Antwerpen

den de meest vervuilende (vracht)wagens in
drukke stadscentra verboden of geweerd.
Dergelijke zones bestaan al in Amsterdam,
Den Haag, Bonn, Frankfurt en Berlijn. Op
een kaart waarop alle Europese lage-emissiezones
staan aangeduid, blijft België echter
vooralsnog maagdelijk blank.
De stikstofdioxideconcentraties
stagneren de laatste jaren. De
grafiek toont de gemiddelde
concentraties voor België en
probleemgebied Antwerpen,
relatief ten opzichte van
1990. De rode balkjes geven de
uitstoot weer, het groene balkje
het door Europa opgelegde
uitstootmaximum, dat België niet
haalt.
Bron: www.ircel.be, www.emep.int
EXPORTPRODUCT: FIJN STOF
Na een initiële daling sinds het begin van de
metingen, gevolgd door een aantal jaren van
relatieve stabiliteit, daalt de fijnstofconcentratie
sinds 2008 opnieuw langzaam – vermoedelijk
met dank aan de economische crisis.
Dat fijn stof is een vlag die een erg brede
lading dekt. Het is een mengsel van deeltjes
met een verschillende grootte en een uiteenlopende
chemische samenstelling. Alle deeltjes
met een diameter van maximaal 10 micrometer
(10 duizendsten van een millimeter) worden
ook wel als PM10 aangeduid – naar het
Engelse Particulate Matter. Binnen die verzameling
wordt nog een onderscheid gemaakt
tussen fijn stof kleiner dan 2,5 micrometer
(PM2,5) en de grotere deeltjes. Het mengsel
bestaat zowel uit deeltjes van natuurlijke
oorsprong, zoals bodemstof en zeezout, als
deeltjes die door de mens zijn geproduceerd,
zoals dieselroet. Daarnaast wordt in de lucht
fijn stof gevormd door reacties tussen gassen
zoals stikstofoxiden, ammoniak en zwaveldioxide,
het zogenoemde ‘secundair’ fijn stof.
Als het over fijn stof gaat, wordt vaak met een
beschuldigende vinger naar het buitenland
gewezen. De vaststelling dat de uitstoot van
fijn stof in België de voorbije tien jaar met ongeveer
veertig procent is gedaald, terwijl de
concentratie in de lucht maar met ongeveer
twintig procent is afgenomen, lijkt dat vermoeden
te bevestigen.
‘Nochtans is de uitstoot van fijn stof de voorbije
tien jaar sterker gedaald in onze buurlanden’,
zegt Fierens. ‘Het klopt echter dat
slechts 30 procent van het fijn stof in Vlaanderen
met zekerheid aan lokale, menselijke
bronnen kan worden toegewezen en dat ongeveer
45 procent uit het buitenland komt
overgewaaid – de herkomst van de overige 25
procent is minder eenduidig. Maar dan gaat
het over jaarlijkse gemiddelden. Op de momenten
waarop de dagnormen worden overschreden
is de lokale uitstoot belangrijker.’
Dat is ook logisch, want te hoge fijnstofconcentraties
treden vooral op op dagen met een
stabiele atmosfeer en weinig wind, waardoor
er automatisch minder vervuiling van over de
grens kan komen. ‘Bovendien slaat die hoge
buitenlandse bijdrage enkel op de totale massa
fijn stof. Voor specifieke componenten zoals
dieselroet is het net omgekeerd. Daarvan
wordt 70 tot 80 procent lokaal uitgestoten.
Wat ook wel eens vergeten wordt, is dat er
eveneens fijn stof van bij ons naar het buitenland
vliegt’, vertelt Fierens. ‘Uit onderzoek
blijkt dat wij een netto-exporteur van fijn stof
zijn.’
De uitstoot van fijn stof is de voorbije
tien jaar met ongeveer veertig procent
gedaald, de concentratie in de lucht met
ongeveer twintig procent. De grafiek
toont de evolutie relatief ten opzichte
van 1999.
Bron: www.ircel.be, www.emep.int
Dat onze uitstootreductie zich niet vertaalt in
een even grote daling van de fijnstofconcentratie
is veeleer te wijten aan enerzijds een
onderschatting van de uitstoot, onder meer
doordat sommige bronnen moeilijk in kaart te
brengen zijn, en anderzijds aan het secundair
fijn stof.
