Het lezen van verhalen

cursus
Het lezen van verhalen
5
Tekst 1
Een vondst
Zo gaan die dingen blijkbaar: ik maak ouder
gewoonte een wandeling door het bos, het is laat in
de herfst, de grond ligt vol gevallen blad, ik schop
erdoorheen, stuit na de zoveelste trap op iets wat
niet meegeeft, niet zozeer hard als wel zwaar, een
10
15
20
25
30
35
40
45
zak zand of zoiets, trap nog eens, geen beweging
in te krijgen, begin te graven, blad weg te schuiven
althans, er komt een fietser aan op zo’n stoere
terreinfiets met brede banden, vraagt of ik wat
kwijt ben, nee, ik ben niks kwijt, ik zoek ook niks
maar er ligt hier iets wat ik niet kan thuisbrengen,
een volle zak of tas die iemand verloren moet
hebben of vergeten, hij stapt af om me te helpen of
alleen maar toe te kijken, gvd zegt hij, dat is niet
iets maar iemand, kijk dan man, en nog eens die
vloek, het is een dooie, en ja, zeg ik, je hebt gelijk,
ik zie het, het is mijn buurvrouw.
Wacht even, dat zei ik niet, ik dacht het, wist
het, alsof ik haar daar zelf had neergelegd. Als
dat waar zou zijn was ik het vergeten zoals ik
alles vergeet, alzheimer op zijn minst, vervroegde
dementie, op den duur dodelijk, maar zover was
het nog niet met me. Hoe vaak de dokter me al
niet had gewaarschuwd, ga er niet meer alleen op
uit, neem iemand mee, je buurvrouw voor mijn
part, je kunt jezelf niet meer vertrouwen. Dat
sloeg niet op iets met die buurvrouw, maar op
Alois Alzheimer, honderd jaar dood al. Of ik een
telefoon bij me had, vroeg de fietser, welnee man,
hoe kom je erbij, de telefoon hangt bij me thuis
aan de muur. Hij keek me aan of ik niet goed bij
mijn hoofd was, sprong op zijn fiets om zelf ergens
te gaan bellen misschien, beval me te blijven waar
ik was. Een bevel, ja, alsof hij het voor het zeggen
had. Ik dekte de buurvrouw weer toe, blad over
haar gezicht, ik wilde het niet meer zien. Een
krassende kraai vloog over, achternagezeten door
een Vlaamse gaai of zoiets. Moest ik daar een teken
van het een of ander in zien soms? Even later de
alarmkreet van een andere vogel, maar dat was de
auto van de politie met daarachter een ambulance,
allebei in volle vaart, alsof er nog iets of iemand te
redden viel. Twee agenten sprongen naar buiten,
dirigeerden de ambulance tot vlak bij de dode, op
gevaar af haar voor de tweede keer om te brengen,
wendden zich tamelijk dreigend tot mij, of ik maar
10 Literaire theorie

50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
eens wilde vertellen wat er aan de hand was. Van
de fietser geen spoor, op mijn vraag waar hij was
gebleven kreeg ik geen antwoord. De bemanning
van de ziekenwagen, twee hagelwit geklede
broeders, schoof een draagbaar uit de achterdeur,
eerder rukken dan schuiven, gejaagd als om een
kwestie van leven of dood. Ik wees met mijn voet,
ze tastten in het rond, vonden een been, groeven
haar tevoorschijn en draafden terug, de volle baar
zwaaiend tussen hen in. Ik zag dat ze haar tas aan
haar borst hield geklemd, bedacht in haar laatste
uur op een overval, en wie weet, zei ik tegen de
agenten, was ze slachtoffer van een poging tot roof,
midden in het lege bos, zulke dingen kwamen voor.
Of ik haar kende, vroeg een van de twee. Zoals je je
buurvrouw kent, zei ik, ze klopte iedere dag buiten
de deurmat. Wist ik haar naam? Die wist ik, de
post werd nogal eens verkeerd bezorgd. Getrouwd,
ongetrouwd, weduwe? Ik spreidde mijn handen, op
de envelop stond mevrouw, vorm van beleefdheid
misschien, ze leek me onbevlekt, voorbeeldig naar
lichaam en geest.
De fietser stond onverwacht tussen ons in,
overdreven hijgend en bezweet. In zijn kleurige
kostuum was hij een clown die op applaus wachtte.
In plaats daarvan kreeg hij een paar vragen, van
dezelfde kwaadaardige soort als aan mij gesteld en
op dezelfde laatdunkende toon, de indruk wekkend
dat wij zowel verdacht waren als de moeite niet
waard. Hij was zichtbaar teleurgesteld, stapte op
zijn fiets om te vertrekken, maar kreeg daarvoor
geen toestemming. De chauffeur van de ambulance
mocht gaan, na vermelding van het ziekenhuis waar
het slachtoffer zou worden opgenomen.
Opgenomen, dat was wat hij zei, alsof er nog kans
op genezing bestond. Nu ja, in een beschaving
waarin aan opstanding wordt geloofd is alles
mogelijk. De agenten doorzochten de laatste
verblijfplaats van de dode zonder iets te vinden.
Toch moest er iets liggen, maar ik had niet de
behoefte erop te wijzen. Ik keek zwijgend toe, me
erover verbazend hoe de sporen van de dader stap
voor stap werden uitgewist voordat de experts ter
plaatse waren. Maar misschien was er geen dader
en was mijn buurvrouw uit zichzelf gaan liggen
of, door een flauwte bevangen, gevallen, buiten
bewustzijn geraakt en door onderkoeling aan haar
einde gekomen. Maar wie zou haar dan zo zorgzaam
hebben toegedekt met die deken van gevallen blad
100
105
110
115
120
125
130
135
140
als ze het niet zelf was geweest? In vragen, vragen
vergaan de dagen, ik liet ze achterwege zonder
antwoord te krijgen of ook maar te hebben willen
krijgen. De fietser stootte me aan en wees op een
glinstering in de aarde die door het gewroet van de
agenten zichtbaar was geworden en die ik al eerder
had opgemerkt. Ik haalde mijn schouders op, alsof
het van geen belang was.
