30.08.2015 Views

Seguridad Ciudadana en la Ciudad 1 - centro de documentación ...

Seguridad Ciudadana en la Ciudad 1 - centro de documentación ...

Seguridad Ciudadana en la Ciudad 1 - centro de documentación ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 1


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 2


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

El pres<strong>en</strong>te texto es el docum<strong>en</strong>to base <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red – 14, “<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong>” el cual se<br />

inscribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda fase <strong>de</strong>l programa Urb-al, que es un programa <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Comisión Europea con América Latina.<br />

Su pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>marca el inicio <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y será pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el seminario <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, el cual se efectuará <strong>en</strong> Valparaíso los días 8, 9 y 10 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 2003.<br />

En su redacción han trabajado los sigui<strong>en</strong>tes expertos: Enrique Oviedo, qui<strong>en</strong> es sociólogo, consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

división <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior <strong>de</strong> Chile; A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> Vanhove, etnóloga, integra el<br />

equipo <strong>de</strong>l Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana; y Jorge Jáuregui, arquitecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Rosario (Arg<strong>en</strong>tina), trabaja para <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Arquitectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Rio<br />

<strong>de</strong> Janeiro. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los editores C<strong>la</strong>udia Ulloa y Jorge Ríos, que forman parte <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> célu<strong>la</strong> <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong>l Red – 14.<br />

A todos ellos les estamos profundam<strong>en</strong>te agra<strong>de</strong>cidos por el trabajo realizado.<br />

Gustavo Pauls<strong>en</strong><br />

Coordinador<br />

Red-14<br />

Programa URB-AL<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 3


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

INDICE<br />

1. PRESENTACIÓN 6<br />

1.1 Valparaíso, nuestro <strong>de</strong>sarrollo 6<br />

1.2 Valparaíso y <strong>la</strong> seguridad ciudadana, sus estrategias y sus logros 6<br />

1.3 La red 14 8<br />

1.4 Estructura <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to base 9<br />

2. ¿EN TORNO A QUÉ FACTORES SOCIALES SE HA IDO CONSTRUYENDO LA DIMENSIÓN<br />

DE SEGURIDAD CIUDADANA EN LA POBLACIÓN DE NUESTRAS CIUDADES? 10<br />

2.1 Gobierno Local y seguridad ciudadana 10<br />

2.2 ¿Qué f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales, conforman <strong>la</strong>s problemáticas que <strong>de</strong>terminan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s inseguras, am<strong>en</strong>azadas y vulnerables? 11<br />

2.2.1 Visión y acción segm<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el territorio 11<br />

2.2.2 Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 12<br />

2.2.3 Segregación urbana 13<br />

2.2.4 Individualismo y viol<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong>l otro 15<br />

2.2.5 Inseguridad y miedo 16<br />

2.2.6 Desconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado 17<br />

2.2.7 Desconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s policías 17<br />

3. QUÉ SUCEDE AL INTERIOR DE LAS CIUDADES EN AMÉRICA LATINA Y EUROPA 18<br />

3.1 Caracterización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> América Latina y Europa 18<br />

3.1.1 Conductas <strong>de</strong>lictuales 20<br />

3.1.2 Otras viol<strong>en</strong>cias 21<br />

3.1.3 A modo <strong>de</strong> conclusión 23<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 4


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

4. EUROPA EN LA IMPLEMENTACIÓN DE ESTRATEGIAS PARA AUMENTAR LA<br />

SEGURIDAD DE SU POBLACIÓN 23<br />

4.1 Respuesta europea, el trabajo local e interdisciplinario 23<br />

4.2 Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> Europa 25<br />

4.2.1 El diseño <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea 25<br />

4.2.2 Objetivos y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> para <strong>la</strong> Unión Europea 26<br />

4.2.3 Ejemplos <strong>de</strong> proyectos locales europeos sobre dispositivos cooperativos o contractuales<br />

<strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social y <strong>la</strong> inseguridad 1 27<br />

5. AMÉRICA LATINA, TRAS LA BÚSQUEDA DE ESTRATEGIAS PARA AUMENTAR LA<br />

SEGURIDAD DE SU POBLACIÓN 35<br />

5.1 Políticas para g<strong>en</strong>erar mayor seguridad ciudadana 35<br />

5.1.1 Enfoques conv<strong>en</strong>cionales 35<br />

5.1.2 Enfoques más integrales 36<br />

5.1.3 Criterios Transversales 36<br />

5.2 G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana 36<br />

5.3 Ejemplos <strong>de</strong> proyectos locales <strong>en</strong> América Latina sobre dispositivos cooperativos o<br />

contractuales <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social y <strong>la</strong> inseguridad. 38<br />

6. TEMAS DE DEBATE DE LOS TALLERES 43<br />

6.1 Taller Nº 1: “<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>, Políticas Públicas y Configuración Urbana” 44<br />

6.2 Taller Nº 2: <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> el Ámbito Privado 45<br />

6.3 Taller Nº3: Instrum<strong>en</strong>tos y ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> 45<br />

6.4 Taller Nº 4: <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> y Sociedad Civil 45<br />

7. BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA 46<br />

1<br />

Estos ejemplos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> el año 2001 por el Forum Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana (J.P. Buffat), con el apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Empleo y Asuntos Sociales): “Las políticas cooperativas y contractuales ¿Favorec<strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

integrado y global <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social?”<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 5


1. PRESENTACIÓN<br />

Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

PROGRAMA URBAL<br />

RED 14: “Segu ridad <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong>”<br />

1.1 VALPARAÍSO, NUESTRO DESARROLLO<br />

La ciudad <strong>de</strong> Valparaíso está ubicada <strong>en</strong> el litoral c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l territorio Chil<strong>en</strong>o Contin<strong>en</strong>tal, se<br />

ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región homónima <strong>de</strong> Chile, posee aproximadam<strong>en</strong>te 295.000 habitantes. Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s más gran<strong>de</strong> y antigua <strong>de</strong>l país.<br />

Valparaíso es sin lugar a dudas una ciudad especial, tanto por su aspecto topográfico, físico y<br />

urbanístico, como por su historia y sus tradiciones. Des<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es fue <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

dos factores que a través <strong>de</strong>l tiempo fueron <strong>de</strong>terminando su perfil. Estos fueron, su carácter urbano y <strong>la</strong><br />

actividad portuaria, por lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to se fue estructurando <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

dualidad <strong>de</strong> ser conjuntam<strong>en</strong>te ciudad–puerto, lo que le dio un peculiar <strong>de</strong>sarrollo a <strong>la</strong> comuna,<br />

otorgándole fama <strong>de</strong> ciudad bohemia y cosmopolita.<br />

Esta ciudad históricam<strong>en</strong>te ha sido el lugar estratégico don<strong>de</strong> han nacido <strong>la</strong>s mayores<br />

innovaciones que pres<strong>en</strong>tan nuestras socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización. “En<br />

Valparaíso, su historia registra múltiples sucesos que confirman su naturaleza <strong>de</strong> ser innovadores y<br />

pioneros. Valparaíso como primer puerto <strong>de</strong> Chile y <strong>de</strong>l Pacífico, el primero <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er navegación a vapor,<br />

pionero <strong>en</strong> tranvías a caballo y eléctricos, el primero <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er telégrafos, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> teléfonos, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> agua<br />

potable, <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l diario El Mercurio, <strong>la</strong>s primeras trasmisiones <strong>de</strong> televisión <strong>de</strong>l país, etc.<br />

Pese a estos gran<strong>de</strong>s logros, y el acelerado proceso <strong>de</strong> urbanización, con sus respectivas<br />

migraciones, más <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong>l Canal <strong>de</strong> Panamá y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización portuaria, fueron pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ando problemas sociales que hoy constituy<strong>en</strong> el foco prioritario <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción a nivel <strong>de</strong>l<br />

gobierno comunal; como <strong>la</strong> pobreza, el <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> nuestra<br />

pob<strong>la</strong>ción local.<br />

Hoy Valparaíso pasa a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial, “Valparaíso es un<br />

testimonio excepcional <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase temprana <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong> avanzado el siglo XIX, cuando a<strong>de</strong>más se<br />

convirtió <strong>en</strong> el puerto comercial lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas navieras <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong>l Pacífico <strong>de</strong> Sudamérica”.<br />

1.2.- VALPARAISO Y LA SEGURIDAD CIUDADANA, SUS ESTRATEGIAS Y LOGROS<br />

En 1995, <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong> Valparaíso incorporó <strong>en</strong> su P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Comunal,<br />

explícitam<strong>en</strong>te, objetivos estratégicos que postu<strong>la</strong>n mejorar los niveles <strong>de</strong> seguridad ciudadana.<br />

Los principios rectores <strong>de</strong> los objetivos estratégicos para mejorar <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong><br />

Valparaíso han sido los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Apoyo a los procesos institucionales y sociales que fortalezcan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

policías y <strong>la</strong> comunidad.<br />

Inc<strong>en</strong>tivo a los proyectos y acciones que fortalezcan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones solidarias <strong>en</strong>tre vecinos y vecinas.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 6


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> autogestión barrial <strong>de</strong> proyectos y acciones <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> espacios públicos.<br />

Creación <strong>de</strong> instancias <strong>de</strong> participación ciudadana para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> proyectos y acciones sociales<br />

que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> los barrios. Una política <strong>de</strong> seguridad ciudadana no adquiere <strong>la</strong><br />

característica <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocrática por el mero hecho <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una autoridad <strong>de</strong>mocrática;<br />

abordar el ámbito <strong>de</strong> los temores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insegurida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas requiere una articu<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> ciudadanía.<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> seguridad ciudadana no se limita a <strong>la</strong> acción y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia,<br />

sino que involucra un conjunto complejo <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones que <strong>de</strong>mandan procesos sistemáticos <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to; consi<strong>de</strong>rando que algunas <strong>de</strong> tales dim<strong>en</strong>siones se ubican fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

visibilidad ciudadana, como por ejemplo: <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia intrafamiliar.<br />

Validación <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> seguridad ciudadana que exige simultáneos y múltiples esfuerzos para<br />

constituirse <strong>en</strong> una interv<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> impactos: a los aspectos ya seña<strong>la</strong>dos, se <strong>de</strong>be<br />

agregar <strong>la</strong> necesaria articu<strong>la</strong>ción intersectorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y programas gubernam<strong>en</strong>tales; así como<br />

<strong>la</strong> concertación <strong>en</strong>tre actores públicos, no gubernam<strong>en</strong>tales y sociales.<br />

Incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

capacitación dirigidas a funcionarios municipales y a dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organizaciones sociales.<br />

Valoración <strong>de</strong> los intercambios <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias con otras ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Por último, <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una política concebida para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, consi<strong>de</strong>rando<br />

especialm<strong>en</strong>te como uno <strong>de</strong> sus objetivos, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> cualquier actitud discriminatoria o viol<strong>en</strong>ta<br />

que algún sector promueva contra otro <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad.<br />

Como expresión <strong>de</strong> lo anterior, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2001 y hasta el año 2005, <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong><br />

Valparaíso ejecuta, con el apoyo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Interior, un Programa <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> que ha<br />

fijado su c<strong>en</strong>tralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción social o comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

El Programa <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>de</strong> Valparaíso, da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los criterios expuestos<br />

<strong>en</strong> el punto anterior y, a<strong>de</strong>más, asume <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raciones:<br />

Primera: Los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad ciudadana que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar localm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

expresión <strong>de</strong> procesos efectivos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia ciudadanía.<br />

Segunda: La inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía no se re<strong>la</strong>ciona únicam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>litos, y su disminución <strong>de</strong>manda líneas programáticas específicas.<br />

Tercera: Se valora significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asociatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y se promociona <strong>la</strong><br />

transversalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> seguridad ciudadana.<br />

Cuarta: Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eran nuevas y mejores prácticas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> resolución pacífica <strong>de</strong><br />

conflictos <strong>en</strong>tre los habitantes, así como <strong>en</strong>tre los habitantes y <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Para asumir <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Programa, <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong> Valparaíso constituyó un Consejo<br />

Comunal <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Dicho Consejo <strong>de</strong> seguridad <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> se ha <strong>de</strong>finido como un<br />

espacio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los distintos actores involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática; actualm<strong>en</strong>te<br />

participan repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>: <strong>la</strong>s policías, <strong>la</strong>s organizaciones vecinales, <strong>la</strong>s cámaras <strong>de</strong> comercio, <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s organizaciones juv<strong>en</strong>iles, <strong>la</strong>s organizaciones estudiantiles, los clubes <strong>de</strong>portivos, <strong>la</strong>s<br />

ONG’s y <strong>de</strong>l Municipio.<br />

El Programa contemp<strong>la</strong> tres etapas: <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> diagnósticos participativos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

un P<strong>la</strong>n Comunal y <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> un Fondo Concursable <strong>de</strong> Proyectos.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 7


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Por una parte, para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Diagnóstico y <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Comunal se ha privilegiado <strong>la</strong><br />

metodología participativa, operacionalizada mediante sistemáticas convocatorias a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

territoriales y funcionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, con <strong>la</strong>s cuales se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do talleres <strong>de</strong> autodiagnóstico.<br />

También se ha realizado el primer estudio <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y victimización; <strong>en</strong>cuesta que<br />

permitió establecer <strong>la</strong>s condiciones subjetivas y objetivas previas al inicio <strong>de</strong>l Programa y que permitirá<br />

evaluar los impactos <strong>de</strong>l Programa luego <strong>de</strong> su segundo año.<br />

Con estas distintas aproximaciones diagnósticas, ha sido técnicam<strong>en</strong>te posible incorporar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

política comunal <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y simultáneam<strong>en</strong>te establecer <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones con indicadores <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos y <strong>de</strong> victimización.<br />

1.3.- LA RED 14<br />

Valparaíso es <strong>la</strong> ciudad coordinadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Temática Nº14, <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Ciudad</strong>, <strong>de</strong>l Programa URBAL <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea con América<br />

Latina.<br />

El objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RED es fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad ciudadana, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s locales, europeas y <strong>la</strong>tinoamericanas, mediante el intercambio <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> difusión y aplicación <strong>de</strong> “practicas idóneas”.<br />

La Red incorpora a ciuda<strong>de</strong>s e instituciones <strong>la</strong>tinoamericanas y europeas 2 que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

Programa, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus afinida<strong>de</strong>s territoriales, urbanas y/o temáticas, establecerán alianzas<br />

estratégicas para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> proyectos innovadores y comunes.<br />

Para <strong>la</strong> Red Nº14, lograr ciuda<strong>de</strong>s seguras con habitantes seguros admite trabajar sobre el<br />

conjunto <strong>de</strong> factores causales o asociados a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia urbana 3 , <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas a los <strong>de</strong>litos,<br />

faltas y conductas no ciudadanas.<br />

2 De Bélgica, Amberes y Región <strong>de</strong> Bruse<strong>la</strong>s; De España, Albacete, Vi<strong>la</strong><strong>de</strong>cans, Barcelona, Bilbao, Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, Donostia - San<br />

Sebastián, Alcob<strong>en</strong>das, Madrid, Val<strong>en</strong>cia, Val<strong>de</strong>moro, Getafe, Lleida, Granada, Gijón, Badalona, La Linea De La Concepción, Má<strong>la</strong>ga; De<br />

Francia, Lyon, Nanterre, R<strong>en</strong>nes, Marseil<strong>la</strong>, Lam<strong>en</strong>tin; De Italia, Asti, V<strong>en</strong>ecia, Tr<strong>en</strong>to, Monterrotondo, Padova, Provincia di Padova, Génova,<br />

Región <strong>de</strong> Sar<strong>de</strong>ña, Regíon <strong>de</strong>l V<strong>en</strong>eto, Provincia <strong>de</strong> Treviso, Provincia <strong>de</strong> Luca, Region Toscana, Region Marche, Comune <strong>de</strong> Perugia,<br />

Provincia <strong>de</strong> Prato; De Portugal, Vi<strong>la</strong> Real <strong>de</strong> Santo Antonio, Loures, Guimaráes; De Arg<strong>en</strong>tina, Gobierno <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Malvinas Arg<strong>en</strong>tinas,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, San Isidro, Rosario, Córdoba; De Bolivia, La Paz, Cochabamba, Río C<strong>la</strong>ro; De Brasil, Rio De Janeiro, Juiz <strong>de</strong> Fora, Goiania,<br />

Vitoria, Belem, Piracicaba, Sao Caetano Do Sul, Belo Horizonte, Dia<strong>de</strong>ma, Campinas, Uber<strong>la</strong>ndia, Macaé, Foz <strong>de</strong> Iguazu, Florianopolis, Sao<br />

Paulo, Feria <strong>de</strong> Santana, Juazeiro, Santos, Santo André, Guarulhos, Araguari, Porto Alegre; De Chile, Purranque, Ca<strong>la</strong>ma, Copiapó, Coronel,<br />

Viña Del Mar, San Pedro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, Maule, Maullín, San Ramón, Lo Espejo, La Pintana, El Bosque, San Joaquín; De Colombia, Manizales,<br />

Gobernación <strong>de</strong> Risaralda Santa Marta, San Juan <strong>de</strong> Pasto, Barranquil<strong>la</strong>, Neiva; De Costa Rica, Cantón <strong>de</strong> Abangares, San José; De Cuba, La<br />

Habana; De El Salvador, San Salvador, Nueva San Salvador, Acajut<strong>la</strong>, Antiguo Cuscat<strong>la</strong>n, S<strong>en</strong>suntepeque; De Ecuador, Sucre Bahía <strong>de</strong><br />

Caraquis, Quito, Guayaquil; De Guatema<strong>la</strong>, Antigua Guatema<strong>la</strong>; De Honduras, Yoro; De México, Chilpancingo <strong>de</strong> los Bravo Guerrero,<br />

Corregidora Querétaro, B<strong>en</strong>ito Juárez, Distrito Fe<strong>de</strong>ral, Guada<strong>la</strong>jara, T<strong>la</strong>lnepant<strong>la</strong> <strong>de</strong> Baz, Pueb<strong>la</strong>, Manzanillo, Guanajuato, Cañitas <strong>de</strong> Felipe<br />

Pescador, La Heróica Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> San Antonino Castillo Ve<strong>la</strong>sco, Teziutlán, Tapachu<strong>la</strong>, Teotit<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Flores Magon, Pihuamo, Oteapan, Oaxaca <strong>de</strong><br />

Juárez, Carlos A. Carrillo, Ixhuat<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>ro, Atlequizayan; De Nicaragua, De <strong>la</strong> Concepción; De Panamá, David; De Paraguay, Asunción;<br />

De Perú, Lima, Municipalidad <strong>de</strong> Barranca, Lince; De Uruguay, Montevi<strong>de</strong>o, Salto; De V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Maracaibo. Los organismos asociados son:<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Municipios <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro América (Femica), Universidad <strong>de</strong> Valparaíso, Foro Latinoamericano para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana y <strong>la</strong><br />

Democracia(FLASUD), SUR, Corporación <strong>de</strong> Estudios Sociales y Educación, Espiral Entitat <strong>de</strong> Serveis asc., U. Nacional <strong>de</strong> Rosario, C.<strong>de</strong> Educ<br />

Guaman Poma <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong> PE, Politecnico <strong>de</strong> Mi<strong>la</strong>no, mi<strong>la</strong>no it, dpto <strong>de</strong> arquitectura y p<strong>la</strong>nificación, Forum Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana,<br />

Universidad Nacional Del Nor<strong>de</strong>ste, Cord. Para América L y el Caribe <strong>de</strong>l Prog <strong>de</strong> Ges.Urbana PGU-ALC, Fundación SEPA(Servi<strong>de</strong> Estudios<br />

Proyectos y Analisis), Arci Cultura e Sviluppo, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> U. De Chile.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 8


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

La Red 4 aborda <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

prev<strong>en</strong>tivas que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los gobiernos locales para mejorar <strong>la</strong> seguridad objetiva y subjetiva <strong>de</strong><br />

los habitantes —personas, familias, vecindarios y comunidad— <strong>de</strong> nuestras urbes, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> éstas<br />

lugares heterogéneos <strong>de</strong> inclusión, respetuosos y hospita<strong>la</strong>rios. Des<strong>de</strong> nuestra perspectiva <strong>la</strong> seguridad no<br />

se pue<strong>de</strong> lograr fom<strong>en</strong>tando fanatismos, racismos o prácticas discriminatorias <strong>de</strong> exclusión social, ya sea<br />

<strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es como <strong>de</strong> drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, inmigrantes, pobres o minorías étnicas, <strong>en</strong>tre otros.<br />

La Red se opone a <strong>la</strong> criminalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y/o <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración; y asume que los conflictos<br />

sociales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser resueltos, al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>de</strong> manera pacífica.<br />

La Red favorece <strong>la</strong> coproducción <strong>de</strong> seguridad, don<strong>de</strong> participan <strong>en</strong> conjunto, autorida<strong>de</strong>s<br />

públicas, policías, instituciones públicas y privadas y <strong>la</strong> comunidad, <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong>mocrática.<br />

1.4.- ESTRUCTURA DEL DOCUMENTO BASE<br />

El docum<strong>en</strong>to base sobre <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> ha sido e<strong>la</strong>borado <strong>de</strong> acuerdo a<br />

una estructura metodológica que permite ir <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un proceso lógico. Primero, se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong><br />

problemática, se conceptualiza, para t<strong>en</strong>er un dispositivo común <strong>de</strong> discusión. Posteriorm<strong>en</strong>te, se<br />

realizada un breve análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad contextual que afecta a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s occid<strong>en</strong>tales.<br />

