Kudowski

Pamiętnik 

Kudowski 

kwartalnik społeczno-kulturalny 

Nr 4 (5) 2009 • ISSN 1689-8753 Zima 2009/2010 

Redakcja 

„Pamiętnika Kudowskiego” 

życzy 

Drogim Czytelnikom 

Radosnych Świąt Bożego 

Narodzenia, szczęścia, zdrowia, 

podniesionych głów, 

miłości i słońca w sercu, 

w całym 2010r. 

Kiedy Boże Narodzenie nadchodzi 

Przesłać życzenia się godzi 

Przyjmijcie zatem z rąk naszych 

Garść życzeń najlepszych 

Zdrowia, spokoju, radości, 

A w Nowym Roku 

– olbrzymiego rogu obfitości. 

Burmistrz Miasta Kudowa-Zdrój 

Czesław Kręcichwost 

oraz 

Przewodniczący Rady Miejskiej 

Bogusław Burger 

W NUMERZE M.IN.: 

• Nowy Proboszcz 

• Kolkowie i malarstwo Szafrańskiego 

• prof. Rzońca o Sybirakach 

• Paradies Feldhauser 

• Motory Europy 

• Spotkanie z islamem 

Wydawany przez Muzeum Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju

WYDARZENIA 

ZMIANY W PARAFII 

Przemówienie wygłoszone przez dr Tadeusza Pecynę w dniu 22 listopada 2009 r. 

w Kościele Bożego Miłosierdzia w Kudowie – na pożegnanie Ks. Jana Odziomka 

„Nie staraj się zrozumieć wszystkiego, bo wszystko wyda Ci się niezrozumiałe”. 

NOWY PROBOSZCZ 

Od dnia 28 listopada br. w Parafii Bożego Miłosierdzia w Kudowie-Zdroju 

nowym proboszczem został ks. prałat Kazimierz Marchaj. Urodził się w Malborku 

w 1950 r. Rodzice pochodzą z kielecczyzny. Ze względów klimatycznych (stan 

Ks. Jan Odziomek 

Księże Janie! Bracia i Siostry w Chrystusie Panu! 

Sentencja, którą przytoczyłem na wstępie – starożytnego Greka Demokryta 

– doskonale wpisuje się w nastrój naszej parafii od kilkunastu dni. Bo, czy można 

cokolwiek zrozumieć, że na zakończenie Misji Świętej, ba, udanej, powtarzam 

bardzo udanej wizytacji kanonicznej biskupa Adama, nasz Ksiądz Proboszcz 

zwrócił się do Kurii Biskupiej o udzielenie mu rocznego urlopu? A czy można 

zrozumieć drugi fakt, że Biskup tę prośbę akceptuje i wyraża na nią zgodę? Ale 

te fakty zaistniały i musimy przyjąć je do wiadomości i pogodzić się z nimi. Rok 

czasu, to może przeminąć jak przysłowiowe mgnienie oka, w którym nic nie 

może się zdarzyć. Ale, rok czasu to okres, w którym wydarzyć się może wszystko. 

I nawet to, Księże Janie, że już – z różnych powodów – do nas nie wrócisz. 

Dlatego, chcemy Ci, Księże Janie, podziękować i wyrazić naszą wdzięczność za 

wszystko, co dla nas uczyniłeś. A uczyniłeś wiele. Nie sposób tutaj wszystkiego 

wymienić, ale są rzeczy i zjawiska, które same mówią za siebie. Nasza świątynia, 

duma naszej parafii! Rozpoczęliśmy jej budowę w latach, kiedy bezrobocie w Kudowie 

przekraczało ponad 30%. Ofiary naszej parafii na budowę tej świątyni 

wystarczały na ok. 15% kosztów budowy. Ok. 5% dostaliśmy z Kurii Biskupiej 

we Wrocławiu. Aż 80% potrzebnych środków, Księże Janie, sobie tylko znanymi 

sposobami wyjednałeś od naszych braci w wierze, bardziej od nas zamożnych – 

katolików niemieckich. Ale pieniądze, to nie wszystko. 

Księże Janie! Pełniłeś – jak to się dziś mówi – role generalnego wykonawcy. 

Przez 24 godziny byłeś do dyspozycji służb zaopatrzeniowych i przedsiębiorstw 

budowlanych. Nawet najwięksi Twoi oponenci przyznają dzisiaj, że bez Ciebie ta 

świątynia nigdy nie byłaby budowana w takim tempie i w takim wystroju. 

Księże Janie! Jesteśmy Ci wdzięczni za Twoje kazania i homilie, które do nas 

głosiłeś, doskonałe w treści i zachwycające w formie. Prawdą jest, że Twój talent 

krasomówczy, to nie jest Twoja osobista zasługa. Tego nie da się nauczyć w żadnej 

szkole, ani wyższej uczelni. To jest dar Boży ,,którym obdarzył Cię Stwórca. 

Z tego daru korzystaliśmy nie tylko my – stali mieszkańcy naszej parafii – ale 

i liczne rzesze kuracjuszy, wczasowiczów i turystów przebywających w naszym 

uzdrowisku. Twoje nauczanie uczyniło jeszcze bardziej znaczącą naszą miejscowość 

w całym kraju. Już za kilka miesięcy minie 20 lat, jak pełnisz posługę naszego 

duszpasterza. Przez te lata, wielu z nas wyprostowałeś nasze kręte drogi 

do Boga. Księże Janie! Jesteśmy Ci wdzięczni, że wszystkie zalety swego serca 

i umysłu oddałeś służbie Bogu i naszej parafii. Szczęść Ci Boże, Księże Janie! 

Ks. Kazimierz Marchaj 

zdrowia ojca) rodzina przeniosła się z spod Malborka na pogórze sudeckie, do 

Wilkowa koło Złotoryi. Rodzice zajmowali się rolnictwem, mieli pięcioro dzieci. 

Młody Kazimierz uczył się w Technikum Rachunkowości Rolnej w Chojnowie, 

gdzie zdał maturę w 1969 r. Potem odbył dwuletnią służbę wojskową, pracował 

także krótko w GS Złotoryja jako zaopatrzeniowiec. Od 1972 roku studiował 

w Wyższym Seminarium Duchownym we Wrocławiu i w 1978 r. otrzymał święcenia 

kapłańskie. Jako duszpasterz ma za sobą pracę w Wałbrzychu, Legnicy, Oławie. 

Najdłużej, aż 21 lat pełnił posługę w Wałbrzychu, gdzie od początku tworzył 

parafię i wybudował kościół – jak podkreśla – wspólnie ze swoimi parafianami. 

Jego duszpasterstwo zostało wysoko ocenione; został Honorowym Kapelanem 

Jego Świątobliwości Jana Pawła II. W 1980 r. jako młody ksiądz popisał się nie 

lada wyczynem, gdy wraz z trzema kolegami wybrał się rowem do Rzymu, przez 

Jugosławię, Dubrownik, następnie okrętem do Bari, stąd do Rzymu. Po drodze 

wzięli jeszcze okrężnie Monte Cassino. Ksiądz Kazimierz uważa żartobliwie, że 

on również zdobył Monte Cassino. Jan Paweł II docenił ten rowerowy wysiłek 

księży, przyjął ich osobiście na prywatnej audiencji w Castel Gandolfo. Ks. prałat 

Marchaj uważa duszpasterstwo za swoje posłannictwo i temu oddaje wszystkie 

siły. Ponieważ zna język migowy, przez wszystkie lata kapłaństwa sprawował 

pieczę nad głuchoniemymi. Jakby dla rekompensaty ciszy, organizował w swoim 

kościele koncerty chórów i zespołów instrumentalnych, różnych rodzajów muzyki. 

Redakcja „Pamiętnika” wyniosła ze spotkania z ks. Kazimierzem jak najlepsze 

wrażenia. Nowy proboszcz wyznał, że zna Kudowę, bardzo mu się nasze miasto 

podoba i jest szczęśliwy z pierwszych sympatycznych gestów parafian. Swojego 

poprzednika – rodaka – ks. Jana Odziomka ceni bardzo wysoko, wyraża uznanie 

za wybudowanie kościoła, plebanii, za pracę duszpasterską i wysoki poziom 

kultury osobistej. Jak się redakcja „Pamiętnika” dowiaduje, ks. Jan Odziomek zrezygnował 

z funkcji proboszcza w tej parafii, a po rocznym urlopie, Ksiądz Biskup 

wyznaczy mu inne zadanie. Zatem, w nowym proboszczu mamy duszpasterza 

na wiele następnych lat. Redakcja życzy nowemu proboszczowi szczęśliwego 

i owocnego rozwijania swojego programu duszpasterskiego. 

Redakcja

WSPOMNIENIA 

▶ prof. zw. dr hab. Jan Rzońca 

Jan Rzońca 

SYBERIA W WYBRANYCH PAMIĘTNIKACH DEPORTOWANYCH 

PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 

DEPORTACJE I POCIĄGI NA WSCHÓD 

„Wiedzieli, że jedynym sposobem 

„odpolszczenia Polski” będzie 

pozbawienie jej Polaków. Z diabelską 

perfidią umyślili więc nie 

ludziom odebrać kraj, ale krajowi 

– ludzi. Plan swój przeprowadzili 

nagle, jednej nocy na całym okupowanym 

terenie”. 

Deportacje i przemieszczenia ludności 

polskiej z terenów II Rzeczypospolitej 

zajętych przez Armię Czerwoną w wyniku 

agresji z 17 września 1939 r. poprzedzone 

zostały paktem Ribbentrop-Mołotow 

z 23 sierpnia 1939 r. oraz traktatem 

o granicy i przyjaźni z 28 września traktacie 

zawartym w imieniu rządów III 

Rzeszy i ZSRR. Wynikiem tych układów 

były cztery akcje deportacyjne obywateli 

polskich przeprowadzone przez władze 

sowieckie w latach 1940-1941 na podstawie 

Rozkazu NKWD z 11 października 

1939 r. Dalsze deportacje zostały 

zaniechane na skutek najazdu Niemiec 

na ZSRR w dniu 22 czerwca 1941 r. Deportacje 

miały dotyczyć tylko „antysowieckiego 

elementu”. W rzeczywistości 

objęły: przywódców i działaczy partii 

politycznych oraz organizacji młodzieżowych, 

wojskowych, policjantów, aparat 

urzędniczy, działaczy ruchu oporu, 

obywateli polskich uciekających z terenów 

zajętych przez armię hitlerowską 

w obawie przed prześladowaniami, osoby 

mające wpływ na swoje środowisko 

oraz wszystkich podejrzanych o wrogi 

stosunek do systemu sowieckiego. Tryb 

przeprowadzenia deportacji „antysowieckiego 

elementu” określała specjalna 

instrukcja, która zalecała dokonanie jej 

spokojnie i bez ekscesów. Osoby, które 

dokonywały deportacji zostały zaopatrzone 

w określone wytyczne dzielące 

deportowanych na przeznaczonych do 

aresztu, do pracy w ZSRR i kierowanych 

do miejsc „specjalnego zesłania w oddalonych 

miejscowościach”. 

Aresztowania przebiegały według 

określonego schematu. Grupa enkawudzistów 

wraz z miejscową milicją dokonywała 

wtargnięcia do mieszkań osób 

znajdujących się na liście przeznaczonych 

do aresztowania i deportacji. Budziła 

mieszkańców dając im krótki czas 

na spakowanie się. Zabierano ludzi z domów 

bez względu na wiek, powiązania 

rodzinne i stan zdrowia. Następnie zawożono 

ich na stację kolejową, gdzie czekały 

już pociągi towarowe. Do wagonu 

wtłaczano od 40 do 70 osób. Okna były 

małe, brudne i nie otwierane lub często 

zastępowała je dziura w ścianie, dlatego 

panował zaduch. Ubikację najczęściej 

stanowił zwykły otwór w spodzie wagonu, 

nic też dziwnego, że podłoga tonęła 

w odchodach. Wagony były od zewnątrz 

plombowane. W nocy sprawdzano je 

specjalnym drągiem czy nie zostały naruszone. 

Podczas postojów sprawdzano 

dach, boki i dno wagonu. W trakcie 

trwającej często całymi tygodniami deportacji 

brakowało wody i pożywienia. 

Poza głodem i pragnieniem, w zależności 

od pory roku i trasy przejazdu, deportowanym 

dokuczał straszliwy mróz lub 

nieludzkie gorąco połączone z zaduchem 

i smrodem. Warunki te powodowały, że 

umierały niemowlęta, ludzie starzy i chorzy. 

Zdarzało się, że ciała zmarłych przebywały 

przez kilka dni wśród żywych, 

zanim zabrali je strażnicy, co stawało się 

przyczyną chorób i epidemii. 

Aby przedstawić koszmar deportacji 

warto zacytować wspomnienia Beaty 

Obertyńskiej, która pisała: „W niektórych 

wagonach stały wprawdzie piecyki – była 

przecie zima – ale opału zabrakło już po 

kilku dniach. Dzieci zamarzały po kilkoro 

jednej nocy. Sine zesztywniałe trupki 

wypychało się przez zakratowane okienka 

i wyrzucało na śnieg. Zdarzały się i porody 

– w mrozie, na gołej podłodze. Byle 

sznurek, byle scyzoryk musiały przy tym 

wystarczyć. Nie było wody, aby te dzieci 

chrzcić. I szły te upiorne pociągi, jeden za 

drugim, aż poczerniały od nich wszystkie 

linie kolejowe, wszystkie arterie łączące 

cywilizowany świat z tym złowrogim, 

azjatyckim kolosem. Potem rozpełzły się 

po niezliczonych obłasciach, od Archangielska 

po Kołymę, by rozsiać zrabowanych 

ludzi małymi grupkami po lasach, 

tajgach i stepach. I wtedy kiedy ich mieli 

już w ręku, gdy wszystko było zdane na ich 

łaskę i niełaskę, zaczęto z nich pompować 

siły i życie. Starzy i młodzi, chorzy i małe 

dzieci zmuszone były tam pracować”. 

Rodzi się pytanie jaki był cel kierowania 

setek tysięcy ludzi na takie koszmarne 

cierpienia? Wyjaśniła je Obertyńska 

pisząc: „Wiedzieli, że jedynym sposobem 

„odpolszczenia Polski” będzie pozbawienie 

jej Polaków. Z diabelską perfidią umyślili 

więc nie ludziom odebrać kraj, ale 

krajowi – ludzi. Plan swój przeprowadzili 

nagle, jednej nocy na całym okupowanym 

terenie”. W sumie deportowano około 2 

miliony obywateli polskich. 

••• 

ARCHIPELAG GUŁAG 

Miejscami deportacji były: okolice 

Morza Białego, obszary przed Uralem 

nad Workutą, Uchtą i Peczorą, Syberia 

oraz stepy Kazachstanu i Centralnej Azji. 

Warunki życia zesłańców zależały od rodzaju 

pracy, miejsca zesłania (warunki 

klimatyczne i geograficzne), władz obozowych 

i łagrowych. Jednak pewne czynniki 

były wspólne dla wszystkich. Zesłańcy 

za pracę otrzymywali minimalne 

racje żywnościowe, a pracować musieli 

wszyscy bez względu na stan zdrowotny 

i wiek. Istniały jednak duże różnice 

w życiu zesłańców na poszczególnych 

obszarach ZSRR. W rejonie Morza Białego, 

przed Uralem i na Syberii Polacy żyli 

w warunkach, które Sołżenicyn nazwał 

1

WSPOMNIENIA 


„Archipelagiem Gułag”. Olbrzymie te 

obszary były przeważnie porośnięte tajgą 

i gęsto usiane obozami przymusowej pracy, 

zwanymi łagrami. Były one utworzone 

przez władze sowieckie dla własnych 

kryminalistów i ludzi niebezpiecznych 

dla systemu komunistycznego. W okresie 

wojny zasiedlono je deportowanymi 

Polakami. Jedynie sytuacja ludności 

polskiej w Kazachstanie była lepsza niż 

w północnej Rosji i na Syberii. Pracowała 

ona w kołchozach, z reguły bardzo 

biednych. Nie było tutaj przymusu pracy, 

ale trudno było bez niej zdobyć środki 

utrzymania. Istniała też możliwość, po 

złożeniu pisemnego podania, przeniesienia 

się do miasta, gdzie życie było łatwiejsze 

niż na wsi w kołchozie. 

Wśród deportowanych obywateli polskich 

około 60% stanowili Polacy. Pozostali 

to: Żydzi, Ukraińcy, Białorusini 

i Litwini. Ilu wśród deportowanych i wysłanych 

w głąb ZSRR trafiło na Syberię 

trudno dzisiaj dokładnie określić, tym 

bardziej, że ich część była ciągle przemieszczana. 

Przebywała na Syberii, w rejonie 

Morza Białego, w Kazachstanie, 

w Kraju Kołymskim oraz w więzieniach 

Lwowa i Moskwy, a także w obozach europejskiej 

części ZSRR. 

••• 

PAMIĘTNIKI I WSPOMNIENIA 

Wielu z deportowanych przebywających 

w więzieniach, łagrach, ciężko 

pracujących w kopalniach, czy zatrudnionych 

przy wyrębie syberyjskich lasów 

z pewnością nie podjęło się pisania 

wspomnień, czy też pamiętników. Nie 

wszystkie napisane przetrwały i zostały 

wydane drukiem. Autorami tych wydrukowanych 

byli przeważnie ludzie 

pióra i ludzie sztuki. Wśród nich należy 

wymienić: Beatę Obertyńską, Wacława 

Grubińskiego i Gustawa Herling-Grudzińskiego 

– pisarzy, Anatola Krakowieckiego 

– dziennikarza, Józefa Czapskiego 

– artystę malarza i Jana Umiastowskiego 

– podchorążego września 1939 r. 

Ich wspomnienia ukazały się po wojnie 

w wydawnictwach emigracyjnych, 

a w Polsce zostały wydane w okresie 

zmian systemowych w 1989 r. Mają one 

charakter pamiętnikarskich wspomnień, 

chociaż nie wszystkie dotyczą Syberii. 

Niektóre z nich są tylko relacją z trasy 

przez Syberię zaprezentowaną przez różnych 

autorów. 

Pobytu na Syberii dotyczą wspomnienia 

W. Grubińskiego pt. „Między młotem 

a sierpem” (Londyn 1948). Grubiński 

urodzony w Warszawie 25 stycznia 

1883 r. był dramaturgiem, krytykiem literackim 

i nowelistą oraz autorem utworów 

komediowych. Aresztowany w 1940 

r. we Lwowie. Skazany został przez władze 

radzieckie na śmierć za „Kontrrewolucyjną 

działalność i bluźnierczą sztukę 

o Leninie”. Po kilkumiesięcznym oczekiwaniu 

na wykonanie wyroku, w wyniku 

odwołania, po 77 dniach oczekiwania zamieniono 

mu wyrok na 10 lat więzienia 

i 4 lata pozbawienia praw obywatelskich. 

Należy dodać, że sztukę o Leninie Grubiński 

napisał 20 lat przed aresztowaniem, 

ale prawo radzieckie było bezwzględne 

„Takich odmrożonych palców, 

poobcinanych u rąk i nóg widzę 

w szpitalu bardzo dużo. Na dobrą 

sprawę „leczenie”, czyli odcinanie 

odmrożonych kończyn, to główna 

racja istnienia szpitala”. 

w stosunku do więźniów politycznych. 

Opinia o nim brzmiała „Według prawodawcy 

sowieckiego za głoszenie opinii 

antykomunistycznych odpowiada przed 

sądem obywatel każdego państwa na 

świecie w chwili, gdy się znajdzie w zasięgu 

trybunału sowieckiego”. Grubiński 

najdłużej przebywał w obozie na Syberii 

nad rzeką Sośwą. 

30 lipca 1941 r. został podpisany 

w Londynie układ przez gen. Władysława 

Sikorskiego, premiera rządu Rzeczypospolitej 

i ambasadora Związku 

Radzieckiego Iwana Majskiego, w obecności 

W. Churchila i A. Edena. W myśl 

tego układu Związek Sowiecki uznał, że 

zawarte przez niego umowy w 1939 r. 

z Niemcami obejmujące zmiany terytorialne 

na obszarze Polski tracą moc prawną 

oraz wyraził zgodę, aby na terytorium 

ZSRR rozpoczęło się formowanie Armii 

Polskiej. Po układzie Sikorski-Majski, 

Grubiński zwolniony z obozu wstąpił do 

armii generała Władysława Andersa. Po 

wojnie zamieszkał w Londynie. Pisał eseje 

i dramaty. Zmarł 8 czerwca 1973 r. 

Jak wspominał – w trakcie oczekiwania 

na zmianę wyroku – ciągle poddawany 

był rewizjom i nocnym przesłuchaniom. 

W każdej chwili spodziewał się wykonania 

wyroku śmierci. Cela w której przebywał 

będąc już w łagrze mieściła od 31 

do 37 osób. Była zatłoczona i duszna, nie 

starczyło dla wszystkich sienników. Brakowało 

też słomy, dlatego wypełniano je 

gałązkami. Więźniom urządzano wczesne 

pobudki, do ubikacji wyprowadzano 

po 8 osób. Więźniowie otrzymywali 

głodowe porcje żywnościowe: chleb podawano 

rano po 600 gramów, nieokreślonego 

koloru i smaku, nie podawano 

tłuszczy. Dalsze wyżywienie stanowiła 

kostka cukru dziennie, mała porcja kaszy, 

2 razy dziennie rzadka zupa oraz 

okazjonalnie małe solone rybki. Brak 

było też podstawowych warunków sanitarnych. 

Łaźnie nie posiadały pryszniców, 

nie było ciepłej wody i mydła. W tej 

sytuacji szerzyły się choroby i panował 

świerzb. Brakowało lekarstw. W szpitalu 

lekarze lekceważyli choroby więźniów, 

zarzucając im próżniactwo. 

Poza tymi nieludzkimi warunkami, 

które można by chociaż częściowo 

usprawiedliwić wojną i trudnościami 

aprowizacyjnymi, widać celowe znęcanie 

się nad więźniami, jak np.: przetrzymywanie 

ich na trzaskającym mrozie, częste 

rewizje osobiste, ciągłe przemarsze 

z miejsca na miejsce, praca przy wyrębie 

lasu po 12 godzin na dobę. Tym którzy 

nie wyrabiali dziennego planu obniżano 

i tak już głodowe racje żywnościowe. Zamiast 

600 gramów podawano więźniom 

150 lub nawet tylko 50 gramów chleba 

dziennie. 

Grubiński przewożony był kolejno do 

więzień przesyłkowych w Magnitogorsku 

i Świerdłowsku, a następnie przebywał 

w obozie w Kaszaju i w Soświe. Stamtąd 

został wysłany do Buzułuku, gdzie wstąpił 

do Armii Polskiej, gen. Andersa. 

••• 

WSPOMNIENIA KRAKOWIECKIEGO 

Bardzo interesujące są wspomnienia 

Anatola Krakowieckiego zawarte 

w „Książce o Kołymie” (Londyn 1950). 

Jej autor urodzony 11 maja 1901 r. był 

literatem i dziennikarzem, współpracownikiem 

„Ilustrowanego Kuriera Co- 

2

WSPOMNIENIA 


dziennego”. Pisał też powieści, dramaty 

i teksty piosenek. Aresztowany został 

w trakcie przekraczania granicy rumuńskiej 

w październiku 1939 r. Po aresztowaniu 

losy wiodły go przez więzienia 

i obozy pracy. Przebywał we Władywostoku, 

Magadanie i w Kraju Kołymskim. 

Po amnestii w 1941 r. wstąpił do armii 

gen. Andersa i wraz z nią udał się do Persji. 

„Książkę o Kołymie” pisał na Bliskim 

Wschodzie w latach 1943-1945. Zmarł 

na atak serca 7 kwietnia 1950 r. 

Wspomnienia Krakowieckiego są barwne, 

zawierają ciekawe spostrzeżenia dotyczące 

traktowania więźniów, życia 

w łagrach, a także wiele interesujących, 

zaobserwowanych obyczajów z życia 

Jakutów oraz pełne wrażliwości opisy 

przyrody i naturalnych codziennych 

spraw ludzkich, pragnień i tęsknot. Z relacji 

Krakowieckiego i innych piszących 

pamiętniki o więzieniach i sowieckich 

łagrach wynika, że więźniowie polityczni 

byli znacznie gorzej traktowani niż zwykli 

kryminaliści. Otrzymywali też wyższe 

wyroki. Więźniowie „śledczy” przewożeni 

byli od więzienia do więzienia, od 

śledztwa do śledztwa nim otrzymali wyrok. 

Był to sposób na psychiczne zmaltretowanie 

więźnia i zniszczenie jego 

osobowości. Ciekawe jest spostrzeżenie 

Krakowieckiego dotyczące śledztwa. 

Pisze on: „W innych krajach przestępcę 

wiezie się na miejsce przestępstwa, ażeby 

łatwiej było przeprowadzić śledztwo. 

Tutaj (ZSRR – J. R.) przestępcę wywozi 

się z miejsca przestępstwa – też żeby było 

łatwiej przeprowadzić śledztwo”. 

Autor „Książki o Kołymie” będąc we 

Władywostoku w sposób budzący grozę 

przedstawił tysiące baraków i mieszczące 

się w nich setki łagrów nad Zatoką Władywostocką. 

Baraki oddzielone były od 

siebie kilkoma rzędami drutu kolczastego, 

między którymi biegały rozzłoszczone 

i wyjące psy, wpadające w furię kiedy 

zbliżał się człowiek. Krakowiecki wnikliwie 

też zaprezentował obraz więźnia z łagru: 

„Twarz schudzona do ostatecznych 

granic schudzenia. Wystające policzki, 

oczy głęboko osadzone, szare, jasne, stanowcze. 

Ręka wyciągająca się ku mnie 

jest piszczelem okrytym skórą. Na ciele 

łachmany. Tak mniej więcej wyglądamy 

wszyscy”. Trafnie też potrafił przedstawić 

ludzkie pragnienia i tęsknoty, kiedy plastycznie 

opisał zadane mu pytania przez 

innego więźnia: „Pytania są pośpieszne, 

łaknące i zachłanne. Dotyczą jedynego tematu: 

dzieł sztuki i nie znają przestrzeni: 

latają z Europy do Ameryki, z Ameryki do 

Afryki, nie znają też czasu, latają po różnych 

wiekach”. 

Pytania te z pewnością wynikały 

z oderwania człowieka od jego codziennych 

zajęć i spraw, były też ucieczką od 

szarej, przyziemnej rzeczywistości, pełnej 

trosk o to, aby przeżyć kolejny dzień, 

nie umrzeć z głodu i wyczerpania. Pytający 

zwierzył się: „Bo widzi pan, byłem 

profesorem historii sztuki na polskim uniwersytecie 

w Kijowie, dopóki uniwersytet 

nie został zamknięty, a ja nie pojechałem 

kopać Białomorkanał”. Kolejnym punktem 

zesłania Krakowieckiego z punktu 

przesyłkowego we Władywostoku, skąd 

wysłano około 77 000 więźniów, stała się 

Kołyma, w której znaleźli się jak w Wieży 

Babel przedstawiciele różnych narodowości, 

wśród nich połowę stanowili 

Ukraińcy. 

Budzący grozę jest również opis dokonany 

przez autora sceny ze szpitala: „Takich 

odmrożonych palców, poobcinanych 

u rąk i nóg widzę w szpitalu bardzo dużo. 

Na dobrą sprawę „leczenie”, czyli odcinanie 

odmrożonych kończyn, to główna racja 

istnienia szpitala”. Jest to opis dający 

odczuć jak skądinąd z pewnością piękna 

ziemia o surowej przyrodzie może być 

groźna dla ludzi, którym przyszło tam 

żyć bez odpowiedniego zabezpieczenia 

ich od trudnych dla człowieka warunków 

atmosferycznych. 

JAKUCI 

••• 

Wzruszająca jest też relacja z rozmowy 

z Jakutem, który pytał Krakowieckiego 

o Wacława Sieroszewskiego. Pytanie 

to uzasadniał stwierdzeniem: „Jestem 

Jakutem, a my Jakuci znamy nazwisko 

Sieroszewskiego, który napisał i wydał 

pierwszą w świecie książkę o Jakutach”. 

Zapytany kim jest odpowiedział: „Nazwisko 

moje Potapow: wszyscy Jakuci noszą 

rosyjskie nazwiska, a raczej nazwiska 

sztucznie na modłę rosyjską urobione. 

Pierwszą cywilizacją jaką nam Rosjanie 

przywieźli stanowiły cerkiew i spirytus. 

Potem całe wieki nic aż wreszcie chleb 

i nazwiska rosyjskie”. 

Wypowiedź ta jest trafnym odzwierciedleniem 

rosyjskiej i radzieckiej polityki 

narodowościowej w stosunku do 

podbitych ludów o zupełnie innej kulturze 

i tradycji. Ów Jakut był członkiem 

rządu Republiki Jakuckiej, mieszkał kilkanaście 

lat w Moskwie, gdzie redagował 

czasopismo jakuckie. Znał książkę 

Sieroszewskiego, który przebywając na 

zesłaniu w Jakucji, pisał o Jakutach. Miło 

też z pewnością było Krakowieckiemu 

usłyszeć odpowiedź Potapowa na zadane 

mu pytanie: Czy Jakuci wiedzą coś o Polakach? 

Odpowiedź brzmiała „Czujemy 

sympatię do waszego narodu. Wasi ludzie 

zsyłani tutaj nie oddawali się wyłącznie 

pijaństwu. Co drugi umiał leczyć choroby 

ludzkie i zwierzęce. Byli wśród nich 

ślusarze, cieśle, monterzy, rusznikarze, 

wyprawiacze skór. Wszyscy umieli czytać 

i pisać i było wśród nich wielu znakomitych 

myśliwych. Jakuci o tym wiedzą i pamiętają”. 

Na pytanie czy Jakuci odnoszą się 

życzliwie do Polaków rozmówca Krakowieckiego 

stwierdził, że obecnie nie 

rozróżniają oni narodowości i tępią uciekinierów. 

Otrzymują bowiem od NKWD 

nagrodę w wysokości 50 rubli od schwytanej 

osoby. Wprawdzie – jak stwierdził 

Potapow – pieniądze tam nic nie znaczą, 

ale oprócz tej sumy dostają butelkę spirytusu 

i paczkę herbaty, co stanowi tam bardzo 

łakomy towar. By jednak otrzymać 

nagrodę należało przynieść do placówki 

NKWD odciętą głowę uciekiniera. 

W dalszej relacji Krakowiecki dokonał 

opisu zwyczajów, zajęć i trybu życia Jakutów 

oraz obrony przed ingerencją władz 

radzieckich w ich działalność. Wspomniał 

o pewnym bogatym Jakucie, który 

uciekł podczas nocy polarnej na Alaskę 

wraz z rodziną i mieszkańcami wioski, 

zabierając z sobą stado reniferów liczące 

6 000 sztuk, aby uniemożliwić władzom 

radzieckim jego rejestrację. 

KOŁYMA 

••• 

Krakowiecki snuł też rozważania na 

temat możliwości ucieczki z Kołymy. Na 

ich brak wskazywała wypowiedź strażnika 

łagrowego: „Co to zmawiacie się znowu, 

żeby uciec? Nikt się nie zmawia i nikt 

nie ma zamiaru uciekać. Uciekajcie, ja nie 

3

WSPOMNIENIA 


jestem tu po to, aby was pilnować. Was 

pilnuje tajga. Jeśli uciekniecie, to zginiecie 

z głodu. Ja tu jestem, aby was naganiać do 

pracy”. 

Ucieczka z Kołymy, bez pomocy ludności 

miejscowej, była niemożliwa ze 

względu na olbrzymie odległości i niezmiernie 

ciężkie warunki klimatyczne. 