Zonder iets te hebben gevonden, als ze al hadden
gezocht, verlieten de agenten de kuil, noteerden
mijn naam en die van de fietser, en verwachtten mij
de volgende dag exact te tien ure op hun bureau.
Als verdachte? Ik vroeg het niet, verbaasde me
er nauwelijks over dat de ander, die toch getuige
was geweest van mijn vondst, me er zelfs op had
gewezen, niet werd ontboden. We keken toe hoe
de politiewagen slippend wegreed, op jacht naar de
volgende moordenaar. Daarna knielde ik neer om
de glinstering in de kuil nader te onderzoeken. Ik
hoefde nauwelijks te graven of ik stuitte op een
metalen voorwerp dat me bekend voorkwam. Ik
sloot mijn hand eromheen en liet de fietser raden.
Hij sloeg zijn been over het zadel, zette een voet op
de trapper en keek langs me heen. Ik drong enkele
keren aan, en ten slotte gaf hij antwoord. Je kijkt
of je de sleutel in je vingers hebt, zei hij. Ik was
verbijsterd, en dat ontging hem niet. Als je er iets
mee te maken mocht hebben, zei hij, verspreek je
dan morgen niet. Hij stak zijn hand op en schoot
weg. Ik had hem willen terugroepen, maar hij was
al tussen de bomen verdwenen, en dan nog, wat
had ik hem willen zeggen als het niet de waarheid
was.
Ik kwam er pas later op de avond toe het huis
van mijn buurvrouw binnen te gaan. Niets wees
erop dat ze zou zijn vertrokken met het voorgevoel
niet meer terug te komen. Op tafel lag een brief
aan een onbekende die ze begonnen was, niet
meer nog dan de vraag of ze elkaar niet weer
eens moesten zien. Ik stak hem bij me, met een
oude foto van mezelf die ze om de een of andere
reden in haar portrettengalerij had opgenomen.
Zocht ik iets? Zo ja, dan was ik vergeten wat. Bij
het weggaan, ik stond al op de drempel, ging de
telefoon. Ik aarzelde, deed een stap terug, besloot
niet op te nemen. Doden antwoorden niet, zei ik
hardop, alsof ik de titel van een detective noemde
die ik ooit had gelezen of van plan was te lezen.
Uit: Willem G. van Maanen, Bagatellen.
Cursus 2 Het lezen van verhalen
11

Oriëntatie
In de cursus ‘Het lezen van verhalen’ leer je wat je moet kunnen en weten om
beargumenteerd te kunnen formuleren wat volgens jou de betekenis van een
verhalende tekst is. Daarbij gaan we uit van drie basisvragen:
1 Waarover wordt verteld?
2 Hoe wordt verteld?
3 Wie vertelt?
Daarnaast gaan we kort in op de aanwijzingen die de schrijver jou als lezer geeft
om de betekenis van een verhaal vast te kunnen stellen.
1 Waarover wordt verteld?
1.1 Gebeurtenissen
1.2 Personages
1.3 Setting
Verhalende teksten zijn teksten waarin een
geschiedenis wordt verteld. Het begrip geschiedenis
gebruiken we bij verhalende teksten om aan te geven
waarover wordt verteld. De geschiedenis van een
verhalende tekst bestaat uit de volgende elementen:
een chronologisch te ordenen reeks van gebeurtenissen,
personages of verhaalfiguren en setting (tijd
en ruimte).
1.1 Gebeurtenissen
Een verhalende tekst is een tekst die bestaat uit
een aantal in zinnen weergegeven gebeurtenissen
waartussen je als lezer verbanden legt.
Bij tekst 1
“Een vondst” van Willem G. van Maanen is een
voorbeeld van een verhalende tekst.
De gebeur tenissen staan in chronologische volgorde:
1 Een naamloze ik-figuur ontdekt samen met een
naamloze fietser het lijk van zijn buurvrouw.
2 Het lijk wordt opgehaald en politieagenten doen
wat onderzoek.
3 De ik-figuur en de fietser ontdekken een metalen
voorwerp, maar zeggen niets tegen de politie.
4 De ik-figuur gaat naar het huis van de buur vrouw
en neemt een onafgemaakte brief en een foto van
zichzelf mee.
Als lezer zoek je bij “Een vondst” verbanden tussen
de opeenvolgende gebeurtenissen. Bij “Een vondst”
staan de vertelde gebeurtenissen al in chronologische
volgorde. Er zijn ook verhalende teksten waarin de
lezer zelf de chronologie van de gebeurtenissen
moet reconstrueren. In “Een vondst” krijg je als lezer
aanwijzingen voor het verband tussen de gebeurtenissen.
Sommige gedachten van de ik-figuur maken
aannemelijk dat hij wist dat de buurvrouw dood
onder de bladeren lag en dat hij daar betrokken bij
was: “ik dacht het, wist het, alsof ik haar daar zelf
had neergelegd”. De ik-figuur wist ook van het
metalen voorwerp: “Toch moest er iets liggen,
maar ik had niet de behoefte erop te wijzen”.
En: “Ik hoefde nauwelijks te graven of ik stuitte op
een metalen voorwerp dat me bekend voorkwam”.
Deze gedachten en waarnemingen van de ik-figuur
maken het voor jou als lezer mogelijk de volgende
(voorlopige) verbanden tussen de gebeurtenissen te
leggen: de ik-figuur heeft de vrouw met een metalen
voorwerp gedood en beiden onder bladeren verstopt.
Hij speelt dat hij het slachtoffer vindt. Het slot van
het verhaal suggereert nadruk kelijk dat er een band
tussen de ik-figuur en de buurvrouw was. De ik-figuur
kan het huis van de buurvrouw binnenkomen en
vindt daar een foto van hemzelf. Blijkbaar waren
het bekenden van elkaar. De vraag blijft wie de
buurvrouw dan precies was.
Opvallend aan “Een vondst” is dat de centrale
gebeurtenis waar het verhaal om draait (de dood
van de vrouw) niet als gebeurtenis wordt verteld.
Gebeurtenissen kunnen dus ook gesuggereerd of
verondersteld worden in een verhalende tekst.
