laagland literatuur & lezer

laagland,
Literatuur Nederlands
voor de tweede fase
theorieboek vwo
literatuur
& lezer

cursus
Zestiende en zeventiende
eeuw
Tekst 1
Boerengezelschap
G.A. Bredero
Stemme: ’t Waren twee gebroeders stout
Melodie: ’t Waren twee gebroeders stout
5
I
Arend Pieter Gijsen, mit Mieuwes, Jaap en Leen,
en Klaassie, en Kloentje, die trokken t’samen heen,
naar ’t darp van Vinkeveen,
wangt ouwe Frangs, die gaf z’n gangs,
die worde of ereên.
30
Arend Pieter Gijsen, Meeuwes, Jaap en Leen,
en Klaasje, en Kloentje, die gingen met z’n allen
naar het dorp Vinkeveen,
want oude Frans gaf zijn gans
om die eraf te rijden.
10
15
II
Arend Pieter Gijsen die was zo rein in ’t bruin,
z’n ’oed met bloemfluwiel die zat hem vrij wat kuin,
wat skeefjes en wat skuin,
zodat ze bloot, ternauwernood
stongd hallif op z’n kruin.
III
Maar Mieuwes, en Leentje, en Japie, Klaas en Kloen
die waren ’eklied nog op het ouwd fitsoen:
in ’t rood, in ’t wit, in ’t groen,
in ’t grijs, in ’t grauw, in ’t paars, in ’t blauw,
gelijk de ’uislui doen.
35
40
Arend Pieter Gijsen was in z’n prachtige donkere pak,
zijn hoed van gebloemd fluweel stond hem nogal
parmantig,
maar wel een beetje scheef en schuin,
zodat die maar nauwelijks
half op z’n kop stond.
Maar Meeuwes, en Leentje, en Jaapje, Klaas en Kloen
liepen er ouderwets bij:
ze waren in het rood, het wit, het groen,
het grijs, het zwart, het paars en het blauw,
zoals de boeren gewend zijn.
20
IV*
As nou dit vollikje te Vinkeveen ankwam,
daar vongden ze Keesje, en Teunis, en Jan Skram,
en Dirk van Diemerdam,
mit Sijmen Sloot, en Jan de Dood,
mit Thijs, en Barend Bam.
45
Toen nu dit troepje in Vinkeveen aankwam,
zag het daar Keesje, Teunis, en Jan Schram,
en Dirk van Diemerdam,
met Sijmen Sloot en Jan de Dood,
met Thijs en Barend Bam.
25
V
De meissies van de Vecht, en van de Vinkebuurt
die ’adden heur tuigje te wongderlijk ’eskuurd,
o, ze waren zo ’eguurd,
maar, denkt iens: Fie, had lange Sie
’eur ongerriem* ’ehuurd!
50
De meisjes van de Vecht, en van de Vinkebuurt
hadden hun gereedschap haarfijn opgepoetst,
o, ze liepen vreselijk te pronken,
maar, stel je voor: Fie had
de gordelriem* van lange Sie geleend!
24
Literatuurgeschiedenis

55
60
65
VI
Zij gingen in ’t selschip: daar worde zo ’es krangst,
’edronken, ’ezongen, ’edreumeld en ’edangst,
’edobbeld en ’ekangst.
Men riep om wijn, het most zo zijn,
elk boerman was ’n langst.
VII
Maar Mieuwes en Trijntje, die zoete slechte slooi,
die liepen met malkander uit ’t ’uis in ’t hooi,
met zulk ’eflikkeflooi,
en zulk ’ewroet, och ’t was zo zoet,
mij docht, het was zo mooi!
VIII
Aalwerige Arend, die trok het ierste mes,
teuge Piete Krankhoofd, en Korzelige Kes,
maar Brangd van Kalenes,
die nam een greep,hij kreeg een keep,
mit nog een boer vijf zes.
85
90
95
Ze gingen naar de gelagkamer: er werd stevig
geschranst,
gedronken, gezongen, geroepen en gedanst,
gedobbeld en gegokt.
Men riep om wijn, het kan er vanaf,
iedere boer was een grote meneer.
Maar Meeuwes en Trijntje, dat lieve, domme
sukkeltje,
die liepen samen de kroeg uit naar de hooiberg,
met veel geflikflooi,
en veel gestreel, och het was zo fijn,
het leek mij zo heerlijk!
Driftige Arend trok eerst zijn mes
tegen Pietje Krankhoofd, en Korzelige Kes.
Maar Brand van Kalenes
pakte een mestvork; hij kreeg een jaap,
en nog vijf of zes andere boeren ook.
70
IX
De meissies die liepen, en lieten dat geskil,
kangen noch kandelaars, noch niet en stang er stil,
maar Kloens die stak, en hil
zo dapper uit, dat een veenpuit**
daar dood ter aarde vil.
100
De meisjes renden weg en meden de vechtpartij,
kannen, kandelaars, niets bleef nog staan,
maar Kloens stak en haalde
zo fel uit, dat een Veense kikker**
daar dood neerviel.
75
X
Sijmen nam de rooster, de beuzem en de tang
en wurrep ze Ebbert, en Krelus veur de wang,
het goedje ging z’n gang,
hetzij deur ’t glas, of daar ’t dan was,
mijn blijven was niet lang.
105
Sijmen greep het haardrooster, de bezem en de tang
en gooide die Ebbert en Krelis naar de kop,
de kerels sloegen erop los,
het glas ging eraan en nog veel meer,
ik maakte dat ik wegkwam.
80
XI
Gij heren, gij burgers, vroom en welgemoed,
mijdt der boeren feesten, zij zijn zelden zo zoet
of ’t kost iemand zijn bloed.
En drinkt met mijn een roemer wijn,
dat is jou wel zo goed.
110
Heren en burgers, deugdzaam en verstandig,
ga niet naar boerenfeesten, die zijn vaak niet leuk
en kosten meestal iemand de kop.
Drink liever met mij een goed glas wijn,
dat is wel zo plezierig voor u.
* zeventiende-eeuwse onderriem: in plaats van een tasje hadden de
meisjes een gordelriem (onderriem genoemd), waaraan hun geld -
beursje en opmaakspullen hingen
** veenpuit: kikker uit het veen; een scheldwoord voor Vinkeveners
Uit: M. Barend-van Haeften e.a. Wilhelmus en de anderen.
Nederlandse liedjes 1500-1700.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
25

Oriëntatie
In de cursus ‘Zestiende en zeventiende eeuw’ leer je wat je moet weten om
literaire teksten uit deze periode te kunnen begrijpen en te kunnen plaatsen in
de tijd van ontstaan. Eerst wordt de historische context beschreven, waarbij
wordt ingegaan op de hervorming, het ontstaan van de Republiek en de groeiende
welvaart. Daarna komen ontwikkelingen uit de culturele context aan de orde:
kennis en wetenschap, het humanisme, de Renaissance, de burgerlijke cultuur
van de Republiek, de muziek en het classicisme. Vervolgens worden de belangrijkste
literaire ontwikkelingen besproken, waarbij wordt ingegaan op de rol van
de schrijver en een aantal voor deze periode typerende tekstsoorten.
De cursus wordt afgesloten met Lezen voor de lijst.
Tijdbalk
1500
Tijd van ontdekkers en hervormers
1509 Erasmus: Lof der zotheid
1517 Maarten Luther spijkert
zijn stellingen op de
Hofkerk in Wittenberg
(Duitsland). Begin van de
hervorming
1555 Filips II, koning van
Spanje, volgt zijn vader
Karel V op en wordt heer
der Nederlanden
1566 De beeldenstorm
1568 Begin Tachtigjarige
Oorlog
1574 Stichting Universiteit
Leiden
1584 Willem van Oranje
vermoord
1585 Val van Antwerpen 1588 Begin Republiek van
de Zeven Verenigde
Nederlanden
1600
Tijd van regenten en vorsten
1602 Oprichting van de
Verenigde Oost-Indische
Compagnie (VOC) >
1609 Begin Twaalfjarig
Bestand.
Mare Liberum van Hugo
de Groot
1612 De Beemster,
droogmakerij polder
1613 Amsterdam belang rijkste
handelscentrum van
Europa. Ontstaan van de
grachtengordel
P.C. Hooft: Geeraerdt van
Velsen
1614 Roemer Visscher:
Sinnepoppen
1617 P.C. Hooft en Samuel
Coster: Warenar.
Oprichting van de
Nederduytsche Academie
door Samuel Coster,
samen met Bredero en
Hooft
1618 Bredero: Spaanschen
Brabander. Nationale
synode van Dordrecht,
opdracht tot vertaling
van de Bijbel.
Gevangenneming Van
Oldenbarnevelt en Hugo
de Groot
26 Literatuurgeschiedenis

1619 Executie van Van
Oldenbarnevelt
1621 Einde Twaalfjarig
Bestand.
Hugo de Groot ontsnapt
uit Slot Loevestein en
vlucht naar Parijs.
1622 Bredero: Boertigh,
Amoureus en Aendachtigh
Groot Lied-boeck
1625 Stichting van Nieuw
Amsterdam (het latere
New York).
Hugo de Groot:
De iure belli ac pacis
Oprichting West-Indische
Compagnie (WIC)
1628 Piet Hein verovert de
Spaanse zilvervloot
1632 Spinoza geboren, filosoof
in de Republiek >
1637 Verschijning van de
Statenbijbel.
Jacob Cats: Trou-ringh
1638 Joost van den Vondel:
Gysbrecht van Aemstel,
première ter gelegenheid
van de opening van de
Amsterdamse schouwburg
aan de Keizersgracht
1642 Rembrandt schildert
De Nachtwacht. >
Hooft: Nederlandse
Historiën (onvoltooid
gebleven)
1648 Einde Tachtigjarige
Oorlog, Vrede van
Münster
1655 Ontdekking van de maan
Titan bij Saturnus door
Christiaan Huygens
1656 Uitvinding slingeruurwerk
door Christiaan Huygens
1662 De Atlas Major (de wereld
in kaart) >
1667 Michiel de Ruyter weet
een groot deel van de
Engelse vloot nabij
Chatham te vernietigen
1669 Oprichting van het
genootschap Nil
volentibus arduum te
Amsterdam (classicistisch
toneel)
1672 Het Rampjaar. De
Republiek wordt aangevallen
door Engeland
en Frankrijk en de
bisdommen Keulen en
Münster.
Moord op gebroeders
De Witt
1674 Anthonie van Leeuwenhoek
publiceert over
zijn bevindingen met
de microscoop. Hij is
de eerste mens die
eencellige organismen
waarneemt
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
27

