Het lezen van verhalen

merk baar: “Wacht even, dat zei ik niet, ik dacht Het…”
De ik-figuur als verteller corrigeert de gedachten
van de ik-figuur als personage.
Wat de andere personages denken kom je niet te
weten. De ik-figuur geeft wel zijn oordeel over de
fietser (“In zijn kleurige kostuum was hij een clown
die op applaus wachtte”), maar wat de fietser
wer ke lijk denkt weten we niet. Je bent als lezer
afhankelijk van wat de ik-figuur daarvan waarneemt
en vertelt.
“Een vondst” (tekst 1) is een verhaal met een merk ­
bare ik-vertelinstantie. De ik-figuur is een personage
in het verhaal dat hij zelf vertelt.
De ik-verteller vertelt wat hij denkt en wat hij mee ­
maakt. De ik-figuur neemt deel aan de gebeurtenissen
(ontdekken van het lijk, vinden van het metalen
voorwerp, huis van de buurvrouw binnengaan) en
geeft zijn visie op de verhaal gebeurtenissen: “Nu ja,
in een beschaving waarin aan opstanding wordt
geloofd, is alles moge lijk”. En: “Ik keek zwijgend toe,
me erover verbazend hoe de sporen van de dader stap
voor stap werden uitgewist voordat de experts ter
plaatse waren”. Het grootste gedeelte van de tekst
gaat over wat de ik-verteller meemaakt en denkt. Dit
is het belevend ik. Op één plek is het vertellend ik
Bij de personale vertelinstantie is de vertelinstantie
niet merkbaar aanwezig. De verteller lijkt verdwenen,
onzichtbaar. De vertelinstantie laat niet merken dat
er verteld wordt. De verteller treedt niet op de
voorgrond, bijvoorbeeld omdat commentaar van de
verteller ontbreekt.
Bij de personale vertelinstantie wordt er in de derde
persoon (hij/zij) verteld wat het personage doet,
ziet, voelt of ervaart.
Als lezer kun je de verhaalgebeurtenissen gepresenteerd
krijgen door de ogen van een personage
(de enkelvoudige personale vertelinstantie) of door
meerdere (de meervoudige personale vertelinstantie).
Bij tekst 3
Een bekend verhaal met een (enkelvoudige) personale
vertelinstantie is De donkere kamer van Damokles
van W.F. Hermans. De hoofdpersoon Henri Osewoudt
voert in de Tweede Wereldoorlog in opdracht van
Dorbeck verzetsactiviteiten uit. Na de bevrijding
wordt hij veroordeeld wegens landverraad. Osewoudt
kan zijn vermeende onschuld alleen bewijzen als hij
het bestaan van Dorbeck kan bewijzen. In onderstaand
fragment is Osewoudt met een jonge vrouw
in Lunteren om iemand die voor de Gestapo werkt
te liquideren.
Tekst 3
5
10
Hij speurde in alle richtingen, nergens iemand te
zien. Toen begon hij te klimmen. Het was niet
gemakkelijk. Ik had mijn regenjas uit moeten doen,
dacht hij. Gelukkig had hij rubberzolen onder zijn
schoenen, dat gaf hem tenminste enig houvast. Het
meisje keek naar hem om en lachte. Zij maakte met
haar duim bewegingen van vlugger, vlugger.
Eindelijk kon hij zich vastgrijpen aan de ijzeren
dwarsarm waarop de witte porceleinen isolatoren
bevestigd waren. Met zijn andere hand, nam hij
15
20
de nijptang uit zijn zak. Schuin beneden hem liep
het meisje en zwaaide met de tas. Nog nooit had
hij telefoonisolatoren van zo dichtbij gezien, hij
had nooit geweten dat zij zo groot waren. Wel zo
groot als een melkbeker. Hij knipte de draden door
en zag ze vallen en tot enorme hoepels opkrullen,
dwars over de weg. Onmiddellijk liet hij zich
zakken, holde naar de draden en probeerde ze te
bedwingen, ze zoveel mogelijk weg te stoppen in de
greppel. Dit lukte. Toen sloeg hij zijn jas af, maar
Cursus 2 Het lezen van verhalen
19