12
Literaire theorie

Waarheid en leugen
In de bevreemdende en zorgvuldig gestructureerde verhalen en romans van
Willem G. van Maanen (1920) staat de tegenstelling tussen waarheid en
leugen centraal. De personages worden geconfronteerd met
leugens en bedrog van anderen, of zijn zelf leugenachtig. Uit
het gedrag van Van Maanens personages blijkt vaak een
innerlijk conflict tussen wat ze onbewust willen en wat ze (bewust) doen of
nalaten. De roman ‘Heb lief en zie niet om’ gaat over een acteur die getrouwd
is met een joodse vrouw, maar zich ook heeft aangemeld bij de (Duitse)
Kultuurkamer. Andere romans zijn o.a. ‘De onrustzaaier’, ‘Hebt u mijn pop
ook gezien?’ en ‘Het nichtje van Mozart’.
1.2 Personages
De personages (of verhaalfiguren) zijn in een
verhalende tekst verbonden met een reeks van
gebeurtenissen. Er is een duidelijke relatie tussen
personages en gebeurtenissen. Gebeurtenissen komen
op gang omdat een personage iets doet of op gebeurte
nissen reageert. Jij als lezer leert de gebeurtenissen
kennen door personages die de gebeurtenissen
meemaken. Personages kunnen zelf handelingen
verrichten en zo gebeurtenissen in gang zetten,
maar het kan ook zijn dat hen iets overkomt zonder
dat ze daar bewust op uit zijn.
In “Een vondst” is eerst onduidelijk wat er precies
gebeurt. Het lijkt alsof de ik-figuur per ongeluk op
iets stoot. Het is de fietser die ontdekt dat het om
een lijk gaat. Uit het gedrag van de ik-figuur en de
fietser en uit de gedachten van de ik-figuur krijg je
als lezer het vermoeden dat het verhaal begint met
de ik-figuur die het lijk onder de bladeren verstopt.
Personage en gebeurtenis hangen samen.
Personages zijn geen mensen, het zijn geen echte
personen. Ze bestaan uit beschrijvingen, woorden
of zinnen. Toch reageren lezers vaak op personages
alsof het wel echte mensen zijn. Lezers leven mee
met de lotgevallen van personages. Ze kunnen zich
in personages herkennen. Soms identificeren ze zich
met personages. Lezers kunnen zich ook enorm aan
personages ergeren.
De personages vervullen verschillende rollen.
In de eerste plaats is er een hoofdpersoon die een
bepaald doel nastreeft. Soms zijn er meerdere
hoofdpersonen. Een hoofdpersoon is een personage
dat betrokken is bij de belangrijkste gebeurtenissen
en waar de verhalende tekst om draait. In veel
verhalende teksten komt de hoofdpersoon tot een
belangrijk inzicht of maakt hij een belangrijke
ontwikkeling door.
In ”Een vondst” is de ik-figuur de hoofdpersoon.
Hij is waarschijnlijk verantwoordelijk voor de dood
van de buurvrouw, hij ontdekt met de fietser het
metalen voorwerp en hij gaat het huis van de buur ­
vrouw binnen om een brief en foto weg te halen.
Wil hij de laatste sporen uitwissen?
Daarnaast zijn er bijpersonen die de rollen van helper
of tegenstander vervullen. Deze personages steunen
de hoofdpersoon bij het bereiken van zijn doel, of
werken hem of haar juist tegen. De rollen van
tegenstander(s) en helper(s) kunnen verdeeld worden
over verschillende personages. En wie eerst een
tegenstander was of leek, kan een helper blijken te
zijn, of omgekeerd. Vooral in thrillers en detectives
komt dit vaak voor.
Het is belangrijk te beseffen dat emoties, omstandigheden
of karaktereigenschappen ook als helper of
tegenstander kunnen functioneren. Het kan bijvoorbeeld
van toeval, doorzettings vermogen of lafheid
afhangen of een hoofdpersoon het doel wel of niet
bereikt.
Vaak is het doel afhankelijk van het soort verhalende
tekst (het genre). Doelen zijn bijvoorbeeld een
moord oplossen (detective), zichzelf leren kennen
(psychologische roman), een rijke prins trouwen
(liefdesverhaal, sprookje), een schat vinden
(avonturenverhaal), of de aarde beschermen tegen
wezens uit de ruimte (sciencefiction).
Als lezer van een verhalende tekst moet jij de
verschil lende rollen uit de tekst afleiden. In de
meeste teksten worden de rollen niet expliciet
aangegeven.
In “Een vondst” is de ik-figuur de hoofdpersoon.
Zijn mogelijk doel is: zijn schuld aan de verdwijning
Cursus 2 Het lezen van verhalen 13

van de buurvrouw verbergen. De politieagenten zijn
de tegenstanders omdat het hun taak is de ware
toedracht te ontdekken. De helper van de ik-figuur
is de fietser: hij weet van het gevonden metalen
voorwerp en raadt de ik-figuur aan zich op het
politie bureau niet te verspreken. De fietser verraadt
de ik-figuur niet.
Jij als lezer kunt de personages van een verhalende
tekst op verschillende manieren leren kennen.
In de eerste plaats is er de directe manier, waarbij
een verteller een duidelijke opsomming van karaktereigenschappen,
uiterlijk en innerlijk geeft. Een
tweede manier is de indirecte manier, waarbij je de
personages vooral leert kennen door wat ze doen of
juist nalaten en door wat ze wel of niet denken,
zeggen of verzwijgen. Een derde manier is de
analogie, waarbij personages bijvoorbeeld steeds
worden vergeleken met dieren, of doordat personages
een naam hebben die iets zegt over hun karakter.
In “Een vondst” wordt gebruik gemaakt van de
indirecte wijze van leren kennen. De personages in
het verhaal zijn naamloos en als lezer krijg je geen
directe beschrijving van karakter of uiterlijk. Als lezer
leer je de ik-figuur en de fietser vooral kennen door
wat ze doen: ze verzwijgen wat ze weten over de
dood van de buurvrouw en het metalen voorwerp.
In “Een vondst” is de ik-figuur waarschijnlijk
verantwoordelijk voor de dood van de buurvrouw.
