akademia 2007+

Wiesław Gdowicz
Czy istnieje znak bez sensu?
Wstęp
Prezentowany tekst jest relacją z prowadzonych badań, rozpoczętych studiami
nad problemem abstrakcji i procesami kształtowania się formy poznawczej
w procesie poznania w filozofii św. Tomasza z Akwinu oraz badaniami,
które miały wyjaśnić co jest przyczyną nie stosowania ilustracji
w publikacjach filozoficznych. Odpowiedź 1 na ten ostatni problem zwracała
uwagę na pojęcia – struktury i jej hierarchie – jako główne elementy,
które łączą model intelektualny myśli z wewnętrzną strukturą obrazu,
który jest jego przedstawieniem. Porównanie sposobów użycia wizualnych
przedstawień w tekstach Platona i Arystotelesa nie rozwiązało jednoznacznie
tego problemu. Nie można było więc stwierdzić, czy brak ilustracji jest
wynikiem cech charakteru filozofa, czy też wynika z samej istoty obrazowego
przedstawienia. Dalsze badania nad strukturą wewnętrzną obrazu
jako czegoś, co jest odczytywane jeszcze przed rozpoznaniem poszczególnych
elementów obrazu i ich znaczeń postawiły problem znaku oraz jego
znaczenia. Chodzi o to, czy znak jest nierozerwalnie związany ze znaczeniem,
czy też jest możliwe rozłączenie znaku i znaczenia, a jeśli tak, to
jakie muszą być spełnione warunki, by to było możliwe.
Pytanie
Postawieniu pytania towarzyszą pewne warunki. Jednym z nich jest
założenie, że pytanie ma sens. Sensem pytania – używając określeń Gadamera
– jest kierunek, z którego ma nadejść odpowiedź. Postawienie
pytania zakłada również zgodę na to, że się nie wie. Nikt przecież nie
pyta o to, co wie. Pytanie to w końcu stwierdzenie, że odpowiedź nie jest
znana. Sumując – pytać to wypatrywać kierunku, z którego ma nadejść
odpowiedź; to być przekonanym o tym, że się nie wie oraz, że odpowiedź
nie jest ustalona.
Rozmowa, tekst, sens
Gadamer opisując fenomen rozmowy wskazuje na to, że zastosowanie
pojęcia metody do jej opisu jest skazane na niepowodzenie. Wyróżnienie
poszczególnych elementów rozmowy oraz związków pomiędzy nimi nie
prowadzi do określenia istoty tego procesu. Niemożliwość przewidzenia
skutków rozmowy tzn., że może się powieść lub nie, przybliża rozmowę do
gry. Nieprzewidywalność rozmowy czy zatracenie się w rozmowie, to cechy
wspólne rozmowie i grze. Gadamer stwierdza, że rozmowa ma swojego
ducha i że (…) stosowany w niej język niesie ze sobą własną prawdę, tzn. »odkrywa«
i wyzwala coś, co odtąd zaczyna istnieć. 2 Wskazuje również, że rozumienie
nie polega na wstawianiu się w czyjeś położenie i doznawaniu jego
przeżyć, lecz na porozumieniu. Doświadczenie sensu dokonuje się w rozumieniu.
Tym więc, czego doświadczmy w rozmowie, to przede wszystkim
sens. Rozmowa jest więc procesem, w którym chcemy zrozumieć to,
co drugi rozmówca mówi. To ważne stwierdzenie, ponieważ oznacza ono,
że rozumienie odnosi się nie do osoby, z którą rozmawiamy, lecz do tego,
co ona mówi. Pogląd wyrażany przez osobę musimy więc odnieść do własnych
poglądów i zapatrywań.
Sytuacja porozumienia w rozmowie przyjmuje hermeneutyczny
sens, gdy chodzi o rozumienie tekstów. Gadamer mówi o hermeneutycznej
rozmowie również w przypadku sytuacji jaka ma miejsce pomiędzy
interpretatorem a tekstem. Porozumieniu w rozmowie odpowiada symetryczna
relacja pomiędzy interpretatorem a tekstem. Sądzi również, że
można mówić o hermeneutycznej sytuacji w przypadku tekstów. Co prawda
ta sytuacja nie jest taka sama jak rozmowa, ale przyjmując, że teksty są
utrwalonym uzewnętrznieniem życia, to drugim partnerem hermeneutycznej
rozmowy jest tekst. Prowadzi to w konsekwencji do bardzo ciekawego
wniosku. Podobnie jak wypracowaniu porozumienia w rozmowie musi
towarzyszyć wysiłek (który można nazwać procesem rozumienia i porozumienia),
w którym mają udział obie rozmawiające osoby, tak też w relacji
interpretator – tekst wysiłek uzgodnienia rozumienia i porozumienia
uwzględnia własne idee interpretatora. Rozumienie więc jest procesem dynamicznym
– chyba można użyć analogii gry – relacja interpretator-tekst
jest rodzajem gry, w której wygranym jest sens interpretowanego tekstu.
258 259