1 Historische context
1.1 De hervorming
1.2 De Republiek van de Zeven
Verenigde Nederlanden
1.3 Handel en welvaart
Geloofstegenstellingen (katholieken tegen
hervormden) leidden tot langdurige en bloedige
(burger)oorlogen in Europa. Ook de Nederlanden
kregen ermee te maken.
In de zestiende eeuw waren er in West-Europa twee
belangrijke ontwikkelingen die tot in de zeventiende
eeuw doorwerkten: de hervorming (of reformatie)
en het streven van de vorsten naar centralisatie
en absolutisme. De zestiende eeuw was de periode
waarin de Nederlanden zich vrij gingen maken van
Spanje. De handel zorgde voor grote welvaart.
1.1 De hervorming
De hervorming ontstond door onvrede over misstanden
in de rooms-katholieke kerk, de tot dan toe
heersende kerk in Europa. Bovendien werd de zich
ontwikkelende burgerij steeds ontevredener over
de almacht van de hoge geestelijkheid in kerk en
maatschappij. De burgerij had geen invloed in
kerkelijke zaken. De burgers wensten ruimte voor
eigen geloofsinzichten en verlangden naar kerkdiensten
in de volkstaal in plaats van in het Latijn.
Maarten Luther (1483-1546) was een van de eersten
die zich verzette tegen kerkelijke misstanden zoals
de aflaathandel (de vermindering van kerkelijke straf
in ruil voor geld). In 1517 spijkerde hij 95 stellingen
aan de kerkdeur van de Hofkerk in Wittenberg
(Duitsland) waarin hij zijn kritiek formuleerde. Luther
vertaalde de bijbel in het Duits. De Frans-Zwitserse
theoloog Johannes Calvijn (1509-1564) verdedigde
de gedachte van de predestinatie, de opvatting dat
het eeuwig heil afhankelijk is van goddelijke
uitverkiezing. Hij werd de grondlegger van het
calvinisme. Calvinisten benadrukten in maatschappe
lijk opzicht het belang van hard werken, ijver,
spaar zaamheid en plichtbetrachting. Deze waarden
sloten goed aan bij de mentaliteit van de ontwikkelde
burgerij. Het calvinisme kreeg vanaf ca.1560 veel
invloed in West-Europa en in de Nederlanden. De
opvattingen van hervormers als Luther en Calvijn
konden door de drukpers snel verspreid worden.
Gelovigen konden nu ook zelf de bijbel gaan lezen.
1.2 De Republiek van de Zeven
Verenigde Nederlanden
De Nederlanden waren aan het einde van de Middeleeuwen
verenigd onder de Bourgondische hertogen.
Uit het huwelijk tussen de Bourgondische hertog
Filips de Schone en de Spaanse vorstendochter
Johanna werd Karel V geboren. Karel V werd heer van
de Nederlanden en koning van Spanje. De Neder lan den,
een aanduiding voor zeventien verschillende ge wes ten
waaronder Brabant, Vlaanderen en Holland, kregen
dus een landsheer die ook koning van Spanje was.
In Spanje vestigde Karel V een centraal geregeerde,
absolutistische heerschappij. Hij streefde daar ook
in de Nederlanden naar. Het was zijn wens de
Neder landen onder één vorst met onbeperkte macht
en met één geloof te verenigen. Karel V trad streng
op tegen mensen die zich aansloten bij de
hervormings beweging.
In 1555 volgde Filips II zijn vader Karel V op.
Tijdens de regeringsperiode van Filips II nam in de
Nederlanden het verzet tegen de absolutistische
centralisatiepolitiek sterk toe. Daarnaast verzetten
de calvinisten zich tegen de geloofsvervolging.
Willem van Oranje (1533-1584) werd de leider van
het verzet tegen Filips’ politiek van centralisatie,
absolutisme en geloofsvervolging. Dat verzet werd
nog heftiger toen na de beeldenstorm (1566) Alva
naar de Nederlanden werd gezonden die de ketterij
(zoals de geloofsovertuiging van lutheranen en
calvinisten werd genoemd) moest neerslaan en het
absolutisme definitief doorvoeren. Dit leidde tot een
langdurig en bloederig conflict: de Nederlandse
Opstand of Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).
Na de moord op Willem van Oranje (1584) werden
zijn zoons (Maurits en Frederik Hendrik) als stadhouders
en legeraanvoerders leidende figuren in de
strijd tegen Spanje.
In de Opstand vielen de Nederlanden uiteen in
een onafhankelijke republiek in het noorden, de
28 Literatuurgeschiedenis

Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden, en
een zuidelijk deel dat onder Spaanse heerschappij
bleef. In 1648 kwam met de Vrede van Münster een
einde aan de Tachtigjarige Oorlog.
Met de Vrede van Münster kwam er wel een einde aan
de oorlog met Spanje, maar niet aan de interne
tegenstellingen in de Republiek. Deze tegenstellingen
zouden lange tijd de politiek en ontwikkeling van de
Republiek bepalen. Tijdens het Twaalfjarig Bestand
(1609-1621, een periode van wapenstilstand met
Spanje) leidden de tegenstellingen tot een ernstig
binnenlands conflict.
Er stonden twee groepen tegenover elkaar: een partij
rondom Johan van Oldenbarnevelt die vrede met
Spanje wilde, en een partij rondom stadhouder
Maurits die de oorlog voort wilde zetten. In deze
periode openbaarde zich ook een geloofsverschil
binnen de groep van calvinisten over de predestinatie -
leer van Calvijn. De zogenaamde contraremonstranten
accepteerden Calvijns predestinatieleer, de andere
groep, de remonstranten niet. Dit religieuze conflict
werd een politiek conflict toen Van Oldenbarnevelt de
kant van de remonstranten koos en Maurits die van
de contraremonstranten.
In 1618 werden Van Oldenbarnevelt en de
rechtsgeleerde Hugo de Groot op bevel van Maurits
gevangen genomen. Van Oldenbarnevelt werd in 1619
onthoofd.
Er kwam een Nationale Synode bijeen waarin de
remonstrantse leer werd veroordeeld. Tevens besloot
deze synode tot een vertaling van de bijbel in het
Nederlands, de later beroemd geworden Statenbijbel.
De Opstand tegen Spanje en de interne tegenstellingen
die tijdens het Bestand zo duidelijk naar
voren kwamen, lieten hun sporen na in de literatuur.
Oorlogshandelingen en vervolging werden bezongen
in strijdliederen. In een bundeling van dergelijke
liederen, Een nieu Geusen Lieden Boecxken (1581),
is het Wilhelmus opgenomen. Ook bekende dichters
schreven over historische gebeurtenissen in de
Republiek. Joost van den Vondel schreef jaren
na de terechtstelling nog over de dood van
Olden bar ne velt “Het stokske van Johan van
Oldenbarnevelt” en het lied “Geuzenvesper”.
P.C. Hooft publiceerde in 1642 de eerste delen (in
proza) van zijn geschiedschrijving van de Opstand:
de Nederlandse Historiën.
Ontsnapping per boekenkist
In 1609 betoogde Hugo de Groot, geboren in 1583, in ‘Mare Liberum’ (“De
Vrije Zee”) dat de zee vrij was en niet tot het territorium van welk land dan
ook behoorde. Deze opvatting bleek bepalend te zijn voor het internationale
zeerecht. Hugo de Groots beroemdste werk is ‘De iure belli ac pacis’ (“Over
het recht van oorlog en vrede”) uit 1625, waarmee
hij de basis legde voor het moderne volkenrecht.
Hugo de Groot (of Grotius in Latijn) was een
humanist in de traditie van Erasmus. Hij was een intellectuele alleskunner.
Op zijn elfde ging hij studeren, op zijn vijftiende promoveerde hij in de
rechten en op zijn zeventiende vestigde hij zich als advocaat. Behalve jurist
was hij theoloog, historicus, literator en politicus. Hij heeft vele juridische
werken van belang geschreven. Als literator schreef hij poëzie en enkele
tragedies in het Latijn.
Het keerpunt in zijn leven kwam in 1618. De Groot koos als overtuigd
remonstrant de zijde van Van Oldenbarnevelt en keerde zich tegen Maurits
en de contraremonstranten. Hij werd wegens landverraad veroordeeld en in
1619 opgesloten te Slot Loevestein. Maar in 1621 ontsnapte hij in een
boekenkist. Hij vluchtte via Antwerpen naar Parijs en overleed in 1645 in
ballingschap in Rostock.
Op diverse plaatsen in Nederland en zelfs New York worden boekenkisten
bewaard waarvan men beweert dat Hugo de Groot daarin ontsnapte. Zo’n
kist was niet ruim en gemaakt van hout, met leer overtrokken en met ijzer
beslagen. Hugo de Groot moet haast wel een kleine man zijn geweest…
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
29

1.3 Handel en welvaart
In de vijftiende en de zestiende zochten Portugese
en Spaanse zeevaarders naar een zeeweg naar Indië.
De tochten van deze zeevaarders vormden de
achter grond van de ontdekkingsreizen. Men ontdekte
nieuwe landen en een nieuw continent (Amerika).
Andere landen volgden Portugal en Spanje. Een
intensieve handel over de oceanen kwam op gang.
Antwerpen, dat in de zestiende eeuw tot de Spaanse
Nederlanden behoorde, ontwikkelde zich tot de
belangrijkste handelsstad van Noordwest-Europa.
De bloeiperiode van Antwerpen duurde tot 1585.
De stad viel toen definitief in Spaanse handen.
Antwerpse calvinisten, kunstenaars en rijke kooplieden
verlieten na deze val van Antwerpen de stad
om zich in de noordelijke Nederlanden (vooral
Holland) te vestigen. Een zeer groot aantal
immigranten uit het zuiden vestigde zich in
Amsterdam, dat daardoor explosief groeide.
In de Republiek was de burgerij de drijvende kracht
achter de handel. De succesvolle handel met Indië
en het Verre Oosten kwam op. In 1602 werd de
Verenigde Oostindische Compagnie opgericht.
De V.O.C. zorgde voor aanvoer van koloniale waren
als peper, kruidnagelen, muskaatnoten, kaneel, zijde,
thee, lakwerk en porselein. De handel stimuleerde
nijverheid en industrie. De economie in de Republiek
maakte een enorme groei door.
In de zeventiende eeuw waren veel leden van het
stadsbestuur afkomstig uit handel- en zakenmilieus.
Het gevolg was dat economische belangen en
bestuurlijke belangen elkaar versterkten. De machtige
groep uit zaken- en bestuurswereld vormde de groep
van regentenfamilies. De hogere middenklasse en
de elite van rijke regenten maakten 8-10% van de
bevolking uit. De aanduiding Gouden Eeuw is
eigenlijk alleen van toepassing op deze twee
welvarende groepen die zich luxegoederen en kunst
en cultuur konden veroorloven.
Eén volk, één taal, één Bijbel
De ‘Statenbijbel’ is een mijlpaal in de zeventiende eeuw. Deze Statenvertaling
van de Bijbel werd in opdracht van de Staten-Generaal bij de Nationale
Synode van Dordrecht (1618) uitgevoerd, hoewel het echte vertaalwerk pas
in 1626 begon. In 1637 werd het eerste exemplaar van de ‘Statenbijbel’ aan
de Staten-Generaal aangeboden.
“Eendracht maeckt macht” staat er op de titelpagina van dit eerste
exemplaar. Deze Nederlandse vertaling van de Bijbel moest iedereen uit de
Republiek verenigen tot één volk, één taal met één Bijbel. ‘De Statenbijbel’
heeft grote invloed gehad op de cultuur en taal
van de Nederlanden en vooral op de geloofsopvattingen
van vele generaties Nederlanders,
die door preek en Bijbellezing vertrouwd zijn geraakt met de “tale Kanaans”,
zoals de taal van de ‘Statenbijbel’ ook wel werd genoemd. In alle lagen van de
bevolking was dit werk eeuwen lang het meest gelezen boek.
Tot de publicatie van de Statenvertaling was het Latijn de taal van de kerk
en van de Bijbel. Er waren wel vertalingen in het Nederlands van de Lutherbijbel
(Duits), maar er bestond nog geen vertaling in het Nederlands die
terugging op de oorspronkelijke, oude handschriften van de Bijbel in het
Hebreeuws en het Grieks.
Talrijke zinswendingen uit de ‘Statenbijbel’ zijn intussen vergroeid met het
Nederlands, zoals uitdrukkingen als “een lust voor het oog”, “op handen
gedragen” en “wie een kuil graaft voor een ander valt er zelf in”.
In de periode 2007-2008 is de tekst van de Statenbijbel uit 1637 gedigitaliseerd.
De tekst van ruim 2,5 miljoen woorden werd door meer dan honderd
vrijwilligers overgetypt en gecorrigeerd.
30 Literatuurgeschiedenis