De toevallig passerende fietser vermoedt, zeker na de
vondst van het metalen voorwerp, de ware toedracht
en doet niets. Hij beschuldigt de ik-figuur niet en
raadt de ik-figuur aan zich op het politiebureau niet
te verspreken. Voor veel lezers vertonen de ik-figuur
en de fietser opmerkelijk gedrag. Een mogelijk
misdrijf wordt niet opgelost, maar verzwegen. Een
burger (de fietser) meldt de waarschijnlijke dader
niet bij de politie, maar geeft hem goede raad.
Lezers reageren op het doen en laten van de
personages. Als lezer vind jij iets van personages.
Je kunt personages op verschillende manieren
beoordelen.
In de eerste plaats kun je als lezer het gedrag van
een personage psychologisch benaderen. Je vindt
wat een bepaald personage doet of nalaat dan
verklaarbaar, aannemelijk, logisch of juist vreemd
en onbegrijpelijk.
Je kunt als lezer ook het gedrag van personages
maatschappelijk of ethisch beoordelen Personages
vertonen vaak gedrag dat afwijkt van wat jij als lezer
verwacht of zelf in werkelijkheid zou doen. Als lezer
ga je uit van bepaalde normen en waarden en die
gebruik je (vaak onbewust) bij je beoordeling of
waardering van personages.
Waarden en normen worden door een bepaalde
maatschappelijke groep aanvaard en bepalen het
bewustzijn van de groepsleden. De groepsleden
identificeren zich met de geldende normen en
waarden. Voorbeelden van waarden die voor veel
mensen in de huidige maatschappij gelden, zijn
rechtvaardigheid, solidariteit, trouw, eerlijkheid,
respect, vrijheid en zelfstandigheid. Normen zijn
gedragsregels die van waarden zijn afgeleid, zoals:
je moet eerlijk zijn of je mag niet doden.
In verhalende teksten handelen personages volgens
bepaalde normen en waarden.
De waarden en normen die het gedrag van personages
bepalen, kunnen wel of niet overeen komen met de
waarden en normen van jou als lezer. Uit het gedrag
van de ik-figuur en de fietser in “Een vondst” blijkt
bijvoorbeeld niet dat ze eerlijkheid en betrouwbaarheid
belangrijke waarden vinden. Veel lezers zijn juist
opgevoed vanuit de opvatting dat eerlijkheid en
betrouwbaarheid wel belangrijke waarden zijn.
1.3 Setting
Een verhalende tekst speelt in een bepaalde tijd
en in een bepaalde ruimte. Het begrip setting is
de benaming van deze tijdruimtelijke situering.
Elk genre heeft specifieke tijdruimtelijke patronen
en kenmerken. Zo speelt een sciencefictionverhaal
in de toekomst op aarde en/of in het melkwegstelsel
en psychologische romans spelen op herkenbare
plaatsten in het heden.
Verhalende teksten spelen in een bepaalde
historische tijd, zoals de Eerste Wereldoorlog, de
jaren zestig van de twintigste eeuw of na de val van
de Berlijnse Muur. Soms kun je duidelijk uit de tekst
opmaken in welke tijd een verhaal speelt, soms blijft
dat onduidelijk en spelen de gebeurtenissen zich af
in een ‘onbestemd heden’.
Het begrip ruimte wordt gebruikt om de omgeving
(plekken, plaatsen, streken, steden, straten
enzovoort) waar de gebeurtenissen plaatsvinden aan
te duiden.
“Een vondst” speelt in een onbestemd heden.
De gebeurtenissen vinden plaats in een bos en in
14
Literaire theorie

het huis van de buurvrouw. Het bos is een stereotiepe
locatie om een lijk te laten verdwijnen (kuilen,
bladeren) en om te fietsen op een terreinfiets.
De laatste gebeurtenis met de ik-figuur in het huis
van de buurvrouw lijkt een illustratie van het cliché
van de misdadiger die terugkeert naar de plaats van
het misdrijf. De ik-figuur ruimt sporen (brief, foto)
op. De onbestemdheid van tijd en de algemeenheid
van de ruimte (bos en huis) lijken te suggereren dat
de gebeurtenissen zich overal kunnen afspelen.
2 Hoe wordt verteld?
2.1 Tijd
2.2 Volgorde
2.3 Motieven
2.4 Verhaallijnen
In een verhalende tekst wordt een geschiedenis
verteld. Dat kan op verschillende manieren gebeuren.
Een verhalende tekst wordt een verhaal door de
manier waarop de geschiedenis wordt verteld. Ieder
verhaal heeft zijn eigen structuur (ook opbouw):
ieder verhaal wordt op een specifieke manier verteld,
ieder verhaal ‘zit op een bepaalde manier in elkaar’.
Daarbij spelen tijdsaspecten, volgorde, motieven en
verhaallijnen een belangrijke rol. Centraal staat de
vraag: hoe wordt het verhaal verteld? Daarnaast moet
je als lezer je afvragen wat het effect van de manier
van vertellen op jou is en wat de functie van de
manier van vertellen kan zijn.
2.1 Tijd
De vertelde gebeurtenissen in “Een vondst” nemen
waarschijnlijk een paar uur in beslag: men ontdekt
het lijk, de politie doet onderzoek en de ik-figuur
gaat later naar het huis van de buurvrouw. Toch
doe je er als lezer geen paar uur over om dit korte
verhaal van ongeveer zes pagina’s in de bundel
Bagatellen te lezen. Er is bij dit verhaal een verschil
tussen de vertelde tijd en de verteltijd. De verteltijd
is de tijd die je nodig hebt om een tekst te lezen.
De vertelde tijd is de tijd die de gebeurtenissen in
de geschiedenis (de chronologische volgorde van de
gebeurtenissen) in beslag nemen. In elk verhaal is
er een bepaalde verhouding tussen verteltijd en
vertelde tijd. Die verhouding wordt bepaald door
drie aspecten.
Bij versnelling wordt een gebeurtenis die (vrij) lang
duurt, kort verteld. Er is hier sprake van samenvattend
vertellen. De vertelde tijd is hier groter
dan de verteltijd. Dit is het geval bij “Een vondst”.
