklukları, 94 

Kekemelik, 94; Ortaya Çıktığı Durumlar, 95; Tedavi, 96 

İçine Kapanıklık, 96 

Nedenleri, 96; Tedavi, 97; Sosyal Beceri Eğitimi, 97 

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite, 98 

Nedenleri, 99; Tedavi, 99 

Özel Öğrenme Güçlüğü, 100 


Tik Bozuklukları, 101 

Motor veya Vokal Tik Bozukluğu, 101; Tourette Bozukluğu, 102; Nedenleri, 

102; Tedavi, 102 

Öfke-Saldırganlık, 102 

Çalma, 105 

Yalan, 106 

Nedenleri, 103; Nasıl Önlenir?, 103 

Nasıl Önlenir?, 105; Yaygın Tutumlar, 106; Nasıl Davranılmalıdır?, 106 

Nasıl Önlenir?, 107 

Küfür Etmek, 107 

Korku, 109 

Nedenleri, 108; Nasıl Önlenir?, 108 

Bebeklik Dönemi Korkuları, 109; Okul Öncesi Dönemi Korkuları, 109; Okul 

Dönemi Korkuları, 109; Ergenlik Dönemi Korkuları, 109; Nedenleri, 109; Tedavi, 110 

Çocukluk Ve Ergenlik Depresyonu, 110 

Tedavi, 110 

5

Mastürbasyon, 111 

Tedavi, 111 

Tırnak Yeme, 112 


Parmak Emme, 113 

Yaklaşım, 113 

Saç-Kaş Koparma, 114 

Kıskançlık, 114 

Nedenleri, 114; Yaklaşım, 114 

Karşıt Gelme, 115 

Nedenleri, 115; Yaklaşım, 116 

Aşırı Hareketlilik, 116 

Yaklaşım, 116 

6

ÖNSÖZ 

Mutlu Yuva Mutlu Yaşam Derneği çatısı altında açılan Çocuk Evleri’yle 

kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklar demir kapıların, soğuk duvarların, 

yemekhanelerin, yatakhanelerin ve üniformalı çalışanların olduğu toplu bir kurum 

yaşamından her çocuğun hakkı olan sıcak bir yuvaya taşınıyor. Bu, onların yaralarını 

sararak toplumla sağlıklı bir şekilde bütünleşmeleri yolunda attıkları en önemli adım 

belki de. Kendilerine ait odalarının, çalışma masalarının, mutfaklarının, evlerinin 

olmasıyla birlikte kendilerini hiç olmadığı kadar özel hissediyorlar. Bizim ne zaman 

öğrendiğimizi hatırlamayacak kadar kanıksadığımız şeylerle onlar ilk kez tanışıyorlar, 

keşfediyorlar ve onları farklı kılan tüm yoksunluklarından birer birer kurtuluyorlar. 

Yeni yaşamlarında komşular ediniyorlar, evleri için alışveriş yapıyorlar, arkadaşlarının 

evlerine gidiyor, onları evlerine davet ediyorlar… Yani olması gereken oluyor ve bu 

çocuklar, içine doğdukları toplumla bütünleşiyorlar. En önemlisi de o duvarların 

arkasındayken onlara ulaşamayan sağduyulu, merhametli yüreklerle buluşuyorlar. 

Maruz kaldıkları istismar ve ihmal, yaşadıkları yoksunluklar bu çocukları 

sadece devletin değil hepimizin korumasını ve sahip çıkmasını gerekli kılıyor. İlk 

açılan Çocuk Evi’nden bugüne kadar geçen süreçte karşımıza çıkan sorulardan yola 

çıkarak hazırlanan bu kitapçık, onları korumak adına atılmış küçük bir adım sadece. 

Bu işin yükünü en fazla taşıyan, çocukların hayatındaki en önemli figür olan bakıcı 

anneleri önceleyerek, bu alandaki herkesi bilgilendirmeyi ve desteklemeyi hedefleyen 

bu çalışmaya derneğimizin kurucusu Prof. Dr. Nevzat Tarhan’ın cümleleriyle 

başlamayı uygun gördük. Çocuk Evleri sistemini ve çocuklarımızı bu derneğin 

kurucusundan, onların manevi babasından tanıyarak başlayacağız. Sevgili Nevzat 

Tarhan Hocamız’ın hatırlattığı o müjdeye sığınarak iyi niyetle atılmış bu küçük adımın 

tamamlayıcısının Allah olmasını umut ediyoruz. 

Merve Kansu 

7

SUNUŞ 

Çocuk Evleri projesi Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın öngördüğü, yasal 

koruma altına alınan çocukların daha kaliteli bir yaşam biçimine ulaşması için özel yasa ile 

geliştirilmiş bir projedir. 

Proje son derece iyi niyetle hazırlanmış bir çalışma idi. Aynı şekilde iyi niyet ve 

yüksek sorumlulukla çalışan Sivil Toplum Örgütü (STK) ayağına ihtiyaç vardı. Bu ihtiyacı 

karşılamak için kurulan derneğimiz Mutlu Yuva Mutlu Yaşam (MYMY) oldu. 

Koruma altındaki çocuklarımızın temel fiziki ihtiyaçlarını devletimiz çok rahatlıkla 

karşılayabilir oldu. Geçmiş yıllara göre bu konuda devlet STK’lara gerek bırakmadı. Ancak 

çocuklar mutlu değildi. Büyüdüklerinde suça ve şiddete yönelme oranları yüksekti, okul 

başarıları düşüktü, kuruma bir ziyaretçi geldiğinde çocuklarımız dokunacak anne-baba rolünde 

kişiler arıyorlardı. Çocukların davranış sorunları ile baş etmede kurum yöneticileri 

zorlanıyorlardı. 

İşte bu aşamada gönüllülük ve adanmışlıkla psikososyal destek sağlayan uzmanlar 

gerekiyordu. MYMY bir grup iş adamının büyük fedakarlıkla kurduğu dernek olarak bu işi 

üstlendi. 

İki yıllık uygulamamızın sonucunda Çocuk Evleri projesinin amaca hizmet 

edebildiğini görmek bizi çok mutlu etti. Çocuklarımızın davranış sorunları azaldı, yüzleri 

gülüyor. Sevilme, kendini değerli hissetme, güvende olma gibi psikolojik ihtiyaçları daha kolay 

karşılanır oldu. 

Merve Kansu, Mutlu Yuva Mutlu Yaşam Derneği’nin fedakar, şefkatli, sorumluluk 

sahibi bir ruh sağlığı yetkilisi idi. Kendisinden rehber bir kitapçık hazırlaması istendiğinde o, 

çok daha güzel ve gelişmişini hazırladı. Çeşitli kaynaklardan ihtiyaca göre bölümleri derleyerek 

ve referans göstererek çok işe yarayacak bir eser ortaya çıkardı. Kendisini kutlarım. Genç 

meslektaşıma güzel gayretini devam ettirmesini tavsiye ederim. 

Çocuk Evleri’nde görev alacak herkesin, hatta her anne babanın başucunda 

bulundurabileceği bu eser için emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. 

Prof. Dr.Nevzat Tarhan 

6 Ağustos 2012 

8

Prof. Dr. Nevzat Tarhan ile Röportaj… 

Merve Kansu: Hocam, öncelikle tüm imkanlarınızı sunarak çocuklarımıza 

sağladığınız desteğe, yoğun çalışmalarınızın arasında bu kitapçığa verdiğiniz desteği 

de eklediğiniz için çok teşekkür ederek başlamak istiyorum. Sizin desteğiniz ve 

yönlendirmeniz olmasaydı bu kalıcı çalışma ortaya çıkamazdı….Ve röportajımıza en 

merak edilen soruyla başlamak istiyorum. Bu hayırlı işe girmeye, Mutlu Yuva Mutlu 

Yaşam Derneği çatısı altında Çocuk Evleri açmaya nasıl karar verdiniz? Bu düşünce 

nasıl gelişti? 

Nevzat Tarhan: Bu düşünce öncelikle Suffa Vakfı bünyesinde tartışılan bir 

konuydu. Çocuk Esirgeme Kurumu’ndaki çocukların mağduriyetinin ancak sivil 

toplum desteğiyle giderilebileceğinin düşünülmesi ve bu taleple Suffa Vakfı ile irtibata 

geçilmesi ile bu yola çıkıldı. Suffa Vakfı’nın prensip olarak bu talebi benimsemesiyle 

birlikte bana böyle bir derneğin kurulmasıyla ilgili düşüncemi ve bu yapının içinde 

olup olmayacağımı sordular. Tabii bir derneğin başkanı olmak zaman ve sorumluluk 

gerektiren bir iş. Fakat kimsesiz ve korunmaya muhtaç olan bu mağdur çocuklara 

yardım etmeyi görevim olarak gördüğüm için kabul ettim. İnsan bazı şeyleri talep 

etmeden önüne gelir. Eğer onu görev gibi kabul ederse, sorumluluğunu alır ve 

yapması gerekeni yapar. Böyle bir durumda da çeşitli imkansızlıklar (zaman 

imkansızlıkları vs.) nedeniyle hayır demek durumundaydım ancak bahsettiğim gibi 

bunu kaderin önüme çıkardığı bir görev olarak düşünerek kabul ettim. Daha sonra 

Tamer Bey, Mustafa Kemal Hoca Suffa Vakfı’nın yönetiminin de desteğini alarak 

derneği kurdular. Çocukların mağduriyetine devletin kurumlarının çözüm 

getirememesi nedeniyle bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de sivil toplum 

kuruluşlarının desteğine ihtiyaç duyuldu ve biz de sosyal sorumluluk gereği bu ihtiyacı 

karşılamaya talip olduk diyebilirim özetle. 

M.K.: Siz ‘Benim önüme çıktı, ben de görev bildim.” gibi cümleler kurarak 

mütevazi davranıyorsunuz sanki… Ben bu tarz hayırlı görevlerin bir hayat serüveninde 

bunu hak edenlerin önüne çıktığını düşünüyorum. 

9

N.T.: Aslında bunu bilemeyiz ama inşallah öyledir ve inşallah bu görevin 

üstesinden geliriz. 

M.K.: Hocam, kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocukların yaşadıkları yoksunluklar 

ve travmalar nedeniyle risk grubunda olduğunu biliyoruz. Bu çocuklar içinde bulundukları 

şartlardan zihinsel, sosyal ve duygusal olarak nasıl etkilenirler? Ne gibi risklerle karşı 

karşıyadırlar? Bu konuda bizi biraz bilgilendirir misiniz? 

N.T.: Bu çocuklar senin de söylediğin gibi çeşitli travmatik deneyimler 

yaşamışlar. Ya ihmale ya da istismara maruz kalmışlar. Çeşitli şekillerde anne baba 

modelleri konusunda hep travmatik modeller görmüş ya da model almamış 

durumdalar. Hepsi çocukluk dönemlerini olumsuz bir şekilde yaşıyorlar. Toplumda 

yaşayan bu tarz çocukların doğru şekilde eğitilmediklerinde ve desteklenmediklerinde 

suç makinası haline gelmeleri, suç örgütlerinin ara elemanları olmaları sık rastlanan bir 

durum. Kız çocukları kadın ticaretinde, erkek çocukları uyuşturucu madde ticaretinde 

rahatlıkla kullanılır hale geliyorlar. Çünkü bir çocuk sevgi eksikliği içinde 

büyüdüğünde, bağlanma ihtiyacını gidermek için başka şekilde yanlış şeylere 

bağlanabiliyor. Güvenli bağlanmayı başaramadığında güvensiz bağlanma ortaya 

çıkıyor ve parayla, ticari tuzaklarla kolaylıkla kandırılabiliyor. Bu nedenle bu çocuklar 

diğer insanlara göre oldukça şanssız doğuyorlar. Durumu şöyle görmek lazım: Bu 

durum çocukların kendi tercihleri değil, kendi suçları ya da kusurları da değil. Onların 

bu şanssızlıkları diğer insanlarda onlara iyilik ve yardım etme davranışının test 

edilmesine sebep oluyor. Yani onların durumu, iyi ve doğru insanların bunu bir fırsat 

olarak görüp onlara yardım etmelerine ve sınandıkları imtihandan geçmelerine sebep 

oluyor. Burada bir bakıma iki taraflı sınav var. Bu çocuklar olumsuzluklarla 

başladıkları bir hayatla sınanıyorlar. Ama onlardan daha şanslı olanlar da onlara nasıl 

davranacaklarıyla ilgili bir sınavla karşı karşıyalar. Bu çocukların en önemli özelliği 

toplumda belli bir oranda olmalarının tolere edilebilmesi. Ancak toplumda bu oran 

giderek yükseliyor. Türkiye’de de, dünyada da bu tarz şiddet kurbanı, annesiz babasız 

büyüyen çocuklar çoğalıyor. Kuzey Avrupa ülkelerinde, bizde cami önüne bırakılan 

çocuklar gibi bebek kutularına bırakılan çocuklar var. Bunlar anne baba modelinden 

yoksun olarak büyümek zorunda kalan çocuklar. Tabii böyle bir durumda insan “Bu 

çocukların kusuru ne?” “Yaratılışta bunun hikmeti nedir?” gibi sorularla vicdani olarak 

10

ir sorgulamanın içine giriyor. Bu sorulardan yola çıkılarak dünyada kötülük 

çalışmaları yapılıyor. “Kötü, çirkin neden yaratılmış?”, “Acı, elem, keder evrende 

neden var?” gibi sorulara cevap aranıyor. Şer problemi felsefenin en önemli 

problemlerinden birisidir. Bizim bunları anlayabilmemiz için duruma sadece çocuk 

penceresinden bakmamamız lazım. Yani kainatta bir sınav açılmış ve bu sınavın 

gerçekleşebilmesi için iyi, kötü, güzel, çirkin hepsinin birlikte bulunması gerekiyor. 

Sıcağın olması için muhakkak soğuk gerekiyor. Aydınlığın anlaşılması için karanlık 

gerekiyor. Bunların belli bir dozda olması bütün iyi insanlardaki gizli yeteneklerin 

ortaya çıkmasına neden oluyor. Bu çocukların durumunda da, onlara yardım 

edebilecek kişilerin ortaya çıkmasıyla bir eksiyle bir artı birleşiyor ve beklenmedik 

olumlu sonuçlar alınıyor. Tarihe baktığımızda iyi bir aile ortamında yetişerek devlet 

adamı, siyasetçi, komutan gibi önemli şahsiyetler haline gelen öksüz ve yetimler 

olduğunu görmekteyiz. Hatta “Meşhur Olan Fakir Çocuklar” isimli, öğrenciliğimde 

aldığım bir kitap vardı. O kitapta fakir, perişan büyüyen fakat daha sonra çok önemli 

işler yapan çocuklar konu edilmişti. Orada iyilerin, şanslıların iyilik yapma iradesi ile 

bu çocukların mağduriyetinin birleşmesi sonucu kainatta daha güzel şeylerin ortaya 

çıkışı anlatılıyordu. Burada da bu çocuklara yardım etme irademizle onların acizliği, 

mağduriyeti ve mazlumluğu birleşiyor. Bu birliktelikten doğacak güzel sonuçlara 

ulaşmak için bizim bu çocuklara yardım etme iradesi içinde olmamız lazım. Bu 

çocuklar neden var diye söylenmek bizi aşan bir durum. Burada kendi küçük ve sınırlı 

penceremizden değil kainatın yaratıcısının penceresinden konuya bakmalıyız. Çünkü 

hayat sadece dünya hayatıyla sınırlı değil ve biz burada geçici birer misafiriz. İnsan 

misafir olduğu evdeki artıları ve eksileriyle kendini değerlendirmez. Misafir olduğunu 

bilip misafirlikten sonra önüne çıkacak şeylere göre yani büyük fotoğrafa göre hareket 

eder. Bu nedenle bu çocukların bir şekilde eksilerle dünyaya gelmesi kesitsel olarak 

onların aleyhine gözüküyor fakat bütünsel baktığınızda, ölümden sonrasını hesaba 

kattığınızda onlar için eksi olarak görünenin artıya dönüştüğü görülebiliyor. Burada 

bize düşen belli bir hikmete binaen O’nun böyle irade ettiğini kabul ederek bu 

çocuklarla ilgili üzerimize düşen sorumluluğu yerine getirmek, onlara sırt çevirmemek. 

M.K.: Hocam, bu çocukların yaşadıklarının, hissettirdiklerinin kainatın 

varoluşuyla, insanın en temel sorularıyla olan bağlantısı hakkında bizi aydınlattınız. 

11

Böyle güzel bir girişten sonra onlarla ilgili insanların sıklıkla sordukları diğer soruları 

size iletmek istiyorum. Benim gözlemlediğim kadarıyla “Bu çocuklar neden var?” 

sorusundan sonra en çok “Bu çocuk neden böyle?” sorusu soruluyor. Yani “Ben ona 

iyi niyetle yaklaştığım halde o bana neden böyle davranıyor?” “Aştığımızı sandığım 

yerde neden başa dönüyoruz?” “Anlatıyorum, anlatıyorum neden anlamıyor?” gibi 

soruların cevabı nedir? Onlara yaklaşımımız, beklentimiz ne yönde olmalı? 

N.T.: Bu tarz travma mağduru, çeşitli ihmal ve istismar kurbanı çocukların 

eğitiminde ve bakımında diğer çocuklara göre farklılıklar vardır. Bu çocuklara kişiye 

özel çözüm üretmek gerekir. Nasıl ki ayağı kırık bir insan günlerce evden çıkamaz, 

herkes gibi rahat yürüyemez, merdivenleri çıkamaz ve yolda ilerleyemezse travma 

yaşamış bir çocuk da psikolojik beceriler açısından beklenen tepkileri veremez. Yani 

bu çocuklar, sevgiyi ifade edebilme, duygusal okuryazarlık, başkalarının duygularını 

okuyup anlayabilme konusunda gerekli becerilere sahip değiller. Ayağı kırık bir 

insanın yürüyememesi gibi onlar da duygusal aktarımı sağlıklı yapamıyorlar. Bu 

nedenle bir ortopedistin yürüme engelli bir kişiye yürümeyi özel yöntemlerle öğrettiği 

gibi bu çocuklara da duygusal iletişimi özel yöntemlerle öğretmek gerekiyor. Ve 

bunun her çocuk için kişiye özel yapılması gerekiyor. Burada öncelikle çocukların 

ruhsal durumlarının hastalıkla ilgili boyutu var mı yok mu ona bakılır, tedavisi 

yapılırken de psikososyal becerileri, ihtiyaçları tespit edilerek çocuğun kişisel 

ihtiyacına göre yöntemler üretilir, geliştirilir. En çok karşılaşılan sorunlar nelerse 

onlara çözümler üretmek gerekiyor. Esas önemli olan çocuğun bireysel ihtiyaçlarını 

belirlemek. “O çocuk neden öğrenmiyor?” sorusuna cevap aranmalı. Genellikle en 

sağlıklı çocukta bile anne baba rolü önemlidir. Çocuğun bir isteği yerine getirmeden 

önce ona inanması gerekir. İnandıktan sonra ise birisiyle kıyaslama yapar. Öğrenmenin 

en pratik yöntemi kıyas yapmaktır. Annesinin, babasının ne yaptığına bakar. Ablasını, 

kardeşlerini gözlemler. Model aldığı kişiler gibi, bakıcısı, öğretmeni gibi yapmaya 

çalışır. Yani onun yediği gibi yer, onun konuştuğu gibi konuşur. Burada esas olan 

çocuk bir şeyi öğrenemediğinde, bir konuyla ilgili tekrar tekrar zorluk yaşandığında 

bunu nasıl aşarım diye düşünmektir. İngilizce’de bir söz vardır: ‘if there is a will, 

there is a way”. “Bir şeyi istiyorsanız, bir yolu vardır.” Yani burada çocuğu 

düzeltmek, ona yardım etmek istiyorsanız mutlaka bir yolu vardır. Ben bu nedenle 

12

işlerimi yürütürken de önüme mazeret getirilmesini kabul etmiyorum. “Ben şu işin 

yapılmasını istiyorum, bana bunun nasıl yapılacağının formülünü getirin.” diyorum. 

Bu işin nasıl yapılamayacağına değil nasıl yapılacağına kafa yormalısın. Burada da bu 

çocuğa nasıl eğitim vermek gerektiğine kafa yorulduğunda eğitim verende yetenekler 

gelişiyor. Bu bizi güçlendiriyor. Normal atla yarış atının bir farkı vardır. Normal at 

yürür yürür, koşar koşar yorulunca durur. Yarış atları ise koşar koşar yorulunca bir 

adım daha atar, durmaz, kendini aşmaya çalışır. Burada da bu çocukların bakımını ve 

eğitimini verenlerin karşılaştıkları zorluklar karşısında “Ben bu çocuğu nasıl 

eğitebilirim?” Ona nasıl yardımcı olurum? diyerek zihinlerini zorlamaları, yardım 

almaları, kitap karıştırmaları onlarda üretken düşüncenin ortaya çıkmasını 

sağlayacaktır. Üretken düşünceden sonra sezgisel düşünce ortaya çıkıyor, o kişinin 

aklına ilham geliyor ve bir şey yapıyor. Ama bunun için bir zihinsel çile gerekiyor. 

Zihinsel çile olmadan zihinsel doğum olmuyor. O bir kuluçka dönemi oluyor ondan 

sonra da doğum oluyor. Sancısız doğum var mı? Yok. Onun için burada iyi ve güzel 

şeylerin ortaya çıkması için zihnin zorlanması ve o çocuğa özel yöntemlerin 

keşfedilmesi gerekiyor. 

M.K.:Aslında kişi o çocuğa yardım ederken kendi gelişimi adına da bir yol 

kat etmiş oluyor değil mi? 

N.T.:Evet, öyle tabii ki. Ben kendi hayatımdan biliyorum. İstanbul’a 1988’de 

ilk geldiğimde GATA’dayım, serbest hekimlik yapıyorum. İstanbul’a yeni gelmişim, 

birçok hocalarımız var. Bana hasta gelir mi? Kim gelecek? O dönemde, hocalarımızın 

uğraşmadığı zor hastaları uğraşıp bir şekilde tedavi etmeye başladım. Daha sonra onlar 

Anadolu’dan hangi kasabadan geldiyse oralardan birçok zor hasta gelmeye başladı. Bu 

şekilde GATA’dan ayrıldıktan sonra da hiçbir kurumla anlaşmam olmadığı halde 

tavsiye edilen hastalarla oluşan bir hasta akışı oluştu. Bunu böyle zor hastalara özel 

emek vererek elde ettim, seanslarda bir hastayla 1,5 saat uğraştığım oluyordu. Burada 

benim rehberim de şu olmuştur: “Ölümden başka her şeyin çaresi vardır, arayın, 

bulun.” (Hadis-i Şerif) Böyle olunca da bazı şeyleri Allah size vesile yapıyor ölümden 

başka her şeyin iyileşmesine. Bu nedenle zorluklara bu gözle yaklaşmak gerekir. Bu 

zor çocuklarla ilgili de muhakkak bir yol vardır. Yani ölümcül olmayan her şeyin 

13

çaresi vardır. Bununla ilgili bilirsiniz belki bir hikaye vardır. Süt kazanına düşmüş iki 

kurbağa varmış. Kurbağalardan biri içine düştüğü koca kazandan kurtulmasının 

mümkün olmadığını düşünerek kendisini ölüme bırakıyor. Diğeri ise çırpınıyor 

çırpınıyor, yağ tabakasına düşüyor, atlıyor ve kurtuluyor. İnsanın iyi niyeti ve çabası 

varsa hiç beklemediği ve öngörmediği bir fırsat çıkıyor önüne. Ve bu fırsat kişiyi 

ileriye götürüyor. Böyle durumlarda görünmeyen bir el yardım ediyor insana. Zaten 

hadis-i şerif de var, hüsn-i niyet ve güzel gayretin tamamlayıcısı Allah’tır diye... Bu 

motivasyonla hareket edersek o çocukların güzelliğini görür ve gerçekten güzel bir şey 

yapmanın iç huzurunu yaşarız. Doğru bir şey yapmanın getirdiği iç huzuru kadar 

insanı ödüllendiren bir şey yoktur. O çocuklarla uğraşırken gösterilen çabanın sadece 

manevi karı yok tabii ki mesleki gelişime de çok önemli katkı sağlıyor. 

M.K.:Sormak isteğim sorunun cevabı söylediklerinizde var ama ben istiyorum 

ki bakıcı annelerimiz bu kitapçığı okuduğunda onlar için bir motivasyon olsun. Bu 

evlerin bazılarında beklenenden çok daha kısa sürede müthiş değişimler 

gerçekleşebiliyor. Biz hep deriz ya psikologun elinde sihirli değnek yoktur diye, ben 

bazen bakıcı annelerimizin elinde sihirli bir değnek olduğunu düşünüyorum. Siz Çocuk 

Evleri’nde çocukların önemli bir kısmında beklenenden kısa sürede görülen olumlu yöndeki 

bu değişimi neye bağlıyorsunuz? Bu projede size göre çocukların rehabilite olmasını sağlayan 

temel faktörler neler? 

N.T.: Bir kere bu çocuklar ev ortamına geldiğinde kısa sürede rahatlıyorlar. 

Ben şuna benzetiyorum bunu: Susuz bir insan birdenbire suya kavuşursa ne yapar? 

Dünyanın en mutlu, en huzurlu insanı gibi hisseder. Hatta çölde susuz kaldığı zaman 

insan serap görür biliyorsunuz, su vadisi görür, tekrar tekrar gidip bakar ancak 

bulamaz. Burada su ihtiyacı beynin çalışmasını bozar ve kişi görüntüyü resmen görür, 

uydurmaz. Çocukların durumu da bunun gibi. Onlarda da duygusal açlık var. Birden 

bire o duygusal açlığı, susuzluğu giderecek bir ortam sağlandığı zaman onlara çölde su 

vermişsin gibi tepki veriyorlar.Burada kolay toparlayan çocuklar, temel kişiliklerinin 

iyi ve sağlıklı olduğunu gösteriyor. Bu çocukların temel kişilikleri iyi ve sağlıklı ki iyi 

bir şeyle karşılaştıkları zaman hemen hazmedebiliyorlar ve mutlu olabiliyorlar. Bu, o 

çocuklar için iyi bir başlangıçtır ve Çocuk Evleri’nin bu çocuklar için ne kadar 

fonksiyonel olduğunun işaretidir. Bunlar önemli tespitler. Türkiye’de Çocuk Evleri 

14

sistemi mi, Koruyucu Aile sistemi mi daha uygun tartışması vardır. Koruyucu Aile 

sisteminin ideal olduğu söyleniyor. Fakat Koruyucu Aile sisteminin ne derece 

sürdürülebilir olduğu belli değil. Çocuk bir aileye bağlandıktan sonra travmatik bir 

şekilde ayrılmak zorunda kalabiliyor. Çocuk Evleri’nde daha geniş bir destek var. 

Çocuklar içerisinde eve uyum sağlayamayanlar, iyileşme gösteremeyenler 

daha fazla yaralanmış bir kuş gibi, uçmaya henüz hazır değiller. Onların tedavi 

edilmesi gerekiyor. Bu çocukların diğerlerine göre kat kat daha fazla takdir, onay, 

övgü ve sevgi sözcüklerine ihtiyaçları var. Sorun çıkardığı zaman ilgilenmek değil de 

her zaman iyi bir şeyler yaptığı zaman ilgilenmek gibi. Bu şekilde sağlıklı bağlanma 

sağlanabiliyor ve çocuk o kişiyi model alabiliyor. Bu tarz zorlukları insanlar kendi 

çocuklarında da yaşıyorlar. Mesela sandviç aileler vardır. Anne ya da babadan biri 

mükemmeliyetçidir diğeri acelecidir. Biri “Hadi hadi, çabuk ol.” der, diğeri de 

mükemmel olsun ister. Çocuk bu durumda arada kalır, tam da yapamaz tamamen de 

terk edemez. Kendini suçlar, beceriksiz olduğunu düşünür ve kendisini cezalandırarak 

rahatlar. Cezalandırılmaktan zevk alır artık çocuk, bağırtır, sinirlendirir, dayak yer ve 

rahatlar. 

M.K: Cezalandırılmanın rahatlatıcı bir yanı vardır değil mi hocam? 

N.T.:Ben kötüyüm ve cezalandırılmayı hak ediyorum duygusu vardır o 

çocukta. Cezalandırılmak bir rahatlamadır adeta, çocuk psikolojik doyum sağlama 

yolunu öyle seçmiştir. Bu durum süregeldiğinde çocuğun kişiliği haline geliyor. Böyle 

durumlarda o çocuğun davranış biçimini o çocuk değil bakıcı anne belirleyecek. 

Annenin, çocuk iyi bir şey yaptığı zaman takdir, övgü ve onay cümleleri kurup 

çocuğun psikolojik ihtiyacını o zaman gidermesi gerekir. Böyle yaptığında çocuğun 

kendini suçlayarak elde ettiği tatmine ihtiyaç kalmaz. Test eden, sınırları zorlayan 

çocuklardır bunlar. Bu doğru yaklaşımın sonucunda çocuk yanlış davranışını yüzde 

50-60 oranında azaltsa bile yeterli. Bu mümkündür. Ergenlikten önce davranışları 

değiştirmek daha kolaydır. 