Beeld 1
Portret van Andries Bicker.
Bartholomeus van der Helst (1613-1670)
Beeld 2
Portret van Gerard Bicker.
Bartholomeus van der Helst (1613-1670)
2 Culturele context
2.1 Kennis en wetenschap
2.2 Humanisme
2.3 Renaissance
2.4 Burgerlijke cultuur in de Republiek
2.5 Muziek
2.6 Classicisme
2.1 Kennis en wetenschap
In de Middeleeuwen waren kennis en wetenschap
onder het geloof en de theologie gesteld. Dat
veranderde vanaf de zestiende eeuw. Kennis en
wetenschap werden bevrijd van de overmacht van
kerk en theologie. In het wetenschappelijke denken
stonden vragen over betrouwbare kennis en hoe
kosmos en universum in elkaar zitten, centraal.
De vraag naar de methode om ware kennis te
funderen werd in de filosofie van de zestiende en
zeventiende eeuw op twee verschillende manieren
beantwoord. Er waren empiristen, bijvoorbeeld Bacon
en Locke, en rationalisten zoals Descartes en
Spinoza.
Voor het empirisme gold dat betrouwbare kennis was
gebaseerd op zintuiglijke ervaring en waarneming.
Francis Bacon (1561-1626) meende dat de mens
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
31

door kennis in staat is de natuur te kennen en te
beheersen: “kennis is macht”. Daarbij ging hij ervan
uit dat de ervaring (waarneming en experiment) een
betrouwbare bron voor ware kennis was. John Locke
(1632-1704) bouwde voort op Bacons visie en stelde
dat het menselijk bewustzijn bij de geboorte als een
tabula rasa (een onbeschreven blad) was: een mens
werd vanaf zijn geboorte tijdens zijn hele verdere
leven ‘gevuld’ met kennis door ervaring op basis van
zintuiglijke waarneming. Empiristen gingen uit van
inductie: door van het bijzondere (de zintuiglijke
ervaring, waarneming of experiment) naar het
algemene te gaan, meenden ze tot de wetten van de
natuur (ware kennis) te komen.
Rationalisten nemen een geheel ander standpunt in.
René Descartes (1596-1650) stelde niet de zintuiglijke
waarneming, maar het (kritische) verstand
centraal. Om dat verstand (de ratio) te benadrukken,
stelde Descartes: “Ik denk, dus ik ben” (“Cogito, ergo
sum”). Het verstand (de rede of ratio) alleen maakte
volgens Descartes kennis mogelijk. Daarbij ging hij
uit van de twijfel. Hij twijfelde aan alles wat niet
zeker te weten was. Kennis ontstaat daar waar niet
aan getwijfeld kan worden. De basis daarvoor lag in
het (kritische) verstand, de ratio. Vandaar de term
rationalisme voor deze opvatting om kennis te
funderen. Ook de filosoof Baruch Spinoza (1632-
1677) uit de Republiek was een rationalist.
Het onderzoek naar de kosmos en het universum
leidde tot inzichten die het middeleeuwse
wereldbeeld waarin de aarde als het centrum werd
beschouwd, op zijn kop zetten. Copernicus (1473-
1543) formuleerde de hypothese dat niet de aarde,
maar de zon het middelpunt is waar de andere
planeten (waaronder de aarde) omheen bewegen.
Deze Copernicaanse wending werd door Galileo
Galileï (1564-1624) door middel van waarneming en
experiment bewezen.
Ook in de Republiek kwam het wetenschappelijk
denken tot bloei. Christiaan Huygens was een
vooraanstaand wis- en natuurkundige. Antonie van
Leeuwenhoek was de uitvinder van de microscoop
en Hermanus Boerhaave was toonaangevend in de
geneeskunde en botanie.
Baruch Spinoza was van joods-Portugese afkomst. Op jonge leeftijd gaf hij
blijk van een scherpzinnige en onafhankelijke geest. Spinoza meende dat
God niet zoals de God in de Bijbel bestaat en dat niet alles wat in de Bijbel
staat, waar is. Voor die tijd was dat een radicale opvatting. Spinoza
ontwikkelde een eigen godsbegrip: God drukt zich als totaliteit uit in de
natuur, Hij is eeuwig en tijdloos. De mens moet leren inzien dat God niet
buiten de schepping staat, maar dat alles en ieder levend wezen, ook de mens
zelf, een verschijningsvorm van
God is. Dit inzicht moet leiden tot
verzoening met het lot en onszelf.
Zijn filosofie heeft Spinoza in diverse werken beschreven. Zijn hoofdwerk is
de ‘Ethica’, kort na zijn dood in 1677 gepubliceerd. Spinoza meende dat de
wiskunde een voorbeeld voor de filosofie is. De ‘Ethica’ bestaat uit definities,
axioma’s (onbewezen stellingen) en stellingen met bewijzen.
In ander werk bepleitte Spinoza tolerantie op maatschappelijk, godsdienstig
en politiek gebied. Deze boeken zijn van grote invloed geweest op het denken
over democratie, vrijheid van meningsuiting en godsdienstvrijheid.
Tot op de dag van vandaag wordt over de filosofie van Spinoza gedebatteerd.
In Rijnsburg, waar hij enkele jaren heeft gewoond, staat een standbeeld van
hem. Jaarlijks wordt in Nederland de Spinozapremie toegekend aan
wetenschappers die baanbrekend onderzoek verrichten.
Rationalist van de moderne filosofie
32 Literatuurgeschiedenis

Wiskundig genie
De basisregels voor de moderne wetenschap zijn ontstaan in de zeventiende
eeuw. Christiaan Huygens, geboren in 1629 als zoon van de staatsman en
dichter Constantijn, was een van de belangrijkste wis- en natuurkundigen
in die tijd. Zijn werk raakte tot in de hoogste wetenschapskringen bekend.
Al op heel jonge leeftijd onderscheidde hij zich in de wiskunde.
Op zijn zeventiende weerlegde hij de door Galileï geformuleerde
stellingen over de vorming van in elkaar gedraaid touw (een
wiskundig figuur). Toen Christiaan twintig jaar oud was, schreef hij zijn
eerste wetenschappelijke werk, en zijn eerste publicatie volgde twee jaar
later. Hierin werkte hij stellingen over hyperbolen, ellipsen en cirkels uit.
Ook deed hij voorbereidend werk op het gebied van de differentiaal- en
integraalrekening. Huygens was een van de pioniers van de verzekeringswiskunde
en hij stelde wiskundige wetmatigheden op over kansspelen.
Beroemd werd hij met de uitvinding van het slingeruurwerk. Hiervoor deed
hij nauwkeurige metingen die hij in wiskundige formules beschreef.
Baanbrekend werk verrichtte hij in de natuurkunde, waar hij de middelpunt -
vliedende kracht wiskundig beschreef. Deze vondst inspireerde Isaac Newton
tot zijn wetten over de mechanica. Huygens is vooral bekend geworden door
zijn golftheorie van licht. Newtons theorie ging hier later tegenin, maar in
de twintigste eeuw zou Albert Einstein aantonen dat beiden gelijk hadden.
Naast de wis- en natuurkunde deed Christiaan Huygens aan sterrenkunde.
Hij ontdekte in 1655 de maan Titan bij Saturnus en de ringen om deze
planeet. De ruimtesonde die in 1997 naar Saturnus werd gezonden, is naar
Huygens vernoemd. Christiaan overleed in 1695.
2.2 Humanisme
Vanaf de veertiende eeuw gingen geleerden, eerst
in Italië, later ook elders in Europa, steeds meer
nadenken over de mens zelf. Het humanisme kwam
op. Het middeleeuwse theocentrische (op God gerichte)
wereldbeeld werd vervangen door een meer
antropocentrisch (op de mens gericht) wereldbeeld.
Deze verandering werd bevorderd door de studie van
de menswetenschappen als grammatica, retorica,
geschiedenis, literatuur en ethiek. Volgens humanisten
verschilde de mens van het dier door zijn
ver mo gen te spreken (grammatica, retorica) en zijn
vermogen onderscheid te kunnen maken tussen goed
en kwaad (ethiek). Geschiedenis en literatuur leverden
voorbeelden van goed of kwaad handelen. De humanisten
bestudeerden overwegend niet-christelijke
Romeinse en Griekse auteurs. In de Duitse landen en
de Nederlanden waren de humanisten ook betrokken
bij het debat over de mis standen in de kerk en de
mogelijkheid tot verbeteringen daarvan. Daarbij
pleitten humanisten voor eigen onderzoek, betrouwbare
bronnen, eigen oordelen en een onafhankelijke
opstelling ten opzichte van de kerkleer.
Een van de bekendste humanisten was de uit
Rotterdam afkomstige Erasmus (ca. 1466-1536).
Erasmus had een afkeer van kerkelijke rituelen en hij
gebruikte de klassieke literatuur als leidraad voor de
studie van bijvoorbeeld de bijbel. Hij pleitte voor
gematigdheid, gewetensvrijheid, vrede en tolerantie.
Erasmus kritiseerde de misstanden in de katholieke
kerk, maar sloot zich niet aan bij de hervormers. Zijn
bekendste boek is het in het Latijn geschreven Lof
der Zotheid (1509). De verteller in dit boek is de
zotheid (een nar) die pijnlijke waarheden vol ironie
en dubbele bodems naar voren brengt.
2.3 Renaissance
Het humanisme speelde in Italië een belangrijke rol
bij de ontwikkeling van de Renaissance, dat letterlijk
“wedergeboorte” betekent. De Renaissance was een
poging de klassieke Oudheid in cultuur, kunst en
literatuur te doen herleven en na te volgen. De
Renaissance ontstond in Noord- en Midden-Italië,
een gebied met veel overblijfselen uit de Romeinse
Oudheid. Florence (Italië) was een belangrijk centrum
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
33