Pasando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte a diagnosticar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región Latinoamericana y Europea. Para posteriorm<strong>en</strong>te conocer <strong>la</strong>s políticas públicas implem<strong>en</strong>tadas por<br />

los gobiernos locales con sus respectivas experi<strong>en</strong>cias prácticas. Conoci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong>s<br />

estrategias utilizadas para combatir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. Estrategias<br />

que finalm<strong>en</strong>te conformarán los temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate y proyección futura para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevas<br />

prácticas locales para <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad ciudadana.<br />

Cuadro sinóptico<br />

1.- Conceptualización seguridad ciudadana.<br />

2.- F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales que afectan negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s.<br />

3.- Viol<strong>en</strong>cia y Criminalidad <strong>en</strong> América Latina y Europa<br />

4.- Europa, estrategias y prácticas <strong>de</strong> seguridad ciudadana implem<strong>en</strong>tadas.<br />

5.- América Latina, estrategias y prácticas <strong>de</strong> seguridad ciudadana implem<strong>en</strong>tadas.<br />

6.- Líneas estratégicas <strong>de</strong> cooperación.<br />

3<br />

Se incluye, <strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong> inseguridad producto <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong>l automóvil, <strong>la</strong>s catástrofes naturales, así como <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

acceso a sistemas <strong>de</strong> protección o reparación.<br />

4<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, adherimos a los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l “Manifiesto <strong>de</strong> <strong>Ciudad</strong>es: <strong>Seguridad</strong> y Democracia” <strong>de</strong> Nápoles 2000, <strong>de</strong>l Foro Europeo<br />

por <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, adaptado y firmado, luego (2001) por el Foro Latinoamericano <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> y Democracia.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 9


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

2. ¿EN TORNO A QUÉ FACTORES SOCIALES SE HA IDO CONSTRUYENDO LA DIMENSIÓN DE<br />

SEGURIDAD CIUDADANA EN LA POBLACIÓN DE NUESTRAS CIUDADES?<br />

Cuando nos remitimos a los múltiples significados que conlleva <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra –<strong>Seguridad</strong> Humana–<br />

<strong>de</strong>bemos preguntarnos cómo construimos <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> nuestras vidas cotidianas, <strong>en</strong> torno a qué<br />

factores individuales y socio-culturales <strong>de</strong>finimos nuestra seguridad, <strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestros grupos familiares, <strong>de</strong><br />

nuestros trabajos, <strong>de</strong> nuestra ciudad, el lugar territorial por el cual nos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamos diariam<strong>en</strong>te, cómo<br />

construimos un tejido social capaz <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>en</strong> forma conjunta, como comunidad, a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> seguridad y protección que requerimos como ciudadanos.<br />

Es más o m<strong>en</strong>os parecida <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que casi todos t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> seguridad, algo así como no temer a<br />

una agresión viol<strong>en</strong>ta, s<strong>en</strong>tir que se respeta <strong>la</strong> integridad física, po<strong>de</strong>r disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong>l hogar<br />

sin miedo a ser asaltado, po<strong>de</strong>r circu<strong>la</strong>r tranqui<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s calles, sin temer un robo o una agresión,<br />

confiar <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> mi comunidad, etc. Al parecer, su <strong>de</strong>finición es bastante mas amplia <strong>de</strong><br />

lo que creemos y forma parte <strong>de</strong>l informe mundial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano 1994: “Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> seguridad<br />

ciudadana o seguridad pública hacemos alusión a una dim<strong>en</strong>sión más amplia que <strong>la</strong> mera superviv<strong>en</strong>cia<br />

física. La seguridad es una creación cultural que hoy día implica una forma igualitaria (no jerárquica) <strong>de</strong><br />

sociabilidad, un ámbito compartido librem<strong>en</strong>te por todos. Esta forma <strong>de</strong> trato civilizado repres<strong>en</strong>ta el<br />

fundam<strong>en</strong>to para que cada persona pueda <strong>de</strong>splegar su subjetividad <strong>en</strong> interacción con los <strong>de</strong>más. Está<br />

<strong>en</strong> juego no sólo <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona individual, sino igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.”<br />

El miedo ante el <strong>de</strong>lito común o <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e una <strong>la</strong>rga historia, pero alcanza dim<strong>en</strong>siones<br />

a<strong>la</strong>rmantes a raíz <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> urbanización e industrialización. La viol<strong>en</strong>cia se tras<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l campo a<br />

<strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> el <strong>de</strong>sarraigo <strong>de</strong> los emigrantes, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales y <strong>la</strong> inestabilidad <strong>la</strong>boral<br />

favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Autores <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> siglo <strong>de</strong>stacan cómo el trabajo febril fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia tradicional, el abandono <strong>de</strong> niños y <strong>la</strong> aparición masiva <strong>de</strong> vagos y m<strong>en</strong>digos;<br />

todo ello ac<strong>en</strong>tuado por el alcoholismo y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te impunidad. El temor provocado por el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l<br />

antiguo ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia toma cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas c<strong>la</strong>ses peligrosas. Más que <strong>la</strong> criminalidad<br />

(acotada) es <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia (difusa) <strong>la</strong> que imprime a <strong>la</strong> “cuestión social“ su virul<strong>en</strong>cia.<br />

Nuestras socieda<strong>de</strong>s han ido g<strong>en</strong>erando diversas herrami<strong>en</strong>tas y estrategias para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia (<strong>en</strong> sus distintas modalida<strong>de</strong>s), y g<strong>en</strong>erar sistemas sociales que asegur<strong>en</strong> el<br />

ord<strong>en</strong> social. Sabemos que históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> control social, han sido más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> ord<strong>en</strong><br />

represivo y coactivo. Ahora nuestra visión <strong>de</strong> futuro <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática ti<strong>en</strong>e una nueva ori<strong>en</strong>tación, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> espacios públicos mediante <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo constituy<strong>en</strong> los mayores <strong>de</strong>safíos para tratar <strong>la</strong> temática, poni<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar el acceso a <strong>la</strong> justicia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos más vulnerables <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s.<br />

2.1 Gobierno Local y seguridad ciudadana<br />

La ciudad es el lugar por excel<strong>en</strong>cia don<strong>de</strong> se expresan <strong>la</strong>s contradicciones y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnidad. El Gobierno Local, <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s o municipios, cumple un rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo social y<br />

económico <strong>de</strong>l territorio porque es <strong>la</strong> instancia <strong>de</strong> gobierno más cercana a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong><br />

recoger con mayor facilidad sus aspiraciones y necesida<strong>de</strong>s, así como reaccionar con mayor flexibilidad ante<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 10


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

sus <strong>de</strong>mandas, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do bu<strong>en</strong>os canales <strong>de</strong> comunicación, lo que asegura mejores niveles <strong>de</strong> confianza y<br />

disminuye los conflictos.<br />

A <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>mocrática, les correspon<strong>de</strong> el primer<br />

lugar <strong>en</strong> asegurar <strong>la</strong> cohesión social <strong>en</strong>tre los habitantes y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre los territorios. Uno <strong>de</strong><br />

los requisitos para hacer realidad <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los Gobiernos Locales, consiste <strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> todos sus niveles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> información, pasando por <strong>la</strong> opinión, impugnación y<br />

evaluación, hasta el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión. De hecho, <strong>la</strong> participación es <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad civil y el Estado. La participación <strong>de</strong>staca, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> otros gran<strong>de</strong>s aportes que se le<br />

reconoc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, por constituir uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza 5 y por qué su ejercicio es<br />

percibido por académicos y políticos como una forma <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el capital o patrimonio social 6 <strong>de</strong> una<br />

localidad, región o país.<br />

Una política <strong>de</strong> seguridad ciudadana <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Gobiernos Locales, <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

formas específicas que los ciudadanos, <strong>de</strong> una ciudad o comuna, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, s<strong>en</strong>tir, e imaginar<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otros. Resulta <strong>de</strong> suma importancia <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y actuar<br />

sobre <strong>la</strong>s percepciones con el objetivo <strong>de</strong> conocer los aspectos que más perturban a los ciudadanos,<br />

disminuir sus temores, y fortalecer <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones sociales.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> el ámbito objetivo <strong>de</strong>l problema se <strong>de</strong>be interv<strong>en</strong>ir sobre los factores <strong>de</strong> riesgo<br />

más importantes, como por ejemplo: el porte y uso <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> fuego, el excesivo consumo <strong>de</strong> alcohol y<br />

drogas, <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> valores y normas <strong>de</strong><br />

respuesta a los conflictos sociales, <strong>en</strong>tre otros.<br />

2.2.- ¿Qué f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales conforman <strong>la</strong>s problemáticas que <strong>de</strong>terminan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s inseguras, am<strong>en</strong>azadas y vulnerables?<br />

2.2.1 Visión y acción segm<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el territorio<br />

Un problema común a <strong>la</strong>s instituciones públicas y privadas <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>l cual no se<br />

escapan los organismos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> brindar seguridad a los habitantes, es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scoordinación <strong>de</strong><br />

los esfuerzos y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong> ciudad.<br />

Si bi<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana es común a todo el territorio nacional, los problemas <strong>de</strong><br />

creci<strong>en</strong>te inseguridad ciudadana producto <strong>de</strong>l uso y abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, se dan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s o ciuda<strong>de</strong>s intermedias, <strong>en</strong> muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales existe una sobreposición <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res:<br />

5<br />

Término que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición teórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia política anglosajona y es utilizado como medida <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social. El Banco<br />

Mundial <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se ejerce el po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> los recursos económicos y sociales para el <strong>de</strong>sarrollo, refiriéndolo<br />

no sólo al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los gobiernos, sino que también al <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong>l mercado. La estabilidad, madurez y confianza que un<br />

<strong>de</strong>terminado sistema social pue<strong>de</strong> brindar a qui<strong>en</strong> le observa, se re<strong>la</strong>ciona a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que este logra resolver los siempre pres<strong>en</strong>tes<br />

conflictos sociales. La habilidad <strong>de</strong>mostrada por un sistema social para resolver conflictos, es una expresión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> gobierno, <strong>de</strong> un<br />

acercami<strong>en</strong>to a una mejor distribución <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una mejor forma <strong>de</strong> distribución final <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios y costos sociales.<br />

6<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> usos, costumbres y normas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> lealtad, solidaridad e intercambio <strong>en</strong>tre familias, barrios o<br />

regiones. Se refiere a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, necesarias para que una sociedad se <strong>de</strong>sarrolle económica y socialm<strong>en</strong>te.<br />

El capital social, así como el económico pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse, increm<strong>en</strong>tarse o per<strong>de</strong>rse. El capital social y económico están muy re<strong>la</strong>cionados.<br />

Una ma<strong>la</strong> distribución económica afecta <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer y fortalecer el capital social. Cuando <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s se empobrec<strong>en</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras otras se <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong> su reserva <strong>de</strong> capital social se erosiona, disminuye <strong>la</strong> confianza y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reproducción que facilitan <strong>la</strong><br />

cooperación mutua <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Moser, Caroline (1996) Pobreza Urbana, políticas sociales y género <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> crisis<br />

económica. As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, pobreza y género. Santiago.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 11


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Gobierno C<strong>en</strong>tral, gobiernos locales, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes instituciones públicas y privadas que <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s<br />

actúan.<br />

Las principales ciuda<strong>de</strong>s metropolitanas y muchas ciuda<strong>de</strong>s intermedias <strong>en</strong> Latinoamérica,<br />

pres<strong>en</strong>tan una significativa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, po<strong>de</strong>mos asumir<br />

una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> sus áreas urbanas, <strong>la</strong>s que sobrepasarán difer<strong>en</strong>tes límites territoriales (<strong>en</strong><br />

algunos casos, comunales; <strong>en</strong> otros, provinciales), creándose problemas <strong>de</strong> coordinación, <strong>de</strong><br />

superposición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> aglomeración urbana.<br />

En g<strong>en</strong>eral, los problemas <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s se abordan sectorialm<strong>en</strong>te (vivi<strong>en</strong>da, agua,<br />

electricidad, caminos, seguridad, educación, salud), o se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores, como <strong>la</strong>s<br />

comunas. Sin embargo, para ciuda<strong>de</strong>s constituidas por más <strong>de</strong> una comuna o <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> conurbación,<br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad como unidad pluricomunal —esto es, como área metropolitana— no forma parte <strong>de</strong>l<br />

s<strong>en</strong>tido común ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas y privadas, ni <strong>de</strong>l ciudadano común.<br />

La racionalidad predominante reconoce los problemas por sectores, o <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l barrio o <strong>la</strong> comuna,<br />

pero no efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión territorial mayor 7 .<br />

La paradoja es que aunque <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad se abordan sectorial o<br />

segm<strong>en</strong>tadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pequeñas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> territorio, no es posible resolverlos <strong>de</strong> esa manera. La<br />

seguridad es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello. De todos es sabido, por ejemplo, que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos<br />

contra <strong>la</strong> propiedad, que constituy<strong>en</strong> más <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, los lugares don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>linque, don<strong>de</strong> se comercializan los objetos y don<strong>de</strong> resid<strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es comet<strong>en</strong> los <strong>de</strong>litos, no son los<br />

mismos. Adicionalm<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos es una variable que implica <strong>la</strong> coordinación a un<br />

nivel mayor que <strong>la</strong> unidad.<br />

2.2.2 Privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Nuestras ciuda<strong>de</strong>s pierd<strong>en</strong> sus espacios públicos, se privatizan. En América Latina se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s duales 8 , don<strong>de</strong> convive <strong>la</strong> urbe cosmopolita y globalizada con <strong>la</strong> pobre, marginalizada y<br />

criminalizada. El<strong>la</strong>s se caracterizan por su ext<strong>en</strong>sión, su alta segregación socioeconómica, y su<br />

monoc<strong>en</strong>trismo, o cuando existe más <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro, por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios.<br />

En América Latina, a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> los restaurantes caros, c<strong>en</strong>tros financieros y hoteles <strong>de</strong> lujo, se<br />

opone <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones o vil<strong>la</strong>s miserias. Los <strong>de</strong>litos esporádicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> exuberante ciudad,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, contrastan con el sonido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ba<strong>la</strong>s, los asaltos viol<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong><br />

invasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> droga y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia estatal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>samparada 9 .<br />

Tanto <strong>en</strong> Europa como <strong>en</strong> América Latina, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, cada vez más, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser lugares<br />

funcionales al trabajo y disfuncionales a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro social —<strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>te heterogénea<br />

—, esparcimi<strong>en</strong>to, o <strong>de</strong>scanso. La familia recurre a los mall —actuales p<strong>la</strong>zas públicas—, supermercados<br />

o cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> restaurantes, don<strong>de</strong> han <strong>de</strong> conciliar el paseo, <strong>la</strong> recreación, con el consumo.<br />

7<br />

Oviedo y Rodríguez (2001), Gestión urbana y gobierno <strong>de</strong> áreas metropolitanas. Serie Medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>sarrollo. División <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

8<br />

Durante los años 80 y 90, <strong>la</strong> literatura sociológica <strong>de</strong> EEUU y América Latina usó <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad dual para <strong>de</strong>scribir los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

po<strong>la</strong>rización económica <strong>en</strong> el territorio.<br />

9<br />

Un bu<strong>en</strong> libro que re<strong>la</strong>ta con precisión esta realidad, por medio <strong>de</strong> retratos etnográficos, es: Wacquant L (2001). Parias Urbanos. Marginalidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l mil<strong>en</strong>io. Manantial, Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 12


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

En estos sitios el contacto se da <strong>en</strong>tre iguales, <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>do y protegido.<br />

Nuestras ciuda<strong>de</strong>s se complejizan. En el<strong>la</strong>s conviv<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos humanos con diversos<br />

estilos <strong>de</strong> vida, creci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> producción y distribución <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios socioeconómicam<strong>en</strong>te<br />

segm<strong>en</strong>tados. La velocidad y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación marcan <strong>la</strong> vida social.<br />

En casi todos los países <strong>de</strong> Europa se observa una disminución constante <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos<br />

re<strong>la</strong>cionados con el domicilio, no obstante aum<strong>en</strong>tan proporcionalm<strong>en</strong>te los crím<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los espacios<br />

públicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> recreación y el ocio. Los espacios públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

europeas se v<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados a manifestaciones <strong>de</strong> agresividad y viol<strong>en</strong>cia cada vez más abierta.<br />

Coincid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> conductas, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s técnicas y políticas,<br />

diseñadores y ejecutores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, parec<strong>en</strong> haber abandonado estos espacios. No<br />

pres<strong>en</strong>tan i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong>scuidan <strong>la</strong> ciudad y su papel como lugar para hacer posible el vínculo social 10 .<br />

Las ciuda<strong>de</strong>s al per<strong>de</strong>r sus espacios <strong>de</strong> interacción social, <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación recíproca <strong>de</strong> sus<br />

habitantes, don<strong>de</strong> se construye <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad colectiva, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inseguridad. La<br />

importancia <strong>de</strong> los espacios públicos ha sido <strong>de</strong>stacada por autores como Oscar Newman y Bill Hillier.<br />

Para Newman, el control social <strong>de</strong>l espacio público —espacio <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dible— es básico para solucionar el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas resid<strong>en</strong>ciales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. Hiller consi<strong>de</strong>ra<br />

importante <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un espacio público <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong> copres<strong>en</strong>cia, para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

comunidad sana. El control natural <strong>de</strong>l espacio público se da por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

calles, p<strong>la</strong>zas y pasajes, <strong>en</strong>tre otros. 11<br />

2.2.3 Segregación urbana<br />

La antesa<strong>la</strong> a parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y conductas viol<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> nuestros países son <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, pobreza, exclusión social, marginalidad y, todo su contexto, que provoca un<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> indignidad. 12<br />

Los ghettos, lugares extramuros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> habitan minorías (a veces muy numerosas),<br />

nac<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> triple acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> inequidad y <strong>la</strong><br />

segregación social. La vida <strong>en</strong> esas condiciones ti<strong>en</strong>e como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> cristalización <strong>de</strong> valores,<br />

usos, costumbres y normas, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración social, <strong>de</strong> carácter típicam<strong>en</strong>te urbano.<br />

10<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones sociales o <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s asociadas al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> público <strong>en</strong> Europa, se ejerc<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

reactiva y <strong>en</strong> oficinas cerradas. Esto <strong>de</strong>be ser transformado; se requiere un gran cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera línea <strong>de</strong>l servicio público. Hay que<br />

reconstruir <strong>la</strong> estima por lo público, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> los edificios, pasando por los “parqueos”, el comercio y el transporte, hasta los c<strong>en</strong>tros<br />

culturales. La acción no pue<strong>de</strong> ser reducida a ciertos barrios, sino que <strong>de</strong>be alcanzar a toda <strong>la</strong> ciudad sin distinción.<br />

11<br />

Gre<strong>en</strong>e M. (1999). Vulnerabilidad al <strong>de</strong>lito <strong>en</strong> el espacio resid<strong>en</strong>cial: un <strong>en</strong>foque configuracional. En Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Urbanismo<br />

(1999). Espacio urbano, vivi<strong>en</strong>da y seguridad ciudadana. Santiago <strong>de</strong> Chile, pág. 20 y 21<br />

12<br />

En América Latina, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bolsones <strong>de</strong> extrema pobreza y miseria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, unida a esc<strong>en</strong>arios económicos <strong>de</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción, mercados nacionales constreñidos e inestabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego económico, constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los principales factores<br />

asociados a <strong>la</strong> inseguridad <strong>de</strong> los habitantes.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 13


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Las ciuda<strong>de</strong>s se segregan por difer<strong>en</strong>tes causas: física, funcional, económica o cultural, los<br />

accid<strong>en</strong>tes geográficos, <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas 13 y resid<strong>en</strong>ciales 14 , <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos personales y familiares, así como <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s etarias 15 , i<strong>de</strong>ológicas 16 o<br />

étnicas, incid<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Si bi<strong>en</strong> es cierto, todo lo anterior pue<strong>de</strong><br />

ser asumido como parte <strong>de</strong>l carácter diverso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> nuestro mundo actual, funciona como una<br />

manera <strong>de</strong> distinguir y separar a los grupos sociales según sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso al conjunto <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es y servicios que <strong>la</strong> ciudad provee. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fave<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro 17 muestra cómo un<br />

proceso <strong>de</strong> urbanización inconsist<strong>en</strong>te, favorecido por <strong>la</strong> topografía sinuosa <strong>de</strong> sus “morros”, que se ocupó<br />

durante décadas sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte “formal” <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, pue<strong>de</strong> provocar una dinámica físico-social <strong>de</strong><br />

exclusión tolerada, cons<strong>en</strong>tida, cuyo resultado es una ciudad dividida <strong>en</strong>tre asfalto —ciudad formal— y<br />

morro —ciudad informal—, cada una con sus propias lógicas, sus códigos, sus leyes, que produce<br />

inseguridad <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

Investigaciones <strong>de</strong>l área 18 establec<strong>en</strong> que existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre una alta segregación y <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas urbanos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> funcional como <strong>la</strong> distancia y accesibilidad, así como <strong>de</strong><br />

integración social, como <strong>la</strong>s faltas y <strong>de</strong>litos. En ciuda<strong>de</strong>s segregadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista económico y<br />

social, el temor aum<strong>en</strong>ta, principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sus espacios públicos. En estos sitios, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />

inseguridad significa una baja interacción <strong>en</strong>tre los habitantes <strong>de</strong> distintos estratos sociales.<br />