Dat betekent echter niet dat we machteloos
staan. Secundair fijn stof kunnen we aanpakken
door de uitstoot van de gassen waaruit
het ontstaat nog verder terug te dringen, bijvoorbeeld
door schonere auto’s te promoten
– minder stikstofoxiden – of te investeren in
uitstootarme stallen of een afbouw van de
veestapel – minder ammoniak. Een voorbeeld
van een andere zinvolle maatregel is volgens
Fierens het zo verguisde smogalarm, waarbij
een snelheidsbeperking van 90 km/u geldt
op de snelwegen. ‘Natuurlijk los je daarmee
het fijnstofprobleem niet duurzaam op, en
hoewel de impact ervan op de totale PM10-
concentratie beperkt is, blijkt toch dat de
roetconcentratie in de buurt van snelwegen
met ongeveer 30 procent daalt. Meer dan
40.000 Vlamingen worden tijdens het smogalarm
blootgesteld aan 10 procent minder
dieselroet. En het zijn vooral die roetdeeltjes
die schadelijke effecten hebben op onze gezondheid.’
VERMINDERDE LEVENSVERWACHTING
Want dat luchtvervuiling de gezondheid
schaadt, is duidelijk. Vooral het effect van
fijn stof is aangetoond. Fijn stof wordt op
verschillende plaatsen in de longen afgezet
en veroorzaakt daar ontstekingsreacties. ‘Op
zich is dat een normale afweerreactie’, zegt
Benoit Nemery van de vakgroep Arbeids-,
Milieu- en Verzekerinsgeneeskunde aan de
K.U.Leuven. ‘Maar daardoor komen ook stoffen
in de bloedbaan terecht die ervoor zorgen
dat het bloed makkelijker stolt. Dat vergroot
de kans op een hartinfarct of een beroerte.
Ook de allerfijnste stofdeeltjes, die rechtstreeks
in het bloed terecht kunnen komen,
kunnen dat effect hebben, al is er voor dat
mechanisme iets minder bewijs.’ Het is dan
ook geen toeval dat tijdens een fijnstofpiek
het aantal ziekenhuisopnames én het aantal
overlijdens te wijten aan long- en hartproblemen
stijgt.
Volgens Nemery zijn echter niet zozeer de
piekconcentraties een probleem, maar wel de
concentraties waaraan we ons hele leven worden
blootgesteld. Uit studies die grote groepen
mensen in verschillende gebieden lange
tijd opvolgen, blijkt dat mensen in gebieden
met meer fijn stof vaker sterven als gevolg
van long- en hartziektes. Daarbij speelt echter
een ander mechanisme een rol. ‘Langdurige
blootstelling aan fijn stof versnelt arteriosclerose,
waarbij vetachtige stoffen op de wanden
van slagaders worden afgezet’, vertelt Nemery.
‘Dat blijkt zowel uit studies met muizen
als uit onderzoek bij mensen die in de buurt
van drukke verkeersaders wonen.’
De impact van langdurige blootstelling aan
fijn stof wordt het duidelijkst als hij wordt
uitgedrukt als een gemiddelde vermindering
van de levensverwachting. Het gebeurt niet
zo vaak dat België internationale rangschikkingen
aanvoert, maar in het lijstje dat de
negatieve gevolgen van luchtvervuiling op de
levensduur aangeeft, ligt het op kop. De huidige
concentraties fijn stof kosten ons gemiddeld
een jaar van ons leven. Zweden en Finland
scoren het best, met respectievelijk 3,5
en 2,6 maanden levensduurvermindering.
Hoewel de impact van fijn stof in vergelijking
met die van andere risicofactoren nog meevalt,
nemen we het probleem toch maar beter
serieus. ‘Wie in een gebied woont met een 10
microgram per kubieke meter hogere concentratie
PM2,5 loopt 14 procent meer risico op
longkanker’, zegt Tim Nawrot van het Centrum
voor Milieukunde aan de Universiteit
Hasselt. ‘Bij rokers is die kans 14 keer groter,
en daalt de levensverwachting gemiddeld met
tien jaar. Maar een belangrijk verschil is dat
iedereen is blootgesteld aan fijn stof, terwijl
niet iedereen rookt. Dat maakt luchtvervuiling
wel degelijk relevant voor de volksgezondheid.
Bovendien kies je niet zelf voor
blootstellling aan luchtvervuiling.’