M.K.: Bahsettiğiniz gibi özellikle eve yeni gelen çocuklar “Siz zaten hep 

böylesiniz, hadi beni dövün bekliyorum.” gibi cümleler kurabiliyorlar. 

15

N.T.:Çocuk onu kızdırmak, öç almak için yapmıyor. Ben dayağa layığım 

duygusu yaşıyor. Bu çocuğa “Sen iyi ve akıllı bir çocuksun, dövülmeden davranışlarını 

düzeltebilirsin.” denmeli. Çocuğu karşımıza alıp değiştirmek değil yanımıza alıp 

yönlendirmek lazım. Yani karşımıza alıp “Ne biçim çocuksun, neden böyle 

yapıyorsun!” denildiği zaman onda savunma duygusu oluşuyor ve daha çok bunu hak 

ediyorum diye düşünüyor. Bir insan tamamen kötü de değildir tamamen iyi de değildir. 

Onun iyi yönlerini ön plana çıkarıp “Bak sen iyi özellikleri olan sevgiye layık bir 

çocuksun ama şu davranışın sana yakışmıyor.” denilerek yaklaşıldığı zaman o çocuk 

değer gördüğünü, kendisine güvenildiğini hisseder. Bir müddet sonra o tarz yöntemlere 

ihtiyaç hissetmez. Direnci yönlendirmek gerekiyor. Direnci karşına almak onu 

güçlendirir halbuki yanına aldığında onu yönlendirmiş olursun. 

M.K: Kaynaklara baktığımızda Peygamber Efendimizin bir çocuğa ceza 

verdiğine, onun haysiyetini, onurunu zedeleyici bir davranışta bulunduğuna 

rastlamıyoruz. O, çocukları terbiye etmiş ancak hoşgörüyle ve sevgiyle. Kuran-ı 

Kerim’e baktığımızda da Mekki ayetlerde insanların cennet ve cehennem ile terbiye 

edilirken, müminlerin imanının kemale erdiği Medine dönemindeki ayetlerde“Allah 

sever/ sevmez.” ifadesine yer verildiğini görüyoruz. Nihai olarak Allah müminlerin 

onun sevgisinden mahrum kalmaktan korkmasını istiyor. Kamil insan yetiştirmek 

hedefiyle çıkılan bu yolda siz çocukların disiplininde nasıl bir yol öneriyorsunuz? 

N.T: Çocuğun disiplininde tutarlılık çok önemli. Bununla ilgili yapılan bir 

deneyde çocuk sallanan bir bacağa bakıyor. Çocuğun gözlemlediği bu bacak bir gün 

öyle bir gün böyle sallanıyor. Gözlemlediği durumda tutarsızlık var yani. Bu durumda 

çocuklardaki güven verici ve korku verici etkiye bakılıyor. Tutarlılık olan durumda 

çocuk o durumu tehdit olarak görmüyor. Ancak tutarlılığın olmadığı durumda çocukta 

devamlı bir korku oluşuyor. Bu deney çocuğun kendini mutlu, iyi hissetmesi için 

tutarlılığın gerekli olduğunu ortaya koyuyor. Diğer önemli bir ilke de çocukla göz 

kontağı kurulması. Bunu yaparken çocukla konuşmuyorsunuz ama elinizi omzuna 

atıyorsunuz, başınızı yüzüne dayıyorsunuz ve belki 15-20 dakika bir göz teması 

kuruyorsunuz. Bu sözel olmayan iletişim ve kurulan fiziksel temas bağlanmayı 

güçlendiriyor. Hiçbir şey yapmasanız bile çocukta duyguları okuma ve kendini 

16

güvende hissetme gibi sağlıklı bağlanmaya dair duygular oluşuyor. Annelikte bir diğer 

önemli ilke de niyet kavramının çocukta bilinmesini sağlamak. Yapılan iş çocuğun 

canını acıtsa da niyetin iyi olduğunu, niyetle yapılan davranışın farkını çocuğa 

öğretmek çok önemli. Çocukta soyut düşünce gelişmediği ve beyin, teori üreten bir 

zihin haline gelmediği için yapılan hareket hoşuna gitmediğinde çocuk onun kötü 

olduğunu düşünüyor. Ancak “Bak burada iğne yaparak senin canını yakıyoruz ama 

niyetimiz seni iyi etmek. Bu senin iyiliğin için.” denildiği zaman niyetle davranış 

arasındaki farkı anlıyor. Çocuğun konforunu bozan bir şeyi ona yaptırdığınızda, 

örneğin ayakkabısını giydirdiğinizde, bir yerde beklettiğinizde bunu kendisine yapılan 

bir kötülük gibi algılar, haksız bir saldırıya maruz kaldığını düşünür. Ama bunun 

arkasındaki niyeti anlatırsanız çocuk niyetli paylaşımı öğrendiği için soyut düşünce 

becerisi geliştirir. Bunların hepsi annelik ilkeleri. 

M.K.: Yani ikna etmek yaptırım uygulamaktan daha öncelikli? 

N.T: Ödül ceza sisteminde çocuğa gerekçeleri anlatıldığı zaman çocuk bunu 

haksız bir uygulama olarak görmez. Çocuğun beyninin ödül ceza sistemini 

geliştirmektir aslında annelik. Bahsedilen Mekki ayetlerde cennet cehennem 

vurgusunun çok yapılmasının nedeni o dönemin Müslümanlar için çileli bir dönem 

olması ve karşılarında zalim bir topluluğun bulunması. O dönemde kısa vadede 

menfaat bekleyemezsiniz. O zahmetli, çileli dönemde insan ancak öldükten sonra 

kazanacağı büyük bir mükafatı hayal ederek o çileye katlanabilir. Yapılan beyin 

çalışmalarında bir insanın yemek yerken, yemek yemeği düşünürken ve yemek yiyeni 

seyrederken beyninin aynı bölgelerinin çalıştığı görülüyor. Yani yemek yemeyi hayal 

etmeyi başaran kimse de yemek yiyormuş gibi zevk alabiliyor zihnini bu konuda 

eğitebilirse. İnsan zihninde hayalle zevk alabilme kapasitesi var. İşte cennet ve 

cehennem vurgusu yapılan ayetlerde o kullanılmış ve cennetteki vaatler ön plana 

çıkarılmış. “Yaptığımız boşa gitmiyor, bu dünyada görmeseniz bile diğer tarafta 

karşılığı var.” mesajı verilmiş. Uzun vadeli zevkleri ve bunların gerçeklerini gördüğü 

zaman kişi riske girebiliyor. Öyle durumlarda zorluklarla mücadeleye karşı 

dayanıklılık geliştirebiliyor. Hatta bu eğitimde de vardır. Zor derslere çalışırken şu 

sorulur: “Bu dersi neden çalışıyorsun?” Bu soruya cevap verince insan içindeki 

17

üşengeçlik duygularını yener. Gerçekçi bir hedefi hayal etmek bugünkü zahmete 

katlanılmasını sağlar. Hayal dünyasında hedefleri hatırlamak çeldiricilerle baş etmeyi 

sağlıyor. Bu zor dönemlerde kişi yakın mükafat yoksa uzun dönemdeki mükafatları 

düşünerek beyindeki o bölgeyi kullanır. Haksızlık yapanlara karşı “Yaşasın zalimler 

için cehennem!” der. Cehennemin varlığı kişinin zihnindeki adalet duygusuna hitap 

ediyor ve dayanıklılık eğitimi vermiş oluyor. Medine döneminde sevgi vurgusunun 

çok yapılmasının nedeni ise orada kısa vadeli mükafatların olması. Kişi sevginin kısa 

vadede sonuçlarını görebiliyor. Severse huzur buluyor. Olumlu bir şey yaptığında 

insan ilişkilerinde olumlu geri dönüşünü alıyor. Kişinin duygu eğitimi yapılmış oluyor 

bir bakıma. Duygularını eğiterek kişinin davranışları düzeltiliyor. Zaten bir bilginin 

kalıcı olması için düşünceye önce duygu katmak gerekiyor. Böyle yaptığınız zaman 

inanış haline geliyor ve kalıcı belleğe giriyor. Düşünceye duygu katmazsanız kalıcı 

belleğe girmiyor. İlk fırsatta unutuluyor. “Kulağına küpe olsun” sözü boşuna 

söylenmemiş. Şimdi anestezi ile yapılıyor gerçi ama eskiden çocuğun kulağı delinirken 

hoplardı. Hissettiği acı duygusu nedeniyle kulağının küpe için delindiği o günü hep 

hatırlardı. Çünkü o eyleme duygu ekleniyor orada. Fakat bunun kişilik haline gelmesi 

için tekrar edilmesi lazım. Tekrar edildiği zaman alışkanlık haline geliyor. Bu da 

yetmiyor tekrara devam etmek lazım. 6 ay sonra kişilik haline geliyor. Bir düşüncenin 

davranış haline dönüşmesi için 6 aylık takip gerekiyor. Bu nedenle çocukta doğruların 

tekrar edilmesi gerekiyor. Tutarlılık, kararlılık ve devamlılık çok önemli davranışların 

kalıcı olmasında. Bir gün öyle bir gün böyle davranırsak çocukta tutarsız disiplin 

oluşuyor. Böyle olunca çocukta kişilik sınırları gelişemiyor. Gevşek disiplin 

olduğunda çocuk nerede duracağını bilemiyor. Katı disiplin olduğunda ise çocukta 

korkuyla özgüven eksikliği oluşuyor. Kuşu avucumuzda tutar gibi fazla sıkarsak 

boğuluyor, serbest bıraktığımızda ise uçup gidiyor. Tatlı bir denge kurulmalı. İyi bir 

demirci ustası kimdir? Demiri sonuna kadar dövebilen ustadır. Yani yorulmayan, pes 

etmeyendir. Çocukla kararlı, tutarlı, birebir bir ilişki kurulduğu zaman hissettiği güven 

duygusu ve bir kişiyi rol model olarak benimsemesi çocuğun ruhsal gelişimine yetiyor. 

Bu zor değil.. Doğal olmak önemli, çocuğa güven verebilmek önemli. İstisnadır 

bunları yaptığında düzelmeyen çocuk. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin bir kongresinde 

aldığım bir not var. Çok ağlayan bebek polikliniği açılmış. Sebepsiz ağlıyor bu 

çocuklar… Ve yapılan araştırmalarda bu çocuklara annelerinin güven veremediği 

18

tespit ediliyor. Annesi var ama anne rahatlatıp güven veremiyor. Çocuk anneyle yan 

yana geldiği zaman bir sığınak, fırtınada sığınacak bir liman gibi hissedemiyor. İyi 

niyetli ama devamlı çocuğu bir şeyler yapmaya zorluyor. Biraz önce dediğim gibi 

aceleci, sabırsız, mükemmeliyetçi, kaygılı anneler bunlar. Çocuğa güven veremiyorlar 

ve güvensiz durumlarda da çocuğun kaygısı artıyor ve ruh halini yönetmeyi 

öğrenemiyor. Serviste de çok ağlayıp hemşireyi sık çağıran çocuklar olduğu görülmüş 

bunların. 

M.K: Çocukla önce bir güven ilişkisi kurmanın, ilişki kurmanın öncelikli 

olduğunu söylüyorsunuz…. 

N.T.: Güvenmenin olmadığı durumda uygun bağlanmama ortaya çıkıyor. 

Çocuk anneye sığınıp onda rahatlayamazsa kendi içinde bir anne imajı oluşturur ve 

orada rahatlamaya çalışır. Sevgi objesi olarak kendi bedenini alır, kendini sever. 

Zamanla bencilleşir, içine kapanır. Çocuğun eğitiminde güven verici ilişki çok 

önemlidir. Çocuk gördüğü zaman o güveni hissetmeli. Yuvada esas olan güvendir, 

sığınak olmasıdır. Anne güven vericidir. Sevgi burada güven sağlamanın bir aracıdır 

aslında. Çocuk için temel duygu güven duygusudur. Çocuğa güven verilebiliyorsa iyi 

annelik yapılıyor demektir. Sevgi verilebiliyorsa demiyorum, buraya dikkat edilmeli. 

Bir insan başkasının çocuğunu sevemeyebilir, sevgiyi çok veremeyebilir. Kendisini 

çocuğunu çok sevemediği için suçlu hissedebilir. Ancak burada çocukta güven 

duygusunu nasıl uyandırabilirim diye düşünmek lazım. Onu nasıl güvende hissettiririm 

diye düşünülmeli... Bu yapıldığı zaman zaten asgari bir sevgi bile yetiyor. Bir çocuğa 

on saat vakit ayırmak yerine yarımşar saat sevgi vererek on çocuğu rahatlıkla aynı 

anda büyütebilirsiniz. Ama bunun için güven verici bir sevgi sağlamak lazım. 

M.K. Sevgi bu durumda güven vermenin aracı mı? 

N.T: Evet, tabii güven vermenin aracı. İnsanın en büyük psikolojik ihtiyacı 

güven ihtiyacı. Dünyaya doğar doğmaz bir anda kendini düşün. Anne karnındaki bir 

çocuğu düşün. Bütün ihtiyacı karşılanıyor, nefes almaya bile ihtiyacı yok. Soğuk sıcak 

farkı yok. Doğar doğmaz ciğerlerine birden soğuk hava giriyor. Birden bire ışıkla 

karşılaşıyor. Birden bire şok oluyor çocuk. İlk duygusu korku, ilk tepkisi ağlamak, ilk 

19

ihtiyacı sığınma. Çocuğun sığınma ihtiyacını kim karşılıyorsa çocuğa güveni o veriyor. 

Burada anne veya anne yerine geçen kişi bunu yaparken sevgi veriyorsa çocuk 

güveniyor ve bağlanıyor. Sevgi veremeyen bir kimse çocuğa güven verdiğinde çocuk 

ona da bağlanabiliyor. Ama o sevgi vermiyor değil aslında, o sorumlulukla birlikte 

asgari bir sevgiyi kişi zaten veriyor. Onun için Çocuk Evleri’nde çocuğun sevgiyle 

büyütülmesi güzel ama daha önemlisi çocuğu güven sağlayarak büyütmek. Şu an gidip 

sperm bankasından sperm alınıyor, yumurtalık bankasından yumurta alınıyor. Taşıyıcı 

anne de çocuk sahibi oluyor. Şimdi burada genetik olarak o çocuk başkasının 

çocuğudur. Onu karnında taşımak taşıyıcı anneliktir, onu büyütmek koruyucu 

anneliktir. Biyolojik annelik burada sadece basamaklardan bir tanesidir. Anneliği 

burada sadece biyolojik anneliğe indirgemek çocuğun ruh sağlığı açısından uygun 

değildir. Miras hukukunda, medeni hukukta, evlenme, mahremiyet gibi konularda 

önemlidir biyolojik annelik. Kişilik gelişiminde taşıyıcı anneler ve koruyucu anneler 

daha önemlidir. 

Çocuğun psikolojik ihtiyaçları ve ruhsal gelişiminde büyüten bakıcı anne daha 

önemlidir. Bu nedenle evlat edinilen çocuklarda gerçeklik algısı oluşmadan, 6-7 yaştan 

önce “Sen evlatlık alındın ama bizim için öz çocuğumuzdan farkın yok.” şeklinde 

gerçeğin söylenmesi gerekiyor. Ergenlikten sonra anlatıldığında çocukta özerklik 

duygusu oluştuğu ve o kavramlar kafasında daha tam oturmadığı için annenin her 

hareketini sevilmediği şeklinde algılayabiliyor. Sevginin güvenli davranış sağlaması 

için sevgiye dürüstlük, devamlılık ve tutarlılık katmak gerekiyor. Bu sebeple güvenli 

davranış, içinde sevgi olan disiplinle ortaya çıkıyor. 

M.K.: Bakıcı annelerimizle ilgili çok önemli bilgiler verdiniz gerçekten 

Hocam. Onlardan bahsetmişken şunu sormak istiyorum: Çocuk Evleri’nde çocukların 

anne sevgi ve şefkatine olan ihtiyacı bakıcı annelerimiz tarafından karşılanmaya 

çalışılıyor. Ancak özellikle erkek çocukların model alma noktasında ihtiyaç duyduğu 

baba modelini sağlama noktasında nasıl bir yol izlenmesi gerekiyor sizce? 

N.T: Kız çocukları için de erkek çocukları için de şu anda erkek modeline 

ihtiyaç var. Çünkü çocuk sadece anneden öğrenmiyor, babadan da öğreniyor. Çocuğun 

her iki cinsle de iletişim becerilerini geliştirmesi gerekiyor. Anne çocuk için özellikle 

20

0-6 yaş döneminde vazgeçilmezdir, birinci plandadır. Baba ne kadar olursa olsun esas 

çocuğu şekillendiren, çocuğu nakış gibi işleyen annedir. Bazıları 0-3 yaş diyor ama 0- 

6 yaşa kadar anne yeterli olabiliyor. Ondan sonra baba daha çok ön plana çıkıyor. 

Çocuk sosyalleştikçe baba modeli yani bir güç ve güven modeli ön plana çıkıyor. 

Çocuk dış hayatla, gerçeklikle temas kurarken güçlü bir baba, amca, dayı gibi bir erkek 

modeli yanında olduğunda kendini dış ortamda daha iyi ifade edebiliyor, daha güvende 

hissedebiliyor. Bunun için bizim Çocuk Evleri’nde eğitim koçu gibi olabilecek 

ağabeylerle “abi modeli” geliştirmemiz gerekiyor. Kız çocuk da olsa erkek çocuk da 

olsa onu alıp ders çalıştıracak, beraber top oynayacak, spora gidecek o roldeki kişi 

haftada iki gün bile bunu yapabilirse Çocuk Evleri’ndeki bu eksikliği kapatırız. Bu bir 

ihtiyaçtır, bunu yok sayamayız. Ama anne birinci plandadır. Babanın olmamasını, 

eksik olmasını çok büyütmemek lazım şu anda. Ama 6 yaştan sonra çok önemli. 

M.K.: Mesela yaptığımız testlerde cinsel kimliği sorgulamak adına “Kızların 

nesi olur?” diye sorduğumuzda çok rahat cevap veriyorlar. Kimi “Tokası olur, uzun 

saçı olur.”, kimi “Eteği olur.” diyor. “Peki erkeklerin nesi olur?” diye sorulduğunda ise 

çoğunluğunda cevap alınamıyor. Ya da “Erkeklerin de saçı olur, kıyafeti olur.” gibi 

cevaplar veriyorlar. Normalde bu soruya “Baba çantası olur, kemeri, kravatı olur” gibi 

cevaplar geliyor ama burada gerçekten de sağlıklı bir erkeğin nesi olur cevabı 

gelmiyor. 

N.T.: Bunlar erkek kimliği ile ilgili kafalarında model oluşmadığını 

gösteriyor. Her eve haftanın belli günleri gelecek iki ağabey ile erkek modeli 

eksikliğinin karşılanabileceğini düşünüyorum. Bu hayata geçirildiği zaman ideal 

Çocuk Evi ortamı oluşturulmuş olur ve çocuklar anne baba yoksunluğunun en az 

riskiyle büyütülmüş olurlar. 

M.K: İnşallah…Hocam bize biraz da projemizin önemli bir ayağı olan “Gönüllü 

Ailelik” kavramından bahseder misiniz? Gönüllü ailelere bu projede nasıl bir misyon 

yüklüyorsunuz? 

N.T: Gönüllü aileler her hafta Cuma akşamları çocuklarını yemeğe alıyorlar, 

iki haftada bir Pazar günleri de tüm gün onlarla birlikte zaman geçiriyorlar. Çocukla 

ilgili acil bir şey olduğunda, ihtiyaç duyulduğunda yardım istenecek insanlar var. 

21

Çocukların sevgi, güven ve destek ihtiyacını karşılayacak bir aile var. Çocukta aşiret 

duygusu oluşturuyor bir bakıma. Doğu insanları neden geniş aileye ihtiyaç duyuyor şu 

anda? Geniş ailenin burada en büyük desteği nedir? Ailede birinde sıkıntı olduğu 

zaman aile üyeleri birbirine destek oluyor. Bir şey olmasa bile o destek güven veriyor. 

Gönüllü ailelik, bu geniş aile konseptini oluşturmak amacıyla yola çıkılmış bir proje. 

Batı, ideal ailenin çekirdek aile olduğunu söyledi, hatta yalıtılmış çekirdek aile dedi. 

İki genç evlendikten sonra geniş aileden tamamen kopuyor. Ayrı bir evde onlarla 

hiçbir bağ kurmaya ihtiyaç duymuyor. Buna “tekli modernizm” deniyor. Çekirdek 

aileyi batı sosyolojisi önerdi. Ancak bu modelle insanlar yalnız kaldı, çocuklar yalnız 

kaldı. Geniş aile olmadığı zaman hem yaşlılar yalnızlık çekti hem de anne babanın 

yetemediği durumlarda iş devlete kaldı, sosyal çalışmacılara kaldı. Onlar da anne 

babanın yerini tutamadılar. 

M.K.:Yaşlıların tecrübesinden faydalanamadılar… 

N.T.: Evet, geniş ailede ne vardı? Yaşlılar kendi tecrübelerini aktarıyordu, 

yeni evlenenlerin hatalarını bir bakıma yaşam koçu gibi tamamlıyorlardı. 

Modernizmde bencillik arttığı için birarada yaşama geliştirilemedi. Kaynana sorunları 

vs. nedeniyle geniş aile yürümüyor. Türk modeli oluşturuldu bu arada. Çekirdek aile 

gibi görünüyor ama çekirdek ev aslında. Evler ayrı ancak aynı apartmanda, sokakta ya 

da mahallelerde oturuluyor ve ihtiyaç olduğu zaman birbirine yardımcı olunuyor. 

Batılı bir sosyolog bizdeki bu yapı için “Türkiye’deki çekirdek aile değil ki çekirdek 

aileler konfederasyonu oluşturmuşlar.” diyor. Hakikaten gene bir dayanışma var. Biz 

Türk modeli arabesk bir çözüm üretmişiz ve iyi de olmuş aslında. Çekirdek aile gibi 

özerk olurken geniş ailenin bağlarını da devam ettirmişiz. Gönüllü aileler de böyle bir 

iş görüyor. Çocukların psikolojik destek ihtiyacını karşılıyorlar. O evi sosyal dokunun 

bir parçası haline getiriyorlar. O çocuklarla ilgili kaygı hisseden sadece dernek 

mensupları, oradaki anneler değil başka bir aile daha var. Bu, çocukta güven 

uyandırıyor ve aile ihtiyacını giderici bir etki oluşturuyor. 

M.K.: Peki, sizce gönüllü aileleri belirlerken karar verme aşamasında 

kriterlerimiz neler olmalı? Sonuçta çocuğu o aileye teslim ediyoruz ve bir gün boyunca 

o çocukla ne yaşadığını bilemiyoruz…. 

22

N.T.: Bu kişilerin koruyucu aile şartlarına sahip kişiler olmaları lazım. 

Kurumun verdiği koruyucu aile tanımlamasına uymaları gerekiyor. Bakanlığın 

koruyucu aile şartlarına haiz olan kişileri gönüllü aile yapmamız lazım. Geçici 

koruyucu ailelik sistemi gibi bir şey bu. Bir müddet sonra ben bu çocuğu devamlı 

almak istiyorum diyebilir. O zaman koruyucu aile olabilir. 

M.K.: Sizce çocuk kurumdan eve geldikten ne kadar zaman sonra gönüllü aile 

edinmeli? 

N.T.: Burada çocuğun hazır olduğunu hissetmek önemli. Çocukla 

konuşulmalı. Yaşayacakları ona anlatılmalı. “Seveceğin, seni sevecek insanların 

olacağı, yeni arkadaşlıklar kurabileceğin bir aile var. Hafta sonları birlikte olacaksınız, 

güzel paylaşımlarda bulunacaksınız. Bu konuda ne düşünüyorsun?” diye sorularak 

çocuk hazırlanır, hazır olduğu zaman verilebilir. Tek doğru yok bu konuda. 

M.K.: Hocam çocukları da bakıcı anneleri de dolayısıyla sistemi de en fazla 

zorlayan konuya, aile görüşmelerine geçmek istiyorum. Çocukların önemli bir 

kısmının anne ve babası, ailesi var ve düzenli olmayan sıklıklarla onlarla görüşüyorlar. 

Sizce bu aile görüşmelerinin çocuklar üzerindeki etkisi nasıl olmaktadır? Aile 

görüşmelerinin düzenlenmesiyle ilgili önerileriniz nelerdir? 

N.T.: Evet, çocuklar annesiz babasız değil ancak bu kişiler onlara sağlıklı 

anne babalık yapamıyorlar. Ancak yasal olarak anne-babaları, çocukların ileride anne 

baba bilecekleri kişiler. Böyle durumlarda çocukların onlarla irtibatını tamamen 

kesmeyi hedeflemek doğru değil, gerçekçi de değil. Çocuğa travma da yaşatsa, ortada 

çocuğu olumsuz etkileyen bir durum da olsa çocuk için bu hayatın kaçınılamaz bir 

gerçeğidir. O kişi onun öz annesi ve öz babasıdır. Burada “Şu şu davranışlarına 

rağmen o senin annen ve baban. Onun niyeti iyi fakat bazen anne-babalıkla ilgili doğru 

yaklaşımları sergileyemeyerek seni üzebilir, incitebilir. Bu belki de onun elinde 

olmayan, mani olamadığı bir şey. Bunu bil.” tarzında cümlelerle çocuğu buna zihinsel 

olarak hazırlamak lazım. Tabii genellikle aileler çok sağlıklı kişiler değiller. 

Çocuğuyla empati kurmak yerine kendi içindeki suçluluk duygularını gidermek için 

“Seni alacağım, ben senin anne-babanım.” diyerek çocuğun duygularını 

23

sömürebiliyorlar. Bunun ardından çocuk daha da bozuluyor. Bu riskleri en aza 

indirmek için çocuğun bunlara hazırlanması ve görüşmelerin uzman gözetiminde 

olması gerekiyor. Belli bir kurum ortamında, belli şartlarda, takvime bağlı olarak 

önceden belirlenmiş günlerde bu görüşmeler gerçekleşmeli. O anne-baba zaten 

çocuğunu mutlu gördükçe suçluluk duygusu ve çocuk üzerindeki olumsuz etkisi 

azalacaktır. Onları koparmak değil mesafeli bir ilişki kurmalarını sağlamak gerekiyor. 

Görüşmeler en asgaride tutulduğunda hem yasal olarak asgari zorunluluk giderilmiş 

olur hem de çocuğun hayatın bir zorluğunu öğrenmesine yardım edilmiş olur. 

Ailesinden koparıldığı zaman ileride onlarla karşılaştığında daha büyük sorun çıkıyor. 

Yok saymak yerine çocuğun o acıyı çözmeyi öğrenmesi gerekiyor. 

M.K: Zaten onlar da ne olursa olsun ailelerinden kopmak istemiyorlar. Aile 

görüşmelerini verdiğiniz bilgiler ve yaptığınız yönlendirme doğrultusunda düzenlemek 

onları hem aile yoksunluğundan kurtaracak hem de koruyacaktır inşallah. Peki Hocam, 

sizce bu çocukların yoksunluklarını umuda ve mutluluğa dönüştürecek sosyal yaşamlarındaki 

kişilerin (öğretmenleri, komşuları vs.) çocuklarımıza vermeleri gereken temel mesajlar neler 

olmalı? Onlara ne gibi yönlendirmelerde bulunmak istersiniz? 

N.T.: Onların verebileceği en önemli mesaj, onlarla bire bir, güvenli bir ilişki 

kurarak dünyanın yaşanılabilir bir yer olduğu düşüncesini geliştirmelerini sağlamak. 

Bu durumda çocuk ümitsizliği, kararsızlığı, depresif olmayı bir kenara bırakıyor. Bu 

kadar olumsuzluğa, yoksunluğa rağmen bu hayat yaşanabilir düşüncesini geliştiriyor. 

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin toplantısında, ilk defa bu toplantıda bir konu gündeme 

getirildi. Biyo-psiko-sosyal- spritüel modelden bahsedildi. Spritüel model manevi 

model… Koşulsuz sevgi veren bir yaratıcıya inanmak insanda ümit duygusunu 

oluşturuyor. Bunu terapide kullanmak üzere yeni keşfetmişler. Eğer hastalarda böyle 

bir duygu varsa, insan merhametli bir yaratıcının varlığına inanıyorsa olaylara karşı 

dayanıklılık kazanıyor. Hayat da mükafatını zaten tahammül edenlere veriyor. Böyle 

bir psikoloji yasası var. “Her şeyi gören, her şeyi bilen, her şeyi kontrol eden bir güç 

var ve O, şartsız seven, şefkat ve merhamet sahibi bir güç. O beni görüyor, beni 

duyuyor, her şeyin anahtarı onda, her şeyin kontrolü onda.” Böyle bir güce inandığı 

24

zaman bir kimse, bir uçakta giderken kaptana güvenmek gibi hayat gemisinde 

kontrolde olduğunu hissettiği için güven oluşuyor ve o güvenle rahat uyuyabiliyor. Siz 

uçakta giderken kaptanın sarhoş olduğunu düşünseniz uyuyabilir misiniz? Kainatın da 

bir kontrol edeni var.” O merhamet sahibi bir güç ve benim şu anda çektiğim 

eziyetlerin de O’nun bildiği bir hikmeti vardır.” diye düşünerek kişi kendini güvende 

hissediyor, ümitsizlikten kurtuluyor ve hayata daha çok bağlanıyor. Bu tarzda sevgi 

veren bir güce inanmak ruh sağlığını korumak açısından çok önemli. 

