Het lezen van verhalen

passerende fietser. Wie is die anonieme ik-figuur?
Het is voor de hand liggend, maar onjuist, te zeggen:
de schrijver. Een schrijver is een echte persoon die
bestaat (of bestaan heeft) en die onderdeel uitmaakt
van de echte werkelijkheid buiten het verhaal.
Een schrijver kiest voor een verhaal een bepaalde
vertelinstantie. Deze vertelinstantie (of verteller) is
een aspect van de verhaaltekst. Een verteller maakt
deel uit van de verhaalwerkelijkheid.
Zeker bij verhalen met een autobiografisch karakter
en een ik-figuur als verteller is het verleidelijk
schrijver en verteller aan elkaar gelijk te stellen,
maar ook bij deze verhalen moet onderscheid
gemaakt blijven worden tussen de werkelijkheid met
personen buiten het verhaal en de verhaalwerkelijkheid
met personages en een vertelinstantie.
Omdat we ons bezighouden met de vraag door wie
het verhaal wordt verteld, staat hier de vertelinstantie
of verteller centraal. Aan het eind van deze
cursus gaan we kort in op de schrijver.
3.2 Vertelinstanties
personages of door de lezer uitleg over een situatie
of gebeurtenis te geven.
Een auctoriale verteller is verteller van een verhaal
waarin hijzelf geen personage is. Een auctoriale
verteller staat buiten de verhaalgebeurtenissen
waarover hij vertelt. Een auctoriale verteller weet wat
alle personages denken of voelen en kan vertellen
wat er op verschillende plekken tegelijkertijd
gebeurt. Een auctoriale verteller kan commentaar
geven op personages of gebeurtenissen (vertellercommentaar)
en zo de opvattingen van de lezer over
de personages en gebeurtenissen in de verhaalwerkelijkheid
sturen.
VERTELLER
((on)betrouwbaar)
merkbaar aanwezig
verteller is géén personage:
auctoriale vertelinstantie
verteller is een personage:
ik-vertelinstantie
Er zijn verschillende vertelinstanties te onder ­
schei den. Om de vertelinstantie van een verhaaltekst
of verhaalfragment te bepalen moeten twee aspecten
worden vastgesteld.
• Allereerst moet je nagaan of de vertelinstantie
merkbaar in het verhaal aanwezig is of niet.
• Vervolgens moet je als lezer bij de merkbaar
aanwezige vertelinstanties vaststellen of de
verteller wel of geen personage in het verhaal is.
Bij de auctoriale vertelinstantie (de auctoriale
verteller) is de verteller duidelijk merkbaar in de
tekst aanwezig, bijvoorbeeld door commentaar op de
niet merkbaar aanwezig: personale vertelinstantie
Verschillende vertelinstanties
Bij tekst 2
De schilder en het meisje van Margriet de Moor is
een roman met een auctoriale vertelinstantie. Deze
historische roman heeft twee verhaallijnen. In de
eerste verhaallijn volgt de lezer de lotgevallen van
Rembrandt in een moeilijke periode van zijn leven;
de tweede verhaallijn gaat over een Deens meisje dat
in het zeventiende-eeuwse Amsterdam ter dood
veroordeeld wordt vanwege moord. Onderstaand
fragment gaat over de terechtstelling van dat meisje.
Tekst 2
5
‘Vooruit.’
Het meisje gehoorzaamde. Ze kwam door de
zijdeur op de eerste verdieping naar buiten, het
schavot op, bij haar bovenarmen vastgehouden door
twee cipiers. Ze was gekleed in het extra goed dat
men na haar duik in het water uit haar reiskistje
had genomen, een rode rok, blauwgrijs onderhemd
en een paarsig jak met halflange mouwen. Wel
droeg ze nog haar rendierlaarsjes. In die eerste
10
15
fractie van een seconde zag ze absoluut niet waar
ze was. Wie dagenlang binnen heeft gezeten, in het
donker en halfdonker, weet zich geen raad met de
plotselinge buitenlucht, de zon die neervalt op een
plein en op een enorme zwerm knalwitte meeuwen
die het licht op hun vleugels weer meenemen tot
boven de huizen.
De menigte zag dat ze haar ogen samenkneep.
Allemaal zagen ze dat. Elk mens mag uniek zijn,
Cursus 2 Het lezen van verhalen
17