Het tegenovergestelde is de vertraging, waarbij
de tijd die een lezer nodig heeft voor het lezen veel
langer is dan de tijd van de gebeurtenissen zelf.
Dit tref je aan bij zeer uitgebreide, paginalange
beschrijvingen van iets wat in een paar minuten
gebeurt. De verteltijd is groter dan de vertelde tijd.
Bij een scène zijn de verteltijd en vertelde tijd min
of meer gelijk. Dit tref je regelmatig aan bij dialogen
in een verhaal.
In “Een vondst” komt geen scène voor. Dit komt
omdat gesprekken samenvattend verteld worden
en niet in dialoogvorm: “Ik drong enkele keren aan,
en ten slotte gaf hij antwoord. Je kijkt of je de
sleutel in handen hebt, zei hij”.
In de meeste verhalen, zeker in langere, tref je
een combinatie aan van versnellingen, scènes en
vertragingen. De afwisseling van versnelling,
vertraging en scène bepaalt het ritme van het verhaal.
2.2 Volgorde
Bij een verhaal is het belangrijk hoe een lezer de
gebeurtenissen leert kennen. Bij de presentatie
van de gebeurtenissen in een verhaal zijn er twee
mogelijkheden: een chronologische volgorde van de
gebeurtenissen of een niet-chronologische volgorde.
Als de volgorde van de gebeurtenissen nietchronologisch
is, moet jij als lezer de volgorde van
de gebeurtenissen (de geschiedenis) proberen te
reconstrueren. “Een vondst” is een chronologisch
verteld verhaal.
Cursus 2 Het lezen van verhalen 15

De chronologische weergave van de gebeurtenissen
wordt onderbroken door vooruitwijzingen naar wat
nog zal gaan gebeuren en terugverwijzingen naar
wat al is gebeurd. Zowel vooruitwijzingen als
terug verwijzingen zijn kort, hooguit een paar zinnen.
Als je als lezer die tekstpassages als vooruitwijzing
of terugverwijzing herkent, zie je samenhang in
een tekst ontstaan: je legt verbanden tussen
verschillende passages van het verhaal. Vooruitwijzingen
en terugblikken kunnen een bepaalde
uitwerking, een effect op jou als lezer hebben.
Hoe meer vooruitwijzingen en terugblikken, hoe
ingewikkelder het verhaal over kan komen. Maar ook:
hoe meer tekstinterne verbanden je als lezer kunt
leggen, des te groter is de samenhang van het
verhaal.
Een bijzondere vorm van terugverwijzing die vaak
wordt toegepast is de flashback. In een flashback
beleeft een personage gebeurtenissen die eerder
hebben plaatsgevonden opnieuw. Een flashback
is veel uitvoeriger dan een terugverwijzing. Een
belangrijke functie van flashbacks is dat ze jou als
lezer informatie geven over een personage: ze geven
verklaringen voor bepaald gedrag en eigenschappen.
Vaak verklaren ze door hun informatie over het
verleden het gedrag van het personage in het heden.
2.3 Motieven
Als lezer van verhalen let je op betekenisvolle
herhalingen. In verhalen komen vaak meer of minder
nadrukkelijke herhalingen voor. Zo wordt in “Een
vondst” aan het begin en aan het eind de vergeetachtigheid
van de ik-figuur benadrukt. Elementen die
in verhalen terugkeren zijn motieven. Er zijn twee
soorten motieven.
In de eerste plaats zijn er verhaalmotieven.
Een verhaalmotief is het terugkeren van bepaalde
situaties, waarnemingen, opvattingen, gebeurtenissen
of gevoelens. Een verhaalmotief is een door jou
als lezer herkend terugkerend betekenisvol element
in een verhaal. Vergeten kan in “Een vondst” als
verhaalmotief worden gezien.
Ten tweede is er het leidmotief. Een leidmotief is de
herhaling van een bepaald woord of een volgens jou
als lezer betekenisvol concreet voorwerp. In “Een
vondst” is het geheimzinnige metalen voorwerp als
leidmotief te beschouwen.
2.4 Verhaallijnen
Verhalen bestaan uit één of meer verhaallijnen. Een
verhaallijn is een samenhangende reeks van gebeurte
nis sen. In een verhaallijn zijn de gebeurtenissen
verbonden met een of meerdere personages. Als in
het verhaal de gebeurtenissen en bijbehorende
personages veranderen, ontstaat een nieuwe verhaallijn.
Het voorkomen van meer dan één verhaallijn in
een verhaal is niet specifiek voor literaire teksten,
ook in speelfilms of soapseries tref je meerdere
verhaallijnen aan. “Een vondst” is een kort verhaal
met maar één verhaallijn. Hoe omvangrijker het
verhaal, hoe groter de kans dat er meerdere
verhaallijnen zullen zijn.
3 Wie vertelt?
3.1 Schrijver en verteller
3.2 Vertelinstanties
3.3 Focalisatie
In een verhaal wordt op een bepaalde manier een
geschiedenis verteld. Daarbij is er een belangrijk
verschil tussen vertellen (door een verteller of
vertelinstantie) en waarnemen (focaliseren).
Elke verhaaltekst heeft een vertelinstantie. Er is
altijd een verteller aanwezig, maar de verteller is niet
altijd zichtbaar. Als je als lezer je richt op de
vertelinstantie stel jij allereerst de vraag: wie vertelt
het verhaal? Daarna komen de (on)betrouwbaarheid
van de verteller en het waarnemen aan de orde.
3.1 Schrijver en verteller
In “Een vondst” vertelt een ik-figuur over zijn
belevenissen met de dode buurvrouw en over een
16
Literaire theorie

passerende fietser. Wie is die anonieme ik-figuur?
Het is voor de hand liggend, maar onjuist, te zeggen:
de schrijver. Een schrijver is een echte persoon die
bestaat (of bestaan heeft) en die onderdeel uitmaakt
van de echte werkelijkheid buiten het verhaal.
Een schrijver kiest voor een verhaal een bepaalde
vertelinstantie. Deze vertelinstantie (of verteller) is
een aspect van de verhaaltekst. Een verteller maakt
deel uit van de verhaalwerkelijkheid.