M.K.: Fıtratta güvenmek çok önemli o zaman…. Çocuklukta bakım verene 

güvenmek gerekiyor, yetişkinlikte bir yaratıcıya güvenmek gerekiyor. 

N.T.: Tabii ki…Bir avukata vekalet verirken bile güvenmen lazım. İkide bir 

“Ne yaptın, ne yaptın?” diye soramazsın. Evet insanın kendini eleştirmesi, 

sorgulaması lazım ancak güvenmediğiniz zaman uyuyamazsınız. Güven insan 

ilişkilerinde en temel duygu bu nedenle. 

M.K.: Görüşmemizin sonuna yaklaşırken merak ettiğim bir soru var. Siz “Bu 

çocuklar için en iyisi nedir?” sorusunu kendinize sorduğunuzda hangi cevapları alıyorsunuz? 

N.T.: Öncelikle şunu söylemeliyim, bu proje benim beklediğimden iyi 

gidiyor. Bunlar ciddi travmaları olan, zor çocuklar. Anne babalar kendi çocuklarıyla 

zorlanırken bu çocuklar için böyle bir sistem kurup onlara mutlu bir yuvada 

alabileceğine en yakın bakım ve eğitim desteğini sağlayabilmek çok önemli. Burada 

gönüllü emek veren kişilerin; gönüllü psikologların, gönüllü ailelerin olması, derneğin 

geniş bir aile gibi çalışması sonucunda büyük bir aile duygusunun oluşması sağlam bir 

temel oluşturuyor. Bunlar neticesinde kurumsal bir destek de oluştu. Ben toplu bir 

ahenk ve olumlu bir gidişat gözlemliyorum. Bu şekilde devam ederse bu çocukların 

çoğu gelecekte aidiyet duyguları gelişmiş bireyler olacaklar. Ben bu çocuklara iç 

sorumluluk- dış sorumluluk eğitimi tarzında, hem vicdani sorumluluğun hem de sosyal 

sorumluluğun öğretilmesini çok önemsiyorum. Bu çocuklara bilimsel literatürde 

“vicdani zeka” olarak tanımlanan manevi eğitimin verilmesi çok önemli. Bunu 

Mesnevi Terapi kitabımda “Vicdani Zeka” isimli bir bölümde işledik. Vicdani zeka 

kişinin vicdanını geliştirmeye yönelik eğitim verilmesi demek. Çocuğun içine iç bekçi 

25

koyacaksın, içinde zihinsel jüri oluşturacaksın. Kötülük yapmaya karşı o, frenleme 

mekanizması oluşturacak. Çocukta her şeyi bilen, kontrol eden bir güce inanma, 

güvenme ve ona karşı sorumluluklarını yerine getirme duygusu geliştirildiğinde, 

cezalandıran değil merhameti esas olan bir yaratıcı kavramı yerleştirildiğinde bu 

çocuklara ayaklarının üstünde durmak öğretilmiş olur. Onları hayatta hep yardım 

edilen, kendisi için yardım alınan değil kendi kendilerini yöneten çocuklar haline 

getirmeliyiz. Bunu yapabildiğimiz anda çocuklar ergenlik döneminden sonra, burada 

aldıkları temelle rahatlıkla hayat olaylarına karşı kendi ayakları üzerinde durabilen 

kişiler olabilirler. Anne babanın risklerini bile asgariye indiren bir sistem şu anda 

kuruluyor burada. Baba rolüyle ilgili giderilecek bir eksik var. Bunu da 

tamamlayabilirsek çocukların geleceğiyle ilgili birçok şey daha aşılabilir hale gelecek. 

Sivil toplum desteği, devletin kurumsal olarak sağladığı altyapı ve kolaylık burada 

sonuç veriyor. İlk sonuçlar şu anda benim tahmin ettiğimden daha iyi. Bu tarz 

çocuklarda böyle bir sonuç almak büyük başarıdır. 

M.K.: Koruyucu Ailelik sistemi Çocuk Evleri’ne güçlü bir alternatif olarak 

düşünülüyor. Sizin bu konudaki düşünceleriniz ne yönde? 

N.T.: Bu çocuklar için kültürümüze uygun çözümler bulmalıyız. Koruyucu 

Aile sisteminin riskleri var. Çocuk büyüdüğü zaman mahremiyet sıkıntısı devreye 

giriyor, rahat davranılamıyor, evde yabancı biri var gibi bir duygu oluşuyor. Onu 

devam ettirmek zor. Çocuk Evleri bu konuda daha güvenli. İlahiyatçıların burada 

çözüm bulması gerekiyor. Bu batıda önemli değil. Buradan biri İngilizce öğrenmeye 

gidiyor, birisinin evinde rahatlıkla yatıyor, kalkıyor, banyosunu yapıyor. Hiç rahatsız 

olmuyorlar. Bizde durum çok farklı. 

M.K.: Evlatlık alacak anneye suni hormonlarla süt salgılatılması ve süt 

annelik bağı oluşturarak mahremiyetin ortadan kaldırılması gibi formüllerden söz 

ediliyor. Siz buna nasıl bakıyorsunuz? 

N.T: Zorlamak gibi duruyor ama olabilir tabi şer’i açıdan. Ben onun yerine 

annelik kavramının biyolojik annelik ve psikolojik annelik diye ikiye ayrılmasından ve 

ilahiyatçılar tarafından böyle tartışılmasından yanayım. Şu anda çok şey değişti. 

26

Taşıyıcı annelik var mesela. Kadın çocuğu karnında taşıyor ama çocuğun genleri ona 

ait değil. Bu çocuk o annenin değil nasıl diyeceksin? Fıkıhçıların buna çözüm bulması 

lazım. Kadın doğurmuş o çocuğu, nasıl annesi değil denilebilir? Eskiden İmam-ı Azam 

fıkıh ölçülerini yazarken DNA mı vardı? DNA çıktı, mikroenjeksiyon 

çıktı…Laboratuar ortamında yumurtalıkla spermi döllendirip bir taşıyıcı anneye 

yüklüyorsun… Bir çocuğun ruh sağlığında, kişilik gelişiminde hepsinin rolü var ama 

en büyük rol doğurduktan sonra ona bakana aittir. Burada onu gerçek anne gibi 

görmek gerekir. Süt annelikte süt emzirince birden bire mahremiyet ortadan kalkıyor. 

Bunun bir hikmeti var. Ne oluyor da kalkıyor? Niye? Demek ki mahremiyet öyle çok 

keskin bir şey değil. Bir süt emzirme bile yorumlanabilir böyle durumlarda. “O kişinin 

taşıyıcı anne olması süt emzirme gibidir, doğar doğmaz onun bakımını vermesi süt 

emzirme gibidir.” diye bir fıkıhçı yorum yapabilir. İlahiyatçıların bunu zamana göre 

yorumlamaları lazım. Fıkhı da zorluyoruz ama… Gülüşmeler… 

M.K.: Her şey çocuklar için Hocam….. 

N.T.: Öyle, her şey çocuklar için. Eski fıkıh bilgileriyle gidildiği zaman 

mahremiyet sorun oluyor. Halbuki yeni şeyler çıktı. DNA’dan, mikroenjeksiyondan 

sonra durum değişti. Şimdi ölüm bile değişti. El-Ezher Üniversitesi beyin ölümü 

olduğu zaman gerçek ölüm kabul ediyor şu anda. Kalbi çalışsa da kişiyi ölmüş kabul 

ediyor dinen. Çünkü geri dönüşü olmayan bir durum. Eskiden suni aletle 

yaşatılamadığı için böyle bir kavram da yoktu. Burada da bunun yapılması lazım. Süt 

anneliği iyice yorumlamak gerekiyor. Burada emzirmenin ötesinde çocukla anne 

arasında oluşan bir bağ var. Anne çocukla diyelim 5-7 sene birlikte yaşadığı zaman 

aralarında süt anne gibi bir bağ oluşur. O bağın oluştuğuna kanaat getirildiği zaman 

artık süt annesi gibi sayılabilir. Hadislerde, ayetlerde bununla ilgili mani bir şey yoksa 

yapay bir hormon vermek yerine süt anneliği bu şekilde yorumlamak bana daha uygun 

geliyor. Büyük ihtimalle bu durumda da biyolojik bağ, gen polimorfizmi oluşuyor. 

Yani hücre yeni gen üretiyor ve anne yerine geçiyor. 

M.K.: Annenin o çocuğa bir şey olduğu zaman yüreği sızlıyorsa o bağ 

oluşmuştur değil mi? 

27

N.T.: İşte o bağın oluştuğuna kanaat getirdiğin zaman mahremiyet ortadan 

kalkmalı. Bu tarz yorumlamalar yapılabilir. Ama tabi bu ilahiyatçıların işi. Biz 

dediğimiz zaman manevi mesuliyeti var bunun. 

M.K: Dinde reformcu psikiyatrist denilebilir bundan sonrasında size. 

Gülüşmeler…. 

N.T: Bu çocuklar ve toplum için en güzelinin olması hepimizin isteği. Bu 

konuda devlet, cumhuriyet tarihi boyunca hiç olmadığı kadar çaba gösteriyor. İnşallah 

çok daha güzel gelişmeler olacak. 

M.K.: İnşallah hocam…Sorularımızın sonuna geldik. Bize vakit ayırdığınız, 

bilgilerinizi bizimle paylaştığınız, ufkumuzu genişlettiğiniz için çok teşekkür ediyoruz. 

Bu derneğin başında bulunmanız, bu çocukların manevi babalığını yapmanız onlar 

için, hepimiz için büyük bir şans. Verdiğimiz emeklerin karşılığını onların insanlığa 

yarar sağlayan, anlam katan kişiler olduklarını görerek almamız duasıyla…. 

N.T.: Estağfirullah…Bu duaya tüm kalbimle amin diyorum. 

28

BİRİNCİ BÖLÜM 

ÇOCUK VE ERGENLERİN GELİŞİM DÖNEMLERİ 

ÇOCUK VE ERGENLERİN KİŞİLİK GELİŞİMİ 

Zeka Gelişimi 

Zeka Nedir? 

Zeka, bireyin doğuştan sahip olduğu, kalıtımla kuşaktan kuşağa geçen ve 

merkezi sinir sisteminin işlevlerini kapsayan; deneyim, öğrenme ve çevreden 

kaynaklanan etkenlerle biçimlenen bir bileşimdir. 

Zeka gelişimi büyük oranda, doğumla birlikte getirilen biyolojik özelliklere 

bağlıdır. Yetersiz bir çevre, zekanın biyolojik olarak belirlenen en yüksek sınırına 

ulaşmasını engeller. Dışarıdan verilen uyarıların ve eğitimin yetersizliği çocuğun 

düşüncelerini geliştirme ve ilişkileri kavrama kapasitesinin gelişmesine yardımcı 

olamaz. Bu nedenle sadece uyaran eksikliği nedeni ile zekada sınırlılıklar 

gözlemlenebilir. 

Belirli bir yaştaki çocuklar gelişim dönemleri ve zeka düzeyleri bakımından 

birbirlerinden ayrılırlar. Fakat doğumdan olgunluğa dek izlenen fizyolojik gelişim 

dönemleri, zeka düzeyi her ne olursa olsun bütün çocuklarda aynıdır; bir basamak 

öbürünü izler. 

Zeka, yaşamın ilk on yılında büyük bir gelişme kaydeder. Bu süre içinde en 

hızlı gelişme ilk iki yılda gerçekleşir. Başlangıçta davranışı birkaç refleksten oluşan 

insan, iki yıl sonunda kendi başına yürüyebilen, konuşabilen, bazı basit problemleri 

çözebilen, neden sonuç ilişkisi kurabilen, basit planlamalar yapabilen, hatırlayabilen 

bir kişi hale gelir. 

29

Sembollerle düşünebilme 11 yaşında başlar. 12 yaştan sonra zekanın hızında 

azalma olsa da gelişmeye devam eder. Gelişmenin en üst düzeyine 14-18 yaşlar 

arasında varılır. 

Sonuçta, değişik dönemlerde çevredeki olayların çocuk tarafından nasıl 

algılandığı ve olumsuz bir durumda hangi yöntemin yardım için uygun olacağı bu 

sınırlar içinde tahmin edilebilir. Tek başına bu dönemlerin sırası değil, çocuğun bu 

dönemde neler yaşadığı ve nasıl üstesinden geldiği önemlidir. Ve bu deneyimlerin 

niteliğini belirleyen en önemli etkenlerden birisi de çocuğun zeka düzeyidir. 

0-2 Yaşlarında İlk Dönem: 

Gelişim; biyolojik özellikler, kalıtım, içinde bulunulan çevre, beslenme gibi 

birçok durumun etkin rol oynadığı çok yönlü ve karmaşık bir süreçtir. 

Anne karnında biyolojik destekle başlayan gelişim süreci, doğum sonrasında 

ise çevreyi gözlemleme, çevresinde gördüklerini anlama ve uygulama gibi komplike 

bir hal almaya başlar. Bebeğin davranışlarının temelinde belirli biyolojik aşamalar 

etkilidir. Bebek belirli aylarda yürür, diş çıkarır, ilk kelimesini söyler. Bu davranışların 

gerçekleşebilmesi, bebeğin o davranışı yerine getirebilecek düzeyde olgunlaşmasına 

bağlıdır. Davranışlar bu olgunlaşmaya bağlı olarak belirli bir sıra izler. O halde 

bebeklerimizden beklediğimiz davranışlar gelişim düzeyine uygun olmalıdır. 

Anneler, bazen bebeklerin normal gelişim süreçlerinden fazla beklentiye 

girilebilir. Kimi zaman da, gelişim süreçleri yaşından geri olduğu halde bunu fark edip 

destekleyemiyor olabilirler. Bu nedenle, bebeğin gelişimini izlemek pek çok yönden 

yararlı olmaktadır. Gelişim basamağındaki özellikler iyi takip edilir ve bilinirse, 

bebeğin gelişiminin yönü ve hızı da saptanmış olur. Gelişim hemen her bebek için aynı 

yaş döneminde belirli özelliklerin kazanılması olsa da, ebeveynler bu sürece katkıda 

bulunan öncelikli kişilerdir. 

30

Gelişim dönemlerini birbirinden kesin sınırlarla ayırmak olası değildir. Bebek 

için her fiziksel ve psikolojik gelişim bir sonraki dönem için önem taşır ve kendinden 

önceki dönemden etkilendiği gibi, bir sonraki dönem için de etkili olmaktadır. 

Bebeğin İlk 24 Aydaki Gelişim Süreçleri 

Bebeklerin zeka gelişimleri genel hatlarıyla ele alındığında, ilk 24 aydaki 

gelişim süreçleri aşağıdaki gibidir: 

1-4 Aylar: 

Bebekler yaşamlarının ilk ayında doğuştan geliştirmiş oldukları refleks 

tepkileri geliştirirler. Biraz deneyim kazandıktan sonra çevrelerindeki değişiklikleri 

algılamaya başlarlar. Örneğin, 1 - 4 aylar arasındaki bebek, beşiğine asılan bir 

oyuncağın bazen sallanıp, bazen hareketsiz durduğunu fark edebilir. 

4-8Aylar: 

Neden - sonuç ilişkilerini ayırt etme becerisi başlar. Hareketlerinin yarattığı 

sonuçları görmek ister. Örneğin, beşiğin kenarındaki ipe tesadüfen dokunduğunda ipin 

sallandığını ve ses çıkardığını fark ederse bir kez denedikten sonra ses duyabilmek için 

ipi çekmeye başlar. 

8-12Aylar: 

Neden ve sonuçları daha iyi ayırt etmeye başlar. Hedeflediği sonuçla arasına 

engel girerse bu engeli ortadan kaldırır. Örneğin, oyuncağı sakladığınızda onu arar; 

örtünün altına saklanan oyuncağı örtüyü kaldırarak bulur. 

31

12-18Aylar: 

Sorunlarının çözümü için yeni yollar aramaya başlar ve keşiflerinin sonucunu 

görmek ister. Oyuncakları yere atma ve düşüşlerini izleme sık görülen davranışlardan 

biridir. Artık bebeğiniz görüş alanında olamayan nesneleri daha sistemli aramaya 

başlamıştır. Karmaşık hareketleri taklit eder. Örneğin, ağabey veya abla tarafından 

yapılan oyunları tekrar etmeye çalışır, sayfa çevirebilir. 

18-24 Aylar: 

Zihinde sonuca götürecek yollar aramaya başlar. Örneğin, yüksekte duran 

oyuncağı almak için yastıkları üst üstte dizer ve onların üstüne çıkarak oyuncağını 

almaya çalışır. Zihinsel semboller kullanır. Oyunlarında değişiklikler görülür. Aile 

bireylerini taklit etmeye başlar. Yakın geçmiş ve yakın gelecekle ilgilenen ve plan 

yapabilen bir çocuk halini alır. 

Yukarıda da bahsettiğimiz üzere zeka; biyolojik ve genetik temele dayanan 

bir gelişim izler. Ancak bu, zeka geliştirilemez veya desteklenemez anlamına 

gelmemektedir. 0-6 yaş, zeka gelişiminde belirgin rol oynar. Bu süreçte anne ve 

babalar bebek ve çocuklarını yönlendirebilir. Bebek ve çocukların zeka gelişimi çeşitli 

aktivitelerle desteklenir. 

Oyun, 0-2 yaş bebeği için en önemli gelişim desteğidir. 

Pek çok farklı, çeşitli oyuncak alternatifleri bebeğin zekasını birçok yönden 

destekleyici olabilir. Bu dönemde bebeğin gelişimini destekleyen oyun ve oyuncakları 

örneklersek; 

Yaratıcı, hayal gücünü geliştiren oyuncaklar: Kukla sahnesi, el ve parmak 

kuklaları, bez bebekler, çeşitli giysiler, doktor araçları, telefonlar, bebek arabaları. 

Okuma ve konuşmayı geliştirecek uyarı araçları: Tahtadan harf ve sayılar, 

32

mıknatıslı harf ve sayılar, harf ve sayıları içeren oyuncaklar, dominolar, tamamlama, 

karşılaştırma oyunları, karatahta. 

Matematik ve Sayılar: Renkli çubuklar, mozaik geometrik şekiller, tahta 

oyuncak saat veya saati öğretecek tahta küpler, matematik kavramlarını geliştirecek 

oyunlar. 

Doğa Bilimleri: Mıknatıs, ayna, taş, yaprak, deniz kabuğu, doğayla ilgili 

çocuk kitap ve CD’leri. 

Müzik ve Dans Araçları: Ritim araçları (tef, davul, trampet, flüt, melodika, 

zil, çan, çıngırak), cd’ler. 

Bunun dışında; çocuğumuz kalem tutmaya başladığı andan itibaren onun bu 

gelişimini kalemlerle, boyalarla desteklemek önemlidir. En önemli destek ise; 

bebeğimiz kaç yaşında olursa olsun onu övmek, yüreklendirmek ve 

davranışlarımızla çok yönlü aktivitelerde ona model olabilmektir. Aktif 

öğrenmeye açık olabilmek; bağımsızlığını ve girişimciliğini desteklemek, yaşı kaç 

olursa olsun çocuğumuzu tanımak, onun gelişiminde etkili olacaktır. 

2-7 Yaşlarında İkinci Dönem: Animizm 

Zeka gelişiminin bu döneminde çocuk hızla dili öğrenir ve yalnızca hareketli 

bir varlıktan, sözcükleri ve düşünceleri alan bir kişiye dönüşür. Ancak bu dönemin en 

önemli özelliği çocuğun düşüncelerinin ve değerlendirmelerinin yetişkinlerden farklı 

olmasıdır. 

İsviçreli psikolog Piaget, yüzlerce Cenevreli çocuk üzerinde yaptığı sistematik 

deneme ve gözlemlere dayanarak bu dönemin dört ana özelliğini saptar: 

Benmerkezcilik, Animizm (bütün varlıkların ve evrenin bir ruh taşıdığını ileri süren 

öğreti), Preoperasyonel Mantık, Otoriter Ahlak 

33

Yedi yaşın altındaki çocuklar, benmerkezci bir dünyada yaşarlar. Bir araya 

geldiklerinde çok konuşurlar. Fakat konuşulanlar, paylaşılmış birkaç konudur. Her 

çocuk, kendisini hangi konu ilgilendiriyorsa yalnızca onun üzerinde konuşur. Piaget bu 

ilişkiyi kollektif monolog diye adlandırır. Bu dönemde çocuklar, kendilerini 

ilgilendiren konuların başkaları için de büyük anlam taşıdığını düşünürler. Kendileri 

dışındaki insanların düşüncelerini anlayamazlar. Çocuk, kendisini gerçekten evrenin 

merkezi gibi görür. 

Bu dönemdeki çocuk için her şey sanki canlıdır ve kendisi gibi duygu ve 

düşünceleri vardır. Olaylarda hiçbir zaman yansızlık ve doğal bir amaç yoktur. Her 

zaman güdülerine dayanarak psikolojik açıklamalar yaparlar. Bütün olaylar bir amaca 

yöneliktir. Rüzgar istediği için eser; başını çarptığı eski masa “kötü”dür. Bu dönemde 

çocuklar büyüye inanırlar ve onlara göre sözcükler, eylemler kadar güçlüdür. 

Psikolojik ve fiziksel dünya aynıdır. Düşleri gerçektir ve iyi ya da kötü dilekleri büyük 

olasılıkla gerçekleşir. 

Bu yaş çocuklarında akıl yürütme daha somut düşüncelere dayanır. Soyut 

kavramlar ve mecazlar yorumlanabilir değildir. Çocuklar, gözlemlerinden ve 

deneyimlerinden sebep sonuç ilişkisi kurarak bir sonuç çıkaramazlar. Soyut kavramlar 

ile somut kavramlar arasındaki farklılıkları hissetmezler ve anne-babalarından gelen 

açıklamaları hiç koşulsuz kabullenirler. “Annem/babam diyorsa doğrudur!” gibi. 

Çocukların nasıl bilye oynadıklarını araştıran Piaget, yedi yaşın altındakilerde 

otoriter ahlak konusundaki görüşlerini açıkça belirtir. Kurallar bu yaş dönemindeki 

çocuk için çok kutsaldır. Kuralın ne olduğunu bilmeyebilirler, fakat onun 

değiştirilemeyeceğine inanırlar. Benzer biçimde, anne-babalarının söylediklerini yerine 

getirmedikleri zaman kafalarında kendilerinin haklı olabilecekleri biçiminde bir 

düşünce yoktur. Ancak gelişimin bundan sonraki döneminde, onların da içinde etkin 

bir rol alacağı demokratik işbirliği ortamı ve kuralların karşılıklı değişimi akıllarına 

gelir. Otoriter ahlakın ayrılmaz bir parçası, suçlunun cezalandırılması anlamında “her 

yerde adalet” düşüncesidir. Eğer beş yaşındaki bir çocuk, annesinin sözü dışına çıkarak 

34

caddenin ortasına doğru koşarsa ve sonra yere düşerse, “yaramaz olduğu için” 

düştüğünü düşünür. 

Bu animistik dönemin özelliklerini bilmek, karışık olaylarda çocuğun 

tepkilerini anlamada kişiye yardımcı olur. Çocuk bu dönemde herhangi bir kötü 

durumu ceza olarak algılar. Benmerkezci bir dünyada yaşadığından bu cezayı, yaptığı 

herhangi bir yanlışın karşılığı olarak düşünür. Anne-babasının, kendi dışında bir konu 

hakkında tartışabileceklerini düşünmez. Otoriter ve büyülü bir dünya görüşü 

olduğundan, eğer annesinin isterse kendisini iyileştirebileceğini düşünür. 

7-16 Yaşları Arasında Üçüncü Dönem: Gerçekçilik 

Yedi yaşından sonra çocuk, büyük oranda, benmerkezcilik, animizm, 

preoperasyonel mantık ve otoriter ahlak niteliklerini yitirir. Somut nesnelerin, dünyaya 

ilişkin etkinliklerin yanı sıra, sözcüklerin, düşüncelerin ve kuralların ayrımına varır. 

Sosyal ilişkilerinde demokratik, işbirlikçi bir tavır söz konusudur. 

On iki yaşından sonra soyut mantık gelişir. Giderek artan bir biçimde çocuk, 

kafasında mantık işlemleri oluşturur. Problemi çözmek için somut şeylere ihtiyacı 

yoktur; sadece düşünceleri ona yeterlidir. [1] 

35

ÇOCUK VE ERGENLERİN SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİMİ 

Erikson, Freud’un psikoseksüel gelişim olarak tanımladığı ve cinsel gelişmeyi 

temel alarak hazırladığı gelişimi, psikososyal kuram adı altında yeniden incelemiş, 

gelişimi “İNSANIN 8 EVRESİ” adı altında 8 evre halinde ele almıştır. Her evrede 

benliğin karşılaştığı bir olumlu benlik, bir de bunun karşıtını belirtmiştir.Temel güven 

ve bunun karşıtı olan temel güvensizlik gibi. 

Aşağıda Erikson’un bu kuramı özetlenmiştir. 

1. Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-1 Yaş) 

Bu dönem, Freud’un oral döneminin karşılığıdır. Çocuğun bu dönemde ilişki 

kurduğu en önemli kişi anne veya anne yerine geçen kişidir. Anne-çocuk ilişkisinde 

süreklilik, tutarlılık ve aynılık sağlanabilirse; çocuk, annesinin kendisini hep 

seveceğinden, isteyeceğinden ve terk etmeyeceğinden emin olma duygusu 

geliştirebilirse, çocukta temel güven duygusunun çekirdeği oluşur. Bebekteki sosyal 

güvenin ilk belirtisi, bebeğin beslenmesinin rahat ve tabii hale gelmesi, uykusunun 

derinleşmesi, bağırsaklarının rahatlamasıdır. 

Bu dönemin tehlikesi, temel güven duygusunun sağlıksız gelişmesidir. 

Erikson’a göre, en sağlıklı şekilde yetişmiş çocuklarda bile geçmişte bir 

zamanlar ana kucağında yaşanmış güzel bir cenneti yitirmiş olma duygusu ile bu 

cennete karşı bir özlem kalıntısı vardır. Bu cenneti yeniden bulma gereksinimi, 

Tanrı’ya inançta simgelenmiştir. Din, Erikson’a göre, insanda temel güveni sağlar. 

2. Özerkliğe Karşı Utanç ve Kararsızlık (2-3 Yaş) 

Bu dönem, Freud’un anal döneminin karşılığıdır. Çocukta bu evrede birbirine 

karşıt eş-anlı iki eğilim arasında bir seçim yapabilme yetisi gelişmektedir. Örneğin; 

çocuk önce annesine sarılır, sonra onu iter. Eline geçirebildiği şeyleri yakalar, sonra 

atar. Kakasını inatla tutabilir ya da bunları öfkeyle fırlatırcasına bırakabilir. Bu, yeni 

bir durumdur. Yapma ya da yapmama, isteme ya da istememe gibi. İşte özerklik 

36

duygusu birbirine zıt istek ve eğilimler arasında bir seçim yapabilme gücüdür. Çocuk 

içinde bulunduğu toplumun beklentilerine göre bazı şeyleri yapmayı örn; kakasını, 

çişini uygun zaman ve yerde bırakmak üzere tutabilmeyi öğrenirken, ağır utandırmalar 

ve cezalarla karşılaşırsa, utanç duygusu gelişerek seçim yapabilme ve irade yetilerinin 

gelişimi kösteklenebilir. 

Bu dönemin tehlikesi, utanç ve kuşkuculuk duygularının aşırı gelişmesidir. 

3. Girişimciliğe Karşı Suçluluk Duygusu (3-5 Yaş) 

Bu dönem, Freud’un fallik döneminin karşılığıdır. İlk iki dönemde çocukta 

güven ve özerklik duygularının temeli atılmıştı. Bu dönemde ise, çevreyi keşfetme ve 

ona egemen olma amacıyla girişim duygusunun temelleri atılmaktadır. Çevrenin 

tutumu çok önemlidir. Çevre tutumları hep baskılı, engelleyici, suçlayıcı olduğu sürece 

çocukta merak etme, yarışmadan hoşlanma, amaçta ısrar etme, başarmaktan zevk alma 

duyguları sağlıklı gelişemez. Gene bu dönemde çocuğun motor gelişmesi hızla 

olgunlaşırken, cinsel organlara yönelik ilgileri de artmıştır. Bu merak onu 

mastürbasyona, çocuklar arası cinsel oyunlara, büyüklerin cinsel yaşantısına aşırı 

ilgiye götürebilir. Bu dönemde aşırı korkutma, suçlama, ceza çocuğun ileriki 

yaşamında cinsel sorunlar yaşamasına yol açabilir. 