Los crím<strong>en</strong>es viol<strong>en</strong>tos hoy ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor visibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

comunicación <strong>de</strong> masas —diarios, radio, televisión—, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los habitantes es<br />

incuestionable. Sin embargo, tampoco es posible <strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inseguridad, <strong>de</strong>l temor, que ha incidido <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> autoprotección y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, como<br />

evitar <strong>de</strong>terminados lugares, comprar gran<strong>de</strong>s perros que <strong>la</strong>dr<strong>en</strong> fuertem<strong>en</strong>te, comprar armas, cercar <strong>la</strong>s<br />

casas, insta<strong>la</strong>r sistemas <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rmas y/o cámaras <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, contratar guardias privados <strong>de</strong> seguridad,<br />

<strong>en</strong>tre muchas otras. La percepción <strong>de</strong> inseguridad también se ha acompañado —ya sea como causa o<br />

efecto—, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>stacan nuevas<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los lugares públicos y privados.<br />

En muchas ciuda<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong>l mundo, los grupos <strong>de</strong> ingresos altos, están vivi<strong>en</strong>do, trabajando,<br />

comprando y recreándose <strong>en</strong> lugares cerrados, ya no hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles y espacios públicos. Estos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tregados a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sin casa, los m<strong>en</strong>digos y los niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle. La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estrato alto se<br />

moviliza <strong>en</strong> autos privados, <strong>en</strong>tre sus sofisticados <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o casas y sus oficinas. Cada lugar con<br />

estacionami<strong>en</strong>tos, y complejos sistemas <strong>de</strong> seguridad 19 .<br />

Po<strong>de</strong>mos afirmar que es <strong>en</strong> un territorio socialm<strong>en</strong>te construido —estigmatizado, cond<strong>en</strong>ado,<br />

rechazado <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad—, don<strong>de</strong> se produce <strong>la</strong> subjetivación 20 <strong>de</strong>l individuo y su vincu<strong>la</strong>ción a<br />

13<br />

Activida<strong>de</strong>s industriales, financieras, comerciales, <strong>en</strong>tre otras.<br />

14<br />

Por ejemplo, difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> uno, cinco o más pisos.<br />

15<br />

Barrios Universitarios, <strong>de</strong>portivos o para <strong>la</strong> tercera edad, son un ejemplo.<br />

16<br />

Sectas, comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> artistas, empresarios, o <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es compart<strong>en</strong> un estilo <strong>de</strong> vida común, <strong>en</strong>tre otras<br />

17<br />

Las fave<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro (Brasil) ti<strong>en</strong>e sus homónimos <strong>en</strong> los barrios jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Lima (Perú) o Santiago (Chile). En ciuda<strong>de</strong>s europeas,<br />

<strong>de</strong> igual manera es posible distinguir <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> habitantes acomodados <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> inmigrantes, por ejemplo.<br />

18<br />

Sabatini F. (1999) “La segregación espacial y sus efectos sobre los pobres y <strong>la</strong> seguridad ciudadana”. En: Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y<br />

Urbanismo. Espacio urbano, vivi<strong>en</strong>da y seguridad ciudadana. Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

19<br />

United Nations C<strong>en</strong>tre for Human Settlem<strong>en</strong>ts, Habitat (1996).<br />

20<br />

Las valores y normas “objetivados” <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultural <strong>de</strong> una sociedad no son reconocidos como propios, aparec<strong>en</strong> lejanos y difusos. En<br />

conjuntos sociales marginados, <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad es un hecho extremam<strong>en</strong>te difícil que se logra <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> pares caracterizados<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 14


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

subculturas específicas. En los casos don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s subculturas se mezc<strong>la</strong>n con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>lictivo re<strong>la</strong>cionados con el tráfico <strong>de</strong> drogas 21 y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia armada —muchas veces<br />

unido al el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia policial—, se crean <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to progresivo para <strong>la</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Esto impi<strong>de</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad, características<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los barrios popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas. Bajo ciertas<br />

circunstancias, <strong>la</strong> opción por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia se constituye como uno <strong>de</strong> los únicos modos <strong>de</strong> validación social,<br />

<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> alternativa “profesional” para muchos adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es.<br />

Los habitantes <strong>de</strong> los barrios pobres marginados, don<strong>de</strong> resid<strong>en</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes peligrosos, son<br />

doblem<strong>en</strong>te victimizados. Son víctimas fáciles <strong>de</strong> sus propios vecinos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que<br />

les estigmatiza: no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso al trabajo, los préstamos bancarios y los créditos <strong>de</strong> casas comerciales,<br />

<strong>en</strong>tre otros.<br />

Contribuye a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los barrios marginales, <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l trabajo como<br />

<strong>de</strong>recho social. Sin trabajo reconocido socialm<strong>en</strong>te, los individuos pierd<strong>en</strong> dignidad, se afecta<br />

negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> su subjetividad, y se corroe su carácter 22 . El trabajo constituye un modo<br />

<strong>de</strong> sublimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pulsiones, una forma <strong>de</strong> inserción <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, que le confiere<br />

id<strong>en</strong>tidad, le permite construir <strong>la</strong>zos sociales y le provee <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer individual.<br />

En muchos casos <strong>de</strong> estas zonas pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l trabajo, se une <strong>la</strong><br />

progresiva pérdida <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido protector y <strong>de</strong> sostén <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia 23 , convertida, cada vez más, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

intercambios provisorios y am<strong>en</strong>azados.<br />

La <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> apoyo comunitario externo como el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> fragilidad o inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normas social integradoras, g<strong>en</strong>eran un contexto para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s y conductas viol<strong>en</strong>tas. Parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> predisposición al <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> los niños y jóv<strong>en</strong>es<br />

popu<strong>la</strong>res, resulta <strong>de</strong> una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a neutralizar los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sufrida, a <strong>la</strong> vez <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar<br />

un lugar valorado por sus pares y un reconocimi<strong>en</strong>to social más amplio, aunque sólo sea por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intimidación.<br />

2.2.4 Individualismo y viol<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong>l otro<br />

Vivimos socieda<strong>de</strong>s individualistas, hedonistas y <strong>de</strong>sculpabilizadas. La velocidad, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong>l<br />

mundo mo<strong>de</strong>rno, pres<strong>en</strong>ta como valores al éxito, <strong>la</strong> audacia y el triunfo rápido. Son tiempos <strong>en</strong> los cuales<br />

prevalece el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> un tiempo <strong>de</strong> cambios rápidos, <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong>sbocado 24 .<br />

Parte <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> nuestro p<strong>la</strong>neta se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, <strong>de</strong> los<br />

cambios <strong>en</strong> el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong>mocráticos; <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre<br />

personas <strong>de</strong> distintas partes <strong>de</strong>l mundo se <strong>de</strong>mocratiza con el uso <strong>de</strong>l internet, <strong>la</strong>s mujeres ingresan al<br />

por su carácter <strong>de</strong> no-ciudadanos e informalidad, reflejada <strong>en</strong> su acceso al trabajo, así como al conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios que brinda <strong>la</strong><br />

ciudad: agua, electricidad, seguridad y justicia, <strong>en</strong>tre otros.<br />

21<br />

En contextos como los <strong>de</strong>scritos, es previsible que se agrav<strong>en</strong> los conflictos sociales y que factores como el narcotráfico adicion<strong>en</strong> nuevos<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inestabilidad. El narcotráfico ti<strong>en</strong>e impactos sobre <strong>la</strong>s economías locales, así como sobre <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong> los sistemas políticos.<br />

22<br />

Para profundizar sobre este tema ver S<strong>en</strong>ett Richard (2000) The Corrosion of Character: The Personal Consequ<strong>en</strong>ces of Work in the New<br />

Capitalism. W.W. Norton & Company. EEUU.<br />

23<br />

La familia cumple, <strong>en</strong>tre sus roles, el <strong>de</strong> ser una institución social que brinda estabilidad re<strong>la</strong>cional a los sujetos y los acompaña <strong>en</strong> sus<br />

proceso <strong>de</strong> socialización temprana.<br />

24<br />

Ver Gidd<strong>en</strong>s Anthony (2000). Un mundo <strong>de</strong>sbocado. Los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización <strong>en</strong> nuestras vidas. Taurus, P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, Madrid,<br />

España.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 15


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

mundo <strong>la</strong>boral y ganan espacios <strong>de</strong> igualdad, los partidos políticos conviv<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boran más con los<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales, <strong>en</strong>tre otros. Estamos <strong>en</strong> un mundo que permite vivir <strong>en</strong> un segundo lo mágico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y lo infinito. Sin embargo, <strong>la</strong> cara opuesta <strong>de</strong> nuestros tiempos nos muestra países don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia así como otras instituciones sociales son frágiles y <strong>la</strong>s personas se muestran temerosas e<br />

inseguras por el riesgo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r el acceso a <strong>la</strong> salud, educación, o <strong>la</strong> paz.<br />

Los marginados económicos y culturales, así como los inmigrados o repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> minorías<br />

raciales viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong> exclusión. La viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es marginados, por ejemplo, resulta <strong>de</strong>l<br />

choque <strong>en</strong>tre una sociedad que pregona el progreso y tolerancia, y una realidad cotidiana <strong>de</strong> ghettos 25 .<br />

En re<strong>la</strong>ción con el individuo, <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> nuestro tiempo se asocia a actitu<strong>de</strong>s y conductas <strong>de</strong><br />

ansiedad 26 y adicción 27 . La "liberación <strong>de</strong>l inconsci<strong>en</strong>te", <strong>en</strong> su versión negativa, trae consigo los<br />

<strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad 28 .<br />

Muchas conductas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad incorporan mayor viol<strong>en</strong>cia. Tal parece ser que tras el<strong>la</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra al m<strong>en</strong>os un factor común: el m<strong>en</strong>or respeto por el "otro", el difer<strong>en</strong>te, el distante, el aj<strong>en</strong>o. En<br />

algunos casos pue<strong>de</strong> ser el "pobre", <strong>en</strong> otros el "foráneo", o el "viejo". Los robos terminan con secuestros,<br />

vio<strong>la</strong>ciones y/u homicidios; <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones masivas como <strong>la</strong>s apreciadas <strong>en</strong> los estadios y/o recitales<br />

musicales, se evid<strong>en</strong>cia agresividad; <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> drogas fuertes se asocia a <strong>de</strong>litos<br />

viol<strong>en</strong>tos.<br />

En occid<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>litos se <strong>en</strong>durec<strong>en</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algunos países se<br />

mant<strong>en</strong>ga estable su frecu<strong>en</strong>cia; adicionalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sprofesionalizan <strong>la</strong>s conductas criminales. Un<br />

número mayor <strong>de</strong> robos se comete con armas <strong>de</strong> fuego y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia no se re<strong>la</strong>ciona necesariam<strong>en</strong>te al<br />

hampa 29 .<br />

2.2.5 Inseguridad y miedo<br />

La percepción <strong>de</strong> inseguridad aum<strong>en</strong>ta 30 y se re<strong>la</strong>ciona directam<strong>en</strong>te con el miedo. Este<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inquietud causado por un peligro real o imaginario, inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y conductas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, y a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ti<strong>en</strong>e efectos <strong>en</strong> los valores y normas <strong>de</strong> los mismos. El temor, producto <strong>de</strong>l<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inseguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, hace que los habitantes vivan situaciones límites <strong>de</strong> gran impacto<br />

psíquico. La exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a situaciones que les provocan miedo, que les am<strong>en</strong>azan, influye<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> su calidad <strong>de</strong> vida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas poco meditadas e inapropiadas. El auto<strong>en</strong>cierro, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconfianza, el apoyo al control Estatal <strong>de</strong> los ámbitos privados, públicos o colectivos, <strong>la</strong> represión, o el<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, se masifican. Al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s los barrios establec<strong>en</strong> límites físicos evid<strong>en</strong>tes<br />

25<br />

Lipovetsky G. (1986). La era <strong>de</strong>l vacío. Ensayos sobre el individualismo contemporáneo. Anagrama, Colección Argum<strong>en</strong>tos, Barcelona,<br />

España.<br />

26<br />

S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estar continuam<strong>en</strong>te perdiéndose el gran número <strong>de</strong> cosas que pasan por afuera <strong>de</strong> nuestras vidas. Ver Jean – Paul Fitoussi,<br />

Pierre Rosanvallon (1997), La nueva era <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, Manantial, Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

27<br />

La necesidad <strong>de</strong> consumir.<br />

28<br />

Los <strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad se opon<strong>en</strong> a los <strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión, cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s prima el inconsci<strong>en</strong>te colectivo, <strong>la</strong>s<br />

normas, por sobre el inconsci<strong>en</strong>te individual.<br />

29<br />

. Lipovetsky G. (1986) Op. Cit<br />

30<br />

Existe información <strong>de</strong> sobra para apoyar <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> percepción y <strong>la</strong> realidad sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia no coincid<strong>en</strong> necesariam<strong>en</strong>te. La<br />

percepción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> muchos factores, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias personales, <strong>la</strong>s transmitidas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, grupos <strong>de</strong><br />

pares, o los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas, <strong>en</strong>tre otros.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 16


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

con gran<strong>de</strong>s mural<strong>la</strong>s o <strong>en</strong>tradas protegidas por guardias privados, mi<strong>en</strong>tras el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rmas,<br />

citófonos, y armas crece.<br />

2.2.6 Desconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado<br />

Un tema común a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> Europa y América Latina es <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong>l Estado. La información <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, indica ma<strong>la</strong>s evaluaciones para los políticos, <strong>la</strong><br />

justicia, y el sistema p<strong>en</strong>al. En muchas se <strong>de</strong>staca una creci<strong>en</strong>te evaluación negativa hacia <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

policías, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res.<br />

Resultados preliminares <strong>de</strong> investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> América 31 nos han <strong>de</strong> colocar <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong><br />

alerta. La <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado —justicia, policía, <strong>en</strong>tre otras— se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong><br />

mayor viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Especialm<strong>en</strong>te cuando se trata <strong>de</strong> "tomar <strong>la</strong> justicia por <strong>la</strong>s propias<br />

manos". A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> estas circunstancias a apoyar instancias <strong>de</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad (por<br />

ejemplo, guardias privados).<br />

2.2.7 Desconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s policías 32<br />

Uno <strong>de</strong> los principales problemas <strong>de</strong> seguridad ciudadana que se da <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas, se re<strong>la</strong>ciona con el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s policías. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos<br />

viol<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> mayor percepción <strong>de</strong> inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, unidas a un vacío <strong>de</strong> políticas públicas <strong>en</strong><br />

el área, ha incidido <strong>en</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> servicios privados <strong>de</strong> seguridad. Estos, muchas veces supl<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor policial. En el mejor <strong>de</strong> los casos <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tan.<br />

Las policías privadas repres<strong>en</strong>tan un problema difícil <strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yar <strong>en</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s. Las<br />

oficinas privadas <strong>de</strong> seguridad repres<strong>en</strong>tan fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ocupación para policías jubi<strong>la</strong>dos y, <strong>en</strong> muchos<br />

casos, mejores sueldos que a los que acced<strong>en</strong> policías <strong>en</strong> ejercicio. Esto último no es un dato m<strong>en</strong>or, El<br />

Estado invierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y especialización <strong>de</strong> sus policías, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s instituciones privadas, por su<br />

competitividad <strong>en</strong> el mercado, pued<strong>en</strong> contratar sin asumir el costo <strong>de</strong> ese adiestrami<strong>en</strong>to.<br />

La seguridad no pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> un negocio, don<strong>de</strong> qui<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> pagar más, ti<strong>en</strong>e mayor<br />

acceso a el<strong>la</strong>. La seguridad es un Derecho <strong>de</strong> todo habitante, que <strong>de</strong>be ser garantizado al interior <strong>de</strong><br />

nuestras ciuda<strong>de</strong>s con un servicio <strong>de</strong> igual calidad técnica y ética.<br />

En muchas <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> seguridad<br />

intermunicipales o interciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> un país o <strong>en</strong>tre países, que vincul<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s policías. Nuestro mundo<br />

globalizado, lo es también <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> seguridad ciudadana: ciuda<strong>de</strong>s capitales,<br />

turísticas, financieras, <strong>en</strong>tre otras, que se vincu<strong>la</strong>n a través <strong>de</strong> organizaciones criminales por el robo <strong>de</strong><br />

vehículos, tráfico obras <strong>de</strong> arte u órganos, trata <strong>de</strong> b<strong>la</strong>ncas, prostitución infantil, o por el negocio <strong>de</strong>l<br />

narcotráfico, <strong>en</strong>tre otros.<br />

No obstante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> actuar <strong>en</strong> red más allá <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> el ámbito local<br />

<strong>la</strong>s policías requier<strong>en</strong> estrechar sus re<strong>la</strong>ciones con un conjunto <strong>de</strong> actores <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> diseñar,<br />

ejecutar, monitorear y evaluar políticas públicas. En muchas fave<strong>la</strong>s, pueblos jóv<strong>en</strong>es o pob<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong><br />

31<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (1999). Revista Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Número especial sobre viol<strong>en</strong>cia, vol.5., nro. 4/5,<br />

Washington.<br />

32<br />

Oviedo E (2000). Policías <strong>de</strong> proximidad para <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>as. Temas Sociales Nº35, Edic. SUR. Sur Corporación <strong>de</strong> Estudios Sociales<br />

y Educación, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 17


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

policía no ti<strong>en</strong>e acceso, simplem<strong>en</strong>te, porque no se lo permite <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, cierre o el ancho <strong>de</strong> calles:<br />

físicam<strong>en</strong>te no dan cabida a los vehículos policiales. Unido a ello, el <strong>de</strong>sprecio, <strong>la</strong> irrever<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconfianza y el temor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad hacia <strong>la</strong>s policías, hac<strong>en</strong> que ciertos grupos sociales adopt<strong>en</strong><br />

conductas <strong>de</strong> abierto rechazo —con uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza, a veces con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> armas—, que hac<strong>en</strong><br />

imp<strong>en</strong>etrables ciertas zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Uno <strong>de</strong> los problemas más importantes que <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> policía —específicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>tinoamericana—, es el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> su imag<strong>en</strong> como institución d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad; situación que, con<br />

características particu<strong>la</strong>res, comparte con el conjunto <strong>de</strong> instituciones públicas <strong>de</strong>l Estado.<br />

En muchos casos <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> inseguridad, se ha visto agravada producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

idoneidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Policía y Fuerzas Armadas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral —a <strong>la</strong>s cuales muchas policías se<br />

adscrib<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te— para re<strong>la</strong>cionarse con el mundo civil. Ciertas respuestas reactivas al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta —Tolerancia Cero por ejemplo— aparec<strong>en</strong> como relecturas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

doctrinarios militares profundam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sacreditados <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l accionar <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong> represión <strong>de</strong><br />

los gobiernos <strong>de</strong> facto <strong>en</strong> Latinoamérica —<strong>Seguridad</strong> Nacional, reedición <strong>de</strong>l ‘<strong>en</strong>emigo interno’—, llevado<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong>tre otros <strong>en</strong>tes, precisam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Policía.<br />

Muchas políticas criminales han fracasado por su precipitación, improvisación y falta <strong>de</strong> respeto a<br />

los <strong>de</strong>rechos y garantías individuales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Lo anterior no ha contribuido por cierto a mejorar el<br />

estado <strong>de</strong> ansiedad y s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad. En nuestras ciuda<strong>de</strong>s se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar tácticas para<br />

alcanzar un mayor compromiso ciudadano con <strong>la</strong> policía; educar y <strong>en</strong>tregar instrum<strong>en</strong>tos legales a <strong>la</strong><br />

policía que lleva a cabo su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles, para que pueda cumplir con un rol <strong>de</strong> mediador <strong>en</strong> conflictos<br />

m<strong>en</strong>ores, coordinar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y represión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito <strong>en</strong> una estrecha re<strong>la</strong>ción con el sistema <strong>de</strong><br />

justicia, 33 diseñar y poner <strong>en</strong> operación soluciones innovadoras, y establecer y mant<strong>en</strong>er un fuerte vínculo<br />

con <strong>la</strong> comunidad, basado <strong>en</strong> el mutuo conocimi<strong>en</strong>to, respeto y confianza. Con lo anterior estamos<br />

aludi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> promover o fortalecer <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s policías <strong>de</strong> proximidad, que<br />

asist<strong>en</strong>, ayudan a <strong>la</strong>s víctimas —por ejemplo, a pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>mandas—, y les manifiestan compr<strong>en</strong>sión y<br />

respeto.<br />

3. QUÉ SUCEDE AL INTERIOR DE LAS CIUDADES EN AMERICA LATINA Y EUROPA<br />

La inseguridad ciudadana se ha insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s más importantes <strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong> América Latina y Europa; y se ha convertido <strong>en</strong> una variable c<strong>la</strong>ve para examinar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los<br />

países, tanto para los electores al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluar a sus gobernantes, como también para<br />

empresarios y organismos internacionales a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones —<strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong> <strong>de</strong> invertir— con<br />

respecto a países que exhib<strong>en</strong> altos índices <strong>de</strong> criminalidad.<br />

3.1 Caracterización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> América Latina y Europa<br />

La criminalidad <strong>en</strong> América Latina se caracteriza por <strong>la</strong> participación cada vez más alta <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />

y m<strong>en</strong>ores; y se asocia a situaciones <strong>de</strong> exclusión social tales como el <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

33<br />

En España se ha implem<strong>en</strong>tado una policía local con funciones <strong>de</strong> policía judicial, situación que parece interesante como manera <strong>de</strong> resolver<br />

<strong>de</strong>litos m<strong>en</strong>ores y <strong>de</strong>scongestionar el sistema <strong>de</strong> justicia.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 18