van de Renaissancebeweging. De Renaissance kwam
op in de veertiende eeuw, de tijd toen de stadstaten
met zelfbestuur door de handel tot bloei waren
gekomen. De sociale basis van de Renaissance waren
burgers: humanisten, leden van de heersende klasse
en kunstenaars. De Renaissance was een culturele
ontwikkeling, een beweging van geleerde humanisten
en kunstenaars, en geen politieke of religieuze
beweging.
De Renaissanceopvattingen verspreidden zich vanuit
Italië over andere gebieden in West-Europa. De
drukpers speelde daarbij een belangrijke rol, evenals
reizen van schrijvers en kunstenaars van en naar
Italië. Zo verbleef P.C. Hooft (1581-1647), een van
de belangrijkste dichters uit de Republiek, in 1600 in
Florence, waar hij de kunst en literatuur van de
Renaissance goed leerde kennen.
De herleving van klassieke vormen werd in de
architectuur bevorderd door de aanwezigheid in Italië
van klassieke gebouwen of overblijfselen ervan, zoals
het Pantheon, Colosseum of de Triomfboog van
Constantijn. Bovendien was het boek De Architectura
van de Romein Vitruvius bewaard gebleven. Dit boek
uit de eerste eeuw voor Christus werd in de vijftiende
eeuw opnieuw uitgegeven. Vitruvius benadrukte het
belang van symmetrie en proportie (verhouding) in
de bouwkunst. Een belangrijke architect uit de
Renaissance die de inzichten van Vitrivius toepaste,
was Brunelleschi. Een beroemde tekening van
Leonardo da Vinci over de verhoudingen van het
menselijk lichaam is gebaseerd op de verhoudingenleer
van Vitruvius (zie beeld 3).
De schilderkunst maakte in de Renaissance een
belangrijke verandering door. In de Renaissance
werden nog steeds veel religieuze voorstellingen
geschilderd. Maar schilders zochten ook naar nieuwe
vormgevingsmogelijkheden die pasten bij hun streven
religieuze thema’s en de herontdekte Oudheid op een
werkelijkheidsgetrouwe wijze weer te geven. Daarbij
werden ook nieuwe vindingen toegepast zoals het
lineaire perspectief. Renaissanceschilderijen hebben
een herkenbare ruimteweergave waarin personages
met duidelijke lichaamsproporties zijn geplaatst.
De Renaissancekunst in Italië ontstond uit een
herontdekken van de klassieke godenwereld en
mythologie. In de kunst werden de verhalen over
klassieke goden als Jupiter (oppergod), Venus (godin
van de liefde), Chronos (tijdgod) of Mercurius
(boodschapper van de goden en god van de handel)
als onderwerp verwerkt. De intellectuele inhoud werd
belangrijk gevonden. Renaissancekunst was een
intellectueel spel voor een elite van kenners. Kunst
uit de Renaissance is vaak bewust raadselachtig. Het
is kunst voor ingewijden en kenners. Een voorbeeld is
La Primavera (De lente) (1482) van Sandro Botticelli
(ca.1445-1510), zie beeld 4.
Beeld 3
Vitruviusmens (ca. 1490) van Leonardo da Vinci
Bij beeld 4
In een tuin of park bevinden zich negen personages.
Er staan bomen met goudkleurige appels en sinaasappels.
Deze tuin stelt mogelijk de tuin van de
Hesperiden voor. De Hesperiden zijn de mythologische
dochters van de nacht die in de tuin van de
goden de gouden appelen van Juno (de echtgenote
van Jupiter en schutsvrouwe van gehuwde vrouwen)
bewaakten. Vorm en kleur van de vruchten verwijzen
naar de ‘palle’, de gouden bal in het wapen van de
befaamde Florentijnse Medicifamilie. In de tuin
bevinden zich van links naar rechts de volgende
personages. Links staat Mercurius, de intermediair
tussen goden en mensen en bij de Romeinen ook
symbool van orde en beschaving. Met een caduceus
(toverstaf) verdeelt hij de wolken. Naast Mercurius
34 Literatuurgeschiedenis

Beeld 4
La Primavera (ca. 1477) van Botticelli
staan de drie Gratiën, de godinnen die Venus
begeleiden. Volgens vijftiende-eeuwse humanisten
stellen de Gratiën de zegeningen voor, het goede dat
de oppassende burger ten deel kan vallen. De
middel ste van de drie is de personificatie van de
Castitias (de kuisheid). Rechts van de Gratiën staat
centraal op het schilderij een geklede Venus, de
godin van de liefde. Boven haar zweeft een geblinddoekte
Cupido die een pijl op Castitas richt. Achter
Venus is mirte te zien, een struik die verwijst naar
het huwelijk. Naast Venus treedt in een jurk met
bloemen Flora, de godin van de lente en bloei van
bomen en planten, naar voren. Rechts op het
schil derij wordt de aardnimf Chloris vastgepakt
door de lichtblauwe windgod Zephyr.
La Primavera is waarschijnlijk naar aanleiding
van een huwelijk, geschilderd voor Lorenzo di
Pierfrancesco, een humanistisch geschoold lid van
de Medicifamilie uit Florence.
In de literatuur uit de Renaissance herleefde de
aandacht voor klassieke literaire genres als epos,
komedie en tragedie. De voorschriften voor literatuur
die de Romein Horatius ca. 20 voor Christus had
vastgelegd werden bestudeerd en toegepast.
Klassieke Romeinse schrijvers als Terentius en Plautus
(komedie), Seneca (tragedie) en Vergilius werden
bestudeerd en nagevolgd. Hun werken werden
vertaald (translatio) en vervolgens nagebootst en
nagevolgd (imitatio). Schrijvers in de Renaissance
gingen bijvoorbeeld een tragedie of komedie naar
klassiek model schrijven, maar nu in de volkstaal.
Het uiteindelijke doel was echter niet pure imitatio.
Uiteindelijk wilde men de klassieken overtreffen
(aemulatio).
Net als schilderijen uit de Renaissance is
Renaissance literatuur bedoeld voor een geschoold,
elitair publiek dat verwijzingen naar en spelen met
(klassieke) bronnen kon volgen en waarderen.
Literatuur moest belerend en diepzinnig zijn, vol
mythologische toespelingen, taalspel, woordspelingen
en dubbelzinnigheden.
2.4 Burgerlijke cultuur in de
Republiek
In de Republiek maakten de burgers uit de hogere
middenklasse en regentenelite de dienst uit. Deze
groepen bepaalden in hoge mate het culturele leven.
Traditionele opdrachtgevers als adel en roomskatholieke
kerk – zo belangrijk voor de middeleeuwse
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
35

kunst en literatuur in de Nederlanden – speelden in
de Republiek geen rol van betekenis. In de Republiek
was een burgerlijke cultuur dominant. Rijke burgers,
stadsbesturen en stedelijke instellingen waren de
voornaamste opdrachtgevers van schilders, beeldhouwers
en architecten. Daarnaast ontstond er in de
Republiek een vrije kunstmarkt: schilders produceerden
zonder opdracht voor een breed publiek.
Kunst en literatuur in de Republiek dienden om de
burgerlijke en stedelijke identiteit te tonen en
legitimeren. Daarnaast functioneerden kunst en
literatuur om burgerlijke normen en waarden te
propageren. Een geliefd middel daarbij was het
gebruik van exempla contraria (“Verkeerde
Werelden”): het weergeven van ongewenst, boers
en onbeschaafd gedrag.
In “Boerengezelschap” (tekst 1) maakt Bredero
gebruik van dit principe. In dit lied gaan boerse
personages naar een dorp (Vinkeveen) om feest te
vieren. Er is waarschijnlijk kermis waar je ook kunt
ganstrekken. Een levende gans hing bij dit ‘spel’ met
zijn poten aan een tussen bomen of palen gespannen
touw. De hals was ingesmeerd met vet of zeep. De
deelnemers reden onder de gans door en probeerden
de kop van de gans te trekken. In het lied van
Bredero ontmoe ten twee groepen elkaar. Eerst is de
stemming prima. De boeren drinken wijn (de drank
van de hogere burgerij, gewone mensen dronken toen
bier) en er wordt gedanst en gegokt. De feestelijkheden
mond den echter uit in een vechtpartij met
dodelijke afloop. Dit is ongewenst. Het publiek wordt
in de laatste strofe van het lied duidelijk aangesproken.
Heren en burgers wordt aangeraden boers
gedrag achterwege te laten.
Kenmerkend voor de burgerlijke schilderkunst van
de Republiek zijn het schuttersstuk en het genreschilderij.
Schutters vormen het onderwerp van het schuttersstuk.
Schutters waren getrainde en gewapende
burgers. Leden van de schutterij moesten zelf de
wapenrusting betalen. De schutterij hielp bij de
stadsverdediging. De schutterij was daardoor een
duidelijk onderdeel van de stedelijke identiteit.
Behalve bij de stadsverdediging, hielp de schutterij
ook bij het handhaven van de openbare orde.
Zo moest iedere schutter een keer per maand voor
de nachtwacht opkomen. De schutterij verrichtte
functies in het algemene belang van de stad en was
daardoor uitdrukking van de verbondenheid van
burgerij met de gemeenschap. Bij belangrijk bezoek
fungeerde de schutterij als vertegenwoordiging van
de stad.
Schutterstukken waren collectieve portretten,
bedoeld voor publieke vertoning in openbare
gebouwen. De schutterij presenteerde zich op deze
groepsportretten trots als ruggengraat van de
stedelijke samenleving. Het beroemdste schuttersstuk
uit de Republiek is De nachtwacht (1642) van
Rembrandt van Rijn (1606-1669).
Bij beeld 5
De opdracht voor De nachtwacht kwam van de leiding
van de Kloveniersdoelen. Kloveniers waren schutters
die musketten (klover of klauwier genaamd) hanteerden.
Daarnaast waren er schutterijen voor voet- en
handboog. Op De nachtwacht staat links een schutter
in een rood pak een musket te laden. Rechts naast de
in goudgele kledij gestoken luitenant blaast iemand
kruitresten na een schot weg. Links van de hoed van
de luitenant is de rook van een gelost schot te zien.
Rembrandt toont onder andere laden, schieten en
schoonmaken van musket voor een volgend schot op
De nachtwacht.
De leiding van de kloveniers wilde voor de grote zaal
van hun hoofdkwartier van alle zes schuttersvendels
(afdelingen) een groepsportret. Rembrandt kreeg de
opdracht het vendel van kapitein Frans Banning Cocq
en zijn luitenant Willem van Ruijtenburg te portretteren.
De kapiteins van een schuttersvendel behoorden
tot de bestuurslaag van Amsterdam. Frans
Banning Cocq was in 1646 en 1650 burgemeester van
de stad. Frans Banning Cocq is gekleed in een zwart
pak met rode sjerp. Hij heeft een rotting als teken
van zijn waardigheid en geeft het teken dat de groep
zich in beweging moet zetten. Naast hem in het
goudgeel, zijn luitenant Willem van Ruijtenburg,
die als wapen een zogenaamde partizaan draagt,
voorzien van een kwast in de kleuren blauw en goud:
de kleuren van de kloveniers. De vaandrig (iemand
die het vaandel draagt) links houdt een blauwgouden
vlag vast.
Houding, kleding en attributen zijn niet toevallig op
De nachtwacht. Rembrandt gebruikt ze als symbolen
om een extra betekenis over te dragen. Frans
Banning Cocq bijvoorbeeld draagt rood en zwart, de
kleuren van de stad Amsterdam. Het goudgeel van de
luitenant is de kleur van de overwinning. Kapitein en
luitenant symboliseren samen de triomferende stad
Amsterdam. Het ook in het goudgeel van de overwinning
gestoken meisje tussen de kapitein en de
36 Literatuurgeschiedenis