Wszędzie dookoła znajdowała się 

bezkresna tajga, przez którą latem nie 

można było uciekać ze względu na rzeki 

i bagna. Z kolei zimą rzeki i bagna były 

zamarznięte, ale tajga posiadała szereg 

rozpadlin bardzo niebezpiecznych, bo 

zasypanych śniegiem. 

Autor „Książki o Kołymie” w swych 

wspomnieniach wymienił więźniów łagrowych 

określanych jako „dochodiagowie”. 

Byli to ludzie, którzy „dochodzili” 

do kresu sił i powoli umierali nie na skutek 

jakiejś zdecydowanie złośliwej choroby, 

ale z braku witamin, z głodu, nędzy 

i wyczerpania. Ta grupa więźniów licznie 

występowała w „najstraszniejszych ze 

strasznych obozów pracy” jakimi były 

kopalnie złota. 

Obozy przy kopalniach były bardzo 

mocno strzeżone, a na ich bramach znajdowały 

się setki czerwonych haseł i sloganów, 

które miały zachęcać więźniów 

do wydajnej pracy. Najczęściej powtarzało 

się hasło: 

„Rodina triebujet metałła!” 

(Ojczyzna potrzebuje metalu!) 

Złoto wydobywane na Kołymie pochłaniało 

tysiące ludzkich istnień. Pojawiający 

się nad tajgą samolot kojarzył się 

z wywozem złota, chociaż mógł się jeszcze 

pojawić, aby śledzić zbiegów w przypadku 

zbiorowej ucieczki lub w razie 

pożaru tajgi. Więźniowie pracowali podczas 

olbrzymich mrozów. Praca mogła 

być przerwana jeśli temperatura przekraczała 

-53°C, ale tej zasady nie przestrzegano. 

Przy dużym mrozie najbardziej 

dokuczliwym był wiatr przenikający cały 

organizm człowieka. Krakowiecki wspominał: 

„Pewnego dnia – jedyny raz – widziałem 

na „uczciwym” termometrze -76°C. 

Ku własnemu zdumieniu chodziłem tego 

dnia rześki, świeży, zupełnie nie obłąkany 

ani trochę przerażony. Czapkę, twarz, brwi 

i rzęsy, szmatę na ustach mróz tak oblodził, 

że nie mogłem głową poruszać. Z ust wydobywał 

się oddech ze świstem lokomotywy”. 

Dalej autor „Książki o Kołymie” 

wspominał: „Nie wypracowujemy normy 

i jesteśmy na ostatnim kotle. Zresztą 

w tej chwili norma to tylko czarna magia: 

wszyscy są na jednym kotle, a cała różnica 

polega na tym, że otrzymują sto czy dwieście 

gramów chleba więcej niż my. „Kocioł” 

zaś, to woda zaczyniona lekko mąką 

i łyżką krup”. 

Często los więźniów zależał od kaptiora, 

którym był najczęściej przestępca kryminalny, 

a na „komandirowce” uchodził 

za najważniejszą osobę. Kradł z magazynów 

produkty spożywcze i machorkę, 

które gdy się upił sprzedawał więźniom. 

Gdy jednak zgłosił się Krakowiecki kaptior 

zapytał: „Czego chcecie? Kilogram 

chleba, usłyszał odpowiedź: Ty Polak! 

Dwadzieścia lat żarliście i dobrze wam się 

powodziło, teraz możecie pogłodować!”. 

Jak z tego dialogu wynika nawet przestępcy 

kryminalni otrzymywali od władz 

radzieckich odpowiednie przeszkolenie 

ideologiczne, że należy tępić Polaków, bo 

to element „antysowiecki”. 

Krakowiecki wspomniał również, że 

więźniowie pracujący na Kołymie byli 

określani jako „czciciele słońca i ognia”, 

ponieważ one dawały człowiekowi ciepło 

i bezpieczeństwo w tym srogim, 

trudnym do zniesienia klimacie. Ogień 

palono wszędzie gdzie tylko znajdował 

się człowiek. Palono go przy pracy, na 

drogach, czy też nawet na największych 

pustkowiach, aby się ogrzać. Stąd też powstała 

pieśń katorżnicza: 

„Kołyma, Kołyma cóżeś za planeta, 

jedenaście miesięcy zimy, 

jeden miesiąc lata”. 

Przesada w tej pieśni jest niewielka. 

Zima trwa tam „tylko” dziewięć miesięcy, 

a pozostałe trzy dzielą się na wiosnę, 

lato i jesień. 

W końcowej części swych wspomnień, 

autor „Książki o Kołymie” opisał warunki 

w tajdze syberyjskiej, nadejście wiosny, 

lata, jesieni i znów zimy. Najpiękniejszymi 

porami − dla Krakowieckiego – były 

wiosna i lato, bo wtedy: „Pracuje słońce, 

pracuje woda, pracują: mech, trawa, korzenie 

krzewów i drzew, kosodrzewina, 

brusznice, czarne jagody, fioletowe szarotki 

i… kwiaty, rozrzewiające bladością, 

rzadkością i zaskakującym nieśmiałym 

pięknem. Człowiek głodny, którego ciało 

żrą rany szkorbutowe, tknięty nagłym zachwytem 

– zapomina o głodzie i o ranach: 

patrzy w kwiat jak w fatamorganę”. 

W zakończeniu swych kołymskich 

wspomnień Krakowiecki pisał: „Wszystko 

zaś jest lepsze niż kołymski łagier. Na 

przykład wojna! Wojna jest zabawką, 

wojna jest rozrywką. Śmierć na wojnie nie 

jest straszna, straszniejsza jest śmierć na 

Kołymie! Zarzucam czarny całun na kołymskie 

groby!”. 

NADZIEJA 

••• 

Jedynym wybawieniem z tej okropnej 

katorgi było wstąpienie do Armii Polskiej. 

Mogła to być armia formowana 

przez gen. W. Andersa lub też z inicjatywy 

Związku Patriotów Polskich. Wstąpienie 

do jednej z nich zależało od istniejących 

okoliczności, ale było jedyną drogą 

wyjścia z więzień, obozów pracy i łagrów 

sowieckich, a także spełnieniem patriotycznego 

obowiązku wobec dręczonej 

przez okupanta Ojczyzny. Krakowiecki 

z łagru na Kołymie został zwolniony 12 

kwietnia 1941 roku i przedostał się do 

Armii Polskiej gen. Andersa. Podzielił los 

wielu Polaków deportowanych do ZSRR, 

ale jemu zawdzięczamy bardzo dokładny 

obraz życia w łagrach sowieckich przez 

które przeszedł. Życie w innych było 

z pewnością podobne. 

Bibliografia: 

••• 

1. Deportacje i przemieszczenia ludności 

polskiej w głąb ZSRR 1939- 

1945. Przegląd piśmiennictwa, 

pod red. T. Walichnowskiego, 

Warszawa 1989. 

2. Giżejewska M., Polacy na Kołymie 

1940-1943, Warszawa 1997. 

3. My deportowani. Wspomnienia 

Polaków z więzień, łagrów i zsyłek 

w ZSRR, pod red. B. Mazur, 

Warszawa 1989. 

4

HISTORIA 

▶ Zbigniew Kopeć 

Zbigniew Kopeć 

Paradies Feldhauser 

początek historii osiedla przy ul. Łąkowej 

Na mapach administracyjnych 

okolic Kudowy obręb Zakrze 

(Sackisch) z lat 20. i 30. XX wieku, 

teren osiedla przy ul. Łąkowej w Kudowie-Zdroju 

był niezabudowany 

i nosił nazwę ,,Paradies Feldhauser” 

w wolnym tłumaczeniu na język polski 

–„rajski polny dom” lub „rajskie 

gospodarstwo”. Powierzchnia tego 

terenu była dość płaska z pięknym 

widokiem na góry, świetnie nadawała 

się do upraw rolnych, a także 

do jazdy konnej, o czym wspominają 

w swoich listach i pamiętnikach 

z tamtych czasów kuracjusze przebywający 

w Kudowie. 

W 1933 roku po dojściu do władzy 

Hitlera i jego partii NSDAP w Kudowie 

jak i w całych Niemczech, doszło 

do wielkich zmian. Kryzys, jaki dopadł 

Niemcy między rokiem 1929 

a 1932 spowodował, że produkcja 

przemysłowa Niemiec spadła o 42 

procent. Bezrobocie wzrosło do 5,5 

miliona robotników, czyli 30. procent 

całej siły roboczej. Hitler obiecywał 

przywrócić Niemcom pozycję światowej 

potęgi. Propaganda Wielkich 

Niemiec, jakie miały powstać, rozrosła 

się do niespotykanych do tej pory 

metod i skali. W pierwszych czterech 

latach rządów Hitlera nastąpiła 

znaczna reforma gospodarki, polityki 

Paradies Feldhauser mapa Sackisch 1929 r 

i finansowania przez państwo zbrojeń 

(wbrew postanowieniom traktatu 

wersalskiego). Kryzys gospodarczy 

powoli wygasał, Niemcy uwierzyli 

w przyszły sukces wodza III Rzeszy. 

Josef Goebbels, który od 1933 roku, 

nieprzerwanie pełnił rolę ministra 

propagandy, skutecznie realizował 

wyłożoną przez siebie zasadę: „Istota 

propagandy polega na tym, aby ludzi 

zdobyć dla jakiejś idei, związać ich 

z nią tak głęboko, tak żywotnie, by 

ostatecznie stali się jej niewolnikami 

i nie potrafili się od niej wyzwolić.” 

Kierownictwo NSDAP w swoich 

działaniach zwróciło też uwagę na 

młodzież niemiecką Podjęto działania 

w celu kształtowania nowych 

postaw obywatelskich zgodnych z linią 

partii narodowo-socjalistycznej. 

Utworzono szereg organizacji realizujących 

te wytyczne poprzez pracę, 

naukę i zabawę. 

W maju 1933 roku przy granicy 

wschodniej Niemiec powstał Związek 

Niemieckiego Wschodu (Bund 

Deutscher Osten) organizujący Volkstumarbeit 

„narodową pracę”. Głównym 

celem działalności propagandowej 

i politycznej miało być tworzenie 

z niemieckiej ludności „forpoczty 

niemczyzny” i ujednolicenie postaw 

narodowościowych i społecznych. 

Każdy był sprawdzany, inwigilowany 

− od momentu otrzymania „od samego 

Führera” jego ,,Mein Kampf ” i kołyski. 

Jeśli był drugim lub kolejnym 

dzieckiem, jego rodzina uzyskiwała 

członkowstwo w lidze rodzin wielodzietnych 

z znaczną pomocą socjalną 

− Reichsbund der Kinderreichen. 

Dzieci niemieckie należały do hitlerowskiej 

organizacji Pimpse, młodzież 

do 18 lat do Hitler Jugend, Jungmädelbund, 

Bund Deutscher Mädel, powyżej 

18 lat do Landesdienst (służba 

wiejska), Arbeitsdienst, Deutsche Arbeits-front. 

Funkcjonowały też inne 

organizacje społeczne, zawodowe, 

5

HISTORIA 


kulturalne, drużyny sportowe, drużyny 

pogotowia Niemieckiego Czerwonego 

Krzyża, samoobrony, nie mówiąc 

już o Wehrmachcie czy SS i SA. 

„W moich Ordensburgach wyrośnie 

młodzież, przed którą zadrży 

świat. Młodzież gwałtowna, zaborcza 

i okrutna. Takiej właśnie pragnę. Musi 

być odporna na cierpienie. Nie może 

znać słabości ani tkliwości. Chcę w jej 

oczach zobaczyć błysk spojrzenia dzikiego 

zwierzęcia.” 

Adolf Hitler, Mein Kampf 

Jedną z organizacji, jaka istniała 

w Kudowie była Reichsarbeitsdienst. 

Organizacja składała się z dwóch 

pionów: dla mężczyzn – Reichsarbeitsdienst 

Männer (RAD/M) i kobiet 

– Reichsarbeitdienst der weiblichen 

Jugend (RAD/wJ. Na szczeblu landów 

istniało dowództwo RAD o nazwie 

Arbeitsgau. W skład Arbeitsgau 

wchodziło od 6 do 8 oddziałów Arbeitsgruppen 

(grupa robocza-batalion), 

liczące od 1200–1800 ludzi (każdy). 

Arbeitsgruppen dzieliły się na kompanie, 

których było 6. Członkowie 

RAD nosili mundury w kolorze brązowym. 

Na rękawach i czapkach mieli 

symbole RAD: łopatę i kłosy zboża 

ze swastyką. Hrabstwo Kłodzkie posiadało 

następującą strukturę tej organizacji: 

Plakat propagandowy dot. budowy autostrad III Rzeszy 

Arbeitsgau XI Mittelschlesien 110-116,119 /Dolny Śląsk/ 

Arbeitsgruppe 114 – Glatz 

Data założenia 

RAD-Abteilung 1/114 Glatz 01.10.1936 /Kłodzko/ 

RAD-Abteilung 2/114 Silberberg 01.10.1936 /Srebrna Góra/ 

RAD-Abteilung 3/114 Grunwald 01.10.1936 /Zieleniec/ 

RAD-Abteilung 4/114 Kamnitz, Kudowa 01.10.1936 /Kamieniec, Kudowa-Zdrój/ 

RAD-Abteilung 5/114 Habelschwerdt 01.10.1936 /Bystrzyca Kłodzka/ 

RAD-Abteilung 6/114 Dörnikau 01.10.1936 /Tarnówka/ 

RAD-Abteilung 7/114 Landeck 01.10.1936 /Lądek-Zdrój/ 

6

HISTORIA 


W dniu 26 czerwca 1935 roku 

wprowadzono w III Rzeszy zarządzenie 

o obowiązku sześciomiesięcznej 

pracy na rzecz państwa, obowiązek 

miał być wypełniony poprzez pracę 

w Reichsarbeitsdienst. Zarządzeniu 

temu podlegali mężczyźni w wieku 

od 18 do 25 lat, a od 4 września 1939 

roku także kobiety. 

W ustawie o RAD podawano m.in.: 

„Służba Pracy Rzeszy jest honorową 

służbą dla narodu niemieckiego”, „Wszyscy 

młodzi Niemcy (...) są zobowiązani 

służyć w Służbie Pracy (...) Niemcem jest 

każdy obywatel Rzeszy” oraz „Służba 

Pracy Rzeszy ma wychowywać młodzież 

niemiecką w duchu narodowego socjalizmu 

(...)” − Pewne hasła przypominają 

mi czasy PRL-u, młodzieżą zawsze 

można było manipulować, na szczęście 

dorobek jest inny. 

Po wybuchu II wojny światowej, 

głównym zadaniem Reichsarbeitsdienst 

stały się wykonywane prace na 

rzecz Wehrmachtu, zwłaszcza budowa 

umocnień. Wtedy też RAD traktowano, 

jako formację pomocniczą 

wojska. W 1944 roku, część oddziałów 

RAD wykorzystano do obsługi 

baterii przeciwlotniczych. Zaczęto 

też wcielać coraz młodszych mężczyzn 

w wieku od 15 lat, używając ich 

do budowy okopów i umocnień oraz 

Symbol organizacji RAD na ścianie jednego 

z magazynów Małej Twierdzy w Kłodzku 

zasilania oddziałów Volkssturmu. 

Na podstawie analizy historycznej 

oraz posiadanych materiałów, można 

przypuszczać, że miejsce położenia 

obozu organizacji RAD w Kudowie- 

-Zdroju, znajdowało się na terenie 

miasta nazwanej Paradies Feldhauser. 

Czyli obszaru dzisiejszego osiedla 

przy ul. Łąkowej. 

Zakład pracy, gdzie wykonywano 

prace na rzecz gospodarki Niemiec 

przed II wojną światową to zakłady 

Dieriga (byłe Kudowskie Zakłady 

Widok na jeden z wielu obozów RAD 

Przemysłu Bawełnianego). Zgrupowanie 

RAD w Kudowie mogło też 

wykonywać inne prace, choćby związane 

z uporządkowaniem terenu po 

wielkiej powodzi, jaka miała miejsce 

w 1938 roku w Kudowie i Kotlinie 

Kłodzkiej. Obóz RAD w Kudowie 

został prawdopodobnie rozwiązany 

w 1938 roku, a młodych mężczyzn 

wcielono do armii. 

Pozostałość po obozie RAD – infrastruktura 

i teren, wykorzystano do 

rozbudowy obozów pracy przymusowej 

oraz filii obozu koncentracyjnego 

Gross-Rosen, o których napisałem 

w wcześniejszych numerach Pamiętnika 

Kudowskiego. 

Zaskakujące jest to, że plan położenia 

osiedla przy ul. Wiejskiej 

w Kłodzku jak i osiedla przy ul. Łąkowej 

w Kudowie-Zdroju są niemal 

identyczne. Architektura budynków 

jest prawie bliźniacza. W pobliżu 

osiedla przy ul. Wiejskiej w Kłodzku, 

na terenie Małej Twierdzy zachowały 

się znaki na murach używane przez 

RAD. 

W moich poszukiwaniach materiałów 

dotyczących RAD, trafiłem 

niespodziewanie na unikalny negatyw 

na którym jest kilka nieznanych 

mi postaci w mundurach. Młodzi 

Niemcy pozowali prawdopodobnie 

do zdjęcia z okazji żałoby, na co wskazują 

czarne opaski na przedramieniu 

przykrywające swastykę. Zdjęcie wykonano 

w Dusznikach-Zdroju, czyli 

Bad Reinerz. Młodzieniec w okularach 

ubrany jest w mundur RAD. 

Zastanawiam się nad tym jak można 

było iść do fotografa z takim żelastwem 

– bagnety, szable z niewinnym 

uśmiechem pozujących do fotografii. 

Dlaczego kilkanaście obozów 

RAD, położonych było niepokojąco 

blisko na terenie Sudetów z granicą 

Czechosłowacji dlatego, że spełniały 

rolę ukrytych obozów szkoleniowych 

dla sił zbrojnych Niemiec. Należy 

7

HISTORIA 


Division. 8 września 1939 r. przekroczył 

linię Dunajec-Nidę, 13 września 

San, a następnie 25 września zdobył 

Krasnobród. O tym jakich zbrodni 

na ludności cywilnej dopuściły się 

jednostki Wehrmachtu, można przeczytać 

w pracy niemieckiego historyka 

Jochena Böhlera ,,Zbrodnie 

Wehrmachtu w Polsce” wyd. 2009 

roku ISBN 978-83-2401225-1. 

,,Smutkiem napełnia nas widok 

niemieckich żołnierzy, którzy bezmyślnie 

podpalają, mordują i rabują. 

Dorośli ludzie, którzy nawet nie zdają 

sobie sprawy tego, co robią, bez skrupułów 

łamiąc prawo i przepisy i plamiąc 

honor niemieckiego żołnierza” 

− Pismo dowódcy III Dywizjonu 31 

Pułku Artylerii /Wehrmacht/ z dnia 

12 X 1939 r. RH41/1177. 

Członek RAD w mundurze (siedzący w okularach) – zdjęcie wykonane w Dusznikach 

wspomnieć kilka faktów: mianowicie, 

Hitlerowi i jego zwolennikom „przewróciło 

się w głowie” już w chwili 

pierwszej nieudanej próby przyłączenia 

Austrii do III Rzeszy w 1934 

roku. Dokonano w zasadzie zamachu 

na wolność i prawa obywatelskie Austriaków 

− Anschluss stał się faktem 

12 marca 1938 roku. 

Sudety znalazły się w kleszczach 

militaryzmu niemieckiego, co widać 

świetnie na mapach z tego okresu. 

Czesi przeczuwając dążenia Hitlera 

do przejęcia tych ziem zbudowali 

wzdłuż tych granic szereg pasów 

fortyfikacji obronnych, które są widoczne 

po stronie czeskiej, patrząc 

z Kudowy-Zdroju w kierunku Gór 

Orlickich, Nachodu czy Hronowa. 

Obecnie część tych fortyfikacji jest 

udostępniona do zwiedzania dla turystów 

– warto wybrać się na taką 

wycieczkę z młodzieżą. 

Postępująca szybko remilitaryzacja 

Niemiec spowodowała również 

reaktywowanie Okręgu Wojskowego 

na obszarze Śląska. Jednym z nowych 

okręgów wojskowych stał się 

Okręg Wojskowy VIII we Wrocławiu, 

pod który podlegała stacjonująca 

w Kłodzku jednostka Wehrmachtu 

Infanterie-Regiment 38, później funkcjonowała 

tutaj od 06.01.1942 szkoła 

wojskowa Heeresnachrichtenschule II 

Glatz. Nadmienić należy, że pułk ten 

z obszaru zgrupowania w rejonie Gliwic 

we wrześniu 1939 r. uderzył na 

Polskę w kierunku Wyrwy-Tychy, będąc 

podporządkowany 8 Infanterie- 

20 lutego 1938 roku Hitler oświadczył 

w Reichstagu: „Tylko w dwóch 

sąsiadujących z naszymi granicami 

państwach żyje ogółem ponad 10 milionów 

Niemców… Traktaty pokojowe 

uniemożliwiły im wbrew ich własnej 

woli zjednoczenie się z Rzeszą”. 

W tym czasie armia niemiecka, 

szykowała się do zajęcia Sudetów. 

Prowadzono szerokie rozpoznanie sił 

i środków armii czeskiej. Obozy RAD 

posłużyły, jako bazy na zgrupowanie 

wojsk Wehrmachtu.W tym miejscu 

należy też wspomnieć o ,,czystkach 

z elementów niepożądanych, mogących 

zagrozić wykonywanym zadaniom 

wojska” wśród ludności cywilnej, 

zamieszkującej teren pogranicza. 

Odpowiedzialnym za te zadania był 

Erich Julius Eberhard von dem Bach 

(syn Oskara von Zelewskiego). Którego 

przeniesiono 15 lutego 1936 r. 

z Królewca do Wrocławia na analogiczne 

stanowisko dowódcy SS- 

Oberabschnitt „Süd-Ost”. Dwa lata 

później, czyli 28 czerwca 1938 r. mianowano 

go Wyższym Dowódcą SS 

i policji przy Nadprezydencie Śląska 

i Namiestnikiem Rzeszy na Okręg 

Sudety w VIII Okręgu Wojskowym, 

8

WSPOMNIENIA 

a także pełnomocnikiem Komisarza 

Rzeszy Do Spraw Umacniania Niemczyzny. 

Von den Bach znany nam 

w późniejszym czasie, jako jeden 

z „katów” Powstania Warszawskiego 

i ludności cywilnej tego miasta. 

W nocy 29 na 30 września 1938 

roku, przy haniebnej postawie premiera 

Francji Eduarda Daladiera 

i Wielkiej Brytanii Arthura Nevilla 

Chamberlaina, Hitler uzyskał zgodę 

na zajęcie spornego Kraju Sudetów 

(Sudentenland) i przeprowadzenie 

plebiscytów na terenach wytypowanych 

przez III Rzeszę. Czechy utraciły 

kraj Sudetów i fortyfikacje, a wkrótce 

15 marca 1939 roku niepodległość. 

Pisząc o wydarzeniach, jakie miały 

miejsce w Kudowie zacząłem od osiedla 

a kończę na Warszawie, Pradze, 

Berlinie, lub Nowym Jorku, dlatego, że 

taka już jest historia naszego miasta. 

Wygląd osiedla przy ul. Łąkowej, 

w czasie obecnym zmienił się znacznie, 

ale miejsce to jak i miasto, kryje 

wiele ciekawych historii, o których 

będę się starał napisać w przyszłości. 

Myślę, że uda się nam − mieszkańcom 

Kudowy-Zdroju, a szczególnie 

ul. Łąkowej, doprowadzić tą 

część miasta do stanu świetności. 

Mam nadzieję, że doczekam chwili, 

kiedy mieszkańcy tego osiedla będą 

mówili z satysfakcją, że mieszkają 

jak w rajskim ogrodzie, a historia tej 

części miasta nie będzie tak ponura. 

Tak naprawdę zależy to tylko od nas 

samych. 

Źródła: 

Ryszard Majewski, 

VIII Okręg Wojskowy Wehrmachtu we 

Wrocławiu 1936-1945. Studium wojskowo-historyczne, 

Wrocław 1991 r. 

Jochen Böhler, 

Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wyd. 

2009 r., ISBN 978-83-2401225-1. 

Lewin 

Ks. Jan Myjak 

Lata proboszczowskie 

Parafia obejmowała następujące 

miejscowości: Lewin Kłodzki, Jeleniów, 

Lasek Miejski, Jawornica, Taszów, 

Dańczów, Darnków, Gołaczów, 

Jarków, Jerzykowice Małe, Jerzykowice 

Wielkie, Kocioł, Krzyżanów, Leśna 

i Witów. Parafia liczyła 2515 mieszkańców, 

dwa kościoły i dwie kaplice, 

w których można odprawiać msze 

święte. We wioskach były trzy szkoły 

siedmioklasowe i trzy szkoły czteroklasowe. 

W niedziele i święta trzeba 

było odprawiać trzy msze święte, 

a co jakiś czas w Lasku Miejskim lub 

w Taszowie. 

• 

Parafia Lewin Kłodzki w czasie 

swojego istnienia, należąc do diecezji 

praskiej była wymieniana jako beneficjum, 

czyli bogata parafia w ziemię 

i w lasy. Majątki kościelne przejęło 

państwo, jako mienie poniemieckie 

i ziemia należała do Państwowego 

Funduszu Ziemi. Mój poprzednik, 

ks. Milewski, wydzierżawił z funduszu 

ziemi 6 ha i dobrze gospodarzył. 

Z całego serca radził mi, żeby ten 

rodzaj życia kontynuować. To pomoże 

ci żyć. Ludzie, czyli wierni chętnie 

to przyjmą, i nawet może pomogą, 

bo szanują pracę każdego człowieka. 

Wieś była moim miejscem życia, 

znałem pracę na roli i łatwo było mi 

się do tego pozytywnie dostosować. 

W Urzędzie gminnym załatwiliśmy 

przepisanie dzierżawy, tak zostałem 

rolnikiem. Przy okazji złożyłem wizytę 

miejscowym władzom, też moim 

parafianom. Pracy nie brakowało. 

Miałem problem z gospodynią. Byłem 

przekonany, że moja matka przyjedzie 

do mnie, ale żyć trzeba każdego 

dnia. Jeśli żyje się dla ludzi, ludzie 

zawsze pomogą. Tak było i w moim 

przypadku. Na pierwszą zimę byłem 

już ze swoją matką. W marcu zmarł 

mój ojciec, a na Boże Narodzenie 

ożenił się brat Stanisław, który został 

na ojcowiźnie. Od pana Adamiaka, 

mieszkał w rynku, kupiłem jałówkę 

na ocieleniu i miałem już pierwsze 

bydlątko. Mama zadbała o drób i inaczej 

zrobiło się w domu. Nie brakowało 

zajęć, a wtedy człowiek czuje 

się inaczej. Na plebanii mieszkała 

również rodzina Wilczyńskich z trojgiem 

dzieci. Byli to krewni mojego 

9

WSPOMNIENIA 

podać następującą rzecz: bardzo poważnie 

zachorował parafianin Janicki. 

Był to gospodarz dość dużego kalibru, 

prowadził hodowlę bydła. Okazało 

się, że po żniwach jego żona nie miała 

czym posłać pod bydło, bowiem zboża 

były nie wymłócone. Przed mszą 

świętą, pod kościołem, rozmawiałem 

z ludźmi i tłumaczyłem, że każdego 

może to spotkać. Trzeba pomóc. Stała 

z nami sołtys, pani Tęczowa. Z miejsca 

mówi, że trzeba wymłócić. Umawiamy 

się od poniedziałku, powiedziała pani 

Tęczowa i ustalała szczegóły. W poniedziałek, 

po mszy i śniadaniu, idę do 

państwa Janickich i już z daleka widzę 

grupę czekających na mnie. Rozpoczęliśmy 

pracę i omłoty trwały przez cały 

tydzień. Pod koniec tygodnia robota 

skończona, uporządkowana, a gospodyni 

ma czym się gospodarzyć. 

poprzednika ks. Milewskiego. Dom 

był duży, to też otrzymałem nakazy 

płatności za mieszkanie w domu, 

który należał do państwa (mienie 

poniemieckie). Z czasem komornik 

opieczętował wartościowe rzeczy parafialne, 

bo przełożeni kościelni uważali, 

że jest to własność kościelna i nie 

należy płacić. 

• 

Kościół w Lewinie Kłodzkim 

W większości, każdy człowiek 

oprócz głównej pracy ma jakieś hobby. 

Moim dodatkowym zajęciem stały 

się pszczoły. Pszczołami zajmowałem 

się już jako kleryk. W majątku w Wojszycach, 

miałem pszczoły, w Strzelinie 

(jedną rodzinę) i następnie w Kątach 

Wrocławskich. Tam też od pszczelarza 

otrzymałem nowy ul. W Lewinie 

Kłodzkim poznałem stolarza, pana 

Dominika Tyrawę i zwróciłem sie do 

niego, czy w jego warsztacie mógłbym 

wykonać nowe ule. Otrzymałem kilka 

grubszych starych dźwigarów i poprosiłem 

o przetarcie ich na deski. Miałem 

więc suche deski i mogłem robić 

domki dla pszczółek. Wieczorami, 

spędzałem czas głównie w warsztacie. 

Od pszczelarza z Jeleniowa, pana Szatkowskiego 

otrzymałem rój pszczół. 

Tak zacząłem pracę w swojej pasiece. 

Zapisałem się do związku pszczelarskiego 

i zaprzyjaźniłem się z panami 

z zarządu związku. W krótkim czasie 

miałem pasiekę liczącą 40 rodzin 

pszczelich. W tych latach złożyłem 

egzamin przed komisją wyższej wrocławskiej 

szkoły rolniczej w Kłodzku 

i otrzymałem dyplom mistrzowski. 

Rozkochałem się w podglądaniu życia 

owadów i mam wrażenie, że odrobinę 

znam życie tych wspaniałych muszek. 

Praca księdza, katechety, gospodarza 

rolnego i pszczelarza − szczelnie 

wypełniała każdy dzień życia. Miała 

charakter bardzo zróżnicowany i to 

pozwalało mi dobrze się czuć. Praca 

katechety i kapłana była zawsze służebną 

wobec ludzi. Mam wrażenie, że 

tak to ludzie rozumieli. Chciałem też 

znać życie parafian, by choć dobrym 

słowem pomóc. Jako przykład chcę 

• 

Za dziwne i ciekawe uważam następujące 

przeżycie w parafii Lewin 

Kłodzki. Chodzę w pierwszych latach 

po kolędzie. W Zimnych Wodach 

mieszkają trzy rodziny. Ponieważ 

chcę dokładnie poznać parafian, więc 

często stawiam pytania. Wchodzę do 

pierwszego domu państwa Lubasów. 

Jest starszy pan, dwie panie i w różnych 

latach grupka dzieci. Chcę poznać 

i pytam: „kto jest kim?” Kiedy 

doszedłem do obu starszych pań 

otrzymuje odpowiedź od obu pań, 

że są żonami gospodarza i obie mają 

z nim ślub kościelny. Obie są zażyłe 

z sobą, prawdziwe koleżanki, czyli lubią 

się. A było to tak: pierwsza żona 

powiedziała, że miała maleńkie dzieci, 

gdy toczyły się działania wojenne 

w ich okolicy. Została ciężko ranna, 

a ponieważ trzeba było natychmiast 

uciekać, więc mąż zabrał dzieci 

i uciekł, by je ukryć. Świadkowie potem 

zeznali, że pozostawiona ciężko 

ranna poprosiła koleżankę, żeby zajęła 

się maleństwami i − jak powiedzieli 

świadkowie – oddała Bogu 

10

WSPOMNIENIA 

ducha. Ojciec dzieci, z tą koleżanką 

żony wyjechał na ziemie odzyskane 

i po dłuższej wędrówce poprosił tę 

panią o rękę. Miał dokumenty, które 

stwierdzały, że jest wdowcem i otrzymał 

drugi ślub kościelny. Młode lata 

przeminęły, przyszłe te dojrzałe, a tu, 

przybywa do Zimnych Wód ta pierwsza 

żona, rzekomo zmarła, a faktycznie 

uratowana przez frontowych 

lekarzy radzieckich, a potem przez 

długie leczenie szpitalne w Związku 

Radzieckim. Odnalazła męża i dzieci 

elegancko wychowane. 