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, el analfabetismo y el abandono esco<strong>la</strong>r. Todo esto, <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> fuertes crisis<br />

económicas y conflictos políticos.<br />

Según información <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS, se estima que <strong>en</strong> el año 2000 <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il (10 a 29 años),<br />

cobró <strong>la</strong> vida a 199.000 personas (9 cada 100.000 habitantes). Latinoamérica junto a África compart<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

tasas más altas <strong>de</strong> homicidio juv<strong>en</strong>il; Europa Occid<strong>en</strong>tal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas con más bajas<br />

tasas. La OMS constata que salvo el caso <strong>de</strong> EEUU, los países con altas tasas <strong>de</strong> homicidios están <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo o viv<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> cambio social y económico 34 .<br />

En América Latina, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico<br />

y <strong>de</strong>l abuso <strong>de</strong> drogas, así como <strong>la</strong> mayor posesión <strong>de</strong> armas b<strong>la</strong>ncas y <strong>de</strong> fuego, producto —<strong>en</strong>tre otras<br />

cosas— <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad organizada.<br />

En Europa, a partir <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia empezó a disminuir <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l<br />

Oeste al mismo tiempo que se transformaron los tipos <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> criminalidad. En Gran Bretaña, <strong>la</strong><br />

criminalidad, a pesar <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse muy alta <strong>en</strong> comparación con otros países europeos, ha disminuido<br />

<strong>en</strong> un 8% <strong>en</strong>tre 1993 y 1995; y más <strong>de</strong> un 10% <strong>en</strong>tre 1995 y 1997.<br />

Difer<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> situación para los países <strong>de</strong>l Este europeo. Éstos, producto <strong>de</strong> los profundos<br />

cambios económicos y sociales vividos, manifestaron importantes aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad que<br />

terminaron empañando sus procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización.<br />

En el Oeste, los crím<strong>en</strong>es contra <strong>la</strong> propiedad disminuyeron mi<strong>en</strong>tras aum<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

—proporción <strong>en</strong> el universo— <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l Este, los<br />

<strong>de</strong>litos contra <strong>la</strong> propiedad se añadieron a los crím<strong>en</strong>es contra <strong>la</strong>s personas, los cuales siempre fueron<br />

muy elevados.<br />

De forma g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> Europa los jóv<strong>en</strong>es están mucho más implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> criminalidad que los<br />

adultos, ya sea como víctimas o como autores. En algunos países, incluso, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> y hacia los<br />

m<strong>en</strong>ores, es muy elevada. La id<strong>en</strong>tificación social y su consigui<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas, han <strong>de</strong>stacado los problemas <strong>de</strong> prostitución, explotación sexual, pedofilia. Sin embargo, no<br />

existe información dura que permita confirmar el aum<strong>en</strong>to real <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> criminalidad <strong>en</strong> los países<br />

europeos.<br />

Por otra parte, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s culturas extranjeras, con etnias e<br />

incluso con condiciones sexuales, así como toda particu<strong>la</strong>ridad física, <strong>de</strong> razas, es una constante <strong>en</strong><br />

Europa. Esta criminalidad no es muy significativa <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> cifras registradas, pero sí lo es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista i<strong>de</strong>ológico. Simbólicam<strong>en</strong>te, es muy grave para <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s europeas 35 .<br />

34<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Oficina Regional para <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (2002). Informe mundial<br />

sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud: resum<strong>en</strong>. Washington, D.C., p. 15 y 16.<br />

35<br />

La viol<strong>en</strong>cia “racista” es muy importante <strong>en</strong> razón <strong>de</strong>l miedo que provoca a <strong>la</strong>s víctimas, qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a no d<strong>en</strong>uncian estos actos.<br />

También <strong>de</strong>muestran un gran <strong>de</strong>bilidad por parte <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> policía.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 19


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

PORCENTAJE DE LA POBLACIÓN VÍCTIMA DE CRIMEN EN CIUDADES CON MÁS DE 100 MIL<br />

HABITANTES EN LOS ÚLTIMOS CINCO AÑOS<br />

Robo y daño a Robo a Otro Robo Asalto Todos<br />

vehículo domicilio<br />

América <strong>de</strong>l Norte 43 24 25 20 65<br />

América <strong>de</strong>l Sur 25 20 33 31 68<br />

Europa <strong>de</strong>l Este 27 18 28 17 56<br />

Europa <strong>de</strong>l Oeste 34 16 27 15 60<br />

Asia 12 13 25 11 44<br />

África 24 38 42 33 76<br />

Total 29 20 29 42 76<br />

Fu<strong>en</strong>te: UNICRI (Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> Crim<strong>en</strong> y Justicia <strong>de</strong> Naciones Unidas)<br />

3.1.1 Conductas <strong>de</strong>lictuales<br />

Las estadísticas <strong>en</strong> el tema indican que los <strong>de</strong>litos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo son<br />

los d<strong>en</strong>ominados <strong>de</strong>litos contra <strong>la</strong> propiedad: hurtos, robos con fuerza y robos con viol<strong>en</strong>cia. Según<br />

información publicada el año 1996 por <strong>la</strong> United Nations C<strong>en</strong>tre for Human Settlem<strong>en</strong>ts (HABITAT),<br />

basada <strong>en</strong> un estudio que aplicó una <strong>en</strong>cuesta internacional <strong>de</strong> victimización (1988-1994), a 74,000<br />

personas <strong>en</strong> 39 países, <strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> robos <strong>en</strong> el mundo son significativas <strong>en</strong> todos los<br />

contin<strong>en</strong>tes. Un 29% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te reconoció haber sido víctima <strong>de</strong> robos con daños a sus vehículos, un<br />

20% <strong>de</strong> robos con fuerza, un 29% <strong>de</strong> otros robos, y un 19% <strong>de</strong> asaltos y otros <strong>de</strong>litos con contacto<br />

personal. Un 61% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo dice haber sido víctima al m<strong>en</strong>os una vez <strong>en</strong><br />

los últimos cinco años 36 .<br />

Según información disponible, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> los 70 y 80, <strong>la</strong> criminalidad crece <strong>en</strong> casi todos<br />

los países <strong>de</strong> América y Europa.<br />

Investigadores <strong>la</strong>tinoamericanos 37 estiman que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o reci<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. Para ava<strong>la</strong>r esta información se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

homicidios <strong>de</strong> los países. Durante los años 60 y 70 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que era muy simi<strong>la</strong>r, y <strong>en</strong> algunas<br />

oportunida<strong>de</strong>s inferior, a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Estados Unidos —diez homicidios por cada ci<strong>en</strong> mil habitantes—. Hacia<br />

fines <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta los países <strong>la</strong>tinoamericanos habrían experim<strong>en</strong>tado<br />

un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> sus tasas.<br />

36<br />

United Nations C<strong>en</strong>tre for Human Settlem<strong>en</strong>ts, Habitat (1996). Source: UNICRI (United Nations International Crime and Justice Research<br />

Institute) (1995), Criminal victimisation of the <strong>de</strong>veloping word, Rome, drawing from UNICRI and Ministry of Justice of the Nether<strong>la</strong>nds,<br />

international survey of victims of crime (1988-1994), based on a sample of 74,000 persons in 39 countries.<br />

37<br />

Roberto Briceño León (1999). Propuesta <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> CLACSO Viol<strong>en</strong>cia y Sociedad. Programa <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s<br />

para 1999.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 20


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Si bi<strong>en</strong> es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, esta situación no<br />

es común a todos los países. De hecho, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> homicidios varía significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los distintos<br />

países y ciuda<strong>de</strong>s. Sólo a modo <strong>de</strong> ejemplo, mi<strong>en</strong>tras <strong>de</strong>terminados países como El Salvador y Guatema<strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tan tasas <strong>de</strong> 150 homicidios por cada 100.000 habitantes, <strong>en</strong> Chile, se registra una tasa <strong>de</strong> 3<br />

homicidios.<br />

Tomando como refer<strong>en</strong>cia datos internacionales <strong>de</strong> los años 1994-95, se establec<strong>en</strong> tres grupos<br />

<strong>de</strong> países, <strong>de</strong> acuerdo a su nivel <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia. Los países con niveles bajos <strong>de</strong> homicidios, tales como<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Uruguay, Costa Rica, con una tasa <strong>de</strong> homicidios que podía estar <strong>en</strong>tre 3 y 6 por cada<br />

ci<strong>en</strong> mil habitantes. En un nivel alto <strong>en</strong>contraríamos a Colombia con una tasa <strong>de</strong> 77 homicidios por cada<br />

ci<strong>en</strong> mil habitantes y El Salvador con una tasa <strong>de</strong> 117 homicidios por cada ci<strong>en</strong> mil habitantes. Y <strong>en</strong> un<br />

nivel medio estarían Brasil, México y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> con una tasa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 y 25 homicidios por cada ci<strong>en</strong><br />

mil habitantes 38 . Estos datos coincid<strong>en</strong> con los pres<strong>en</strong>tados por el Banco Mundial, <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y Hábitat, basados <strong>en</strong> cifras <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y los primeros cinco años<br />

<strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta.<br />

3.1.2 Otras viol<strong>en</strong>cias:<br />

Al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

La viol<strong>en</strong>cia intrafamiliar, contra <strong>la</strong> pareja y hacia los niños, con difer<strong>en</strong>te magnitud, se produce <strong>en</strong><br />

todos los países, todas <strong>la</strong>s culturas y estratos socioeconómicos. Esta forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s viol<strong>en</strong>cias básicas<br />

vividas <strong>en</strong> Latinoamérica y Europa.<br />

En América Latina, <strong>la</strong> preocupación pública por este tema surge sólo a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

los och<strong>en</strong>ta, producto —<strong>en</strong> primera instancia— <strong>de</strong> los estudios y trabajo <strong>de</strong> organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales estaban apoyadas por fondos europeos.<br />

Un lugar don<strong>de</strong> se viv<strong>en</strong> muchos actos viol<strong>en</strong>tos es al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. En Latinoamérica, es<br />

más probable que una mujer sea agredida <strong>en</strong> su casa por su pareja, que fuera <strong>de</strong> su hogar por un<br />

<strong>de</strong>sconocido; <strong>de</strong> igual manera, <strong>la</strong> información disponible indica que <strong>la</strong>s agresiones hacia los niños son más<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cometidas por sus padres o qui<strong>en</strong>es los cuidan que por extraños 39 . En 48 <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong><br />

base pob<strong>la</strong>cional realizadas <strong>en</strong> todo el mundo, <strong>en</strong>tre el 10% y el 69% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indicaron haber sido<br />

víctimas <strong>de</strong> agresiones físicas por parte <strong>de</strong> una pareja masculina <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus vidas. La<br />

mayor parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es han sufrido agresión física han sido sometidas a múltiples actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

durante <strong>la</strong>rgos períodos <strong>de</strong> tiempo 40 .<br />

En una <strong>en</strong>cuesta aplicada durante 1997 a una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> 7 ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos y 1 <strong>de</strong> España, se observó que 4% <strong>de</strong> abofeteo a su pareja, mi<strong>en</strong>tras que 2% <strong>la</strong> golpeo<br />

con un objeto duro durante el año previo al estudio. La mayor parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es golpearon con un objeto<br />

duro también abofetearon a <strong>la</strong> pareja. La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agresión física fue más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los que<br />

38<br />

I<strong>de</strong>m.<br />

39<br />

Larraín Soledad (2002). Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y transmisión <strong>de</strong> pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social. En: Carrión Fernando Edit. <strong>Seguridad</strong><br />

<strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> ¿espejismo o realidad?. F<strong>la</strong>cso Ecuador – OMS/OPS, Quito.<br />

40<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Oficina Regional para <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (2002). Informe mundial<br />

sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud: resum<strong>en</strong>. Washington, D.C., p. 18.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 21


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

manifestaron beber con exceso que los que no lo hacían 41 . Un estudio <strong>la</strong>tinoamericano —<strong>en</strong> Ecuador—<br />

<strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong>s agresiones hacia <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> pareja están asociadas a <strong>la</strong> alteración <strong>de</strong> los roles<br />

tradicionales <strong>de</strong>l trabajo, así como a <strong>la</strong> precariedad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>l hombre 42 .<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> información disponible, es posible afirmar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países, los<br />

niños son <strong>la</strong>s principales víctimas <strong>de</strong> golpes y castigos físicos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s niñas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor riesgo<br />

<strong>de</strong> infanticidio, abusos sexuales y abandono. Entre qui<strong>en</strong>es cuidan hijos <strong>la</strong>s mujeres recurr<strong>en</strong> más que los<br />

hombres al castigo físico, pero son los hombres qui<strong>en</strong>es se v<strong>en</strong> más involucrados <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> niños<br />

con lesiones graves o mortales 43 .<br />

La misma <strong>en</strong>cuesta aplicada <strong>en</strong> 1997 <strong>en</strong> 8 ciuda<strong>de</strong>s seleccionadas <strong>de</strong> América Latina y España,<br />

expuso que el castigo físico para disciplinar a los niños es alto; un 15% <strong>de</strong> los hombres había pegado<br />

palmadas a un niño y un 6% había pegado con un objeto duro, durante el mes previo a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Entre<br />

<strong>la</strong>s mujeres, un 24% había pegado palmadas a un niño y un 11% había pegado con un objeto duro,<br />

durante el mes anterior a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta 44 . Un estudio <strong>de</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> maltrato infantil <strong>en</strong> Chile, realizado<br />

por Unicef <strong>en</strong> 1994, a niños <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12 y 17 años, mostró que un 63% <strong>de</strong> los niños habían recibido algún<br />

tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia; un 23% viol<strong>en</strong>cia psicológica, un 29% viol<strong>en</strong>cia física leve y un 34% viol<strong>en</strong>cia física<br />

grave 45 .<br />

Viol<strong>en</strong>cia autoinfligida<br />

Otro tema <strong>de</strong> preocupación actual <strong>en</strong> muchas <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s es el suicidio. En el año 2000<br />

se suicidaron <strong>en</strong> el mundo 815.000 personas, aproximadam<strong>en</strong>te una cada 40 segundos 46 .<br />

Si bi<strong>en</strong> el suicido es <strong>la</strong> <strong>de</strong>cimotercera causa <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> el mundo 47 , investigaciones<br />

internacionales, circu<strong>la</strong>n información que coloca al suicidio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> segunda y tercera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong><br />

muertes <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 19 años <strong>de</strong> edad. Su incid<strong>en</strong>cia se habría triplicado <strong>en</strong> los países occid<strong>en</strong>tales<br />

<strong>en</strong> los últimos treinta años, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre adolesc<strong>en</strong>tes y adultos jóv<strong>en</strong>es, lo que constituiría un<br />

problema importante <strong>de</strong> salud pública.<br />

La tasa t<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> suicidio es mayor <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que <strong>en</strong> adultos, sin embargo <strong>la</strong> letalidad es<br />

más baja: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción es <strong>de</strong> una muerte <strong>en</strong>tre 60 a 200 int<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes contra una muerte cada<br />

13 int<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> adultos. La tasa anual <strong>de</strong> suicidios para todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s alcanza aproximadam<strong>en</strong>te a los<br />

10 por 100.000 habitantes, con difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los distintos países. Las t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> suicidio son<br />

mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres, mi<strong>en</strong>tras que los suicidios consumados son mayores <strong>en</strong> los hombres que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

41<br />

La <strong>en</strong>cuesta se aplicó a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 18 a 70 años <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro y Salvador <strong>de</strong> Bahía, Brasil, Santiago, Chile; Cali, Colombia;<br />

San José, Costa Rica; San Salvador, El Salvador; Caracas, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>; y Madrid, España. Para mayor información ver: Orpinas Pame<strong>la</strong> (1999)<br />

¿Quién es viol<strong>en</strong>to? Factores asociados con comportami<strong>en</strong>tos agresivos <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s seleccionadas <strong>de</strong> América <strong>la</strong>tina y España. En:<br />

Investigaciones <strong>en</strong> Salud Pública, Docum<strong>en</strong>tos Técnicos 3, OPS, Washington D.C. pag.11<br />

42<br />

Ernst Miriam (2002). Ser mujer un factor <strong>de</strong> riesgo. En: Carrión Fernando Edit. <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> ¿Espejismo o realidad?. F<strong>la</strong>cso Ecuador<br />

– OMS/OPS, Quito.<br />

43<br />

I<strong>de</strong>m, pag.19<br />

44<br />

Orpinas P, Op Cit<br />

45<br />

Larrain, Op. Cit<br />

46<br />

I<strong>de</strong>m, pag. 23<br />

47<br />

I<strong>de</strong>m, pag.23<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 22


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

mujeres. Esto se explica por pautas <strong>de</strong> socialización como expresión <strong>de</strong> rabia y el uso <strong>de</strong> métodos más<br />

viol<strong>en</strong>tos e irreversibles.<br />

Sólo <strong>de</strong> un 20% a un 25% <strong>de</strong> los suicidas se asocian a trastornos psiquiátricos —<strong>de</strong>presiones uni<br />

o bipo<strong>la</strong>res, abuso <strong>de</strong> alcohol y drogas—. Los factores <strong>de</strong> riesgo son el abuso <strong>de</strong>l alcohol y <strong>la</strong>s drogas, los<br />

abusos físicos y sexuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social. Un int<strong>en</strong>to previo <strong>de</strong> suicido ti<strong>en</strong>e gran<br />

valor como factor <strong>de</strong> predicción 48 . Del 30% al 50% <strong>de</strong> los suicidas ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a reincidir. El riesgo es mayor<br />

<strong>en</strong>tre los tres y seis meses que sigu<strong>en</strong> al int<strong>en</strong>to inicial.<br />

3.1.3 A modo <strong>de</strong> conclusión<br />

No son sólo los <strong>de</strong>litos los que preocupan a los países <strong>de</strong> Europa y América Latina, sino que el<br />

conjunto <strong>de</strong> conductas viol<strong>en</strong>tas al interior <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autoinfligidas, pasando por<br />

<strong>la</strong>s que se vive al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, hasta <strong>la</strong> que afectan pequeños grupos <strong>de</strong> personas o los vínculos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Intranquiliza el conjunto <strong>de</strong> conductas no ciudadanas y viol<strong>en</strong>tas que sin ser <strong>de</strong>litos —o<br />

que no llegan a constituirlo porque no se d<strong>en</strong>uncian—, g<strong>en</strong>eran gran malestar <strong>en</strong> los habitantes <strong>de</strong><br />

nuestras ciuda<strong>de</strong>s y merman <strong>la</strong> vida urbana.<br />

Como es posible apreciar, un conjunto <strong>de</strong> conductas viol<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> los últimos años ha ido<br />

creci<strong>en</strong>do tanto <strong>en</strong> frecu<strong>en</strong>cia como <strong>en</strong> incorporación <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, masificándose <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos<br />

sociales, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es.<br />

4. EUROPA EN LA IMPLEMENTACIÓN DE ESTRATEGIAS PARA AUMENTAR LA SEGURIDAD DE SU<br />

POBLACIÓN<br />

4.1 Respuesta europea, el trabajo local e interdisciplinario<br />

Des<strong>de</strong> los años 70, los países <strong>de</strong> Europa han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do respuestas diversas para luchar contra<br />

<strong>la</strong> inseguridad: creación <strong>de</strong> Concejos Nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Delincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1971, <strong>en</strong> Dinamarca,<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estructuras especializadas equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Bélgica, tales como el Secretariado<br />

Perman<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción (1992) o más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> Alemania, el Forum Alemán para <strong>la</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Crim<strong>en</strong> (2001), <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas nacionales <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad <strong>en</strong><br />

una mayoría <strong>de</strong> estados europeos y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación al nivel local.<br />

Estas respuestas correspond<strong>en</strong> también a una <strong>de</strong>manda social cada vez mas fuerte fr<strong>en</strong>te a una<br />

situación que se pue<strong>de</strong> atribuir, <strong>en</strong> gran parte, a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>cionados con el<br />

Estado-Provid<strong>en</strong>cia 49 y <strong>de</strong> señales <strong>de</strong> preocupación por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. A esto también<br />

<strong>de</strong>bemos añadir <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> los responsables políticos locales qui<strong>en</strong>es muchas veces son los primeros <strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er que respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y han tomado conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones<br />

<strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, normas y conductas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, así como específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus<br />

48<br />

I<strong>de</strong>m, pag.24<br />

49<br />

Sobre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> Europa ( 2001): réflexions introductives sur un tournant, P. Hebberecht, D. Duprez in<br />

Revista “Déviance et Société”, vol. 25.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 23


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> elecciones. Por ello <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> acción o simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispositivos concretos que permitan disminuir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y el temor.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nociones y los conceptos pued<strong>en</strong> ser difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un país europeo a otro, <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> criminalidad es una prioridad tanto al nivel local, como nacional o europeo, sin distinción.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> transversalidad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s políticas exist<strong>en</strong>tes, el interés <strong>de</strong>mostrado por <strong>la</strong>s<br />

políticas nacionales y europeas hacia el ámbito local, constituye un punto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das. La pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo local <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad aparece <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio <strong>de</strong><br />

los años nov<strong>en</strong>ta 50 y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> durante esta época. Por ejemplo, el Programa Nacional <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Criminalidad fin<strong>la</strong>ndés indica que <strong>la</strong> solución mínima concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

juv<strong>en</strong>il para los ayuntami<strong>en</strong>tos consiste <strong>en</strong> una cooperación local <strong>en</strong>tre los servicios sociales, los servicios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y <strong>la</strong> policía 51 .<br />

Ciertos gobiernos han introducido programas ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo local,<br />

re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong> seguridad ciudadana. Entre estos pued<strong>en</strong> citarse: 1) Ing<strong>la</strong>terra y el País <strong>de</strong> Gales, don<strong>de</strong><br />

el gobierno <strong>la</strong>borista ha impulsado una fuerte dinámica cooperativa <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad con el<br />