Beeld 5
De Nachtwacht (1642) van Rembrandt van Rijn
schutter die zijn musket laadt, draagt aan haar riem
een dode kip waarvan de klauw duidelijk zichtbaar is,
een verwijzing naar de klover of klauw, het teken van
de kloveniers.
Het schuttersstuk van Rembrandt vervulde een
duidelijke stedelijke functie. Het is een origineel
groepsportret van een vendel schutters en een
symbolische uitbeelding van de trots, identiteit en
macht van Amsterdam.
Ook in genreschilderijen, ogenschijnlijk afbeeldingen
van gebeurtenissen uit het dagelijkse leven, werd
gebruik gemaakt van symboliek. Genreschilderijen
hadden impliciet vaak een opvoedende, didactische
functie door (ter lering) foutief gedrag te tonen.
Genreschilders sloten aan bij de opvattingen van de
humanist Erasmus, die geloofde in de mogelijkheid
dat mensen op te voeden waren. Vaak maakte men
daarbij gebruik van de methode van de omkering,
(“Verkeerde Werelden”). In genreschilderijen werden
alledaagse situaties gebruikt om zonden en ondeugden
te kritiseren. Het publiek van genreschilderijen
herkende het uitgebeelde gedrag en realiseerde zich
welke normen en waarden werden overtreden. Het
kon lachen om de fouten van een ander in de hoop
of het besef zelf die fouten niet te begaan.
Een van de bekendste genreschilders was Jan Steen
(1626-1679). Van hem is Soo de oude songen, so
pijpen de jongen (1668), ook bekend onder de titel
Het vrolijke huisgezin.
Bij beeld 6
Het schilderij is de uitbeelding van het spreekwoord
dat op het papier op de achterwand prijkt: “Soo de
oude songen, so pijpen de jongen” (Zoals de oude
zongen, zo piepen de jongen, dat wil zeggen:
kinderen nemen het foute gedrag van de ouders over
of slecht voorbeeld doet slecht volgen). Jan Steen
beeldde het spreekwoord letterlijk uit. De ouderen
zingen: de oudere man links heft zingend het glas en
de twee vrouwen naast hem zingen uit volle borst
mee. De jongeren (de kinderen) ‘pijpen’. Dit woord
heeft hier twee betekenissen. De eerste is het
bespelen van een blaasinstrument (doedelzak en
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
37

Beeld 6 Soo de oude songen, so pijpen de jongen (1668)
van Jan Steen
fluit) en de tweede betekenis is ‘pijpen’ in de
betekenis van pijp roken. Steen beeldt ook de
figuurlijke betekenis dat kinderen foute gewoontes
van ouderen overnemen uit. Vader heft het wijnglas
en het kleine kind vooraan drinkt wijn direct uit de
schenkkan. De ouderen gaan zo op in hun pret en
vermaak (eten, drinken, gezang) dat het huishouden
ontspoort: kleine kinderen drinken al wijn,
etensresten en gerei is van de tafel op de grond
gevallen en wordt niet opgeruimd.
Jan Steen heeft meerdere schilderijen gemaakt met
dit spreekwoord als uitgangspunt. Hij waarschuwde
zijn publiek voor de gevolgen van falende opvoeding
door ouders die hun taken verwaarlozen. Deze
thematiek van Steen sluit bij aan bij de thematiek
van huwelijk, gezin en opvoeding in het werk van
andere schilders en populaire schrijvers als Jacob
Cats.
2.5 Muziek
In de zestiende en zeventiende eeuw waren er twee
soorten muziek: kerkelijke muziek en wereldlijke
muziek. In de katholieke kerk werden vaak vierstemmige
missen in het Latijn gezongen. Een
belangrijke componist van deze muziek was Josquin
des Prez (1440-1521) die aan het begin van de
zestiende eeuw aan Italiaanse hoven en voor het
Vaticaan werkte. Door de hervorming veranderde de
kerkmuziek in de protestantse kerken. Op aandringen
van Maarten Luther ging men in de volkstaal zingen.
De wereldlijke muziek kenmerkte zich door wereldlijke
teksten op een vaak levendig ritme.
De muziek veranderde in de zestiende eeuw en
zeventiende eeuw. Composities werden steeds meer
bedoeld om gevoelens of hartstochten over te
dragen. Daarnaast werden steeds meer verschillende
instrumenten naast elkaar gebruikt, bijvoorbeeld
een combinatie van toetsinstrumenten, blaasinstrumenten
en snaarinstrumenten.
38 Literatuurgeschiedenis

Een belangrijke vernieuwing in de muziekcultuur was
het ontstaan van de opera, rond 1600 in Florence.
L ‘Orfeo (1607) van Claudio Monteverdi wordt als
een van de eerste opera’s beschouwd.
Beeld 7 Het stadhuis op de Dam te Amsterdam (1673)
van G.A. Berckheyde
In de Nederlanden was een levendige muziek – en
zangcultuur. Er werd veel gemusiceerd en gezongen.
Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) en Jacob
van Eyck (1589-1657) gelden als belangrijke
componisten uit de Republiek.
2.6 Classicisme
In de zeventiende eeuw ontwikkelde zich het
classicisme uit de Renaissance. Het classicisme
streefde naar een geïdealiseerde weergave van de
werkelijkheid. Kunst moest gebaseerd zijn op regels
die aan de klassieke Oudheid waren ontleend. Het
classicisme was een stijl die paste bij regenten, rijke
en machtige burgers of stadsbestuurders en vorsten.
Classicistische gebouwen moesten macht, glorie,
rijkdom en aanzien uitstralen. Het Mauritshuis (1644)
en het Stadhuis van Amsterdam (1655) zijn classicistische
gebouwen (zie beeld 7).
Het classicisme beïnvloedde in de tweede helft van
de zeventiende eeuw ook de opvattingen en smaak
van het publiek van literatuur en schilderkunst. In
1669 werd in Amsterdam “Nil volentibus arduum”
(“Niets is onmogelijk voor hen die willen”) opgericht.
Dit genootschap bevorderde het classicistische
toneel. Op het gebied van de schilderkunst
probeerde de Vereenigingh van Apelles en Apollo
het classicisme te bevorderen.
3 Literaire ontwikkelingen
3.1 Schrijver en publiek
3.2 Nederlandse Renaissanceliteratuur
3.3 Emblematiek
3.4 Didactische verhalen
3.5 Liederen en liedboeken
3.6 Sonnet
3.7 Ernstig en komisch toneel
In de literatuur van de zestiende en zeventiende
eeuw zijn twee tendensen te constateren die
geleide lijk de literatuur en het literaire leven
veranderden. Beide tendensen worden vanaf ongeveer
1615 duidelijk.
De eerste tendens betreft feit dat literaire teksten
steeds meer als het gedrukte werk van een
individuele auteur door een drukker/uitgever op de
markt werden gebracht. Liedboeken bijvoorbeeld
waren tot het begin van de zeventiende eeuw
bundelingen van werk van meerdere, vaak ook
anonieme auteurs. Ze werden na 1600 steeds meer
duidelijk voorzien van een auteursnaam op de markt
gebracht. Een duidelijke mijlpaal in dit opzicht is het
Groot Lied-boeck (1622) van G.A. Bredero. Het lied
“Boerengezelschap” komt uit dit liedboek.
De tweede tendens betreft het opkomen van de
Renaissanceliteratuur in de Nederlandstalige
literatuur. Er was een geleidelijke verandering van
traditionele rederijkersliteratuur naar meer geleerde
en humanistische Renaissanceliteratuur in de
volkstaal.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
39