− Mam dzieci także z drugą żoną 

− mówi gospodarz − i jak mam to 

wszystko uporządkować? 

Mówiąc szczerze, i ja nie umiałem 

tego właściwie ocenić. Ten pan jeszcze 

dodał: nikomu nie zrobiłem żadnej 

krzywdy, ani obie moje żony nie 

zrobiły jej nikomu. 

Wtedy powiedziałem, żeby to 

powierzyć Panu Bogu i prosić go 

o mądre rozwiązanie. Dziwna rzecz: 

w krótkim czasie przyjechał do mnie 

ten gospodarz prosić do chorego. 

Pojechałem i zaopatrzyłem pierwszą 

jego ślubną żonę, a po krótkim czasie 

pochowałem ją. Niedługo później zaopatrzyłem 

drugą i także pochowałem. 

Dziwne są drogi Boże w życiu 

każdego człowieka. 

• 

W Stanach Zjednoczonych 

Pod koniec lat 60., kardynał Kominek 

zapytał mnie, czy mam jakichś 

krewnych w Stanach Zjednoczonych. 

Na moich święceniach była ciocia ze 

Stanów, ze stanu Connecticut. Ciągle 

otrzymywałem od niej zaproszenia, 

żeby odwiedzić Stany Zjednoczone. 

− To napisz o przysłanie zaproszenia. 

Chcę, żebyś zobaczył świat. Jak 

dostaniesz paszport, to o pozwolenie 

prymasa na wyjazd, ja się postaram. 

Wystąp o paszport. 

Z otrzymanym już od cioci zaproszeniem 

poszedłem na komendę powiatową 

milicji, co mam dalej robić, 

by otrzymać paszport. Przyjął mnie 

zastępca komendanta powiatowego 

w Kłodzku, szef UB pan Malik. 

Powiedziałem temu panu, że moja 

ciocia ciągle do mnie pisze, żebym 

ja odwiedził w Stanach i chciałbym 

to zrobić. Jeśli dostanę paszport, to 

pojadę, a jeśli nie dostane, to odpiszę, 

że nie z własnej woli, ale nie 

mogę przyjechać, bo wy mi na to nie 

pozwalacie. I, o dziwo, otrzymałem 

zawiadomienie, że paszport otrzymam. 

Otrzymałem paszport w roku 

1969, jeszcze za panowania „Wiesława” 

Gomułki. Ponieważ, moja matka 

zachorowała i znalazła się w szpitalu, 

mogłem wyjechać dopiero w roku 

następnym. Kupiłem w Warszawie 

bilet na okręt „Stefan Batory”i na autobus 

z Nowego Jorku do stanu docelowego 

i wyjechałem w marcu 1970 r. 

do Stanów Zjednoczonych. Statkiem 

dowodził pan kapitan Hrapkiewicz. 

Byłem jedynym księdzem w pełni sił 

płynącym na tym statku. Kapitan poprosił 

mnie, bym pełnił funkcję kapelana 

okrętu. Na okręcie przeżywałem 

pełną wolność. W sali kinowej był ołtarz, 

ustawiony na scenie, przykręcony 

do podłogi śrubami motylkowymi 

i opiekował się nim marynarz bosman. 

Program dnia był codziennie 

drukowany i dostarczany pasażerom. 

Rano, codziennie była msza święta 

i okazja do spowiedzi. Na okręcie, do 

komunii świętej przystępowało ok. 

500 osób. To dość duża liczba i przy 

kołysaniu statkiem, przy rozdawaniu 

komunii, trzeba się było nagimnastykować. 

Jako członek załogi (kapelan) 

miałem przywilej chodzenia 

po całym statku. Skorzystałem z tego 

przywileju i gruntownie zwiedziłem 

okręt. Zobaczyłem chłodnię, piekarnię 

do wypieku chleba i ciast, rzeźnię 

i ludzi tam pracujących. Agregaty 

elektryczne wytwarzały tyle prądu, 

że można było nim oświetlić dziesięciotysięczne 

miasto. Nawet byłem 

od wewnątrz przy śrubie okrętowej. 

Zobaczyłem też wspaniałe warsztaty 

i oficerów tam pracujących. Zrozumiałem, 

że budowa okrętu to trudna 

i wspaniała sztuka. Na Morzu 

Północnym, mieliśmy sztorm i porządne 

kołysanie. Po drodze okręt 

dobierał pasażerów. Tamizą wpłynęliśmy 

do Tilbury, a stamtąd była wycieczka 

do Londynu na jeden dzień. 

Rzecz jasna, że Londyn zaliczyłem. 

Na okręcie poznawaliśmy się coraz 

liczniej i dokładniej. Czas uciekał 

i Atlantyk przepłynęliśmy w 11 dni. 

Celem był Nowy Jork. W Polsce doszło 

do zmiany rządów i stoczniowcy 

chcieli pewnych ustępstw. Z nimi solidaryzowali 

się pracownicy portowi 

Nowego Jorku. Do portu, nasz okręt 

musiał wprowadzić kapitan sam, bowiem 

nie było holowników do dyspozycji. 

Kapitan zrobił to doskonale. 

Długi czas płynęliśmy obok statuy 

wolności. Z dużą liczbą pasażerów 

przyglądałem się tej wspaniałej rzeźbie, 

która przedstawiała kobietę, jako 

symbol wolności. Polacy, zawsze 

traktowali Amerykę, jako wolny kraj. 

I tak też, z takimi myślami wpłynąłem 

na okręcie do Nowego Jorku. 

Przycumowani do brzegu zaczęliśmy 

opuszczać okręt. Mieliśmy bardzo 

dokładną kontrolę celną, szczególnie, 

gdy chodzi o żywność. Po odprawie 

celnej dostałem się do stacji autobusowej 

i ze zdziwieniem zobaczyłem, 

że jest to ogromny blok, w którym, 

tak jak są piętra zajmowały autobusy, 

a resztę zajmowały biura. Z Nowego 

Jorku pojechałem autobusem do New 

Haven w stanie Connecticut. Krewni 

przyjechali po mnie na stację autobusową. 

Spotkałem się z ciocią i rodziną 

i tak rozpocząłem pobyt w Stanach 

Zjednoczonych. Pobyt u cioci nie 

był długi, bowiem wcześniej byłem 

już umówiony, że w Denver, w stanie 

Colorado, w polskiej parafii wygłoszę 

misje przed Wielkanocą. Z parafii 

otrzymałem bilet na samolot do 

11

WSPOMNIENIA 

Denver. Moi krewni byli zaskoczeni 

takim programem pobytu w Ameryce. 

W kurii księdza biskupa w Denver 

otrzymałem prawo do pracy w Ameryce 

i wydaje mi się, że misje nie wypadły 

źle. Trwały cały tydzień, z każdym 

następnym dniem było coraz 

więcej słuchaczy. Była też liczna spowiedź 

i bardzo uroczysty czas samych 

świąt zmartwychwstania. W Wielkanoc, 

matki różańcowe przygotowały 

dla Polaków obiad świąteczny i wszyscy 

obecni na ostatniej mszy świętej 

korzystali z tego obiadu. Po polską 

kiełbasę − która była na gorąco przy 

drugim daniu − ktoś z Polaków jeździł 

do Chicago. Była polska kapusta 

kiszona ze słoików i barszcz czerwony 

z uszkami z grzybów zbieranych 

w Górach Skalistych. Przemiłe spotkanie 

z Polakami trwało do wieczora. 

Na zachodzie Ameryki znajdowali 

się Polacy, głównie emigranci po II 

wojnie światowej. Szli często przez 

Sybir do Polski i doszli do Ameryki. 

Na mszę świętą, z miejsca zamieszkania 

dojeżdżali nawet 150 mil. 

Wykorzystałem też doświadczenia 

z Lewina Kłodzkiego. A było to tak. 

Poproszono mnie kiedyś do chorego 

Szarycza z Jeleniowa. Zaopatrzyłem 

go, a po krótkim dziękczynieniu 

usiadłem z nim na rozmowę. Potem 

specjalnie przyjeżdżałem do niego, 

by słuchać jego przeżyć. Były bardzo 

wzruszające i bogate. W 1939, 

na wiosnę skończył służbę wojskową. 

Wrócił do domu i zawarł ślub ze swoją 

narzeczoną. Po kilku miesiącach 

żona spodziewa się dziecka. Młody 

żołnierz rezerwista, gdy szedł do cywila 

otrzymywał kartę wcielenia do 

konkretnej jednostki na wypadek 

wojny. 1 września 1939 r. wybuchła 

wojna światowa. Zostawił młodą żonę 

i poszedł na front. 17 września front 

poszerzył się z sąsiadem wschodnim. 

Dostał się do niewoli radzieckiej. Był 

zwykłym szeregowym, więc Rosjanie 

przeznaczyli go do pracy przy regulacji 

jakiejś rzeki. Kopali i brzeg wykładali 

drewnem. Nie otrzymali żadnych 

gwoździ, tylko wiercili dziury 

i wbijali kołki. Gdy spadł dość duży 

deszcz, przybyło wody i ta zniszczyła 

prace przy regulacji. Rosjanie uznali 

to za wrogą robotę i skazali tych żołnierzy 

na zsyłkę, na Sybir. I tak znalazł 

się na Sybirze. Kiedy powstała 

armia polska, zgłosił się do niej. Tak 

pan Szarycz znalazł się w Armii Andersa. 

Z tym wojskiem przemierzył 

cały szlak, włącznie z Monte Cassino. 

Myśl o żonie i dziecku pozwalała 

mu znosić trudy wojenne i żyć. Kiedy 

skończyła się wojna, poszukiwał swojej 

żony przez Czerwony Krzyż i dziw, 

znajduje ją. Z pierwszym transportem 

z Anglii wrócił do Polski. W Polsce 

wita ich władza z orkiestrą, jako 

bohaterów. Z żoną odnajdują się natychmiast. 

Wnet żona spodziewa się 

drugiego dziecka, ale Szarycz nie ma 

spokojnego życia. Władze uznały, 

że jest szpiegiem, został aresztowany 

i otrzymał drugi wyrok − zsyłkę 

na Sybir. Drugi raz wywożą go na 

Nieludzką Ziemię. Wrócił z Sybiru, 

dopiero gdy Chruszczow doszedł do 

władzy. Powrócił do żony w Jeleniowie, 

ale z gruźlicą płuc. Niedługo, pochowałem 

go skromniutko na cmentarzu 

na Ziemiach Zachodnich. Na 

pogrzebie recytowałem wiersz Marii 

Konopnickiej „A jak poszedł król na 

wojnę”. Wielu Polaków miało podobną 

drogę życiową. Takie jest ludzkie 

życie. 

• 

Po mszy świętej wielkanocnej w parafii 

polskiej był obiad dla wszystkich 

obecnych w kościele i bardzo długa 

rozmowa o ojczyźnie. Tam zobaczyłem 

jak Polacy tęsknią za ojczyzną 

i żyją w nostalgii za krajem. Bardzo 

mały procent asymiluje się z miejscową 

ludnością. Dopiero następne pokolenia 

są już u siebie w domu. 

• 

W stanie Colorado, w mieście 

Bolder odwiedziłem polską rodzinę, 

państwa Kawuloków. Pan Kawulok 

pochodził z Istebnej. W roku 1939, 

w maju zdał maturę. Zaraz po maturze 

poszedł do szkoły podchorążych. 

Wypadła wojna i jako podchorąży 

poszedł na front. Z dużą grupą kolegów 

dostał się do Anglii. Wyznaczono 

go do jednostki zajmującej się 

wywiadem i kontrwywiadem. Wojnę 

zakończył w stopniu porucznika, ale 

jako żołnierz wywiadu nie mógł wracać 

do Polski. W Anglii zakończył 

kurs budowlany, wyjechał do Stanów 

Zjednoczonych i założył firmę 

budowlaną. Stał się już właścicielem 

średniej wielkości hotelu, oprócz firmy, 

w której też zatrudniał kilka osób. 

Przeżyłem tam szczególną sytuację. 

Po posiłku wszyscy udaliśmy się do 

basmentu na drinka. W czasie pobytu 

tam pan Kawulok zaczął śpiewać. 

Ponieważ były to piosenki góralskie 

i mało różniły się w tekście od tych, 

które ja znałem, szczerze śpiewałem 

razem z nim. Po pewnym czasie błysnęły 

mu łzy w oczach. Po chwili milczenia 

zaczął mówić : 

− Założyłem tu za granicą rodzinę, 

mam żonę Polkę, Sybiraczkę, mam 

przedsiębiorstwo i dorobiłem się już 

znacznego majątku. Żyje nam się dobrze. 

Ale jednak przychodzą takie dni 

na mnie, że wolałbym zjeść ziemniaki 

z żurem i być między swoimi, aniżeli 

tu, w tym dobrobycie, bo tam jest 

moja ojczysta ziemia. 

Nikt z Polaków nie komentował 

tych słów, bo wielu, uważam, myślało 

podobnie. Dopiero, przy następnym 

spotkaniu rzekłem mu, że Polska jest 

już nieco inna i już nic nie stoi na 

przeszkodzie, żeby Polskę odwiedził, 

ale jako obywatel Stanów Zjednoczonych. 

Po kilku latach rzeczywiście to 

zrealizował. 

• 

Prezeska Polonii w Colorado, żyjąca 

w przyjaźni z rodziną gubernato- 

12

WSPOMNIENIA 

ra, uczestniczyła też w rekolekcjach 

i mszy świętej wielkanocnej. Pod 

koniec obiadu złożyła mi zaskakującą 

propozycję, że osobiście poprosi 

gubernatora o to, bym pozostał 

w Stanach Zjednoczonych do pracy. 

Zwykle takiej prośbie polskie służby 

dyplomatyczne ulegają. A oni by 

się cieszyli, gdybym pozostał. Jednak, 

wyjeżdżając z Polski obiecałem 

księdzu kardynałowi Kominkowi, że 

wrócę na pewno z powrotem. Podziękowałem 

kurtuazyjnie i oświadczyłem, 

że jest to niemożliwe. 

• 

Stany Zjednoczone to zupełnie 

inny kraj niż Polska i nawet kościół 

żyje inaczej. Tam nawet grupa ludzi, 

czy jeden osobnik może kupić sobie 

kościół. Polacy w Denver kupili głęboko 

w Górach Skalistych niewielki 

kościółek i dano mi propozycję odprawienia 

tam mszy świętej za poległych 

żołnierzy z Armii Andersa i to 

do odprawienia w języku łacińskim. 

Nie ma żadnych przeszkód. Przyjechała 

duża grupa osadników. Serdecznie 

modliliśmy się za tych, co 

oddali życie za ojczyznę. Wspólnie 

śpiewamy po łacinie „Ojcze Nasz”. 

Po mszy świętej rozmawiamy między 

sobą o łacinie w kościele i padło 

zdanie, że sobór watykański uczynił 

właściwie wprowadzając do liturgii 

języki ojczyste. Pater noster nie uratuje 

zrozumienia liturgii. Czujemy 

się przekonani, że Bóg doskonale nas 

rozumie w języku polskim. 

• 

Będąc w Colorado zwiedziłem kościół 

wojskowy w Colorado Springs. 

Ciekawie zbudowany, miał trzy kondygnacje. 

Każda dla innego wyznania. 

Dolną część mieli Żydzi, parter 

katolicy, a piętro protestanci. Tam też 

mieściła się jedyna szkoła lotnicza 

amerykańska. Wszystko na wysoki 

standard i wysoki połysk. Zobaczyłem 

także lodowiska, na których odbywały 

się mistrzostwa świata w łyżwiarstwie. 

Byłem również w hotelu 

multimilionerów. Do stołu podawał 

nam profesor z Budapesztu, jako 

kelner. Zapytałem go, by zechciał mi 

przedstawić racje takiego postępowania. 

Odpowiedź była prosta: mam już 

dość dużo lat, a pensja kelnera tutaj 

jest trzykrotnie wyższa od wynagrodzenia 

profesora uniwersyteckiego. 

Do tego hotelu mogłem wejść tylko 

dlatego, że wprowadził mnie pracownik 

tamtejszego hotelu, jako prywatnego 

gościa. Stany Zjednoczone poznawałem 

jako kraj piękny i bardzo 

ciekawy. 

• 

Z Colorado poleciałem samolotem 

do Chicago, do siostry mojego ojca. 

Ciocia już nie żyła, ale zostało po niej 

jedenaścioro dzieci. Pięciu synów 

i sześć córek. W Chicago miałem już 

znajomych, którzy tam się urządzili. 

I znowu spędziłem miesiąc czasu. 

Na południu miasta, w polskim kościele 

wikariusz został proboszczem 

i znalazłem miejsce do odprawienia 

mszy świętej. Byłem potrzebny. Czas 

jednak szybko uciekał. Po miesiącu 

wróciłem do cioci, w stanie Connecticut 

i tam dokładnie poznałem swoją 

rodzinę. Poznałem kuzyna, który 

ukończył uniwersytet w Montrealu, 

tam w czasie studiów poznał Rosjankę 

i z nią się ożenił. Rodzice jej, 

w czasie rewolucji uciekli z Rosji do 

Ameryki. Były to jednak dusze słowiańskie 

i żyli ze sobą nadzwyczaj 

dobrze. Rodzice tej Rosjanki żyli na 

obrzeżach Montrealu. Zostałem zaproszony 

do Montrealu, gdzie znów 

miałem pobyt zapewniony i gdzie 

mogłem zaokrętować się w drogę powrotną. 

Przed tym wyjazdem miałem 

jeszcze ciekawe spotkanie z polskim 

statkiem „Zawiercie” na jeziorze 

Michigan. Jeden z moich kuzynów, 

u którego mieszkałem, był w Chicago 

policjantem. Chciał mi pokazać port. 

Przy wjeździe do portu zobaczyłem 

polski statek, stojący na kotwicy. Kuzyn 

nie mógł wprost uwierzyć, że to 

okręt polski. Jako policjant sprawdził 

jak jest naprawdę. Okazało się, 

że wchodząc na okręt jakiegoś państwa, 

wchodzi się równocześnie na 

obce terytorium. Spotykam bosmana, 

rozmawiamy serdecznie, a w końcu 

przynosi nam polskie piwo, cały kartonik. 

Wynagrodziłem dolarami, bo 

już nie byłem biedny. Sprawdzaliśmy, 

czy to naprawdę w Polsce zbudowany 

okręt i czy to jest piwo wyprodukowane 

w Polsce. Wszystko zgadzało 

się. W tej konkretnej sytuacji, Polska 

zyskiwała dodatkowe punkty. 

• 

Zbliża się czas powrotu do Polski. 

Tak, jak było uplanowane odwiedziła 

mnie ciocia Ryczkowska, a krewna 

Rosjanka prowadziła samochód do 

Montrealu. Na granicy USA-Kanada 

okazało się, że w stanie Quebek mówią 

wszyscy po francusku. Z Chicago 

do Montrealu jechaliśmy cały dzień. 

Nasza miła Rosjanka czuła się na 

drogach Kanady, jak u siebie w domu. 

Zawiozła nas do swoich rodziców. 

Poznałem ich, żyli skromnie, a niegdyś 

byli to bogaci Rosjanie. Byli wyznania 

prawosławnego, ale wnet znaleźliśmy 

wspólny język i przez kilka 

nocy były to bardzo długie rozmowy. 

Oglądałem wiele ich zdjęć, wykonanych 

jeszcze w Rosji, na których nie 

brakowało dostojników kościelnych. 

W ciągu dnia zwiedzałem Montreal. 

Duże wrażenie zrobiła na mnie Bazylika 

św. Józefa. Dostrzegłem też na 

rzece św. Wawrzyńca nasz statek Stefan 

Batory. Zaokrętowałem się i wnet 

droga powrotna. Rzeka do Atlantyku, 

przez Atlantyk do Europy. Już w Polsce, 

będąc u swojego kuzyna w Wejherowie 

zadzwoniłem do Lewina 

i od mojej matki dowiedziałem się, 

13

WSPOMNIENIA 

że kardynał Kominek już pytał, czy 

wróciłem do domu. W następnym 

dniu byłem już w swoim miejscu zamieszkania 

w Lewinie, a w kolejnym 

drugim dniu pojechałem do Wrocławia. 

Nic się w parafii nie zmieniło 

podczas mojej nieobecności. Był to 

mój pierwszy wyjazd za granicę. Na 

komendzie milicji oddałem paszport 

i otrzymałem z powrotem dowód 

osobisty. 

• 

Z Lewina do Czermnej 

I znowu zaczęła się zwyczajna 

praca duszpasterska i gospodarcza. 

W czasie swojego pobytu w parafii 

Lewin Kłodzki, trzeba było w kościele 

parafialnym zrzucić balkony zgryzione 

przez robaczka, zrobić nową 

instalację elektryczna i pokryć dach 

kościoła. W latach 60. robiło się ze 

wszystkiego, co można było znaleźć 

i to nierzadko a dużymi kłopotami. 

Polska nie miała jeszcze tyle blachy 

miedzianej, co później. Udało mi się 

z trudem kupić blachę ocynkowaną 

i nią przykryć kościół, zaś elektrycy 

ułożyli przewody z drutu duraluminiowego. 

Takie to były czasy. 

• 

W parafii Lewin Kłodzki miałem 

jeszcze przeżycie następujące: córka 

Zofii B., strofowana przez matkę 

popełniła samobójstwo. Milicja 

przekazała nieformalnie, że odkręciła 

wszystkie kurki gazu w kuchence 

i w ten sposób poniosła śmierć. Samobójstwa 

z premedytacją były − w tym 

czasie − przez kościół traktowane 

szczególnie i w takich przypadkach 

kościół odmawiał uroczystego pogrzebu. 

Nie potępiał nieżyjącego, ale 

zakazywał tego z myślą, że na jakąś 

liczbę skłonnych do samobójstwa 

będzie to działać powstrzymująco. 

Zgodnie z moim przygotowaniem do 

posługi księdza, zadecydowałem tak, 

jak wtedy kościół nakazywał. Wtedy, 

przyjaciel pani B. zorganizował jeszcze 

trzech mężczyzn, by mnie napaść 

i pobić. Wyłamali drzwi na plebanię, 

ale nie znaleźli mnie, ponieważ 

ukryłem się w „Złotym Kłosie” (gospodzie). 

Kiedy mnie tam znaleźli, 

chciałem uciec, jednak mnie dogonili. 

Jeden z tych dobranych (pan B., 

senior) dobiegł mnie na ulicy, i chciał 

mnie unieszkodliwić wpychając palce 

w moje oczy. Wyglądało to niebezpiecznie. 

Musiałem zacząć się bronić. 

Czasem przydają się różne umiejętności, 

także sportowe. Rok przed 

pójściem do seminarium trenowałem 

boks, w „Spójni” w Nowym Sączu. 

Teraz te treningi przydały się. Schyliłem 

głowę i prawa ręką odbiłem jego 

rękę od moich oczu, zaś lewą idealnie 

trafiłem w podbródek. Poprawiłem 

prawą i przeciwnik dokładnie został 

znokautowany. Pobity, tak podobno 

to potem komentował: „swiatoja 

ruka mnie dotknęła, kak pierwszy raz 

dostał zobaczył zwiezdoczki, a drugi 

raz niciewo nie znaju, tiomnaja noć 

była…” Ja, natomiast wyskoczyłem 

na podwyższenie koło domu, na 

rynku nr 4 i otoczyła mnie młodzież 

uzbrojona w sztachety. Uważam to za 

bardzo ciekawe, bo nikt z dorosłych 

mnie nie bronił, tylko młodzież. Pytałem 

ich później, co by zrobili, gdyby 

pozostałych trzech do mnie dobiegło? 

Odpowiedź była zaskakująca: 

„pralibyśmy!” 

• 

W najbliższą niedzielę nie było żadnych 

różnic w kościele, a nawet, co do 

liczebności było nieco więcej. Nic nie 

mówiłem na temat tego konfliktu, ale 

co przeżyłem, to moje. Praca toczyła 

się dalej. Z Ameryki wpłacono mi na 

garbusa volkswagena i odebrałem go 

w Warszawie. Jeździłem nim 16 lat, 

ale większość już w następnej parafii. 

Ziemie odzyskane to urokliwy i piękny 

kraj, zasiedlony przez mieszkańców 

świata i stąd nie łatwy. Myślę, 

że wszystkie lata pracy wymagają sił 

i samozaparcia. 

• 

W roku 1972, w Kudowie Czermnej 

stworzył się bunt wiernych przeciw 

własnemu proboszczowi. Był nim 

ks. Michał Kruczek. Pracował w tej 

parafii już kilkanaście lat. Był trzecim 

proboszczem w parafii polskiej. 

Pierwszym był ks. Tokarz, drugim 

ks. Kowalski, trzecim ks. Kruczek. 

Parafianie spowodowali usunięcie 

wszystkich trzech, pod rząd. Ksiądz 

Michał był moim starszym kolegą ze 

studiów, pochodził ze Śląska. Studia 

ukończył w 1939 r. na Uniwersytecie 

Jagiellońskim w Krakowie. Uczył 

w liceum w Prudniku i jako starszy 

pan wstąpił do seminarium duchownego. 

Był więziony przez hitlerowców 

w Goleszowie (2 lata), i w Auschwitz 

(Oświęcim) 2 lata. Żeby wyjść z obozu 

koncentracyjnego Auschwitz, jako 

Ślązak, zgłosił się do wehrmachtu. 

Nie pozwolono mu wyjechać 

do domu, przeszedł przeszkolenie 

w Gerlitz i posłano go na front włoski. 

Tam poddał się żołnierzom gen. 

Andersa, ale nie uzupełnił szeregów 

Armii Polskiej, bowiem jako były 

więzień obozu koncentracyjnego był 

potrzebny już wywiadowi amerykańskiemu. 

Uważam, że jako proboszcz 

w Czermnej był miłym sąsiadem, ale 

jakoś wszystko inaczej się ułożyło. 

Miał wikariusza, ks. Pankowa, z diecezji 

tarnowskiej, a pochodził z Podhala, 

z mojej sąsiednie, rodzinnej parafii, 

z Ochotnicy. Był alkoholikiem, 

po leczeniu. Ksiądz Kruczek faktycznie 

został sam. Zabrano mu wikariusza 

i uważał, że sobie nie da rady. Ks. 

biskup Marek radził mu, by nie brał 

wikariusza przez jakiś czas i pracował 

sam. Mimo tej rady poprosił o przydzielenie 

mu ks. Pankowa. Później 

dowiedziałem się, że w swojej die- 

14

WSPOMNIENIA 

cezji tarnowskiej miał też problemy 

w parafii, w której pracował. Po leczeniu 

powrócił jednak do nałogu i powstał 

z nim problem. W tym czasie, 

w Norymberdze, odbywał się proces 

lekarzy niemieckich, którzy zbrodniczo 

eksperymentowali na więźniach. 

Jako tzw. stary więzień (z niskim numerem) 

Michał Kruczek wykonywał 

pracę w komandzie chodzącym po 

zakupy. Jeden z niemieckich lekarzy 

obozowych polecał Kruczkowi przynosić 

leki z apteki i w swojej obronie 

podawał, że były to leki dla więźniów. 

Obrońcy tego lekarza podali Kruczka 

jako świadka obrony. Opowiadał 

nam po powrocie, że jego rola polegała 

tylko na odpowiedziach na pytania 

obrońcy. „Trybuna Wrocławska” 

zamieściła notatkę, że zeznawał 

w sposób „nieoskarżający”. Dotarło 

to do parafian. To wydarzenie i równocześnie 

konflikt z wikariuszem Polakiem 

stało się − w dużej mierze − 

powodem antagonizmów parafian do 

swojego proboszcza. Okleili kartami 

papieru drzwi i postanowili, że nie 

wpuszczą księży do kościoła do czasu, 

aż pojawi się odpowiednia decyzja 

kurii. Wybrali też delegację, która 

pojechała do ministra ds. wyznań do 

Warszawy. Ministrem tym był wtedy 

Adwentem rozpoczynamy Nowy Rok Duszpasterski pod hasłem: 

„BĄDŹMY ŚWIADKAMI MIŁOŚCI”. 

pan Kazimierz Kąkol. Rozchodziła 

się też wieść, że nie chcą wschodniaka, 

ani ślązaka, tylko księdza z centralnej 

Polski. 

• 

Ks. Kardynał Kominek powrócił 

z Rzymu i z miejsca przyjechał 

do Kudowy, do ks. dziekana Gajewskiego, 

i poprosił mnie do dekanatu. 

Przedstawił mi sedno sprawy: 

− chcę, abyś ty poszedł do Czermnej – 

powiedział do mnie. 

Świadkami rozmowy był ks. Dziekan 

i ks. prałat Lewandowski. Moja 

odpowiedź była następująca: 

− Zawsze podobała mi się Czermna, 

ale w tej sytuacji raczej mnie nie interesuje. 

Byłem w czasie oklejonego kościoła 

w Czermnej i widziałem taczki 

− przygotowane dla proboszcza. 

Na to ks. Kardynał: tego nie słyszałem, 

masz tydzień czasu do przemyślenia 

i po tygodniu czekam na twoją 

decyzję. 

• 

Z okazji zbliżających się Świąt Bożego Narodzenia życzymy naszym Drogim Parafianom, Czytelnikom 

Kwartalnika „Pamiętnik Kudowski”, wszystkim Mieszkańcom Kudowy Zdroju i okolic 

z Władzami Samorządowymi na czele, wszystkim Gościom i Kuracjuszom, aby MIŁOŚĆ przychodzącego 

Chrystusa opromieniała Wasze serca, inspirowała do nieustannego świadczenia dobroci 

wobec każdego człowieka i dawała nadzieję życia w pokoju i wolności od lęku o jutro. Życzymy, aby 

piękna atmosfera świąteczna przedłużała się na wszystkie dni Nowego Roku Pańskiego 2010. 

Duszpasterze Kudowy-Zdroju : 

Ks. Senior Jan Myjak – Honorowy Obywatel Miasta Kudowy Zdroju 

Ks. Dziekan Prałat Jan Szetelnicki – proboszcz parafii św. Katarzyny na Zakrzu 

Ks. Profesor Tadeusz Fitych – parafia św. Bartłomieja Ap. w Czermnej 

Ks. Prałat Romuald Brudnowski – proboszcz parafii św. Bartłomieja Ap. w Czermnej 

Ks. Prałat Kazimierz Marchaj – proboszcz parafii Miłosierdzia Bożego w Kudowie Zdroju 

Ks. mgr Andrzej Majka – wikariusz parafii św. Bartłomieja Ap. w Czermnej 

Ks. mgr Piotr Michalski – wikariusz parafii św. Katarzyny na Zakrzu 

Ks. mgr Tomasz Polak – Klaretyn 

Ks. mgr Andrzej Kobylski – Klaretyn 

Wyjechaliśmy wszyscy od ks. dziekana, 

ale wnet u mnie w Lewinie zjawili 

się ks. Gajewski i ks. Lewandowski. 

Mówił wprawdzie ten ostatni, 

ks. Gajewski milczał, ale przypomniał 

mi święcenia kapłańskie i przysięgę 

jaką złożyłem biskupowi udzielającemu 

święceń i jego następcom. Jest 

to przysięga posłuszeństwa. I nawet 

oberwałem za niewłaściwą postawę. 