ONZEKERHEID
Daarom betreurt Nawrot dat sommige politici
en vertegenwoordigers van de industrie
de indruk wekken dat het met dat fijn stof allemaal
wel meevalt. ‘Door onzekerheden uit
te vergroten, wil men twijfel zaaien over de
Europa heeft veel minder strenge normen
dan de WHO aanraadt. ‘Een gevolg van
intensief gelobby door de industrie’
Bron: gains.iiasa.ac.at
België en Nederland
kleuren donker op een
kaartje dat het verlies
aan levensverwachting
(in maanden) als gevolg
van fijn stof (PM2,5)
weergeeft.
impact van fijn stof op de gezondheid’, zegt
Nawrot. ‘Dat is een beproefde strategie, die
bijvoorbeeld ook succesvol is gebleken toen
de nadelige gevolgen van roken aan het licht
kwamen.’
Niet dat we over fijn stof alles al weten, verre
van zelfs. Maar onzekerheden en discussiepunten
in het wetenschappelijk debat rond
fijn stof gaan veeleer over welke deeltjes in
Eos 26 Eos 27

het complexe mengsel het schadelijkst zijn,
en waar we bijgevolg het best onze normen en
risico-analyses op afstemmen. ‘Terwijl vroeger
het volledige fijnstofmengsel als schadelijk voor
de gezondheid werd beschouwd, verschuift de
focus nu naar de fijnere PM2,5-fractie’, vertelt
Fierens. ‘De laatste jaren doen wetenschappers
ook meer onderzoek naar ‘ultrafijn’ stof, of
PM0,1, dat honderd keer kleiner is dan PM10
en waarvan er aanwijzingen zijn dan het nog
schadelijker is dan PM2,5.’
Dat ultrafijn stof is volgens Nawrot in de risico-analyse
rond de Antwerpse Lange Wapper
schromelijk over het hoofd gezien. ‘De onderzoekers
hebben daarbij gekeken hoeveel de
PM10-concentratie zou stijgen na de bouw
van de brug die de ring moest sluiten, en het
antwoord was ‘nauwelijks’. Maar dat was geen
goede parameter. Ze hadden moeten kijken
naar het ultrafijn stof, dat bijna volledig op
conto staat van het verkeer, maar waarvan het
aandeel in de totale massa PM10 verwaarloosbaar
is.’
Een beter inzicht in de schadelijkheid van de
verschillende componenten in het fijnstofmengsel
hangt nauw samen met de evolutie
van de meettechnieken. ‘Vroeger kon PM2,5
simpelweg niet gemeten worden’, zegt Fierens.
‘En ook om PM0,1 te meten zijn nieuwe technieken
nodig. Hun concentratie wordt uitgedrukt
in aantal deeltjes per kubieke centimeter.
In drukke straten, zoals de Wetstraat in Brussel,
kan dat oplopen tot 50.000 deeltjes met
pieken tot 250.000 en meer. Op dit moment
staat heel wat onderzoek in de steigers naar de
verdeling van die ultrafijnstofconcentraties in
steden.’
Hoewel er dus nog veel te leren valt, staat vast
dat hogere fijnstofconcentraties het risico verhogen
op hart- en vaatziekten en longziekten.
‘Een belangrijk argument voor de causaliteit
van dat verband is dat er bij verminderde
luchtvervuiling ook gunstige effecten optreden,’
vertelt Nawrot. ‘Zo werden tijdens de
Olympische spelen in Atlanta minder kinderen
in het ziekenhuis opgenomen met astma omdat
toen het verkeer aan banden werd gelegd.’
EUROPA WAAKT?
Ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
heeft zich over de impact van fijn stof op onze
gezondheid gebogen en vervolgens een aantal
normen opgesteld. Wie die naast de Europese
normen legt, stelt vast dat Brussel een pak meer
door de vingers ziet. Zo adviseert de WHO een
dagnorm voor PM10 van 50 microgram per kubieke
meter (µg/m³) die slechts 3 keer per jaar
mag worden overschreden – en geen 35 keer –
en een jaarnorm van 20 µg/m³ – de helft van
de huidige Europese jaarnorm. Voor PM2,5
raadt de organisatie een jaarnorm van 10 µg/m³
aan, terwijl in de Europese Unie nog geen echte
Nederland: creatief met zeezout
Nederland is wat luchtvervuiling betreft
in hetzelfde bedje ziek als Vlaanderen. Zowel
stikstofdioxiden als fijn stof zijn vooral
in het zuiden van het land een probleem.