3.1 Schrijvers en publiek
In de Republiek was een aantal schrijvers afkomstig
uit de stedelijke elite (bijvoorbeeld P.C. Hooft) en de
hogere middenklasse van de burgerij (bijvoorbeeld
Jacob Cats, Samuel Coster en Joost van den Vondel).
Deze auteurs verwoordden het wereldbeeld van deze
maatschappelijke groepen waarin vanwege economische
en politieke belangen veel waarde werd
gehecht aan politieke rust en maatschappelijke orde.
Een aantal auteurs maakte deel uit van de elite van
Republiek. P.C. Hooft bijvoorbeeld was drost van
Muiden (een hoge bestuursfunctie), Constantijn
Huygens was secretaris van de stadhouder en
Jacob Cats was raadspensionaris van Holland.
Schrijvers in de Republiek zagen zichzelf als
volksopvoeders en opinievormers. Ze meenden een
opvoedkundige functie te vervullen. Ze lieten zich
soms wel kritisch over bepaalde gebeurtenissen of
ontwikkelingen uit, maar nooit ondermijnend of
revolutionair. Ze verdedigden christelijke en humanistische
levensidealen en benadrukten universele
waarheden.
De oplage van een literair werk kwam in de Republiek
zelden boven de 1000 exemplaren. Sommige auteurs
in de Republiek schreven zelfs voor een klein, select
publiek als de eigen vriendenkring. Veel werk van
Constantijn Huygens en van P.C. Hooft heeft in een
dergelijke kleine kring gefunctioneerd. P.C. Hooft was
een schrijver die duidelijk meer de voorkeur gaf aan
waardering van geleerde vrienden, dan aan commercieel
succes bij het grote publiek Daartegenover
stond Jacob Cats die voor een grote lezerskring
werkte en zijn publiek onthaalde op leerzame
onder werpen, eenvoudig taalgebruik en pakkende
verhalen en anekdotes. Cats haalde voor die tijd met
een aantal werken zeer hoge oplagen. In 1655 waren
er van Houwelick 50.000 exemplaren en van de
Trou-ringh nog meer exemplaren gedrukt. Cats’
Trou-ringh is de bestseller van de zeventiende eeuw.
3.2 Nederlandse
Renaissanceliteratuur
Renaissanceliteratuur functioneerde voor de goede
verstaander als geleerd spel met literaire voorbeelden,
bronnen, traditie en conventies. Dit gold ook
voor de Renaissanceliteratuur uit de Republiek.
Het werk van een echte Renaissancedichter als
P.C. Hooft is diepzinnig, raadselachtig, dubbelzinnig,
vol mythologische verwijzingen en woordspel.
Voorwaarde voor dergelijke literatuur was de gedeelde
kennis van dichter en publiek van de heersende
literaire normen en modes, zoals het petrarkisme.
Het begrip petrarkisme is van toepassing op liefdesgedichten
en -liederen die in navolging van de
Italiaan Petrarca (1304-1374) werden geschreven.
De voorstelling van de liefde had binnen het
petrarkisme een aantal vaste elementen. De liefde
moest onvervuld blijven. De minnaar (het lyrisch ik)
beminde en bewonderde, maar zijn liefde bleef
onbeantwoord. De geliefde werd op een stereotiepe
wijze beschreven (blonde haren, kersenrode lippen)
en was een ongenaakbare schoonheid. Binnen de
regels van het petrarkisme werd de liefde in vaste
beelden beschreven als een ziekte, strijd, een droom
of een vrijwillige gevangenschap. Kenmerkend waren
ook de liefdesklacht van de minnaar en het gebruik
van tegenstellingen en paradoxen: de liefde is pijn
en genot, de verliefde minnaar is vrij en gevangen.
Het petrarkisme was vooral een literair spel en niet
zozeer uiting van originele of persoonlijke gevoelens.
Voor de dichters was het de uitdaging om binnen
vaste conventies eigen variaties en accenten aan te
brengen.
3.3 Emblematiek
In de zestiende eeuw kwam de emblematiek, eerst
in Italië daarna elders in Europa, tot ontwikkeling.
Een embleem had een drieledige vorm: een motto
(opschrift), een pictura (afbeelding) en een
subscriptio (bijschrift of uitleg). Een embleem was
de uitbeelding van een algemene waarheid of les. Het
bijschrift of uitleg verleende aan motto en afbeelding
een diepere betekenis. Voor het publiek was het een
uitdaging om alleen of met anderen de relatie tussen
motto en pictura te ontraadselen, voor de uitleg
(subscriptio) werd gelezen. In dat opzicht paste
de emblematiek bij de raadselachtigheid van veel
Renaissanceliteratuur.
Behalve emblemen met humanistische motieven
waarin verwezen werd naar bijvoorbeeld de mythologie
of geschiedenis ging men de emblematische
boodschap ook verpakken in alledaagse gebeurtenissen
of onderwerpen.
40 Literatuurgeschiedenis

5
Tekst 2
Rust ick/soo roest ick
Een bijl of ander yseren instrument, soo dat niet
ghebruickt en wordt, hoe glat dat het zy, sal haest
verroesten: desghelijcks gaet het oock met veel
kloecke verstanden, als de sulcke haer begheven tot
ledigheydt, soo verliesen zy alle haer verstant en
vernuftigheydt.
Uit: Roemer Visscher, Sinnepoppen.
Een andere embleembundel uit de Republiek is
Emblemata Amatoria (1611) van P.C. Hooft, waarin
de petrarkistische liefde centraal staat. De embleembundels
van Jacob Cats (1577-1660) waren zeer
populair. Uit 1618 stamt Silenus Alcibiadis, sive
Proteus (Sinne- en Minnebeelden) en in 1632
publiceerde Cats zijn Spiegel van den Ouden ende
Nieuwen Tijdt.
3.4 Didactische verhalen
Net als emblematiek waren didactische verhalen
populair in de Republiek. Het ging om spannende of
ontroerende verhalen (vaak op rijm), gecombineerd
met morele lessen en algemene waarheden. Vooral
Jacob Cats (1577-1660) werd populair met dit soort
teksten. Een bekend werk van hem was Houwelick
(1625). Cats beschreef in dit werk de rechten, taken
en plichten van de huwelijkspartners. Daarbij richtte
hij zich vooral op de rol van de vrouw, die het huis ­
houden moest leiden en kinderen opvoeden. Voor
calvinisten als Cats vormde het huwelijk de hoeksteen
van de samenleving. Huwelijkspartners
moesten elkaar wederzijds bijstaan en man en vrouw
hadden verschillende taken en verantwoordelijkheden.
Een belangrijke embleembundel uit de Republiek
is Sinnepoppen (1614) van Roemer Visscher
(1547-1620). Roemer Visscher schreef voor
Sinnepoppen korte verklarende prozateksten bij
prenten van Claes Jansz. Visscher. In Sinnepoppen
worden alledaagse handelingen (zoals bijvoorbeeld
schaatsen of zwemmen) en dingen gebruikt om
betekenissen en lessen over te dragen. Bovenstaand
embleem (tekst 2) is kenmerkend voor Sinnepoppen.
Het motto “Rust ick/soo roest ick” wordt gecombineerd
met een afbeelding van een bijl in een
houtblok. De uitleg is gebaseerd op een vergelijking.
Zoals een bijl die niet wordt gebruikt gaat roesten,
zo geldt dat ook voor mensen met verstand die hun
hersens vanwege luiheid (‘ledigheydt”) niet
gebruiken: ze zullen hun verstand en slimheid
verliezen.
In Cats’ Trou-ringh (1637, voluit ’s Werelts begin,
midden, eynde, besloten in den trou-ringh, met den
proefsteen van den selven), werd het huwelijk,
gesymboliseerd in de trouwring, als het bindende
element van de wereldgeschiedenis beschreven.
Cats gebruikte in Trou-ringh aan de bijbel ontleende
verhalen, oosterse en klassieke teksten en meer
eigentijdse verhalen.
Een bekend verhaal uit Trou-ringh is het liefdesverhaal
Het Spaans heidinnetje. Dit verhaal gaat over
een groep zigeuners die onder leiding van Maiombe
door Spanje trekt. Maiombe heeft ooit een rijk
christelijk meisje ontvoerd. Dit meisje, Constance
geheten, wordt door de zigeuners Pretiose genoemd.
Na veel verwikkelingen wordt duidelijk wie Pretiose
is en huwt ze de edelman Don Ian.
De beschreven huwelijken in Trou-ringh vormden voor
het publiek een maatstaf (vergelijk “proefsteen”)
waaraan de eigen situatie kon worden getoetst.
De verhalen dienden op die manier tot moralisatie.
De opbouw van de Trou-ringh ondersteunde deze
moralisatie. Het boek is een raamvertelling. De
verschillende huwelijksverhalen werden door Cats
afgewisseld met dialogen waarin een jonge, trouw­
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
41

lustige man en een oudere, wijze weduwnaar de
vertelde verhalen vanuit een calvinistisch en
humanistisch wereldbeeld bespraken.
De huwelijksthematiek van Houwelick en Trou-ringh
sloot aan bij de thematiek van een groot aantal
genreschilderijen waarin aan de hand van huiselijke
taferelen de leidende rol van de vrouw in de huishouding
werd getoond of waarin de gevaren geschetst
werden van het verwaarlozen van opvoedende taken
(Vergelijk het genreschilderij van Jan Steen Soo de
oude songen, so pijpen de jongen, zie beeld 6).
Genreschilderijen en didactische verhalen functioneerden
beide met identieke lessen en waarheden
voor het burgerlijke publiek.
3.5 Liederen en liedboeken
Veel teksten uit de zestiende en zeventiende eeuw
waren bedoeld om gezongen te worden. Er was een
bloeiende zangcultuur. Tot aan het eind van de
zestiende eeuw werden liederen verzameld in
liedboeken. Het ging om kleine, gemakkelijk mee
te nemen bundelingen van zangteksten over
verschillende onderwerpen van meerdere, vaak
anonieme auteurs.
Vanaf het begin van de zeventiende eeuw kwam daar
verandering in. Toen verschenen er ook grote, royaal
uitgevoerde luxeliedboeken die thematisch draaiden
om één thema: de (petrarkistische) liefde. Deze
liedboeken waren bedoeld voor een specifieke
doelgroep: de jeugd. Daarmee werd de groep van
huwbare jonge mensen met veel geld en vrije tijd
bedoeld. De huwelijksleeftijd lag hoog in de
Republiek (ca. 25 jaar) en er golden strenge regels
voor de omgang met personen van het andere
geslacht. In deze context was samen musiceren en
(liefdes)liederen zingen voor jonge mannen en
vrouwen een belangrijke sociale spelvorm waarin
erotische spanningen gekanaliseerd konden worden.
Een van de belangrijkste liedboeken was het Groot
Lied-boeck (1622) van G.A. Bredero (1585-1618).
Zijn liederen werden in het na zijn overlijden
gepubliceerde liedboek in drie verschillende
afdelingen ondergebracht: Boertig (komische
liederen), Amoreus (liefdesliederen) en Aandachtig
(religieuze liederen). “Boerengezelschap” (tekst 1)
komt uit de afdeling met komische liederen.
Beeld 8
Voorname vrijage, (ca. 1618) van
Willem Buytewech
42 Literatuurgeschiedenis

