akademia 2007+

określonych, a otaczającą go Nieokreślonością, w której jednak pulsują
źródła życia. To w niej rodzą się i rozpadają formy i byty, jak to sugerują
intuicje filozofii platońskiej i poplatońskiej, czego dowodem jest długa linia
rozwojowa pojmowania nie-bytu i nicości.
Platon ustami Timajosa zaryzykował danie imienia przedwiecznej,
bezimiennej rzeczy, w której wszystko, co powstaje ma swoje miejsce,
nazywając ją khora i wyposażając w cały arsenał metafor. Matka, 6 matryca,
przestrzeń – khora to imię materii, które często tłumaczone jest jako
miejsce. Niemniej, jak nam mówi Timajos, jeśli myślimy w ten sposób, to
widzimy khora jakby we śnie, jako jej obraz 7 , ponieważ balansuje ona na
krawędzi nicości, nigdy nie ukazując siebie jako siebie samej, ale zawsze
jak ślad czegoś, co nigdy samo się nie uobecnia. 8 W czasach najnowszych
khora jako rzecz trzecia, piastunka wszelkiego stawania się, jest punktem
odniesienia dla rozważań współczesnego dyskursu feministycznego (Kristeva),
głęboko wiąże się z tradycją dekonstrukcjonizmu (Derrida, Caputo),
ale wpisuje się także z sukcesem w myśl filozoficzną odległą od europejskiej
– w namysł nad paradoksową naturą nicości absolutnej (jap. mu
no basho – miejsce nicości) jako pełni, w ujęciu Kitaro Nishidy 9 , którego
dorobek nazywany jest punktem stycznym Wschodu i Zachodu 10 .
Co więc podpowiada nam nasza tradycja kulturowa w odniesieniu
do obszarów granicznych? W potocznym, logocentrycznym ujęciu są to
Wielkie Antynomie, niebezpieczne pustkowia, przed którymi wystawiamy
wieże warowne tabu i zakazów, oraz konstruujemy bezpieczne drogi
ratunku. Jaspers podpowiada tu dwie:
• wykonanie ruchu wstecznego – w okopy mniej lub bardziej konserwatywnego
światopoglądu;
• ruch ponad niebezpieczną strefę – w religię, w mistykę.
Trzecia możliwość to:
• zgoda na nieprzewidywalność i niepewność, na cierpienie i porażkę, czyli
innymi słowy, na autentyzm ludzkiej egzystencji kreatywnej, ponieważ
owe obszary liminalne, są również przejściem do miejsc prześwitu
– miejsc odsłaniania się Prawdy. Tutaj miejsce nicości japońskiego filozofa
spotyka się z pojęciami wypracowanymi przez myśl heideggerowską. 11
Decyzja o egzystencji twórczej w rozumieniu wejścia w Otwarte bycia,
w jego prawdę, oznacza więc przekroczenie granicy tego, co znane:
wejście w exterior, które w kulturach zwanych tradycyjnymi nie jest postrzegane
jako zadanie artysty, ale pierwszoplanowej postaci egzystującej
w ramach mitu – bohatera.
2. Monomit bohatera – monomit artysty?
Wywód oparty o pojęcie granicy i jej przekroczenia pozwala więc dostrzec
interesującą paralelę pomiędzy drogą artysty, a tzw. monomitem bohatera
12 . Jego wzorzec określający podstawowe wątki i sekwencje wydarzeń
niezliczonych mitów bohaterskich został opracowany na podstawie badań
strukturalistycznych (m. in. Jean-Jacques Goux) i antropologicznych
(James Campbell), ale korzysta z niego w dużej mierze psychoanaliza zarówno
postfreudowska jak i oparta na podejściu C.G.Junga, co pozwoliło
wprowadzić monomit do niemal całego spectrum nauk humanistycznych.
Spójrzmy na jego schemat 13 . Najogólniej potraktowane etapy monomitu to:
oddzielenie, albo wyjście poza bezpieczne terytorium, walka z potworem
traktowana jako procedura inicjacyjna i powrót, czyli przyniesienie daru
dla jednostki lub społeczności. Zwornikiem mitu bohaterskiego i jego najistotniejszą
częścią jest tzw. wyprawa bohatera (punkt 2 i 3 przedstawiony
w przypisie nr 6).
Wyprawa
Dominujące w kulturze zachodniej ukierunkowanie na transcendencję,
akcentujące pogląd, że oswojona przestrzeń w jakiej porusza się człowiek
opasana jest niezmierzoną głębią tego, co Obce, stawia człowieka w pozycji
wojownika-indywidualisty, zmuszonego przez przeznaczenie lub własną
wolę do nieustannych wypraw na terytoria zewnętrzne. Tak konstruowany
monomit bohatera podkreśla podstawowe cechy ukształtowanej w tradycji
Zachodu jaźni kulturowej: wyraziście zakreślone granice ja pozostającego
w opozycji do rozciągającego się wokół obszaru nie-ja (świata), który
w konsekwencji zostaje urzeczowiony i poddawany praktykom opisu, klasyfikacji,
czyli udomawiania i ostatecznie użytkowania. Bohaterowie zbrojni
w oręż woli i rozumu płyną ku obcym, niegościnnym brzegom, wcho-
o problemach sztuki | M. Korusiewicz
Wdychając dziki zapach, czyli zapiski o otwieraniu granic
216 217