Ook in Nederland is de laatste jaren een
stagnatie van de stikstofdioxide- en fijnstofconcentraties
merkbaar op plaatsen
met veel verkeer. De PM10 dagnorm werd
in Nederland in 2009 echter in geen enkel
meetstation overschreden. Beide landen
springen wel op een verschillende manier
met de Europese normen om. ‘Nederland
heeft van Europa de toestemming gekregen
om zeezout in het fijnstofmengsel van het
totaal af te trekken’, vertelt Bert Brunekreef,
directeur van het Institute for Risk Assessment
Sciences (IRAS) aan de Universiteit
Utrecht. ‘De uitzondering voor natuurlijke
componenten in het fijnstofmengsel is er
gekomen op vraag van de Zuid-Europese
landen, die door stof uit de Sahara veel last
hebben met de normen. Nederland heeft er
norm voor PM2,5 geldt. Wel is er sinds het begin
van dit jaar een ‘streefwaarde’ van 25 µg/m³
die vanaf 2015 een echte grenswaarde wordt.
In Vlaanderen wordt die toekomstige grenswaarde
alvast in alle meetstations gehaald.
‘Bij de risico-analyse voor de Lange
Wapperbrug is ultrafijn stof over het hoofd
gezien.’ © Ney & Partners
‘Terwijl de WHO enkel oog heeft voor de volksgezondheid,
is die bij het opstellen van de Europese
normen slechts een van de factoren’, zegt
Nawrot. ‘Ook haalbaarheid en economische belangen
spelen dan een rol.’
Volgens Europarlementslid Bart Staes (Groen!)
zijn de relatief hoge Europese normen op het
conto van een succesvolle industriële lobby te
vervolgens voor gepleit ook zeezout als uitzondering
te erkennen.’ Brunekreef is geen
voorstander van die aanpak. ‘Het aftrekken
van de hoeveelheid zeezout heeft als
gevolg dat je meer norm-overschrijdingen
toestaat, soms tot 45 in plaats van de gangbare
35. Terwijl op dagen waarop de dagnorm
wordt overschreden de wind vaak uit
het oosten of zuidoosten komt en zeezout
dus een minder grote bijdrage levert.’
Bovendien is het volgens Brunekreef niet
zeker dat ‘natuurlijk’ fijn stof zoals zeezout
onschadelijk is. ‘In elk geval is er bij de epidemiologische
studies naar de effecten van
fijn stof op de gezondheid altijd naar de totale
hoeveelheid gekeken. Wie natuurlijke
componenten aftrekt, zou dus eigenlijk de
norm met eenzelfde hoeveelheid moeten
verlagen. Maar dat gebeurt niet, waardoor
je in de praktijk gewoon hogere concentraties
van de andere componenten aanvaardt
en zo de gezondheidseffecten versterkt.’
schrijven. ‘In weinig milieudossiers is zo intensief
gelobbyd. Daarbij komen telkens dezelfde
drie argumenten terug. Strengere normen kosten
banen, remmen innovatie en schaden de
economische productiviteit. In het Europees
parlement zitten heel wat mensen die minder
ervaring hebben met dit soort dossiers en daardoor
erg vatbaar zijn voor zulke argumenten –
waarvan trouwens is gebleken dat ze meestal
geen hout snijden. Daarna moet het parlement
nog een overeenkomst bereiken met de raad
van Europese milieuministers, die op hun beurt
binnen hun nationale regeringen worden ingetoomd
door collega’s bevoegd voor economie en
arbeid.’
Volgens Staes helpt het ook niet dat de meeste
nadelen die met een strengere norm gepaard
gaan vrij makkelijk in kaart kunnen worden gebracht,
terwijl dat voor de voordelen moeilijker
ligt. ‘Immateriële zaken zoals gezondheidswinst
of minder sterfgevallen worden wel in rekening
gebracht voor men een beslissing neemt, maar
zijn veel moeilijker in iets materieels uit te drukken.
Het resultaat van al die factoren is een
zwakke wetgeving, en de regels voor fijn stof
zijn daar een prima voorbeeld van.’
Ook Nawrot heeft bedenkingen bij het Europese
beleid. ‘Uiteraard moeten normen haalbaar zijn,
maar anderzijds geven te hoge normen, zoals
de nieuwe PM2,5-norm, een vals veiligheidsgevoel.’
In het geval van fijn stof geldt dat eigenlijk
voor eender welke norm. ‘Uit het onderzoek
blijkt dat er voor fijn stof geen drempel bestaat
waaronder er geen effecten op de gezondheid
zijn,’ zegt Nemery. ‘Voor onze gezondheid zijn
de huidige normen dan ook een slechte zaak.’ ■
Eos 28