Zeker bij verhalen met een autobiografisch karakter
en een ik-figuur als verteller is het verleidelijk
schrijver en verteller aan elkaar gelijk te stellen,
maar ook bij deze verhalen moet onderscheid
gemaakt blijven worden tussen de werkelijkheid met
personen buiten het verhaal en de verhaalwerkelijkheid
met personages en een vertelinstantie.
Omdat we ons bezighouden met de vraag door wie
het verhaal wordt verteld, staat hier de vertelinstantie
of verteller centraal. Aan het eind van deze
cursus gaan we kort in op de schrijver.
3.2 Vertelinstanties
personages of door de lezer uitleg over een situatie
of gebeurtenis te geven.
Een auctoriale verteller is verteller van een verhaal
waarin hijzelf geen personage is. Een auctoriale
verteller staat buiten de verhaalgebeurtenissen
waarover hij vertelt. Een auctoriale verteller weet wat
alle personages denken of voelen en kan vertellen
wat er op verschillende plekken tegelijkertijd
gebeurt. Een auctoriale verteller kan commentaar
geven op personages of gebeurtenissen (vertellercommentaar)
en zo de opvattingen van de lezer over
de personages en gebeurtenissen in de verhaalwerkelijkheid
sturen.
VERTELLER
((on)betrouwbaar)
merkbaar aanwezig
verteller is géén personage:
auctoriale vertelinstantie
verteller is een personage:
ik-vertelinstantie
Er zijn verschillende vertelinstanties te onder ­
schei den. Om de vertelinstantie van een verhaaltekst
of verhaalfragment te bepalen moeten twee aspecten
worden vastgesteld.
• Allereerst moet je nagaan of de vertelinstantie
merkbaar in het verhaal aanwezig is of niet.
• Vervolgens moet je als lezer bij de merkbaar
aanwezige vertelinstanties vaststellen of de
verteller wel of geen personage in het verhaal is.
Bij de auctoriale vertelinstantie (de auctoriale
verteller) is de verteller duidelijk merkbaar in de
tekst aanwezig, bijvoorbeeld door commentaar op de
niet merkbaar aanwezig: personale vertelinstantie
Verschillende vertelinstanties
Bij tekst 2
De schilder en het meisje van Margriet de Moor is
een roman met een auctoriale vertelinstantie. Deze
historische roman heeft twee verhaallijnen. In de
eerste verhaallijn volgt de lezer de lotgevallen van
Rembrandt in een moeilijke periode van zijn leven;
de tweede verhaallijn gaat over een Deens meisje dat
in het zeventiende-eeuwse Amsterdam ter dood
veroordeeld wordt vanwege moord. Onderstaand
fragment gaat over de terechtstelling van dat meisje.
Tekst 2
5
‘Vooruit.’
Het meisje gehoorzaamde. Ze kwam door de
zijdeur op de eerste verdieping naar buiten, het
schavot op, bij haar bovenarmen vastgehouden door
twee cipiers. Ze was gekleed in het extra goed dat
men na haar duik in het water uit haar reiskistje
had genomen, een rode rok, blauwgrijs onderhemd
en een paarsig jak met halflange mouwen. Wel
droeg ze nog haar rendierlaarsjes. In die eerste
10
15
fractie van een seconde zag ze absoluut niet waar
ze was. Wie dagenlang binnen heeft gezeten, in het
donker en halfdonker, weet zich geen raad met de
plotselinge buitenlucht, de zon die neervalt op een
plein en op een enorme zwerm knalwitte meeuwen
die het licht op hun vleugels weer meenemen tot
boven de huizen.
De menigte zag dat ze haar ogen samenkneep.
Allemaal zagen ze dat. Elk mens mag uniek zijn,
Cursus 2 Het lezen van verhalen
17

20
25
30
35
het mag onmogelijk zijn dat de ene mens exact
hetzelfde waarneemt als de andere, maar er zijn
gelegenheden waarbij de uniekheid is uitgewist.
Iedereen zag, zonder medelijden maar ook zonder
leedvermaak, dat het meisje haar ogen dichtkneep
alsof ze een naald in haar slapen voelde. En dat ze
ze toen weer opendeed.
Het Stadhuis beschikte in die tijd nog niet
over een carillon. Het klokkenspel was al wel
door het gemeentebestuur besteld, aanbetaald en
in de maak, maar te midden van het zware gelui
van de omringende kerkklokken ontbrak op dit
moment dat typische scherpe geratel van metaal op
metaal dat het gekrijs van een vrouw had kunnen
overstemmen.
Het weer was uitzonderlijk helder geworden. In
dat ene moment waarop haar ogen het licht weer
verdroegen, zag het meisje het plein, de menigte
40
45
50
in nog donkere winterkleren en de opgeheven
bleke gezichten van waaruit een enorme kracht
haar inprentte dat er iets met haar ging gebeuren
wat met niemand anders ging gebeuren. Ook zag
ze de botergele west- en zuidgevel van de Waag,
de rood-wit-blauwe vlag in de mast van een schip
naast de Kleine Sluis aan het eind van het Damrak,
en de pas gewitte muur en rode kozijnen van
de politiekazerne op zo’n honderdvijftig meter
tegenover haar.
Als je nog maar net achttien bent, ben je
geneigd elke dag blij te zijn dat je jong bent en
allerminst rijp voor de dood. Op het moment dat
haar ogen het licht weer aankonden en ze de stad
in de volle zon onder een knalblauwe hemel zag
bestaan, deelde ze een schop uit. Ze bleef stokstijf
staan en zette het op een hels gekrijs.
Uit: Margriet de Moor, De schilder en het meisje.
De auctoriale verteller in tekst 2 is merkbaar
aanwezig. Zo geeft de verteller uitleg over hoe
iemand zich voelt na dagenlang opgesloten te
hebben gezeten. De verteller is ook merkbaar
aanwezig in de uitweiding over hoe uniek een mens
kan zijn. Daarnaast geeft de auctoriale verteller
uitleg aan de hedendaagse lezer over het nog
ontbrekende carillon van het Stadhuis op de Dam.
