akademia 2007+

Język, rozum, rzecz
Interpretacja nie następuje po rozumieniu, lecz zawiera się w nim. Interpretacja
pozwala rozumieniu dojść do głosu, a tym samym rzeczy, o której
tekst mówi. Jednym z istotnych problemów dotyczących języka wspomnianych
przez Gadamera jest pogląd o nieodpowiedniości języka do
nieskończonej niemal woli i rozumienia. Myśl ta streszcza się w potocznym
przekonaniu niemożności opisania choćby wewnętrznego świata
przeżyć. Z jednej strony sztywna forma języka, z drugiej ruchliwy
strumień przeżyć. Gadamer stwierdza, że takie myślenie jest wynikiem
niewłaściwego pojmowania związku języka z rozumem. Nie jest chyba tak,
że nieograniczona myśl jest przycinana do formy języka, tak że to, co się
nie zmieści pozostaje w umyśle jako niemożność wyrażenia się. Należy
raczej przyjąć, że myśl w pełni wyraża się w języku. Bez języka myśl byłaby
nieukształtowana. I stąd zdanie Gadamera, że język jest językiem samego
rozumu. 3 Język jest językiem samego rozumu, to znaczy, że język jest
blisko rzeczy, którą nazywa.
Logos i verbum
Szukając właściwego rozwiązania problemu jedności myśli i języka (nie
znajduje go w językoznawstwie i filozofii języka), zwraca się Gadamer
do dwóch przestrzeni: greckiego logosu i chrześcijańskiego verbum. Te
dwie przestrzenie wzajemnie się przenikają kształtując pojęcie języka
w myśli zachodnioeuropejskiej. Jedność rzeczy i słowa była od dawna tak
oczywista, że nazwę uznaje się za część nosiciela. Grecki termin onoma
określający słowo, oznacza nazwę, a zwłaszcza nazwę własną, czyli imię.
Słowo to nazwa i imię. Imię ktoś nosi i ktoś na nie reaguje. Filozofia grecka
uznała, że słowo jest tylko imieniem, czyli nie reprezentuje prawdziwego
bytu. Wiara i niewiara w słowo tak rozumiane to pole, na którym Grecy
umieszczali relacje pomiędzy słowem a rzeczą. Wiara i niewiara w słowo
rodzi zwątpienie w prawdziwość słowa. Rozważania, czy pomiędzy słowem
a rzeczą powinna istnieć jedność są tłem platońskiego Kratylosa, który
jest uznawany za podstawowe dzieło greckiej myśli o języku.
W Kratylosie są przedstawione dwie teorie, które w odmienny sposób
określają stosunek słowa i rzeczy. (1) Teoria konwencjonalistyczna
– jedyne źródło znaczeń słów, to jednoznaczne uzgodnienie i praktyka.
(2) Teoria podobieństwa – każde słowo oddaje właściwie rzecz. Naturalna
zgodność słowa i rzeczy (pojęcie słuszności). Skrajność obydwu teorii
powoduje, że w konkretnych sytuacjach nie muszą się wcale wykluczać.
Pokazane przez Platona dwie skrajne teorie mają na celu stwierdzenie,
że w języku nie jest możliwa żadna prawda i że byt musi być poznawany
bez słów. Oznacza to, że to nie słowo otwiera dostęp do prawdy.
Odpowiedniość słowa można poznać na podstawie poznania rzeczy. Platon
unika rozważania rzeczywistego stosunku słowa do rzeczy. Językowość
poznania jest tutaj traktowana na równi ze złudzeniami optycznymi. Czyste
myślenie idei jest dialogiem duszy z samą sobą i jest nieme. Logos to
strumień wychodzący od takiego myślenia i rozbrzmiewający przez usta. 4 Tak
można to określić słowami Gadamera. Związek poznania z językiem jest
uznawany tylko jako jeden z momentów poznania. Sumując – odkrycia
Platona zakrywają istotę języka.
Związek poznania z językiem ponownie podnosi chrześcijańska
idea inkarnacji, która lepiej niż greckie idee wyjaśnia ten problem. Niegrecka
idea stworzenia była opisywana w kategoriach cudu języka. To co
najistotniejsze – rzeczywisty zbawienny czyn, misterium inkarnacji opisywany
jest w kategoriach języka. Zabrzmienie słowa w Ewangelii św. Jana
jest interpretowane jako cud równy przybraniu przez Boga ludzkiej postaci.
Słowo mówi jaka rzecz jest i nie jest czymś dla siebie, lecz chce być dla
kogoś. Istotą słowa jest ujawnianie. Stan rzeczy – mówi Gadamer – jest
uporządkowany pod kątem zakomunikowania go. Proces poznania nie
kończy się słowem, lecz słowo jest samym procesem poznania.
Bóg, Samuel i Heli
Do zamierzonej analizy hermeneutycznej potrzebny był tekst, który zawierałby
trzy elementy: (1) źródło znaku, (2) ktoś kto wie, jaki jest sens
znaku i (3) ktoś, kto sensu znaku nie zna. Historia powołania Samuela
pochodząca z 1 Księgi Samuela spełnia te wymagania. 5
Jest noc. Chwila przed świtem. Zdarzenie rozgrywa się w oświetlonej
światłem nieustannie płonącego świecznika wnętrzu świątyni, w której
znajduje się Arka Przymierza. Uczestnikami są Bóg, kapłan Heli i Samuo
sztuce problemach | A. Kisielewski akademii | W. Gdowicz
Strategia Czy istnieje trawestacji, znak bez sensu? czyli dzisiejsza obecność
tradycji awangardy
260
261