Pojechałem więc do ks. Kardynała 

Kominka z oświadczeniem, że jestem 

do dyspozycji biskupa. Ks. Kardynałowi 

bardzo zależało na duszpasterstwie, 

i to dostrzegałem. Rozmowa 

była długa. Takich rozmów z Ks. Kardynałem 

Kominkiem miałem więcej. 

Rozmowy dotyczyły tego, jak pracować 

w parafii, by stała się pełnowartościową, 

katolicką. Powiedział do 

mnie: masz swoją roztropność duszpasterską, 

rób ile zdolisz, a nie pisz 

o żadne pozwolenia. Trzeba, żeby jakiś 

czas pracował tam jeden ksiądz. 

Myślę teraz, że robiłem, tak, jakby 

sobie życzył mój mądry przełożony. 

Powiedział mi także wtedy, że mnie 

nie będą sprawdzać skąd jestem, bo 

na pewno mają rodziny w parafii lewińskiej. 

• 

I tak znalazłem się w parafii Kudowa-Czermna. 

Pierwszą mszę świętą 

odprawiłem w uroczystość św. Bartłomieja 

Ap., patrona parafii. Wcześniej, 

napisaliśmy protokół zdawczoodbiorczy. 

Ksiądz Michał Kruczek 

poprosił o roczny urlop, zaś jego rzeczy 

zachowały się na probostwie. 

• 

W czasie pierwszej mojej mszy, 

kazanie wygłosił ks. Edward Sajda, 

który tworzył osobną parafię w Kudowie-Zdroju. 

Była to parafia Serca 

Jezusowego, bowiem kościołem parafialnym 

była kaplica Sióstr Elżbietanek 

na ówczesnej ul. Krakowskiej. 

cdn. 

15

WSPOMNIENIA O ARTYSTACH 

▶ Aleksander Cząstkiewicz 

Od Redakcji: W okresie Świąt Bożego Narodzenia, Nowego Roku i karnawału 

wspominamy artystów, którzy śpiewem i muzyką wzbogacali nasze życie. 

Zamieszczamy fragment wspomnień zapisanych w Nowy Rok 2005 r. przez 

pana Aleksandra Cząstkiewicza, polskiego publicystę mieszkającego w Paryżu. 

W 2009 r., mieliśmy zaszczyt gościć w Kudowie autora tych wspomnień z jego 

małżonką, znakomitą śpiewaczką panią Mari Kobayashi. 

Czesław Niemen… Zmęczony naszym 

dziwnym światem poszedł śpiewać aniołom. 

Lato 1967. W restauracji Polonia na 

Placu Grunwaldzkim w Wałbrzychu siedział 

sam. 

Na stoliku butelka wody minaralnej 

Anka, którą małymi łykami popijał. 

Pchany odwagą podszedłem do niego 

i gratulowałem wczorajszego koncertu. 

Obrzucił mnie szybkim spojrzeniem 

niebieskich oczu – uśmiechnął sie szeroko 

i powiedział – dziękuję. Emanowała 

z niego dobroć i spokój. Wskazał mi ręką 

Aleksander Cząstkiewicz 

krzesło. Usiadłem i rozmawialiśmy o pogodzie 

i zadymionym kopalnianym pyłem 

Wałbrzychu. Polubiliśmy się, wiązani 

nicią przemienioną później w przyjaźń. 

Niedawno dostałem nowe spółdzielcze 

mieszkanie. Zapytałem czy chce je zobaczyć 

– poznać moją żonę Ilonę i malutką 

córkę Darię. Dobrze – powiedział i o godzinie 

czwartej popołudniu przyjechał na 

ulicę Broniewskiego czerwonym Fordem 

Mustangiem. 

Mieszkanie małe. W salonie mały stolik, 

dwa fotele, regały z książkami i rozkładana 

kanapa. Ilona podała herbatę, 

a ja czytałem poezje Norwida między 

innymi Fortepian Szopena, Pielgrzyma 

i Bema pamięci rapsod żałobny. Wiesz 

– powiedział – to genialny poeta − wygnaniec. 

Przeczytaj raz jeszcze. Czytałem 

i patrzyłem na pusto − białą ścianę 

salonu. Słuchaj, mam tu jeszcze trochę 

czerwonej farby – może byś coś napisał. 

Podałem mu puszkę z farbą i pędzel, 

a on wstał podszedł do ściany i dużymi 

literami wykaligrafował – Szczęścia życzę 

waszemu domu szczęśliwemu – Czesław 

Niemen. Z czasem dom przestał być 

szczęśliwy. Rozwiodłem się – ale zanim 

to się stało jeździłem na jego koncerty 

do Legnicy, Jeleniej Góry, Wrocławia. 

Po koncertach siedzieliśmy w pokojach 

hotelowych, a Czesław brał do ręki gitarę 

i śpiewał różne piosenki. Nagrywał je na 

taśmie magnetofonu i tak nazbierało mi 

się sporo nagrań solowych nigdy nie wydanych. 

Pamiętam kołysankę, którą jako 

Za wspomnieniem goń… 

dziecku śpiewała mu piastunka. Taśmy te 

zostawiłem Darii i do dzisiaj nie wiem co 

się z nimi stało. 

Dwa, a może trzy lata później, widzieliśmy 

się w Sopocie. Czesław zaproponował 

mi pójście na grzyby. Nazajutrz rano 

znalazłem się przed jego domkiem. Wyszedł, 

a na progu pojawiła cudownie piękna 

młoda dziewczyna. To Małgosia powiedział 

i pojechaliśmy do lasu. Po trzech 

godzinach duży kosz Czesława pełen był 

borowików. W moim zaledwie sześć. 

Masz – żeby ci nie było wstyd powiedział 

i dorzucił mi co najmniej osiem. W 1971 

roku została rozpisana subskrypcja na 

Pisma Wszystkie Norwida. Wiedziałem. 

Ucieszy się z niespodzianki, tym bardziej, 

że wydanie godne było twórczości 

poety i jedenaście tomów pocztą-paczką 

pojechało do Warszawy. Widzieliśmy się 

jeszcze parę razy, a w maju 1976 roku dał 

mi płytę – Niemen Mourners Rhapsody 

– nagraną przez CBC Record w 1975 

roku, na której z jednej strony śpiewa 

Bema pamięci... a z drugiej pięć piosenek 

skomponowane dla Małgosi pamiętnej 

z grzybobrania, a którą poślubił. I Bem… 

i piosenki po angielsku. Na płycie notka 

wydawcy – „Wszystkie kraje świata za 

wyjątkiem krajów Europy wschodniej”. 

Wyżej dedykacja – Alkowi w imię braterstwa 

– Czesław Niemen – 20 maj 1976. 

Niewiele przed stanem wojennym wyjechałem 

do Paryża, gdzie jestem do dzisiaj. 

Później ponury grudzień zasłonił mi 

niebo. Nie mogłem wrócić – a potem nie 

chciałem. O koncercie Niemena w Amfiteatrze 

paryskich hal dowiedziałem się 

w ostatniej chwili. O kupnie biletu nie 

ma mowy. Pół godziny przed koncertem 

tłumy. Szybko napisałem na skrawku papieru 

– Czy chcesz zobaczyć Aleksandra 

po szesnastu latach? Po chwili przyszedł. 

Padliśmy sobie w ramiona. Wprowadził 

mnie do prawie pełnej sali i posadził na 

dobrym miejscu. Po koncercie – długie 

rodaków rozmowy. Na drugi dzień zabrałem 

go z Instytutu Polskiego, gdzie 

nocował na ulicę Riquet, gdzie wtedy 

mieszkałem. Maria − moja żona, Japonka 

− przygotowała dużo różnych jarzyn 

smażonych w oleju, które jadł z widoczną 

przyjemnością, popijając wywarem z jarzyn. 

Tym razem dał mi pięć laserowych 

płyt. Na płycie – Niemen – Terra Deflorata 

dedykacja – Drogiemu Aleksandrowi 

na pamiątkę spotkania w stolicy stolic Paryżu. 

Czesław Niemen. 1992 r. 

Ostatni raz widziałem go w 2001 roku. 

Dziewiętnastego października miało być 

spotkanie z publicznością w Instytucie 

Polskim. Przyjechali późno w nocy. Spotkania 

nie było. Uściskaliśmy się serdecznie 

na drugi dzień w Kościele polskim, 

gdzie odbył się koncert-spotkanie. Nie 

wyglądał na zmęczonego – ale dużo nie 

śpiewał. Czytał i omawiał poezje Norwida. 

Nareszcie usłyszałem śpiewaną przez 

niego Pieśń od ziemi naszej do tekstu 

Norwida. 

O napisanie muzyki do tego wiersza 

w którym Norwid rozprawia się w sposób 

arcydoskonały z sąsiadami wschodu, 

zachodu, południa i północy – prosiłem 

go od lat. Pojechałem na śniadanie do 

Instytutu Polskiego. Był w dobrej formie. 

Wiesz – powiedział – nie chce mi się już 

śpiewać. Naśpiewałem się dosyć. Teraz 

chcę się skupić na komponowaniu i malo- 

16

SZAFRAŃSCY kudowscy 

▶ Bronisław MJ Kamiński 

waniu. A propos malarstwa – chciałbym 

zrobić wystawę moich obrazów w Paryżu 

– tylko gdzie? w Polklubie czy w Instytucie? 

Ucieszony powiedziałem – myślę, 

że lepiej tu, w Instytucie. Zobaczymy – 

powiedział i dorzucił – życie jest jak piłka, 

która rzucona w niebo, zatacza kręgi 

a spadając wbija się w ziemię – na zawsze. 

No cóż – trzeba nam jechać, ale najpierw 

chciałbym abyś poprowadził nas do Inwalidów 

i Olimpii. Po przekroczeniu bramy 

od strony Placu Inwalidów filmował 

hotel-muzeum nową kamerą a wracając 

podał mi ją i usiadł na armacie. Pofilmuj 

mnie trochę. Filmowałem. Pojechaliśmy 

do Olimpii. Półuśmiechnięty stał na 

chodniku przed oświetlonym neonami 

budynkiem w którym kiedyś śpiewał. 

Filmowałem i nie wiem co z tego wyszło. 

Nie chciał nic jeść. Wyprowadziłem ich 

samochód na autostradę Paryż-Bruksela. 

Trzymaj się i do zobaczenia. Wzruszony 

wodziłem wzrokiem oddalający się samochód, 

nie wiedząc że to było nasze ostatnie 

spotkanie. Jesienią 2002 roku wysłał 

mi płyty – Osiem Błogosławieństw, Sen 

o Warszawie i Spod chmury kapelusza 

z dedykacją, której tekst zabrzmiał jak 

pożegnanie – Aleksandrowi Cząstkiewiczowi 

pamiętając wszystkim co nas łączyło 

i łączy! Z przyjaźnią – Czesław Niemen 

2002 Warszawa. 

Dwa albo trzy razy dzwoniłem do 

Warszawy. Odpowiadał mi zawsze ten 

sam spokojny pogodny głos. U mnie 

wszystko w porządku. Jak nie komponuję 

to maluję... Nie wiedziałem nic o jego 

chorobie, o jego cierpieniu, troskach. On 

wiedział – ja nie i tak jest lepiej. Już świta. 

Butelka whisky pokazuje dno. Nowy 

rok chłodno zagląda do salonu w którym 

piszę... goniony wspomnieniem. I wiem 

teraz tylko jedno – Niemen patrzy i nas 

widzi. Patrzy na nas z nieruchomego nieba 

i śpiewając aniołom świeci gwiazdą. 

Nowy Rok 2005 

Aleksander Cząstkiewicz 

P.S. 

O Niemenie przez całe lata pisano 

dużo. O jego głosie, aranżacjach, kompozycjach 

i karierze. 

Ja, dzielę się tylko garstką osobistych 

wspomnień, pokazując go inaczej i nie 

zacierając śladów. 

Bronisław MJ Kamiński 

Kolkowie z Jaworzna, 

Szafrańscy kudowscy 

Kolkowie, to jeden ze starych znanych 

rodów Jaworzna. Gdy dzisiejsze miasto 

Jaworzno było jeszcze wsią, Kolkowie, 

byli jedną z kilku rodzin posiadających 

znaczne połacie ziemi. Początki Kolków 

sięgają XIII wieku. Najstarszy znany zapis 

metrykalny dotyczący Kolków pochodzi 

z 1265 r. Dziejami Kolków zajmowała 

się Maria Leś-Runicka i jej wnikliwym, 

szczegółowym badaniom naukowym 

zawdzięczamy znajomość historii tej polskiej 

rodziny. 

Na starych, powojennych fotografiach 

„Pamiętnika Kudowskiego” znajdujemy 

uczennicę Szkoły Podstawowej na Zakrzu 

Henię Kolkę. Po II wojnie światowej rodzina 

Kolków przybyła do Kudowy z Jaworzna. 

Gdy, po latach Henia Kolkówna 

wyszła za mąż za inż. Antoniego Szafrańskiego, 

rodzinę tę znają kudowianie pod 

nazwiskiem Szafrańscy. W historii naszego 

miasta, dzieje rodzin − to jeden z najważniejszych 

rozdziałów. Skąd przybywali 

ludzie do Kudowy po II wojnie światowej, 

kim byli i kim dzisiaj jesteśmy? Nasz „Pamiętnik” 

ukazuje życiorysy, fragmenty 

dziejów rodzinnych i tworzenie przez 

nich życia nowej społeczności na rubieżach 

kraju. Niektóre rodziny mają historię 

wielowiekową. II wojna światowa wyrwała 

ich ze starych gniazd rodzinnych i porozrzucała 

po świecie. 

Henryka Szafrańska z domu Kolkówna 

• 

Ziemia Kolków 

W dziejach nowożytnych, od 1710 r. 

mamy już bogatą dokumentację metrykalną 

Kolków z Jaworzna. Pod data 21 

lipca 1710 r. w kościele parafialnym w Jaworznie 

ochrzczono Jakuba Kolkę, syna 

Jana i Agnieszki Kolków. Według spisu 

ludności z 1791 r., w parafii jaworznickiej 

żyła rodzina Kolków, gospodarstwo ich 

miało nr 17 i ów Kolka był właścicielem 

ziemi. W 1799 r. obszar gruntów znacznie 

powiększył się przez małżeństwo Mateusza 

Kolki z Katarzyną Sarną, panną z bogatej 

rodziny, której dobra również − jak 

Kolków − liczyły się w tamtych okolicach. 

Gdy Mateusz Kolka żegnał się z tym światem 

w 1828 r., ród Kolków był jednym 

z najbogatszych w Jaworznie. Do rodziny 

Kolków dochodziły poprzez małżeństwa 

inne rodziny, często o liczących się już 

17

SZAFRAŃSCY kudowscy 


nazwiskach, jak: Olkuski, Porwit, Ziętek, 

Makowski, Piasecki, Szendera, Kula, 

Wolski, Śliwiński, Jaskólski. Pochodzili 

z pobliskich miejscowości, m.in. z Chrzanowa, 

Libiąża, Sławkowa. Kolkowie stali 

się rodem elitarnym. Centralna część 

dzisiejszego miasta Jaworzna należała − 

w początkach XIX wieku − do Kolków, 

którzy kochali ziemię i każde pokolenie 

powiększało jej rodzinny obszar. Aż 

przyszły wojny, które wciągnęły Kolków 

o wiele dalej niż do pobliskich lasów. 

W Polsce, na wojnach rodziny zawsze 

traciły, choć Polska − jako naród − patriotycznie 

i duchowo raczej wzmacniała się. 

Współczesna historia Kolków zaczęła się 

od Stanisława Kolki urodzonego w 1894 r. 

Jako bardzo młody chłopak poszedł do 

Legionów Piłsudskiego. Nasza kudowska 

Henia Kolkówna − to wnuczka tego 

dzielnego legionisty. Stanisław (legionista) 

miał z żoną Anielą liczne potomstwo. 

Pracowita rodzina miała przedsiębiorstwo 

drogowe, kamieniarstwo, zlewnię mleka 

i znaczne grunta. Wśród tych dzieci, było 

dwóch bojowników kolejnej wojny. To 

Kazimierz (ur. w 1909 r.) − ojciec Henryki 

i jego brat Mieczysław (ur. w 1916 r.) − 

stryj Henryki. 

• 

II wojna światowa 

Napad niemiecki na Polskę 1 września 

1939 r. szybko odczuli jaworznianie. Do 

granicy było blisko. Zwaliła się na Jaworzno 

8 dywizja wehrmachtu, w której był 

także pułk kłodzki. Nie wiedzieli wtedy 

hitlerowscy żołnierze tego pułku, pochodzący 

przeważnie z ziemi kłodzkiej, że 

ludzie na których napadli w Jaworznie − 

już za parę lat − zasiedlą ziemię kłodzką, 

a oni będą zmuszeni iść gdzie indziej, jeżeli 

w ogóle wojnę przeżyją. Ojciec i stryj 

naszej Henryki nie ułatwiali im przeżycia. 

Obaj wzięli udział w wojnie i obaj drogo 

zapłacili za swoje zaangażowanie. W samym 

Jaworznie wszystko się zmieniło. 

Hitlerowcy włączyli Jaworzno do Rzeszy, 

ulokowali tu produkcję gazu trującego cyklonu 

B, w Firmie Tesch-Stebenow, utworzyli 

podobóz położonego niedaleko stąd 

Auschwitz-Birkenau. Firma Tesch-Stebenow 

dostarczała do Auschwitz cyklon 

B w ilościach zatrważających. W 1942 

było to 8,2 tony, w roku 1943 już 13,4 ton, 

a w 1944 ponad 20 ton. Do zabicia gazem 

ok. 2000 ludzi, jednorazowo, w komorach 

II i III krematorium tego obozu zagłady 

używano 2 kg cyklonu B. 

Rodzina Kolków utraciła prawie 

wszystko w czasie wojny, a po wojnie 

resztę z tego, co pozostało. Ojciec, Kazimierz 

Kolka walczył najpierw w kraju, 

potem, na zachodzie, brał udział w bitwie 

o Monte Cassino. Po wojnie, gdy powrócił 

do kraju, od razu miał kłopoty z nową 

władzą. Stryj, Mieczysław Kolka znalazł 

się w lotnictwie, w Anglii. Ponieważ 

szczupłość miejsca naszych łam nie pozwala 

na szerokie opisy − do tego chcemy 

jeszcze przedstawić malarstwo pana Antoniego 

Szafrańskiego − przeto w dalszej 

części polecimy z Mieczysławem Kolką 

po świecie, by pokazać tzw. światową 

część historii rodziny w ostatnim pokoleniu. 

Do tego skłania nas także prośba 

pani Henryki, by mniej akcentować jej 

własną osobę, czy bezpośrednich najbliższych, 

a bardziej tych, którzy zasłużyli 

się dla ogółu, a sami na tym nie zyskali. 

Niech nagrodą dla nich będzie nasza 

pamięć, utrwalająca rodzinę kudowską 

w szerszym dramacie historycznym. 

• 

Na zachodzie 

Dzieje pilotów z Jaworzna opisywała 

Zofia Żak, która poświęciła także wiele 

uwagi Mieczysławowi Kolce. Zmobilizowany 

został we wrześniu 1939 r. do 

2. Pułku Lotniczego w Krakowie-Dąbiu. 

Po załamaniu wojskowej obrony kraju 

− na skutek wkroczenia do wojny ZSRR 

− piloci i mechanicy lotnictwa ewakuowali 

się przez Rumunię na zachód, do 

Francji, dalej do Anglii. Po odpowiednim 

przeszkoleniu wojskowym w Anglii, 

Mieczysław Kolka został przydzielony 

do polskiego dywizjonu lotniczego 302, 

jako mechanik samolotowy. Uczestniczył 

w bitwie o Anglię. Był mechanikiem silników 

samolotowych w dywizjonie 303, 

a następnie − i już do końca wojny − służył 

w dywizjonie 308. Po zakończeniu 

wojny zmienił zawód, w kierunku techniki 

samochodowej. W 1947 r. wyjechał 

z Anglii do Południowej Afryki, do Johannesburga 

Przez pewien czas pracował 

w fabryce cegieł, prowadził remonty ciężkiego 

sprzętu, samochodów dostawczych 

i traktorów. Musiał być człowiekiem znanym 

i przedsiębiorczym, skoro stał się 

agentem handlowym kopalni diamentów, 

mającym rozległe powiązania z różnymi 

firmami. Miał duże możliwości prowadzenia 

tej działalności, ponieważ posiadał 

paszport na wszystkie kraje Afryki 

i Bliskiego Wschodu. Tak, jak wielu Polaków 

na powojennej obczyźnie tęsknił za 

rodzinnym krajem. Leszek Skrzypczak 

opisując dzieje pilota z innego polskiego 

dywizjonu określił ową tęsknotę i nostalgię, 

jako chorobę o nazwie „Polska”. To 

samo działo się z Mieczysławem Kolką. 

Gdy dowiedział się, że przypływa statek 

z Polski do portu afrykańskiego, pędził 

tam, by porozmawiać z Polakami. Zapracowany, 

zagoniony nie przykładał znaczenia 

ani do pieniędzy, ani do diamentów. 

I choć ani jednego, ani drugiego mu 

nie brakowało, to na dalekiej obczyźnie 

nic one dla niego nie znaczyły. Dla innych 

mogło to wiele znaczyć. Tak niemal 

idealistycznie i marzycielsko − zachowujący 

się człowiek, traci ostrożność − kusi 

los i staje się łatwo ofiarą życiowych zasadzek, 

a nawet przestępców. Po 24 latach 

samotnego życia w Afryce, w 1971 r. − 

ten bohater z wojny − został znaleziony 

nieprzytomny na ulicy Johannesburga. 

Nie odzyskawszy przytomności zmarł 

i został pochowany przez tamtejszą Polską 

Misję Katolicką. Zdolny, inżyniersko 

utalentowany człowiek, żołnierz i patriota, 

do tego mający wielkie możliwości 

zrobienia fortuny − ginie na obcym lądzie 

− nie mogąc sobie znaleźć miejsca 

w powojennym świecie. 

• 

Kolkowie zawsze kochali ziemię, wyrastali 

z niej, czuli z nią głęboki związek 

i bez niej trudno im żyć. Zabierano im 

18

ich ziemię w Jaworznie, ale miasto na tym 

rozwijało się. Nawet, gdy upaństwowiono 

to, czy tamto, było to jednak do zniesienia. 

W jakimś sensie nadal pozostawało, 

było. Gorzej, gdy łupił okupant, albo, gdy 

w wyniku wojny lądowali w obcym świecie. 

Tego nie wytrzymywali. Stare rody 

mają wielkie siły duchowe, ale zwykle 

trochę gorsze siły fizyczne. Coś za coś . 

Nasza, kudowska Henia Kolkówna, 

z pierwszych lat powojennych zawędrowała 

z rodziną tu, do tego miasta. Jakby 

do nowego Jaworzna, i nie tak odległego 

od starego Jaworzna, jak Johannesburg, 

czy Londyn jej stryja Mieczysława. Zew 

ziemi odczuwali Kolkowie przez całe stulecia. 

Wiele naszych rodzin ma fragmenty 

życia, podobne jak u Kolków. Związek 

z ziemią przeradza się w coraz rozleglejszy 

związek z życiem. Mądry Antonio 

Salas powiedziałby, że trzeba wszystko 

przekładać na język życia, a wtedy ono ci 

się odwdzięczy. 

Niech Wigilia i Święta Bożego Narodzenia upłyną 

spokojnie i radośnie , a w Nowym Roku i w przyszłości 

oby marzenia zmieniły się w rzeczywistość, a sukcesy 

przerosły oczekiwania. 

Czytelnikom „Pamiętnika Kudowskiego” życzy 

Jakub Szulc, Poseł na Sejm RP 

Od Redakcji: 

W czasie Dnia Wielkopolski obchodzonego 

w czerwcu br. w kudowskim 

muzeum wspominaliśmy dwie postacie 

symboliczne dla tutejszego pogranicza: 

Stanisława Korońskiego i Czecha Nowackiego. 

Obaj z Wielkopolski. W literaturze 

czeskiej u Jiráska, Koroński jest wzorem 

polskiego patrioty. Zginął pod Nachodem 

w 1866 r. i kudowianie odwiedzają jego 

grób. Wzorem współczesnego polskiego 

żołnierza i patrioty był mjr pilot Czech 

Nowacki, który zamieszkał w pobliskich 

Dusznikach. Dzielnemu staremu żołnierzowi 

przychodzili z pomocą państwo 

Bogumiła i Leszek Skrzypczakowie. Na 

uroczystym spotkaniu w muzeum kudowskim 

pan Leszek Skrzypczak zapoznał nas 

z życiem i działalnością dzielnego pilota. 

Z przyjemnością zamieszczamy artykuł 

pana Leszka Skrzypczaka o tym wspaniałym 

człowieku i żołnierzu, który wybrał 

do życia tutejsze pogranicze i tu pozostał. 

„Stary żołnierz nie umiera” …przypomina 

o Ojczyźnie. A czego Ojczyzna teraz od 

nas wymaga ? 

W Dusznikach-Zdroju jest takie 

urokliwe miejsce, które w świadomości 

mieszkańców i licznych gości funkcjonuje 

jako „Czarny Staw”. Dochodzimy do 

niego alejką u wylotu której trafiamy na 

głaz przypominający strzaskane skrzydło 

samolotu. Na nim znajduje się tablica 

z inskrypcją: 

„Park imienia majora pilota Czecha 

Nowackiego. Czech Nowacki pilot 301 

Dywizjonu Bombowego i 138 Eskadry 

do Zadań Specjalnych Polskich Sił Powietrznych 

w Wielkiej Brytanii. 

Bohater II wojny światowej odznaczony: 

Leszek Skrzypczak 

STARY ŻOŁNIERZ… 

a NASZ CZAS 

− Orderem Virtuti Militari, 

− Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, 

− Krzyżem Walecznych – trzykrotnie, 

− Krzyżem Armii Krajowej, 

− francuskim Krzyżem Ruchu Oporu. 

Mieszkaniec naszego miasta od 1989 

roku, aż do śmierci 23 kwietnia 2003 

roku”. 

Staraniem członków dusznickiego 

Lions Clubu i władz miasta ufundowano 

ten głaz i w taki sposób oddano hołd 

człowiekowi, który czternaście ostatnich 

lat swego życia spędził w Dusznikach- 

Zdroju. 

Ciąg dalszy na stronie 22 

19

MALARSTWO ANTONIEGO SZAFRAŃSKIEGO 

▶ Urszula Faroń-Bielecka 

Antoni Szafrański ciepły i serdeczny 

w bezpośredniej rozmowie, 

w Kudowie jest znany głównie 

z działalności zawodowej i społecznej, 

mniej z pasji plastycznej, którą zaszczepił 

mu ojciec. Przez ponad 30 lat pełnił 

funkcję głównego energetyka Kudowskich 

Zakładów Przemysłu Bawełnianego, 

był też przez wiele kadencji radnym 

miejscowego samorządu. Przed studiami 

technicznymi ukończył liceum plastyczne 

w Częstochowie i dopiero po przejściu 

na emeryturę zajął się na poważnie malarstwem, 

chociaż jego główne hobby to 

żeglarstwo. 

Malarstwo portretowe, marynistyka, 

malarstwo na szkle i ikony, to główne 

nurty malarstwa pana Antoniego. 

W 1982 r. odbyła się na rynku w Opolu 

pierwsza wystawa marynistyczna, której 

inicjatorem był wieloletni przyjaciel Jerzy 

Łańcucki. W Kudowie pan Antoni miał 

dwie wystawy. Pierwsza wspólna z plastykami 

DPT „Cyganeria” − „Portret kobiety” 

w 2003 r. i druga indywidualna − 

„Ikony” w 2005 r. Ikon „napisał” w swym 

życiu około 90 dla rodziny i znajomych, 

z samej chęci tworzenia. 

Pisanie ikon to wyzwanie i pasja. Od 

średniowiecza pisze się wg tego samego 

kanonu. 

Pisanie ikony 

Ikony pisze się na drewnianych deskach, 

często z drzewa cyprysowego. 

Powierzchnia płaska jest żłobiona, lekko 

skurczona; brzegi wypukłe, stanowią naturalną 

ramę. Na desce kładzie się warstwę 

kleju, a na to kawałek płótna, który 

pokrywa się warstwą alabastrowego pudru, 

stanowiącego mocną podstawę dla 

malowidła. Na tym podkładzie artysta 

będzie malował, używając farb na ile tylko 

to możliwe zrobionych z naturalnych 

proszków, wymieszanych z żółtkiem jaj. 

Kiedy malowidło jest ukończone, na 

wierzch kładzie się warstwę ochronną, 

zrobioną z najlepszego oleju lnianego. 

Olej ten miesza się z różnymi żywicami, 

na przykład z żółtym bursztynem. Taki 

werniks wchłania farby i tworzy z nimi 

jednolitą, twardą i odporną masę. Zatrzymuje 

na swojej powierzchni kurz, 

co w miarę upływu czasu nadaje mu 

ciemnobrązowy odcień. Najważniejsze 

w ikonie jest oblicze. W praktyce pisania 

ikon poszczególne etapy pracy dzielą się 

na związane z twarzą i nie mające z nią 

związku. Ikonograf zawsze rozpoczyna 

pisanie od głowy, to ona dyktuje wymiar 

i pozycję ciała oraz resztę kompozycji. 

Człowiek z wielkimi oczami i nieruchomym 

spojrzeniem widzi świat poza 

ziemski. Punktem centralnym twarzy są 

oczy, od wewnątrz rozpłomienia je ogień 

niebieski i to duch na nas patrzy, wąskie 

wargi pozbawione są jakiejkolwiek 

zmysłowości (namiętności i łakomstwa), 

stworzone są po to, by śpiewać hymn 

uwielbienia, spożywać Eucharystię i dawać 

pocałunek pokoju. Wydłużone uszy 

Antoni Szafrański w swoim mieszkaniu w Kudowie-Zdroju 

słuchają ciszy. Nos jest zaledwie cienką 

krzywą linią; czoło, wysokie i szerokie, 

którego lekkie zniekształcenie podkreśla 

przewagę myśli kontemplacyjnej. To, co 

wiąże się z obliczem to nie tylko twarz 

i oczy, ale także i ręce. Każdy gest w ikonie 

jest na swój sposób przemyślany 

Kolory ikony 

W hierarchii kolorów pierwsze miejsce 

zajmuje złoty. 

Jest to jednocześnie kolor i światło. 

Złoto oznacza jasność Bożej chwały, 

w której przebywają święci, jest to światłość 

niestworzona, nie znająca dychoto- 

20

MALARSTWO ANTONIEGO SZAFRAŃSKIEGO 

▶ Urszula Faroń-Bielecka 

mii „światłość-ciemność”. Złote tło, złote 

nimby świętych, złoty blask wokół postaci 

Chrystusa, złote szaty Zbawiciela i złota 

asystka na szatach Bogurodzicy i aniołów 

− wszystko to służy do wyrażenia świętości 

i przynależności do świata wiecznych 

wartości. Złoto zawsze było drogim materiałem 

i z tego powodu w ruskiej ikonie 

złote tło było zamieniane przez inne, 

semantycznie bliskie kolory − czerwony, 

zielony i żółty (ochra). Czerwony kolor 

symbolizuje ogień Ducha, w którym Pan 

chrzci swoich wybranych, w tym ogniu 

wypalane jest złoto świętych dusz. Poza 

tym w języku rosyjskim słowo „krasnyj” 

znaczy nie tylko „czerwony”, ale także 

„piękny”, i dlatego czerwone tło miało 

asocjacje z niezniszczalnym pięknym 

Niebieskiej Jerozolimy. Zieleń symbolizuje 

życie wieczne, wieczne kwitnienie, 

jest to także kolor Ducha Świętego, kolor 

nadziei. Ochra, żółte tło − to kolor najbardziej 

bliski w widmie słonecznym złotu 

i z tego powodu często po prostu zamienia 

złoto, gdyż przypomina o złocie. 