Crime and Disor<strong>de</strong>r Act <strong>de</strong> 1998 que vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> atribución <strong>de</strong> recursos financieros gubernam<strong>en</strong>tales a <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una cooperación efectiva; 2) Bélgica, don<strong>de</strong> los primeros Contratos <strong>en</strong>tre los municipios y el<br />

Ministerio <strong>de</strong>l Interior fueron firmados <strong>en</strong> 1992. Se trata <strong>de</strong> Contratos <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción y Contratos <strong>de</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> 52 ; 3) Italia, don<strong>de</strong> se han implem<strong>en</strong>tado protocolos <strong>de</strong> seguridad y Contratos <strong>de</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s prefecturas y los ayuntami<strong>en</strong>tos; 4) Francia, don<strong>de</strong> <strong>en</strong> 1997 <strong>la</strong>nzó el programa <strong>de</strong><br />

Contratos locales <strong>de</strong> seguridad 53 <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muchas iniciativas empr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong>l och<strong>en</strong>ta.<br />

Aparte el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ámbito local, todas <strong>la</strong>s principales iniciativas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong>: acrec<strong>en</strong>tar una aproximación interdisciplinaria, una articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> seguridad y<br />

acompañami<strong>en</strong>to, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> asociación <strong>en</strong>tre los actores <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, así como el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> aproximaciones favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> proximidad con los ciudadanos. Estas priorida<strong>de</strong>s hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad <strong>de</strong> los individuos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, un tema <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo actual <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s 54 .<br />

50<br />

Esto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> “European Urban Charter“ (Consejo <strong>de</strong> Europa, 1992) ; <strong>en</strong> el “Re<strong>la</strong>to Salish ‘Report on Petty Crime in Urban<br />

Agglomerations and its Links with Organised Crime’ “ (Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo, 1993) ; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia “Petrozavodsk” (Congreso <strong>de</strong> Autorida<strong>de</strong>s<br />

Regionales y Locales <strong>de</strong> Europa, 1999) ; y finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el “Nairobi International Forum on Urban Poverty“ (U.N., 1999).<br />

51<br />

Working together for a safe society,( 1999) [Trabajando juntos para una Sociedad Segura], Programa Nacional <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito,<br />

Ministerio <strong>de</strong> Justicia, Consejo Nacional para <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito, Fin<strong>la</strong>ndia.<br />

52<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2002, esta distinción <strong>en</strong>tre los Contratos <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción y los Contratos <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> y <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>bía ser<br />

suprimida.<br />

53<br />

El dispositivo <strong>de</strong> los Contratos Locales <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> fue instaurado por <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>r interministerial <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1997.<br />

54<br />

Las Naciones Unidas, durante el 10 th Congress for Crime Prev<strong>en</strong>tion and Dealing with Delinqu<strong>en</strong>ts (Vi<strong>en</strong>na, 10-17 Abril 2000), marcaron <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> hacer esfuerzos con vista a ‘integrar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias nacionales e internacionales’. De<br />

igual forma lo hac<strong>en</strong> el Articulo 29 <strong>de</strong>l Tratado <strong>de</strong> Amsterdam (1997); el Consejo Europeo <strong>de</strong> Tampere (15-16 Octubre 1999), <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Praia da Falesia (4-5 Mayo 2000) ; <strong>en</strong> 2001, el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia francesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, así<br />

como <strong>de</strong> Suecia para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> European Crime Prev<strong>en</strong>tion Network Official (Journal of European Communities (16 December<br />

2000, refer<strong>en</strong>ce number C 362/15).<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 24


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Un hito <strong>en</strong> el trabajo sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana europea lo constituye el Foro<br />

Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana 55 , que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 ha <strong>en</strong>focado sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> intercambios <strong>en</strong>tre<br />

actores europeos. Entre el<strong>la</strong>s, el ‘Safety and Democracy Manifesto’ 56 constituyó un paso importante <strong>en</strong> el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta red <strong>de</strong> lidiar con el crim<strong>en</strong> localm<strong>en</strong>te, lo que<br />

llevó a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s e instituciones involucradas a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> acción conjunta sobre <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> crim<strong>en</strong>.<br />

El trabajo previo al Safety and Democracy Manifesto, realizado por el Forum Europeo para <strong>la</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> Urbana y apoyado por <strong>la</strong> Unión Europea, permitió estudiar mejor los métodos usados al nivel<br />

local para luchar contra el crim<strong>en</strong>, especialm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

cooperación 57 . Estas habían dado importancia a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> contextos locales y nacionales, así como<br />

<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas a los Estados y ciuda<strong>de</strong>s.<br />

En el s<strong>en</strong>tido antes seña<strong>la</strong>do, todas <strong>la</strong>s políticas realizadas <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s han sido innovadoras y<br />

han <strong>de</strong>mostrado <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> un territorio para actuar. Sin embargo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

no impid<strong>en</strong> —<strong>en</strong> teoría y práctica—, comparar e intercambiar experi<strong>en</strong>cias locales porque éstas implican<br />

individuos —perpetradores, víctimas o ciudadanos— y jurisdicciones a m<strong>en</strong>udo simi<strong>la</strong>res. En este<br />

contexto, no es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te observar que una cantidad consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong><br />

Europa refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, llegan a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

intercambios <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos técnicos y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias. Este tema <strong>de</strong>l intercambio es ahora recurr<strong>en</strong>te,<br />

así lo <strong>de</strong>muestra el Premio Europeo Anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Crim<strong>en</strong>, que recomp<strong>en</strong>sa proyectos<br />

locales.<br />

4.2 Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> Europa<br />

4.2.1 El diseño <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<br />

La política europea <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> es una construcción re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te.<br />

En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, un docum<strong>en</strong>to precursor es <strong>la</strong> European Urban Charter 58<br />

—Carta Urbana Europea—, proc<strong>la</strong>mada <strong>en</strong> 1992, que reúne una serie <strong>de</strong> principios para una ger<strong>en</strong>cia<br />

urbana apropiada <strong>en</strong> estos temas. El texto constituye un esfuerzo importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un<br />

cuerpo <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>. En él se proc<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

llevar <strong>la</strong>s políticas nacionales <strong>de</strong> seguridad al territorio, basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los programas <strong>en</strong> el<br />

espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 59 .<br />

55<br />

Asociación no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tresci<strong>en</strong>tas ciuda<strong>de</strong>s europeas.<br />

56<br />

Manifesto of the ‘Safety & Democracy’ cities,( 2000) Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, Nápoles, Diciembre,<br />

57<br />

En particu<strong>la</strong>r: Michel Marcus y Catherine Vourc’h, ( 2001) Outils pour l’action, Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, Diciembre 1996; y<br />

Jean-Paul Buffat, Les politiques part<strong>en</strong>ariales et contractuelles favoris<strong>en</strong>t-elles une approche intégrée et globale <strong>de</strong> <strong>la</strong> lutte contre l’exclusion<br />

sociale?, Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, Diciembre 2001.<br />

58 European Urban Charter, Congress of Local and Regional Authorities of Europe ((1992) CLRAE, European Council, 1992. Para <strong>la</strong> Unión<br />

Europea, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> vino más tar<strong>de</strong>. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> Estocolmo Confer<strong>en</strong>ce (1996) examinó <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y <strong>la</strong> exclusión social, fue el Tratado <strong>de</strong> Amsterdam el que marcó un paso importante <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> a esca<strong>la</strong> europea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión. De hecho, <strong>en</strong> su artículo 29, el Tratado m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>.<br />

59<br />

Fraseando a Gilbert Bonnemaison, <strong>en</strong> el sexto tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> European Urban Charter, Prev<strong>en</strong>ción urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad y <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> seguridad no es extranjera al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te local y a los principios <strong>en</strong>carnados <strong>en</strong> ésta.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 25


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

La Carta Urbana Europea, <strong>en</strong> el tema número 6, <strong>de</strong> seguridad urbana y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>,<br />

expone una serie <strong>de</strong> principios para una política coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad ciudadana a esca<strong>la</strong> local. Entre<br />

ellos <strong>de</strong>stacamos que <strong>la</strong> política:<br />

1) Se <strong>de</strong>be basar <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> ley y <strong>la</strong> ayuda mutua;<br />

2) Se <strong>de</strong>be basar <strong>en</strong> estadísticas e información cualitativa, compr<strong>en</strong>siva y actualizada;<br />

3) Debe implicar a cada miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad;<br />

4) Debe significar co<strong>la</strong>boración estrecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comunidad local;<br />

5) Debe consi<strong>de</strong>rar programas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> drogas;<br />

6) Debe incluir programas <strong>de</strong> rehabilitación <strong>de</strong> los victimarios, así como para prev<strong>en</strong>ir recaídas y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r alternativas al <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to;<br />

7) Debe incorporar ayuda o apoyo a <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia; y<br />

8) Debe ser reconocida como una prioridad social y comprometer recursos financieros creci<strong>en</strong>tes.<br />

4.2.2 Objetivos y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> para <strong>la</strong> Unión Europea<br />

Para <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> implica:<br />

1) Reducir <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que facilitan al crim<strong>en</strong>;<br />

2) At<strong>en</strong>uar los factores que simplifican —a una persona— <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> conductas <strong>de</strong>lictivas, así como<br />

recaer <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> haber sido rehabilitada;<br />

3) Evitar <strong>la</strong> victimización;<br />

4) Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad;<br />

5) Promover una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad; y<br />

6) Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> infiltración <strong>de</strong> estructuras económicas por los elem<strong>en</strong>tos criminales.<br />

Para alcanzar estos objetivos, <strong>la</strong> Unión Europea apuesta a asegurar una mejor coordinación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s políticas públicas exist<strong>en</strong>tes. Así, sugiere unir <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> seguridad ciudadana con <strong>la</strong>s políticas<br />

social y urbana. A modo <strong>de</strong> ejemplo, es así como el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el Consejo <strong>de</strong> Regiones y <strong>la</strong> Comisión<br />

Europea, hac<strong>en</strong> suya <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>.<br />

En <strong>la</strong> misma esfera <strong>de</strong> preocupación, <strong>la</strong> Comisión Europea ha apoyado <strong>la</strong> iniciativa tomada por <strong>la</strong><br />

Presid<strong>en</strong>cia francesa y sueca, refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una red europea <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> que<br />

se preocupa, <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle, <strong>de</strong> los temas p<strong>la</strong>nteados durante el Consejo <strong>de</strong> Europa <strong>en</strong> Tampere.<br />

Exactam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l trabajo 60 <strong>de</strong> esta organización <strong>en</strong>contramos lo re<strong>la</strong>cionado con el<br />

crim<strong>en</strong> urbano:<br />

a) Los acontecimi<strong>en</strong>tos que afectan vida <strong>en</strong> el espacio local”, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te robos, actos criminales<br />

contra los automóviles y <strong>la</strong>s personas así como graffitis y vandalismo;<br />

b) La mediación social —resolución <strong>de</strong> conflictos—, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> gracias a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación<br />

urbana y p<strong>la</strong>nos arquitecturales y a concluir normas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los automóviles.<br />

60<br />

Las priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo son, <strong>en</strong> realidad, el fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones europeas <strong>en</strong> su evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> empr<strong>en</strong>didas por los Estados miembros Otras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s son: La <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il: a) factores <strong>de</strong> riesgo:<br />

alcohol, drogas, recursos económicos y sociales limitados; b) impacto <strong>de</strong> programas t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como objetivo <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to; c) prácticas judiciales y reparativas; d) part<strong>en</strong>ariado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y los servicios sociales para prev<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il;<br />

Crim<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> droga: a) aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y medidas prev<strong>en</strong>tivas; b) prev<strong>en</strong>ción gracias a políticas sociales y <strong>de</strong> salud; c) <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el crim<strong>en</strong> organizado y crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral; Part<strong>en</strong>ariado: a) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> interdisciplina; b) articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

seguridad y <strong>de</strong>l acompañami<strong>en</strong>to —políticas sociales y educativos, <strong>en</strong>tre otras—; c) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l part<strong>en</strong>ariado <strong>en</strong>tre los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción —noción <strong>de</strong> coproducción—; d) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proximidad a los ciudadanos —p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> policía y justicia—.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 26


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Des<strong>de</strong> aquí <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to europeo que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a favorecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> es no autónomo —como un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> actores nacionales y locales lo<br />

proc<strong>la</strong>ma—, pero constituye una síntesis coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> iniciativas y prácticas actuales.<br />

4.2.3 Ejemplos <strong>de</strong> proyectos locales europeos sobre dispositivos cooperativos o contractuales <strong>de</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> exclusión social y <strong>la</strong> inseguridad 61<br />

1.- EXPERIENCIA ESPAÑOLA 62 :<br />

1.1 El consejo <strong>de</strong> seguridad urbana <strong>de</strong> Barcelona<br />

El Consejo <strong>de</strong> seguridad Urbana <strong>de</strong> Barcelona se constituyó <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1984, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

base un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s, coordinación <strong>de</strong> políticas y participación comunitaria. Des<strong>de</strong> esa<br />

fecha el Consejo ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una gran <strong>la</strong>bor pues a socializado y <strong>de</strong>mocratizado el tema <strong>de</strong><br />

seguridad ciudadana, a <strong>la</strong> vez que aportado a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong> su opción por el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y protección <strong>de</strong>l espacio público, <strong>en</strong> oposición a un p<strong>la</strong>n basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> so<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> trilogía Policía - Justicia - Prisión.<br />

Algunos ejemplos <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l Consejo a nivel <strong>de</strong> los barrios son:<br />

a) Ciutat Vell: Rehabilitación urbanística y social. Se trata <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> acciones para reducir<br />

activida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública: cierre <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>gradadas, rehabilitación a<br />

través <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>stinados a prostitutas, control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y<br />

drogadicción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles;<br />

b) Eixamplé: Vigi<strong>la</strong>ncia y seguridad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública (v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores ambu<strong>la</strong>ntes, limpiadores <strong>de</strong> parabrisas <strong>en</strong> los<br />

semáforos, etc.). Adicionalm<strong>en</strong>te se creó <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Locales <strong>de</strong> Pública<br />

Concurr<strong>en</strong>cia, y<br />

c) Sants – Montjuic: Medidas <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> p<strong>la</strong>zas y áreas ver<strong>de</strong>s.<br />

1.2 Prácticas <strong>de</strong> seguridad urbana. Falta <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> los parques y jardines<br />

públicos, Barcelona.<br />

Su objetivo era:<br />

a) Reducir los niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y resolver los problemas <strong>en</strong> su orig<strong>en</strong>;<br />

61<br />

Estos ejemplos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> 2001 por el Forum Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana (J.P. Buffat), con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comisión Europea (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Empleo y Asuntos sociales) : “Las políticas cooperativas y contractuales ¿Favorec<strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

integrado y global <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social ¿”<br />

62<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°15, Agosto <strong>de</strong> 1988.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 27


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

b) Los “conservateurs” son responsables <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los parques a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones y <strong>de</strong> ejecución, es <strong>de</strong>cir que ellos contro<strong>la</strong>n todo lo que ti<strong>en</strong>e que ver con el<br />

parque;<br />

c) El jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona manti<strong>en</strong>e contacto con los servicios y <strong>la</strong> policía municipal para solucionar<br />

problemas urg<strong>en</strong>tes;<br />

d) Los “conservateurs” intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> para hacer cumplir <strong>la</strong>s normas y reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l<br />

parque, por ejemplo para <strong>la</strong> utilización of<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los juegos por jóv<strong>en</strong>es, y<br />

e) Ellos trabajan todos los días, incluso los fines <strong>de</strong> semana.<br />

Para po<strong>de</strong>r cumplir con los objetivos, se implem<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te estrategia:<br />

a) La contratación se hace a través <strong>de</strong> un l<strong>la</strong>mado a concurso y a <strong>la</strong> posterior aprobación <strong>de</strong> un<br />

exam<strong>en</strong>. El primer criterio <strong>de</strong> contratación es un conocimi<strong>en</strong>to profundo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

parques y jardines <strong>de</strong> Barcelona, saber <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cómo conservar un espacio<br />

ver<strong>de</strong>, y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tomar y seguir <strong>de</strong>cisiones.<br />

b) Se realizaron reuniones conjuntas con <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> justicia, con el fin <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar los<br />

problemas y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los parques.<br />

El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n fue:<br />

a) La mejor utilización <strong>de</strong> los espacios públicos;<br />

b) Bu<strong>en</strong> clima <strong>de</strong> cooperación;<br />

c) G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, y<br />

d) Ha t<strong>en</strong>ido un bu<strong>en</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> justicia, por sus resultados.<br />

2.- EXPERIENCIA BELGA 63 :<br />

2.1 PREVENCIÓN DE LA DELINCUENCIA EN LOS BARRIOS<br />

La secretaría perman<strong>en</strong>te para política <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción ha llevado a cabo un proyecto para<br />

reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los barrios, <strong>la</strong> que consiste <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque integral <strong>de</strong> los problemas que<br />

afectan a los barrios. Se involucra a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes partes <strong>en</strong> conflicto y se preocupa <strong>de</strong> abordar los<br />

problemas exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> manera gradual.<br />

En Bélgica se han promovido iniciativas locales <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to, trabajo,<br />

integración social, salud y activida<strong>de</strong>s culturales. En el<strong>la</strong>s se involucra a los habitantes <strong>en</strong> el<br />

63<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°9, Febrero <strong>de</strong> 1998.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 28


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones. Éstas apuntan a<br />

evitar <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, tales como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es sin ocupación, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sintegración social por inmigrantes no insertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

barrio, <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones públicas <strong>de</strong>ficitarias, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> servicios, <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong>terioradas, <strong>en</strong>tre<br />

otras.<br />

Las iniciativas se pued<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificar <strong>en</strong>:<br />

a) Las que buscan establecer <strong>la</strong>zos <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, autorida<strong>de</strong>s<br />

municipales y policías;<br />

b) Alternativas para el tiempo libre <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> una se<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />

infraestructura necesaria para que puedan reunirse sin molestar a los vecinos;<br />

c) Las que int<strong>en</strong>tan aum<strong>en</strong>tar el control social formal.<br />

2.2 Un ejemplo <strong>de</strong> acción ori<strong>en</strong>tada a un público <strong>de</strong>stinatario:<br />

El dispositivo SAMPA 64 <strong>de</strong>l Contrato <strong>de</strong> municipio <strong>de</strong> Mol<strong>en</strong>beek<br />

El SAMPA es un proyecto especializado <strong>en</strong> <strong>la</strong> acogida, <strong>la</strong> integración y <strong>la</strong> inserción socioprofesional<br />

<strong>de</strong> los “recién llegados” que persigue <strong>la</strong> inserción global <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l municipio y <strong>de</strong><br />

una manera más g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad belga, <strong>de</strong> estos públicos que <strong>en</strong> su mayor parte no<br />

tuvieron contacto con los servicios clásicos <strong>de</strong> alfabetización. Este servicio se integra con<br />

trabajadores sociales, doc<strong>en</strong>tes, psicólogos y un coordinador y sus misiones son principalm<strong>en</strong>te: el<br />

acompañami<strong>en</strong>to social, <strong>la</strong>s informaciones jurídicas, el apoyo psicológico, el acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> inserción socio-profesional y el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua francesa y el apoyo esco<strong>la</strong>r 65 .<br />

La adaptación <strong>de</strong>l dispositivo a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones recién<br />

llegadas es permitida sobre todo gracias a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l SAMPA <strong>en</strong> los Grupos <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>nificación Social (GPS) que reún<strong>en</strong> cada mes, por iniciativa <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Mol<strong>en</strong>beek, a<br />

todos los actores sociales <strong>de</strong> un mismo barrio para que reflexion<strong>en</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s problemáticas<br />

comunes e intercambi<strong>en</strong> sus experi<strong>en</strong>cias.<br />

Las v<strong>en</strong>tajas c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>l dispositivo son ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proximidad (compet<strong>en</strong>cia territorial y<br />

accesibilidad), <strong>la</strong> polival<strong>en</strong>cia (consi<strong>de</strong>ración global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s problemáticas re<strong>la</strong>tivas a los<br />

extranjeros), y el <strong>en</strong>foque pluridisciplinario. La lucha contra <strong>la</strong> exclusión social ori<strong>en</strong>tada a una<br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>stinataria es aquí c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te global. El número <strong>de</strong> personas tratadas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un<br />

año, cerca <strong>de</strong> 600 individuos, confirma una vez más <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta iniciativa <strong>de</strong>l municipio<br />

<strong>de</strong> Mol<strong>en</strong>beek que paradójicam<strong>en</strong>te no sufre sino por su éxito ya que cerca <strong>de</strong>l tercio <strong>de</strong> los<br />

usuarios resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros municipios, quizás no tan bi<strong>en</strong> dotados a nivel <strong>de</strong> su política.<br />

64<br />

Servicio <strong>de</strong> ayuda a los habitantes <strong>de</strong> Mol<strong>en</strong>beek recién llegados.<br />

65<br />

El paliativo esco<strong>la</strong>r consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> recuperación o <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> espera <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 29


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

2.3 Un ejemplo <strong>de</strong> dispositivo contractual a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> un barrio: La Cité du Coq <strong>en</strong> Mons<br />

A través <strong>de</strong>l ítem R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to Urbano <strong>de</strong> su Contrato <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> y <strong>de</strong> Sociedad, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Mons <strong>de</strong>cidió interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> varios barrios l<strong>la</strong>mados s<strong>en</strong>sibles <strong>en</strong>tre los cuales se cu<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong> La<br />