Onder de liedtitel staat de melodie vermeld: de wijze
waarop het lied gezongen moet worden. Bij “Boerengezelschap”
is dat “’t Waren twee gebroeders stout”.
Bredero schreef dus nieuwe teksten bij al bestaande
melodieën. Dit was een gangbare praktijk die
contrafactuur wordt genoemd: nieuwe teksten
gemaakt op bestaande melodieën. De onderwerpen
van een aantal boertige liederen van Bredero
(bijvoorbeeld de ongelijke liefde tussen twee in
leeftijd te zeer van elkaar verschillen de partners en
de gevolgen van onbeschaafd, onbeheerst boers
gedrag) waren ook geliefde onder werpen van genre ­
schilders als bijvoorbeeld Jan Steen. Genrekunst en
boertige liederen konden door de methode van de
exempla contraria identieke moraliserende en
belerende rollen vervullen.
3.6 Sonnet
Het sonnet is in de dertiende eeuw in Italië ontstaan
en werd populair door de Canzoniere van Petrarca.
Het sonnet werd de Renaissancedichtvorm bij uitstek.
Veel dichters in de Republiek (onder wie G.A.
Bredero, Joost van den Vondel en Constantijn
Huygens) schreven sonnetten. Als de belangrijkste
sonnettendichter onder hen wordt P.C. Hooft
beschouwd. Het sonnet hiernaast is van zijn hand.
Bij tekst 3
In dit sonnet draait het om de petrarkistische
liefdesthematiek waarbij de ik-figuur zijn liefdes klacht
verwoordt omdat de liefde (tijdelijk) onvervuld is:
de ik-figuur mist de geliefde. Dit sonnet heeft een
wending tussen vs. 8 en 9. Vanaf vs. 9 hanteert
de dichter een ander rijmschema en verandert
de inhoud.
De eerste 8 regels (het octaaf) vormen een lange zin
die uitmondt in een vraag: hoe komt het dat de tijd
die voor iedereen snel gaat, voor de ik-figuur zo
langzaam verloopt? De ik-figuur spreekt de tijdgod
(vgl. vs. 12) onder verschillende aanduidingen
(Gezwinde Grijsaard, onachterhaalb’re Tijd) aan.
Hooft veronderstelt bij zijn publiek kennis van
mythologische verhalen waarin deze tijdgod een rol
speelt. In een van die verhalen wordt Chronos
voorgesteld als vadergod die zijn eigen kinderen
opeet. Hooft vertelt dit verhaal niet, maar de op ­
een volging van “verslokt, verslindt, verteert” (vs. 6)
roept bij een Renaissancepubliek dat bekend is met
de mythologie dit verhaal in herinnering. In de
5
10
Tekst 3
Sonnet
Gezwinde Grijsaard, die op wakk’re wieken staag
de dunne lucht doorsnijdt, en zonder zeil te strijken
altijd vaart voor de wind en ieder na laat kijken,
doodsvijand van de rust, die woelt bij nacht, bij daag;
onachterhaalb’re Tijd, wiens hete honger graag
verslokt, verslindt, verteert al wat er sterk mag lijken
en keert en wendt en stort staten en koninkrijken,
voor iedereen te snel: hoe valt gij mij zo traag?
Mijn lief, sinds ik u mis, verdrijf ik met mishagen
de schoorvoetige tijd, en tob de lange dagen
met arbeid avondwaarts. Uw afzijn valt te bang
en mijn verlangen kan de Tijdgod niet bewegen,
maar ’t schijnt verlangen daar zijn naam van heeft gekregen,
dat ik de tijd, die ik verkorten wil, verlang.
Uit: P.C. Hooft, Liederen en gedichten.
laatste twee strofen spreekt de ik-figuur een ander
personage toe:de afwezige geliefde die hij mist.
Dat wordt verwoord in renaissancistisch woordspel
waarbij de dichter ‘verlangen’ verwant laat zijn aan
‘langer duren’ (vs. 13-14).
Hooft schreef dit sonnet in 1610 voor zijn geliefde
Christina van Erp. De persoonlijke aanleiding wordt
door Hooft met renaissancistisch woordspel verpakt
in de literaire modevorm van het petrarkisme
(liefdes klacht) en bij het publiek bekend geachte
kennis (mythologie). De literaire mode verbergt het
persoonlijke.
3.7 Ernstig en komisch toneel
De belangrijkste toneelontwikkelingen vonden in de
Republiek in Amsterdam plaats. Daarbij zijn (globaal)
drie fasen te onderscheiden.
Aan het begin van de zeventiende eeuw waren er
twee rederijkerskamers, De eglentier (of de Oude
Kamer) en Het Wit Lavendel (of Brabantse Kamer),
de kamer van de van de naar Amsterdam gevluchte
zuiderlingen. G.A. Bredero en P.C. Hooft begonnen
hun schrijversloopbaan als lid van De eglentier.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
43

Hun eerste stukken (bijvoorbeeld Klucht van de koe
en Klucht van de Meulenaer van Bredero en de eerste
tragedies van Hooft) werden door de De eglentier
opgevoerd.
Vervolgens richtte Samuel Coster in 1617 zijn
Nederduytsche Academie op. Coster wilde met zijn
Academie een alternatief bieden voor het traditionelere
rederijkerstoneel. Hij streefde naar op de
klas sieken gebaseerd toneel in de volkstaal. Bredero
en Hooft lieten hun nieuwe stukken voortaan in de
toneelzaal van Costers Academie opvoeren. Warenar
(1617), waarschijnlijk van Hooft en Coster samen en
Bredero’s Spaanschen Brabander (1618) beleefden
hier hun première. De Renaissancekomedie Warenar
werd 25 september 1617 voor het eerst opgevoerd,
een dag na de opening van de Nederduytsche
Academie.
De laatste stap in de ontwikkeling was de bouw van
de Amsterdamse Schouwburg aan de Keizersgracht in
1637. De belangrijkste stukken werden vanaf dat
moment in de Schouwburg opgevoerd. Het openingsstuk
was Gysbreght van Aemstel van Joost van den
Vondel, dat 3 januari 1638 in première ging. In de
Amsterdamse Schouwburg werden twee maal per week
(op maandag en donderdag) vanaf 16.00 uur tegen
betaling toneelstukken opgevoerd.
De geschetste ontwikkeling is ook de ontwikkeling
van rederijkerstoneel waarin duidelijke lessen (in
monologen) werden verteld, naar renaissancetoneel
waar meer de nadruk kwam te liggen op het tonen
van bepaald gedrag. Dit modernere toneel functioneerde
als spiegel: toneel liet zien hoe mensen
werden gedreven door wellust, hebzucht en andere
hartstochten of driften. Het publiek werd een spiegel
voorgehouden van gewenst of ongewenst gedrag.
Personages in zeventiende-eeuwse toneelstukken
representeerden menselijke deugden of ondeugden.
Het toneel had in de zeventiende eeuw een duidelijke
stedelijke functie. Vanaf ca. 1610 voerden De
eglentier en Het Wit Lavendel hun stukken tegen
betaling op. Een deel van de opbrengst van de
voor stellingen kwam ten goede aan stedelijke
liefdadigheidsinstellingen als het Amsterdamse Oude
Mannen- en Vrouwen Gasthuis. Het stadsbestuur had
sindsdien financieel belang bij het toneel. Ook de
winsten van de Amsterdamse Schouwburg kwamen
vanaf 1637 ten goede aan Amsterdamse sociale
instellingen. Behalve dit inkomstenaspect, had
toneel een belangrijke opiniërende functie. Schrijvers
beschouwden zichzelf immers als opvoeders en
opinievormers. Ze konden meningen in hun stukken
verwerken die via het toneel werden verspreid. Deze
opvattingen moesten passen binnen de visie en het
beleid van het stadsbestuur.
De productie van ernstig toneel (treurspel) en
komisch toneel (komedie en klucht) in Amsterdam
was enorm. Tussen 1600 en 1650 werden er alleen al
180 ernstige stukken geschreven en/of gedrukt. Een
toneeluitvoering was een mengeling van gesproken
tekst (monologen en dialogen) en gezongen tekst.
Muziek en zang maakten onderdeel uit van de voor -
stelling. Er was instrumentaal spel aan begin en
eind van het stuk en tussen de bedrijven. Binnen
de toneelhandeling werd er gezongen, gedanst en
gemusiceerd. Het toneelstuk Granida (geschreven
1605, gedrukt 1615) van P.C. Hooft gaat over de
liefde tussen de herder Daifilo en Granida, een
prinses. Granida was een van de populairste toneelstukken
uit de zeventiende eeuw waarin belangrijke
delen gezongen werden. Hooft maakte daarbij
gebruik van het principe van de contrafactuur. Vooral
het openingslied “Het vinnig stralen van de zon” was
erg populair. Tekst en melodie werden in verschillende
liedboeken opgenomen.
In een treurspel of tragedie werd in vijf bedrijven
de ondergang van hooggeplaatste figuren (vorsten
of mythologische personen bijvoorbeeld) getoond.
Het taalgebruik was verheven en het onderwerp werd
ontleend aan de Oudheid, de geschiedenis of de
bijbel. In de Republiek kwamen twee soorten treur -
spel tot ontwikkeling: de retorisch-didactische
tragedie en de Aristotelische tragedie.
In 1613, dus in de periode dat hij actief was voor de
rederijkerskamer De eglentier, voltooide P.C. Hooft
zijn tragedie Geeraerdt van Velsen. Deze tragedie
heeft als onderwerp hoe opstandige edelen onder
leiding van Geeraerdt van Velsen de Hollandse graaf
Floris V in 1296 vanwege tirannie afzetten. Hooft
wilde demonstreren hoe de mens zich onder
verschillende omstandigheden met zelfbeheersing
diende te gedragen. Geeraerdt van Velsen, de hoofd -
persoon, gaat juist ten onder omdat hij zich laat
meeslepen door wraakzucht en zo zijn redelijkheid
en zelfbeheersing verliest. In navolging van de treur -
spelen van de Romein Seneca werd deze les aan de
toeschouwers duidelijk gemaakt door lange monologen,
uitvoerige discussies en beschouwelijke
44 Literatuurgeschiedenis