Semantycznie najbardziej bliskim złotu 

jest kolor biały. Kolor ten również wyraża 

transcendencją i także jest równocześnie 

kolorem i światłem. Symbolizuje 

czystość, wspólnotę ze światem boskim. 

Kolor czarny, tak jak i biały, używany 

jest w ikonografii rzadko. Symbolizuje 

piekło, maksymalne oddalenie od Boga. 

Kolor czerwony i błękitny stanowią 

antynomiczną jedność. 

Czerwień i błękit symbolizuje miłosierdzie 

i prawdę, piękno i dobro, ziemię 

i niebo. W kolorach czerwonym i błękitnym 

maluje się szaty Zbawiciela. Przez 

te kolory wyraża się tajemnicę Wcielenia 

Boga: czerwień symbolizuje ziemską, 

ludzką naturę, krew, życie, męczeństwo, 

cierpienie, ale jest to zarazem kolor królewski 

(purpura); błękit wyraża zasadę 

Boską, niebo, nieosiągalność tajemnicy, 

głębię objawienia. Kolor szat Bogurodzicy 

jest taki sam − czerwony i błękitny, ale 

rozmieszczone są te kolory w odwrotnym 

porządku: szaty są błękitne, a na 

nich znajduje się czerwona (wiśniowa) 

chusta, maforion. Symbole nieba i ziemi 

połączone są inaczej. Jeśli Chrystus − 

Przedwieczny Bóg, stał się człowiekiem, 

to Bogurodzica − ziemska kobieta, zrodziła 

Boga. Połączenie czerwieni i błękitu 

można zobaczyć na przedstawieniach 

anielskich zastępów. Czerwony kolor 

występuje w szatach męczenników jako 

symbol krwi i ognia. 

określone etapy pracy, które odpowiadają 

nakładaniu kolorów od ciemnego − do 

jasnego: na przykład, aby namalować oblicze, 

najpierw kładzie się sankirę (ciemnooliwkowy 

kolor), następnie dokonuje 

się ochrowania (kładzenie ochry od 

ciemnej do jasnej), potem dokonuje się 

podrumianki, a na końcu bielenia − maluje 

się bieliki. Ikona nie zna światłocieni, 

ponieważ przedstawia świat absolutnej 

światłości. 

Ikona pisana jest światłem 

Kolor na ikonach nierozerwalnie łączy 

się ze światłem. Ikona jest pisana 

światłem. Technologia ikony zakłada 

21

HISTORIA 

▶ Leszek Skrzypczak 

Ciąg dalszy ze strony 19 

Korzenie 

Życie Czecha Nowackiego nie było 

zwyczajne od momentu narodzin. Już od 

chrztu nosiło ono znamiona legendy. Był 

jednym z trzech braci, którym ojciec – gorący 

patriota i zagorzały panslawista − dał 

imiona: Lech, Czech i Rus. Rodzice Czecha 

pochodzili z Wielkopolski, mieszkali 

w Poznaniu przy ul. Fabrycznej 1. Matka 

zajmowała się domem i pięciorgiem dzieci, 

gdyż Czech miał jeszcze dwie siostry. 

Ojciec prowadził przedsiębiorstwo nasienne. 

Bracia byli „po poznańsku ułożeni”, 

a jego nieustannie rozsadzała energia 

i chęć działania. Pasjonował się motoryzacją 

i lotnictwem. W gimnazjum założył 

kółko samochodowe, redagował gazetkę 

gimnazjalną i trenował boks. Na poznańskich 

mistrzostwach młodzików zemdlał 

na ringu na skutek pęknięcie wyrostka. 

W szpitalu lekarze nie dają mu szans. 

Przez kilka nocy walczy z bólem i snem, 

bojąc się, że gdy zaśnie, to umrze we śnie. 

Po kilku miesiącach znów staje na ringu. 

W czasie wakacji latem 1931 roku 

zalicza kurs szybowcowy w Ustianowej, 

w Bieszczadach. I tam po raz drugi 

ociera się o śmierć. Prymitywny, szkolny 

szybowiec typu „Wrona” spada na las 

z zablokowanymi sterami. Czech z tego 

wypadku wychodzi cało. Ma szesnaście 

lat i po tym wydarzeniu wie, że los jest 

po jego stronie i będzie latać. W roku 

1937 zdaje maturę i w gronie dwóch tysięcy 

kandydatów stara się o przyjęcie 

do Dęblińskiej Szkoły Orląt. Osiąga sukces. 

Zostaje jednym ze stu pięćdziesięciu 

młodych adeptów lotnictwa − podchorążych 

ostatniego, 13-go rocznika w Niepodległej 

Polsce. 

Zastrzelił się, bo nie dał rady. 

Twardy, bezwzględny i rygorystyczny 

trening ciała i charakterów, jaki przechodzili 

podchorążowie w Dęblinie ukształtował 

Czecha na zawsze. Na jego szkolnej 

legitymacji znajdowały się następujące 

słowa: 

„Pamiętaj, że każdy popełniony przez 

ciebie błąd, zostanie uogólniony i obniży 

w oczach społeczeństwa opinię twojej 

szkoły, twych kolegów, całego lotnictwa. 

Dlatego: 

− nie używaj alkoholu, 

− nie hazarduj, 

− nie zaciągaj długów, 

− nie wystawiaj weksli, 

− nie fanfaruj, 

− nie czyń drugiemu, co tobie nie miło. 

Pamiętaj, że jesteś podchorążym lotnictwa, 

że winieneś rozwijać w sobie siły 

duchowe, charakter, wolę, zaciętość, zaparcie 

się siebie, posłuszeństwo, skromność”. 

Kadra szkoły i nieopierzeni kandydaci 

na przyszłych pilotów bojowych słowa 

te traktowali z całą powagą i bez taryfy 

ulgowej. Gdy jeden z podchorążych nie 

zdał egzaminów na II rok − zastrzelił 

się. Na jego pogrzebie Komendant Szkoły 

powiedział: „Władek był za miękki, 

a Szkoła Podchorążych Lotnictwa nie 

jest dla takich, jak on”. Straszne słowa, 

straszna sytuacja, ale jakżesz dobitnie 

obrazuje to, czym była ta Szkoła i to wyzwanie 

dla młodych mężczyzn, którzy się 

z nim mierzyli i za wszelką cenę chcieli 

mu sprostać. 

Chaos odwrotu i bałkańska odyseja. 

1 września 1939 roku, dzień wybuchu 

II wojny światowej zastaje świeżo promowanego 

podporucznika na przepustce 

w Warszawie. Pogoda była piękna, szedł 

on warszawskim deptakiem w chwili, 

gdy na bezchmurnym niebie pojawiły się 

samoloty. Przechodnie zaczęli bić brawo, 

ale wraz z pierwszymi bombami prysło 

złudzenie i nadzieja: to nie byli sojusznicy, 

Francuzi, ani Anglicy. Był to bezwzględny, 

okrutny wróg. 

Pociągiem ewakuacyjnym, pełnym 

kobiet i dzieci Czech próbuje dotrzeć do 

Dęblina. W nalocie bombowym ginie maszynista 

pociągu. Czech jest świadkiem popłochu, 

chaosu i panicznej ucieczki pasażerów 

do pobliskiego lasu. W opuszczonym 

wagonie znajduje kilkuletniego chłopca, 

sparaliżowanego strachem. Po nalocie, 

pośród wielu trupów i rannych odnajduje 

jego ocalałą matkę. Jest to jego pierwsze 

zetknięcie z grozą lotniczego nalotu. Rodzi 

się w nim postanowienie: „…Zapłacę im za 

to! Będę pilotem bombowym…” 

Wędruje w stronę rumuńskiego przedmościa 

przez kraj ogarnięty pożogą wojny 

i chaosem odwrotu. Tam miały czekać 

nowe samoloty. Nic takiego nie zaistniało, 

był tylko tłum uciekinierów i dojmująca 

gorycz klęski. 17 września 1939 roku 

na przejściu granicznym w Zaleszczykach 

dowiedział się, że piloci z Dęblina 

przekroczyli już granicę, a obiecanych 

samolotów nie będzie. 

Zatrzymał się w Tulczy u rumuńskiej, 

nauczycielskiej rodziny. Pracował na budowie, 

aby zarobić na ucieczkę do Francji, 

bo Francja była jedyną nadzieją na 

walkę. Któregoś dnia wsiadł do pociągu 

jadącego do Bukaresztu, potem do autobusu, 

wreszcie pieszo dotarł do Jugosławii. 

W Splicie najął się do pracy u rybaka. 

Pomagał łowić ryby w zamian za mieszkanie. 

Obserwował ile rybak tankuje paliwa 

przed wyjściem w morze. Pewnego 

ranka bak był pełen, gdyż rybak wybierał 

się na daleki połów. Wypłynęli na Adriatyk. 

Kompas wskazywał zachód. Był to 

ten kierunek, o który chodziło Czechowi. 

Po godzinie wyjął rewolwer i powiedział 

rybakowi „…płyniemy do Włoch…” 

Rybak nie był zaskoczony. „Spodziewałem 

się tego. Od początku twój strój i ty 

wydałeś mi się podejrzany”. Wprawdzie 

wcześniej Czech zakopał wszystkie wojskowe 

akcesoria i odpruł guziki, ale widać 

szaro-niebieska bluza lotnika wciąż 

była zbyt wojskowa. Wieczorem dobili to 

włoskiego brzegu. 

Niemowa na torach. 

W nocy dotarł do maleńkiej stacji kolejowej. 

Z rozkładu jazdy wyciął nożem 

mapę Włoch, zwinął i schował pod bluzę. 

Ruszył torami w stronę francuskiej granicy. 

Nie znając języka udawał głuchoniemego 

i niepełnosprawnego. Spał w lesie 

lub na dworcach w pociągach odstawionych 

na bocznicach. Kradł kury i piekł je 

na ognisku, żebrał i nosił bagaże w zamian 

za parę lirów lub kanapkę chleba. Pewnego 

razu, gdy zdobył kilka lirów więcej wszedł 

do zatłoczonego, dworcowego baru i „na 

migi” poprosił o gorącą zupę. Obok niego 

stanęła młoda Francuska. Kiedy ra- 

22

HISTORIA 


zem wychodzili, ogarnięta współczuciem 

zaproponowała jemu podwiezienie własnym 

samochodem. Znużony i zmęczony 

zasnął w czasie jazdy. Kobieta ta zatrzymała 

samochód i zapytała „..Kim ty jesteś… 

mówiłeś przez sen…” Wtedy Czech przyznał 

się, że jest polskim pilotem i usiłuje 

dostać się do Francji. Szczęśliwym trafem 

okazało się, że jej mąż też był pilotem. 

Podwiozła go do granicy i poradziła, żeby 

ukrył się i przeczekał kilka dni do Nowego 

Roku, gdyż w tym dniu strażnicy graniczni 

„balują” i łatwiej będzie przedrzeć się 

przez granicę. Tak też uczynił. Noc była 

bezśnieżna i bardzo zimna, widział światła 

w budce granicznej, słyszał muzykę, 

śmiechy i odgłosy zabawy. Przeczołgał się 

pod zasiekami i …zameldował się u Francuzów. 

Od stycznia 1940 roku latał już w dywizjonie 

bombowym w Clermont-Ferrant. 

Francuskie rozczarowanie 

i upokorzenie 

Kampania francuska zakończyła się 

dla Czecha kontuzją kręgosłupa, której 

doznaje w czasie przymusowego lądowania. 

W szpitalu został zainfekowany 

wyjątkowo złośliwą odmianą szkarlatyny. 

Jak wspominał – ta szkarlatyna uratowała 

mu życie. W czasie, gdy leżał chory 

zginęła większość pilotów z jego klucza. 

Czech przeżywa ogromny zawód, 

wręcz cios. W gruzach legła jego wiara 

w potęgę Francji. Najsilniejsza, zwycięska 

w I wojnie swiatowej armia Europy 

zostaje rozbita w ciągu jednego miesiąca. 

Żołnierz francuski w swej masie nie chce 

walczyć. Dowództwo nie potrafi skoordynować 

działań. Oficerowie nie panują 

nad sytuacją. Żołnierze poddają się tysiącami 

i idą do niewoli. W czerwcu 1940 

roku słyszy radiowy apel „…Polscy lotnicy 

mają przedostać się do Anglii…” Tego 

samego dnia Czech wsiada do pociągu 

jadącego do Bordeaux. W porcie czekał 

już angielski statek, na którym dopłynął 

do Southampton. 

Wreszcie walka 

Po gorzkim, francuskim epizodzie nareszcie 

zaświtał promień nadziei. Czech 

widzi angielską determinację, spokój, 

wolę walki i przetrwania. Doświadcza 

wzorowej, brytyjskiej organizacji wojennego 

wysiłku. Po okresie półtorarocznego 

intensywnego szkolenia zostaje pilotem 

301 Dywizjonu Bombowego Polskich Sił 

Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Odbywa 

szereg niezwykle niebezpiecznych 

lotów bojowych nad północnymi Niemcami. 

Bombarduje niemieckie zaplecze 

przemysłowe, między innymi zakłady 

Messerschmitta. W dniu 26 kwietnia 

1942 roku nad Rostockiem jego Wellington 

zostaje trafiony. Czech wykazuje niezwykłe 

opanowanie i mistrzostwo pilotażu. 

Przelatuje nad Bałtykiem na płonącej 

maszynie i pod linią wysokiego napięcia 

ląduje w Szwecji, ratując w ten sposób 

życie własne i swojej załogi. W Szwecji 

Czech zostaje internowany, jednak po 

kilku miesiącach zostaje przerzucony do 

Anglii. Po powrocie dostaje przydział do 

138 Eskadry do Zadań Specjalnych. Jednostka 

ta była przeznaczona do dokonywania 

zrzutów dla ruchów oporu w krajach 

okupowanych przez Niemcy, w tym 

dla polskiej Armii Krajowej. W czasie powrotu 

z takiej właśnie misji, dnia 9 października 

1943 roku zostaje ponownie 

zestrzelony nad Bałtykiem i ponownie 

zdołał dolecieć nad szwedzkie wybrzeże, 

gdzie wraz z załogą skacze ze spadochronem 

i ponownie ratuje życie. W Szwecji 

znów podlega internowaniu i znowu po 

kilku miesiącach wraca do Anglii. 

Co dalej …? 

Koniec wojny stawia przed nim dramatyczne 

pytanie, tak samo, jak przed 

innymi polskimi żołnierzami walczącymi 

na Zachodzie. Co dalej…? W jaki 

sposób po wojennej traumie odnaleźć 

się w normalnym, cywilnym życiu. Wielu 

wojennych bohaterów nie potrafiło 

sprostać temu wyzwaniu i znalazło się 

na dnie. Jednak nie Czech Nowacki. Był 

on dalej człowiekiem walki. Imał się różnych 

zajęć, aby zarobić pieniądze na studia 

i utrzymać rodzinę założoną w międzyczasie. 

Między innymi zajmował 

się kupowaniem starych domów, które 

odnawiał i sprzedawał z zyskiem. Swoją 

przyszłą żonę Joan poznał na potańcówce. 

Do Polish Resettlement Cors (Korpus 

Przysposobienia do Życia Cywilnego), 

gdzie po wojnie mieszkał z innymi pilotami 

zaproszono na zabawę pielęgniarki 

z miejscowego szpitala. Wśród nich była 

Joan. Wkrótce pobrali się i zamieszkali 

w Kornwalii. Ich pierwszy syn dostał 

imiona Lech Ryszard, a drugi – Robin Rus. 

Dramatyczne przeżycia i przeciwności 

losu nadszarpnęły zdrowie Czecha. Skłoniło 

go to do zainteresowania się medycyną, 

szczególnie medycyną naturalną. 

Zainteresowanie to przerodziło się w jego 

sposób na życie – Czech skończył studia 

i zdobył unikalną w tamtym czasie specjalność 

rehabilitanta. Pogłębiał swoje kwalifikacje, 

studiując tajniki medycyny Wschodu. 

Jego wiedza i niezwykłe umiejętności 

dały ponownie radość życia i przywróciły 

sprawność wielu, wielu ludziom, także 

w najbardziej beznadziejnych przypadkach. 

Czech osiągnął uznanie, pozycję 

społeczną i stabilizację. Jednak nostalgia 

i tęsknota za Polską, za melodią polskiej 

mowy drążyła go jak czerw. 

Powrót 

Czech był nieuleczalnie chory, a choroba 

ta nazywała się „Polska”. Zawsze 

pragnął do niej powrócić. Nie mógł tego 

uczynić bezpośrednio po wojnie, a później 

sprzeciwiała się temu żona. Dopiero 

po rozstaniu się z nią zostawił w Anglii 

wszystko, co zdobył i posiadał i w 1989 

roku wraca do Kraju. Czech był zawsze 

zapalonym, wszechstronnym sportowcem, 

w tym również narciarzem. W czasie 

poprzednich wizyt w Polsce poznał 

Zieleniec. Wybrał więc Duszniki-Zdrój, 

zauroczony ich położeniem, klimatem 

i atmosferą. Kupił piękny dom z ogrodem 

w dzielnicy Podgórze i stał się obywatelem 

Dusznik-Zdroju. 

Ostatnia wojna. 

Historia zatoczyła koło. Dom, w którym 

kiedyś gościł twórca hitlerowskiej 

Luftwaffe – marszałek Rzeszy Hermann 

Goring, prawa ręka Hitlera, stał się własnością 

polskiego pilota, kawalera Orderu 

Virtuti Militarii. W tym właśnie domu 

23

HISTORIA 


i ogrodzie Czech będzie przez 14 lat toczyć 

samotnie swoją – już tylko osobistą 

– wojnę. Toczy ją z przeciwnikiem okrutnym 

i bezwzględnym. Przeciw sobie ma 

koalicję nieubłaganych wrogów: biologię 

i kalendarz. Wysysają one powoli i nieodwracalnie 

żywotne siły z każdego. 

Niestety, dotyczy to także Czecha, który 

ukończył już 75 lat. Czech ma jednak nie 

tylko tych dwóch wrogów. Za ich plecami 

skrada się postępująca utrata słuchu 

i wzroku. Każdy z tych czterech wrogów 

oddzielnie rzuciłby na kolana i pogrążył 

w beznadziei i apatii każdego zwykłego 

człowieka. Jednak nie Czecha Nowackiego. 

Ten człowiek o duszy wojownika, 

stalowym charakterze i niezwykle silnym 

ukochaniu życia, nie ugiął się przed nimi 

do ostatniej chwili. Z uderzającą pogodą 

ducha zmagał się z chorobą, przeciwnościami 

dnia codziennego i oporem materii. 

Wybiegał myślami w przyszłość z niegasnącym 

optymizmem. Do ostatnich 

godzin swego życia snuł plany i marzenia. 

„…Dam radę…” Tak zawsze mówił 

Czech, gdy przyjaciele proponowali pomoc 

w pokonywaniu przeciwności dnia 

codziennego, piętrzącymi się przed samotnym, 

starym człowiekiem, który 

praktycznie nie widział i nie słyszał. „… 

Dam radę…” tak zawsze mawiał Czech 

Nowacki. 

Spoczął na dusznickim cmentarzu. 

Na jego grobie znajduje się prosta płyta 

z lotniczym orłem i epitafium: 

Major pilot Czech Nowacki. 

Ś. P. 

*21 marca 1915 † 22 kwietnia 2003 

Niezwykły Człowiek 

Bohater II wojny światowej 

Kawaler orderów polskich i angielskich 

odznaczony Krzyżem Virtuti Militarii 

dla którego słowa „Honor i Ojczyzna” 

były busolą całego życia. 

ODLECIAŁ POLSKI ORZEŁ… 

ZOSTAŁY JEGO CZYNY. 

Nasz czas 

Czy życie i losy Czecha Nowackiego 

mogą nieść jakieś przesłanie dla naszego 

czasu. Czasu, na szczęście dalekiego od 

grozy i okropności wojny, ostatecznych 

wyborów, wielkich, bohaterskich czynów 

i wielkich zbrodni. Nasz czas, czas 

pokoju i braku fizycznego zagrożenia, ale 

czas, w którym pogoń za ciepłą stabilizacją, 

pieniądzem, jeszcze jednym dobrem, 

czy splendorem, władzą, czy pozorem 

władzy usprawiedliwia się, wręcz promuje 

cechy, zachowania i postawy budzące 

zażenowanie, niesmak, dezaprobatę i palący 

wstyd za tych, którzy je prezentują. 

Patrzymy codziennie na ludzi, którzy 

z miedzianym czołem, ustami pełnymi 

Boga, Ojczyzny i Honoru, cynicznie 

i bez skrupułów uprawiają prywatę, zabiegają 

o doraźne, małe profity dla siebie, 

czy wąsko pojętej grupy interesu. Ludzie 

bezrefleksyjnie nadużywają tych wielkich 

słów, które w zestawieniu z ich postawami, 

zachowaniami i sprawami, o które 

bezwzględnie walczą, w ich ustach 

brzmią jak szyderstwo. Ludzie, którzy 

z barw i symboli narodowych, z białoczerwonego 

sztandaru i hymnu narodowego 

czynią stały element burd, rozrób 

i zadym godzących w ład społeczny, a nie 

rzadko w podstawowy interes Państwa. 

Nie mogę się powstrzymać od bardzo 

osobistej refleksji. W ciągu tych lat, 

w których danym mi było poznawać 

Czecha Nowackiego, w czasie wielu, wielu 

godzin rozmów o wszystkim, nigdy 

nie użył on tych Świętych dla niego Słów: 

”Honor i Ojczyzna”. On miał je w sobie, 

a nie na pokaz. Wyrażał je swoją postawą 

i całym swoim życiem. Kiedy czas i okoliczności 

tego wymagały był bohaterem, 

który dla wykonania powierzonego jemu 

zadania wielokrotnie był gotów oddać życie. 

Gdy zaś wojenna zawierucha ucichła 

swoimi talentami i z uporem zdobywaną 

wiedzą przywracał ludziom sprawność 

i radość życia. Kiedy choroba sięgnęła po 

jego niezniszczalny – jak jemu się wydawało 

– organizm walczył do końca, pełen 

pogody i optymizmu. Na ustach miał 

zawsze jego sakramentalne powiedzenie: 

„Dam radę”. 

Był człowiekiem, dla którego „patriotyzm” 

nie oznaczał pustego słowotoku 

i celebry. Oznaczał gotowość do najwyższego 

poświęcenia, gdy tego zażądała 

od niego historyczna chwila. W czasie 

pokoju słowo to oznaczało pracę, ciągłe 

doskonalenie i oddanie się wybranemu 

zawodowi, a także hart i upór w pokonywaniu 

przeciwności losu, gdy upomniała 

się o niego choroba i „metryka”. 

Nade wszystko zaś „patriotyzm” oznaczał 

prawość i uczciwość w postępowaniu 

i zachowaniu każdego dnia i każdej 

sytuacji. Był przykładem człowieka, który 

na pytania stawiane mu przez życie, 

pytania w sprawach wielkich i małych: 

„Jak postąpisz Czechu Nowacki, jak się 

zachowasz?” odpowiadał: „Przyzwoicie”. 

I tak postępował. 

Czy tak pojmowany i praktykowany 

patriotyzm nie powinien być naszą reakcją 

na dewaluację tego słowa w naszych 

czasach? Nieliczni tylko mogą i potrafią 

być bohaterami, ale każdy może być po 

prostu przyzwoitym… 

Może, ale czy potrafi …? 

Laureatem 

Nagrody Teresy Karch 

„Jestem bo jesteś” 

za rok 2009 została 

MARIA STACHNIK 

Gratulujemy. 

Koło 

Prawa i Sprawiedliwości 

w Kudowie-Zdroju 

życzy 

Wszystkim Czytelnikom „Pamiętnika”, 

mieszkańcom oraz gościom 

Wesołych Świąt, 

Szczęśliwego Nowego Roku 

oraz pomyślności naszej Ojczyźnie 

Zarząd Koła PiS 

w Kudowie-Zdroju 

24

świrzańskie noce i dnie 

▶ Józef Żółtański 

Od Redakcji: zbliżamy się do końca wspomnień pana Józefa Żółtańskiego ze 

Świrza, woj. Tarnopolskie. Nadchodzi zima… Jak to było – przed wojną – w Świrzu? 

Nasi Czytelnicy z Kudowy, powiatu kłodzkiego, ze Świdnicy, Jaworu, Legnicy, 

Lubina, Strzegomia i Wrocławia dziękują Panu Józefowi za podzielenie się z nimi 

tymi wspomnieniami. 

Wspomnienia cz. III 

Zima 

Prace gospodarcze zostały zakończone. 

Pierwsze przymrozki sprawiły, że 

posypały się liście z drzew. Mieszkańcy 

zbierali je skrzętnie na podściółkę dla 

bydła i na „zachaty”, ocieplając nimi ściany 

swoich domów, obór i kurników. Na 

drzwi i zbędne okna pleciono maty ze 

słomy, żeby w zimie jak najwięcej ciepła 

utrzymać w pomieszczeniach i oborach. 

Liśćmi dodatkowo zakrywano kopce 

ziemniaków. 

Listopad rozpalał wyobraźnię młodych 

chłopaków, którzy zaczynali organizować 

kolędę bożonarodzeniową. 

Decydowali kto będzie chodził z szopką, 

a kto z gwiazdą. Szopki robili sami. Musiała 

być co roku inna, poza tym dostosowywano 

do niej piosenki. Wkładano 

wiele wysiłku w te „próby teatralne”, żeby 

chodząc po wsi z kolędą i życzeniami, 

popisać się przed rodziną i znajomymi. 

Spora była grupa „aktorów” wcielających 

się w różne postacie jasełek. W tym 

czasie starsi zajmowali się świniobiciem, 

marynowaniem i wędzeniem mięsa. Ciekawe 

jest to, że gotowe połcie przechowywano 

w beczkach zakopanych w ziemi, 

by były świeże do świąt. Lodówek przecież 

nie było. Kobiety wypiekały słodkie 

strucle i kruche ciasteczka. Część z nich 

później wieszano na choinkę, część dzieciarnia 

wynosiła w kieszeniach. 

No i wreszcie Boże Narodzenie. Na 

święta zapraszano całą rodzinę. W domach, 

gdzie były osoby dwóch wyznań, 

Boże Narodzenie świętowano dwukrotnie. 

Raz w grudniu, drugi raz w styczniu 

− zgodnie z obrządkiem grekokatolickim. 

Trzeba było przyszykować dużo 

jadła, aby móc się wzajemnie i szczodrze 

gościć. Najważniejszą potrawą była kutia 

− oczyszczoną z łusek pszenicę gotowano 

i mieszano potem z miodem i makiem. 

Przygotowywana raz w roku na święta 

Bożego Narodzenia, kutia stanowiła potrawę 

bardzo lubianą przez wszystkich. 

W izbie rozścielano na ziemi snopek słomy, 

zdobiono choinkę kolorowymi łańcuchami, 

ciastkami, orzechami w złotkach, 

cukierkami, jabłkami. Na skrzynię, która 

najczęściej zastępowała stół, układano 

siano i przykrywano je białym obrusem. 

Na środku stołu kładziono bochen 

chleba, w którym tkwiła świeca. Na wigilię 

podawano dwanaście potraw, m.in. 

rybę, barszcz czerwony, gołąbki. Obowiązkowo 

czekano na pierwszą gwiazdkę, 

a gdy zabłysła, w modlitwie dzielono 

się opłatkiem, składano sobie życzenia. 

A potem ucztowano. Po kolacji dzielono 

się opłatkiem także z bydłem. Aż do pasterki 

o północy rozbrzmiewały chóralne, 

śpiewne kolędy. Święta, to był czas na 

porządny odpoczynek. Jedynie kolędnicy 

nie próżnowali, chodząc z szopką od chaty 

do chaty. Gdzieniegdzie ofiarowano 

im grosiki, gdzie indziej coś do jedzenia. 

Za wszystko dziękowali i brali do domu. 

Resztę dni spędzano wesoło, świątecznie, 

odwiedzając się wzajemnie, spędzając 

czas na gawędach, pieśniach, częstując się 

wódką. Na Nowy Rok od rana do wieczora 

chodzili „szczodrować”. Zamawiano 

rzeczywistość wygłaszając następujące życzenia: 

„Na szczęście, na zdrowie, na ten 

Nowy Rok, żeby Wam się rodziła pszenica 

i groch” lub „Był tu Święty Jan, powiedział 

żeście piekli kołaczki – szczodraczki, dajcie 

nam chleba, Wam Bóg zapłaci z wysokiego 

nieba”; „Niech Bóg pomnaża Wasze 

życzenia, Szczęść Boże, w domu, na polu 

i w komorze, niech będzie pochwalony Jezus 

Chrystus.” Złożeniu życzeń towarzyszyło 

rozsiewanie owsa po całym domu. 

Dziewcząt nie dopuszczano do uczestnictwa 

w „szczodrakach”, ponieważ wierzono, 

że wnoszą nieszczęście do domu. 

Zima w tym czasie była duża, śniegu 

nie brakowało, młodzi jeździli na 

łyżwach, nartach i sankach − sprzęcie 

własnej roboty. Np. narty wykonywano 

z desek odpowiednio je formując, niektórzy 

używali do tego celu klepek ze 

starej beczki odpowiednio profilowanej. 

Takie narty nadawały się do jazdy na 

ubitej drodze. Zamiast kijków używano 

tyki do fasoli. Zawodnicy, jeden po 

drugim startowali do wyścigu. Łyżwy 

robiono z klocka wyciętego pod obcas, 

zaokrąglonego na przodzie. Na spodzie 

miały stalówkę z obręczy oraz otwory na 

paski, którymi przywiązywano łyżwy do 

butów. Te zabawy zimowe sprawiały im 

dużo radości i uciechy. Starsi, te zimowe 

dni wykorzystywali do kończenia młocki. 

Zamożniejsi gospodarze posiadający 

w swoim dobytku konie, zarabiali zajmując 

się przewozem drzewa z lasu na stację 

kolejową do Bóbrki. Były to kloce, drzewo 

pocięte na sągi i „papierówka”. Dawało 

im to spory zarobek. Przewóz mógł 

się odbywać tylko przy dobrej pogodzie, 

bowiem zawieje i silne mrozy uniemożliwiały 

wyjazd z domu. Biedniejsi chodzili 

na zarobki do bogatszych, najmowali się 

do młocki, ale zarobku było nie wiele, bo 

dzień był krótki i przy mrozach praca szła 

niesporo. Mężczyźni schodzili się u któregoś 

z sąsiadów, grali w karty, opowiadali 

kawały oraz różne opowieści przekazywane 

z dziada, pradziada. Kobiety 

zbierały się razem do przędzenia i darcia 

pierza. Śnieg padał obficie, bywały dnie, 

że codziennie trzeba było kopać tunele 

do drogi i do budynków gospodarczych. 

Dom ogrzewało się paląc drewnem, które 

nie dawało tak dużo ciepła, jak węgiel, czy 

koks, używany obecnie. Fachowców było 

wielu: kowali trzech w miasteczku, na 

Szwarcówce i w Świrzyku. Bednarz wyrabiał 

beczki, szafliki, dzieże do rozczyniania 

chleba, krochmalnice, niecki i kołyski 

dla dzieci. Niektórzy dłubali w drzewie 

miękkim, przeważnie lipowym, różne 

przedmioty użytku kuchennego, przydające 

się w gospodarstwie jak czerpaki do 

nabierania zboża, szufle do obgartywania 

śniegu, łopaty do wyciągania chleba 

z pieca i magielnice do bielizny. 

25

świrzańskie noce i dnie 

▶ Józef Żółtański 

Garncarze wyrabiali garnki z gliny, 

które były używane do wszystkiego. Jeżeli 

chodzi o glinę, to miała ona zastosowanie 

wszechstronne. Budowano z niej 

(w stosownej porze roku) domy − lepianki. 