Bu dönem, analitik kuramda Oedipus Kompleksi olarak bilinen dönemdir. 

Bu dönemde çocuk, anne ya da baba ile özdeşim yaparak benliğini geliştirir, 

üst benlik oluşmaya başlar. 

Bu dönemin tehlikesi, aşırı suçluluk duygusunun gelişmesidir. 

4. Beceriye Karşı Aşağılık Duygusu (6-11 Yaş) 

Bu dönem, Freud’un gizil (latent) döneminin karşılığıdır. Çocuk, bu dönemde 

tek başına bir şeyler yapamayacağını sezerek başkaları ile işbirliği kurmaktan ve 

birlikte çalışmaktan haz almaya başlamıştır. Bu yaş grubunun dünyasına artık araç 

gereçler girmeye başlar. (çekiçle çivi çakmak, oyuncak ya da bebekleri kırıp yeniden 

37

yapmak vs.) Çocuk, artık ortaya çıkardığı şeylerle başkaları tarafından tanınmak ister. 

Başarılarından gurur ve zevk alma duygusu gelişmiştir. 

Bu dönemin tehlikesi, çocukta aşağılık duygusu ve yetersizliğin gelişmesidir. 

5. Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Karmaşası (11-20 Yaş) 

Bu dönem, çocukluk ve yetişkinlik arasında bir geçiş dönemidir. Kişinin 

toplumsal yerini, mesleksel konumunu ve cinsel kimliğini tanımaya, yerine oturtmaya 

çalıştığı bir dönemdir. İşte bu çabaya kimlik bunalımı denir. Kimlik bunalımı ile 

kimlik karmaşasını birbirinden ayırt etmek gerekir. Kimlik bunalımı her gencin kendi 

kimlik duygusunu kazanabilmesi için bilinçli ya da bilinçdışı olarak verdiği bir 

savaşımdır ve doğal bir süreçtir. Kimlik karmaşası ise, bu bunalımın ağırlaşması; 

geçici de olsa uyumun oldukça ağır biçimde bozulmasıdır. Kimlik karmaşası, ruhsal 

çökkünlük, aşırı taşkınlık, antisosyal davranışlar vs. ile ortaya çıkabilir. Danışma ve 

tedavi olumlu sonuçlar verebilir. Kimilerindeyse bu durum yıllarca sürebilir. 

6. Yakınlığa Karşı Yalıtılmışlık (21-30 Yaş) 

Bir önceki dönemde kimlik duygusunu yerleştiren genç, bu dönemde kendi 

kimliğini bir başkası ya da başkalarının kimliği ile birleştirebilmeye hazırdır. Bu yakın 

ilişkiler kurma evresidir. Burada yakınlaşmadan, bireyin somut birleşmelere, 

eşleşmelere kendini bırakabilmesi, özveri yada ödünlerde bulunabilmesi anlaşılmalıdır. 

Kimlik bocalamasından henüz çıkamamış kişiler için bu dönemin tehlikesi yalnızlık 

duygusudur. 

7. Üretkenliğe Karşı Verimsizlik (Yetişkinlik Dönemi) 

Bu dönemde üreticilik deyince yeni bir kuşağı oluşturmak ve ona rehberlik 

etmek anlaşılır. Benliğin en önemli işlevi üretme, yaratma ve üretilen, yaratılan şeylere 

sevgi ile bağlanmadır. (çocuklar, sanat, bilim alanındaki yapıtlar vs.). 

Bu dönemin tehlikesi, kısırlık, verimsizlik, durağanlık ve benliğin 

yoksullaşmasıdır. 

38

8. Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk 

Benlik bütünlüğü, olumlu olumsuz, acı tatlı yönleri ile bütün bir yaşamın 

olduğu gibi kabullenişidir, geleceğin korku ve endişe ile karşılanmamasıdır. Kişi, 

sonucu belli olan gelecekten yani ölümden korkmaz. Benlik bütünlüğü duygusundan 

yoksun olan kişi, yaşamını yeni baştan yaşama özlemi duyar ve ölümden korkar. Eğer 

daha önceki evreler sağlıklı yaşanmışsa, kişi yaşlılığı ve ölümü de yaşamın doğal bir 

parçası olarak görür ve huzurludur. 

Bu dönemin tehlikesi, umut yitimi ve ölüm korkusudur. 

Erikson’ a göre, her gelişen dönem kendisinden sonra gelen döneme bir zemin 

hazırlar ve daha sonra gelen dönem önceki dönemlerden etkilenir. Yani daha önceki 

dönemler sağlıklı gelişmiş ya da gelişmemişse, bundan sonraki dönemlerin gelişimi de 

bundan büyük ölçüde etkilenecektir. 

39

FREUD VE PSİKOSEKSÜEL GELİŞİM DÖNEMLERİ 

Yaşamın İlk Yılı: Erken Bağımlılıkta Oral Dönem 

Yeni doğan bebek, zamanının büyük bölümünü uyuyarak geçirir. Tüm 

uyaranları, beslenme işlemleriyle sınırlıdır: Açlık, emme, doyma ve iç gurultuları, ağız 

hareketleri, başlangıçtaki doyumların tümünü oluşturduğundan bu dönem oral dönem 

diye adlandırılır. 

Yaşama dair her şey hem dünyayı tanıma hem kendini ifade etme buradan 

olur. Eline bir nesne verildiğinde doğrudan ağza götürülür ve tanınır; çıkarttığı 

seslerden acıktığı, altını kirlettiği, kendini güvende hissetmek amacı ile kucağa 

alınmak isteği vb. her şey buradan ifade edilir. 

İlk başta bebek, insanların ayrımına varamaz. Sonra insanların bir parçasını; 

yani yüzlerini, seslerini, sıcaklıklarını ya da verdikleri rahatlığı algılar ve algılama 

alanından kaybolduklarında, onları unutur. Anne-babası, en yakın olduğu kişiler 

olduğu için onları tanır ve unutmaz. Bu sosyal ilişkilerden hoşnutluk duyması, bakıcısı 

ile arasında sıkı bağlar kurulmasını sağlar. Yabancı ayırımı ve tepkisi gelişir. 

Yaşamın İkinci Yılı: Başlangıçtaki Sosyalleşmede Anal Dönem 

Yaşamın ikinci yılının başında çocuk, daha değişik bir kişi olur. Artık ayakta 

durabilir ve çevrede dolaşabilir. Temelde ilişkisi yine bir kişiyledir. Annesi nereye 

giderse onu izler. Annesi artık ona toplumun ondan ne gibi davranışlar beklediğini 

öğretmeye, sosyal kuralları aşılamaya başlar. Annesinin uygun olmayan 

davranışlarında verdiği “hayır” yanıtı ilişkilerinde çok derin bir değişikliği yol açar. 

Anne ile çocuk arasındaki değişen ilişkilerin özü, bu dönemin adını aldığı 

tuvalet eğitimidir. Çocuğun oturağı vardır ve dışkısını tutmaya ya da bırakmaya karar 

verebilir. Gelişimin bu noktasında çocuk, kendisini yönetebilir. 

40

Bu dönemde çocuğun temel görevi, kendisinden daha güçlü olan bir kişi 

ile nasıl ilişkide bulunacağını öğrenmesidir. Bu, yanında ya birçok deneyimler ve 

doyumlar ya da anksiyeteler getirir. 

Tuvalet eğitimi ve kendi yapabilirliği- yeterliliği bakım veren kişi ile çocuk 

arasında karşılıklı bir inatlaşma ve güçler savaşına dönüşebilir. Ondan istenen şeyleri 

yapmaya direnç gösterir (yemeyeceğim, giymeyeceğim, yatmayacağım gibi..). Ya da 

mutlaka ben yapacağım biçiminde olabilir. Burada önemli olan çocuğun ben 

merkezci olduğu ve kurallara karşı gelme ile karakterize bu dönemini sağlıklı ve rahat 

atlatabilmesine yardımcı olmaktır. Onunla karşılıklı inatlaşmak ve zorla yaptırmak 

yerine gündemi biraz değiştirerek odaklanılan konudan farklı bir şeye ilgisini 

yöneltmek; ancak daha sonra yapılması gereken her ne ise onu uygulamak olmalıdır. 

Dönem 

3-6 Yaşları Arasında Üçüncü Dönem: İlk Kimlik Oluşumunda Genital 

Çocuğun sosyal yaşamı, bu dönemde üçüncü büyük değişime uğrar. Zamanın 

büyük bir bölümünü bir kişi ile birlikte değil, bir grup içinde geçirir. Çocuk, birçok 

yeni sosyal isim ve yeni duygu ortaya çıkaran böyle bir üçlü konumla ilk kez karşı 

karşıya gelir. Kıskançlık ve rekabet belirir. Bunun şiddeti çocuğun isteklerini 

erteleyebilme yetisine bağlıdır. Yeni yürümeye başlayan anal dönem çocuğu, 

isteklerini erteleyemez. Çünkü gelecek kavramından yoksundur ve ona beklemesini 

söylemek anlamsızdır. İsteği yerine gelmezse dürtülerini denetleyemez. Huysuzluk 

nöbetine girer. Fakat dikkati başka yöne çekilebilir. Çocuk, genital dönemde artık 

tümüyle farklı nesnelere bağımlı değildir. Bunlar üzerine düşünüp yorumlar getirebilir. 

Gelecek kavramı oluşmuştur. “Sonra”ya kadar, “yarın”a kadar ve “ben büyüyünce”ye 

kadar bekleyebilirler. Bu dönemde çocuklar kendilerini büyümekte olan bir kişi olarak 

görürler. “Ben büyüyünce polis olacağım” ya da “bir hemşire olacağım” ya da “aynı 

babam gibi…” derler. 

41

Bu dönem, çocuğun büyüklük, yaş ve cinsiyet bakımından kendisini 

başkalarıyla karşılaştırdığı; kendi cinsel kimliğinin ayrımına vardığı, kendisiyle aynı 

cinsiyetten olan anne-babasını örnek aldığı bir dönemdir. Çocuklar, cinsiyet organları 

dahil bütün bedenlerini keşfederler. Anne-baba ile ayrıcalıklı bir ilişki kurmak isterler. 

Çocuk kendi geleceğinin, bir insan olarak kimliğinin ve anne-babası 

arasındaki cinsel bağların ayrımına varınca, üçüncü olarak yeni ve güçlü bir anksiyete 

kaynağı geliştirir: Kendi vicdanı. Anal dönemde çocuklar, yalnızca hoşnutsuzluk 

gösteren kişilerin varlığında yasaklanan dürtülerini bastırırlar. Genital dönemde ise ne 

zaman içlerinde yasaklanmış bir dürtü kabarırsa, hemen anne-babalarının 

sınırlamalarını anımsarlar. Vicdanlarının sesine uyarlar. 

Düşüncelerin eylemden daha güçlü olduğu, kaba güce dayalı ve otoriter bir 

ahlakın egemen olduğu, suçların cezalandırıldığı ve adaletin “göze göz, dişe diş” 

olduğu animistik dönemde suçluluk duygusu büyüktür. Çocuklar yıkıcılıklarının ve 

saldırganlıklarının kendilerine yöneleceği korkusu içindedirler. 

Bu yaş dönemi hem cinsel kimliğin öğrenildiği ve farklılıkların ayırımına 

varıldı dönemdir. Hem de aynı zamanda vicdan/ ahlak/ süperego gibi 

kavramsallaştırılan özelliklerin geliştiği dönemdir. Çocuk bu dönemde sosyalleşmeye 

başlar ve toplumsal kurallara uyumu öğrenir. 

Dönemi 

6-12 Yaşları Arasında Dördüncü Dönem: Gizillik ve Kültürel İlişkiler 

Bu dönemde çocuk, ilk kez yaşıtları arasında ayakta kalmayı öğrenir. Aklı, 

dikkat çekiciliği ve enerjikliği bakımından diğerleriyle karşılaştırılır. Aynı zamanda 

sosyal gruplar arasındaki benzerliklerin ve farklılıkların ayrımına varır. Biz kızlar, siz 

erkekler gibi. Ancak bir önceki dönemde görülen cinsel konular ile ilgili merak ve 

uğraşılar, ergenlik ve hormonal tetiklenmelere kadar uyutulur ve üstü örtülür. 

42

Çocuk bu dönemde söyleyiş, renk, sosyal bozukluk ve sakatlıklara karşı 

duyarlıdır. Bu yaş, en büyük uyumun gösterildiği yaştır. Çocuk yalnızca kendi 

kültürünün davranış biçimlerini ve kurallarını öğrenmekle kalmaz, aynı zamanda 

yaşıtları arasında kabul edilmek için çabalar. Çocuk, toplum dışına itilirse ve yeterince 

saygı görmezse özgüven yitimine bağlı anksiyete derinleşir. 

12-15 Yaşları Arasında Beşinci Dönem: Puberte ve Ergenlik 

Bir ergen, vücudundaki fizyolojik değişimlerle birlikte, ailesi ve sosyal 

çevrenin değişen beklentileriyle yüz yüze gelir. Biyolojik değişimlerin belirmesi, 

genital ve hatta daha erken dönemde yaşanan olayların yeniden ortaya çıkmasına yol 

açar. Gizlilik öncesi dönemde çözümlenmemiş çatışmalar yine su yüzüne çıkar ve 

bunlar önceden yaşananların yinelenmesi olduğundan, ergenlik, gelişimin önceki 

dönemlerinden kalan çözümlenmemiş sorunların ele alınması için ikinci bir şans 

gibi kabul edilir. 

Ergen kişinin, meslekler, karşı cinsten eşler ve ideolojiler üzerinde 

deneyimleri olur. Değişik gruplara ve eylemlere bağlanır. Giysiler ve gençliğe özgü 

davranışlar, ergen ile anne-baba arasında yeni ilişkiler kurulmasına yardımcı olur. 

Karşılıklı olarak birbirlerinden uzaklaşmaları, bağımsızlık ve olgunluk kazanmak için 

gerekli bir basamak olabilir. Aşırı bağımlılık altındaki gençlerin, anne babalara 

başkaldırmaları genellikle abartılır. Bu gençler, erken gelişen güvensizlik duygusundan 

kurtarılmalıdır. Yetersiz ve kendine güvenmeyen anne-babalar, çocuklarının bağımsız 

görüşlerinden korku duyarlar ve kendi ölçülerine uygun davranmaları konusunda 

diretirler. Böyle anne-babaların çocukları, aşırı ergenlik başkaldırıları içine 

sürüklenirler. [2] 

Oysa ergenin anne ve babasından (veya onları temsil eden kişilerden) farklı 

düşünce ve değerlerinin olabileceği, ayrı ve bağımsız bir kişilik geliştirmesi gerektiği 

unutulmamalıdır. Bu dönemde ergenler herhangi bir konuda örn. sosyal, politik, 

felsefi uzun uzun, gereksiz ve tekrarlayıcı (geviş getirir gibi) tartışmalar içine 

girebilir. Ebeveynleriyle ters düşecek biçimde davranabilir. Bu çatışmalar olması 

43

gereken ve beklenen durumlardır. Çünkü bu çatışmalar sonucu karşı taraf da bir 

kimliğinin oluştuğunun farkına varacaktır. Burada bize düşen onun düşüncelerine, 

duygularına ve farklılığına saygı göstermek ve kabul etmek olmalıdır. Fakat bu ona 

yol göstermek doğru değildir anlamına gelmemelidir. Dikkat edilmesi gereken onun 

karşısında değil yanında olduğumuzu hissettirerek ona yol göstermektir. 

GELİŞİMİN ERKEN DÖNEMLERİNİN SONRAKİ KİŞİLİĞE ETKİSİ 

Her dönem, kendine özgü bir yaşam biçimi getirir ve bu dönemler kesin 

çizgilerle sınırlandırılmış zaman dilimleri değildir. Bir yaştaki kadar olmasa da 

çocukların, çocukluk dönemi boyunca anne-babalarına bağımlılıkları sürer. Anne 

babalar anal dönemde çocuklarını eğitmeye başlar. Bu eğitim, ergenlik çağına değin 

sürer. Cinsel merak, genital dönemde belirir ve yaşam boyunca sürer. 

Oral dönemdeki çocuksu eylemlerin, ileride, yiyecek ve içeceğe düşkünlük 

biçimine dönüştüğünün, anal dönemdeki deneyimlerin obsesif kompulsif bozukluk, 

tuvalet işleriyle fazla uğraşma, cimrilik, kararsızlık, mükemmeliyetçilik, inatçılık, aşırı 

titizliğe karşı ilerideki tepkilerini etkilediğinin; genital dönemdeki deneyimlerin, 

yetişkinlikteki cinsel uyumu sağlamada yaşamsal bir önemi olduğunun düşünülmesi 

yeni değildir. Psikolog Erikson, erişkin kişiliği ile çocukluk deneyimleri arasında 

önemli bağlantılar olduğuna dikkat çekmiştir. Her dönemin, insan ilişkilerinde bir 

sorun ile ilişkili olduğunu söyler ve kişilik gelişiminin yaşam boyunca devam eden bir 

süreç olduğuna dikkat çeker. 

Oral dönemde çocuğun bağımlılığı ve annesi ile ilişkileri sırasında bu ilk 

bağımlılığı nasıl yaşadığı belirleyicidir. Bu, ileriki yaşamında diğer insanlarla kuracağı 

ilişkilerde alacağı tavrı etkiler. Yaptığı ilk çözümlemeler, ileriki yaşamında yapacağı 

çözümlemelerin bir örneğidir. Mutlu bir bebeklik “güven”i doğurur. Çocuğun 

gereksinmelerinin karşılanmadığı bir bebeklik ise kötümserlik ve “güvensizlik”le 

sonuçlanır. Oral döneme pozitif olarak takılan insanlar, yaşamları boyunca bağımlı 

olmayı çok isterler. Negatif olarak takılan insanlar ise ilerideki bütün bağımlılıklara 

44

şiddetle karşı çıkarlar. Örneğin hastayken ayakta kalabilmek ve başkalarının bakımına 

gereksinme duymamak için tüm güçleriyle savaşırlar. 

Çocukluk için anal dönemde belirleyici olay, kendisinden daha güçlü bir kişi 

ile karşılıklı ilişkiye girmesidir. Yeni yürümeye başlayan doygun bir çocukta 

“özerklik” ve çevresindekileri hoşnut edebilecek yetiye sahip olduğu konusunda güven 

gelişir. Yetişkin yaşamındaki aşırı boyun eğme ve anlamsız inatçılığın kökleri, erken 

çocukluk dönemindeki sosyal eğitimin yanlışlıklarında bulunur. 

İlk deneyimlerin aile içinde yaşandığı, cinsel rollerin ve cinsel dürtülerin 

ayrımına varıldığı genital dönemde, itici ve canlı bir merak ile tedirginlik ve çekingen 

bir geri çekiliş arasında seçim yapılır. 

Gizlilik döneminde çalışma yaşamına eğilim, iş arkadaşlıkları ve dostluk 

grupları ön plana geçme başlar. Eğer bu dönemdeki deneyimler çok fazla anksiyete 

getirirse, çocuk kendi yetenekleri ve yaşıtları arasındaki konumu hakkında aşağılık 

duygusu içinde büyüyebilir. 

Yeterli bir ergenlik, birey kimliğini sağlam bir yapıya oturttuğunda ve yaptığı 

seçimlerle doyuma ulaştığında gelişir. Ergen, çok gerilimli olduğu zaman kimlik 

oluşumu zayıflar. Birey, kim olduğunu ve yaşamdan ne beklediğini tam olarak 

hissedemez. [3] 

45

ÇOCUK VE ERGENLERİN CİNSEL GELİŞİMİ 

Cinsel Gelişim Evreleri 

İlk 1-1,5 Yıl 

Bebek annesinin memesine yaklaştığı an sakinleşir, ağlaması durur rahatlar. 

Anne ile sıcak ve yakın bir ilişki içindedir. Bu dönemde altı temizlenirken ona eşlik 

eden duyumları algılar ve bu dokunuş keyif veren bir yaşantı olur. Bazı kuramlara 

göre, bu dönemin çocuğun ilk cinsel haz yaşadığı dönem olduğu düşünülmektedir. 

Bu yaş döneminde bebek vücudunu ellemekten ve ellenmesinden hoşlanır. Bu 

son derece doğal bir durumdur. Bebeğin elini çekmeye çalışmak, eline vurmak gibi 

davranışlar yanlıştır. Bu dönemde bebeğe ihtiyacı olan güven ortamı yeterince 

sağlanırsa ve sevgi gereksinimi karşılanırsa cinsel gelişimi sağlıklı olacaktır. 

1,5-3 Yaş 

Çocuk bu dönemde tuvaletini tutarak duyduğu hazzı ertelemeyi öğrenir. Bu 

dönemde annenin baskıcı tutumları çocuğun inatçılık davranışları geliştirmesine neden 

olabilir. Tuvaletini yaparken cinsel organlarına dokunmak, ellemek doğaldır. Çocuk 

cinsel organlarını tanımak amacıyla onlara dokunur. Bu hareket cinsel bir eylem değil, 

yeni ve değişik bir şeydir. Anne-babanın paniklediğini gören çocuk bu hareketi daha 

ilginç bulmaya başlar ve yapmaya devam eder. Eğer ebeveynlerin ilk tepkisi 

paniklemek olmazsa, anne-baba nötr kalmayı başarabilir ve çocuğun ilgisini başka 

alanlara çevirebilirse çocuk bir süre sonra bu hareketini bırakır. 

Ayıp, günah gibi sözler söylemek, kızmak, bağırmak ve ceza vermek 

davranışı ortadan kaldırmayacaktır. Çocuk yasaklanan şeyi tekrar deneyecek, bu kez 

gizli yapacak ve yanı sıra suçluluk duyacaktır. 

Zaman zaman (erkek çocuklarda daha fazla) masturbasyon davranışı 

gözlenebilir. Kız ve erkeklerde cinsiyet farklılıklarını fark etme bu dönemde ortaya 

çıkmaya başlar. 

46

3-5 Yaş Dönemi 

Bu dönem çocuğun cinsel konulara ilgisinin arttığı dönemdir. 5 yaş civarında 

çocukların çoğunluğu kendi cinsiyetine ait rolleri ayırt etmekte ve tekrarlayan 

davranışlarla bu rolü benimsemektedir. Bu dönemde önünde doğru anne/ baba 

modelleri olması cinsiyetine ait doğru davranışları öğrenmesini ve ileride sorunlar 

yaşamamasını sağlayacaktır. Kız- erkek arasındaki farklılıklar, doğum, cinsel organlar 

ilgi alanındadır. Bu konuda sık sorular sorduğu gibi, cinsel organlara sık dokunma, 

anne babanın vücudunu merak etme, karşı cinsin vücuduna dokunma davranışları da 

sık görülür. 

Evcilik, doktorculuk gibi oyunlar tercih edilir. Oyunlarında kendi anne ve 

babalarının davranışlarını taklit ederler. Bu dönemde cinsel organlarını gösterme, 

çıplak olma, okul ortamı içinde birbirine dokunma, öpme gibi davranışlar gözlenebilir. 

Bu dönem bazı kuramlara göre erkek çocuğun anneye sahip olma, babaya yönelik 

düşmanlık duyguları, kız çocuklarda ise babaya yönelik sevgi, anneye yönelik 

paylaşamama duygularının gözlendiği dönem olarak düşünülmektedir. 

Okul Çağı Dönemi 

Bu dönem okulla birlikte sosyalleşmenin arttığı dönemdir. 7-8 yaşlarındaki 

çocuklar evlilik, doğum ve cinsel ilişki konularına meraklıdırlar. Birbirlerine cinsel 

organlarını gösterme, dönemin başlarında rastlanan bir durumdur. Okul ortamı içinde 

hem karşı cinse duyulan ilgi vardır, hem de iki cins arasında rekabet ve tartışmalar da 

sık olur. Kızlar ve erkekler diye okulda gruplaşmalar fazladır ve zaman zaman 

çekişmelere neden olur. Kızların bu dönemde karşı cinse ilgileri daha fazladır ve daha 

kolay belli ederler. 

Ergenlik Dönemi 

Cinsellik sadece fizyolojik değil, sosyal ve psikolojik değişikliklerden de 

etkilenir. Karşı cinse olduğu kadar, kendi cinsine ilginin de olduğu bir dönemdir. 

Kızlar erkeklerden daha önce ergenliğe adım atarlar. Değişiklikler kızlarda 1-2 yıl 

içinde tamamlanırken erkeklerde 4-5 yılı bulabilir. Bu dönemde erkek çocuklarda 

47

genelde utangaçlık, toplum içine girmekten kaçınma görülebilir. Masturbasyon ve ona 

eşlik eden fanteziler sıktır. Bir yandan zevk alırken bir yandan da suçluluk duygusu ve 

kaygı vardır. Bedeni ile ilgili ve cinsel organları ile ilgili endişeler olabilir. Kızlarda ise 

romantik fanteziler daha ön plandadır. Kızların fantezileri daha çok fiziksel 

görünümleri ile ilgilidir. Kendilerini fiziksel olarak daha çekici, ince, uzun hayal 

ederler. Yaşça büyük karşı cinse ilgi duyabilirler. Örn; öğretmenine, komşusuna ya da 

bir film yıldızına. 

Çocuğu Cinsel Konularda Bilgilendirirken Dikkat Edilmesi Gerekenler 

 

Çocuğun gelişim düzeyi hakkında ve olayları o yaşta nasıl algıladığı 

hakkında yeterli bilgiye sahip olunmalıdır. Yaşına uygun düzeyde açıklamalar ve 

konuşmalar yapılmalıdır. 

 

Doğru bir cinsel eğitim vermek için çocuğa mahrem alanları 

öğretilmelidir. Çocuğa cinsel organlarıyla ilgili “Bunlar sadece senin dokunabileceğin 

özel alanlar. Başkasının dokunması doğru değil. Banyo dışında anne-baba bile 

dokunamaz” şeklinde bir bilgilendirme yapılırsa, çocuk arkadaşlarıyla veya 

yakınlarıyla oyun oynadığında bununla ilgili bir hareketle karşılaşırsa hayır demeyi 

öğrenir. 

 

Okul çağına yaklaşmış bir çocuk evde çıplak dolaşıyorsa bu çocuğa 

neyin mahrem olduğunu öğretmek mümkün olmaz. Küçük yaştan itibaren çocuğun 

giydiği kıyafete kadar dikkat edilmeli, mahremiyet duygusu aşılanmalı, sınırları 

öğretilmelidir. Banyo saati dışında çocuğun poposunu fazla sevmemek, bu bölgeyi 

cinsel bir uyarı alanı olarak öğretmemeye dahi dikkat etmek gereklidir. 

 

Cinsel eğitim verirken bu konuda çocuğun merakını ve hayretini 

uyandırmamaya özen gösterilmelidir. Merak ve hayret uyandırıcı cevaplar çocuğun 

ilgisi o alana yoğunlaştırır. 

48

Çocuğun merak ettiği bu konuyu arkadaşlarından ya da internetten 

yalan yanlış, kulaktan dolma bilgilerle öğrenebileceği göz ardı edilmemeli ve çocuk 

cinsellik hakkında doğru bilgilendirilmelidir. 

 

Anne- babanın çocuğun bu konudaki sorularını cevapsız bırakması 

çocuğun soru sorma kapasitesini düşürür. Soran çocuk, her zaman hayatı daha 

kolay öğrenir, sorunlara daha kolay çözüm getirir. Çocuğu azarlamadan, 

terslemeden, yalan söylemeden, içindeki merak duygusunu yok etmeden sorularına 

cevap vermek, o an verilecek bir cevap bulunamıyorsa “Bu konuyu araştırıp 

cevaplayayım” demek ve gerçekten de araştırıp, düşünüp cevap vermek gerekir. [4] 

 

Çocuğun sorularına hazırlıksız yakalanmamak için soru sormaya 

başlamasından önce, anne ve babanın çocuğa hangi mesajları, ne şekilde vereceğine 

birlikte karar vermeleri ve hazır olmaları gereklidir. 

 

Çocukla cinsellikle ilgili konuları konuşurken sözsüz verilen mesajlara 

da dikkat edilmelidir.(yüz ifadeleri, bakışlar, beden dili) 

 

Konuşurken çocuğun anlayabileceği basit bir dilde detaylara girmeden 

anlatılmalı, argo ya da çok tıbbi terimlerle konuşulmamalıdır. 

 

Sadece sorduğu kadarına cevap verilmeli, merak ettiği ve dinlemeye 

hazır olduğu kadarı anlatılmalı, gereksiz detaylara girilmemelidir. 

 

Çocuğa cinsellikle ilgili bilgi verirken cinsel organların isimleri 

başlangıçtan itibaren doğru öğretilmelidir. 

 

Çocuğa cinsellikle ilgili ayıp, kötü, günah gibi yanlış mesajlar 

vermemeye dikkat edilmelidir. Özellikle kendi bedenine ve karşı cinsin bedenine ilgi 

duyan ve tanımaya çalışan çocukların bu merakının doğal olduğunu kabul ederek 

yaklaşmak, bilgilendirmek ve sınırları göstermek gereklidir. 