De auctoriale verteller is geen personage in de
verhaaltekst. De verteller vertelt wat het meisje (het
personage) overkomt en ervaart. De verteller weet
ook wat het publiek ziet: “De menigte zag dat ze
haar ogen samenkneep. Allemaal zagen ze dat”.
Net als bij de auctoriale vertelinstantie is bij de
ik-vertelinstantie de verteller merkbaar aanwezig in
het verhaal dat wordt verteld.
De ik-verteller vertelt wat hij heeft beleefd of
ervaren. De ik-verteller is verteller en personage.
Bij een ik-vertelinstantie is er een verschil tussen
een ik-verteller die (in het heden) vertelt en
terugblikt (het vertellend ik) en een ik-verteller die
aan de gebeurtenissen deelneemt (het belevend ik).
Als lezer volg je de gebeurtenissen door de ogen
van een in het verhaal duidelijk aanwezig personage
(de ik-figuur). Bij een ik-vertelinstantie kan de
ik-verteller uitvoerig vertellen over eigen waarnemin
gen, visies, gedachten of gevoelens. De andere
personages leer je alleen kennen door wat ze doen
en door wat de ik-verteller over hen meedeelt.
Behalve verhalen met een ik-verteller (de enkelvoudige
ik-vertelinstantie) zijn er ook verhalen
met meer dan een ik-verteller: de meervoudige
ik-vertelinstantie.
Raadselachtige personages
De personages in de verhalen en romans van Margriet de Moor (1941) zijn
zoekenden die van anderen zijn vervreemd. Ze vertonen onverklaarbaar
gedrag, waar wel een reden voor blijkt te bestaan. De personages van
De Moor zijn een raadsel voor zichzelf en voor
anderen. In ‘Hertog van Egypte’ draait het om
de relatie tussen een boerenvrouw en een door
Europa trekken de zigeuner. ‘De verdronkene’ gaat over twee zussen waarvan
er een omkomt bij de watersnoodramp. ‘De schilder en het meisje’ is een
historische roman over een moeilijke periode in het leven van Rembrandt.
In ‘De virtuoos’ en ‘Kreutzersonate’ is een belangrijke plaats ingeruimd voor
de muziek.
18
Literaire theorie

merk baar: “Wacht even, dat zei ik niet, ik dacht Het…”
De ik-figuur als verteller corrigeert de gedachten
van de ik-figuur als personage.
Wat de andere personages denken kom je niet te
weten. De ik-figuur geeft wel zijn oordeel over de
fietser (“In zijn kleurige kostuum was hij een clown
die op applaus wachtte”), maar wat de fietser
wer ke lijk denkt weten we niet. Je bent als lezer
afhankelijk van wat de ik-figuur daarvan waarneemt
en vertelt.
“Een vondst” (tekst 1) is een verhaal met een merk ­
bare ik-vertelinstantie. De ik-figuur is een personage
in het verhaal dat hij zelf vertelt.
De ik-verteller vertelt wat hij denkt en wat hij mee ­
maakt. De ik-figuur neemt deel aan de gebeurtenissen
(ontdekken van het lijk, vinden van het metalen
voorwerp, huis van de buurvrouw binnengaan) en
geeft zijn visie op de verhaal gebeurtenissen: “Nu ja,
in een beschaving waarin aan opstanding wordt
geloofd, is alles moge lijk”. En: “Ik keek zwijgend toe,
me erover verbazend hoe de sporen van de dader stap
voor stap werden uitgewist voordat de experts ter
plaatse waren”. Het grootste gedeelte van de tekst
gaat over wat de ik-verteller meemaakt en denkt. Dit
is het belevend ik. Op één plek is het vertellend ik
Bij de personale vertelinstantie is de vertelinstantie
niet merkbaar aanwezig. De verteller lijkt verdwenen,
onzichtbaar. De vertelinstantie laat niet merken dat
er verteld wordt. De verteller treedt niet op de
voorgrond, bijvoorbeeld omdat commentaar van de
verteller ontbreekt.
Bij de personale vertelinstantie wordt er in de derde
persoon (hij/zij) verteld wat het personage doet,
ziet, voelt of ervaart.
Als lezer kun je de verhaalgebeurtenissen gepresenteerd
krijgen door de ogen van een personage
(de enkelvoudige personale vertelinstantie) of door
meerdere (de meervoudige personale vertelinstantie).
Bij tekst 3
Een bekend verhaal met een (enkelvoudige) personale
vertelinstantie is De donkere kamer van Damokles
van W.F. Hermans. De hoofdpersoon Henri Osewoudt
voert in de Tweede Wereldoorlog in opdracht van
Dorbeck verzetsactiviteiten uit. Na de bevrijding
wordt hij veroordeeld wegens landverraad. Osewoudt
kan zijn vermeende onschuld alleen bewijzen als hij
het bestaan van Dorbeck kan bewijzen. In onderstaand
fragment is Osewoudt met een jonge vrouw
in Lunteren om iemand die voor de Gestapo werkt
te liquideren.
Tekst 3
5
10
Hij speurde in alle richtingen, nergens iemand te
zien. Toen begon hij te klimmen. Het was niet
gemakkelijk. Ik had mijn regenjas uit moeten doen,
dacht hij. Gelukkig had hij rubberzolen onder zijn
schoenen, dat gaf hem tenminste enig houvast. Het
meisje keek naar hem om en lachte. Zij maakte met
haar duim bewegingen van vlugger, vlugger.
Eindelijk kon hij zich vastgrijpen aan de ijzeren
dwarsarm waarop de witte porceleinen isolatoren
bevestigd waren. Met zijn andere hand, nam hij
15
20
de nijptang uit zijn zak. Schuin beneden hem liep
het meisje en zwaaide met de tas. Nog nooit had
hij telefoonisolatoren van zo dichtbij gezien, hij
had nooit geweten dat zij zo groot waren. Wel zo
groot als een melkbeker. Hij knipte de draden door
en zag ze vallen en tot enorme hoepels opkrullen,
dwars over de weg. Onmiddellijk liet hij zich
zakken, holde naar de draden en probeerde ze te
bedwingen, ze zoveel mogelijk weg te stoppen in de
greppel. Dit lukte. Toen sloeg hij zijn jas af, maar
Cursus 2 Het lezen van verhalen
19

25
30
35
40
45
het meeste vuil was niet meer te verwijderen. Recht
van boven naar beneden had de paal een brede
zwarte streep achtergelaten op de witte katoen.
