akademia 2007+

prace artysty nosiły tytuły kojarzące się z konwencjonalnymi przedstawieniami
scen rodzajowych, aktów i portretów, wyobrażających m.in. Madonnę
karmiącą, Żołnierzy grających w kości o szaty Chrystusa czy Porwanie
Europy. Oprawione w złocone, dekoracyjne ramy zostały opatrzone podpisami
zawierającymi prócz tytułu informacje na temat wymiaru i techniki,
w jakiej je wykonano. Elementem muzealnego sztafażu były również
towarzyszące obrazom nagrania, drobiazgowe opisy katalogowe poszczególnych
prac przygotowane przez Dział Promocji Wystaw w trzech wersjach
językowych: polskiej, niemieckiej i angielskiej. Kuskowski odwołał
się do pamięci wizualnej widzów, ale także, może przede wszystkim, do
ich kompetencji kulturowych. Tym samym zwrócił uwagę na jeden z najważniejszych
aspektów opisywanej przez Mieke Bal preposteryjnej lektury
obrazów.
ne umiejscowienie, badaczka przeciwstawia zaczerpnięte z derridiańskiej
gramatologii przekonanie o tym, że to, co cytowane nigdy nie powraca do
siebie, bez brzemienia wyprawy poprzez cytat, 23 lecz pozostaje naznaczone
jego śladem. Cytat jest relacją odwracalną, która zmienia zarówno obraz
cytujący, jak i cytowany, odciskając piętno jednego w drugim. Tak rozumiany
cytat nie ma związku z indywidualną intencją autora, lecz funkcjonuje
i znaczy poza nią wówczas, gdy ujawnia się w lekturze czy oglądzie;
stanowi wytwór międzyobrazowych skojarzeń widza. Rozpoznawane
w lekturze cytaty są więc wyłącznie cytatami z wizualnej pamięci odbiorcy.
Historyczny wymiar dzieła zostaje sprowadzony do polilogu oświetlających
się wzajemnie tekstów z różnych epok, które mogą być dowolnie
łączone przez interpretatora, niezależnie od tego, czy jest to zgodne z intencją
autora. W efekcie dochodzi do preposteryjnego odwrócenia perspektywy
chronologicznej. Nowe obrazy są odbierane przez pryzmat tradycji,
a jednocześnie same przekształcają sposób jej postrzegania. Kładąc nacisk
na współczesność wszystkich przedstawień obrazowych, Bal zbliża się do
poglądów André Malreaux i nawiązującego do jego idei muzeum wyobraźni
Hansa-Georga Gadamera, który zwrócił uwagę na ustanawianą przez
tradycję synchronię przeszłości i teraźniejszości sztuki 24 . Mimo tego, że
Bal przeciwstawia tradycji, rozumianej jako prosta kontynuacja przeszłości,
recykling, czyli ponowne wprowadzenie do obiegu elementów dawnych,
to do pewnego stopnia rozumuje podobnie jak Gadamer. W książce
Traveling Concepts in the Humanities, 25 odwołując się do prac Waltera Benjamina,
zwraca uwagę na to, że w efekcie, będącej translacją dokonywaną
przez odbiorców, interpretacji dawnych tekstów bądź obrazów oryginał ulega
zmianie. Nigdy nie widzimy bowiem, ani obrazu samego ani tym bardziej
jego własnej wizualnej genezy, lecz wynik halucynacji.
Charakter halucynacyjnej projekcji ma również, jak sugeruje Kuskowski
w drugiej części projektu MuzeuM, zatytułowanej Portrety panien
łódzkich, przyległość obrazu do przedmiotu przedstawienia. Nad muzealną
ramą, odnoszącą się do wystawy Portret młodej kobiety w malarstwie
polskim XIX wieku, zorganizowanej w Muzeum Sztuki w 1970 roku, nadbudowana
została hiperrama nowych technologii. Oprawione w welurowe
passe-partout i ozdobne, złocone ramy obrazy ożywały, przedstawione na
3.
Zakwestionowanie dychotomii tworzenie/zapożyczanie, powoduje odrzucenie
podziału na twórczych artystów i bierną publiczność zawłaszczającą
ich wytwory. Czego konsekwencją jest dokonane przez Rolanda Barthesa
symboliczne usunięcie z dyskursu teoretycznego kategorii autora
jako hipotetycznego gwaranta poprawności odczytania tekstu literackiego.
Jego jedność nie tkwi w źródle, lecz w przeznaczeniu. To czytelnik zbiera
wszystkie ślady, wszystkie cytaty, z jakich składa się pisanie. Artysta, porównywany
przez francuskiego badacza do skryptora, rodzi się wraz z pisanym
w wiecznym tu i teraz tekstem, będącym wielowymiarową przestrzenią,
w której stykają się i spierają rozmaite sposoby pisania 22 .
Wpisując się w perspektywę wyznaczoną przez barthesowską tezę
o śmierci autora, Mieke Bal proponuje semiotykę obrazu rozumianego nie
jako autorskie dzieło, przekaz znaczeniowej intencji artysty, lecz znaczeniotwórczy
efekt lektury. Odwołując się do kategorii performatywności
wypowiedzi, badaczka traktuje odczytanie jako sytuację, w której tekst
i czytelnik wspólnie coś produkują. Przenosi tym samym zależności międzyobrazowe
w sferę uwarunkowań działających po stronie odbiorcy, nie
twórcy. Re-wizja idei śladu przywodzi Bal do reinterpretacji pojęcia cytatu.
Poglądowi Michała Bachtina, że słowo zawsze pamięta swoje pierwoto
sztuce | V. Sajkiewicz
Cytacje czy translacje? Reinterpretacje sztuki dawnej we
współczesnej sztuce polskiej
74 75