 

Anne ve babanın çocuğun yanında birbirlerine davranışları da çocuk 

için model oluşturacaktır. Birbirine sevgi ve saygı içinde yaklaşan ebeveynler de 

çocuğun ilişkilerini olumlu yönde etkileyecektir. 

49

Hangi Yaşta Hangi Bilgi? 

1-3 yaş çocuğu bedenine dokunmaktan hoşlanır. Buna karşı aşırı tepki 

göstermek, ayıp ya da günah gibi sözlerle yaklaşmak doğru değildir. Bedeni ya da 

karşı cinsin bedeni hakkında sorular sorarsa beden parçalarının isimlerini söylemekten 

çekinmemek gerekir. Neden kendi bedeni ile karşı cinsin bedeni arasında farklılıklar 

olduğunu merak etmesi ve sorması doğaldır. Bu durumda çocuğa yaşına uygun 

resimlerle çizerek anlatmak ve insanların bedenlerinin bazı bölümlerinin özel 

olduğunu söylemek daha doğru olacaktır. Bu dönemde çocuğa dokunmaktan 

kaçınılmamalıdır. Bu ileride ilişkilerinin sağlıklı olmasını sağlayacaktır. 

3-5 yaş çocuğuna soru sorarsa, çocuğun bir tohum olarak anne karnında özel 

bir yerde oluştuğu ve babanın da bu tohumun yerleşmesi ve büyümesine yardımcı 

olduğu konusunda bilgi vermek yeterli olacaktır. Aynı zamanda bu dönem çocuğun 

kendi cinsiyetine ait rolleri benimsemeye başladığı bir dönem olduğu için evde kendi 

cinsiyetinden olan ebeveyn ile sağlıklı ilişkide olması da önemlidir. Yine bu dönemde 

kız çocukların annenin eşyalarını (giysi, makyaj malzemesi) kullanmaya meraklı 

olması, erkek çocuğun babayı taklit etmesi (örn; traş olmayan çalışmak) da doğaldır. 

Okul çağından itibaren çocuğa bazı bilgilendirmelerde bulunmaya da dikkat 

etmelidir. Özellikle televizyon, yazılı basın, kitaplar ve web siteleri normal-anormal 

kavramının değişmesine neden olmuştur. Bu nedenle çocuklar zaman zaman 

cinsellikle ilgili onları etkileyebilecek ya da ürkütecek yazı ve resimlere rastlayabilir 

ya da günlük yaşamlarında karşılaşabilirler. Bu nedenle çocuğu ürkütmeden taciz gibi 

konularda bilgilendirmeye de konuşmalarda yer vermelidir. Ayrıca televizyonda 

görmesini istemeyeceğiniz bir sahne ile karşılaştığında panik içinde televizyonu 

kapatmak da doğru değildir. Çocuğa bazen televizyon ya da internette rastlayacağı 

50

görüntülerin abartılı olduğunu da anlatmak gerekir. Aksi takdirde çocuk gelecekte 

ilişki konusunda korkular yaşayabilir. 

Hatırlanması gereken en önemli nokta sizin tavırlarınızın ve fikirlerinizin 

çocuğun cinsel gelişimini oluşturacağı ve etkileyeceğidir. Şayet çocuğun sağlıklı bir 

cinsellik yaşamasını istiyorsak kendi cinselliğimizi ve bu konudaki yargılarımızı 

gözden geçirmemiz gerekecektir. 

Ergenlik Döneminde; 

 

Her şeyden önce artık karşınızdakinin çocuk olmadığını hatırlamanız 

gerekir. Konuşurkenki tavrınız ve kullandığınız dil çok önemlidir. 

 

Sorular sormak çocukluktaki kadar açık olmayacaktır. Genç, cinsel 

konularda daha az konuşacak, eksiklerini arkadaşları ya da medya kanalı ile kapatmaya 

çalışacaktır. Dikkat edilmesi gereken en önemli konu yanlış bilgiler edinmesini 

engellemek olacaktır. 

Ergenlik döneminde çocuğun cinsel olarak daha detaylı 

bilgilendirilmeye ihtiyacı vardır. Bu dönemde özellikle başlangıçta çocuğu bedeninde 

olabilecek değişiklikler hakkında bilgilendirmek, gerek bedensel kaygılarını gerekse 

bunlara bağlı olarak ortaya çıkabilecek sosyal kaygılarını engelleyecektir. 

Masturbasyon, adet görme, doğum kontrolü, cinsel yolla bulaşan hastalıklar gibi 

konularda doğru bilgi edinmesine yardımcı olmalıdır. 

 

Araştırmalara göre anne ve babası ile cinsel konularda konuşamayan ve 

bilgi edinemeyen ergenlerin cinsel ilişkiye girme yaşı daha küçük olmaktadır. Bu 

nedenle yanlış şekilde bilgi vermek ya da bilgi vermekten kaçınmak çocuğun 

istenmeyen sorunlarla karşılaşmasına neden olabilir. 

51

Ergenin cinsel eğitiminde hem anne hem de babanın rolü vardır. Eğitimi 

sadece anneye bırakmak doğru değildir. Özellikle bu dönemde erkek ergenin 

konuşmak için babaya daha fazla gereksinimi vardır. Baba erkek ergen için doğru 

modeldir. Babanın çocuğunun sorduğu soruları yanıtlamaktan kaçması, konuyu 

görmezden gelmesi, annenin kendi cinsiyetine ait olmayan konularda yanlış 

bilgilendirmelerde bulunması gencin gelişimini olumsuz etkileyecektir. 

Çocuğa Cinsel Eğitim Vermek Neden Gereklidir? 

 

 

Çocuğun kendi bedenini tanımasını sağlar. 

Çocuğun karşı cinsin bedenini tanımasını sağlar. 

 

Kendi bedenini ve karşı cinsinkini doğru tanıyan çocuğun ileride kendi 

cinsiyeti ve karşı cins ile ilişkileri daha sağlıklı olur. 

 

Karşı cins ile ilişkilerinde denge olur. 

 

Kendi bedenine ait sorumlukları yerine getirmeyi öğrenir. (bedeninin 

bakımı, sağlık ile ilgili konulara duyarlılık) 

 

Başkalarından edineceği yanlış bilgiler nedeniyle cinsel yaşantısında 

sorun yaşamaktan, kendi bedeni ile ilgili kaygılardan korunur. 

 

Cinsel taciz gibi kaygı verici durumlardan korunmasını sağlar.[5] 

52

İKİNCİ BÖLÜM 

ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ 

ÇOCUK İSTİSMARI NEDİR? 

Çocuk istismarı karmaşık nedenleri ve trajik sonuçları olan, tıbbi, hukuki, 

gelişimsel ve psiko-sosyal kapsamlı ciddi bir sorundur. Dünya Sağlık Örgütü bir 

yetişkin tarafından bilerek veya bilmeyerek yapılan ve çocuğun sağlığını, fiziksel ve 

psiko-sosyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen davranışları çocuk istismarı olarak 

tanımlamaktadır. Çocuk istismarı ihmal, fiziksel, cinsel, duygusal istismar olarak dört 

grupta sınıflandırılmaktadır. [6] 

Çocuk İstismarı Türleri: 

1. Fiziksel İstismar 

2. Cinsel İstismar 

3. Duygusal İstismar 

Çocuk İhmali Türleri: 

1. Fiziksel Çocuk İhmali 

2. Cinsel Çocuk İhmali 

3. Duygusal Çocuk İhmali 

1. Fiziksel İstismar: 

Fiziksel istismar çocuğun fiziksel zarar görmesiyle ortaya çıkar. Çocuğa 

vurmak, tokat atmak, saç-kulak çekmek, çocuğu sarsmak, fırlatmak, dövmek, yakmak, 

ısırmak yoluyla çocukta fiziksel ve duygusal hasara yol açma biçimindedir. Kol ve 

bacak kemiklerinde kırıklar, iç organ yaralanmaları, kafa içi kanamalar fiziksel 

53

istismarın en ağır biçimleri olup çocuğun ölümüne yol açabilir. Fiziksel cezalandırma 

ev içinde olabildiği gibi okullarda da yaygındır. Genelde ebeveynden zarar gören 

çocuğun tıbbi yardıma geç başvurması ve eski yaraların çokluğu ile anlaşılabilir. 

Fiziksel istismara uğrayan çocukların %5 i öldürülmekte olup yineleme oranı %25 ‘ 

dir. 

2. Cinsel İstismar: 

Çocukların cinsel yolla istismar edilmesidir. İntihar girişimi, okuldan kaçma, 

antisosyal davranış bozuklukları en önemli belirtilerdir. 

Çocuğun kendisinden en az dört yaş büyük bir kişi tarafından cinsel haz alma 

amacıyla zorla ya da ikna edilerek cinsel etkileşime maruz bırakılmasıdır. Cinselliği 

kışkırtan konuşmalardan, cinsel organ teşhirciliği, çocuğu cinsel ilişki ya da pornografi 

malzemesi yapmak, tecavüz ya da enseste kadar değişen eylemlerdir. 

3. Duygusal istismar: 

Çocuğun iç görüsünü ya da duygusal bütünlüğünü bozan her tür kronik 

eylem ya da eylemsizliktir. Çocukla sürekli alay etme, aşağılama, çocuktan 

kapasitesinin ötesinde aşırı beklenti içinde olma, aşırı koruma, bağımlı kılma, aşırı 

otorite, çocuğun davranışlarıyla uyumsuz aşırı cezalandırma, iz bırakmasa da yüze 

şiddet uygulama gibi eylemlerin yanı sıra çocuğu terk etme, gereksinimleriyle 

ilgilenmeme, yok sayma, çocuğun iletişim çabasına tepkisiz kalma da eylemsizlik 

biçiminde duygusal istismar biçimleridir. 

İstismar tiplerinden biri, tek başına olabileceği gibi, birden fazlası aynı 

çocukta var olabilir. Özellikle duygusal istismar hemen hemen her zaman diğer 

istismar tipleriyle beraber görülür. [7] 

4. İhmal: 

Çocuğa bakmakla yükümlü kişinin bu yükümlülüğünü yerine getirmemesi, 

beslenme, giyim, tıbbi, sosyal ve duygusal gereksinimler ya da yaşam koşulları için 

gerekli ilgiyi göstermeme gibi, çocuğu fiziksel ya da duygusal yönden ihmal etmesi 

54

şeklinde tanımlanmaktadır. Fiziksel ve cinsel istismara göre çok daha göreceli olduğu 

için tanısı zordur. İhmal ve istismarı ayıran en temel nokta ihmalin pasif, istismarın ise 

aktif bir davranış şekli olmasıdır. İhmal, özellikle büyüme geriliği olan, psiko-sosyal 

uyum güçlüğü çeken, eğitim gereksinimleri karşılanmayan çocuklarda akla gelmelidir. 

Çocuk Hakları Sözleşmesinin 19. Maddesine göre çocuğun 

yetiştirilmesinden sorumlu olanlar, bu haklarını çocuğa zarar verecek şekilde 

kullanamazlar. Devlet, çocuğu anne-babanın ya da çocuğun bakımından sorumlu 

başka kişilerin her türlü kötü muamelesinden korumak, çocuğun istismarını 

önlemek ve bu tür davranışlara maruz kalan çocukların tedavisini amaçlayan sosyal 

programlar hazırlamakla yükümlüdür.[8] 

55

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

TRAVMA VE KORUMA ALTINDAKİ ÇOCUKLAR 

Yoksun çocukların maruz kaldıkları fiziksel, duygusal ve cinsel istismar; 

ihmal ve terk edilmişlik onları birer travma mağduru haline getirmektedir. 

Travma Sonrası Stres Bozukluğu olarak adlandırılan bu durum; yaşanılan 

olaydan belirli bir süre sonra başlayan, olumsuz yaşantıların, ani bir hatırlatıcıyla 

karşılaşma durumunda yeniden canlanması ve kaçınıcı davranışlar sergileme ile 

karakterize bir tablodur. Bireyin tedavisi 5 yıldan 20 yıla kadar uzayabilir ve bir ekip 

çalışması gerektirir. Bu nedenle hem zor hem de masraflıdır. 

Travma Nedir? 

 

Yaşama karşı tehdit algılama 

 

 

Vücudun bütünlüğüne karşı tehdit algılama 

Sevdiklerine karşı tehdit algılama 

 

İnanç sistemlerine karşı tehdit algılama 

 

Ölüm, yaralanma, tehdit durumlarını deneyimleme ve tanık olma söz 

konusu ise bu olay kişi için travmatik bir yaşantıdır. 

Travma Geçirmiş Çocuklarda Gözlenebilecek Reaksiyonlar Nelerdir? 

 

 

davranışlar 

 

Korku ve kaygı 

Parmak emme, alt ıslatma gibi gelişim becerilerinde gerilik, bebeksi 

Ayrılma endişesinin oluşması 

56

Kabuslar 

 

gibi yeni korkuların oluşması 

Yalnız yatmaktan, gök gürültüsü ve şimşekten, yabancılardan korkma 

 

 

 

 

 

Eskiden hiç yapmadığı davranışları yapmaya başlama 

Abartılı irkilme tepkileri 

Engellenmeye karşı toleransın az olması 

İçe kapanma; aktivitelere karşı duyulan isteksizlik 

Aşırı hareketlilik (en sık gözlenenlerden, çocuklarda depresyon belirtisi) 

 

Okul başarısında düşme, okula devamsızlık (6. yaşa dek beyin 

gelişiminin % 99’u tamamlanır. Deneyim ve yaşantılar beyin gelişimini etkiler. 

Travmatik yaşantılar beyin gelişimini ve fonksiyonlarını olumsuz yönde etkileyebilir.) 

 

Aşırı dikkat 

 

 

Dikkatte azalma 

Takıntılı bir biçimde tekrarlanan oyunlar 

 

Tekrar eden hatırlamalar 

 

uyku düzensizlikleri[9] 

Sebebi bulunmayan mide bulantısı, karın ağrısı, baş ağrısı, beslenme ve 

 

hale gelir.) 

Öfke nöbetleri (Saldırgan dürtüler mevcut durumla ilgisiz ve düzensiz 

 

Duygu ve davranışlarda dengesizlik (Denge, tam da travmatize insanda 

eksik olan şeydir. O kendini, unutmanın ya da travmanın yeniden yaşanmasının uçları 

arasında; yoğunluk seli, altüst edici duygular ve zerre kadar duygunun olmadığı çorak 

57

durum arasında; asabilik, itkisel eylemler ve eylemin tamamen ketlenmesi arasında 

bulur.)[10] 

Duygusal uyuşukluk ve olayı yeniden yaşama arasında gidip gelme [11] 

Travmatik olaydan sonra tüm çocuklar aynı tepkileri, aynı zamanda, aynı 

devamlılıkta göstermez. Travma, çocukların zayıf noktalarını bulur, yeni problemlere 

yol açabilir ve var olan problemleri şiddetlendirebilir. Travma, çok güçlü bir 

tetikleyicidir. 

Mizaç, birikmiş yaralar, olumsuz tecrübeler, travmalar ve bağlanma statüsü 

travmatik olaydan etkilenme derecesini belirler. 

 

 

Çocuğun sosyal desteği az veya yanlış ise, 

Acıya tahammül eşiği düşük bir mizacı var ise, 

 

 

İrili ufaklı travmatik olay yığını büyük ise, 

Güvenli bağlanamamış bir çocuk ise, 

 

Bağlanma figürleri geçmiş yaşamda çocuğu yeterince koruyamamış ise, 

 

Anne baba da travmatize olmuşsa, travmatik deneyimin yol açtığı 

duyguların ve inançların işlenmemiş olarak duvarın arkasına itilme ihtimali artar.[12] 

Travmatik etkinin şiddeti şu unsurlara bağlı olarak değişir: 

 

Travmanın doğası, şiddeti (Kuvvet doğanınki olduğunda afetten söz 

edilirken, kuvvet başka bir insanınki olduğunda, söz konusu olan vahşettir.) 

 

 

 

Direkt deneyimlemek 

Duymak ve televizyondan izlemek 

Kimi etkilediği (kendisi, tanıdığı veya bir yabancıyı…) 

58

Olay sonrası yaşamında değişen şeyler[13] 

Travmatize olmuş çocukların sosyal dünyasındaki insanlar, travmanın 

olumsuz sonuçlarını nihai olarak etkileyecek güce sahiptir. Onlardan gelen destekleyici 

bir tavır durumun etkisini azaltabilirken düşmanca ya da negatif bir tavır hasara 

katkıda bulunup travmatik sendromu alevlendirir.[14] 

Erişkin yaşamdaki tekrarlayan travma, kişiliğin daha önce biçimlenmiş 

yapısını kemirir ancak çocukluktaki tekrarlayan travma kişiliği biçimlendirir ve 

çarpıtır.[15] Bu nedenle çocuğun yaşamındaki kişiler için onu yeniden 

yaralayacak söylemlerden ve davranışlardan kaçınmak zorunludur. 

Bizim İnancımız Ne olmalı? 

Bazıları şuna inanır: Stres yaratan şey zarar verir. Olumsuz sonuçları hemen 

ya da gelecekte ortaya çıkar. Bizim inancımız ise şudur: Bu çocuklar yaşamlarındaki 

tüm yoksunluklara ve acılara rağmen ayakta kalmış muhteşem varlıklardır. İçlerinde 

her canlı gibi müthiş bir esneklik ve adaptasyon kuvveti barındırırlar. Doğal bir 

iyileşme ve başa çıkma mekanizmaları vardır. Bize düşen ise, bu mekanizmanın 

harekete geçmesini sağlamak, hızlandırmaktır. 

Yardım Etme Yolları: 

1- Kognitif Devamlılık: Bilgilendirme. Bilişsel bütünlüğünün bozulmasına 

engel olmak amacıyla başından geçenler hakkında bilgi vermek ve yaşadığı 

problemlerin kendisiyle değil çevresiyle ilgili olduğu mesajını vermek: “Sen kötü 

olduğun için bunlar başına gelmedi!”, “Sen kötü çocuk değil, incinmiş çocuksun!” 

2- Rol Devamlılığı: Küçük işler vermek, başarabileceği sorumluluklar 

vermek. 

3- Sosyal Devamlılık: Arkadaş kontakları kurmasını sağlamak, yalnız 

bırakmamak, haberleşmek. 

59

4- Zamansal Süreklilik: “Sen yine eskisi gibisin. Bu davranışların anormal 

duruma verilen normal tepkiler.” mesajını vermek 

5- Duygusal Süreklilik: Önemsemek, dinlemek. 

6- Psikolojik Devamlılık: Umutsuzluğunu besleyen duygu ve fantezilerine 

odaklanmak, onları umuda çevirmek. Onun durumuna üzüldüğünü gösterip olumsuz 

damga vurmamak. 

7- Bazı Başarısızlıkların Beklenebileceğini Konuşmak: Ortaya çıkabilecek 

riskleri alt etme tekniklerini geliştirmek. Karşılaşacağı olumsuzluklarla (ailesiyle 

yaşamadığı için dışlanmak, hakarete uğramak, aşağılanmak gibi) başa çıkma 

becerilerinin yerleşik hale gelmesi için sık tekrar etmek. 

8- Yaşadığı Travmayı Bir İlham ve Güç Kaynağına Çevirmek: Geçirdiği zor 

yaşantıların onu ne kadar güçlendirdiğini vurgulamak. Unutulmamalıdır ki, dönüşmüş 

travma hikayesi utanç ve aşağılanma hakkında değil haysiyet ve erdem 

hakkındadır.[16] 

Çocuğun Yaşadığı Travmanın Etkisinden Kurtulduğu Nasıl Anlaşılır? 

1- Semptomları idare edilebilir sınırlar içine çekilmiştir. 

2- Travmatik hatıralarla ilişkili duygulara dayanabilir durumdadır. 

3- Hatıraları üzerinde otoritesi vardır. 

4- Olayın hatırası duygularla birlikte tutarlı bir anlatıdır. 

5- Özsaygısı onarılmıştır. 

6- Önemli ilişkileri yeniden tesis edilmiştir. 

7- Travma hikayesini kuşatan, tutarlı bir anlam ve inanç sistemi yeniden 

kurulmuştur.[17] 

60

yükünü artırdığından böyle bir hoşgörü aslında amaca aykırıdır ve en yakınlarına 

yabancılaşmasına yol açar.[21] 

Güvenli bir çevrenin tesis edilmesi yalnızca ilgili insanların harekete 

geçirilmesini değil, gelecekte olacak şeylere karşı bir koruma planı geliştirmeyi de 

gerektirir. Travmanın sonucunda mağdurun, tehdidin ne kadar devam ettiğini 

değerlendirmesi ve geleceğine yönelik gerekli tedbirlerin alındığına ikna olması 

gerekir. [22] 

İyileşme sürecinin çizgisel, kesintisiz bir hat takip etmesi gerektiği bilgisine 

hiçbir yerde rastlanmaz. Bir noktada travma hatırası mutlaka geri dönecektir. Çoğu kez 

hızlandırıcı etken, önemli bir travma hatırlatıcısı –mesela bir veli toplantısı- ya da 

hayat şartlarındaki bir değişimdir. Bunun kabulünden sonra mağdur iyileşmenin ikinci 

evresine başlamak için hazırdır.[23] 

2. Evre: Yas 

Kronik çocukluk travması mağdurları hayatları boyunca hiçbir zaman yerine 

konmayacak şeyler için kederlenme külfetiyle yüz yüze kalır. Onlardan çalınan 

çocukluk tekrar yerine konamaz bir şeydir. Temel güvenin köklerinin, yani iyi bir 

ebeveyne inancın kaybına yas tutmaları gerekir. Kaderlerinden sorumlu olmadıklarını 

kabul etmeye başladıklarında çocuklukta yüzleşemedikleri varoluşsal umutsuzlukla 

karşılaşırlar.“Bakım veren ebeveynin iç imgesi olmaksızın nasıl hayatta kalınabilir? 

Anne baba olmadan hayat olur mu?” yas tutmanın bu evresindeki merkezi 

sorulardır.[24] 

Yasa boğulma, iyileşmenin bu evresinin hem en gerekli hem de en korkulan 

görevidir. Ancak yas, kayba gereken onuru vermenin yegane yoludur ve uygun bir 

telafisi yoktur.[25] 

Yasın ödülü, mağdur; “kötülüğünü”, damgalanmış kimliğini üzerinden atıp, 

artık bir şey saklamak zorunda olmadığı yeni ilişkiler için ümit beslemeye cesaret 

ettiğinde alınır ve iyileşmenin üçüncü evresine geçilir.[26] 

62

3. Evre: Yeniden Bağ Kurma ve Kendiyle Barışma: 

Psikolojik travmanın merkezi deneyimi çaresizlik ve tecrittir. İyileşmenin 

merkezi deneyimi ise güçlenme ve yeniden bağ kurmadır.[27] Travma mağduru 

çocuğun iyileşmesinin temel ilkesi onun güç ve kontrolünü onararak potansiyel 

gücünü yeniden kazandırmaktır. O, kendisine verilen zarardan sorumlu olmasa da, 

kendi iyileşmesinden sorumludur ve paradoksal olarak, bu görünen adaletsizliğin 

kabulü güçlenmenin başlangıcıdır. Bu süreçte, tahrip olmamış güçlerini ancak onları 

sonuna kadar kullanarak keşfedebilecek olan çocuğun çevresindekilere düşen ona 

acımak değil güçlendirmektir. Onun hayatıyla ilgili çok fazla sorumluluk almak onu 

bir kez daha himaye edilmiş ve güçsüzleştirilmiş hissettirmeye; her davranışını gözü 

kapalı kabul ise, büyük oranda kendini suçlamasını ve yalnızlığını artırarak 

davranışlarıyla yüzleşememesine neden olacağından bu davranışlardan kaçınmak 

zorunludur. 

Bu evrenin en önemli görevi çocuğun, tüm soruların içinde odaklandığı 

”Neden?” ve “Neden ben?” sorularının cevabında kendi suçluluğunun ve 

sorumluluğunun yer almadığını anlamasıdır. Bundan sonra o artık, güç ve kontrol 

duygusunu artırmak için, kendisini gelecekteki tehlikelere karşı korumak için ve 

güvenmeyi öğrendiği insanlarla ittifaklarını derinleştirmek için somut adımlar atmaya 

hazırdır. [28] 

İyileşmesini tamamlayan çocuk, birkaç yanılsamaya rağmen çoğu kez 

şükranla hayatla yüzleşir. Hayata bakışı trajik olabilir fakat gülmeyi baş tacı etmeyi 

öğrenmesi için çok neden olduğunun farkındadır. Neyin önemli olup neyin olmadığı 

konusunda net bir duygusu vardır ve kötülüğü hesaba katarak iyi olan şeye nasıl 

yapışacağını bilir. Çocuk, mirasının bir parçası olan travma hikayesine tamamen 

entegre olduğu zaman, onu sonraki kuşaklara bir musibetten çok, bir ilham ve 

güç kaynağı olarak intikal ettirebilir. 

63

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

BİZ NASIL ÇOCUKLARLA BERABERİZ? 

Bazıları bebeklik döneminden itibaren olmak üzere ailelerinden ayrı yaşayan, 

yetiştirme yurtlarında kalan, alışıp bağlandıkları kişilerden arka arkaya ayrılma 

deneyimleri yaşayan yoksun çocuklarla beraberiz. 

açar; 

Anne-baba yokluğu bu çocuklarda aşağıdaki düşüncelere ve sonuçlara yol 

 

Baştan ona vaat edilen “SÖZLEŞME” bozulmuştur! 

 

 

Hani beni hep koruyacaklardı? 

Neredeler? 

 

 

Bana mı kızdılar? 

Yanlış bir şey mi yaptım? 

 

 

Dalgalanmalar ve tepkilerde tutarsızlıklar olur. 

Kendilerine olan güvenleri azalır.[29] 

Bu durumdaki çocukların çok değişik sorunları vardır: 

 

 

 

 

 

Başka insanlarla ilişki kurma yetenekleri zayıftır. 

Duygu ve düşüncelerini sözcüklerle anlatabilme kapasiteleri sınırlıdır. 

Yaşıtlarına göre, yaşam konusundaki görüşleri olgunlaşmamıştır. 

Gözle görülür davranış bozuklukları vardır. 

Öfke nöbetlerine girerler. 

64

Yataklarını ıslatabilirler. 

 

 

 

Altlarını kirletebilirler. 

Hırsızlık yapabilirler. 

Bakılmakta oldukları evlerden ya da yetiştirme yurtlarından kaçabilirler. 

 

Çok büyük yoksunluklar içinde olan çocuklarda ek olarak saplantılı 

yaklaşım da vardır. Bu çocuklar içten gelen engelleyemedikleri bir dürtü ile sürekli 

mastürbasyon yapabilirler. Herhangi bir cinsel konu sürekli kafalarını uğraştırabilir. 

Ya da aşırı küfür edebilirler. 

 

Bir saplantı biçiminde anahtar ve kilitlere ilgi duyabilirler. Ateşe 

meraklı olabilirler ve yangın çıkarabilirler. 

 

Yeni bir ayrılık deneyimi yaşamaktan korkarlar. Bu yüzden, 

yakınlaşmaya korkarlar. Aile bireyleri dışındaki insanların onlara ilgi göstermeleri, 

anksiyete (endişe) uyandırır. Çocuklar bu kişilerle ilişki kurmaktan kaçınırlar.[30] 

Nasıl Bir Evde, Nasıl Bir Bakım? 

Yoksun çocukların kişilik gelişimlerinin sağlıklı olması için, yanlış 

davranışlarının hoşgörüyle karşılandığı ve onlardan aşırı isteklerde 

bulunulmayan evlere yerleştirilmelidirler.[31] 

Çocuklar bu şartlarda kalıcı bir ev ortamına kavuştuklarında, geçmişte 

kalması gereken gelişim basamaklarını izlerler. Örneğin, sekiz dokuz yaşlarında, 

bebeklik dönemine özgü bağımlı davranış biçimlerini benimserler. Anne baba yerine 

geçen kişiler, bu davranışların; bir kendi kendine tedavi yöntemi ve doyurucu biçimde 

yaşanmamış gelişim dönemlerinin bir özeti olduğunu bilmelidirler. 

Psikolojik tedavi, yetişkinlere bu konuda yardımcı olmayı amaçlar. Bazen 

çocuklara, gereksinim duydukları doyumları anne-baba yerine geçen, destek veren 

65

kişiler sunabilirler; bazen de çocukların istedikleri bebeklik dönemine özgü doyumları, 

tedavi seansları sırasında yetişkinler sağlarlar. Örneğin; onlara bebekmiş gibi ilgi 

gösterirler, onları biberonla beslerler ve onlardan hiçbir istekte bulunmazlar. 

Yaşayamadıkları bebeklik dönemine özgü hazlar doyurulursa, çocuklar bu davranışları 

kendiliğinden bırakırlar. Oral davranışları, anal davranışlar izleyebilir. Çocuk altını 

kirletmekten hoşlanabilir. Ya da yıkıcı davranışlarda bulunabilir. Sonra genital döneme 

özgü davranışlar görülebilir.[32] 

Yaşanmamış döneme özgü davranışlar sergilendikten sonra çocuk yaşına 

uygun döneme özgü davranışlar gösterir. Bu nedenle, yoksun çocuklardan 

yaşlarına özgü davranışlar beklemeden önce içinde bulundukları durum göz 

önünde bulundurulmalıdır. 