Fundamenty były z kamienia, szkielet 

chaty przeważnie dębowy. Do budowy 

zbierało się sporo ludzi. Kobiety urabiały 

glinę z wodą, mężczyźni nakładali ją 

na słomę i skręcali wałki do dwóch metrów. 

Wałki te wplatano między szczeble 

stojącego szkieletu. Tak powstawała 

ściana od podwaliny do płetwy dachu, 

z otworami na drzwi i okna. Gdy wysychały 

ściany kładziono dach z blachy 

lub dachówki, które też były wyrabiane 

w Świrzu. Wyschnięte ściany wyrównywano 

i kładziono na nie tynk, stolarkę 

okienną i drzwiową. Dom był gotowy. 

Ciepły, bo z naturalnego tworzywa, zbudowany 

wspólną pracą życzliwych ludzi. 

Nie płacono za pomoc, jedynie przyjęcie 

z wódką i serdeczne podziękowanie właścicieli 

nowo powstałego domu. Sąsiedzi 

składali serdeczne życzenia na szczęśliwe 

pożycie pod nowym dachem. 

Mieszkańcy mieli swoje lasy, tak zwane 

dąbrowy, gdzie wycinali budulec i drzewo 

na opał. (…) Rękodziełem, z którego 

znany był Świrz, były kosze wyplatane ze 

słomy i łoziny specjalnie do tego spreparowanej. 

Robiono koszyczki do wypiekania 

chleba, różne drobiazgi oraz kosze 

i pojemniki na zboże i bieliznę. Wycieraczki 

przed wejściem do domu robione 

były z warkoczy plecionych ze słomy 

żytniej, które zszywano sznurkiem. Na 

zimę, dla furmanów robiono kalosze ze 

słomy ocieplające nogi. Pracy i pomysłów 

było sporo, tym były zapełnione 

dnie i wieczory zimowe. Świrzanie byli 

samowystarczalni. Kołodzieje sporządzali 

koła do wozów, drabiny, podwozia 

do furmanek, pługi, taczki, i stolarkę 

budowlaną. Chcę jeszcze coś napisać 

o tych najbiedniejszych mieszkańcach 

Świrza. Pracowali zwykle sezonowo i to 

oboje rodzice. Dzieci zaś wysyłano do 

bogatszych gospodarzy na parobkowanie. 

Nieraz dzieciak wysyłany był daleko 

od domu i normalnie poza umową musiał 

wykonywać różne dodatkowe prace. 

Zapłatą było tylko jadło i niekiedy jakaś 

garderoba. Niejednokrotnie dzieci uciekały 

z powrotem do domu, już bez zapłaty, 

by znosić głód, ale ze swoimi. Wielu 

z tych ludzi wyjeżdżało za granicę do Łotwy, 

Niemiec i Francji, a nawet Ameryki. 

Teraz, gdybyś chciał znaleźć Świrzaka, to 

go znajdziesz na całym świecie. Ciągle 

szukamy kontaktów ze swoimi. Na tym 

kończę swoją opowieść o moim miejscu 

urodzenia i wychowania do lat osiemnastu. 

Opowieść spisałem wg mojej pamięci 

w 1997 r. w Kudowie-Zdroju, gdzie 

obecnie mieszkam. 

Tradycje Świąt Bożego Narodzenia w Kudowie 

Krzysztof Chilarski 

Podejmując temat obrzędowości dorocznej, 

w tym przypadku Bożego 

Narodzenia, w Kudowie, musimy zastanowić 

się czy chcemy odtworzyć przedwojenne 

tradycje tego terenu („Zakątka 

Czeskiego”, czes. „Český koutek” czyli 11 

wsi łącznie z Kudową), czy też chcemy 

zbadać różnorodność tradycji przywiezionych 

na te tereny po 1945 roku. 

Myślę, że warto na początku poznać 

odleglejsze tradycje regionu w którym 

mieszkamy, nawet jeśli wydają się być 

kulturowo czy religijnie obce. Zajmowałem 

się tymi zagadnieniami w przygotowywaniu 

pracy magisterskiej na Wydziale 

Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego. 

ZWYCZAJE CZESKIE W KUDOWIE 

Rejon podkudowski zamieszkany był 

przez Czechów wyznania katolickiego 

i protestanckiego, głównie ewangelickoreformowanego 

(kalwińskiego). Różnice 

wyznaniowe wiązały się przede wszystkim 

z obrzędami sprawowanymi w kościele. 

wieniec − Okres Adwentu rozpoczynano 

od wyplecenia z gałązek świerka 

lub jodły wieńca adwentowego. Wieniec 

ozdobiony wstążkami i czterema świeczkami 

ustawiano na stole lub wieszano 

pod stropem, a następnie w każdą niedzielę 

Adwentu zapalano kolejną świeczkę 

i śpiewano pieśni adwentowe. Takie 

wieńce spotykano zarówno u katolików 

jak i ewangelików. 

szopka − Elementem nieodzownym 

świąt Bożego Narodzenia była szopka 

betlejemska. Słynęła z nich cała Ziemia 

Kłodzka. Najsłynniejszą szopką kudowską 

jest szopka w Czermnej. Wykonana 

została przez Franciszka Stepana w latach 

1896-1924. W każdym kudowskim domu 

ustawiano szopkę bożonarodzeniową. 

Różnice w ich rozmiarach, konstrukcji 

i zastosowanych materiałach zależały od 

zamożności i pomysłowości konstruktorów. 

Obok rozbudowanych szopek 

z drewna, papieru, huby, słomy, kory 

drzew i mchu, których rozmiary dochodziły 

nawet do 5 m (szopka w Czermnej 

i Słonym) występowały szopki w całości 

wykonane z papieru o rozmiarach do 50 

cm. Szopki papierowe ograniczały się do 

przedstawienia samej stajenki, a w niej 

postaci ludzi i zwierząt. 

choinka − O wiele nowszą ozdobą bożonarodzeniową 

jest choinka. Pojawiła 

się w tutejszych domach w II poł. XIX 

wieku. Najczęściej stawiano drzewko 

świerkowe, rzadziej jodłowe, wysokości 

około 120 cm. Dekorowano je jabłkami, 

orzechami, piernikami, ozdobami 

z papieru, a w bogatszych domach nawet 

bombkami, dmuchanymi ze szkła zwierzętami, 

dzwoneczkami oraz lametą. Do 

gałązek przyczepiano spinacze, w których 

umieszczano świeczki. Na czubku 

choinki umieszczano gwiazdę, symbolizującą 

tę, która wiodła Trzech Króli do 

dzieciątka Jezus. 

potrawy − W wigilię Bożego Narodzenia 

katolicy uczestniczyli o północy w uroczystej 

mszy świętej zwanej „pasterką”. 

26

ZWYCZAJE i OBRZĘDY LUDOWE 

▶ Krzysztof Chilarski 

Ewangelicy w tym dniu o godz. 17 uczestniczyli 

w nabożeństwie upamiętniającym 

Narodzenie Pańskie. Katolicy po pierwszej 

gwiazdce na niebie, a ewangelicy bezpośrednio 

po nabożeństwie spożywali kolację 

wigilijną. Do powszechnych dań kolacji 

wigilijnej należały: zupa grzybowa lub 

zupa z suszonych owoców, ryby smażone 

podawane najczęściej w zalewie octowej, 

śledzie, strucle (czes. štĕdrak, vánočka), 

orzechy, suszone jabłka, śliwki i gruszki. 

Katolicy spożywali ponadto kluski jaglane 

z mlekiem i masłem oraz połamane bułki 

zalewane mlekiem z makiem. Kościół 

protestancki dopuszczał także spożywanie 

potraw mięsnych. Jadano m.in. bułczankę 

(jiternice) i siekane mięso podawane 

z ziemniakami i kapustą kiszoną. 

zabiegi i wróżby − Do zakresu praktyk 

magicznych należał powszechny wśród 

Czechów obu wyznań zwyczaj określany 

budzeniem drzewek. Dzieci w dzień 

wigilijny wychodziły boso wcześnie rano 

do sadu i uderzając każde drzewo owocowe 

kijem wypowiadały formułkę: 

„Stromečky stávej, 

ovoce dávej, 

ustroj se, umej se, 

je štědry deň”. 

Miało to spowodować obfitsze owocowanie 

drzew. Do tej kategorii praktyk 

należało także wysypywanie pod drzewka 

owocowe resztek z pokarmów spożywanych 

podczas kolacji wigilijnej m.in. 

łupin z orzechów i skórek z jabłek. 

Wśród licznych wróżb praktykowanych 

przez tutejszą ludność w dniu wigilijnym 

dwie były najpowszechniejsze: 

wróżba z pierwszego rozkrojonego jabłka 

i pierwszego rozłupanego orzecha. 

Jeżeli po rozkrojeniu jabłka w poprzek 

pestki były ułożone w gwiazdę to przepowiadano 

szczęście i zdrowie, jeżeli 

w krzyż – to śmierć w przyszłym roku. 

Rozłupany orzech był czarny w środku 

wróżył śmierć, jeżeli był zdrowy zapowiadał 

szczęście. 

kolędowanie − W okresie bożonarodzeniowym 

tutejsze domy odwiedzali 

kolędnicy. Kolędowało trzech starszych 

chłopców przebranych za mędrców ze 

Wschodu (Trzech Króli). Chłopcy wchodząc 

do domu śpiewali: 

„My tři králove, 

my jdeme k vám, 

štěsti, a zdravi 

vinšujem vám”. 

Powyższe omówienie przedwojennych 

zwyczajów bożonarodzeniowych w okolicach 

Kudowy nie wyczerpuje tematu 

i ze względu na ramy artykułu pominięto 

m.in. formy obdarowywania dzieci, 

wróżby matrymonialne, agrarne czy też 

przepowiednie meteorologiczne. 

Jeszcze przed zakończeniem II wojny 

światowej wielu tutejszych mieszkańców 

uciekło na stronę czeską w obawie przed 

zbliżającym się frontem, inni wyprowadzili 

się do Czechosłowacji w krótkim 

czasie po zakończeniu wojny, a około 

połowy mieszkańców wysiedlono do 

Niemiec. W latach 50. XX wieku w „Zakątku 

Czeskim” mieszkało już tylko ok. 

450 osób posługujących się językiem 

czeskim. Ostatnie wyjazdy do RFN miały 

miejsce w latach 60. XX wieku. 

ZAKOŃCZENIE WOJNY I ZMIANY 

LUDNOŚCIOWE 

Po wojnie Kudowa i okoliczne wsie 

zostały zasiedlone przede wszystkim 

przez ludność z różnych rejonów Polski, 

w szczególności z tych województw, 

w których z powodu przeludnienia brakowało 

ziemi. Najwięcej rodzin przyjechało 

z Krakowskiego, Kieleckiego, 

Rzeszowskiego, Łódzkiego, Lubelskiego, 

Warszawskiego, a także z Wielkopolski 

i z Żywiecczyzny. Te grupy osadników 

określa się w literaturze przedmiotu migrantami 

wewnętrznymi. Drugą grupę 

stanowiła ludność z terenów, które weszły 

w skład ówczesnego Związku Radzieckiego, 

przede wszystkim z byłych 

województw: lwowskiego, tarnopolskiego, 

stanisławowskiego, wołyńskiego, 

a w mniejszym stopniu z wileńskiego 

i nowogródzkiego. Ludność tę określano 

repatriantami, a w nowszej terminologii 

przesiedleńcami. Potocznie zaś nazywano 

ich „zabużanami”. Nieliczną grupę 

stanowili reemigranci, m.in. z Francji. 

W okresie powojennym nastąpiły zasadnicze 

zmiany w obrzędowości dorocznej 

zarówno wśród ludności napływowej 

jak i autochtonicznej. Wzajemne kontakty 

odmiennych grup ludności, konieczność 

przystosowania się do środowiska geograficznego 

oraz inne czynniki doprowadziły 

każdą grupę do zarzucenia niektórych 

zwyczajów powszechnych dla niej przed 

znalezieniem się w nowym miejscu zamieszkania. 

Wiele zjawisk kultury ludowej 

zanikło nie tylko w związku z faktem 

przesiedlenia, ale podobnie jak na terenie 

całej Polski z powodu gospodarczych, 

społecznych i kulturowych przemian wsi 

polskiej po II wojnie światowej. 

Największym zmianom w obrzędowości 

dorocznej uległo obchodzenie 

świąt Bożego Narodzenia. Doszło przede 

wszystkim do zaniku wielu tradycyjnych 

elementów tych świąt. Również w sposobie 

obchodzenia tych świąt przez tutejszych 

Czechów zaszły liczne zmiany. Były 

one następstwem wielu wymienionych 

powyżej procesów, a dodatkowo pojawiły 

się w nich liczne wpływy polskie, co 

było najczęściej związane z zawieraniem 

małżeństw polsko-czeskich. 

Świąteczna wieczerza w dniu wigilijnym 

poprzedzona była przygotowaniem 

wystroju izby-pokoju oraz potraw wigilijnych. 

Zarówno potrawy jak i wystrój 

mieszkania w rodzinach czeskich autochtonów 

i polskich osadników znacznie się 

różniły, chociaż i w grupie tych ostatnich 

zaznaczały się liczne odrębności w zależności 

od pochodzenia regionalnego. 

RÓŻNE POCHODZENIE, 

RÓŻNE TRADYCJE 

choinka − Nieodzownym symbolem 

świąt Bożego Narodzenia jest choinka. 

Zwyczaj ubierania w dzień wigilijny 

choinki znany był wszystkim osadnikom 

przybyłym na teren Kudowy, jednakże 

istniały rodziny, które zaczęły go praktykować 

dopiero tutaj. W niektórych grupach 

choinka (np. Krakowskie) zastąpiła 

tzw. połaźniczę lub podłaźniczkę, występującą 

w pierwszych latach powojennych 

w formie wieńca z jedliny lub wierzchołka 

jodłowego drzewka, przybranego kolorowymi 

ozdobami, które dawnym zwyczajem 

wieszano u sufitu. 

snopy − Zwyczajem powszechnie praktykowanym 

przez różne grupy polskich 

osadników w dawnym miejscu zamieszkania 

było stawianie w izbie snopów niewymłóconego 

zboża oraz słomy. Kilka 

lat po przyjeździe do Kudowy zwyczaj 

zarzucono. Snopki żyta, pszenicy lub 

jęczmienia (dziad) i owsa (baba) stawiali 

najczęściej w kącie izby wszyscy „zabużanie”, 

migranci z Rzeszowskiego, a rzadziej 

ludność przybyła z Kieleckiego, 

Lubelskiego czy Krakowskiego. Snopki 

te przynosił o zmierzchu w dzień wigilijny 

gospodarz i składał całej rodzinie życzenia 

wszelkiej pomyślności. Osadnicy 

27

ZWYCZAJE i OBRZĘDY LUDOWE 

▶ Krzysztof Chilarski 

z Kieleckiego snopek wkładali pod stół, 

a dodatkowo słomę zatykali za belki stropowe. 

Powyższe praktyki miały zapewnić 

pomyślność w gospodarstwie. Lwowiacy 

i Stanisławowiacy na snopkach przed 

wieczerzą kładli opłatek. Snopki z izby 

wynoszono w różnym czasie, jak i różne 

było ich późniejsze zastosowanie. 

słoma − Ustawianiu snopków towarzyszyło 

rozścielanie słomy na podłodze. 

Rozścieloną słomę nazywano dziaduchem 

(Lwowskie, Tarnopolskie, Wileńskie, 

Wołyńskie) lub babką (Stanisławowskie, 

Rzeszowskie). Kładziono się na niej 

w wieczór wigilijny w celu zapewnienia 

sobie zdrowia na cały rok. Spały na niej 

dzieci, poczym rano w dzień św. Szczepana 

słomę wynoszono. Zwyczaj ten miał 

symbolizować narodzenie się Chrystusa 

w stajni. 

pająki − Jeszcze kilka lat po wojnie 

osadnicy rekrutujący się głównie z Polski 

centralnej wieszali pod sufitem własnoręcznie 

wykonywane ze słomy i bibuły 

pająki, 

stół i opłatek − Szczególnie starannie przygotowywano 

stół do wieczerzy wigilijnej. 

Na stole pod białym obrusem umieszczano 

siano, na nim opłatek, a obok świece i krzyż. 

Ponadto na stole znajdował się bochenek 

chleba, który nie był krojony do kolacji 

wigilijnej, a także rozsypane ziarna zbóż, 

dorodne kłosy oraz czosnek. Powszechne 

do dzisiaj ustawianie na stole dodatkowego 

nakrycia dawniej posiadało inne znaczenie, 

mianowicie było przeznaczone dla dusz 

zmarłych członków rodziny. 

Zgodnie z tradycją wieczerza wigilijna 

do dzisiaj rozpoczynana jest wspólną 

modlitwą, czytaniem ewangelii, łamaniem 

się opłatkiem oraz wzajemnym 

składaniem sobie życzeń. Dzielenie się 

opłatkiem znane było wszystkim osadnikom. 

Po wojnie opłatek pojawił się 

w czeskich domach. 

potrawy − Współcześnie nie przestrzega 

się jak dawniej wymaganej zwyczajowo ilości 

potraw, których u ludności napływowej 

było najczęściej 12, a u autochtonów 9. 

Potrawą występującą tylko u ludności 

kresowej oraz u osadników z Rzeszowskiego 

była kutia. Przyrządzano ją ze 

specjalnie tłuczonej w stępie, a następnie 

prażonej pszenicy, do której dodawano 

utarty mak z miodem oraz czasem orzechy 

i bakalie. Współcześnie kutię przyrządza 

się coraz rzadziej. Maku dodawano 

do klusek, tzw. makiełki (osadnicy 

z centralnej Polski oraz przesiedleńcy 

z Wileńszczyzny), nadziewano nim pierogi 

podawane polane miodem (Wołyńskie), 

a także pieczono z nim placki: śliże 

(Wileńskie), łatki (Rzeszowskie), łamańce 

(Lubelskie), strucle (Kieleckie). 

Do podstawowych dań kolacji wigilijnej 

należą do dziś pierogi: nadziewane 

dawniej siemieniem lnu i konopi 

tzw. łochdziaki (Lwowskie), a przede 

wszystkim ziemniakami, grzybami lub 

grzybami i kapustą (wszystkie grupy 

z wyjątkiem osadników z Poznańskiego 

i Żywiecczyzny). Niektóre grupy kresowiaków 

znały uszka z grzybami. Drugą 

dominującą potrawą były gołąbki; nadziewana 

kaszą gryczaną (Tarnopolskie, 

Stanisławowskie, Lwowskie), jaglaną 

(Wołyńskie), ziemniakami (Rzeszowskie). 

Dodatkiem do farszu były grzyby. 

Wszyscy mieszkańcy przyrządzali kapustę, 

gotowaną najczęściej z grzybami, 

grochem lub fasolą. Oddzielną grupę stanowią 

dania z kaszy: kasza jęczmienna ze 

śliwkami (Krakowskie), kasza jęczmienna 

z olejem (Wołyńskie), kasza z mlekiem 

(Lubelskie), kasza z kompotem 

z suszu owocowego (Kieleckie), kasza 

z grzybami (Lubelskie). Suszone owoce 

najczęściej używano do przyrządzania 

kompotów oraz słodkich zup podawanych 

z kluskami, kaszą lub ziemniakami 

(Kieleckie, Łódzkie, Poznańskie). Śledzie 

i ryby słodkowodne (karp i szczupak), 

spożywane do dzisiaj, znane były wszystkim 

grupom regionalnym, różny był tylko 

sposób ich przyrządzania. 

Kolację wigilijną zaczynano zazwyczaj 

od zupy: barszczu czerwonego z grzybami, 

uszkami, lub fasolą, zupy grzybowej, 

żuru lub zupy z suszonych owoców. 

zakazy, zabiegi i wróżby − W okresie 

Świąt Bożego Narodzenia, a zwłaszcza 

w dniu wigilijnym, występowało wiele 

zakazów i zabiegów o charakterze magicznym, 

które miały zapewnić praktykującym 

je osobom pomyślność w życiu 

osobistym oraz powodzenie w pracach 

agrarno-hodowlanych. Dzień wigilijny 

sprzyjał również praktykowaniu różnego 

rodzaju wróżb. Powszechna jest do dzisiaj 

wiara, że sposób zachowania się w dniu 

wigilii Bożego Narodzenia ma wpływ 

na nadchodzący rok. Należy w tym dniu 

wcześnie wstać z łóżka, aby w następnym 

roku nie być leniwym, nie można 

się kłócić, hałasować i nie należy spożywać 

alkoholu. Zgodnie z dawną tradycją 

nie wstaje się od stołu podczas spożywania 

kolacji, aby rodzina się nie rozpadła. 

W tym samym celu obwiązywano nogi 

stołu łańcuchem lub powrósłem ze słomy. 

Przestrzegano również, aby nic nie 

wydawać z domu, aby nie zaznać biedy. 

W tym dniu nie należało: czesać się, aby 

m.in. uchronić się od bólu głowy, używać 

ostrych narzędzi np. wideł, siekiery, igły, 

nożyczek aby nie spowodować w następnym 

roku nieszczęścia w gospodarstwie 

(użycie w tym dniu siekiery mogło skutkować 

bólem zębów), kłaść się w ciągu 

dnia na łóżku, bo zboże w okresie dojrzewania 

mogło się wyłożyć. 

Do zabiegów hodowlanych należało 

praktykowane jeszcze w latach 70. XX 

wieku zanoszenie do obory opłatka dla 

bydła, żeby się dobrze chowało. Taki 

opłatek miał jasno-zieloną barwę, a podawany 

był sam lub połamany i wymieszany 

z solą bądź resztkami pożywienia 

z kolacji wigilijnej. 

Nie praktykuje się już wróżb matrymonialnych 

powszechnych dawniej 

wśród wszystkich grup regionalnych. 

Ludzie starsi powszechnie wymieniają 

wróżbę polegającą na nasłuchiwaniu 

przez dziewczyny po kolacji wigilijnej, 

z której strony domu szczeka pies, z tej 

strony miał przyjść przyszły małżonek. 

Nadchodzący rok przepowiadano na 

podstawie odwiedzin w dniu wigilijnym: 

jeśli pierwszy przyszedł mężczyzna to 

wróżono szczęśliwy rok, jeżeli kobieta to 

rok nieudany. Wizyta pierwszego mężczyzny 

mogła wróżyć także, że krowa 

w odwiedzonym gospodarstwie wyda na 

świat cielaka, a jeżeli przyszła kobieta to 

jałówkę. Pomyślność i zdrowie w nad- 

28

UNIA EUROPEJSKA 


chodzącym roku wróżyła wizyta dzieci 

i osób młodych. Zły rok, czyli taki, w którym 

się „nie darzy” przepowiadano kiedy 

pierwsi przyszli do domu ludzie starzy. 

kolędowanie − Oddzielny temat związany 

z Bożym Narodzeniem stanowi 

zwyczaj kolędowania, czyli obchodzenia 

domów przez grupy dzieci i młodzieży. 

Kolędowanie w Kudowie odbywało się 

w różnych formach. Kolędnicy chodzili 

najczęściej od wigilii do Trzech Króli. 

Wśród nich były grupy kolędnicze bez 

rekwizytów, kolędnicy z symbolami bożonarodzeniowymi 

– z rajem, z banią, 

z gwiazdą, z szopką, kolędnicy przebierańcy 

– z turoniem, z kozą, z niedźwiedziem, 

z konikiem oraz tzw. herody i trzej 

królowie. Współczesne kolędowanie bożonarodzeniowe 

w Kudowie występuje 

w formie szczątkowej. Zazwyczaj są to 

skrócone widowiska „herodowe”. Spotyka 

się także kolędników z gwiazdą, którzy 

składają życzenia i śpiewają kolędy. 

Artykuł napisany na podstawie pracy 

magisterskiej; Krzysztof Chilarski, Zwyczaje 

i obrzędy ludowe we wsi Pstrążna w powiecie 

kłodzkim, Uniwersytet Wrocławski, 

Kierunek Etnologia, Wrocław 2007 r. 

PRZESZŁOŚĆ I NOWE PAŃSTWO 

Prezydent Rzeczpospolitej podpisał 

Traktat Lizboński. Uczynił to w naszym 

imieniu. Kto nie wie, czy ten traktat jest dobry, 

czy nie dobry dla Polski, niech zajrzy 

do „Pamiętnika Kudowskiego” nr 4 z br. 

Powstaje więc ogromna wspólnota państw 

europejskich. Zacznie do nas coraz bardziej 

docierać, że ośrodek mocy jest w Brukseli. 

Od 1 grudnia 2009 r. mamy nowe państwo: 

Unię Europejską. Na naszych oczach 

zmieniła się mapa świata. Mieszkając przez 

cały czas w Polsce byłem już obywatelem 

II Rzeczypospolitej, potem ZSRR, potem 

żyłem w koszmarze okupacyjnym III Rzeszy, 

potem w ojczyźnie ludowej, w naszej 

− czyli w PRL, potem znowu w Rzeczpospolitej 

(choć nie wiem w której: III, czy 

IV), teraz w Unii Europejskiej. Kawał historii. 

Kto wyszedł z tego z życiem, ten wie 

że żyje. Mieszkaniec Kudowy, Jan Broszko 

z Ciemierzyniec, nasz kudowski Sybirak 

mówi, że w pociągu na Sybir, w straszliwą 

zimę 1940 r. inaczej się życie odczuwało, 

niż dzisiaj. Gdy enkawudzista wchodził do 

wagonu sprawdzić, czy wszyscy żyją, matki 

podszczypywały dzieci by płakały. Nie 

płacze – znaczy się nie żyje, i ciche, słabe 

ale z jeszcze tlącym się życiem lądowało 

w śniegu, a pociąg jechał dalej i dalej. Po 

chwili dodał filozoficznie: jak płaczesz, to 

znaczy, że żyjesz − taki był świat. 

STRATEGIA „NIE LĘKAJCIE SIĘ” 

Nasz wielki Polak, Jan Paweł II powiedział 

i stale przypominał: „nie lękajcie się”. 

To dziwna strategia. „Nie lękajcie się” mówił 

także wtedy, gdy nakłaniał nas do integracji 

europejskiej. To brzmi jak zachęta 

do ufności, ale także do roztropności, ale 

także do wielkiego zdecydowania, niemal 

do walki. W domyśle można dodać „do 

przodu – nie lękajcie się!”. Wtedy także 

mówił: „Zachowajcie to dziedzictwo, 

któremu na imię Polska”. A to już może 

brzmieć nie tylko jak ojcowska prośba 

i rada, ale także, jak ostrzeżenie przed 

zdradą, przed przewagą „mieć” nad „być”, 

przed rezygnacją ze swojej ojczyzny i jej 

ducha. Czemu tak mocno akcentował nie 

lękajcie się ? Czego mielibyśmy się lękać? 

Ta strategia jest nam znana. Gdy, 

w czasie okupacji, hitlerowski okupant 

chciał nas porazić zabijaniem wszystkiego, 

co polskie, nasi pisali na murach 

„my hitlera w dupie mamy”. Czy mogło 

być coś mocniejszego od tak wyrażonej 

woli, od tej naszej determinacji? Tamci 

źle skończyli, a Polacy znaleźli się wśród 

zwycięzców. Nie lękaliśmy się, ponieważ 

wiedzieliśmy, że zło musi ponieść 

klęskę. To tylko kwestia kosztów. Aby 

ich było mniej, dobru trzeba pomóc. 

A czego teraz mielibyśmy się lękać? Jan 

Paweł II wypowiadał swoje myśli na bardzo 

wysokim stopniu ogólności. Mówił 

językiem filozofów, poetów i proroków. 

Powinniśmy go uznać za przewodnika 

na nowe czasy. Jak rzadko kto, znał nasze 

historyczne zaplecze i jeśli doradził nam 

wejście do Unii, to liczył na nasz rozum. 

Jeżeli coś zawalimy, to miejmy pretensje 

tylko do siebie samych. Czego więc mielibyśmy 

się lękać? Może utraty odwagi 

bycia sobą? Czy nie zanadto obawiamy 

się różnej maści szyderców? Czy dostatecznie 

zdecydowanie chronimy nasze 

polskie wartości i cenimy siebie samych? 

W moim własnym domu, mój znajomy 

z jednego z zachodnich krajów (nazwy nie 

wymieniam, by nie wprowadzać w błąd 

Motory Europy 

Bronisław MJ Kamiński 

Czytelników, co do mojej rzeczywistej 

intencji) pozwolił sobie na niestosowną 

uwagę pod adresem Prezydenta naszego 

państwa. Liczył pewnie na to, że potraktuję 

to jako dowcip, za pewną niemiecką 

gazetą. Powiedziałem mu zwyczajnie 

ale stanowczo, by nie zapominał, że jest 

to prezydent mojego państwa. Ponieważ 

to nie trafiło do niego, więc musiałem − 

używając jego języka − powiedzieć coś 

w tym stylu o politykach jego kraju. Wtedy 

trafiło. Ale, co najdziwniejsze: moja 

żona powiedziała w tym momencie, że ja 

go obrażam. A on nas nie obraża − zapytałem. 

Doszliśmy z żoną do zgodnego 

spostrzeżenia, że zagranicą, w obcym 

domu lub nawet zaprzyjaźnionym do 

głowy by nam nie przyszło wyrazić się 

29

UNIA EUROPEJSKA 


obraźliwie o ich czołowym przywódczym 

polityku. Chciałbym być dobrze 

zrozumianym: nie chodzi mi o to, że tak 

zachował się jakiś zachodni europejczyk, 

ale że to staje się możliwe z powodu pozwalania 

sobie przez naszych rodaków na 

obraźliwe i poniżające uwagi o naszych 

narodowych sprawach lub wręcz pokazywanie 

innym, jak to umiemy narzekać 

i opluwać siebie. Zapewniam Cię, Drogi 

Czytelniku, że ów nasz gość stał się odtąd 

bardziej delikatny i nawet sympatyczniejszy. 

Trzeba się cenić, jeżeli chcemy, 

by inni nas cenili i żebyśmy mieli dobrą 

własną samoocenę. Nie trzeba być przewrażliwionym, 

ale wystarczy szanować 

się. Co durniejsi spośród nas mają nawet 

jakąś osobliwą skłonność do poniżania 

siebie i wszystkiego, co polskie, a szczególnie 

w obcym otoczeniu. Nadmierna 

autoironia − to nie jest znak zdrowego 

rozumu. Nie musimy wypierać się tego, 

co złe, ale trzeba znać granice, gdzie 

kończy się czyjaś słuszność, lub własna 

usprawiedliwiona krytyka, a zaczyna się 

poniżanie i zwykła głupota. Nie lękajmy 

się …bycia sobą. I przede wszystkim: 

nie lękajmy się bycia lepszymi; lepszym 

od siebie wczoraj i lepszym od innych − 

etycznie i intelektualnie. Nie trzeba bać 

się wczorajszego błędu, jeżeli dzisiaj go 

naprawiliśmy. Filozof z Koła Wiedeńskiego 

(Reichenbach) wypowiedział kojącą 

sentencję: „Jeżeli, z chwilą uznania 

błędu za błąd poprawia się go − to droga 

błędu jest drogą prawdy”. Historia Polski 

nie kończy się na wejściu do Unii. Takie 

struktury ponadnarodowe − jak Unia 

− powstają i przemijają, a narody pozostają. 

Trzeba pamiętać jakim się było na 

wejściu i jakim może się być na wyjściu. 

Ciąży na nas naprawdę ogromna odpowiedzialność. 

STRATEGIA „KTO − KOGO” 

Jest także innego typu strategia, którą 

trafnie oddają słowa Lenina: „kto – kogo ?”. 