Cité du Coq. Esta zona está caracterizada por un conjunto diversificado <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das y una tasa<br />

elevada <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción no activa. Un barrio <strong>de</strong> 3.000 habitantes transformado <strong>en</strong> ciudad –<br />

dormitorio, cuya pob<strong>la</strong>ción evolucionó hacia una situación <strong>de</strong> exclusión social y <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: un<br />

57% <strong>de</strong> ingresos sustitutivos, un 7,7% <strong>de</strong> empleos, un 35,5% <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rizados. Con una situación<br />

<strong>de</strong> exclusión espacial; transportes colectivos insufici<strong>en</strong>tes, pocos habitantes que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un<br />

medio <strong>de</strong> transporte individual.<br />

En 1994, se contrató un equipo <strong>de</strong> 6 trabajadores sociales gracias a <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />

Contrato <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción (transformado luego <strong>en</strong> Contrato <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong>). Entre los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

proyecto se cu<strong>en</strong>tan sobre todo: <strong>la</strong> Administración barrial, el propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad (<strong>la</strong> SO.RE.LO.BO), <strong>la</strong> Biblioteca Municipal, <strong>la</strong> Guar<strong>de</strong>ría, <strong>la</strong> Radio-Contacto, el<br />

C<strong>en</strong>tro Cultural. Se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta ocho gran<strong>de</strong>s ejes <strong>de</strong> trabajo: el sector social, familiar,<br />

esco<strong>la</strong>r, económico, cultural, el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> salud física y <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal. Los grupos <strong>de</strong><br />

habitantes <strong>de</strong>l barrio tuvieron una parte importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l proyecto.<br />

Según el equipo organizador, este dispositivo cooperativo adaptado a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> este barrio<br />

permitió sobre todo: una pres<strong>en</strong>cia activa in situ <strong>de</strong> los trabajadores <strong>en</strong>cargados; una<br />

estructuración <strong>de</strong> los comités barriales; una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia; <strong>la</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

rotación <strong>de</strong> los locatarios y una mejora <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los habitantes. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />

aquí que el objetivo fijado, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social <strong>en</strong> todas sus formas, fue <strong>en</strong> parte<br />

alcanzado por este dispositivo integrado.<br />

3 EXPERIENCIA ITALIANA:<br />

3.1 Mod<strong>en</strong>a<br />

En marzo <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Mod<strong>en</strong>a ha firmado un contrato sobre seguridad<br />

ciudadana, don<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong>l Interior le traspasa <strong>la</strong> prerrogativa <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar mediadas<br />

para su combate. La i<strong>de</strong>a es traspasar <strong>la</strong> responsabilidad e implem<strong>en</strong>tación a esca<strong>la</strong> local, por<br />

consi<strong>de</strong>rar que es <strong>la</strong> ciudad qui<strong>en</strong> mejor conoce sus problemas y sabe cómo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlos.<br />

Los objetivos <strong>de</strong>l contrato son <strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Mod<strong>en</strong>a, para que estén <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong>s políticas regionales <strong>de</strong> seguridad.<br />

Las acciones principales son:<br />

a) Control <strong>de</strong>l territorio: A través <strong>de</strong> un acuerdo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, a nivel <strong>de</strong> país, se produjo<br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía local que trabaje <strong>en</strong> el servicio social.<br />

Si<strong>en</strong>do el objetivo final <strong>de</strong>l contrato, el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r formas <strong>de</strong> control través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> inquietu<strong>de</strong>s;<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 30


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

b) Drogadicción: Una mayor preocupación (por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía municipal y servicios<br />

sociales), <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> combate y reducción <strong>de</strong> este f<strong>la</strong>gelo. Medidas<br />

que tranquilizan <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública.<br />

c) La inmigración: Integración <strong>de</strong> los inmigrantes. Se adoptaron medidas como <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to, incorporación <strong>en</strong> el sistema esco<strong>la</strong>r, capacitación <strong>en</strong> trámites. Existe<br />

también un programa <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas contra el racismo y <strong>la</strong> discriminación;<br />

d) Apoyo a <strong>la</strong>s victimas: Servicios a <strong>la</strong>s victimas, como es <strong>la</strong> información <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos,<br />

ayuda material y psicológica, y<br />

e) Prostitución: Existe un grupo que trabaja con <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución; <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> investigaciones sobre el tráfico <strong>de</strong> mujeres para fines <strong>de</strong> prostitución; y hogares <strong>de</strong><br />

acogida, don<strong>de</strong> se proporciona apoyo e información.<br />

Se ha producido una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución y drogadicción, a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong> opinión pública se ha s<strong>en</strong>sibilizado <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana, como tarea <strong>de</strong> todos.<br />

3.2 Jóv<strong>en</strong>es, escue<strong>la</strong> y minorías, Bologne<br />

Existe un barrio <strong>de</strong> gran conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> su gran mayoría son inmigrantes<br />

<strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> África, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los niños (<strong>en</strong>tre los 3 y 16 años), han abandonado el<br />

sistema esco<strong>la</strong>r.<br />

Se implem<strong>en</strong>taron tres acciones:<br />

a) Activida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res (cursos <strong>de</strong> idioma y cultura) y activida<strong>de</strong>s extraesco<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s que<br />

permit<strong>en</strong> a los estudiantes, mejorar sus conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>de</strong> canalizar sus<br />

<strong>en</strong>ergías;<br />

b) Apoyo esco<strong>la</strong>r, con el fin <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ar el fracaso esco<strong>la</strong>r, con <strong>la</strong> ayuda toda <strong>la</strong> comunidad<br />

educativa, y<br />

c) Animar y favorecer los intercambios culturales <strong>en</strong>tre grupos étnicos: <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

juegos y creación <strong>de</strong> un lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> culturas diversas.<br />

Para su implem<strong>en</strong>tación se produce una coordinación <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

municipalidad <strong>de</strong> Bologne, especialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong> familia y <strong>de</strong> migración. A su vez, estos se<br />

coordinan con el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> educación, salud, c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l “<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />

Educación Intercultural”, el barrio <strong>de</strong> San Donato y sus asociaciones.<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que se pres<strong>en</strong>taron, son especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> inmigrantes y <strong>la</strong>s instituciones esco<strong>la</strong>res, se ha explicado esto<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 31


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s difíciles condiciones socioeconómicas <strong>en</strong> que ellos viv<strong>en</strong>; <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> participación <strong>de</strong><br />

algunos <strong>de</strong> los profesores; lo dificultoso que significa dar respuestas sufici<strong>en</strong>tes a los problemas y<br />

necesida<strong>de</strong>s siempre cambiantes <strong>de</strong> los estudiantes, y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> diagnostico y evaluación, antes<br />

<strong>de</strong>l proyecto.<br />

A pesar <strong>de</strong> los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, hubo una disminución <strong>de</strong> los estudiantes que abandonaron <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>. Ext<strong>en</strong>diéndose este proyecto a otros barrios y minorías.<br />

4.- EXPERIENCIA PORTUGUESA:<br />

4.1 Lisboa<br />

Con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> justicia, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ar, racionalizar y disciplinar<br />

a los automovilistas (especialm<strong>en</strong>te, lo que se refiere a estacionami<strong>en</strong>to y tráfico). La i<strong>de</strong>a es<br />

ubicar un ag<strong>en</strong>te que vigile <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> mayor infracción, con el fin <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> acción que ahí<br />

se g<strong>en</strong>ere. Estos ag<strong>en</strong>tes no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> po<strong>de</strong>r sanción, tomando contacto con <strong>la</strong> policía, si <strong>la</strong> ocasión<br />

lo requiere, y su interv<strong>en</strong>ción se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> atrás <strong>de</strong> un vidrio protector, e intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

durante el día.<br />

La implem<strong>en</strong>tación se com<strong>en</strong>zó con el reclutami<strong>en</strong>to, el que se hace <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> un<br />

l<strong>la</strong>mado a concurso y, posterior <strong>en</strong>trevista, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> municipalidad <strong>la</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong> última<br />

instancia (previa consulta a <strong>la</strong> policía). El ag<strong>en</strong>te es contratado a tiempo completo, y con requisito<br />

<strong>de</strong> que no sea mayor <strong>de</strong> 23 años (lo cual se podría re<strong>de</strong>finir).<br />

Luego <strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación se produjo un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad urbana; un<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas pidi<strong>en</strong>do dinero <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle por el cuidado <strong>de</strong> los coches; se<br />

impidió el robo <strong>de</strong> autos, y por supuesto, se g<strong>en</strong>eraron nuevos puestos <strong>de</strong> trabajo.<br />

5.- EXPERIENCIA FRANCESA<br />

5.1 Ilustración <strong>de</strong> <strong>la</strong> «lógica cooperativa»:<br />

La Red médico-social <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes<br />

La red médico-social <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes noreste fue instituida <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1999. Se originó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

constatación que un gran número <strong>de</strong> personas no t<strong>en</strong>ían acceso a at<strong>en</strong>ción médica. En un<br />

principio, su creación fue facilitada por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios años <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro barrial que<br />

agrupaba varias administraciones y una asociación informal <strong>en</strong>tre médicos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>eral.<br />

Esta red reúne a muchos ag<strong>en</strong>tes institucionales locales o regionales como así también a<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a sus organizaciones repres<strong>en</strong>tativas.<br />

Los trabajadores sociales y los médicos liberales <strong>de</strong> <strong>la</strong> red fueron preparados con el apoyo<br />

<strong>de</strong> los distintos ag<strong>en</strong>tes, lo que permitió crear una cultura y una confianza comunes <strong>en</strong>tre ellos.<br />

Tras dos años <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, 92 personas firmaron un Contrato <strong>de</strong> adhesión. Se prevén tres<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 32


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

consultas (que agrupan a un médico, a un trabajador social y a <strong>la</strong> persona involucrada) por cada<br />

adher<strong>en</strong>te.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l impacto <strong>en</strong> los públicos <strong>de</strong>stinatarios, el <strong>de</strong>strabami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre el sector<br />

médico y el sector social, esta acción permitió movilizar recursos financieros <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Red, lo que hizo perdurar <strong>la</strong> acción. La innovación introducida por esta iniciativa se inscribe <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l Comité Consultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>nes (<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l programa<br />

«<strong>Ciudad</strong> Salud» <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) que asegura <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

acciones implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el lugar, ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong>s personas más <strong>de</strong>sposeídas. Des<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, el objetivo es también lograr que el dispositivo cooperativo no sea<br />

<strong>de</strong>masiado complicado para una pob<strong>la</strong>ción que necesita un sistema flexible y con capacidad <strong>de</strong><br />

reacción, siempre adaptado a sus necesida<strong>de</strong>s.<br />

6.- EXPERIENCIA INGLESA<br />

6.1 Un ejemplo <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque multisectorial: La cooperación Salud implem<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Stoke on<br />

Tr<strong>en</strong>t<br />

La ciudad <strong>de</strong> Stoke on Tr<strong>en</strong>t (250.000 habitantes) es un territorio que ha sufrido<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad minera y algunos <strong>de</strong> sus barrios acumu<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas. Una auditoría <strong>de</strong> salud realizada <strong>en</strong> 1989 evid<strong>en</strong>ció <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> múltiples factores que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

exclusión social.<br />

En 1994, se había formado una cooperación restringida para luchar contra esta situación<br />

pero se mant<strong>en</strong>ía muy c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud (el cáncer por<br />

ejemplo). En 1996, una evaluación evid<strong>en</strong>ció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar el dispositivo: volviéndolo<br />

más estratégico, aum<strong>en</strong>tado el número <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes, poni<strong>en</strong>do a disposición un coordinador <strong>de</strong>l<br />

dispositivo <strong>de</strong> tiempo completo, movilizando el nivel político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> y basando el dispositivo<br />

<strong>en</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (y no ya <strong>en</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud).<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> estas conclusiones, se implem<strong>en</strong>tó una nueva cooperación <strong>en</strong> 1997 (<strong>en</strong> el<br />

marco metodológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Ciudad</strong>es-Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud).<br />

En a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l dispositivo cooperativo constituido <strong>de</strong> tal suerte se articu<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> torno a temáticas como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los habitantes, el<br />

<strong>de</strong>sarrollo económico, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza, el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> lucha contra<br />

<strong>la</strong> criminalidad objetiva y subjetiva, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>de</strong> transporte; <strong>de</strong> esta manera cada<br />

acción <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> estos 8 ejes prioritarios implica a un gran número <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes que<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te no interv<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> todos estos campos.<br />

6.2 Las autorida<strong>de</strong>s locales <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l dispositivo cooperativo, el ejemplo <strong>de</strong>l<br />

Community and Safety Partnership <strong>de</strong> Br<strong>en</strong>t<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 33


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

El Community and Safety Partnership <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> <strong>de</strong> Br<strong>en</strong>t está basado <strong>en</strong> tres principios<br />

c<strong>la</strong>ves para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social y contra <strong>la</strong>s insegurida<strong>de</strong>s que se pued<strong>en</strong><br />

resumir <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “3 C” que <strong>en</strong>fatiza el compromiso y el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales:<br />

<br />

<br />

<br />

C como “Councillor”:<br />

El Lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> es un partidario activo y ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra<br />

<strong>la</strong> inseguridad una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 5 priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Consejo. Esto quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> soluciones propuestas por <strong>la</strong> cooperación pued<strong>en</strong> construirse <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o mismo <strong>de</strong>l sistema político y que estas <strong>de</strong>cisiones pued<strong>en</strong> ser tomadas sobre <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> asignaciones financieras. El Consejero que se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong><br />

seguridad es muy activo y conduce el trabajo con los otros consejeros y otras<br />

organizaciones.<br />

C como Corporate:<br />

Una autoridad local no estará capacitada para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

criminalidad y <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social a m<strong>en</strong>os que <strong>de</strong>sarrolle un <strong>en</strong>foque<br />

común. La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad no <strong>de</strong>ber ser consi<strong>de</strong>rada como un sector <strong>de</strong><br />

trabajo que <strong>de</strong>bería ser asumido principalm<strong>en</strong>te por un especialista o por uno o dos<br />

miembros <strong>de</strong> un equipo. Debe ser vista como el meollo <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los<br />

distintos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Consejo. Por ejemplo, <strong>de</strong>be ser p<strong>en</strong>sada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te, los <strong>de</strong>portes y los esparcimi<strong>en</strong>tos.<br />

C como “Coaliciones”:<br />

Conforme al “Crime and Disor<strong>de</strong>r Act” (1998), <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s supralocales se aseguran<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales tom<strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cooperaciones <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad que reúnan organismos tales como: <strong>la</strong> policía, los<br />

servicios <strong>de</strong> aprobación, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias y el sector empresarial.<br />

6.3 Un ejemplo <strong>de</strong> iniciativa <strong>de</strong> un público <strong>de</strong>stinatario integrado <strong>en</strong> un dispositivo<br />

cooperativo:<br />

«Scotswood Drug Support Group for the Families of Drug Misusers», Newcastle<br />

En marzo <strong>de</strong> 1997 se constituyó <strong>en</strong> Newcastle (30.000 habitantes), Ing<strong>la</strong>terra, el<br />

«Scotswood Drug Support Group» integrado por mujeres que, todas el<strong>la</strong>s, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus familias a algui<strong>en</strong> que ha sido drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Cada miembro <strong>de</strong>l grupo apoya y ayuda a los otros. A veces hay personas que<br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> y participan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones semanales sobre temáticas c<strong>en</strong>trales re<strong>la</strong>tivas<br />

a <strong>la</strong> salud (como el H.I.V.). Este grupo ha trabajado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción estrecha con <strong>la</strong><br />

Cooperación Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> <strong>de</strong> Newcastle (que agrupa a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> Policía, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones) y<br />

los recursos financieros <strong>de</strong> esta cooperación permitió al proyecto «Drug Support»<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus activida<strong>de</strong>s y ofrecer servicios que antes eran inexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong><br />

Scotswood. Estos fondos permit<strong>en</strong> también financiar el sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> un empleado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>dicación exclusiva que trabaja con los habitantes <strong>de</strong>l barrio para implem<strong>en</strong>tar un p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> acción coher<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s tales como: <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 34


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

información, <strong>de</strong> una jornada <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>s drogas, o <strong>de</strong> una confer<strong>en</strong>cia que<br />

abarque iniciativas simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

4.2.4 A MODO DE CONCLUSIÓN<br />

En Europa son múltiples <strong>la</strong>s acciones que se han ejecutado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> seguridad<br />

ciudadana. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el contin<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s medidas se van adaptando <strong>de</strong> acuerdo a su respectiva<br />

realidad (inmigración, drogas, recuperación <strong>de</strong> espacios públicos, etc.). Pero uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que<br />

<strong>de</strong>staca por sobre todas <strong>la</strong>s iniciativas, es el haber socializado y <strong>de</strong>mocratizado el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

ciudadana, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación, pasa a ser uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res fundam<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> estas<br />

i<strong>de</strong>as. Es <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tríada policía, justicia y prisión, <strong>en</strong> forma coordinada con <strong>la</strong> comunidad<br />

organizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, como forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

Es <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> los espacios públicos y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te rehabilitación urbanística y social, <strong>la</strong>s<br />

que se han transformado <strong>en</strong> excel<strong>en</strong>tes medidas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos. Otros<br />

iniciativas re<strong>la</strong>cionas con esta problemática son, por ejemplo, el alojami<strong>en</strong>to, el trabajo, <strong>la</strong> integración<br />

social, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s culturales<br />

La integración, acogida y <strong>la</strong> inserción social <strong>de</strong> los recién llegados, pasa a ser una problemática <strong>en</strong><br />

Europa y se ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los barrios s<strong>en</strong>sibles. Es <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

exclusión social, pero no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista punitivo, sino, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong> el sector social,<br />

familiar, esco<strong>la</strong>r, económico, cultural, el medio ambi<strong>en</strong>te, salud física y m<strong>en</strong>tal.<br />

5. AMÉRICA LATINA, TRAS LA BÚSQUEDA DE ESTRATEGIAS PARA AUMENTAR LA SEGURIDAD DE<br />

SU POBLACIÓN<br />

América Latina constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones más urbanizadas <strong>de</strong>l mundo, <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong>mográficos se calcu<strong>la</strong> que tres <strong>de</strong> cada habitantes viv<strong>en</strong> hoy <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s y se espera que esta<br />

proporción siga aum<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas (gestión urbana para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas). Por tanto, es un hecho evid<strong>en</strong>te que al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas se conc<strong>en</strong>tran los problemas sociales más graves <strong>de</strong> nuestra pob<strong>la</strong>ción; que son <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo productivo y el precario acceso a servicios sociales e infraestructura básica.<br />

Esta realidad social se g<strong>en</strong>era a partir <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>tes contrastes y oposiciones <strong>en</strong>tre los<br />

ciudadanos <strong>la</strong>tinoamericanos, ya que fr<strong>en</strong>te al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l consumo se g<strong>en</strong>eran<br />

contrastes que pued<strong>en</strong> transformarse <strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza más seria para <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia pacífica <strong>en</strong> nuestras<br />

ciuda<strong>de</strong>s. Configurándose una gran brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aspiraciones y los medios social y culturalm<strong>en</strong>te<br />

aceptados para hacer realidad esas aspiraciones.<br />

Dim<strong>en</strong>sionar cabalm<strong>en</strong>te el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong> América Latina resulta<br />

<strong>en</strong>gorroso, ya que “ La mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región carece <strong>de</strong> una institución nacional que recopile,<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 35


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

sistematice y consoli<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> estadísticas, lo que dificulta <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sionar el problema y<br />

construir series que muestr<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> seguridad ciudadana “ ( revista CEPAL 70)<br />

5.1 Políticas para g<strong>en</strong>erar mayor seguridad ciudadana<br />

5.1.1 Enfoques conv<strong>en</strong>cionales<br />

Muchos <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>splegados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia han<br />

abordado el problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva conv<strong>en</strong>cional basada <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo policía–justicia–prisión,<br />

que hace hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> control y represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>lictual. Los resultados <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo, <strong>de</strong> alto cont<strong>en</strong>ido represivo y escaso cont<strong>en</strong>ido prev<strong>en</strong>tivo, no<br />

han sido satisfactorios. No se ha logrado disminuir <strong>la</strong> criminalidad, ni <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s. Las principales críticas a este <strong>en</strong>foque seña<strong>la</strong>n que no asume<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> varios factores y que sólo actúa reprimi<strong>en</strong>do a<br />

individuos viol<strong>en</strong>tos sin influir <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno familiar y social.<br />

5.1.2 Enfoques más integrales<br />

Los <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes resultados obt<strong>en</strong>idos han llevado a reexaminar el <strong>en</strong>foque conv<strong>en</strong>cional sobre <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Hay pruebas <strong>de</strong> que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es <strong>de</strong> carácter fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

apr<strong>en</strong>dido, a través <strong>de</strong>l abuso físico o <strong>la</strong> exposición a él durante <strong>la</strong> niñez o por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong> valores culturales que aceptan o promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> conflicto.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, si <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia es el resultado <strong>de</strong> respuestas apr<strong>en</strong>didas, más que <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias innatas,<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s conductas viol<strong>en</strong>tas pued<strong>en</strong> ser modificadas, lo que ti<strong>en</strong>e gran importancia para <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> políticas.<br />