Başına gelenler nedeniyle değersiz ve kötü olduğu düşüncesini benimseyen bu 

çocukların olumlu kendilik algısının gelişmesi, onlara bakım verenlerin iyi niyetli 

yaklaşımına bağlıdır. Bir çocuktan daha güçlü yetişkinler olarak bakım verenlerin, 

onların bireysellik ve onuruna saygı göstermesi kendilerini değerli ve saygıdeğer 

hissetmelerini; kendilerine saygılarının gelişmesini sağlar.[33] 

Yoksun Çocuklarda Psikolojik Tedavi ve Amaç 

Bu çocuklarda bir tedavi yöntemi belirlenirken çocuğun bakımı ve yaşamının 

bir düzene sokulması konuları göz önüne alınmalıdır. Eğer çocuğun dengeli bir ev 

yaşamı varsa, yakınlarından yeterli ilgi görüyorsa, sürekli bakım altındaysa ve temel 

sosyal standartlara sahipse, psikoterapi yaklaşımı tek başına etkili olabilir. 

Sosyal standartların düşük olduğu bir ev ortamında ihmal edilen, ailesini 

yitiren ya da anne-babasının yerini tutabilecek kişiler tarafından bakılmayan çocuklara 

psikoterapi uygulanması uygun değildir. Bu çocukların her şeyden önce gereksinme 

duydukları şey, anne-babalarının yerini tutacak bir yetişkindir. Ama çocuklar geçmişte 

türlü yoksunluklar ve streslerle karşı karşıya kaldıklarından, onların bakımını 

üstlenecek yetişkinlerin işi zordur. Çocuklar, her zaman ilgi ve destek görebilecekleri 

bir kişi ya da gruba gereksinim duyarlar ancak normalde onların bakımını üstlenen 

yetişkinler yıllardan beri, bir çocuğun verebileceği doyumdan vazgeçmişlerdir. 

66

Çocuğa bakacak olan kişilerin yaşlara göre çocukluk dönemi davranışlarını 

bilmeleri ve bu doğrultuda tutum geliştirmeleri gereklidir. Bakım verenlerin çocukların 

çeşitli örselenmeler sonucu bugünkü duruma gelmelerinde rol oynayan birinci derece 

yakın aile bireylerine karşı gelişen kendi tepkilerini sağlıklı ele alabilecek yeterlilikte 

olmaları önemlidir.[34] 

Bahsi geçen koşullarda yoksun çocuklara uygulanan psikolojik tedavinin 

iki amacı vardır: 

1) Çocukların geçmişte yaşayamadıkları deneyimleri yaşamaları 

sağlanır; 

2) İnsan ilişkileri konusundaki güvensizlikleri ortadan kaldırılır. 

Çocuklarda işlevsel olmayan savunma mekanizmalarının ortadan kaldırılması, 

kişilik gelişimlerinde yaşanan sorunların giderilmesi için ortam sağlanması ve 

uygulanacak olan yöntem, yıllarca sürecek bir tedaviyi gerektirir. Tedavide etkili olan 

kişiler, kuşkusuz anne- baba yerine geçen yetişkinlerdir. Uzmanların temel görevleri 

ise, yetişkinlere yardımcı olmak ve yetişkinlerin sağlayamadıkları hazları dolaysız 

yoldan çocuğa sunmaktır. [35] 

Muhalif tutum ve karşı gelme davranışları; travma yaşayan, bağlanma sorunu 

olan çocuklarda zedelenen benliğin onarılma çabasının bir ürünü ve kendini tatminin 

bir parçasıdır. Bu davranışlarla karşılaşıldığında çocuğun saldırganlığına gene 

saldırganlıkla karşılık verilmezse, çocuğun doyumu kesintiye uğrar. Daha büyük öfke 

patlamasına, çocuğun acı duymasına ve vicdani bir suçluluğun ilk belirtilerinin ortaya 

çıkmasına yol açar.[36] 

Herhangi bir nedenle kendi evi dışındaki bir ortamda bakılması gereken bütün 

çocuklar risk altında ve tehlike içindedirler. İçinde bulundukları konuma özgü stresler 

yaşarlar ve çoğunluğu ruhsal açıdan yıpranır. Onlarla ilgilenen kişilere çok önemli 

görevler düşer. Görevliler, ağır krizlerin bir hastalığa yol açmasını önleyebilirler, 

geçmişteki bakımın yetersizliklerini gidermek üzere, her çocuk için özel bir bakım 

67

yöntemi sağlayabilirler ve gelişimin bozulup, çocuğun yoksunluk içine düşmesini 

engelleyebilirler. 

Toplumun bakımına gereksinim duyan bu çocukların yıkıcı deneyimler 

yaşadıkları göz ardı edilmemelidir. Olumsuzluklarla dolu bir yaşamda her şeyin 

düzeltilemeyeceği gerçeğini göz önüne alıp, bazı şeyleri daha kötü bir duruma 

getirmemek için çaba harcanmalıdır.[37] 

Sosyalleşme Neden Önemli? 

Anlamlı bir dünyaya inanç, başkalarıyla ilişki içinde şekillenir ve hayatın ilk 

yıllarında başlar.[38] 

Deneysel veriler psikolojik sorunların, şu iki koşulun bir arada bulunması 

sonucu ortaya çıktığını ortaya koymaktadır: 1) Bunaltıcı bir endişe halinde olmak, 2) 

Çoğunlukla, anne-babanın yetersizliğine ve kültürel yoksunluğa bağlı eksik 

sosyalleşme.[39] 

Travma nedeniyle örselenen kendilik duygusu ancak ilk başta olduğu 

gibi başkalarıyla ilişki içinde yeniden inşa edilir. [40] İyileşme yalnızca ilişkiler 

bağlamı içinde yer alabilir; tecrit koşullarında mümkün değildir. Bu süreçte çocuk, 

travmatik deneyim tarafından zarar gören ve bozulan psikolojik becerilerini yeniden 

geliştirir. [41] 

Travmatik olayların yıpratıcı etkileri başkalarıyla ilişkileri biçimlendiren ve 

destekleyen kendiliğin psikolojik yapısının yanı sıra, birey ve toplum arasında bağ 

kuran bağlanma ve anlam sistemleri üzerinde de kendisini gösterir. Travma, çocuğun 

kendisine, başka insanlara ve onu yaratana güvenini kaybetmesine neden olur. 

Aile, arkadaşlık, sevgi ve toplum bağlarını koparabilir. İnsan yaşamına anlam veren 

inanç sistemlerinin sarsabilir. [42] 

Çocuğun inancındaki ve güven duygusundaki bu zedelenme, örseleyicinin 

çocuğa olan yakınlığı arttıkça artar.[43] Çünkü normalde onun güvenliğini ve 

68

korunmasını sağlayacak olan kişi tam da tehlike kaynağıdır. Kendi insanlarınca 

harcanabilir olduğunu gören çocuk, klasik travma sonrası semptomlarının yanı sıra, 

patolojik keder, bozulmuş ilişkiler ve kronik depresyon belirtileri de gösterir. Öfkenin 

kontrolsüz ifadesi ve herhangi bir biçimde saldırganlığa tahammülsüzlük arasında 

gidip gelir. Benzer gel-gitler yakınlığın düzenlenmesinde de ortaya çıkar. Travmatize 

çocuk, hem yakın ilişkilerden çekinir hem de canını dişine takarak onları arar. Sonuçta 

uçlar arasında salınan yoğun, istikrarsız ilişkiler yaşar.[44] 

Bu süreçte çocuk yalnızca en yakınında olanlardan değil, en geniş toplumdan 

da yardım bekler. O, hissettiği acıya seyirci olanlardan yükünü paylaşma, 

harekete geçme ve verilen sözleri unutmama talep eder. [45] Toplumun bu 

taleplere verdiği yanıtın travmanın nihai olarak çözülmesinde güçlü bir etkisi 

vardır.[46] Örselenen çocuk, düzen ve adalet duygusunun yeniden inşa edilmesi için 

zorunlu olan olumlu yanıtı toplumdan alamaması durumunda, kendisini tamamıyla terk 

edilmiş, kimsesiz, hayatı destekleyen insani ve ilahi koruma ve bakım sistemlerinin 

dışına atılmış hisseder. Sahip olduğu yabancılaşma ve kopma duygusu, en yakın aile 

bağlarından en soyut toplum ve din ortaklıklarına kadar her ilişkiye yayılır. Gelinen bu 

evrede çocuğun kendisini ait hissettiği kavram hayattan çok ölümdür. 

Onların Sorduğu Sorulara ve Konuşma Taleplerine Nasıl Karşılık 

Verilmeli? 

Travma yaşantısı ancak üzerinde işlenerek denetim altına alınır. Mağdurun 

sıkıntı veren olay hakkındaki gerçeği hatırlaması ve anlatması, hem sosyal 

düzenin onarılması hem de mağdurun iyileşmesinin ön şartıdır. [47] Travmatik 

hatıralardan kaçınma, iyileşme sürecinde yerinde saymaya yol açar ve işlenmemiş 

travmatik hatıraların çabuk tetiklenmesiyle sonuçlanır. Sıklıkla olduğu gibi sır üstün 

geldiğinde; travmatik olayın hikayesi sözel bir anlatı olarak değil de, uyumu bozan bir 

semptom olarak yüzeye çıkar ve sağaltım gerçekleşmez. Bu nedenle çocukların onlara 

sıkıntı veren olaylar hakkındaki konuşma taleplerini geri çevirmek amaca uygun 

değildir. 

69

Ancak çocuk için çok özel ve önemli olan durumlarda konunun uzman 

kişilerce değerlendirilmesi ve bu yönde yardım edilmesi gerektiği 

unutulmamalıdır. Bizlere düşen, başına gelen her ne olursa olsun çocuğun bunda bir 

suçunun olmadığını, kendisini değersiz hissetmemesi gerektiğini ve tüm yaşam 

zorluklarına rağmen mücadele ediyor olduğunu vurgulamak yani onu desteklemektir. 

Ayrıntıları merak edip anlatmaya zorlamaktan ve yeni yaralar/ zararlar verebilecek 

durumlardan kaçınmalıdır. Böyle durumlarda varsa onu takip eden uzman ekibe 

durumu bildirerek çocuğa yardımcı olmak gerekir. Eğer böyle bir tedavi ekibi yoksa 

ve yardım almıyorsa hemen bu konuda harekete geçilmesini sağlamak esastır. 

Çocukların sorular sormaya başlamaları yetişkinlerin açık sözlü olduklarına 

inanmalarıyla eş zamanlı olarak gelişir. Bu durumda, sorulara muhatap kalan kişilerin 

ilk tepkisi genellikle şaşkınlığa düşmek olur. Bakım altına alınan çocuklardan pek 

çoğunun geçmişte yıkıcı bir deneyim yaşamış olması, bu kaygının ortaya çıkmasında 

en önemli etkendir. Ancak bilinmesi gereken şudur ki; soru soran bir çocuk 

öğrenmeye hazırdır ve öğrenilemeyecek kadar kötü olan şeylerle yaşamaya 

katlanmak çok zordur. Konuşma girişimleri geri çevrildiğinde, sorularının üstü 

kapanıp görmezden gelindiğinde çocuğun çıkardığı tek sonuç, konuşulamayacak 

kadar anormal ve kötü bir hayatının olduğudur. Çocuğu böyle bir düşünceye 

mahkum etmemek ancak onun sorduğu soruları doğru yanıtlamaya hazır olmakla 

mümkündür. Bu aşamada, gerçekleri bilmek onun hakkıdır diye düşünerek, damdan 

düşer gibi bir sürü şey anlatıp, çocuğu endişe içinde bırakmamaya özen göstererek 

sorularına makul cevaplar vermek gereklidir.[48] 

Anne babasının neden yanında olmadığını soran bir çocuğa verilecek en 

temel mesaj; bu durumda onun hiçbir kabahatinin olmadığıdır. Yoksun 

çocuklara, ailesinin bakımı ve koruması altında olan her çocuk kadar değerli ve 

sevilmeye layık olduğu mesajını vermek her şeyden önemlidir. 

70

“İyi Niyetime Rağmen Bana Neden Kötü Davranıyor?” 

Yoksun çocukların daha önceki terk edilme ya da anne babadan birini yitirme 

deneyimi, yeni bir ilişki kurmalarını zorlaştırır. Bu ilişkiyi sınama gereği duyarlar. 

Geçmiş deneyimleri yüzünden ayıplandıklarını hissederler. Kendilerini oldukları gibi 

kabul edip etmeyeceklerini anlamak için kötü durumlarını hayatlarına yeni giren 

insanlara gösterme gereği duyarlar. Annelerine olan öfkelerini bakıcılarına 

yönlendirebilirler, onlara yardım etmeye çalışan insanlar karşısında aşağılandıklarını 

hissederek utanç duyabilir ve öfkelenebilirler.[49] 

Böyle durumlarda yoksun çocuklara “senin yaşadığın bu duyguyu 

anlıyorum ve şimdi senin yanındayım” mesajını vermek çok önemlidir. Onların 

güvenini kazanmanın zorlu ve zaman isteyen bir süreç olduğu unutulmamalıdır. 

“Bana Bağlanmalı mı?” Sorusu ve Bağlanma Kuramı 

Bağlanma, genelde çocuk ile yetişkin bir birey -çoğu zaman anne- arasındaki 

olumlu bağı ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bağlanma kuramı hayvan 

gözlemleri ve deneyleri sonucunda gelişmiş bir kuramdır. Bağlanma kuramı insanların 

sosyal varlıklar olduklarını, diğer insanları yalnızca temel ihtiyaçlarını karşılayacak 

araçlar olarak algılamadıklarını kabul eder. 

Bağlanma her birey için mutlak bir gereksinim olup bağlanmanın 

olmadığı durumlar sağlıksızdır. Burada önemli olan; bakım veren kişi/kişiler ile 

çocuğun arasında kurulan bu ilişkinin güvenli ve devamlı olmasıdır. 

1971 yılında Harry Harlow tarafından yavru maymunlar üzerinde 

gerçekleştirilen bir dizi deney, bağlanmanın açlık ve benzeri temel gereksinimleri 

karşılamaya yönelik basit bir tepkiden ibaret olmadığını göstermiştir. Bu deneylerde, 

iki "yapay" anne kullanan Harlow, birini yumuşak ve sıcak bir peluşla kaplarken, 

diğerini çıplak bir tel olarak bırakmıştır. Minik maymunlar, süt emziği çıplak anneye 

iliştirilmiş olmasına rağmen peluşla kaplı anneyle vakit geçirmeyi tercih etmiştir. 

Harlow, minik maymunların beslendikleri zamanlarda bile peluş örtülü yapay anneden 

ayrılmadıklarını ve onunla iletişimi koparmak istemediklerini gözlemlemiştir. 

71

Besin sağlasa da, pasif olan anne maymun modeli yavrularda güven hissi 

uyandırmamış, gerçek anneyi modellemede tek başına yeterli olamamıştır. Gerçek 

maymunlarla iletişim kurmadan yetişen yavru maymunlar anormal davranışlar 

göstermiştir: Başka maymunlarla ilk karşılaşmalarında korkmuş ya da saldırganca 

davranmışlardır. Cinsel davranışlarında da anormallik görülmüştür. Bütün bunlar, 

erken yaşlarda anne ile kurulan bağın yavruların sosyal gelişimi için önemini 

göstermektedir.[50] 

Yetişkinlerde Bağlanmanın Önemi 

Bağlanma Kuramı'na göre, çocuk bebeklikten itibaren ona bakım veren ile 

yaşadığı deneyimleri ve onunla geliştirdiği ilişkisini ilerleyen yaşlarda her türlü yakın 

ilişkisinde model olarak kullanır; kişinin benlik modeli ile başkaları modeli bu sayede 

gelişir. Benlik modeli, kişinin ne ölçüde kendini sevgiye layık, değerli bir birey olarak 

gördüğüdür. Başkaları modeli ise, kişinin diğer insanları ne ölçüde güvenilir, ilgi ve 

sevgi sunmaya hazır bireyler olarak algıladığıdır. Bebekliklerinde her ihtiyaç 

duyduklarında gecikmeden ilgi gören ve bu sayede güvenli bağlanan bireyler, olumlu 

birer benlik ve başkaları modeli geliştirirler. Duygu ve düşüncelerini başkalarına 

açmaktan, ihtiyaçlarını ifade etmekten çekinmezler, kolaylıkla yakın ilişkiler 

kurabilirler.[51] 

Anne Yoksunluğunun Etkileri 

Bebek, doğduğu günden itibaren annesinin sıcaklığına, sesine, dokunuşuna 

kısacası her şeyine büyük bir ihtiyaç duyar. Annesinden ayrılmak çocukta şiddetli bir 

ayrılık kaygısı doğurur. Bu durum, çocukta güvensizlik ve düşmanlık duyguları 

oluşturarak kişilik gelişimini etkiler. Suçlu yetişkinlerin pek çoğunun çocukluk 

yıllarını ya tamamen, ya da uzunca bir süre annesiz geçirdiklerini ortaya koyan 

psikolog Bowlby’nin araştırmaları bu bilgileri desteklemektedir. [52] 

Amerikalı çocuk psikiyatristi Lowrey ise, ilk üç yılını yetimhanede geçiren 

çocuklarda “benlikçi”likle sevgi alamama ve verememenin klinik şikayetlerini, 

bununla birlikte saldırgan davranışlar ve konuşma bozuklukları tanımlamıştır. İki ya da 

üç yaşından sonra kurumlara gelen çocuklarda bu davranışlar görülmemektedir. 

72

Lowrey’in gözlemleri klasik bir çalışmada, başka bir Amerikalı psikiyatrist 

Goldfarb tarafından desteklenmiştir. Goldfarb, dört aylıktan üç yaşına kadar 

yetimhanede kalıp, sonra evlatlık olarak buradan ayrılan on beş çocuğu incelemiştir. 

Bir yandan da kuruma aynı zamanda gelen, fakat hemen evlat edinilen bir kontrol 

grubu üzerinde çalışmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; erken çocukluk döneminde aile 

yaşamından yoksun kalan çocukların kişilikleri, pek çok bakımdan evlatlık alınan 

çocuklardan daha zayıftır. Zeka düzeyleri geridir, bellekleri zayıftır ve konuşma dili 

gelişimleri ile okul çalışmalarında bozukluklar vardır. [53] 

Okul öncesi dönemde annesinden ayrılan çocuklarda sık sık “Çocukluk Çağı 

Depresyonları” görülmektedir. Sürekli ağlayan, yeme içme problemleri yaşayan, her 

şeyi ve herkesi protesto eden bu çocuklarda, annesizlik daha da uzun sürerse, bu tür 

davranışlar yerini tam bir “iç kapanma” dönemine bırakmaktadır. Çocuk, en iyi ve en 

gelişmiş pedagojik metotlarla hizmet veren anaokulu ya da kreş türü kurumlarda 

bakılsa bile, teke tek ve devamlı bir bakımın yerini hiçbir şey tutamamaktadır. 

İçine kapanan çocukta bir süre sonra çocukluk çağı duygu durum bozuklukları hatta 

çocukluk şizofrenisi belirtileri başlayabilir. 

Bu çocuklarla çalışan kişilerde kendisine bağlanan örselenmiş bir çocuğun 

ondan sonra ne yaşayacağı kaygısı sıklıkla görülür. Oysa kısa da olsa sağlıklı 

sonlandırılmış bir bağlanma, her zaman için yoksunluktan daha iyidir ve olması 

gerekendir. 

Psikolog Spitz’in cezaevlerinde doğan 123 çocuk üzerinde yaptığı bir 

araştırma, bu konuda verilebilecek en güzel örneklerden biridir. Çocuklar cezaevi 

kuralları doğrultusunda, 6-12 ay kadar sonra annelerinin yanından alınıp bir çocuk 

yuvasına gönderilirler. Annelerinin yanındayken canlı, neşeli ve sağlıklı olan çocuklar, 

yeni yerlerinde üzüntülü, sürekli ağlayan, yanlarına yaklaşan yabancılardan korkan bir 

tablo çizerler. İkinci aydan sonra ise yataklarının kenarına büzülüp kalan, çevre ile 

ilişki kuramayan, sessiz, içine kapanık bir hale bürünürler. Ayrıca uykuları ve iştahları 

bozulmuş, gelişimleri gerilemiş, tam bir “problem çocuk” halini almışlardır. Eğer bu 

73

çocuklar yaşarlarsa sosyalleşme kusuru çeken, toplum dışı davranan otoriteye düşman 

bireyler olma olasılıkları çok yüksektir. 

Annenin yoksunluğu durumunda çocukların yaşamına birçok kişinin girip 

çıkması onların ruh sağlığına çok zarar vermektedir. Grup bakımı şeklindeki yuva ve 

kreşlerde sürekli bakıcı değişmesi, çocukluk depresyonuna sebep olmaktadır. Bu 

yüzden ilk 4 yıl anne yerine geçecek kişinin devamlı aynı olması çok önemlidir. Eğer 

bu sağlanamıyorsa çocuk, cezaevinde de olsa annesi ile büyümelidir. [54] 

Temel Mesajlar: “Sen Suçlu Değilsin, Çok Değerlisin!” 

Ailesi tarafından istismara uğramış ve ihmal edilmiş çocuk, ebeveyninin 

kötülük, çaresizlik ya da kayıtsızlığının günlük kanıtları karşısında bir adaptasyon 

süreci yaşar. Bu adaptasyon süresinde çocuk, kendince bir dizi savunmaya başvurmak 

zorunda kalır. Kaçamayacağı ya da değiştiremeyeceği dayanılmaz gerçekliği kendi 

anlam dünyasında değitirir. İstismarın hiç olmadığına inanmayı veya normalin bu 

olduğuna inanmayı seçebilir. Bu doğrultuda, istismarı bir sır olarak kendinden bile 

saklamaya çalışır. “Gerçekten olmadı.” der, normalize eder ya da duruma kendince 

mantıklı açıklamalar getirmeye çalışır. [55] 

Bu durumda çocuk, kaçınılmaz olarak nedenin kendi doğuştan kötülüğü 

olduğu sonucunu çıkartarak kirlenmiş, damgalanmış bir kimlik geliştirebilir. 

Yeryüzündeki varlığının, kendi dünyasındaki en güçlü insanlara korkunç şeyler 

yaptırdığına inanır. Bu düşünce, benmerkezci bir dünyada yaşayan ve yaşadığı 

herhangi bir kötü durumun yaptığı bir yanlışın karşılığı olduğunu düşünen yedi yaş 

altındaki çocuğun düşünce yapısıyla uyumludur.[56] 

İstismar edilen çocuklar çoğu kez öfke dolu, bazen de saldırgan olur. 

Çatışmaları çözecek sözel ve sosyal becerileri yeteri kadar gelişmemiştir; sorunlara 

düşmanca saldırı beklentisiyle yaklaşırlar. İstismar edilen çocuğun öfkesini kontrol 

etmedeki tahmin edilebilir güçlükleri, kötü biri olduğu kanaatini daha da 

74

kuvvetlendirir. Bir başkasıyla her düşmanca karşılaşma, kendisinin aslında nefret 

edilen bir insan olduğu hakkındaki düşüncesini destekler.[57] 

Bu çarpık düşünceyi değiştirmek amacıyla Çocuk Esirgeme Kurumu 

çalışanlarının yerine getirmesi gereken en önemli görev, rutin olarak onlara 

kabahatli olmadıklarına dair güvence vermektir.[58] 

Aileleri Hakkında Ne Söylemeliyim? 

Bütün çocuklar, anne-babalarına yakınlık duyarlar ve bu durum annebabalarının 

kötü kişiler olduklarını düşündüklerinde, kendilerinin de kötü ve 

sevimsiz olduklarını hissetmelerine neden olabilir.[59] Bu nedenle, çocuğa annebabasının 

kötü ve değersiz olduğunu hissettirmekten kaçınılmalıdır. 

Aile görüşmeleri çocuğa bakım verenlerle biyolojik aileler arasındaki 

diyalogun gerildiği anlara sahne olabilir. Bu durumun oluşmasında anne babaların 

çocuğun bakımını başkalarına bıraktıkları için hissettikleri derin suçluluk temel 

etkendir. Onlar, kendilerinin mutsuz ve vicdan azabı içinde olduklarını kabul etmek 

yerine savunma mekanizması geliştirerek, kavgacı ve suçlayıcı bir tutum içine girerler. 

Sosyal hizmet çalışanlarına ve çocuklarına mantıksız tepkiler gösterirler. Çocuğa ve 

çocuğun bakım yöntemine sert eleştiriler getirirler.[60] Bu durum hayatındaki iki 

önemli figürün çatışmasını gören çocuk için kaygı vericidir. Böyle durumlarda 

yapılması gereken anne babaların davranışları konusunda çocuklara gerçekçi 

açıklamalar yapmaktır. Böylece çocukların, onların “kötü” anne-babalar olduklarını 

düşünmeden, olumsuz davranışlarını anlayışla karşılayabilmesi sağlanmış olur. 

Temel Soru: Kimi Model Alacak? 

Ailenin olmaması veya ailenin dağılması sonucu ortaya çıkan anne-baba 

yokluğunun olumsuz psikolojik etkileri olabilir. Bu etkiler, anne-baba yitimi, çocuk 

yaşamının üçüncü ya da dördüncü yıllarında olduğunda ve yitik anne-baba çocukla 

aynı cinsiyette olduğu zaman en yüksek düzeydedir.[61] 

Çocuklar, gelişimin cinsel döneminde, anne-babayı örnek alırlar. Kendi 

gelecek düşüncelerini kafalarında oluşturunca, kız ve erkek çocuklar, anneleri ve 

75

abaları gibi olacaklarını sanırlar. Kişiliğin özü, yaşam boyunca değişmediği 

düşünülen bölümü, büyük ölçüde bu erken çocukluk çağının kişilik oluşumu olayları 

çerçevesinde örülmüştür. Araştırmalar, bu belirleyici yıllarda anne-babanın 

eksikliğinin kişilik gelişimini bozduğunu, babalarını yitiren çocuklar içinde erkek 

çocukların, sonraki yaşamlarında kendi cinsel yaşantıları ve evliliklerinde sorun 

yaşamaya, kızlara göre daha eğilimli olduklarını ortaya koymuştur.[62] 

Bu bilgiler doğrultusunda çocuğun hayatında model alabileceği 

yetişkinlerin yer almasının gerekliliği tartışmasızdır. 

Sorunlu Davranışlara Nasıl Yaklaşılmalı? 

Bir çocuk için temel ihtiyaçlar; kendini gerçekleştirme ve kendini değerli 

hissetmedir. Çocuk bunları kazanma yolunda engellerle karşılaştığında uyum yeteneği 

bozulur. Diğer insanlarda tehlikeli durum duygusu ya da öfke uyandıran huzursuz 

davranış, çocuğun duygusal bir sorunla boğuştuğunun ve uyumunun bozulduğunun ilk 

belirtisi olabilir. Bu gibi durumlarda çocuğu ayıplamak, savunmalarını 

güçlendirmesine ve suçluluk duygularını bastırmasına yol açar. Ortaya çıkan kriz 

anlarında çocukla birlikte tınlamak, onun duygusuna eşlik etmek çok önemlidir. 

“Üzülüyorsun… Neler oluyor? Seni dinlemek istiyorum biraz.” gibi cümlelerle onun 

duygusuna eşlik edilmeli ve anlaşılmak istendiği hissettirilmelidir. Çocuk önceden 

baskı altına aldığı yönlerini, ancak anlaşılacağını ve yerilmeyeceğini hissettiğinde, 

açıkladıklarının onun bu durumunu anlamayacak kişilere iletilmeyeceğine inandığında 

açığa vurur. 

Sorunlu davranışları her ne pahasına olursa olsun önlenmesi gereken bir 

durum olarak değil, çözümlenmesi gereken bir sorun olarak algılamak ve taşkın 

davranışın arkasındaki istekleri görmek gerekir. Böylece çocuk, düşen endişe 

düzeyiyle birlikte savunma mekanizmalarını yavaş yavaş bırakır ve daha önceden 

baskıladığı duygularını dolaysız olarak anlatma yolunu seçer.[63] 

Uygunsuz davranışları azaltmanın en etkili yolu olumlu davranışların düzenli 

olarak takdir edilmesi ve ödüllendirilmesidir. Gözdağı verme, sözel ya da fiziksel 

76

şiddet uygulama gibi yöntemler çocuğun endişe düzeyinin yükselmesine ve saldırgan 

davranışlarının artmasına yol açar. 

Uygunsuz davranışı ortadan kaldırmada sıklıkla başvurulan ceza yöntemi ise, 

doğaya; insan doğasına uygun değildir. Plastiği hazmedemeyen doğa gibi insan da 

cezayı hazmedemez. İnsan eğitiminde ceza kalp kırıcıdır, onur kırıcıdır ve 

yüzsüzleştiricidir. Bu nedenle olumsuz davranışın karşılığı, ceza değil davranışın 

hemen ardından gelen uygunsuz davranışla ilgili geribildirim, davranış 

karşısında ne hissedildiğini ifade etme ve çocuğun yaptığının bedelini ödemesi 

olmalıdır. Odasını dağıttığında toplatmak, etrafı kirlettiğinde temizletmek gibi 

uygulamalar çocuğun yanlış davranışının bedelini ödemesini sağlar. 

