akademia 2007+

Monstrualność rozumiana jako anomalia znajduje się w centrum
naszego systemu kulturowych odniesień. Przede wszystkim stanowi
punkt wyjścia dla gry dyskursów. To, co inne zawsze było katalizatorem
pewnych interakcji na poziomie znaczeniowym, ale także emocjonalnym
– bazą form alegorycznych, odnoszonych do cech ludzkiej psychiki
i cech świata. To podstawowy obszar aktywności sztuki, zwłaszcza sztuki
współczesnej.
W przywoływanym tu monomicie bohaterskim istnieje pewna symetria,
niewątpliwie straszliwa, pomiędzy bohaterem a jego monstrualnym
przeciwnikiem, Girard nazywa ich potwornymi bliźniętami 36 , dzielącymi
te same cechy i tę samą przestrzeń; spotykają się przecież poza
granicami uporządkowanego świata i tam mają miejsce ich zmagania,
których ceną w wypadku bohaterów tragicznych są wartości podstawowe:
życie, relacje z innymi, przynależność do wspólnoty. Douglas pisze:
być w obszarze marginalnym to być w kontakcie z niebezpieczeństwem, które
ma naturę zaraźliwą. Osoba, która przechodzi poprzez taki obszar, jak to ma
miejsce w rytuałach inicjacyjnych, jest w niebezpieczeństwie. 37 Bohater (artysta)
narażony jest na najwyższe niebezpieczeństwo, ponieważ jego status
jest konsekwencją wewnętrznej sprzeczności pomiędzy tym, co zgodne
z normą i tym, co monstrualne, unieważniające porządek rzeczy 38 . Tutaj
można przywoływać imiona tych, których nazywamy poetami tragicznymi
(Sylwia Plath, Anne Sexton, Rafał Wojaczek, i wielu innych), straceńców
z paryskiej bohemy z początków dwudziestego wieku, tragicznych
gwiazd rocka (Jimi Hendrix, Janis Joplin, Jim Morrison) – lista nigdy się
nie kończy. Otwierają dla nas czas wielkich pytań, coraz to nowych interpretacji
starych mitów, świętych opowieści; rozrywane i poddawane
wiwisekcji ujawniają kolejne pokłady ułamkowych znaczeń, ale ich Sens
nie do końca zadowala poszukiwaczy odpowiedzi. Heidegger w swoim Liście
o humaniźmie (1946) zwraca uwagę na ważkość kategorii tragizmu:
łączy ją z przywoływaniem prawdy i sensu ludzkiej egzystencji w świecie,
ujawnianiem i odsłanianiem istoty tej egzystencji. 39
3. Wyzwolenie, czyli dar sensu.
Sztuka jest w ostatecznym swoim przesłaniu ekspresją nadziei; to ona
jest darem, który przynosi ten, który podjął walkę z Cieniem. Poszukując
jej miejsca zajrzyjmy jeszcze raz do mitu. Nagrodą za zmaganie z potworem
jest małżeństwo, którego innym imieniem jest królestwo wspólnota
natury, ludzi i ich bogów. To, co nazywamy potworem, jako dziecko
khora – tej, co zawsze jest tym samym 40 nie tyle ginie, ile wnika w życie,
razem z przelaną krwią zapewniając plony, powodzenie i nowe życie,
o czym mówi historia Asklepiosa przywracającego zmarłych do życia
dzięki krwi Meduzy. Powraca tu również koncepcja René Girarda o życiodajnym
działaniu rytuałów ofiarniczych, w których można ofiarować
czyjeś życie, ale można też uczcić wino i chleb.
Przekroczyć ponownie granicę, wrócić ku temu, co może nas
uratować, to wejść w strumień światła, znieść linię dzielącą eksterytorialne
światy – jeden wyznaczony przez ciemność, anonimowość i śmierć
(śmierć rzeczywistą, fizyczną i śmierć w wymiarze psychicznym), drugi
stanowiący sferę jasności, rozpoznania, jako najszlachetniejszy ze sposobów
istnienia. Pytanie o naturę owego powrotu (nowego początku), pozornie
proste, nęka jednak nie tylko sztukę, ale i filozofię, ponieważ w jego
głębi skrywają się zapytania o status naszego poznania, o charakter naszej
egzystencji 41 . I chociaż można tu powtórzyć za Marquardem, że podobne
rozważania to kompetencja w kompensowaniu niekompetencji 42 ,
to właśnie w owej wiecznej niekompetencji drzemią siły żywotne zadziwienia,
które inspiruje myśl. Campbell, pisząc barwnym językiem mitoznawcy,
przypomina, że rozłamu w duszy i rozłamu w organizmie społecznym
nie da się pokonać żadnym planem powrotu do dobrych starych
dni, pragmatycznymi planami na przyszłość, czy mrówczą pracą w teraźniejszości.
Śmierć mogą pokonać jedynie narodziny. (…) Musi – jeśli chcemy
przetrwać – istnieć stały powrót narodzin (palingenesia) unieważniający
nieustanny powrót śmierci. Jest tak dlatego, że – jeśli nie odradzamy się
– dzieło Nemesis dokonuje się poprzez nasze zwycięstwa, właśnie z naszego
zwycięstwa bierze się nasza zguba. A zatem pokój jest pułapką, wojna jest
pułapką, zmiana jest pułapką, stałość jest pułapką. Kiedy nadchodzi dzień
o sztuce problemach | A. Kisielewski sztuki | M. Korusiewicz
Strategia Wdychając trawestacji, dziki zapach, czyli czyli dzisiejsza zapiski obecność o otwieraniu granic
tradycji awangardy
222
223