W każdej sytuacji: „kto – kogo?”. Taką 

− ten wódz proletariatu − miał strategię 

życiową. Strategia skuteczna, w walce, ale 

nie w budowaniu nowego. Taką strategię 

myślenia i działania miał także Hitler, 

Stalin i ich poplecznicy, chociaż w treści 

myślenia Hitler i Stalin różnili się zasadniczo, 

tak, jak różnią się bandyta i rewolucjonista. 

Ale, po co szukać daleko: wystarczy 

rozglądnąć się dookoła, w pracy, 

po sąsiedzku, na ulicy: czy takich nie widać?. 

„Kto – kogo?”. Jak takiego dojrzysz, 

to musisz wiedzieć, że jest to przypadek 

beznadziejny. Twój dobry gest zostanie 

odebrany jako głupota. Taki zmusza Cię 

do zastosowania wobec niego jego własnej 

strategii. O tym trzeba pamiętać, 

także w Unii. Ale to nie jest strategia 

w Unii. „Nie lękajcie się” – to jest to. 

ZASADA 

OGRANICZONEGO ZAUFANIA 

Każdy Polak wie , jak to Konrad Mazowiecki 

sprowadził do Polski krzyżaków 

i co z tego wyszło. Wcześniej, Węgrzy 

okazali się przezorniejsi i ich szybko 

wypędzili. Ufny gest polskiego księcia 

kosztował nas potem morze krwi i dzisiaj 

byłby zdradą narodową. W końcu poradziliśmy 

sobie, ale niepotrzebnie wielkim 

kosztem. W 2010 r. obchodzić będziemy 

600. rocznicę bitwy pod Grunwaldem. 

Dobrze, że wtedy poradziliśmy sobie 

z krzyżakami. Gdyby to się stało później, 

to ci, co wieźli pod Grunwald wielkie 

fury sznurów i kajdan na naszych rycerzy, 

uznaliby siebie za… wypędzonych 

z ich „małej ojczyzny”. Biblijne psalmy 

pouczają, że ludzie − jak świat światem 

− nastawiają na siebie sidła. Zasada swobodnego 

przepływu ludzi i kapitału w ramach 

Unii jest czymś dobrym i wzajemnie 

otwierającym ludzi na siebie. Trzeba 

jednak widzieć sprawy we wszystkich 

uwarunkowaniach. 

MOTORY EUROPY 

Gdzie są motory tej zjednoczonej 

Europy? W czym one tkwią? Wielu myśli 

o pieniądzach. Gdyby chodziło tylko 

o pieniądze, mówi jeden z moich przyjaciół 

− to cała ta Unia nie byłaby warta 

funta kłaków. Rozleciałaby się przy 

pierwszym kryzysie finansowym. A taki, 

prędzej, czy później się pojawi. Nawet 

bardziej prędzej. Tymczasem Unia ma 

potężne motory w jednoczeniu wokół 

ratowania środowiska naturalnego, we 

wspólnym rynku, wspólnej obronie, 

w różnorodności narodowych kultur na 

jednoczącej chrześcijańskiej glebie. Ufność 

narodów, co do tego, że szanowane 

będą ich kultury narodowe, a nawet 

stymulowanie tej różnorodności z Brukseli 

− może tworzyć potężny organizm 

utrzymujący sprawną całość. Naszą siłą 

staje się nasza kultura, mocna tożsamość 

narodowa. Prezydent Polski podpisał 

Traktat Lizboński − nie lękajmy się. 

BRACZE I DAWACZE. 

ŚWIAT NALEŻY DO TYCH, 

KTÓRZY DAJĄ 

To nie jest jednak całkiem tak, że co 

ma być − to będzie. Dziecko chroni pewnie 

także (trochę) Anioł Stróż, ale gdy 

dziecko wyrośnie i wychyli za dużo z kielicha, 

to i Anioł Stróż nie uchroni go, gdy 

wejdzie pod pędzącą ciężarówkę. Anioł 

ma też takiego dosyć i woli zająć się kimś 

lepszym. Czy nie za dużo mieszamy do 

wszystkiego Najwyższego, Świętych i Najświętszą 

Panienkę? − zapytałby Zagłoba. 

Nie liczmy na cuda, jeżeli nie wykorzystaliśmy 

rozumu, woli i doświadczenia 

historycznego, a nawet zwykłej życiowej 

zapobiegliwości i dzielności. Gdybyśmy 

− jako Polacy − w XVII i XVIII wieku 

bardziej dbali o swoje wojska, o szkolnictwo 

i siłę państwa (pamiętamy rozmowy 

z prof. J. Rzońcą w poprzednim PK), to 

pewnie nie byłoby rozbiorów, nie dalibyśmy 

potem podpalić naszego domu 

tym ze swastyką, i nie byłoby wyrzucania 

naszych dzieci w śnieg. Sami wleźliśmy 

w sidła. Nie liczmy tak bardzo na innych 

i tylko na branie, korzystanie, potem na 

cuda. Silny, nawet jak wdepnie w sidła − 

potrafi je zniszczyć. Słaby utknie i ginie. 

To jest aktualne także w Unii. Pewien 

nasz mądry rodak mówił, że świat należy 

nie do tych co zabijają, zagarniają 

i biorą, tacy źle kończą, ani do nienażartych 

i pysznych, lecz do tych, którzy 

dają mądrość, siły, swoją ofiarność (pieniądze 

także się liczą), swoją przezorną 

roztropność i odwagę. Świat należy do… 

dawaczy. Po nędzy, jaka nastała w Europie 

w wyniku II wojny światowej, Niemcy 

i inne kraje Europy Zachodniej brały 

pomoc amerykańską w Planie Marshalla. 

Byli braczami. Wzbogaceni stali się dawaczami. 

Dawali między innymi i nam, 

w trudnych latach po realnym socjalizmie. 

Chwała im za to i wdzięczność. 

Teraz − podobnie jak Niemcy − musimy 

szybko odwyknąć od mentalności 

braczy, wręcz taką mentalność zwalczać, 

podźwignąć się, umacniać się i pomagać 

innym. A tak się stać może, gdy zaufamy 

wezwaniu nie lękajcie się! To trzeba sobie 

uświadomić w związku z wydarzeniem 

1 grudnia 2009 r. 

30

Wydarzenia kulturalne 

▶ Wojciech Heliński 

Jedną z cech dojrzewania każdej społeczności 

jest praca na rzecz definiowania 

własnej tożsamości. W Kudowie 

zadanie to z dużym zaangażowaniem realizuje 

działające przy Muzeum Kultury 

Ludowej Pogórza Sudeckiego w Kudowie 

Pstrążnej − Centrum Edukacji Etnologicznej 

(CEE). Z inicjatywy CEE odbyło 

się spotkanie pt. „Kultura Chrześcijańska 

i kultura Islamu − pomosty do dialogu 

kultur.” Gościem wieczoru − w Klubie 

Seniora − był nauczyciel akademicki dr 

Sameer Ayyoub z Jordanii, sunnita. Spotkanie 

prowadził − pan Bronisław Kamiński. 

Takie spotkanie, dla mnie − jako mieszkańca 

Kudowy − było ważne z dwóch 

powodów: po pierwsze wśród nowych 

Kudowian mamy już przedstawicieli tej 

religii, po drugie sposobem odkrywania 

własnych korzeni jest m.in. konfrontacja 

z innymi. Do Klubu Seniora szedłem 

z mieszanymi uczuciami, jako KO-wiec 

od urodzenia czuję jakąś dziwną współodpowiedzialność 

za wszystko, co dzieje 

się w moim mieście. Bałem się, że albo 

sala będzie pusta albo (nie wiem co gorsze) 

zablokują ją jacyś reprezentanci idei 

konserwatywnych, nie dając pozostałym 

możliwości wysłuchania, co też ma nam 

do powiedzenia ten… muzułmanin. No 

właśnie, jak wiemy po wydarzeniach z 11 

września 2001 samo słowo „muzułmanin” 

może wywoływać w wielu Europejczykach 

dreszcz emocji, pełen różnych 

skojarzeń, jak: bomba, terroryzm, Jihad, 

zamaskowane kobiety… i wiele innych. 

Przed Klubem nie czekała żadna demonstracja, 

a w środku czekała pełna sala. 

Młodzież szkolna, nauczyciele, mieszkańcy 

Kudowy. Wow! Drugim zaskoczeniem 

była atmosfera panująca podczas 

spotkania − pełna życzliwej ciekawości. 

Miałem wrażenie, że sam gość nie spodziewał 

się tego. Pan Bronisław opowiedział 

na wstępie o pewnej swojej bardzo 

pouczającej rozmowie z muzułmaninem 

Dr inż. Sameer Ayyoub: Jordański (palestyńskiego pochodzenia) naukowiec 

i nauczyciel akademicki, dziennikarz, intelektualista i działacz w polonijno-polskich, 

arabskich i międzynarodowych towarzystwach naukowych, biznesowych 

i kulturowych. Urodził się 10 października 1964 roku w Hebronie na Zachodnim 

Brzegu Jordanu. Szkołę podstawową ukończył w Ammanie (Jordania) w 1979 roku. 

W 1982 roku ukończył szkołę średnią − ogólnokształcącą (zakończoną maturą). 

Ponadto, w latach 1976-1981 otrzymał kilka razy „Grand Prix” na Olimpiadach 

Czytania i Wiedzy Powszechnej. W sierpniu 1984 roku otrzymał pełne stypendium 

na studia w Polsce. Najpierw, ukończył kurs języka polskiego w Studium Języka 

Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego w 1985 roku. Następnie rozpoczął 

dzienne studia magisterskie inżynierskiej na Wydziale Informatyki i Zarządzania 

Politechniki Wrocławskiej, w zakresie Organizacji i Zarządzania (specjalizacja: 

Systemy Zarządzania), który ukończył w dniu 14 stycznia 1992 roku. Uzyskał 

na Wydziale Organizacji i Zarządzania w Politechnice Łódzkiej tytuł doktora nauk 

ekonomicznych, w 2002 r. Jest autorem kilku książkowych i innego typu opracowań 

interdyscyplinarnych: naukowych, historycznych, krytyki literackiej (w języku 

polskim, arabskim, angielskim), opublikowanych w różnych czasopismach specjalistycznych. 

Jego życiorys naukowy i kulturowy został zamieszczony w ostatnich 

dwóch wydaniach prestiżowego leksykonu biograficznego: ”Kto Jest Kim w świecie 

arabskim” („Who is Who In the Arab World 2007/2008 oraz 2009/2010, Publitec 

Publications) 

Ahmedem, inżynierem z Maroka, który 

w roku 1979 montował we Wrocławiu 

urządzenia francuskie. W trakcie filozoficzno-religijnego 

dialogu wyszło, że pan 

Bronisław nie zna Koranu, a pan Achmed 

nie zna Ewangelii. Mimo to, obaj zgodzili 

się, że mogliby pomodlić się zarówno 

w kościele jak i w meczecie, ponieważ… 

Bóg jest ten sam. Na końcu doszli do 

sedna sprawy: religia może dzielić, ale 

łączy − wiara. Ponad podziałami jest… 

SPOTKANIE 

Z ISLAMEM 

Wojciech Heliński 

wiara i dzięki temu każdy może iść swoją 

drogą. Warto jednak znać tę drogę obok 

nas, którą podążają tacy sami jak my. Po 

co i dlaczego warto znać? Choćby dlatego, 

że w zawirowaniach historii drogi 

przecinają się i wtedy trzeba ze sobą 

rozmawiać. Spotkanie w Asyżu powinno 

być jakąś wskazówką. Ta opowieść pana 

Bronisława wytworzyła − już na wstępie 

− atmosferę wzajemnego zrozumienia. 

Dr Sameer Ayyoub nie miał turbanu, 

ani długiej brody, wyglądał jak skromny, 

schludny polski biznesmen po dużej 

dawce solarium. Rozpoczął swoje wystąpienie 

od przybliżenia idei Islamu oraz 

przypomnienia kilku fundamentalnych 

praw tej religii i jej wpływu na obszar 

kulturowy zamieszkały przez jej wyznawców. 

Po tym wykładzie rozpoczęła się 

część zwana „pytanie z sali”. Część, której 

nie da się wyreżyserować, nawet jeśli się 

bardzo chce, aby było miło. A tu… było 

bardzo pozytywnie. Szczerze. Pytań było 

wiele i chętnie powtórzę to drugi raz − 

pełne były życzliwej ciekawości. Nawet 

jeśli dotyczyły tematów, których nie 

chciano, aby poruszać je na okoliczno- 

31



ściowym raucie w ambasadzie. Pytaniom 

nie było końca i ostatecznie po trzech 

godzinach spotkania organizatorzy z wyraźnym 

trudem musieli podjąć decyzję 

o jego zakończeniu. Dobrze rokuje to 

kolejnym takim inicjatywom, a mam nadzieję 

(pewnie jak pozostali uczestnicy 

tego wydarzenia), iż ta idea zainicjowana 

przez dyrektora Kamińskiego będzie 

kontynuowana. Z wielu powodów i sam 

nie wiem, który ważniejszy. Jak wiemy 

stosunek do „obcych” jest miarą dojrzałości 

narodu. Polska w swej wielowiekowej 

historii ma wiele złotych zgłosek, 

ba nawet całych zdań. Niestety nie obce 

były i są nam konflikty. Najczęstszą ich 

przyczyną jest niewiedza (nazywana też 

głupotą, czy ładniej ignorancją). Takie 

spotkania naszą wiedzę poszerzają. Pod 

warunkiem, że mamy w sobie gotowość 

uczestniczenia w nich. Ta wiąże się z pewnym 

poziomem intelektualnym. Chwała 

zatem nauczycielom, którzy przyciągnęli 

swoich uczniów. Choć, tak na marginesie, 

mam wrażenie że taka forma edukacji 

bardziej przydałaby się wielu tzw. 

dorosłym. Obserwując bowiem moją 16- 

letnią córkę − która bądź co bądź reprezentuje 

pokolenie, o którym większość 

ludzi po trzydziestce nie ma najlepszego 

zdania − widzę że dla jej rówieśników, temat 

różnic pomiędzy ludźmi jest raczej 

źródłem poszukiwań i ciekawości, aniżeli 

przyczynkiem do budowania murów. 

W jej młodym środowisku pojawiają się 

Bułgarzy, Turcy czy Cyganie, (nie piszę 

o Anglikach, Niemcach czy Amerykanach 

– przed tymi rodzice nie przestrzegają) 

pojawiają się dzieci muzułmanów, buddystów 

czy zielonoświątkowców (tacy 

też mieszkają w Kudowie, obok 99% katolików). 

I widzę (nie ukrywam, że śledzę 

to uważnie), iż oprócz portalu sciaga.pl, 

na którym znajduje ona odpowiedzi na 

zadania szkolne, odwiedza ona portale 

typu islam.pl, czy szlifuje swój angielski 

w słowniku online. Po co o tym wspominam? 

Za 10-15 lat, losy Kudowy będą 

w rękach naszych dzieci, a dzisiaj mamy 

jeszcze wpływ na to jakimi będą gospodarzami 

swojej małej ojczyzny. Spotkanie, 

które opisuję jest dla mnie zmierzaniem 

ku dialogowi między kulturami, ale 

i dialogiem między różnymi, wyznaniowo 

czy kulturowo mieszkańcami Kudowy. 

Nie wiem jak szanowni czytelnicy − 

ja klaskam i głaskam. Oby więcej. 

Post scriptum kulinarne 

Ponieważ w moim pisaniu do Pamiętnika 

Kudowskiego prowadzę naszych 

Czytelników po różnych dziwnych i apetycznych 

kulinariach, tak więc i teraz 

niech nastąpi nasze zajrzenie do kuchni 

islamskiej, które potraktuję jako wypicie 

kawy z tą kulturą. To bardzo ważny 

pierwszy krok, gdyż jak podają mądre 

księgi: ”Picie kawy i herbaty to w Jordanii 

rytuał. To symbol gościnności i poważania. 

Jeśli gospodarz zaproponuje nam 

kawę do picia, nie powinno się odmawiać. 

Dolewają jej tak dużo, aż nie zakryje 

się ręką filiżanki. Etykieta przewiduje, 

iż na imprezach różnego typu wypicie 

zwykle jest do trzech filiżanek (na szczęście 

są maleńkie). Kawa jest zwykle gorzka 

i bardzo mocna, ale aromatyczna, 

mieszana z kardamonem”. 

Mieliśmy zatem trzy, zapoznawcze 

godziny niczym trzy filiżanki, zgodnej 

z etykietą, mocnej kawy. Czekamy na 

uroczystą kolację (asza)! Celem przygotowania 

się, podaję kilka zwyczajów 

i przepisów, choć wiem, że w Kudowie 

kuchni orientalnej można spodziewać się 

w punktach „Samos” i „Kebab Hause”. 

Jedzenie w krajach arabskich to nie 

tylko potrzeba ale cały rytuał, celebrowany 

zwłaszcza kiedy przyjmuje się gości. 

Do tradycyjnych dań kuchni jordańskiej 

należą: przystawki muqabillat, w postaci 

sałatki, pasty z mięsa lub warzyw, z których 

bez trudu można skomponować 

cały obiad. Natomiast mazzeh podaje się 

do różnych rodzajów napojów. 

Jeśli chcemy (na wycieczkach poza 

domem) skosztować specjałów, sięgnijmy 

po kofte (grilowane kiełbaski z mielonego 

mięsa), kebab (kawałki jagnięcego 

pociętego w paseczki mięsa z różnymi 

dodatkami) lub mahshi czyli warzywa 

nadziewane ryżem i mięsem. Narodową 

potrawą Jordanii jest mansaf − jagnię pieczone 

z aromatycznymi ziołami, z sosem 

fermentowanym specyficznie przygotowanym 

z gotowanego suszonego jogurtu, 

podawane z ryżem, migdałami, nasionami 

sosny i orzechami. Bardzo popularne 

są falafel (kulki z ciecierzycy smażone na 

głębokim oleju w chlebie pita –podam 

przepis poniżej) lub shaorme (odpowiednik 

greckiego gyrosa). Desery i słodycze 

jordańskie są rzeczywiście bardzo 

słodkie, oparte głównie na miodzie i syropie 

oraz orzechach np. kunafeh, jest to 

ciasto przygotowane jako słodki wypiek; 

baklawa − ciasto z orzechami i miodem 

lub mushabak − ciasto oblane syropem. 

Pamiętajmy: 

Muzułmanie mogą spożywać jedzenie 

UGOTOWANE przez wyznawców judaizmu, 

ale nie mogą jeść mięsa zabitego 

przez wyznawców innej wiary. 

Lecz pierwszeństwo ma mięso halal, 

czyli gdy zwierzę jest zabite przez muzułmanina, 

wymawiając formułkę: „w imię 

Boga(Allah), Bóg jest wielki”, i podcinając 

gardło zwierzęciu, tak aby najpierw 

krew uszła. W razie, jak nie ma mięsa 

halal, muzułmanie mogą też jeść mięso 

inne niż halal, zabite przez ludzi księgi 

(chrześcijan, żydów). Jeśli nie ma takiej 

możliwości aby jeść halal, przed spożyciem, 

należy wymówić słowa „w imię 

Boga” BISMILLAH. Dotyczy to mięs, 

oprócz wieprzowiny, która jest zakazana 

muzułmanom. 

Zakazane jest im spożywanie mięsa, 

które jest zabite przez inne ludy, lub 

zabite na chwalę innych bóstw. Odpada 

zatem niedzielny rosół lub imprezka po 

świniobiciu − nie wiem jak Dożynki. 

Ramadan to dziewiąty miesiąc kalendarza 

muzułmańskiego. Przez około 30 

dni od świtu do zachodu słońca obowiązuje 

post, a muzułmanie powstrzymują 

się od jedzenia, picia, palenia tytoniu 

oraz seksu. (...) Post jest jednym z pięciu 

obowiązków każdego muzułmanina, jednak 

nie wszyscy go przestrzegają. Niektórzy 

dotrzymują postu tylko przez część 

miesiąca. Ramadan, jako miesiąc święty 

szanowany jest przez większość muzułmanów, 

także przez tych, którzy w ciągu 

roku nie są zbyt religijni. W większości 

państw muzułmańskich, zwłaszcza 

w Arabii Saudyjskiej przestrzeganie Ramadanu 

jest obowiązkowe, a za złamanie 

zakazu jedzenia w miejscu publicznym 

grozi nawet kara więzienia. Wielu ludzi 

nie zdaje sobie sprawy z tego, że wiele potraw 

i napojów, uznawanych za europejskie, 

w rzeczywistości ma muzułmańskie 

pochodzenie. Przykładem tego jest kawa, 

która gości na stołach podczas śniadań 

w większości domów. 

Kawa została odkryta przez muzułmanów 

w okolicach X wieku. Jej picie miało 

swój początek w Jemenie. Zamiast zjadać 

32



całe ziarna kawy, Jemeńczycy postanowili 

je gotować, tworząc w ten sposób napój 

nazwany Al-Qahła. Inne źródło podaje, 

że słowo kawa pochodzi z języka arabskiego, 

w którym słowo kahleh oznacza 

pokrzepiający. Właściwości tego napoju, 

sporządzanego z ziaren kawy odkryto 

w Abisynii, skąd w XIV wieku przywieziono 

ją do Arabii. Na początku kawa 

była napojem muzułmanów, którzy przy 

jej pomocy zwalczali senność i zmęczenie 

podczas całonocnych modlitw. 

Maniery jedzenia w Islamie 

Jak zacząć 

Kiedy Muzułmanin zaczyna jeść powinien 

rozpocząć imieniem Allaha jak 

Prorok Muhammad powiedział: „Kiedy 

ktoś z was je, powinien wspomnieć imię 

Boga (tzn. powiedzieć „Bismillah”). Jeśli 

zapomni wspomnieć imię Allaha na początku, 

powinien powiedzieć (jak sobie 

przypomni): „Zaczynam w imię Allaha, 

na początku i na końcu.” 

Prorok wyjaśnił, że szatan uczestniczy 

w jedzeniu, jeśli imię Allaha nie jest 

wypowiedziane na początku jedzenia. 

Jednakże, jeśli ktoś zapomni na początku, 

a następnie przypomni sobie i powie 

wyżej wymienione, szatan jest zmuszony 

zwymiotować to, co zjadł. 

Maniery 

Najlepszym sposobem spożywania pokarmu, 

jest jedzenie palcami. Towarzysz 

Proroka Kaab Ibn Mlik zrelacjonował, że 

widział Wysłannika jedzącego trzema palcami, 

a gdy skończył oblizał je. 

W dzisiejszych czasach Muzułmanie 

wybierają naśladowanie raczej niewierzących 

niż Proroka i preferują jedzenie nożem 

i widelcem, niż palcami. Nie jest więc 

zabronione jedzenie sztućcami, ale gdyby 

ktoś chciał uznać ten sposób jedzenia 

(z nożem i widelcem) za lepszy, bardziej 

kulturalny – to pomyliby się. Dlaczego? Ponieważ 

Prorok jadł przy pomocy palców, 

i inny sposób jedzenia – niż Proroka – nie 

może być uznany za lepszy. Trzeba również 

nadmienić, że jeśli ktoś wybiera jedzenie 

z pomocą noża i widelca, to powinien się 

upewnić, że widelec jest w prawej, a nie 

w lewej ręce. To dlatego, że jedzenie lewą 

ręką jest zabronione. Prorok powiedział: 

„Nie jedzcie lewą ręką, ponieważ szatan 

je lewą ręką.” 

Inną rzeczą, którą Prorok nauczył odnośnie 

sposobów jedzenia, jest to, iż należy 

zawsze jeść z tego, co jest najbliżej nas, 

Falafel − placuszki z grochu 

Porcja dla 4-6 osób. 

Czas przygotow. 2 godz. 45 min. 

250g grochu włoskiego, 

1 łyżka drobno posiekanej zielonej pietruszki, 

1 łyżka drobno posiekanej kolendry, 

4-5 cebulek dymek, 

1 ząbek czosnku, 

1/2 łyżeczki kminku, sól, pieprz, 

1/4 łyżeczki sody oczyszczonej, 

olej do smażenia. 

1. Groch opłukać, zalać wodą i moczyć przez 8 godz. 

2. Usunąć z wody kawałki skórki, które oddzieliły się od grochu. Odcedzić 

go, osuszyć na ściereczce i zemleć w maszynce z sitkiem o małych 

otworach. Groch powinien mieć konsystencje suchego puree. 

3. Pietruszkę i kolendrę posiekać. Wymieszać z grochem. Czosnek i zielone 

końce cebulek posiekać, a następnie wraz z kminkiem, solą 

i pieprzem oraz sodą dodać do reszty. Dobrze ugnieść. Wstawić do 

lodówki na 2 godz. do wyschnięcia. 

4. Lekko zmoczyć ręce. Formować z ciasta kulki wielkości orzechów 

włoskich, a następnie lekko spłaszczyć je na placuszki. 

5. Dużą ilość oleju (na głębokość 3 cm) wlać do garnka. Smażyć falafel 

w gorącym oleju z obydwu stron na ciemnobrązowy kolor. Obsuszyć 

na bibułce, a następnie podać na półmisku. Falafel można jeść 

z hummusem sałatą i chlebkiem pita. 

Shorba − zupa arabska 

Porcja dla 4-6 osób. 

Czas przygotow. 9,5 godz. 

50g grochu włoskiego, 

2 łyżki oliwy, 

2 średniej wielkości cebule, 

450g jagnięciny na gulasz (ew. wołowina lub kurczak), 

5-6 pomidorów, 

125g fasolki szparagowej, 

2 średniej wielkości kartofle, 

125g świeżego bobu, 

1 łyżka świeżej mięty, 

1 łyżka świeżej kolendry, 

1 łyżeczka papryki, 

2 łyżki pasty pomidorowej, 

2,5l wody, 

1 średniej wielkości cukinia, 

1 zielona papryka, 

100g cienkiego makaronu, sól, pieprz. 

1. Groch zalać woda i odstawić na 8 godz. Odcedzić. 

2. Oliwę wlać do garnka i postawić na średnim ogniu. Cebule pokroić 

i podsmażyć na oliwie. Mięso pokroić w kostkę, a następnie podsmażyć 

z cebulą, mieszając od czasu do czasu. 

3. Pomidory sparzyć, obrać ze skórki, posiekać i wymieszać z mięsem. 

Fasolki szparagowe przekroić na pół, kartofle pokroić na cząstki i dodać 

z bobem do reszty. Listki mięty i kolendry oddzielić od korzonków. 

Korzonki związać sznureczkiem i wrzucić do garnka. 

4. Dodać groch, pieprz, paprykę oraz pastę pomidorową rozpuszczoną 

w wodzie. Doprowadzić do wrzenia, zmniejszyć ogień, zakryć do połowy 

i gotować, aż groch będzie miękki (ok. 1 godz.). Posolić. 

5. Z papryki usunąć nasiona, a następnie pokroić wraz z cukinią na 

cząstki. Dodać do zupy i zalać odpowiednią ilością wody, aby zakryła 

jarzyny na 5 cm powyżej ich poziomu. Doprowadzić do wrzenia. 

Spróbować i przyprawić jeśli potrzeba. Zmniejszyć ogień, częściowo 

zakryć i gotować następne 20 min. 

4. Posiekać liście mięty i kolendry. Pokruszony makaron wsypać do 

zupy i gotować przez 5 min. Wyjąć związane korzonki ziół, a następnie 

dodać posiekane liście. Od razu podawać. Zamiast jagnięciny 

można użyć wołowiny lub kurczaka oraz dodać marchewkę i zielony 

groszek. 

Smacznego − Sahha wa afjah 1 Hani`an 2 

1 

Mówimy przeważnie przed posiłkiem, lecz można mówić i po posiłku 

2 

Mówimy przeważnie po posiłku, lecz można mówić i przed 

33

ROZMOWY Z UCZNIAMI MAJĄCYMI PASJE 

▶ Sylwia Bielawska 

a nie ze środka talerza. Powodem jest to, 

iż błogosławieństwa zsyłane są na jedzenie 

w środku, zatem powinno się je zostawić 

na koniec. (Chodzi przede wszystkim 

o porządek przy stole, ponieważ muzułmanie 

mogą jeść z jednego dużego talerza 

lub tacy, lub zapiekanego mięsa). 

Ważne − nie krytykuj jedzenia: 

Abu Hurajrah (Radhi Allahuanhu 

oznacza: niech Bóg będzie z niego zadowolony) 

zrelacjonował, że Prorok nigdy 

nie narzekał na jedzenie. Jeśli je lubił, to 

jadł, a jeśli nie, to po prostu zostawiał. 

Taki był ten Prorok. Jednak, jeśli 

spojrzymy na siebie dzisiaj, dojdziemy 

do wniosku, że zawsze jesteśmy gotowi 

krytykować to, co znajdziemy na talerzu. 

To ogromna niewdzięczność wobec Allaha 

z naszej strony i następnym razem 

pomyślmy zanim będziemy narzekać 

czy marudzić, że „nie ma nic do jedzenia” 

nawet, jeśli nasze lodówki są pełne, 

powinniśmy uszanować pamięć o tych 

ludziach, Muzułmanach i Niemuzułmanach, 

którzy niewiedzą, gdzie znajdą swój 

następny posiłek. Powinniśmy więc być 

wdzięczni. O wy, którzy wierzycie! Jedzcie 

dobre rzeczy, którymi was obdarzyliśmy, 

i dziękujcie Bogu, jeśli Go czcicie!? 

Nie zostawiaj jedzenia Szatanowi: 

Muzułmanie mają być świadomi, że 

szatan jest koło nas gdziekolwiek jesteśmy 

i cokolwiek robimy. Nawet, kiedy 

jemy szatan przy nas jest, czekając, aby 

nie przepuścić okazji do zapełnienia 

swojego żołądka. To dlatego Prorok zakazał 

marnować jedzenia, ponieważ jedzenie, 

które marnujemy jest jedzone 

przez szatana. Tutaj Prorok wymienił 

powód, dlaczego nie powinno się marnować 

jedzenia. Można bowiem pozbawić 

siebie błogosławieństw, którymi jedzenie 

zostało obdarzone. To powinno być wystarczającą 

zachętą, aby doceniać wartość 

jedzenia i nie marnować go. 

Nie jedz za dużo 

Jednym z najgorszych nawyków, który 

przyswoiliśmy w wyniku naszego stosunkowo 

luksusowego stylu życia jest nawyk 

przejadania się i nie ukazywania w tym 

żadnego umiaru. Warto się zastanowić, 

jak często jedliśmy tak wiele, że z trudem 

oddychaliśmy, gdy mogliśmy poczuć jak 

jedzenie podchodzi nam do gardła?! Ten 

model jedzenia nie przystoi Muzułmaninowi, 

który powinien robić wszystkie 

rzeczy z umiarkowaniem, włącznie z jedzeniem. 

Prorok powiedział: „Nie powinniśmy 

jeść do momentu, jak jesteśmy 

całkowicie nasyceni. Powinniśmy raczej 

jeść tak, aby głód zniknął, ale aby zostało 

jeszcze miejsce. Człowiek powinien 

zawsze podzielić swój żołądek na trzy 

części jedna część na jedzenie, druga na 

wodę (lub napoje − picie) i trzecią zaś na 

powietrze (żeby było łatwo oddychać)”. 

Po jedzeniu 

Muzułmanin wie, że kiedy zakończy 

jedzenie, powinien zawsze pamiętać 

o Allahu i być Mu wdzięcznym, ponieważ 

jest On Ar-Razzaq (Żywicielem), i wyrażać 

tę wdzięczność w sposób, w jaki Prorok 

nauczył. Powiedział bowiem: „Ten, 

kto spożyje trochę jedzenia, a następnie 

powie: „Wszelkie podziękowania Allahowi, 

który mnie tym (jedzeniem) obdarzył 

i wyżywił mnie bez żadnego wysiłku lub 

siły z mojej strony”, będzie miał przebaczone 

swoje grzechy” 

Samochody i rajdy 

Macieja Niechwiadowicza 

SYLWIA BIELAWSKA 

Maciej Niechwiadowicz jest uczniem kudowskiego 

Liceum Ogólnokształcącego. 