liederen (koren, reien) tussen de bedrijven. Geeraerdt
van Velsen is daarom een zogenaamde retorischdidactische
tragedie: de morele les (didactisch) wordt
vooral talig (monoloog, discussie, beschouwing)
overgebracht.
Joost van den Vondel begon ook als schrijver
van dit soort treurspelen. Een van zijn bekendste
tragedies is Gysbreght van Aemstel (1638),
geschreven ter gelegenheid van de opening van
de Amsterdamse Schouwburg. In dit stuk wordt
Amsterdam na de moord op Floris V belegerd. Na
heftig verzet verlaat de burchtheer Gysbreght op
bevel van aartsengel Rafaël de stad, maar pas na
Rafaëls voorspelling dat de stad in latere tijd de
machtigste stad ter wereld zal zijn. Voor het publiek
in 1638 was Rafaëls voorspelling uitgekomen. Het
begin van het stuk sluit aan bij het slot van Hoofts
Geeraerdt van Velsen: de dood van Floris V. Joost van
den Vondel baseerde zich voor de beschrijving van
Amsterdams ondergang op Vergilius’ epos over de
ondergang van Troje, de Aeneis. Kenmerkend voor
de Renaissancecultuur van imitatio zijn er tal van
parallellen tussen de tekst van Joost van den Vondel
en zijn brontekst van Vergilius. Zo is het schip
met brandhout (‘Zeepaert’ genaamd) met daarin de
verstopte vijandelijke soldaten dat Amsterdam wordt
ingehaald, gebaseerd op het beroemde Paard van
Troje.
Joost van den Vondel streefde naar een treurspel
gebaseerd op de toneelwetten van de Griekse filosoof
Aristoteles, een Aristotelische tragedie. In zo’n
treurspel wordt de hoofdpersoon geconfronteerd
met een sterk innerlijk conflict. Hij staat voor een
dilemma, moet kiezen en maakt de naar de catastrofe
(ondergang) leidende verkeerde keuze. De kern van
de zogenaamde Aristotelische tragedie is een moment
van inzicht na de beslissende wending of lotswisseling:
de peripeteia (door Joost van den Vondel
‘staatverandering’ genoemd). De morele les voor het
publiek blijkt niet zozeer uit monologen, discussies
en beschouwende koren, maar uit het handelingsverloop.
Lucifer (1654) is een treurspel van Joost van den
Vondel met een duidelijke peripeteia. Het stuk speelt
in de hemel waar de engelen vernemen dat God de
mens in het aardse paradijs (Adam en Eva) boven
de engelen verkiest. De hoogmoedige en afgunstige
Lucifer wordt de aanvoerder van de opstandige
engelen. Deze opstand wordt door Godgetrouwe
engelen neergeslagen. De eerst stralende, hemelse
Lucifer krijgt het inzicht dat zijn opstand mislukt en
verandert (de peripeteia) in een demon en bewerkstelligt
op aarde een tweede ‘staatverandering’:
de zondeval van Adam en Eva die uit het paradijs
worden verdreven.
De beschreven tragedies van P.C. Hooft en Joost van
den Vondel spelen in een historische tijd (middeleeuwen)
of in de hemel. Toch horen ze duidelijk in
de context van de Republiek en de zestiende en
zeventiende eeuw. Gysbreght van Aemstel verwijst
naar de glorie en macht van Amsterdam. Lucifer is
leider van opstandige engelen. Geeraerdt van Velsen
gaat over een opstand tegen een van tirannie
beschuldigde landsheer. Dit had voor het publiek
in 1613 en de jaren daarna een duidelijke parallel
met de opstand tegen de van tirannie beschuldigde
Filips II.
In komisch toneel uit de zeventiende eeuw werden
voor het publiek herkenbare typen en ondeugden
(bijvoorbeeld bedrog, overspel, opschepperij,
gierigheid, hypocrisie) bespot. De handelingen en
verwikkelingen van komedies en kluchten dienden
een moraliserend en didactisch doel. Om de herkenbaarheid
te vergroten speelde de handeling zich in
het dagelijkse leven af. Komische toneelstukken
waren in hun opvoedende functie verwant aan
genreschilderijen als die van Jan Steen. Beide
maakten gebruik van dezelfde humoristisch werkende
technieken waarbij alledaagse gebeurtenissen en
personages met hun ondeugden centraal stonden.
De Renaissancekomedie ging terug op de Romeinse
komedie. De Romeinse komedies (vooral die van
Terentius) maakten in de zestiende en zeventiende
eeuw onderdeel uit van de lesstof op de zogenaamde
Latijnse school. Een Renaissanceschrijver als P.C.
Hooft maakte zo als scholier al kennis met de
Romeinse komedie. De komedie werd door de Romein
Cicero omschreven als “navolging van het leven,
spiegel van de maatschappij en afbeelding van de
werkelijkheid”. De personages in een komedie waren
alledaagse mensen met een vaste karaktertrek
(bijvoorbeeld ijdel, gierig, hooghartig of babbelziek).
Het doel van de Romeinse komedie gold ook voor de
komedie in de Republiek: onder het lachen de waar -
heid zeggen. Uitgangspunt was daarbij de kunstopvatting
van Horatius van ‘prodesse et delectare’,
kunst als vereniging van het nuttige en het vrolijke
(lering en vermaak). Een komedie had vijf bedrijven,
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
45

was langer dan een klucht en minder platvloers.
Een komedie had een happy end.
Warenar (1617) van P.C. Hooft en Samuel Coster
is een Renaissancekomedie waarbij de personages
een vaste eigenschap hebben. Het publiek maakte
bijvoorbeeld kennis met een gierige oude man,
een hooghartige kok, een babbelzieke dienstbode en
een lichtzinnige jongeman. Warenar was duidelijk
moralistisch bedoeld en verwoordde een moraal van
gewenst burgerlijk gedrag. De hoofdpersoon Warnar
(‘ware nar’, dus ‘echte gek’) is een oude vrek die
waakt over zijn pot met geld. Aan het begin van
het stuk stemt Warnar in met een huwelijk tussen
zijn dochter Claertje en de veel oudere Rijckert.
Warnar en Rijckert weten (in tegenstelling tot
het publiek) niet dat Claertje zwanger is van haar
leeftijd genoot Ritsert, de neef van Rijckert. Aan
het eind van het stuk komt alles goed. Warnar
heeft geleerd dat vrekkigheid niet gelukkig maakt
en Claertje huwt niet met Rijckert, maar met haar
leeftijdgenoot Ritsert, die leert zijn verantwoordelijkheid
als vader te nemen. In de Republiek wees
men een huwelijk tussen mensen van ongelijke
leeftijd af.
Warenar is ook een voorbeeld van het renaissan cistische
imitatioprincipe. In de Renaissance
beschouwden schrijvers het als eervol om beroemde
voorbeelden in eigen bewerking te presenteren.
De bron voor Warenar is de Romeinse komedie
Aulularia van Plautus ( ca. 200 v. Chr.) Hooft en
Coster vertaalden en bewerkten dit stuk voor
Amsterdamse toeschouwers door het in een zeer
herkenbaar zeventiende-eeuws Amsterdam te laten
spelen.
Ook de personages van kluchten waren vaste
voorspelbare figuren die onbeschaafd waren en
ongewenst gedrag vertoonden: stereotiepe domme
boeren, wellustige mannen en oplichters. Kluchten
hadden een vaste thematiek als bedrog of overspel.
Kluchtpersonages raakten door eigen hartstochten of
door list en bedrog van anderen het spoor bijster.
Klucht van de koe (1612) en Klucht van de Meulenaer
(1613) van G.A. Bredero zijn bekende zeventiendeeeuwse
kluchten.
In Spaanschen Brabander (1618) van G.A. Bredero
is de hoofdpersoon Jerolimo een uit Antwerpen naar
Amsterdam gevluchte opschepper. Hij doet zich rijk
en voornaam voor, maar is straatarm en hij bedriegt
iedereen. De personages die met hem te maken
krijgen, ontdekken dat schijn bedriegt, iemand
kan zich mooier en beter voordoen dan hij in
werkelijkheid is. Bredero’s Spaanschen Brabander
functioneerde voor het publiek als een maatschappelijke
spiegel. De toneelpersonages bespraken
bijvoorbeeld toenmalige actuele problemen als de
komst van veel immigranten naar Amsterdam.
46 Literatuurgeschiedenis

Lezen voor
de lijst
G.A. Bredero
De klucht van de koe is een rederijkersklucht over een
domme boer die zich door een handige dief laat
misleiden. De boer verkoopt zijn eigen koe zonder
dat hij dat beseft en de dief gaat er met het geld
vandoor. Het stuk speelt zich voor een belangrijk
deel af in een herberg en zit vol toespelingen op
de rederijkerscultuur.
De klucht van de meulenaer is een rederijkersklucht
over een vrouw uit de stad (Trijn Jans) die moet
over nachten bij een molenaar en zijn vrouw. De
overspelige en op seks beluste molenaar probeert
Trijn Jans te verleiden, maar wordt door zijn eigen
vrouw en Trijn Jans beet genomen.
Spaanschen Brabander is een komedie over de gevluchte
en armoedige opschepper Jerolimo uit Antwerpen die
in Amsterdam onderdak heeft gezocht. Samen met
zijn knecht Robbeknol probeert hij het hoofd boven
water te houden. Als de Amsterdammers Jerolimo’s
bedrog doorzien, neemt hij de benen. In dit toneelstuk
vertellen Amsterdammers over hun visie op hun
leven, hun stad en de verande ringen (de komst van
nieuwkomers bijvoorbeeld).
Jacob Cats
Het Spaans heidinnetje is een van de bekendste didactische
verhalen uit Trou-ringh. Het is een liefdesverhaal
met een echt happy end over een ontvoerd
meisje dat onder de naam Pretiose met een zigeunergroep
door Spanje trekt en de liefde van een jonge
Spaanse edelman.
Erasmus
Lof der zotheid is een uit het Latijn vertaalde tekst
waarin de Zotheid vertelt hoe dwaas de mensen zich
door haar invloed gedragen. Vooral de menselijke
ondeugden komen ruim aan bod. Daarbij richt de
Zotheid haar kritiek en satire ook op de hogere
kringen (koningen en pausen).
P.C. Hooft
Granida is een pastorale, een tekst waarin het door
herders bewoonde platteland als zuiver en onbedorven
wordt gepresenteerd. Granida gaat over de liefde
tussen de herder Daifilo en de verdwaalde prinses
Granida. Na een aantal verwikkelingen trouwen
Daifilo en Granida. In het stuk is naast gesproken
tekst (dialoog) een belangrijke rol weggelegd voor
zang en muziek, vandaar dat het in 2009 als ‘opera’
werd opgevoerd.
Warenar is een Renaissancekomedie (van P.C. Hooft en
S. Coster samen) over de vrekkige Warnar die alleen
maar aan zijn pot met geld kan denken. Daardoor
heeft hij niet in de gaten dat Klaartje, zijn dochter,
zwanger is en nog geen echtgenoot heeft. Tegelijkertijd
zoekt Rijckert, de buurman van Warnar, een vrouw.
Als Warnar zijn pot met geld kwijtraakt, nemen de
verwikkelingen toe. Maar, eind goed al goed.
Joost van den Vondel
Gysbreght van Aemstel is een tragedie over de onder gang
van Amsterdam. De stad wordt met Kerstmis
belegerd. De vijanden komen verstopt in een schip
met hout de stad binnen en weten de verraste
Amsterdammers en de burchtheer Gysbreght van
Aemstel te verrassen. Nadat de aartsengel Rafaël
voorspelt heeft dat Amsterdam als machtige stad uit
de as zal herrijzen, verlaat Gysbreght zijn stad. Deze
tragedie van Joost van den Vondel was het eerste
stuk dat in de Amsterdamse Schouwburg aan de
Keizersgracht werd opgevoerd.
Lucifer is een tragedie over Lucifer en zijn ontevreden
engelen. Het stuk is gesitueerd in de hemel. Lucifer
en zijn aanhangers komen in opstand, maar ze
worden verslagen door de aartsengel Michaël en zijn
leger. Lucifer stort uit de hemel en verandert in een
duivelse figuur. De gevallen engel Lucifer wreekt zich.
Door zijn toedoen worden Adam en Eva uit het aardse
paradijs verdreven.
Wilhelmus
Het Wilhelmus is een lied van 15 strofen dat geschreven
is in de eerste jaren van de Tachtigjarige Oorlog.
Wie het geschreven heeft, is punt van discussie.
Het lied is een acrostichon, een tekst waarin een
naam verborgen is. De beginletters van iedere strofe
vormen de naam Willem van Nassov, dat is: Willem
van Oranje. Willem van Oranje is de ik-figuur in dit
sterk godsdienstige lied. In de verschillende strofen
wordt de onderdrukte bevolking getroost en het
verzet tegen de tirannie gerechtvaardigd.
Cursus 9 Zestiende en zeventiende eeuw
47