Davranışı büyük oranda model alarak öğrenen çocuğu cezalandırmak, ona bir 

başkasını nasıl cezalandıracağını; azarlamak ise nasıl azarlayacağını öğretir. Oysa 

olumsuz davranışının karşılığında, karşısındakine ne hissettirdiğini duyan çocuk, 

duygularını ifade ederek istediği sonucu elde etmeyi öğrenecektir. Çocuğun kendisini 

karşısındakinin yerine koyma becerisini geliştirmesi sağlanmalıdır. Kesin olan şudur 

ki, anlaşılan çocuk anlamayı, ilişki kurulan çocuk başkalarıyla ilişki kurmayı 

öğrenir.[64] 

Çocukla iletişimde etkili ve değerli olan zorlamaktan çok razı etmek, 

otoriter kontrolden çok karşılıklı etkileşimdir. 

Parolamız: “Sevgi ile Disiplin” 

Çocuğun ruhsal gelişiminde üç ana unsur çok önemlidir: Sevgi, disiplin ve 

ilgi. Bu unsurlar içerisinde en fazla yanlış yorumlanan kavram disiplindir. “Disiplin” 

ortalığı kasıp kavurmak değil, sağlıklı sınırlar koymaktır. Disiplinin ifade ettiği anlamı 

tam olarak kavrayabilmek için düzeltmek ve iyileştirmekle, yargılamak ve 

cezalandırmayı birbirine karıştırmamak gerekir. 

77

“Disiplin” çocuğa hayatın kurallarını öğretmektir, onun kişiliğini ezmek 

değildir. “Disiplin” çocuğu sağlıklı ve dengeli bir geleceğe hazırlamaktır. Çocuğun 

doğru ile yanlışı ayırma, kendini kontrol edebilme, öz disiplin sahibi olabilme, insan 

ilişkilerinde sınır koyabilme, iyi ve yardımsever olabilme gibi temel duygularını 

güçlendirmektir. 

Çocukla ilişkide daima orta yol aranmalıdır. Aşırıya kaçmak; ifrat, katı, 

tutucu, titiz, kuralcı, yargılayıcı, suçlayıcı olmaktır. Tersine bir aşırılık olan tefrit ise; 

göz yummak ve aşırı hoşgörülü olmak, çocuğun istediği her şeyi yerine getirmek 

demektir. Orta yol ise sertlik ve yumuşaklık arasındaki denge halidir. Tatlı bir 

disiplinle orta yolu bulabilmek beceri isteyen bir iştir. 

Bir genelleme yapılacak olduğunda üç tip ebeveyn yaklaşımı ile karşılaşılır: 

Otoriter Ebeveyn: Her şeye “hayır” demeye eğilimli, hükmetmeyi seven, 

esnekliği olmayan, emir veren, her zaman çocuk yerine karar veren, eleştiriye kapalı 

bir tutum sergileyen ebeveynlerdir. Bazı otoriter ailelerde disiplinle birlikte aşırı bir 

sevgi ve ilgi de görülür. Bazılarında ise, aşırı disiplinin icabı olarak benimsendiği için, 

ilgi ve sevgi çocuktan esirgenir. 

Liberal Ebeveyn: Çocuğun yanlış davranışlarına bile göz yuman, kararları 

tamamen çocuğa bırakan, hemen hemen hiç yaptırım uygulamayan, kabullenici, her 

şeye “evet” demeye eğilimli, eleştiriyi ciddiye almayan bir tutum sergileyen 

ebeveynler bu gruba girer. Üç temel unsur (sevgi, disiplin ve ilgi) bu tür ailelerde 

çocuğa en az seviyede gösterilir. 

Demokrat Ebeveyn: Çocuğu ile her şeyi tartışabilen, ikna ve inandırma 

yöntemini kullanan, gerekirse fikir değiştirebilen, eleştiriye açık, yönlendirici, karar 

verirken çocuğun da düşüncelerini alan, doğru yerde “evet”, doğru yerde “ hayır” 

diyebilen bir anlayışa sahip anne-babalardır. Sevgi, disiplin ve ilgi bir denge 

halindedir. 

78

Çocuğu en mutlu edecek atmosfer sevgi ve disiplinin uygun ölçüde 

dengelenmesiyle ortaya çıkar. Sıcak ve kucaklayıcı bir sevgi, iyi davranışlara destek 

olmak, hatalara makul ölçüde göz yummak, sabırlı ve tahammüllü olmak, mizah 

duygusunu geliştirmek, hoşgörülü, bağışlayıcı olmak, değer vermek, zaman ayırmak 

çocuk için gerekli mutluluk atmosferini oluşturacaktır. 

Mutluluk atmosferinde disiplin vermek, çocuğa olumsuz isteklerini kontrol 

altına almayı öğretmek, yanlış davranışlarının bedelini adaletle ödetmek, hayatın 

zorluk ve tehlikelerini tanımasını sağlamak, iç disiplin, diğergamlık, alçak gönüllülük, 

iyilikseverlik, çalışkan olmak, başkalarının hakkına saygı göstermek, dürüst ve adil 

olmak gibi özellikleri kazandırmaktır. 

Dozu kaçırılan disiplini çocuğa inisiyatif vererek, fırsat tanıyarak olumluya 

çevirmek mümkündür. [65] 

Disiplinin Olmazsa Olmazları: Tutarlılık, Kararlılık, Devamlılık 

Disiplin sağlamak bir beceridir. Bunu başarabilmek için önce bakım 

verenlerin kendilerini bu konuda eğitmeleri, çocuklarını nerede, nasıl 

durdurabilecekleri konusunda fikir sahibi olmaları, verdikleri sözün her zaman 

arkasında durmaları gerekir. Çocuk istediğini yaptırmak için bakım verenlerinin 

sınırlarını zorlamak ister. Çocuklara disiplin verirken mutlaka tutarlı olmak gerekir. 

Çocuk eğitimindeki en büyük sorunlardan biri bakım veren kişilerin 

aynı dili konuşmuyor oluşudur. Çocuk ruh sağlığı kliniklerine davranış problemleri 

nedeniyle yapılan başvurularda öncelikle bakım verenlerin tutumuna bakılır. Bakım 

verenlerin yanlış tutumları, bilinçli ebeveyn olamamayla ilgili hataları düzeltilir. 

Bunlar düzeltildiğinde de çocuktaki problemler çoğunlukla kendiliğinden düzelir. 

Çocuğun nasıl eğitileceği hususunda çocuğun sorumluluğunu taşıyan kişilerin 

öncelikle konuyu kendi aralarında konuşmaları gerekir. Bu konuşmada ortak bir dil, 

bir çözüm yöntemi belirlemeli; sonrasında bunu birlikte uygulamaya koymalıdırlar. 

79

Bakım verenler her konuda tam bir fikir birliğine varamayabilirler; ama çocuğun hayat 

başarısını, ekonomik başarısını temin edebilmek için yüzde 70-80 oranında anlaşmaları 

gerekir. 

Çocuk eğitiminde bakım verenlerin ortak hareket edememesi çocuğun 

eğitimini hem akademik başarı, hem de sosyal başarı yönünden etkiler. Çocuğun 

sorumluluğunu taşıyan yetişkinler çocuğa farklı mesajlar verirse, birinin evet dediği 

şeye ertesi gün bir diğeri hayır derse, veya bir gün evet denilen şeye ertesi gün hayır 

denilirse çocuk neyin iyi neyin kötü, neyin doğru neyin yanlış olduğunu kavrayamaz, 

kafasında sınırlar geliştiremez. Bencilce davranarak kendi hoşuna gideni, çıkarına en 

uygun olanı seçip ona yönelir. 

Ev veya yuvalarda yaşayan çocuklar için en önemli açık kapı bakım veren 

kişiler ile kural koyucu-ödüllendirici kişilerin çokluğu ve aralarındaki dil ve tutum 

farklılıklarıdır. Herkesin sıcak – soğuk algısı değiştiği gibi doğru ve yanlış 

değerlendirmeleri de farklı olacaktır. Disiplindeki çok seslilikten çocuğa sadece zarar 

gelir! Olabildiğince tek ses olunması; konulan kurallar, ödüllendirmeler ya da duruma 

göre cezalandırmalarda tutarlı ve sürekli olunması gereklidir. 

Yetişkinler arasında bazen çeşitli tartışmaların, problemlerin olması 

normaldir. Ancak bunlara şahit olan çocuğun hayatındaki yetişkinlerin konuyu 

uzatmadan sorunlara çözüm üretebildiğini, problemleri çözmeyi başarabildiğini 

görmesi gerekmektedir.[66] Çocuğun iki ayrı insanın doğal olarak iki ayrı fikre sahip 

olabileceğini, bunları tartışabileceklerini, kırıcı ve yıkıcı olmadan bir ortak noktada 

buluşabileceklerini de yaşayarak öğrenmesi gereklidir. 

80

Ne Yapmalı? 

 

Sık sık onu çok sevdiğinizi söyleyin. 

 

hoş bir şekilde vakit geçirin. 

 

Onunla kaliteli (duygu ve düşünce paylaşımı, karşılıklı etkileşim) ve 

Sık sık yaşına uygun görev ve sorumluluklar verin. Onun yapabileceği 

şeyleri kendisine bırakın, onun yerine bazı şeyleri siz yapmayın. Bu, çocuğun 

kabiliyetlerinin gelişmesini önleyerek kendini ortaya koymasını engeller. 

 

Ona sık, sık kendini nasıl hissettiğini sorun. 

 

Davranışlarının altında yatan nedeni anlamaya çalışın. 

 

Olaylar karşısında onun da fikrini ifade etmesini sağlayın. Söylediği 

şeylere önem verdiğinizi hissettirin. 

 

ödüllendirin. 

Onun iyi yönlerini ve başarılarını takdir edin, ön plana çıkarın ve 

Dinsel ilkeleri, çocuktaki suçluluk duygusunu artırmak için 

kullanmayın. 

 

Çocukların davranışlarına şekil vermek yerine düşüncelerini akılcı hale 

getirin. “Akıllı ol, bağırarak istediklerini elde edemiyorsun, iletişim becerilerini 

genişletirsen, haklarını genişletebilirsin.” mesajını verin. 

 

Bir çocuğun sahip olduğu şey, çocuk için onun bizzat kendisidir. Bu 

nedenle bir çocuğun elinden bir şey alındı mı, buna karşılık ona başka bir şey vermek 

gerekir. 

 

ilgi alanları oluşturun. 

 

davranışın yanlış.” 

İstenmeyen davranışların ortadan kalkması için çocuğa kabul edilebilir 

Kişiliğine değil davranışa vurgu yapın. “Sen iyi bir çocuksun ama bu 

81

kurarak ifade edin. 

İsteklerinizi kararlı, ciddi ve sakin bir şekilde mutlaka göz teması 

 

Yanlış seçimlerinin sonuçlarını söyleyin ve seçimi yine ona bırakın. 

 

Çocuğun işinin sınırları aşmaya çalışmak ve sürekli istemek olduğunu; 

yetişkinlere düşenin ise bu durumlarda sınırları belirlemek olduğunu unutmayın. 

 

hızlandırın. 

Çocuğun gelişmelerini adım, adım ona göstererek gelişmesini 

 

Ona problem çözmeyi öğretin. Kendisi çözmesi için zaman tanıyın. 

Hedefe ulaşması için alternatif aşama ve çözümleri gösterin. 

 

Ona ortaya çıkabilecek sorunlarla başa çıkma stratejilerini sunun. 

 

Okul ve sosyal yaşamda başarısızlık damgası çocuğu saldırgan olmaya 

ve yanlış davranışlara iteceğinden o alanlardaki gelişmesini takip edin. 

 

Kesin cümleler yerine soru cümleleri kullanın. 

 

kontrol edebilmeyi öğretin. 

Kendisinin ve karşısındakinin duygularını fark etmeyi, anlamayı ve 

 

Kendisine, karşısındakine, olaylara dair algıları üzerinde konuşun. 

 

İhtiyaçlarını anlatmak için duygularını göstermesini sağlayın. 

olun. 

 

Kızdığı kişinin rolüne sokup onun bakış açısını görmesine yardımcı 

 

yeteneği kazandırın. 

 

İlkel, toplumdışı içgüdüleri bastırıp egemenliği altına alabilecek 

Savunma mekanizmalarından vazgeçirin. Baskılanmış dürtülerini açığa 

çıkartarak sağlıklı bir biçimde karşılanmasını sağlayın. 

82

Düşüncelerinin avantajlarını ve dezavantajlarını gösterin. 

 

Problem çözücü davranışın ne olabileceğini konuşun. Seçim yelpazesini 

genişleterek çaresizliğini azaltın. 

 

Doğru düşünmeyi değil, esnek düşünmeyi, olaylara geniş bir 

perspektiften bakmayı öğretin. “Olaylara fare gibi mi kartal gibi mi bakıyorsun?” 

 

Ona model olun. 

 

çıkmaya hazırlayın. 

Tahrik edilmeye, dalga geçmelere siper alın, zorlu durumlarla başa 

 

Fikrini alın. “Sence bu öfkeyi nasıl yenelim?” 

 

Alternatifli düşünmesini sağlayın.“Üç farklı kişi bu olay hakkında ne 

düşünürdü?” “Aynı sorunu olan yaşıtının düşünce ve stratejileri ne olabilirdi?” 

 

Onun kabiliyetlerinin gelişmesine imkan ve zemin hazırlayın. 

 

 

Hatalı davranışlarını konuşarak, onu yargılamadan anlamaya çalışın. 

Olayların ve yaptıklarının hatalı taraflarını fark etmesine yardımcı olun. 

 

Onun kendini ifade etmesini kolaylaştırmak için karşılıklı olarak siz ona 

kendinizi ifade edin, ondan da kendini ifade etmesini isteyin. Sık sık sohbet edin. 

 

Onun girişimciliğini destekleyin. 

 

Onun yaşına uygun görevleri almasını ve bunu yaparak kendi 

kapasitesini geliştirmesini sağlayın. 

 

artırmaya çalışın. 

Ders, spor, sanat, sosyal, akademik aktiviteler ile başarı alanlarını 

 

 

Onun olaylar karşısındaki duygularına değer verdiğinizi belli edin. 

Arkadaşlıklarını ve girişimlerini uygun olduğu ölçüde destekleyin. 

83

gerektiğini ifade edin. 

Herkesin hata yapabileceğini ama hataları öğrenerek tekrarlamamak 

 

 

 

motive edin. 

 

Hatalarını büyütmeyin, bazı hatalarını yeri geldiğinde görmezden gelin. 

Kendi sınırlarını ve kendi kontrolünü belirlemesine yardımcı olun. 

Sevdiği kahraman olmasını sağlayın. (Örtülü Modelleme) O modelle 

Onu çok sevin! 

Yardımcı Teknikler: 

Seçim İllüzyonu: 

Çocuğa bir şeyi yaptırmakta zorlanıldığı durumlarda ona seçme hakkının 

kendisinde olduğunu hissettirmek sonuca ulaştırıcıdır. Örneğin;” Ahmet’ciğim 8.30’da 

mı yatmak istersin yoksa 9.00’da mı?” diye sorulduğunda çocuk kendisiyle ilgili bir 

meselede karar verme yetkisinin ona verilmesinden mutluluk duyar ve aslında ikisi de 

isteğe uygun olan iki seçenekten birini seçer. 

Paradoksal Yaklaşım: 

Çocuklara gelişimleri boyunca olumlu mesajlar vermek, iyi davranışlarını 

görmek, ödüllendirmek gerektiği temel bir bilgidir. Ancak bazı durumlarda “Aslansın, 

kaplansın, sen başarabilirsin” demek işe yaramaz. Bu durumlarda paradoksal bir 

yaklaşım benimsenerek “Kendine bir bak, yapabileceğini düşünürsen bunu yap.” gibi 

cümleler kurarak onu başarmak, kendini ispatlamak için hırslandırmak istenen sonucu 

elde etmeyi hızlandırır. 

84

BEŞİNCİ BÖLÜM 

UYUM VE DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI 

DAVRANIŞ VE UYUM SORUNLARI NEDİR ? 

Çocuklar yaşlarına uygun gelişim dönemlerinde yeni beceriler kazanırlar. 

Ancak çocuk gelişim ve değişim gösterirken ebeveynleri ya da çevresindeki yetişkinler 

yanlış tutum içindeyse, sorunlarını çözmede engellemelerle karşılaşırsa, döneme özgü 

bu sorunların çözümü yeni gelişim dönemlerine ve çocuğun ileriki yaşlarına ertelenir. 

Bu durumlarda ortaya çıkan sorunlar uyum ve davranış bozuklukları olarak 

adlandırılır. 

Uyum ve Davranış Sorunları 

 

 

Uyku Bozuklukları 

Yeme Bozuklukları 

 

 

Tuvalet Sorunları 

Kekemelik 

 

 

İçine Kapanıklık 

Tikler 

 

 

 

 

 

Öfke-Saldırganlık 

Çalma 

Yalan 

Küfür 

Korkular 

85

Mastürbasyon (elle doyum) 

 

 

 

 

Tırnak Yeme 

Parmak Emme 

Trikotilomani (saç koparma) 

Aşırı Hareketlilik 

 

Çocukluk Depresyonu 

Davranış Bozukluğunun Nedenleri 

 

 

Anne babanın aşırı koruyucu tutumu 

Anne babanın aşırı engelleyici tutumu 

 

 

Anne babanın sorunu görmezden gelmesi 

Ailede aşırı kuralsızlık 

 

 

Gelişim dönemine ait geçici sorunlara yanlış yaklaşım 

Anne baba kaybı ya da anne babadan uzun süreli ayrılık 

 

 

Anne babanın ayrılığı 

Aile içi çatışmalar 

 

 

Travmatik olaylar 

Okul sorunları 

 

Nörolojik ve psikiyatrik nedenler 

86

Çocuğun Davranış Bozukluğu Göstermesinin Nedenleri 

 

 

 

Dikkat Çekmek 

Kural Koyuculara Karşı Güç Kazanma İsteği 

İntikam Alma İsteği 

 

 

 

Yetersizlik Hissi 

Sorunu Yansıtma 

Sevgisizlik 

Olumlu İlişki Nasıl Kurulur? 

 

 

Sorunu doğru tanımlama 

Sevgi ihtiyacını karşılama 

 

 

Karşılıklı saygı 

Çocuğa zaman ayırmak 

 

Cesaretlendirmek 

Uyku Bozuklukları 

ergenler) 

 

Yaşa göre farklılıklar gösterir. (Oyun çocukları, okul çağı çocukları, 

 

gösterdiği bir tepkidir. 

Genelde kişinin psikososyal stres faktörlerine ve kaygı durumlarına 

87

Çocuklarda % 20-30 oranında görülür. 

Uyku Bozuklukları: 

 

 

Gece Kabusları 

Gece Terörü 

 

 

 

Uykuya Dalma Güçlüğü 

Kısa Uyanmalar 

Kafa Vurma 

 

 

Uyku Sıçramaları 

Sallanma 

 

 

Uykuda Konuşma 

Bacak Krampları 

 

 

Bruksizm (Diş sıkma) 

Uyku Enürezisi (Alt ıslatma) 

 

Uyurgezerlik 

Nasıl Önlenir? 

 

Uyku düzenini sağlamak 

 

 

Uyaran kontrolü (beslenme denetimi) 

Dereceli söndürme (aşamalı olarak bıraktırmak) 

88

Aynı yerde uyumak (kendi yatağında) 

ritüelleri 

 

 

 

 

 

Yatağını ceza yeri olarak kullanmamak 

Okuma, şarkı söylemek, sakin oynamak gibi bireyselleştirilmiş yatak 

Yatakta kalmayı yüreklendirmek 

Yapılandırılmış uyku günlükleri 

Stres, kaygı faktörlerini kontrol 

Yeme Bozuklukları 

 

Anoreksiya Nevroza 

 

Bulimia Nevroza 

Tanı Koşulları 

 

Normal vücut ağırlığına sahip olmayı reddederek kendini kusturma, 

müshil ya da idrar söktürücü kullanma, aç kalma, aşırı egzersiz yapma 

 

Kilo almaktan korkma, kilo veriyor olmanın bu korkuyu azaltmaması 

kez) 

 

Tıkınırcasına yemenin ardından kendini kusturmak (üç ay/haftada iki 

 

düzensizleşme 

Aşırı olarak zayıflama ve adet döngüsünün ardışık üç kez olmaması, 

 

olduğuna inanmak) 

Beden biçimlerinin çarpık algılanması (çok zayıf olduğu halde şişman 

89

Bu durumları sorun olarak görmemek 

 

 

 

Sık sık tartılmak 

Bedenini aynada uzun uzun incelemek 

Cinsel sorunlar 

Nedenleri 

 

 

Kalıtım 

Hipatalamus lezyonları 

 

Genellikle bir diyet döneminin sonunda, ebeveynin ayrılması, 

boşanması gibi yaşantısal bir olayı takiben 

 

Aile içi çatışmalar 

 

 

Güzelliğe ilişkin kültürel standart olarak inceliğin desteklenmesi 

Aşırı korumacı, endişeli aile yapısı 

 

 

Çocuklarına söz hakkı vermeyen, değersiz hissettiren aileler 

Katı yaklaşım 

 

 

Kiloyla ilgili aile ve çevrenin istismarı 

Çocuksu kalmayı pekiştiren aile patolojisi 

Bedensel Etkileri 

 

 

 

Kan basıncı düşer 

Kalp atışı yavaşlar 

Kemik yoğunluğu azalır 

90

Deri kurur 

 

 

 

 

Tırnaklar kolay kırılır 

Hormon düzeyleri değişir 

Kansızlık görülebilir 

Saçlar dökülebilir 

 

 

 

Beden tüylenebilir 

Elektrolit dengesi bozulur 

Tükrük salgıları azalır 

Tedavi 

 

 

Beden imgesi- ideal kilo kontrolü 

Antidepresif ilaç desteği 

 

 

İnanç ve inanışlarını değiştirmek 

Gıda kayıt takvimi 

 

Gevşeme egzersizleri 

 

yemesi gibi…) 

Normal yeme örüntülerinin geliştirilmesi- ödüller (sevdiği kişiyle 

 

Aile terapisi 

91

Tuvalet Sorunları 

Enürezis: Çocuklarda alt ıslatma bozukluğudur. Erkek çocuklarda daha sık 

görülür. Enürezis idrar kontrolünün beklendiği yaştan sonra (4-5 yaş) gece ya da gündüz, 

yatağına ya da giysilerine istemli ya da irade dışı olarak yineleyen (haftada en az 2 kez) idrar 

kaçırması olarak tanımlanır. 

Birincil;Doğduğundan beri hiç kuru kalmamıştır. 

İkincil; En az bir yıl kuru kaldıktan sonra tekrar yapmaya başlamıştır. 

1. Yalnız gece altını ıslatanlar 

2. Yalnız gündüz altını ıslatanlar 

3. Hem gece hem gündüz altını ıslatanlar 

4. Ara sıra altını ıslatanlar 

Enkoprezis: Çocuklarda görülen dışkı kaçırma bozukluğudur. Çocuğun 

tuvalet eğitimini tamamlaması gereken yaşa gelmiş olmasına rağmen istemli ya da 

istem dışı olarak kakasını kontrol edememesiyle ortaya çıkan bir bozukluktur. Seyrek 

görülen ve daha çok erkek çocuklarda rastlanan bir durumdur. Burada altını ıslatmadan 

daha ağır bir ruhsal uyumsuzluktan söz edilebilir. Bu tanı 4 yaşından sonra konur, 

dolayısıyla tedavi de o zaman söz konusudur. 

Enürezisin Nedenleri 

 

Kalıtımsal yatkınlık 

 

Organik bozukluklar. Mesane kapasitesi, böbrek sorunları, şeker 

hastalığı, nörolojik hastalıklar, ağır uyku 

92

Kardeş kıskançlığı, aileden birinin ölümü, boşanma, annenin tedavisi 

uzun süren hastalığı, okul sorunları (Başarısız çocuklar zaten bunun farkındadır, 

ailenin bunu dile getirmesi gereksiz ve yanlıştır.) vb. gibi tetikleyici nedenlerle 

kaygının bilinçdışı ifade edilmesi 

 

 

 

 

Travmatik yaşantı 

Çocuğun sık sık üşütmesi 

Yanlış ve baskıcı tuvalet eğitimi verilmesi 

Sosyo-ekonomik durum 

Tedavi 

 

Tıbbi tahlillerle biyolojik mi psikolojik mi olduğunun anlaşılması 

 

Aileye danışmanlık ve terapi 

 

Kayıt yöntemi –ödül (Güneşli ve bulutlu günlerin olduğu bir çizelge 

hazırlanır ve her sabah duruma göre o çizelge doldurularak haftanın sonunda güneşli 

günlerin fazla olması durumunda, çocuğa maddi ya da manevi bir ödül verilir. İlk hafta 

sadece güneşli günler yazılarak çocuk motive edilir.) 

 

Kas güçlendirme (idrarını yaparken 5-7 kez tutup bıraktırma) 

 

Sıvı alımı kontrolü 

 

Alarm (Anne kaldırabilir) Çocuğun gecede birkaç kez tuvaletini yapmak 

üzere kaldırılması idrar kesesinin idrarı tutarak salınımını erteleme kapasitesini 

azaltacağından çocuk gecede bir kez tuvalete kaldırılmalıdır. Her ay, tuvalete gitmesi 

için uyandırıldığı saat 15’er dakika geri çekilerek idrar kesesinin kapasitesi artırılmalı 

ve gece yatış saatine kadar geriletilmelidir. Gecede iki kez tuvalete kaldırılmaya 

alışmış çocuklarda ise ilk kaldırılma saati her ay 15’er dakika geri alınarak yatış 

saatine, ikinci kaldırılma saati 15’er dakika ileri alınarak sabah kalkış saatine 

93

yaklaştırılmalıdır. Burada amaç çocuğun idrar kesesinin idrarı tutabilme kapasitesini 

gece yatış saatinden sabah kalkış saatine kadar uzatmaktır. 

 

İlaç tedavisi 

Enkoprezisin Nedenleri: 

 

 

 

Bağırsak işlevlerinde bozukluk 

Tuvalet eğitiminin yanlış verilmesi 

Annenin aşırı titiz yaklaşımı ile baskı uygulaması 

 

 

Yeni bir kardeşin doğumu gibi modelleme ile regresyon (gerileme) 

Psikolojik faktörler 

Tedavi 

 

Tıbbi kontrol 

 

 


Kayıt ve ödül yöntemi 

 

 

Emdr (Travma tedavi yöntemi) 

Aile danışmanlığı ve terapisi 

Akıcı Konuşma Bozuklukları 

Kekemelik 

Kekemelik ya da konuşurken takılma, daha genel olarak tanımlarsak 

konuşmanın akıcılığını bozan duraklama ya da takılmalar çocuğun büyüme ve 

94

gelişmesiyle birlikte ortaya çıkar. 3-5 yaşlar arasında beyin gelişimi hızlanmakta ve 

çocuk daha hızlı düşünmektedir. İletişim sırasında düşüncelerin aktarılmasına yarayan 

konuşmanın oluşturulduğu dil ve dudak gibi aktarma organları ise henüz bu hıza 

yetişememektedir. Böylesi durumlarda konuşmanın başlangıcında bazı sözcükleri 

bulmada zorluk, takılma, gereksiz duraklama ve nefes düzenleme ile ilgili güçlükler 

ortaya çıkmaktadır. Eğer sesin oluşumu ile ilgili beyin işlevlerinde ya da aktarma 

organlarında belirgin bir sorun yoksa akıcı konuşma bozukluğu olarak ele 

alınmaktadır. 

 

Yaşına ve lehçesine uygun gelişimsel olarak çıkartması beklenen 

konuşma seslerini çıkartamaması, konuşmanın olağan akıcılığında ve zamanlama 

örüntüsünde bozukluk olmasıdır. 

 

4-5 yaşlarına kadar normaldir. Erkek çocuklarda daha sık görülür. 

 

Psikolojik ve organik kökenli olabilir. 

 

Genellikle cümlenin ilk kelimesinde, uzun ve sessiz harfle başlayan 

kelimelerin söylenmesinde, sessiz harfle başlayan kelimelerden sesli harfle başlayan 

kelimelere geçişte takılırlar. 

 

Şiir ve şarkı okurken takılmazlar. 