Rozmawiam z nim tuż po otrzymaniu 

promocji do klasy trzeciej. Uczy się przeciętnie, 

pod tym względem nie wyróżnia 

się wśród kolegów, ale jest kimś, kto ma 

swoje pasje, swoje zainteresowania, coś, 

co go wciąga bez reszty. Przede mną siedzi 

młody człowiek, przystojny, opalony, 

lekko stremowany, ale uśmiechnięty – 

wie o czym będziemy rozmawiać − o jego 

pasji. Zaczynam banalnie: 

– Gdzie się urodziłeś? 

– Urodziłem się 18 lat temu w Dusznikach. 

– Skąd pochodzą twoi rodzice? 

– Mama jest z Oławy, a ojciec z Kudowy. 

Ojciec prowadzi warsztat samochodowy. 

– No tak, to tłumaczy twoje zainteresowania. 

Z samochodami miałeś do czynienia 

od dziecka. A jak to się stało, że 

zainteresowałeś się wyścigami? 

(Maciek lekko się uśmiecha). 

– Nie interesuję się wyścigami, ale rajdami. 

– Jaka jest między nimi różnica? (Wychodzę 

na kompletnego laika w tych sprawach) 

– Wyścigi odbywają się na zamkniętych 

torach. Tak jeździ np. Kubica. A rajdy 

dotyczą większych przestrzeni, większego 

obszaru i składają się zazwyczaj 

z kilku odcinków. 

– Jak zaczęła się twoja przygoda z rajdami? 

– Pewnego razu, kiedy wracałem ze 

34

ROZMOWY Z UCZNIAMI MAJĄCYMI PASJE 

▶ Sylwia Bielawska 

snowbordu, w warsztacie mojego ojca 

zatrzymał się Kajetan Kajetanowicz, 

wicemistrz Polski z 2008 r. Było to zimą 

2006 r. Kajetan przestawiał w samochodzie 

zawieszenie i po prostu zatrzymał 

się obok warsztatu. Zaczęliśmy rozmawiać. 

W kilka miesięcy później stworzyliśmy 

ekipę i zorganizowaliśmy mu 

w Kudowie testy. I tak się zaczęło. Kontakt 

urtrzymujemy do dzisiaj. Zresztą 

osoby zaangażowane w rajdy, czy to 

kierowcy, czy piloci, czy obsługa tworzą 

jedną wielką rodzinę, wszyscy się znają. 

– Wiem, że podczas rajdów robisz zdjęcia. 

Widziałam w szkole album, którego byłeś 

współautorem. Jak zaczęła się przygoda 

ze zdjęciami? 

– Zaczęło się od współpracy z Tomkiem 

Kucharkiem – jedynym polskim kierowcą, 

który startował w fabrycznym 

teamie Hundaia i bodajże był mistrzem 

Polski. Pierwszy rajd fotografowałem 

tzw. „małpką”, czyli zwykłym aparatem 

cyfrowym. Na następny razem z ojcem 

kupiliśmy większy aparat, bardziej profesjonalny. 

Ale i on nie spełniał wymogów. 

Trzeba więc było zakupić lepszy 

sprzęt, a to kosztuje. Ale daliśmy radę. 

– Jak twoje zdjęcia trafiły do tego albumu, 

który oglądałam? Słyszałam w klasie, że 

ty właściwie ustawiasz aparat, a on sam 

robi zdjęcia? 

– Tak? To niech ten ktoś spróbuje sam, czy to 

jest rzeczywiście takie proste. A jeżeli chodzi 

o album to zacząłem współpracować 

z miesięcznikiem „WRC”(pierwszy polski 

miesięcznik rajdowy) i oni mi zaproponowali 

umieszczenie moich zdjęć. Ogłosili 

konkurs, konkurencja była ogromna, 

a mimo to moje zdjęcia się spodobały. Po 

jakimś czasie dostałem maile, że chcą je 

zamieścić w albumie. Właściwie to albumy 

były dwa i dwa po raz pierwszy wydane 

o polskich rajdach. Pierwszy wydany przez 

miesięcznik „WRC”, a drugi przez Grzegorza 

Krajewskiego – on też jest fotografem, 

a oprócz tego dziennikarzem, redaktorem. 

On mi zaproponował umieszczenie moich 

zdjęć w swoim albumie. 

– Gdzie je oglądał? 

– W internecie, w różnych miejscach. 

Mam też swoją stronę 

www.niechwiadowicz.com. 

– Czy zarobiłeś coś na tym? 

– Tak, oczywiście. To przynosi zyski, niewielkie, 

ale zawsze jakieś. 

– Długo uczyłeś się robić zdjęcia? 

– Dość długo, zwłaszcza, że uczyłem się 

na własnych błędach. 

– Kiedy wiadomo, że dane zdjęcie jest dobre? 

– Trudno powiedzieć. Składa się na to 

wiele czynników dynamika, kadr. Każde 

zdjęcie jest inne, ale najważniejsze jest 

to, czy oddaje klimat. 

– Jeździłeś kiedyś w rajdach? 

– Tak z bratem, ale jako pilot. Rajd był 

w okolicach Opola. Zajęliśmy wówczas 

II miejsce w klasie „gość”. Brat ma licencję 

rajdowca i startuje w rajdach 

wyższej klasy, w Pucharze Polski. I raz 

kiedyś znajomemu z Kudowy „wysiadł” 

pilot, po prostu źle się poczuł, miał jakieś 

problemy z żołądkiem i ja go zastąpiłem. 

Wsiadłem w trakcie rajdu koło 

Międzylesia. 

– Czy praca pilota jest trudna? 

– Pilot pełni rolę „umysłowego”, a kierowca 

jest „fizyczny”. Przed każdym rajdem kierowca 

i pilot zapoznają się z trasą. Robią 

notatki, opisują szczególnie zakręty i inne 

zakamarki. Podczas rajdu zadaniem pilota 

jest odczytywać zapiski przed wjechaniem 

kierowcy w zakręt i sprawdzać 

wskaźniki. Błąd w odczycie może skończyć 

się groźnie. Od pilota zależy bezpieczeństwo 

no i to czy wygrają. Kierowca 

ma cisnąć na gaz i uważnie słuchać. 

– Jesteś lekko opalony i wypoczęty. Skąd 

wróciłeś? 

– Byłem z naszą ekipą 10 dni na Sardynii. 

Byłem ze znajomymi fotografami 

np. z Michałem Leszczyńskim, którego 

znam z Parku Linowego. Wyprawa 

kosztowała mnie jakieś 2,5 tys. zł, ale 

warto było. Siedem dni leżeliśmy plackiem 

na plaży, a trzy dni fotografowaliśmy 

rajd. Były to Mistrzostwa Świata 

w klasie WRC. Brała w nich udział cała 

światowa czołówka: Sebastian Loeb 

z Francji, Mikko Hirvonen z Finlandii, 

Petter Sorlberg też z Finlandii i wielu innych. 

To był mój pierwszy udział w mistrzostwach 

i wielkie dla mnie przeżycie. 

Ogólnie było fajnie. Kraj jest przyjazny, 

ludzie bardzo mili. Poznałem kilka fajnych 

osób z Polski i z zagranicy. Ogólnie 

wyjazd bardzo udany. 

– Czy twoje zdjęcia z mistrzostw trafią do 

prasy? 

– Niestety nie. Spóźniłem się z terminami. 

– Wiem, że poprzednio marzyłeś, aby 

wziąć udział w podobnych mistrzostwach 

w Finlandii. 

– Tak to było w poprzednim roku, ale mi 

się nie udało ze względu na fundusze. 

– Czy interesuje cię coś jeszcze oprócz rajdów 

i samochodów? 

– Lubię się wspinać. Jestem instruktorem 

w Parku Linowym. Kiedyś wspinałem się 

na Szczelińcu z właścicielem parku Darkiem 

Rogalą i on zaproponował mi pracę, 

więc się zgodziłem. Oprócz tego zimą trenuję 

snowbording, ale to już tak dla siebie. 

– Co planujesz dalej? 

– W przyszłym roku kończę szkołę. Chcę 

nadal zajmować się fotografią. Mam kontakty 

i chcę to wykorzystać. Złożę papiery 

do Łodzi na filmówkę wydział fotografii, 

a jak nie to do Wrocławia. Może zostanę 

dziennikarzem oczywiście sportowym. 

– A w tej chwili? 

– Teraz z bratem budujemy auto. 

– O!? 

– To znaczy przygotowujemy je do rajdów 

np. spawamy klatkę bezpieczeństwa. 

Rajdy nie są bezpiecznym sportem i auto 

musi być do nich odpowiednio przygotowane, 

musi mieć odpowiednie zabezpieczenia. 

Na wszystko musimy mieć 

papiery na homologacje, na fotele, na 

klatkę bezpieczeństwa. Samochód przechodzi 

badania kontrolne przed startem. 

Chcielibyśmy wziąć udział w wyścigach 

górskich, jeżeli będą fundusze to jeszcze 

w tym roku. Wszystko niestety kosztuje, 

części są drogie, potrzebny jest też odpowiedni 

kombinezon. Na szczęście odpadają 

nam koszty pracy, bo wszystko 

robimy sami w warsztacie ojca. 

– Życzę powodzenia i dziękuję za rozmowę. 

35

Życie Kudowy na starych fotografiach 

▶ redaguje Mikołaj Krzemiński 

Bardzo miły i ciekawy list oraz zdjęcia (które poniżej publikujemy) dostaliśmy od byłej mieszkanki Kudowy Pani Danuty Marty 

Kotulskiej, ojciec jej Emil Kotulski był wiceburmistrzem w pierwszych powojennych latach. 

Sama autorka listu w 1951 roku ukończyła szkołę podstawową (dziś budynek przy ul. Kościelnej), później przyzakładową szkołę 

włókienniczą Kudowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego. Pracowała m. in. w Tkalni „Frot” i KZPB. Po likwidacji Tkalni „Frot” 

(oczywiście, po przebudowie) mieściły się tam dwa hotele dla pracowników KZPB, dzisiaj mieszkania komunalne. 

Ciekawa jest etymologia nazwy Kudowy-Zdroju wywodzącego się podobno od słowiańskiego słowa „kojdawa”, które podaje Pani 

Danuta. Jest to w literaturze przedmiotu nieznane. Może burmistrz niemiecki chciał się przypodobać? Tu odsyłamy Naszych Czytelników 

do artykułu prof. Jana Miodka w książce „Kudowa – zdrój, miasto i ludzie” - 2002. Bardzo ciekawa jest też informacja o budowie 

pieców krematoryjnych na terenie byłego obozu pracy w czasie II wojny światowej. Tu zainteresowanych odsyłamy do poprzednich 

numerów Pamiętnika Kudowskiego i tekstów Zbigniewa Kopcia. 

Bardzo serdecznie Pani Danucie Marcie Kotulskiej dziękujemy! Mamy cichą nadzieję, że Pani twórczość plastyczna zagości w naszej 

galerii „Cyganeria”. 

Redakcja 

Góra Kalwaria, 9 listopada 2009 r. 

Szanowni Państwo! 

Wielką radość sprawiła mi moja dobra znajoma, z którą utrzymuję nadal kontakt 

telefoniczny i listowny – p. Lucyna Spalona, przysyłając Pamiętnik Kudowski, gdyż jest 

to bardzo bliskie mojemu sercu. Do Kudowy przybyłam z mamą w sierpniu 1945 roku 

(Ojciec mój Emil, był tu wcześniej), wyjechałam w listopadzie 1970 r., a więc 25 lat 

w tym dzieciństwo i młodość do czego nie zawsze chce się wracać, a przysłowie mówi 

„Co było a nie jest nie pisze się w rejestr”. Jednakże czasem ma się ochotę ocalić co nieco 

od zapomnienia, utrwalić te okruszyny dobrych wspomnień dla potomności. Kilka 

szczególików z Kudowy. 

Pierwsza biblioteka założona przez p. Janas mieściła się od (chyba) 1946 r. w pomieszczeniu, 

które później zajmowało biuro podróży „Orbis”. Przy ul. Żymirskiego – 

później 1 Maja nr 6 mieściło się atelier malarskie artysty z pochodzenia Węgra – Molnara, 

nazwisko trzeba sprawdzić, bo wyjechał z Kudowy około roku 50-54, raz z mamą byłam 

w tym atelier. Ciekawa postać, wspaniały artysta, malarz. 

Kudowa-Zdrój zmieniała nazwę na Chudoba Zdrój i Chudobice Zdrój, ale w tym 

czasie gdy mój ojciec Emil był vice burmistrzem, Zarząd Miejski nie zmieniał pieczątek 

i nadal była Kudowa-Zdrój. Mój ojciec konfrontował to z burmistrzem – Niemcem, 

który uzasadniał słowiańskie pochodzenie nazwy od Kojdawa co podobno oznaczało 

„dający życie”, „źródło” . 

Burzliwe losy Polaków po II wojnie nie ominęły cichej Kotliny Kłodzkiej, wielu uczciwych 

ludzi i patriotów przechodziło przez więzienia m.in. burmistrz Kudowy-Zdroju 

p. Twardy, Kuś i mój ojciec Emil. Był to czas śledztwa, który wyłączał tych ludzi z pracy 

(a po śledztwie wypuszczano), ale te śledztwa trwały po kilka miesięcy. Donosy, oskarżenia 

itp., dzisiaj też są powszechne, wiadomo to z mediów. 

Cieszy mnie, że państwo zbieracie te okruszyny pamięci, tworząc mozaikę Ziemi 

Kłodzkiej. 

Serdecznie pozdrawiam, życząc dobrych ciekawych tematów 

Danuta Marta Kotulska 

P.S. Obecnie od wielu lat na emeryturze (po 40 latach pracy zawodowej) zainteresowałam 

się malarstwem. Jestem członkiem grupy plastyków „Communio Graphis” w Górze 

Kalwarii założonej i prowadzonej przez artystę – rzeźbiarza, malarza i pedagoga 

p. Stefana Pawła Wisowskiego. (… skrót. Red.) 

36



1 Maja 1946 r. – Kłodzko. Pracownicy Zarządu Miejskiego 

w Kudowie-Zdroju w pochodzie. Na pierwszym planie Irmina 

Stiller (z chorągiewką) oraz Irenka Jańczyk.( Z lewej strony Janina 

Sikorska – dziś 98-letnia nestorka pionierów kudowskich - dopisek 

red.). Z prawej strony wiceburmistrz Emil Kotulski 

Czerwiec 1951 r. – zakończenie roku szkolnego 1950/51 

w Szkole Podstawowej w Kudowie-Zakrzu. Stoją (od lewej): Henia 

Kolka, Irmina Stiller, Basia Dowsin, Zosia Rolek, Iza Iwaczewska, 

Lidka Olszewska, Helena Unold (kochana nauczycielka), Lidia 

Kruszyńska, Czerwiński (kierownik szkoły), Zosia Spędowska 

(zmarła po ukończeniu studiów), Józef Ogorzałek, p. Czerwińska, 

Lidka Kolka, Teresa Kubala, Zosia Szalińska, Jadzia Borowska, 

Kazia Frysztak, Danuta Kotulska, Kazia Malinowska, Dominika 

Bulik, siedzą (od lewej): Zenek Olszewski, Maniek Biernacki, Tadzio 

Werda, Stasio Kopczak, Józio Galuch, Alek Zajączkowski, 

Marian Różewicz, Eugeniusz Heinemann 

3 lutego 1952 r. Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy KZPB. 

Od lewej: Józia Tomczyk, Halina Sicińska, Ola Sikorska, Alina 

Lipińska, Basia Majewska, Ala Jurek, Halina Brzozowska, Maria 

Frankiewicz, Maria Popławska, Natalia Nychowska, Zosia Król, 

Wiesia Drągielewska, Józef Pabisz, Danuta Kotulska (z książką), 

Apolonia Filipek i Jadzia Pasternak 

37



9 luty 1952 r. – wieczorek koleżeński zorganizowany z okazji 

rozdania świadectw na półrocze (Kudowskie Zakłady Przemysłu 

Bawełnianego). W pierwszym rzędzie: Józef Gawlik, Basia Majewska, 

Józef Pabisz, Marysia Frankiewicz. W ostatnim rzędzie 

w środku dyrektor KZPB Jan Goldstein 

Czerwiec 1952 r. – zakończenie roku szkolnego 1951/52 

w Zasadniczej Szkole Zawodowej przy Kudowskich Zakładach 

Przemysłu Bawełnianego. Był to ostatni rok istnienia tej 

„zawodówki’. Pierwszy od lewej strony stoi Józef Pabisz, siedzi 

Józef Ogorzałek, w przedostatnim rzędzie drugi od lewej dyrektor 

szkoły J. Bielecki, stoi Józef Gawlik. 

Szkoła kształciła tkaczy dla potrzeb KZPB. Większość 

słuchaczy wieczorówki to mieszkanki DMR, tj. Domu Młodego 

Robotnika – lokalizacja na terenie dawnego obozu pracy (już 

pod koniec wojny zaczęto budować piece krematoryjne, które po 

wojnie rozebrano). W DMR była młodzież z całej Polski, kilkaset 

dziewcząt. Przez pewien czas kierownikiem DMR-u była Zenobia 

Dołęgowska, autorka wspomnień „Nie warto było?” 

1 września 1955 r. –wycieczka zorganizowana przez Kłodzkie 

Zakłady Przemysłu Terenowego. Z tkalni „Frot” uczestniczyli: 

w drugim rzędzie (od prawej) Hania Galówna, Stasia Marko, 

Danuta Kotulska, Gienia Hordyjewska, Jadwiga Podniało, Urszula 

Franz. Zwiedzamy Warszawę (Plac Zamkowy i Trasa W-Z) 

38



Wieczorek taneczny z okazji „ostatków”. Od lewej: Piotr 

Lipiński, Gienia Hordyjewska, Stasia Marko, Amdzia Mendera, 

Buczek, Truda Dworzaczek, Walerka, Zosia Majewska, Zosia 

Smolińska, Danuta Kotulska, Marianna Matejka, Franio 

Grzegorzewski, Hania Gala, Kazik Grzegorzewski, Basia Topolska, 

Regina L., Helena Żygadło, Horst Hauschke (z akordeonem) 

i Ania Nowak 

1 Maja 1957 r., siedzą (od lewej) Danuta Kotulska, Regina 

Dubowa, Regina Bartontschek, Marianna Matejka, stoją 

w środku: kierownik Tkalni „Frot” Mieczysław Augustyński 

i Konstanty Niementowicz (oraz Scholz, Smolińska, Wierzbowicz, 

Buczkowa – nie wszystkie nazwiska pamiętam, jest również 

Marysia Hauschke). Zdjęcie zrobione na stadionie w Zakrzu, 

miejsce zbiórki i formowania pochodu (nie wszyscy uczestnicy 

są na fotografii). 

1 maja 1958 r.– stoją od lewej: Józefa Horwat, Sabina Subocz, 

Hofman, Helena Rutkowska, Joanna Buszek, Mieczysław 

Augustyński, Zofia Majewska, Anna Cuprys, NN, Konstanty 

Niementowicz, Jadwiga Podmało, Maria Ryndak, Ela Ślęzak. 

Przykucnęły: Danuta Kotulska, Józefa Majewska, Maria 

Olszewska. (w roku 1957 uczestniczyli pracownicy pochodzenia 

lokalnego Czesi, Niemcy, którzy w 1957 r. wyjechali – emigrowali 

do RFN).

WYDARZENIA KULTURALNE 



Czecholadowa 

Operacja 

Babel 

Przez ponad tydzień czasu młodzi 

działacze teatralni z Polski, Niemiec, 

Norwegii, Czech, Słowacji, Rosji oraz 

Włoszech pracowali w Kudowie-Zdroju 

nad podnoszeniem swoich umiejętności. 

Nasze uzdrowisko jest wymarzonym 

miejscem na takie spotkania. 

Aby do niego doszło trzeba jednak 

niemałych środków, o które postarało 

się − głównie dzięki wsparciu Fundacji 

Rozwoju Systemu Edukacji program 

„Młodzież w działaniu” − Stowarzyszenie 

Fundus Glacensis z Kudowy-Zdroju. 

O projekcie można powiedzieć w pewnym 

skrócie – że był przeniesieniem na 

papier wniosku unijnego, dotychczasowych 

działań związanych z polsko-czeską 

grupą teatralną JSTE Dred Nachod w której 

pod kierownictwem Ondreja Pumra 

działają Kudowiacy i Nachodziacy. 

Pomysł „Operacji Babel” zrodził się 

podczas uczestnictwa w międzynarodowych 

festiwalach, przeglądach i spotkaniach 

teatrów amatorskich. Pojawiały 

się tam bowiem niejednokrotnie osoby 

pragnące doskonalić swoje umiejętności 

w pracy z amatorską grupą teatralną. 

Jednocześnie, liderzy grup wykazywali 

duże zainteresowanie pracą polskich aktorów, 

ponieważ teatr wciąż jest jednym 

z najbardziej markowych polskich produktów. 

Szczególne zainteresowanie budziły 

tutaj mieszane grupy z miejscowości 

przygranicznych czy miast ośrodków 

akademickich – których odrębną wartością 

jest oprócz pracy artystycznej – rola 

jaką pełnią w integracji młodzieży oraz 

nadgranicznych społeczności lokalnych. 

Cennym dla nas doświadczeniem 

− mało popularyzowanym w Polsce są 

działania – nieformalnych, międzynarodowych 

grup artystycznych pracujących 

regularnie we Wrocławiu, Gdańsku, Kudowie. 

Młodzi ludzie, poznający się na 

wspólnych studiach, zakładają często 

grupy, które funkcjonują również po zakończeniu 

wspólnej edukacji. 

Młodzież w działaniu 

Praca z taką specyficzną grupą wpisuje 

się w priorytety programu „Młodzież 

w działaniu”, głównie ze względu 

na wielojęzyczność takich działań. Ma 

ona również wpływ na przeciwdziałanie 

dyskryminacji, która wciąż jeszcze jest 

widoczna, choćby na terenach przygranicznych. 

Praca w takiej grupie wiąże się 

z poszanowaniem różnorodności wielokulturowej, 

która często jest tematem 

działań takich grup. Stwarza to młodzieży 

możliwość znajdowania wspólnych 

wartości, wraz z innymi młodymi ludźmi 

z różnych krajów − pomimo różnic kulturowych 

między nimi. Te aspekty były 

szczególnie eksponowane podczas „Operacji 

Babel” − stąd pozytywna decyzja 

o przyznaniu środków. 

Kudowskie spotkanie było jednocześnie 

pytaniem o istotę działalności amatorskiej, 

gdyż definicja tego słowa jest 

ciągle zmienna. 

Amatorskie to nie znaczy 

„amatorszczyzna” 

Chcieliśmy przekazać uczestnikom, 

że z amatorami należy pracować profe- 

Operacja Babel 

Spektakl 

40

sjonalnie, bowiem teatr amatorski pełni 

ważną rolę w życiu kulturalnym małych 

i dużych społeczności. 

Myślimy tu zarówno o społeczności 

małego miasteczka, takiego jak Kudowa, 

jak też o społeczności studenckiej Uniwerstytetu 

w Pradze. Pokazujemy różnice 

między ruchem amatorskim a „amatorszczyzną”, 

widoczną często w teatrach 

profesjonalnych, czy telewizji. Uświadomić 

chcemy pozaartystyczne aspekty takiej 

pracy. 

Wymieniliśmy zatem doświadczenia 

i pokazaliśmy dobre praktyki liderów pracującycyh 

np. w polsko-czesko-niemieckiej 

grupie w Pradze, czesko-słowackopolskiej 

grupie działającej w Nachodzie, 

czy norwesko-angielsko-polskiej grupie 

z Trondheim. Czołowym przykładem są 

tutaj działania grup berlińskich, w których 

często 20 uczestników pochodzi 

z 20 krajów. 

Co ciekawe − dla nas Kudowian − 

sieć kontaktów, dzięki której udało się 

nam zaprosić ludzi z tak wielu zakątków 

Europy – po części stanowili mieszkańcy 

Kudowy, obecjnie żyjący i pracujący 

w wielu różnych krajach. 

Podziękowania i perspektywy 

Spotkanie nie miało charakteru zamkniętego. 

Dzięki obecności wielu wspaniałych 

instruktorów teatralnych odbyły 

sie też w kudowskim teatrze warsztaty 

teatralne dla uczniów kudowskich szkół 

(dziękuję Pani Monice Dziewie za pomoc) 

oraz publiczność kudowska mogła 

obejrzeć dwa spektakle: 

„Lekkość i ciężar” oparta na „Nieznośnej 

lekkości bytu„ Milana Kundery, 

produkcja Teatru Znak z Gdańska w reż. 

Janusza Gawrysiaka oraz „Czecholada na 

gorąco” − widowisko poetyckie z udziałem 

wszystkich uczestników „Operacji 

Babel”, oparte na wierszach z tomiku 

pt. ”Czecholada”. Dodatkowo wystąpili: zespół 

Aroma Lososa z Czech oraz kudowski 

hip-hopowiec − Karol Dec z ekipą. 

Uczestnicy projektu zwiedzali też Ziemie 

Kłodzką poznali gościnność p. Sokołowskich 

gospodarzy schroniska „Na 

Szczelińcu” – miejsca szczególnie przyjaznego 

wszelakiej twórczości. Spotkali się też 

z lokalnymi specjalistami od programów 

unijnych − Hubertem Krechem (Pasmo 

NGO Ziemi Kłodzkiej) i Jackiem Kowalczykiem 

(UM Kudowa-Zdrój). Mieszkali 

w willi Niezapominajka, jadali w barze 

McEdi oraz kilku innych kudowskich lokalach. 

Wyjechali – zauroczeni Kudową, 

Ziemią Kłodzką, poznali, jak tu wspaniale, 

jak dobrze jeść dają i tyle się dzieje. 

Fajnie. Można skumulować siły i zrobić 

wspaniałe wrażenie przez tydzień. 

Dobrze by było gdyby tak działo się 

i działo przez cały rok. Wbrew pozorom, 

nie jest to kwestia pieniędzy, ale przede 

wszystkim dobrej i mocnej woli. Tej nie 

brakuje. 

Dziękuję Referatowi Kultury, Kasi 

Mrowiec, Łukaszowi Żulińskiemu, Telewizji 

Kłodzkiej, Miejskiemu Centrum 

Kultury w Polanicy-Zdroju, które w osobach 

dyr. Marka Mazurkiewicza oraz 

Roberta Serafina i Pawła Hołub, po raz 

kolejny pokazało iż jest wielkim przyjacielem 

Kudowy. 

To był piękny tydzień i życzę sobie, Kudowie, 

nam wszystkim kolejnych takich 

spotkań. 

Będą one możliwe, jeśli zintensyfikujemy 

stałe zajęcia kulturalne. 

Na razie obok zajęć muzycznych 

p. Czesława Dolińskiego, laboratorium 

Tańca i chóru „Sta Allegro”… mało jakby. 

No ale, Kudowa się rozwija i wierzę, 

że będzie więcej i lepiej. 

Wojtek Heliński 

Stowarzyszenie Fundus Glacensis 

Wojciech Heliński

WYDARZENIA 

SPORT KUDOWSKI 

Na sesji Rady Miejskiej 30 listopada 2009 r. – prowadzoną 

przez Wiceprzewodniczącą Henrykę Szafrańską - omawiano 

stan sportu w Kudowie i jego perspektywy. Przybyli trenerzy, 

instruktorzy, nauczyciele wf, najwybitniejsi młodzi sportowcy 

kudowscy oraz gościnnie olimpijczycy z panem Łopatką, dobrym 

duchem kompleksu sportowego „Orlik”. Przybył także 

kudowski olimpijczyk pan Stanisław Chiliński. Licznik wejść 

do „Orlika” kudowskich dzieci i młodzieży wykazywał przed 

sesją ponad 11.800 korzystających, od niedawnego otwarcia 

( przed siedmioma miesiącami) tego kompleksu. Dzięki znakomitej 

pracy naszych trenerów mamy w Kudowie mistrzów 

Polski, mistrzów Europy, olimpijczyków i świetnie zapowiadających 

się najmłodszych sportowców. 

W następnym numerze " 

P. K.", m.in.: 

– Rodziny kudowskie 

– Historia Urzędu Celnego 

– Skrzynia Czasu 

– Generałowie 

– Historia sportu w Kudowie 

– Stare fotografie 

– Nagroda Teresy Karch 

...i inne 

PAMIĘTNIK KUDOWSKI 

kwartalnik społeczno-kulturalny 

PK ukazuje się w ostatniej dekadzie 

marca, czerwca, września i grudnia. 

Oddano do druku 21.12.2009. 

Następny nr ukaże się 21 marca 2010 (wiosna 2010). 

Redaguje zespół: 

Bronisław M. J. Kamiński (B.K.) – Red. Naczelny 

e-mail: bronislaw.kaminski@neostrada.pl 

Marek Biernacki (M.B.) – Zast. Red. Nacz. 

e-mail: koksip@kudowa.pl 

Nasi mistrzowie sportu otrzymują dyplomy od Rady Miejskiej i Burmistrza 

Foto: Konrad Buss 

Rada Miejska wręczyła także burmistrzowi Czesławowi 

Kręcichwostowi podziękowanie w formie sympatycznie wykonanego 

dyplomu, w którym podkreśla osobiste zasługi Burmistrza 

w zaangażowaniu w rozwój sportu w naszym mieście, 

dobre kontakty ze sportowcami, sponsorami i trenerami oraz 

osobiste uczestnictwo w imprezach, nawet kosztem własnego 

prywatnego czasu. Podziękowano Panu Kręcichwostowi za 

odważne i przewidujące działania w budowie basenu krytego. 

Po kilku latach jego użytkowania uwidoczniły się świetne 

rezultaty w znaczącym obniżeniu wad postawy u dzieci kudowskich, 

w entuzjastycznym korzystaniu z tej formy sportu, 

w pojawieniu się talentów pływackich wśród naszej młodzieży, 

a także we wzrastającej kondycji osób starszych wiekiem, 

a korzystających systematycznie z basenu. W swoim podziękowaniu 

Burmistrz Kręcichwost oświadczył, że traktuje to 

wyróżnienie jako wyraz uznania dla wszystkich osób wspomagających 

sport w Kudowie. Dodał, że bez dobrej atmosfery 

i pracy wielu ludzi, sam nie mógłby wiele zdziałać. 

(Red.) 

Urszula Faroń-Bielecka 

Konrad Buss 

Jarosław Charczuk 

Krzysztof Chilarski 


Zbigniew Kopeć (Z.K) 

Mikołaj Krzemiński (M.K.) – Sekr. Red. 

Katarzyna Mrowiec 

Agnieszka Stwertetschka 

Skład i oprawa graficzna: 

PB•MH 

Projekt okładki: 

FeliX 

Druk: 

©Wydawnictwo ZET® Wrocław 2009 

tel. 71 793 67 47; fax 71 783 28 64 

e-mail: biuro@wydawnictwozet.pl 

Wydawca: 

Muzeum Kultury Ludowej 

Pogórza Sudeckiego w Kudowie-Zdroju 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Adres Redakcji: 

ul. Pstrążna 14 

57-350 Kudowa-Zdrój 

tel. 074 866 28 43 

e-mail: skansen@kudowa.pl 

Kwartalnik wpisany do rejestru czasopism w Sądzie Okręgowym w Świdnicy nr rej. 267 

zgodnie z Art. 20 Ustawy z dnia 26.I.1984 r. Prawo prasowe.

Kudowski

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?