akademia 2007+

je sztuki od zarania, więcej jest w niej momentów racjonalnej spekulacji
niż boskiego szału. Współczesna sztuka tę antynomię potwierdza. Nawet
świadome odrzucenie przez artystę konceptualności sztuki jest potwierdzeniem
właśnie takiej jej konstytucji. Wrażeniowe i estetyzujące
malarstwo kapistów także wymagało wiedzy – wiedzy o budowie obrazu.
Odczytane przy użyciu tego swoistego kodu nabiera nowych, estetycznych
walorów. Akademizm nie odkrył tej fundamentalnej prawdy o istocie
każdej twórczości. Dokonali tego już artyści renesansowi. On uczynił
z niej jedynie obowiązującą normę, która zdeterminowała zarówno estetykę
obrazu, jak i praktykę malarską i proces dydaktyczny. Przyczynił się
do budowania mitu Wielkiej Sztuki. Ta konceptualizacja sztuki przenika
niemal całą twórczość awangardową. W dobie ponowoczesnej wydaje
się jeszcze przybierać na sile. Myślenie stało się aktem współkreacyjnym
dzieła. Dotyczy ono również sfery odbioru. I tu pojawia się jeszcze jeden
obszar dziedzictwa akademizmu. Współczesna sztuka istnieje w ścisłym
związku z refleksją teoretyczną. W wielu przypadkach można wręcz zaryzykować
twierdzenie, że bez niej nie istnieje. Teoretyczna podbudowa
w pewnym momencie stała się nadbudową i wreszcie bytem samoistnym.
Krytyka, pochodna refleksji teoretycznej, już w XIX wieku była głównym
obiektem antyakademickiej kontestacji artystów. Niezmiennie zadziwia
fakt jak wiele z tej niechęci przetrwało. Symbiotyczny związek krytyki
i sztuki jest bodaj najtrwalszą cechą odziedziczoną po akademizmie. Można
ów związek celnie określić niemieckim zwrotem Hasseliebe, którego
namiastką w polskim tłumaczeniu byłaby nienawiść i miłość.
Dokonana tu rekapitulacja nie aspiruje do odkrycia jakiejś nowej
prawdy o akademizmie. Skłania raczej do konstatacji o względności niektórych
twierdzeń i psychosocjologicznej naturze pewnych zjawisk, które
czasem, może zbyt pochopnie, zwykliśmy rozpatrywać jako dziejową
konieczność.
W tym miejscu, już rutynowo, wypada zapytać o przyszłość Akademii.
Pytanie to ma wymiar wieloaspektowy. Przede wszystkim, zadając
je, należałoby zapytać o przyszłość sztuki w ogóle. Ma ono także wymiar
czysto praktyczny – jak sztuki, niezależnie od tego jaką ona by była,
należy uczyć, mając za sobą cały bagaż wiedzy o procesach percepcyjnych
że tzw. akademickie sposoby edukowania są bezzasadnie mitologizowane.
Na podstawowym poziomie nauczania były one rzeczywiście wdrażane
i można je przyrównać do słynnych palcówek w początkowym stadium
nauki gry na instrumencie. Bardzo wiele, mimo obowiązującej doktryny,
zależało od indywidualności profesora prowadzącego klasę mistrzowską,
do której trafiał student po opanowaniu podstawowych umiejętności. Dowodzi
tego analiza pamiętników artystów i wielu innych archiwaliów. Nie
zmienia to faktu, że wraz z ostatecznym odrzuceniem metod nauczania
stosowanych przez dziewiętnastowieczną Akademię, podstawową, po dziś
dzień promowaną wartością w dydaktyce, stała się indywidualna wrażliwość.
5 Odnosząc się do przywołanego wcześniej paradoksu akademizmu
– także można by ją nazwać współczesną, zrutynizowaną konwencją dydaktyczną,
co zresztą jest podnoszone przez wielu autorów zajmujących
się współczesna dydaktyką akademicką.
Uwikłanie sztuki w mariaż z polityką kulturalną, uzależnienie jej
od instytucji państwowych, w miejsce prywatnego mecenatu, jakie cechowało
akademizm, z perspektywy współczesnej było nieuchronnością dziejową
w dobie kształtowania się państw narodowych, które musiały mieć
własną przeszłość i własną sztukę. Dzisiejsza zależność sztuki od różnorakich
instytucji państwowych, a także ich kontestacja, nie wydaje się być
w prosty sposób dziedzictwem akademizmu. Sytuacja jest bardziej skomplikowana,
wielowarstwowa i płynna. Tym bardziej, że w opinii wielu artystów
rolę państwowego sponsora przejęli kuratorzy. Ów osławiony już
dyktat kuratorów, tworzących przy użyciu narzędzi marketingowych rzeczywistość
artystyczną, bywa w dużej rozbieżności z gustami już nie tylko
zwykłego człowieka, ale także politycznego establishmentu (można tu
przywołać słynną akcję promocyjną portretu Jolanty Kwaśniewskiej).
Rozpatrzyć należy wreszcie czwarty filar sztuki akademickiej – arbitralną
estetykę zasadzającą się na przekonaniu o intelektualnych podstawach
sztuki. I ten właśnie aspekt jest jak się zdaje najbardziej autentyczną
i żywotną po dziś dzień spuścizną po Akademii. Na dzieje sztuki
po akademizmie można spojrzeć, z dużym uproszczeniem, jak na sinusoidę,
w której na przemian występuje pierwiastek spekulatywny i wrażeniowy,
racjonalny i antyracjonalny. Gdybyśmy jednak prześledzili dzieo
problemach akademii | A. Giełdoń-Paszek
Pochwała myślenia
138 139