Ortaya Çıktığı Durumlar 

 

Kaygı, korku, stres yaratan durumlar 

 

 

Ailede kekemelik olması 

Baskı, eleştiri, aşağılandığı durumlarda 

 

 

Deprem, kaza, ölüm, boşanma, şiddet gibi travmatik yaşantılar 

Düzgün konuşması için baskı yapıldığı durumlarda 

95

Gelişiminin üstünde sorumluluk ve olgunluk beklendiğinde 

Tedavi 

 

Tiyatro, şarkı, şiir aktivitelerine katılmasını sağlamak 

 

Çevrenin yaklaşımlarını düzenlemek (konuşma konusunda baskı 

yapmamak, cümlesini onun yerine tamamlamamak, kısa cevaplı sorular sormak, daha 

çok zaman geçirmek, durumunu eleştirip alay etmemek, küçük sorumluluklar vererek 

güvenini artırmak) 

 

 

Nefes egzersizleri 

Küçük adımları ödüllendirmek 

İçine Kapanıklık 

 

Duygu ve düşüncelerini açıkça dile getiremeyip, hakkını elde 

edemeyecek düzeyde pasif kalmasıdır. 

 

 

Zayıf benlik algısı 

Başarısızlık duyguları 

 

 

Olumsuz iç konuşmalar 

Sorumluluk almak istememek 

Nedenleri 

 

tutumları 

Kıyaslanan, fiziksel şiddete uğrayan, değer verilmeyen, aşırı baskıcı aile 

96

Sosyal etkinliklere, arkadaş gruplarına katılımın sağlanmaması 

 

 

 

 

Titizlik yaklaşımları 

Çocuğun küçük görülmesi, alaycı tavırlar 

Tutarsız anne baba tutumları 

Aşırı koruma 

Tedavi 

 

Çevrenin yaklaşımlarını düzenlemek (Söz hakkı tanımak, duygularını 

öğrenmek, değer vermek, onu dinlemek, müdahaleci davranmamak, sorumluluk 

vermek) 

 

 

Sosyal Beceri Eğitimi 

EMDR 

 

Sanat terapisi 

Grup Terapisi [67] 

Sosyal Beceri Eğitimi 

 

başlangıç. 

İlişkiyi Başlatmak: Karşıdakini izlemek, uygun yaklaşım, sınırlı 

yaratmamak. 

İlişkiyi Sürdürmek: İhtiyaçların çakışması durumunda çatışma 

 

Sosyal Sinyalleri Yakalamak: Yüz ve sözel ifade, ses tonu, beden dili, 

hatalara manevra, nasıl algılandığını bilme. 

97

Sosyal Dili Kullanabilmek: Övünen, düşmanca, alaysı, monolog 

konuşmalar, moda kelimeler, duygu ifadeleri, vites değiştirme, konu seçme, sohbeti 

sürdürme, durmayı bilmek, istekte bulunmak, iltifat etmek, reddetmek, kendi fikrini 

aktarmak. 

 

Aile Desteği: Problemi onun yerine çözmemek, kendi çözmesi için 

zaman tanımak, hissettirmeden korumak, empati geliştirmek, model olmak, hedef için 

alternatif aşama ve çözümleri göstermek, yalnızlığı seçtiğinde saygı göstermek, 

duyguları tanımasını, farklı durumlarda farklı kişilerin neler hissedeceğini 

düşündürmek, karşısındakinin duygularını anlamasını sağlamak. 

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite 

 

DEHB ya da Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu toplumun % 5'ini 

etkileyen (her 20-30 çocukta bir) ve sıklıkla nörolojik tabanlı bir gelişim 

bozukluğu olarak kabul edilir. Bu bozukluk tipik olarak kendini çocukluk 

çağında dikkatsizlik ve/veya aşırı hareketlilik (hiperaktivite), unutkanlık, 

tepkilerin kontrolsüzlüğü yahut ani ve dürtüsel tepkiler ve kolayca başka 

şeylere sapma olarak gösterir. Genellikle Dikkat Eksikliği Hiperaktivite 

Bozukluğu (DEHB) olarak adlandırılır. Çocukluk döneminde başlar, ergenlikte 

şekil değiştirerek devam eder. 4-5 yaşlarında fark edilir ve 7 yaşından sonra 

ilaç tedavisi başlanması tercih edilir. Erkek çocuklarda kızlara oranla daha sık 

görülür. 

 

 

 

Uğraşmaya başladığı herhangi bir şeyi hemen bırakma ve başka şeylerle 

ilgilenme 

Çok konuşma, aklına gelen ilk şeyi hiç düşünmeden hemen söyleme 

Başkalarının sözünü kesme 

98

Duyduklarına inanıp hemen harekete geçme 

 

 

 

 

Aşırı ve amaçsız bir hareketlilik (hamilelikte başlar) 

Unutkanlık, sürekli bir şeylerini kaybetme 

Kendini organize edememe 

Yapılan işe uzun süre odaklanamama 

Nedenleri 

 

Tek bir nedeni yoktur, nöropsikolojik komplex ve gelişimsel bir sorun olarak 

görülür. Bir kısmı da edinsel ( sonradan bozulma ) olabilir. 

Tedavi 

 

 


Terapi 

 

 

Beynin ön bölgesine ait bir işe başlama, başlanılan işi bitirme, stres altında 

soğukkanlı kalma, bekleyebilme, erteleyebilme gibi becerilerin geliştirilmesine 

yönelik davranış tedavileri 

Zihinsel beceri tekniklerinden faydalanmak 

 

Öğretmen desteği (sınıfta ön sıralara oturtma, dikkat dağıtacak uyaranları 

kaldırma, kısa molalar verme, olumlu davranışları ödüllendirme, arkadaşlarıyla 

bütünleşmesini destekleme 

Sportif faaliyetler [68] 

99

Özel Öğrenme Güçlüğü 

Öğrenme Bozukluğu tanısı bireysel olarak uygulanan testlerde, kişinin 

kronolojik yaşı, ölçülen zeka düzeyi ve aldığı eğitim göz önünde bulundurulduğunda 

okuma, matematik, yazılı anlatım becerilerinin beklenenin önemli ölçüde altında 

olmasıyla konur. Zeka ile ilgisi yoktur, zekanın ortalamanın üzerinde seyrettiği de 

söylenebilir. En önemli ayırt edici ve tanıya götürücü durum IQ ile beceriler 

arasındaki uyumsuzluktur. Yaşıtlarıyla arasındaki farklılığı sadece zeka ile 

açıklanamaz. 

 

Harfleri, heceleri karıştırma, kelimeleri tersten okuma, satır atlama, karışık 

yazma 

 

 

Sağını, solunu karıştırma, yönleri öğrenememe 

Zaman kavramını iyi öğrenememe, zamanlama yapamama 

 

Ardışıklıklarda yaşanan sorunlar (günler, aylar, çarpım tablosu vb). 

En yaygın görülen öğrenme bozukluğu türleri: 

1. Disleksiya (Okuma bozukluğu) 

2. Diskalküli (Matematik Öğrenme Güçlüğü) 

3. Disgrafi (Yazma Bozukluğu) 

4. Dispreksi (Motor Hareket Bozukluğu) 

Nedenleri 

A. Genetik Kuramlar 

B. Hemisferik Kuramlar 

100

Normal çocuklarda; ince motor beceriler 5 yaş, algısal beceriler 8 yaş, dil 

becerileri 11 yaşında spesifiye olur. Öğrenme Bozukluğu olan çocuklarda bu 

beceriler zamanında gelişmez. 

C. Diğer Beyin Gelişimini Etkileyen Faktörler 

 

 

Annenin sigara, alkol kullanımı, Fe eksikliği, kurşun gibi toksik maddelere 

maruz kalması v.s. 

Cerebello-thalamo-prefrontal devrede fonksiyon bozukluğu sonucu görüldüğü 

ileri sürülmektedir. 

Tedavi 

 

 

Öğrenme güçlüğünün türünün tespiti 

Bireysel / eğitsel terapi 

 

Çocuğun hangi öğrenme biçimi ile daha iyi öğrendiğini tespit ederek çocuk 

için özgün bir eğitim stratejisi oluşturma. 

 

 

Çocuk hangi alanda daha başarılıysa o alanda destekleme 

Çocuğun anlama, kavrama, algılama, karar mekanizmalarını çalıştırmaya 

yönelik bilgisayarlı eğitim modüllerinden faydalanma 

Ev ödevleri [69] 

Tik Bozuklukları 

Aynı şekilde tekrarlanan amaçsız, ani hareketlerdir. 

 

Motor veya Vokal Tik Bozukluğu: Göz kırpma, yüz kırıştırma, omuz 

atması, dudak hareketleri, geniz temizleme vb. 

101

Sosyal İlişki Sorunları 

Tourette Bozukluğu: Bedensel ve/veya ses tikleri, küfür, DE, OKB, 

Nedenleri 

 

 

 

 

Aile bireylerini, çevreyi taklit 

Aile çatışması 

Yorgunluk 

Öfke 

 

 

Kaygı 

Korku 

Tedavi 

 

Aile Danışmanlığı (Güven verme, üzerinde durmama, küçük görmeme, 

alay etmeme, taklit etmeme, kıyaslamama) 

sağlama) 

 

Bilişsel Yaklaşım (Çocuğun çatışma ve sorunlarıyla başa çıkmasını 

 

Davranışçı Yöntemler (Kayıt/ Ödüllendirme, Arttırma: Gözünü daha 

fazla kırp. 7 kez kırpıyorsa 15 kez kırpmasını istemek) 

Öfke- Saldırganlık 

Bağımsız bir hastalık olmayıp bir bulgudur. Altta yatan bir ruhsal bozukluğun 

belirtisi olarak ortaya çıkar. Nedeni ayrıştırarak çözüm aranmalıdır. 

102

Nedenleri: 

 

 

 

 

Psikolojik ihtiyaçların yerine getirilmemesi 

Aile modeli 

Ebeveynlerin ödüllendirmesi, desteklemesi 

Yetişkinlerden ceza, anlayışsızlık, yetersiz sevgi görmesi 

 

 

 

Baba yoksunluğu 

TV ve kitle iletişim araçlarının olumsuz etkisi 

İletişimsizlik 

 

 

Fiziki istismar 

Akran istismarı 

 

 

Akademik başarı sorunları 

Tutarsız disiplin 

 

 

Sosyal sorunlar 

Organik nedenler 


1. Model olmamak 

2. Tolerans göstermemek (Pekiştirmemek, anında reaksiyon göstermek, 

kabul etmemek) 

3. Dayakla cezalandırmamak 

4. Sakinleştikten sonra davranışıyla ilgili konuşmak 

103

5. Aynı davranışın kendisine yapıldığında hissedeceklerini düşündürmek 

6. Öfke kontrolünü öğretmek (Durup 10’a kadar saymasını, o sırada 

kızdığı kişiye vurmak yerine ne yapabileceğini düşünmesini istemek ve bulamadığında 

bir yetişkinden yardım istemesi için yönlendirmek) 

7. Öfkesini geçirebilecek nedenleri düşündürmek 

8. Baskın eliyle öfkelendiği kişiye mektup yazmasını istemek. Baskın 

olmayan eliyle de öfkelendiği kişinin ona vereceği cevabı yazmasını istemek 

(Karşısındakinin bakış açısını, ne hissettiğini düşünmesini sağlamak) 

9. Öfkenin ona verdiği zararı düşündürmek 

10. Öfkeyi dışsallaştırarak ondan kurtulmasını sağlamak. Örneğin öfkesini 

çizmesini isteyip onu çöpe attırmak 

11. “Öfke mi seni sen mi öfkeyi yönetiyorsun?” sorusunu sorarak öfkeyi 

yönettiğinde hayatında nelerin değişeceğini konuşmak 

12. Öfkeli yüzüne aynada baktırmak 

13. Sorumluluklar vermek (Odanı topla değil, odayı toplamasını öğretmek) 

14. Davranışın dezavantajlarını göstermek 

15. Olumlu davranışı pekiştirmek (Davranış değişikliğinin temeli) 

16. Dışarıda oyun oynamasına olanak sağlamak 

17. Fazla odaklanmamak 

18. Tv izlemenin kısıtlanması ya da denetimi 

19. Sanatsal faaliyetler 

20. Sportif faaliyetler (çok önemli) 

104

21. Temel ihtiyaçların karşılanmış olması 

22. Baba ile sağlıklı birliktelik sağlamak 

23. Doğru iletişim dilini kullanmak 

Çalma 

 

 

 

Yeterli harçlık vermemek 

Sevgi yoksunluğu 

Mülkiyet fikrinin gelişmemiş olması 

 

 

Başkalarında olup onda olmayanların intikamını almak 

Yanlış özdeşim modeli 

 

 

Bilinçaltı destek 

Ebeveynle hesaplaşmak 

 

Depresyon- stres göstergesi olarak 


1. Değerleri öğretmek 

2. Örnek oluşturmak 

3. İletişimi güçlendirmek (davranışın altındaki nedenleri anlamaya 

çalışmak) 

4. Harçlık vermek 

5. Mülkiyet haklarını öğretmek 

6. Maddi ve manevi (sevgi, ilgi) yoksunluk yaşatmamak 

105

Yaygın Tutumlar 

 

 

 

 

Cezalandırmak- dayak 

Polisle korkutmak 

Babayla korkutmak 

Çözüme yönelik bir şey yapmamak 

Nasıl Davranılmalıdır? 

1. Aşırı tepki göstermemek 

2. Kötü damgalamamak 

3. Aldığını geri vermesini sağlamak 

4. Sorun çözme yöntemini kullanmak 

5. Bedeli ödemek 

Yalan 

 

Hayali Yalanlar 

 

 

Taklit Yalanlar 

Sosyal Yalanlar 

 

 

Savunma Yalanları 

Yüceltilmiş Yalanlar 

 

Yoksunluk Yalanları 

106


1. Örnek olmak (Çocuğa bir davranışı kazandırmanın en etkili yolu model 

olmaktır.) 

2. Aşırı tepki göstermemek 

3. Beklentileri yüksek tutmamak 

4. Baskıdan kaçınmak, çok sınırlamamak 

5. Araç olarak kullanmamak (kritik durumlarda onu yalana alet etmemek) 

6. Sorgulamamak (gizli polis gibi çocuğun yalanını ortaya çıkarmaya 

çalışmamak) 

7. Kıyaslamamak 

8. Etkili iletişim kurmak (Anlaşılacağına inanan çocuk kendini olduğu gibi 

ortaya koymaktan çekinmez.) 

9. Etiketlememek 

10. Doğruyu kontrol etmek 

Küfür Etmek 

 

 

Beddua Etmek 

Cinsel İçerikli Sözler 

 

Kişiye Yönelik Küfürler 

107

Nedenleri 

 

 

 

 

Dikkat Çekmek 

Sarsmak, Şok Etmek 

Ağızdan Kaçırmak 

Savunmak 

 

 

 

Olgunlaşma Kriteri Olarak Görmek 

Akranların Onaylaması 

Zevk Almak 


1. Örnek oluşturmak 

2. Duygularını ifade edebilmesini sağlamak 

3. Karşılıklı tartışmayı öğretmek 

4. Önemsememek 

5. Sessizlik oyunu oynamak (Ben duymadım.) 

6. Sanatsal, sportif faaliyetlere yönlendirmek 

7. Cezalandırmamak 

8. Olumlu disiplin (Söylemediğinde ödüllendirmek) 

9. Anlamını bilmesini sağlamak 

108

Korku 

Çocuğun kendisini tehdit eden bir duruma verdiği tepkidir. 

Bebeklik Dönemi Korkuları: Çevrelerindeki ani ve bilinmeyen durumları 

kapsayan yüksek ses, parlak ışık, fiziksel desteğin aniden kaybolması, yabancılar 

bebeklik döneminde korku nedeni olabilir. 

Okul Öncesi Dönemi Korkuları: Karanlık, bedenlerine zarar geleceği 

düşüncesi, anne-babanın terk etmesi, yalnız kalmak, cadı, canavar, hayalet korkuları 

yanında daha da somutlaşmış hayvan, gök gürültüsü, hırsız, dilenci, polis korkuları 

gözlemlenebilir. 

Okul Dönemi Korkuları: İlkokula başlamayla birlikte yeni bir ortama girme, 

okulda tek başına olmak, başarısız olmak, rekabet içerisine girmek, hayvanlardan, 

kendine zarar verecek kişilerden, izledikleri filmlerden korku geliştirebilirler. 

Ergenlik Dönemi Korkuları: Gelecek, beğenilmemek, arkadaşları arasında 

alay konusu olmak, topluluk önünde konuşamamaktır. 

Nedenleri 

 

Beklenmedik korkutucu uyaranla karşılaşmak 

 

 

Klasik şartlanma 

Model alma 

 

Kitap, tv, filmler, bilgisayar oyunları 

109

Tedavi 

 

Aile Danışmanlığı (Korkularıyla alay etmemek, hissettiklerini paylaşım, 

uyarıcı filmleri engelleme, teminat vermemek, disiplin aracı olarak kullanmamak, 

korkutmamak) 

 

Kognitif Davranış Terapisi (Üzerine gitme, sistematik duyarsızlaştırma) 

“Üstüne gittiğimizin üstesinden geliriz” 

Çocukluk ve Ergenlik Depresyonu 

 

 

7-17 Yaş 

Depresif Duygu Durum 

 

 

Zevk alamama 

Yorgunluk 

 

 

Konsantrasyon problemleri 

İntihar düşüncesi 

Okul öncesi % 1, Okul çağı %2-3, Ergenlerde %7-13 

 

Eksikliği görülür. 

 

neden hem sonuç olabilir. 

Yaygın olarak Kaygı Bozukluğu, Davranım Bozukluğu, Dikkat 

Biyolojik yatkınlık, aile ve stres kaynakları, sosyal ilişkilerde sorun hem 

Tedavi 

 

 

Yetersizlik, değersizlik düşüncelerini yapılandırma/ değiştirme 

Sorun çözme becerilerini kazandırma 

110

Kendilik değerini arttırma 

 

 

 

 

Sosyal beceri kazandırma 

Gevşeme 

Aile terapisi 

Grup terapisi 

 

Psikiyatrik yönlendirme 

Mastürbasyon 

 

Çocuk 3 yaş gibi kendi bedenini keşfetmeye yönelerek cinsel düşünce 

ve hayallerden arınmış fizyolojik temelli haz duygusu yaşar. 

 

Haz kendini uyarmasını devam ettirir. 

 

saplantı haline getirebilir. 

Sık yalnız kalan, uyarı ve sevgiden yoksun ileri yaş çocukları durumu 

olabilir. 

 

Kardeş doğumu, anne babadan birinin evden uzaklaşmış olması etken 

 

Ergenlik döneminde yapmak da yapmamak da doğaldır. 

Tedavi 

 

Bölgedeki kaşınmaya, tahrişe yol açan sorunları değerlendirmek 

 

Aile Danışmanlığı (İlgisini başka yöne çekmek, ayıp, günah dememek, 

ceza vermemek, ilişkinin gözden geçirilmesi) 

111

Tırnak Yeme 

 

 

 

Gergin, sıkıntılı ve öfkeli çocuğun dışavurumudur. 

Duygusal ve sinirli çocuklarda daha sık görülür 

Ergenlikte çevre tarafından kabul ve onay görme çabasıdır. 

Nedenleri 

 

 

Güvende hissetmemek 

Otoriter ebeveyn tutumları 

 

 

Model almak 

Ev ve okul ortamındaki sorunlar 

 

 

Sevgi ihtiyacı 

Korku, stres, öfke ve heyecan durumlarında kalması 

 

 

Aile çatışmaları 

Modelleme 

Tedavi 

 

Aile Danışmanlığı (Baskı ve şiddetin kontrolü, aile içi çatışmaların 

değişimi, uyarıların kesilerek ilgisini yönlendirme, el uğraşlarının çeşitlendirilmesi, 

gergin durumlarda sakinleştirmek) 

112

Günlük kayıt (bir günde elin ağza ne kadar gittiğini kayıt etme), arttırma 

(belli saatlerde tırnak yeme ödevi vermek, tırnağını yerken karşısına ayna koymak) 

Tırnak yemenin oluşturduğu ve oluşturması muhtemel sağlık 

problemlerini konuşmak (deri hastalıkları, parazit ve enfeksiyon riski, tırnak ve 

parmak yapısının bozulması) 

 

Sözel ifade ve duygularını dışa vurmasının teşvik etmek 

 

Tırnak yemediğinde olumlu mesajlar vermek, ödüllendirmek 

 

Enerjisini dışarı atabileceği spor ve sosyal faaliyet alanları oluşturmak 

tutmak 

 

Korku ve kaygı oluşturan tv programı ve bilgisayar oyunlarından uzak 

Parmak Emme 

 

2-3 yaşlarına kadar normal 

 

 

Yeni doğan bebek yaşamını sürdürebilmek için emer 

Sıkılgan, utangaç çocuk zor durumla karşılaşınca 

 

Uykuya dalarken sakinleştirici olarak parmağını emer 

Yaklaşım 

 

 

Gelişim döneminde ihtiyaç doyurulmuş olmalıdır 

Elini meşgul etmek 

 

 

Şiddet uygulamamak 

Sık sık uyarmamak 

 

 

Vazgeçmesi için uygun zamanı beklemek 

Cesaretlendirmek 

113

Uykuya dalmadan önce bir geçiş objesi olarak parmağını emiyorsa 

sevdiği bir oyuncak vermek ya da masal anlatarak dikkatini başka yöne çekmek 

Saç- Kaş Koparma 

 

2 yaş öncesi zeka geriliği, gelişim bozukluğundan 

 

2 yaş sonrası, aile içi çatışmalar, duyguları ifade etmede güçlük, yasak 

ve baskılar gibi stresi yenmek için 

 

Korku, endişe, öfkelerini ifade edemeyen çocuklar saldırganlık ve 

kızgınlık duygularını kendilerine yöneltirler. [70] 

Kıskançlık 

Nedenleri 

 

 

İlgi ve sevgi dağılımındaki adaletsizlik 

Çocukta depresyon ve mutsuzluğun olması 

 

olarak hissetmemesi 

Çocukta ders başarısızlığı ve okulda sorunlar olması, kendini başarılı 

Yaklaşım 

 

Küçük kardeşe ait bazı sorumlulukları büyük kardeşe vermek 

 

Her çocuğu aile içinde bir rolü, özelliği, davranışı ve karakteristik 

özelliği ile ön plana çıkarmak 

 

Aile olmanın altını çizerek sürekli birlik mesajları vermek 

114

düzenlemek 

Çocuğun kendini başarısız hissettiği alanları (okul, arkadaş ortamı v.b.) 

 

plana çıkarmak 

 

İki kardeşin ortak özelliklerini, ortak kaygılarını, ortak mutluluklarını ön 

Her iki kardeşe kişisel meşguliyet alanları oluşturarak birbirleri ile olan 

kesişim zamanlarını en aza indirmek 

 

Küçük kardeşin büyüğe saygı duyması, onu ağabey veya abla olarak 

sevip sözünü tutması için teşvik etmek 

 

Büyük kardeşin küçüğe desteğini, yardımını vurgulamak ve ikisinin 

birbiri için önemli olduğunu hissettirmek 

 

Kardeşler arasındaki anlaşmazlıkta taraf olmaktan kaçınmak, her iki 

tarafa da eşit mesafede durmak 

 

Problemlerin çözümü için farkındalıklarını artırmak 

Karşıt Gelme 

Nedenleri 

 

oluşturmamak 

Çocuğun aşırılıklarına göz yummak, her dediğini yaparak sınırları 

 

Çocuklarda davranışların düzenlenmesini ve dürtülerin engellenmesini 

sağlayan düzeneğin gelişmemesi ve ebeveynin çocuk için davranışlarını düzenleyen 

bir rehber olamaması 

 

Çocuk üzerinde gerekli otoritenin kurulamaması 

 

İletişim bozukluklarına karşı çocuğun tepki göstermesi 

115

Ev içinde çocuğun yapamayacağı, uygulayamayacağı çok ayrıntı ve 

baskı içeren kuralların fazlalığı 

 

 

Çocuğun iç çatışmalarının ve kaygısının olması 

Sık sık eleştirilme 

Yaklaşım 

 

sebebini araştırmak 

Çatışma ortamı oluşturmadan problemi çözmeye çalışmak, geriliminin 

 

 

Çocuğa dengeli ve düzenli olarak sevgi ve hoşgörü sunmak 

Davranışının sonuçlarını anlatmak 

 

göstermek 

Tepki göstermesinin ve karşı gelmesinin sonucu değiştirmediğini 

 

sergilemek 

Samimi, sevgi dolu ve bir o kadar da tutarlı ve otoriter bir tavır 

 

Küçük çocuklarda dikkatini başka yöne çekmek 

Aşırı Hareketlilik 

Yaklaşım 

 

 

Dinlemek, sabırlı olmak, tahammül seviyesini artırmak 

Aşırı tepkiler vererek incitmemek 

 

 

Dikkatini bir konuya verip o konuda devam etmesine yardımcı olmak 

“Dur düşün konuş”, “Dur düşün harekete geç” sistemini uygulamak 

116

Sonuçlardan öğrenmesini sağlamak, sonuçları konuşmak 

 

sağlamak 

 

Yaşa uygun sportif faaliyetlere yönlendirmek, enerjisini dışarı atmasını 

Ek öğrenme güçlüğü olup olmadığına dikkat etmek 

 

faaliyetler programlamak 

 

ortamlardan korumak 

Günlük hayatı organize etmek, onun için zevkli ve faydalı olacak 

Ev ortamını onun kişiliğine göre dizayn etmek, tehlikeli olabilecek 

 

 

Sosyalleşmesine yardımcı olmak 

Hatalı davranışlarına hemen kızmak yerine, konuşmayı tercih etmek 

 

 

Uygun ödül ve ceza sistemini devreye sokmak 

Olumlu davranışlara odaklanmak ve takdir etmek[71] 

117

NOTLAR 

1. Sula Wolff, Problem Çocuklar/ Stres Altındaki Çocukları Tedavi Etme 

Yöntemleri, Ayhan Oral, Seçkin Kara (çev.), 7. Basım, İstanbul: Say Yayınları, 2009, 

s. 21-28. 

2. Sula Wollf, s. 28-36. 

3. Sula Wollf, s. 37. 

4. Nevzat Tarhan, Sen Ben ve Çocuklarımız, 1. Basım, İstanbul: Timaş 

Yayınları, 2012, s. 107. 

5. Nur Dinçer Genç, Çocuk ve Ergenlerin Cinsel Gelişimi sunumu, 

Davranış Bilimleri Enstitüsü, (2011). 

6. Kara, Bülent, Ümit Biçer, Ayşe Sevim Gökalp, “Çocuk İstismarı” 

[Electronic Version] Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2004, 47, s. 1. (23 

Nisan 2012). 

7. “Çocuk İstismarı”, 2011, 

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ocuk_istismar%C4%B1 (4 Şubat 2012). 

8. Tıraşçı, Yaşar ve Süleyman Gören, “Çocuk İstismarı ve İhmali” 

[Electronic Version] Dicle Tıp Dergisi. 2007, 34, s. 3. (23 Nisan 2012). 

9. Olcay Güner, Çocuklarda Psikolojik Travma, Yardım etme Yolları ve 

Etkin Sağaltım Teknikleri sunumu 

10. Judith Herman, Travma ve İyileşme, Tamer Tosun (çev.), 1. Basım, 

İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007, s.61. 

11. Judith Herman, s.2. 







118

















Etkin Sağaltım Teknikleri sunumu, Davranış Bilimleri Enstitüsü, (2011). 

30. Sula Wolff, Problem Çocuklar/ Stres Altındaki Çocukları Tedavi Etme 

Yöntemleri, Ayhan Oral, Seçkin Kara (çev.), 7. Basım, İstanbul: Say Yayınları, 2009, 

s. 336. 



33. Judith Herman, s.69 






119












50. “Bağlanma Kuramı”, 2011, 

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ba%C4%9Flanma_Kuram%C4%B1 (1 Şubat 2012). 

51. “Bağlanma Kuramı”, 2011, 

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ba%C4%9Flanma_Kuram%C4%B1 (1 Şubat 2012). 

52. Nevzat Tarhan, Kendinizle Barışık Olmak, 13. Basım, İstanbul: Timaş 

Yayınları, 2001, s. 108. 


54. Nevzat Tarhan, Kendinizle Barışık Olmak, s. 108. 







61. Rutter, M., “Psikotik Çocukların Eğitimlerinin Sağaltıcı Yönleri”, 

Weston, P. T.B., Otistik Çocukların Eğitimine Bazı Yaklaşımlar’dan, Pergamon Press, 

1965. 

120




65. Nevzat Tarhan, Kendinizle Barışık Olmak, s. 105. 

66. Nevzat Tarhan, Sen Ben ve Çocuklarımız, 1. Basım, İstanbul: Timaş 

Yayınları, 2012, s. 25. 

67. Şeyda Özdalga, Uyum ve Davranış Bozuklukları sunumu, Davranış 

Bilimleri Enstitüsü, (2011). 

68. Nevzat Tarhan, Sen Ben ve Çocuklarımız, s. 85. 

69. Nevzat Tarhan, Sen Ben ve Çocuklarımız, s. 120. 

70. Şeyda Özdalga, Uyum ve Davranış Bozuklukları sunumu, Davranış 

Bilimleri Enstitüsü, (2011). 

71. Osman Abalı, Davranış Problemleri ve Çözüm Yolları, İstanbul: Adeda 

Yayıncılık, 2007 

121

ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ ÜZERİNE BİR DERLEME İstanbul 2012

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?