También ha cobrado relevancia <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o multidim<strong>en</strong>sional<br />

que <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado por estrategias integrales para incidir <strong>en</strong> los factores individuales, familiares,<br />

sociales y culturales que lo g<strong>en</strong>eran.<br />

5.1.3 Criterios Transversales<br />

Del conjunto <strong>de</strong> acciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad ciudadana, hay un reconocimi<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> llevar a cabo programas <strong>de</strong> doble ori<strong>en</strong>tación, que combin<strong>en</strong> medidas <strong>de</strong> control y<br />

prev<strong>en</strong>ción. Uno <strong>de</strong> estos criterios es el <strong>de</strong> coordinación interinstitucional, que apunta a <strong>la</strong> necesaria<br />

simultaneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas para reducir los <strong>de</strong>litos y aum<strong>en</strong>tar su sanción, que se adoptan a distintos<br />

niveles: Comunidad, gobiernos locales, organismos privados y gubernam<strong>en</strong>tales, organismos policiales,<br />

judiciales y p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciarios, organismos educacionales y <strong>la</strong>borales <strong>en</strong>tre otros.<br />

Otro criterio transversal es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación ciudadana, que consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia comunidad (capital social) para mejorar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong><br />

d<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos e incluso lograr algún grado <strong>de</strong> control sobre estos últimos. Precisa fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y los cuerpos policiales. Es preciso fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y<br />

los puestos policiales, pue<strong>de</strong> ser es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad y para <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong>l<br />

sistema político y judicial <strong>en</strong> el combate <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 36


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

5.2 G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana<br />

<br />

El Foro Latinoamericano para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana y <strong>la</strong> Democracia (F<strong>la</strong>sud): Con apoyo <strong>de</strong>l<br />

Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, se crea <strong>en</strong> el año 2001, <strong>en</strong> <strong>Ciudad</strong> <strong>de</strong> México, el Foro<br />

Latinoamericano para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana y <strong>la</strong> Democracia. En su nacimi<strong>en</strong>to, el Foro<br />

Latinoamericano adhiere al “Manifiesto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Ciudad</strong>es” firmado por 250 ciuda<strong>de</strong>s europeas,<br />

africanas y americanas, reunidas <strong>en</strong> Nápoles, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2000. En el Manifiesto, se alu<strong>de</strong> al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s cálidas, activas, seguras, propicias a <strong>la</strong> armonía y el <strong>de</strong>sarrollo 66 .<br />

<br />

<br />

P<strong>la</strong>n G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cooperación y Coordinación Recíproca para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> 67 : Iniciativas <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> Mercado Común <strong>de</strong>l Sur (MERCOSUR), <strong>en</strong>tre Bolivia y Chile. El Mercado Común <strong>de</strong>l<br />

Sur es un gran proyecto <strong>de</strong> integración política, que se ha operacionalizado pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, a<br />

partir <strong>de</strong> una instrum<strong>en</strong>talización económica, pero que sin embargo ti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>la</strong> integración<br />

global, es <strong>de</strong>cir social, y culturalm<strong>en</strong>te 68 . Entre sus metas como p<strong>la</strong>n g<strong>en</strong>eral se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

Establecer un ámbito <strong>de</strong> actuación conjunta <strong>en</strong>tre los Estados Partes y Asociados; prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad, al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y sistemas integrales <strong>de</strong> control y<br />

prev<strong>en</strong>ción para contrarrestar el accionar criminal; comprometer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> organismos<br />

compet<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> actuación: Delictual, Capacitación, Migratorio, Ambi<strong>en</strong>tal<br />

y <strong>de</strong> Control Radioactivo.<br />

Acuerdo y Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong>l Interior 69 : El acuerdo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los<br />

Ministros <strong>de</strong> Interior conce<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> institucionalizar mecanismos <strong>de</strong> cooperación para<br />

garantizar mayor seguridad y calidad <strong>de</strong> vida a <strong>la</strong>s personas fr<strong>en</strong>te a los riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad,<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> organizado transnacional y otros f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

emerg<strong>en</strong>tes. Entre los puntos más relevantes es el reconocer <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia y participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y comunidad organizada <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>lito y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana y pública.<br />

Acuerdos e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica 70<br />

En C<strong>en</strong>troamérica, al igual que <strong>en</strong> América <strong>de</strong>l Sur, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos regionales<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad y FFAA, se crean <strong>en</strong> los nov<strong>en</strong>ta, producto <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te.<br />

66<br />

Durante septiembre <strong>de</strong>l año 2002, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Pachuca, Hidalgo, México, se reunió por primera vez el grupo <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s e instituciones<br />

asociadas —<strong>de</strong> México, Colombia, Brasil, Arg<strong>en</strong>tina y Chile—, <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> una reunión d<strong>en</strong>ominada: “Esc<strong>en</strong>ario global, gobierno local y<br />

seguridad <strong>de</strong> los ciudadanos”. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los primeros acuerdos adoptados por F<strong>la</strong>sud es posible <strong>de</strong>stacar aquellos re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, sistematización y publicación <strong>de</strong> información, al relevami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, así<br />

como al <strong>de</strong>sarrollo y el apoyo <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad ciudadana, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s miembros.<br />

67<br />

Tu<strong>de</strong><strong>la</strong> Patricio (2001) Integración regional y seguridad: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al crim<strong>en</strong> organizado y <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

Interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el Panel II “Hipótesis <strong>de</strong> Conflicto –<strong>Seguridad</strong> y Def<strong>en</strong>sa” <strong>de</strong>l Seminario “Nuevos Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> los Procesos <strong>de</strong> Integración:<br />

Desafíos y Realida<strong>de</strong>s.”, organizado por <strong>la</strong> Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política y Fundación Konrad Ad<strong>en</strong>auer.<br />

68<br />

La pot<strong>en</strong>cial inestabilidad regional g<strong>en</strong>erada por f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os como el narcotráfico, el crim<strong>en</strong> organizado vincu<strong>la</strong>do al tráfico ilícito <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

personas, los conflictos internos que se militarizan e internacionalizan, los conflictos fronterizos, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> terceros <strong>en</strong> los asuntos<br />

regionales o <strong>la</strong> proyección militar <strong>de</strong> un conflicto global <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong>tre otros, son materias o aspectos que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región están<br />

incorporando <strong>en</strong> sus reflexiones.<br />

69 Realizada <strong>en</strong> Asunción, junio 8 <strong>de</strong>l 2001. En esta reunión se consi<strong>de</strong>ró que un elem<strong>en</strong>to relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l<br />

concepto <strong>de</strong> seguridad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, hacia <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Interior <strong>de</strong>l Estado –<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong><br />

Pública—, hasta <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> que vincu<strong>la</strong>nte a <strong>la</strong> persona, sus <strong>de</strong>rechos y garantías <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>rno Estado <strong>de</strong> Derecho.<br />

70<br />

Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta sección se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Chinchil<strong>la</strong> Laura (2002) Estabilidad social y seguridad ciudadana <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>en</strong>:<br />

Carrión Fernando, edit. <strong>Seguridad</strong> ciudadana ¿Espejismo y realidad?, FLACSO Ecuador – OPS / OMS, Quito.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 37


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Inicialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica estuvo c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> temas como el control <strong>de</strong> armas,<br />

el término <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda a <strong>la</strong>s fuerzas militares irregu<strong>la</strong>res —guerril<strong>la</strong>s— y los acuerdos para no<br />

permitir el uso <strong>de</strong> los territorios nacionales a cuerpos armados que agredían a países vecinos.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, existe un avance <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> seguridad ciudadana y policía, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

términos doctrinarios que re<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el marco conceptual e institucional. En temas re<strong>la</strong>cionados a<br />

<strong>la</strong>s FFAA y <strong>en</strong> aspectos técnicos y operacionales, asociados a <strong>la</strong> seguridad ciudadana, el grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo es m<strong>en</strong>or.<br />

5.3 Ejemplos <strong>de</strong> proyectos locales <strong>en</strong> América sobre dispositivos cooperativos o contractuales <strong>de</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> exclusión social y <strong>la</strong> inseguridad<br />

1. EXPERIENCIA COLOMBIANA 71 :<br />

1.1 El programa <strong>de</strong>sepaz. Un esfuerzo integral para combatir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Calí<br />

El programa <strong>de</strong> Desarrollo, <strong>Seguridad</strong> y Paz (DESEPAZ) fue creado por el Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Calí<br />

a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. Los Consejeros que lo e<strong>la</strong>boraron prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> distintos<br />

partidos políticos e i<strong>de</strong>ologías <strong>de</strong>l país, y fue aprobado por el Consejo <strong>de</strong> Gobierno Municipal y<br />

recibió amplia difusión <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. Para que pudiese t<strong>en</strong>er éxito se celebró el<br />

Pacto Social por <strong>la</strong> Conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Programa, <strong>en</strong>tre oficiales <strong>de</strong>l ejército y jóv<strong>en</strong>es dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

pandil<strong>la</strong>s. En este Pacto <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s se comprometieron a suministrar préstamos y<br />

capacitación técnica para los jóv<strong>en</strong>es, así como oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo y asist<strong>en</strong>cia legal; y los<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, a abandonar <strong>la</strong> lucha armada, cesar sus activida<strong>de</strong>s ilegales y hacer <strong>de</strong>l diálogo una<br />

estrategia c<strong>la</strong>ve para resolver los conflictos.<br />

Se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 3 fr<strong>en</strong>tes:<br />

a) Aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley;<br />

b) Educación para <strong>la</strong> paz, y<br />

c) Construcción <strong>de</strong> instituciones comunitarias que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia.<br />

Los principios ori<strong>en</strong>tadores establecieron:<br />

a) La multicausalidad <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o;<br />

71<br />

Rodrigo Guerrero. “El programa DESEPAZ. Un esfuerzo integral para combatir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Calí, Colombia”. En: Instituto <strong>de</strong> Criminología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Chile. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> criminología N°8, Santiago, 1998. Pág. 71.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 38


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

b) La necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación perman<strong>en</strong>te;<br />

c) La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción sobre el trabajo <strong>en</strong> los efectos;<br />

d) La relevancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación ciudadana;<br />

e) El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un clima <strong>de</strong> tolerancia, y<br />

f) La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad social.<br />

Las áreas estratégicas consi<strong>de</strong>radas son:<br />

a) Investigación y estudio sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia;<br />

b) Fortalecimi<strong>en</strong>to institucional <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> ciudadano, los Consejos Municipales <strong>de</strong> seguridad, el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, y el sistema judicial;<br />

c) Educación ciudadana y comunicación para <strong>la</strong> paz, y<br />

d) Equidad y <strong>de</strong>sarrollo social.<br />

Se realizaron acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza ciudadana, bajo el nombre <strong>de</strong> “Niños Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Paz”. Por ejemplo se propuso que los niños <strong>de</strong>jaran sus armas <strong>de</strong> juguete, al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l municipio,<br />

con lo cual se le hacía un reconocimi<strong>en</strong>to público y se le permitía el acceso a diversos<br />

espectáculos públicos.<br />

Por último, también se han realizado campañas por los medios para educar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

sobre <strong>la</strong> tolerancia y conviv<strong>en</strong>cia ciudadana.<br />

DESEPAZ también ha apoyado estratégicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> restricción impuesta por los<br />

municipios a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> alcohol <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ciertas horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche (por ejemplo, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />

“hora zanahoria” <strong>en</strong> Santa fe <strong>de</strong> Bogotá) 72 .<br />

1.2 <strong>Seguridad</strong> integral, Santa Fe <strong>de</strong> Bogotá<br />

Educación y participación ciudadana, capacitación ciudadana <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> resolución<br />

pacífica <strong>de</strong> conflictos, capacitación a policías, trabajo social con pandil<strong>la</strong>s y bandas; formación<br />

ciudadana <strong>en</strong> tránsito; campañas contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia intrafamiliar; control <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> alcohol,<br />

prohibición <strong>de</strong>l porte <strong>de</strong> armas, Fr<strong>en</strong>tes Locales <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong>. Está pres<strong>en</strong>te el control policial y<br />

72<br />

Es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que medidas <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> obe<strong>de</strong>cer a situaciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cada país, sin que el<strong>la</strong>s supongan una<br />

limitación al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s ciudadanas.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 39


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

fuertes sanciones económicas, <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> incautación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do todas <strong>la</strong>s<br />

políticas prev<strong>en</strong>tivos, disuasivos y represivos.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas realizadas por <strong>la</strong> Alcaldía Mayor, son <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “Jornadas <strong>de</strong><br />

Vacunación contra <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia”, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>marcan <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas políticas saludables para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad ciudadana. Las que constituy<strong>en</strong> campañas ori<strong>en</strong>tadas a<br />

difundir mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> conducta más constructivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones hombre-mujer y padre-hijo, y<br />

formas pacíficas <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos al interior <strong>de</strong> los hogares.<br />

1.3 CAMPAÑAS DE BIENESTAR URBANO, MEDELLÍN<br />

Campañas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarme y campañas para increm<strong>en</strong>tar el uso <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rmas comunitarias;<br />

campañas para prev<strong>en</strong>ir el consumo <strong>de</strong> sustancias prohibidas; programa para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

espacios <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia; sistema comunal <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia con apoyo satelital. Se realizan continuos<br />

operativos para el control <strong>de</strong> armas y <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos públicos <strong>en</strong> sitios <strong>de</strong><br />

mayor conflicto.<br />

También <strong>la</strong> Alcaldía ha puesto <strong>en</strong> práctica programas para ayudar a niños y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s pobres <strong>en</strong> conflicto, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> recreación y <strong>la</strong> resocialización <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> participación comunitaria y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones policía-comunidad. Medidas que<br />

han ayudado ha reducir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia urbana.<br />

2. EXPERIENCIA ARGENTINA 73 :<br />

2.1 P<strong>la</strong>n alerta <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad (el barrio Saavedra), para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Los vecinos observan signos que sugier<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>lictivas, ante los<br />

cuales proced<strong>en</strong> con una alerta <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong>l sector y luego a <strong>la</strong> policía.<br />

El P<strong>la</strong>n Alerta <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad:<br />

a) Difun<strong>de</strong> consejos útiles a <strong>la</strong> comunidad;<br />

b) Define no interv<strong>en</strong>ir físicam<strong>en</strong>te, ni usar armas;<br />

c) Entrega a los vecinos el rol <strong>de</strong> observación, alerta y oportuna solicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía;<br />

d) Deja a los vecinos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> infraestructura urbana que dificult<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, es <strong>de</strong>cir iluminación, poda <strong>de</strong><br />

árboles frondosos, retiro <strong>de</strong> vehículos abandonados, y<br />

e) Fortalece el rec<strong>la</strong>mo asociado y participativo <strong>de</strong> los vecinos, <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

73<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°23, Abril <strong>de</strong> 1999.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 40


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

El P<strong>la</strong>n Alerta funciona coordinadam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> policía local, <strong>la</strong> que se comprometió a actuar<br />

con honestidad, rapi<strong>de</strong>z y responsabilidad; a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r tácticas y conductas prev<strong>en</strong>tivas; y a<br />

proce<strong>de</strong>r con eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong> persecución y puesta a disposición <strong>de</strong> los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> justicia.<br />

2.2 Programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

Programa <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito y <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia que contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> consejos<br />

barriales <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción (9 hasta el mom<strong>en</strong>to), y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros educativos sobre<br />

prev<strong>en</strong>ción y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comunidad. Los consejos barriales<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, qui<strong>en</strong>es diagnostican y contro<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> sus<br />

vecindarios. Este programa se compone <strong>de</strong> medidas multidisciplinarias y abarca aspectos<br />

educacionales, <strong>de</strong> salud, marginalidad, policía, justicia, urbanismo, <strong>de</strong>socupación.<br />

3. EXPERIENCIA PERUANA:<br />

Programa <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> abandono, Lima<br />

Programa <strong>de</strong> Recuperación <strong>de</strong> M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> Abandono (Jardineritos); servicio <strong>de</strong><br />

ser<strong>en</strong>azgo; coordinación con autorida<strong>de</strong>s policiales y <strong>de</strong>l Ministerio Público. Entre <strong>la</strong>s medidas está<br />

<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> sangre a meretrices y homosexuales para <strong>de</strong>scartar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreas; y <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores al Complejo Municipal <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Infantil-COMAIN. Se<br />

realizan batidas con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía nacional, Ministerio Público y autorida<strong>de</strong>s políticas y <strong>de</strong><br />

salud.<br />

4. EXPERIENCIA MEXICANA:<br />

Programa <strong>de</strong> seguridad ciudadana, Distrito Fe<strong>de</strong>ral<br />

Programa <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> zonas específicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, con apoyo <strong>de</strong> comités <strong>de</strong> ciudadanos que vigi<strong>la</strong>n el accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

programas específicos para combatir asaltos a transportistas, bancos, y robo <strong>de</strong> vehículos, se<br />

crearon c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> justicia que coordinan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial hasta <strong>la</strong> reclusión; programas<br />

<strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia y limpieza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Procuraduría; sustitución <strong>de</strong> personal.<br />

5. EXPERIENCIA BRASILERA, RÍO DE JANEIRO, BRASIL<br />

5.1 Programa fave<strong>la</strong>- barrio, Rio <strong>de</strong> Janeiro<br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guardia Municipal; Programa<br />

Fave<strong>la</strong>-Barrio, que propone urbanizar <strong>la</strong>s fave<strong>la</strong>s como una manera <strong>de</strong> integrar<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> ciudad.<br />

Control urbano: prohibición <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías ilegales.<br />

5.2 Programa <strong>de</strong> educación y resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s-PROERD, Sao Paulo<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 41


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia policial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s; Programa <strong>de</strong> Policía Comunitaria; Programa <strong>de</strong><br />

Educación y Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s Drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s-PROERD; creación <strong>de</strong> consejos<br />

comunitarios <strong>de</strong> seguridad-CONSEGs. (820 hasta el mom<strong>en</strong>to). Se produce un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

efectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guardia Civil Metropolitana para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s; aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Corregedoria” <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía para inhibir <strong>la</strong> corrupción policial; imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Armas; imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> Auditoría Judicial “Ouvidoría” <strong>de</strong> policía. También el retiro <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores ambu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad (ha disminuido <strong>en</strong> un 60% <strong>la</strong><br />

criminalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral).<br />

6. EXPERIENCIA BOLIVIANA<br />

6.1 Santa Cruz<br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas ver<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> uso público (parques, canchas); suscripción <strong>de</strong> un<br />

conv<strong>en</strong>io interinstitucional con <strong>la</strong> Prefectura Departam<strong>en</strong>tal. Se establece una política <strong>de</strong><br />

alumbrado público (escue<strong>la</strong>s); operando <strong>en</strong> forma coordinada con <strong>la</strong>s juntas vecinales, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

madres, organizaciones juv<strong>en</strong>iles y cívicas. También se int<strong>en</strong>ta mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

y <strong>la</strong> salud así como su acceso.<br />

6.2 Conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad sobre el riesgo <strong>de</strong> contraer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infectocontagiosas, La Paz<br />

Conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad sobre el riesgo <strong>de</strong> contraer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas;<br />

organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación; reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación mediante ord<strong>en</strong>anzas municipales para<br />

evitar y contro<strong>la</strong>r los efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos no certificados. Se coordina <strong>la</strong><br />

supresión y <strong>de</strong>comiso por Aduana Nacional, Prefecturas y Alcaldías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies introducidas<br />

ilegalm<strong>en</strong>te y que afectan a <strong>la</strong> salud. Y se estableció un carnet sanitario que obliga a registrar los<br />

comercios <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y ropa usada.<br />

6.3 A MODO DE CONCLUSIÓN:<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> sus problemáticas es fundam<strong>en</strong>tal, es<br />

por eso que el mejor diagnóstico y fijación <strong>de</strong> medidas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a su solución, es don<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contramos, <strong>la</strong> mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> ciudad. Estas medidas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar teñidas<br />

<strong>de</strong> tolerancia, equidad, educación, aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva “políticas saludables para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> seguridad ciudadana. Son múltiples los ámbitos <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> comunidad pue<strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ir como hemos visto a través <strong>de</strong> los ejemplos pres<strong>en</strong>tados: educación, salud, marginalidad,<br />

policía, justicia, urbanismo, <strong>de</strong>socupación. Estas medidas pued<strong>en</strong> ser prev<strong>en</strong>tivas, disuasivas o<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 42


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

represivas, según <strong>de</strong> don<strong>de</strong> v<strong>en</strong>gan, o hacia qui<strong>en</strong> vayan dirigidas, lo importante es llegar a<br />

establecer y hacer un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas establecidas.<br />

Es importante mejorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> policía, que se conozcan, que<br />

reconozcan <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong> sus acciones. El apoyo <strong>de</strong> estos <strong>en</strong>tes es necesario, no se<br />

concib<strong>en</strong> estrategias in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, excluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los actores principales <strong>en</strong> este complejo<br />

problema.<br />

La asist<strong>en</strong>cia legal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas y los victimarios es fundam<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s víctimas sigu<strong>en</strong><br />

revivi<strong>en</strong>do sin cesar el <strong>de</strong>lito <strong>de</strong>l cual fueron objeto, y los victimarios, al no poseer <strong>la</strong> ayuda<br />

necesaria, no pued<strong>en</strong> salir <strong>de</strong>l circulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s o lo fácil<br />

que significa vivir <strong>de</strong> esa forma. Es así como uno los f<strong>la</strong>gelos <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s son<br />

<strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s, el <strong>de</strong>scontrol y el <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> que g<strong>en</strong>era lo que pue<strong>de</strong> ser explicado por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

espacios para que <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>de</strong>sarrolle sus activida<strong>de</strong>s. Es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a resolver<br />

conflictos <strong>en</strong> forma pacifica.<br />

6.- TEMAS DE DEBATE DE LOS TALLERES<br />

1) “<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>, Políticas Públicas y Configuración Urbana”. Temas re<strong>la</strong>cionados al<br />

territorio urbano;<br />

2) “<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> el Ámbito Privado”. Temas asociados a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> socialización<br />

e instituciones;<br />

3) “Instrum<strong>en</strong>tos y ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>”. Temas re<strong>la</strong>tivos a los<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión y ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> los gobiernos locales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad ciudadana;<br />

4) “<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> y Sociedad Civil”. Temas vincu<strong>la</strong>dos a los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

TALLER Nº 1: <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>, Políticas Públicas y configuración urbana<br />

Este taller ha sido organizado <strong>en</strong> torno a temáticas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión urbana y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

seguridad ciudadana. Esto es, <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong>, por ejemplo: <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación urbana; los<br />

espacios públicos; <strong>la</strong>s urbanizaciones, <strong>la</strong>s instituciones públicas (escue<strong>la</strong>s, hospitales, etc.), los sectores<br />

pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y los barrios vulnerables.<br />

TALLER Nº 2: <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> el ámbito privado<br />

En este taller se pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> discutir propuestas <strong>de</strong> proyectos comunes que abord<strong>en</strong> distintas problemáticas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana <strong>en</strong> el ámbito privado (<strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> socialización secundaria, <strong>en</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> el esparcimi<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos) pero<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> los gobiernos locales para prev<strong>en</strong>ir<strong>la</strong>s o <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s.<br />

TALLER Nº 3: Instrum<strong>en</strong>tos y ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 43


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

Este taller se ori<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> proyectos re<strong>la</strong>tivos a los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión y<br />

ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> los gobiernos locales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana: Prev<strong>en</strong>ción,<br />

Rehabilitación, Inserción Social, Complem<strong>en</strong>tación interinstitucional e interjurisdiccional, <strong>en</strong>tre otras.<br />

TALLER Nº 4; <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> y Sociedad Civil<br />

Este taller esta ori<strong>en</strong>tado a trabajar <strong>en</strong> temas vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> seguridad ciudadana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s: Participación <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> seguridad,<br />

responsabilidad ciudadana <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad, programas y proyectos públicos – privados, <strong>la</strong><br />

sociedad civil como fiscalizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> seguridad, policía y comunidad, corri<strong>en</strong>tes<br />

sociales, etc.<br />

6.1 TALLER Nº 1: “SEGURIDAD CIUDADANA, POLÍTICAS PÚBLICAS Y CONFIGURACIÓN URBANA”<br />

El primer grupo <strong>de</strong> interés c<strong>en</strong>tra su at<strong>en</strong>ción sobre ocho subtemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> seguridad<br />

ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

A. Crecimi<strong>en</strong>to urbano<br />

a) Demográfico —niños, jóv<strong>en</strong>es, mujeres, pobres.<br />

b) Ext<strong>en</strong>sión mancha urbana —crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia.<br />

c) D<strong>en</strong>sificación —crecimi<strong>en</strong>to al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

B. Segregación urbana<br />

a) Física —accid<strong>en</strong>tes geográficos.<br />

b) Social y económica —ingresos, etnias, dotación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios, etc..<br />

c) Funcional —localización activida<strong>de</strong>s económicas industriales, financieras, etc..<br />

C. Arquitectura y diseño urbano<br />

a) Diseño <strong>de</strong> edificaciones —vivi<strong>en</strong>da social, vivi<strong>en</strong>das, bancos, oficinas, etc..<br />

b) Diseño <strong>de</strong> espacios colectivos —comunida<strong>de</strong>s.<br />

c) Artefactos urbanos —luminarias, bancas, juegos infantiles, etc..<br />

D. Espacios públicos<br />

a) Sitios eriazos, baldíos, micro basurales<br />

b) Lugares <strong>de</strong> paso —paseos peatonales.<br />

c) Lugares para el ocio, <strong>la</strong> recreación y contemp<strong>la</strong>ción —p<strong>la</strong>zas, parques, etc..<br />

d) Espacios culturales<br />

E. Barrios vulnerables<br />

a) Barrios viol<strong>en</strong>tos<br />

b) Barrios vincu<strong>la</strong>dos al narcotráfico<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 44


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

c) Barrios con conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> problemas sociales —pobreza, cesantía, baja educación, etc..<br />

F. Desastres<br />

a) Naturales —huracanes, terremotos, aluviones, salidas <strong>de</strong> ríos o mar, etc..<br />

b) Zonas peligrosas por activida<strong>de</strong>s productivas —minera, militar, nuclear, etc..<br />

G. Tipos <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s según actividad<br />

a) <strong>Ciudad</strong>es comerciales;<br />

b) <strong>Ciudad</strong>es financieras,<br />

c) <strong>Ciudad</strong>es turísticas;<br />

d) <strong>Ciudad</strong>es industriales;<br />

e) <strong>Ciudad</strong>es resid<strong>en</strong>ciales;<br />

H. Tipos <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s según tamaño<br />

a) Áreas Metropolitanas;<br />

b) <strong>Ciudad</strong>es intermedias;<br />

c) Pequeñas ciuda<strong>de</strong>s<br />

6.2 TALLER Nº 2: SEGURIDAD CIUDADANA EN EL ÁMBITO PRIVADO<br />

A. Familia —viol<strong>en</strong>cia al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, valores y normas viol<strong>en</strong>tas.<br />

B. Escue<strong>la</strong> —viol<strong>en</strong>cia al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s.<br />

C. Iglesias —rol socializador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias.<br />

D. Trabajo —espacio <strong>de</strong> socialización e inserción social.<br />

Tríada tradicional. Eficacia <strong>de</strong>l sistema:<br />

E. Policía —prev<strong>en</strong>ción, control, d<strong>en</strong>uncias e investigación.<br />

F. Justicia —acceso a <strong>la</strong> justicia, sanciones.<br />

G. Prisión —rehabilitación, reincid<strong>en</strong>cia.<br />

Otros<br />

H. Salud —pesquisa <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, promoción y prev<strong>en</strong>ción.<br />

I. Coproducción <strong>de</strong> seguridad, partnership" (trabajo cooperativo) —intersectorial, integral, con compromiso<br />

social.<br />

6.3 TALLER Nº3: INSTRUMENTOS Y ÁMBITOS DE ACTUACIÓN EN SEGURIDAD CIUDADANA<br />

A. Observatorio<br />

a) D<strong>en</strong>uncias<br />

b) Encuestas <strong>de</strong> Victimización<br />

c) Estudios cualitativos<br />

d) Promoción <strong>de</strong> conductas prosociales<br />

e) Prev<strong>en</strong>ción<br />

f) Control<br />

g) Rehabilitación <strong>de</strong> los victimarios<br />

h) At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 45


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

6.4 TALLER Nº 4: SEGURIDAD CIUDADANA Y SOCIEDAD CIVIL<br />

A. Participación ciudadana<br />

a) Gremios, sindicatos;<br />

b) Organizaciones sociales según tipo —funcionales o territoriales, tradicionales o emerg<strong>en</strong>tes.<br />

c) Organizaciones según grupos sociales —mujeres, niños, jóv<strong>en</strong>es, ancianos.<br />

B. Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

Abandonos, neglig<strong>en</strong>cia y viol<strong>en</strong>cias hacia<br />

a) Niños<br />

b) Jóv<strong>en</strong>es —pandil<strong>la</strong>s, barras bravas.<br />

c) Mujeres<br />

d) Ancianos<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 46


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

7. BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<strong>Seguridad</strong> ciudadana, <strong>de</strong>mocracia y participación. Ministerio <strong>de</strong>l Interior, Dirección <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong><br />

Pública e Informaciones.<br />

Control <strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad interior. Editor, Hugo Frühling. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Estudio <strong>de</strong>l Desarrollo, 1998. Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Fracturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Raúl Urzúa & Felipe Agüero (editores). C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis<br />

<strong>de</strong> políticas públicas. Universidad <strong>de</strong> Chile. Noviembre <strong>de</strong> 1998.<br />

<strong>Seguridad</strong> ciudadana: Actores y discusión. Mireya Dávi<strong>la</strong> Av<strong>en</strong>daño. Nueva serie FLACSO. Chile,<br />

2000.<br />

¿Vivimos inseguros los chil<strong>en</strong>os?. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong>l segundo c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario. N°10. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo (CED).<br />

Forum Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana (J.P. Buffat), con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea<br />

(Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Empleo y Asuntos sociales): “Las políticas cooperativas y contractuales<br />

¿Favorec<strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque integrado y global <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> exclusión social?<br />

“ Manifiesto <strong>de</strong> <strong>Ciudad</strong>es: <strong>Seguridad</strong> y Democracia” <strong>de</strong> Nápoles 2000, <strong>de</strong>l Foro Europeo por <strong>la</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> Urbana, adaptado y firmado, luego (2001) por el Foro Latinoamericano <strong>de</strong> <strong>Seguridad</strong><br />

<strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> y Democracia.<br />

Moser, Caroline (1996) Pobreza Urbana, políticas sociales y género <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> crisis<br />

económica. As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, pobreza y género. Santiago.<br />

CEPAL (Comisión Económica para América Latina y el Caribe) (2000a), Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y<br />

ciudadanía, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

_______(1999a), Ba<strong>la</strong>nce preliminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina y el Caribe 1999, Santiago<br />

<strong>de</strong> Chile. Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

_______(1993), Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional Latinoamericana y <strong>de</strong>l Caribe sobre<br />

Pob<strong>la</strong>ción y Desarrollo, Santiago <strong>de</strong> Chile, julio.<br />

EUROSTAT (Oficina <strong>de</strong> Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas) (1995), " European Community<br />

Household Panel Survey" , segunda ronda (http://www-rca<strong>de</strong>.dur.ac.uk/echp/).<br />

PNUD (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo) (2000), Superar <strong>la</strong> pobreza humana.<br />

Informe <strong>de</strong> PNUD sobre <strong>la</strong> pobreza, 2000, Nueva York. Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

Alcaldía Mayor <strong>de</strong> Santafé <strong>de</strong> Bogotá (1997): <strong>Seguridad</strong> y viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Santa fé <strong>de</strong> Bogotá, Santa fé<br />

<strong>de</strong> Bogotá, Colombia.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 47


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Aronson, E. (1995): El animal social. Introducción a <strong>la</strong> psicología social, Madrid, Alianza Universidad.<br />

Arriagada, I. y L. Godoy (1999): <strong>Seguridad</strong> ciudadana y viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina: Diagnóstico y<br />

política <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, Serie <strong>de</strong> políticas sociales, N° 32, Santiago <strong>de</strong> Chile, CEPAL.<br />

Ayres, R. L (1998): Crime and Viol<strong>en</strong>ce as Developm<strong>en</strong>t Issues in Latin America and the Caribbean,<br />

Washington, D.C., Banco Mundial, <strong>en</strong>ero.<br />

Castañeda, J. (1998): Viol<strong>en</strong>cia y América Latina, La Época, Santiago <strong>de</strong> Chile, 24 <strong>de</strong> mayo.<br />

Chesnais, J. (1992): Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia: El homicidio y el suicidio a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, Revista<br />

internacional <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales, Nº 132, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO).<br />

Colombia, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia Nacional sobre Viol<strong>en</strong>cia (1996): Lesiones <strong>de</strong> causa externa <strong>en</strong><br />

Colombia, Santa fé <strong>de</strong> Bogotá.<br />

De Cerqueira, M. L. W<strong>en</strong><strong>de</strong>l (1995): La urbanización <strong>de</strong> fave<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro. Un<br />

mecanismo <strong>de</strong> política social para superar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia urbana y <strong>la</strong> inseguridad ciudadana, <strong>en</strong><br />

Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo / P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación, Viol<strong>en</strong>cia<br />

urbana e inseguridad ciudadana, Santafé <strong>de</strong> Bogotá.<br />

Gaviria, A. y C. Pagés (1999): Patterns of Crime Victimization in Latin America, Banco Interamericano<br />

<strong>de</strong> Desarrollo, Washington D.C.<br />

McAlister, A. (1998): La viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas: estudios innovadores <strong>de</strong> investigación,<br />

diagnóstico y prev<strong>en</strong>ción, Washington, D.C., Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS).<br />

B<strong>la</strong>nco, Rafael; Hugo Frühling. (1995) "Proposiciones <strong>de</strong> políticas públicas <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> seguridad<br />

ciudadana". En "<strong>Seguridad</strong> ciudadana y políticas públicas". B<strong>la</strong>nco Rafael; Hugo Frühling y Eug<strong>en</strong>io<br />

Guzmán (Santiago, Universidad Andrés Bello, CED e Instituto <strong>de</strong> Libertad y Desarrollo).<br />

La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia como objeto <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> acción. De reunión <strong>de</strong><br />

expertos que tuvo lugar el 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1998 que ha sido producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Secretaría <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Cultura y Educación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Política<br />

Criminal, P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria y Readaptación Social <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Ag<strong>en</strong>da social: Las drogas <strong>en</strong> América Latina. Capítulo VI. Panorama social <strong>de</strong> América Latina, 1999 -<br />

2000. Comisión Económica para América Latina y el Caribe.<br />

<br />

<br />

Ag<strong>en</strong>da social: <strong>Seguridad</strong> ciudadana y viol<strong>en</strong>cia. Capítulo VI. Panorama social <strong>de</strong> América Latina,<br />

1999 - 2000. Comisión Económica para América Latina y el Caribe.<br />

Prev<strong>en</strong>ir o reprimir: Falso dilema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ciudadana. Irma Arriagada y Lor<strong>en</strong>a Godoy. Revista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL N°70. Abril 2000. Páginas 107 - 131.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 48


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

La Paz: Juntas vecinales y comité <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. La Paz, Cochabamba y Santa Cruz. Su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación urbana. José B<strong>la</strong>nes. CEBEM. 13 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1998.<br />

La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito, experi<strong>en</strong>cias con mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> acción policial <strong>en</strong> Francia, Canadá y Estados<br />

Unidos. Thomas John Connelly. Serie estudios, biblioteca <strong>de</strong>l Congreso Nacional.<br />

De <strong>la</strong> seguridad nacional a <strong>la</strong> seguridad ciudadana. La evolución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate sobre el ord<strong>en</strong> público.<br />

Derechos y <strong>de</strong>mocracia. C<strong>en</strong>tro internacional <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>mocrático.<br />

Rachel Neild.<br />

Gobernabilidad, crisis y cambio, Manuel Alcántara Sáez. Editado por el Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica<br />

<strong>de</strong> México y el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Constitucionales <strong>de</strong> Madrid.<br />

La Gobernabilidad. <strong>Ciudad</strong>anía y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada mundial. Xavier Arbós y Salvador<br />

Giner. Editorial siglo veintiuno editores. México - España.<br />

Gobernabilidad y movimi<strong>en</strong>tos sociales, una re<strong>la</strong>ción difícil. Marisa Revil<strong>la</strong>. Traducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia<br />

"Governability and social movem<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> odd re<strong>la</strong>tionship", pres<strong>en</strong>tada al XVIII Congreso<br />

internacional <strong>de</strong> LASA, celebrado <strong>en</strong> At<strong>la</strong>nta (USA) <strong>en</strong>tre 10 y 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1994. Revista<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />

Gobernabilidad: Un reportaje <strong>de</strong> América Latina. Diego Achard - Manuel Flores. Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

naciones unidas para el <strong>de</strong>sarrollo (PNUD). Fondo <strong>de</strong> cultura económica. México.<br />

Delincu<strong>en</strong>cia común <strong>en</strong> Chile. Doris Cooper. Universidad <strong>de</strong> Chile. Facultad <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />

Excerta N°8.<br />

La viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lictual <strong>en</strong> América Latina y el Caribe. Diagnóstico, propuestas y recom<strong>en</strong>daciones.<br />

Hugo Frühling E. Programa <strong>de</strong> naciones unidas para el <strong>de</strong>sarrollo. Proyecto INT/90/536.<br />

Oviedo y Rodríguez (2001), Gestión urbana y gobierno <strong>de</strong> áreas metropolitanas. Serie Medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong>sarrollo. División <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

________ Oviedo E (2000). Policías <strong>de</strong> proximidad para <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>as. Temas Sociales Nº35,<br />

Edic. SUR. Sur Corporación <strong>de</strong> Estudios Sociales y Educación, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

<br />

<br />

Basauri, Oviedo y otros (1999). Conjuntos habitacionales, vivi<strong>en</strong>da social y seguridad ciudadana.<br />

Informa Final <strong>de</strong> Estudio. Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Urbanismo. SUR, Corporación <strong>de</strong> Estudios Sociales<br />

y Educación. Santiago.<br />

Wacquant L (2001). Parias Urbanos. Marginalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l mil<strong>en</strong>io. Manantial,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 49


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Gre<strong>en</strong>e M. (1999). Vulnerabilidad al <strong>de</strong>lito <strong>en</strong> el espacio resid<strong>en</strong>cial: un <strong>en</strong>foque configuracional. En<br />

Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Urbanismo (1999).<br />

Sabatini F. (1999) “La segregación espacial y sus efectos sobre los pobres y <strong>la</strong> seguridad ciudadana”.<br />

En: Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Urbanismo. Espacio urbano, vivi<strong>en</strong>da y seguridad ciudadana. Santiago <strong>de</strong><br />

Chile.<br />

Lipovetsky G. (1986). La era <strong>de</strong>l vacío. Ensayos sobre el individualismo contemporáneo. Anagrama,<br />

Colección Argum<strong>en</strong>tos, Barcelona, España.<br />

Jean – Paul Fitoussi, Pierre Rosanvallon (1997), La nueva era <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, Manantial,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (1999). Revista Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Número especial<br />

sobre viol<strong>en</strong>cia, vol.5., nro. 4/5, Washington.<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Oficina Regional para <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (2002). Informe mundial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud: resum<strong>en</strong>. Washington, D.C.,<br />

p. 15 y 16.<br />

Roberto Briceño León (1999). Propuesta <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> CLACSO Viol<strong>en</strong>cia y<br />

Sociedad. Programa <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s para 1999.<br />

Larraín Soledad (2002). Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y transmisión <strong>de</strong> pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social. En:<br />

Carrión Fernando Edit. <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> ¿Espejismo o realidad?. F<strong>la</strong>cso Ecuador – OMS/OPS,<br />

Quito.<br />

Orpinas Pame<strong>la</strong> (1999) ¿Quién es viol<strong>en</strong>to? Factores asociados con comportami<strong>en</strong>tos agresivos <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s seleccionadas <strong>de</strong> América <strong>la</strong>tina y España. En: Investigaciones <strong>en</strong> Salud Pública,<br />

Docum<strong>en</strong>tos Técnicos 3, OPS, Washington D.C.<br />

Ernst Miriam (2002). Ser mujer un factor <strong>de</strong> riesgo. En: Carrión Fernando Edit. <strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong><br />

¿Espejismo o realidad?. F<strong>la</strong>cso Ecuador – OMS/OPS, Quito.<br />

( 2001): Réflexions introductives sur un tournant, P. Hebberecht, D. Duprez in Revista “Déviance et<br />

Société”, vol. 25.<br />

Working together for a safe society,( 1999) [Trabajando juntos para una Sociedad Segura], Programa<br />

Nacional <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito, Ministerio <strong>de</strong> Justicia, Consejo Nacional para <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

Delito, Fin<strong>la</strong>ndia.<br />

Manifesto of the ‘Safety & Democracy’ cities, ( 2000) Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> Urbana, Nápoles,<br />

Diciembre,<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 50


Docum<strong>en</strong>to Base Red - 14<br />

<br />

Michel Marcus y Catherine Vourc’h, ( 2001) Outils pour l’action, Foro Europeo para <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong><br />

Urbana, Diciembre 1996; y Jean-Paul Buffat, Les politiques part<strong>en</strong>ariales et contractuelles favoris<strong>en</strong>telles<br />

une approche intégrée et globale <strong>de</strong> <strong>la</strong> lutte contre l’exclusion sociale?, Foro Europeo para <strong>la</strong><br />

<strong>Seguridad</strong> Urbana, Diciembre 2001.<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°15, Agosto <strong>de</strong> 1988.<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°9, Febrero <strong>de</strong> 1998.<br />

Paz <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong>. Conceptos para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. N°23, Abril <strong>de</strong> 1999.<br />

<br />

<br />

<br />

Tu<strong>de</strong><strong>la</strong> Patricio (2001) Integración regional y seguridad: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al crim<strong>en</strong><br />

organizado y <strong>la</strong> seguridad ciudadana. Interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el Panel II “Hipótesis <strong>de</strong> Conflicto –<strong>Seguridad</strong> y<br />

Def<strong>en</strong>sa” <strong>de</strong>l Seminario “Nuevos Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> los Procesos <strong>de</strong> Integración: Desafíos y Realida<strong>de</strong>s.”,<br />

organizado por <strong>la</strong> Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política y Fundación Konrad Ad<strong>en</strong>auer.<br />

Chinchil<strong>la</strong> Laura (2002) Estabilidad social y seguridad ciudadana <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>en</strong>: Carrión<br />

Fernando, edit. <strong>Seguridad</strong> ciudadana ¿espejismo y realidad?, FLACSO Ecuador – OPS / OMS, Quito.<br />

Rodrigo Guerrero. “El programa DESEPAZ. Un esfuerzo integral para combatir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Calí,<br />

Colombia”. En: Instituto <strong>de</strong> Criminología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Chile. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

criminología N°8, Santiago, 1998. Pág. 71.<br />

<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 51


<strong>Seguridad</strong> <strong><strong>Ciudad</strong>ana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ciudad</strong> 52

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!