Nog voortdurend op zijn jas kloppend, bereikte
hij het bosje dat hem aangeduid was. Hij sprong
over de greppel en drong zich tussen de dorre
sparren, de takken uit zijn gezicht houdend.
In schuine richting werkte hij zich er doorheen.
Ook dit bosje was niet diep. Vrij gauw zag hij
het huis dat het huis van Lagendaal moest zijn.
Het huis lag geheel vrij, hier en daar stond een
jonge doeglasspar op het terrein, dat van het bos
gescheiden werd door een aardappelakker. Hij zag
het meisje lopen, nog steeds zwaaiend met haar tas.
Naar schatting was zij een honderdvijftig meter bij
het huis vandaan.
Het was een laag, houten huis. Verrek! De luiken
waren geschilderd in de kleuren van de partij: rood
en zwart!
Osewoudt ging op de grond zitten, zijn knieën
opgetrokken, zijn handen kruiselings op zijn
voeten. Het meisje kwam steeds dichter in de buurt
van het huis, zij zwaaide nu niet meer met de tas,
maar had haar handen in haar jaszakken gestoken,
ook de hand waarmee zij de tas vasthield.
50
55
60
65
70
Hij haalde zijn pistool uit zijn binnenzak, schoof
de zekering heen en weer en nam het maga zijn uit
de greep. Hij bekeek het magazijn aan alle kanten,
blies erop en stak het weer in zijn pistool. Toen
sloeg hij zijn ogen op en zag een eekhoorn die
aan de voet van een beuk naar hem keek, de twee
voorpootjes al tegen de stam. Osewoudt deed het
pistool in de rechterzak van zijn regenjas en stond
op. De eekhoorn schoot de boom in.
Hij keek opnieuw naar het huis en zag even
later dat het meisje binnengelaten werd. Door wie
zij ontvangen werd, kon hij niet zien. Hij peinsde:
zij moet geweten hebben dat Marchiena Siemerink
met dezelfde trein zou komen, want deze Lagendaal
zal haar naar haar naam vragen. Er moet rekening
gehouden worden met de omstandigheid dat hij
wist hoe de jeugdleidster heten zou die zijn kind
zou halen. Dus moet Dorbeck die naam ook geweten
hebben, of beter: hij zou hem moeten weten en ,hé
jij’ heeft hem ook geweten. Mogelijk. Toch, ik heb
er niets van gemerkt. Eerder geloof ik dat ze het
niet geweten hebben, alleen geweten met welke
trein zij zou komen en erop hebben gerekend dat
ik haar onschadelijk zou maken. En als het eens
mislukt was?
Uit: W.F. Hermans, De donkere kamer van Damokles.
In dit fragment (tekst 3) ontbreekt een duidelijk
aanwezige vertelinstantie. Je volgt wat de hijpersoon
Osewoudt doet (telefoonisolatoren kapot
maken, pistool controleren), waarneemt (gebaren van
het meisje, het meisje dat het huis in gaat, de
partijkleuren van de luiken) en denkt (over wie wat
weet en de rol van Dorbeck). Als lezer lees je alleen
wat Osewoudt doet, waarneemt en denkt. Er is geen
vertelinstantie die daar commentaar op geeft of die
de waarnemingen en gedachten nuanceert of corri ­
geert. Van het meisje weet je alleen wat Osewoudt
van haar waarneemt (gebaren, het huis ingaan).
Het is voor jou als lezer die precies wil weten wat er
in een verhaal gebeurt en waarom, belangrijk bij de
vertelinstanties in verhaalteksten na te gaan hoe
(on)betrouwbaar ze zijn. Vertelinstanties zijn niet
altijd betrouwbaar. Ze kunnen een bepaald effect op
jou als lezer hebben. Zo kunnen ze jou op het
verkeer de been zetten. Immers, de verteller kan zich
vergissen, liegen, geheugenverlies hebben of simu ­
leren, of de lezer confronteren met de waarnemingen
van slechts een personage. De waarneming is dan
mogelijk gekleurd of subjectief.
De auctoriale verteller in De schilder en het meisje
(tekst 2) lijkt betrouwbaar, maar dat geldt niet voor
de ik-vertelinstantie in “Een vondst” (tekst 1) van
Willem G. van Maanen. De ik-verteller verzwijgt zijn
waarschijnlijke betrokkenheid bij de dood van de
buurvrouw en presenteert zichzelf als vergeetachtig.
Het is echter de vraag of deze ik-verteller werkelijk
zo vergeet achtig is, want hij weet bijvoorbeeld wel
dat er een metalen voorwerp bij het lijk ligt. De
ik-verteller in “Een vondst” kan ook doen alsof hij
vergeetachtig is en zo zijn betrokkenheid bij en
kennis van de gebeurtenissen verbergen. In De
donkere kamer van Damokles (tekst 3) krijg je alleen
kennis van de gebeurte nissen door de waarnemingen
van Osewoudt. Dit is van cruciaal belang in het
verhaal. Osewoudt voert opdrachten uit voor Dorbeck.
Maar hij is de enige die Dorbeck ziet en met hem
praat. Op het eind van het verhaal kan hij zijn
onschuld alleen bewijzen als hij erin slaagt het
bestaan van Dorbeck te bewijzen. Maar deze is
20
Literaire theorie

Chaotische werkelijkheid
W.F. Hermans (1921-1995) is een van de belangrijkste naoorlogse schrijvers.
De personages in zijn verhalen, novelles en romans komen in situaties
terecht die ze niet aankunnen. Ze proberen tever geefs
orde en overzicht te vinden in een voor hen chaotische
werkelijkheid. De personages begrijpen elkaar of de
situatie waarin ze verkeren niet. ‘De donkere kamer van Damokles’ gaat over
Henri Osewoudt die meent in opdracht van Dorbeck betrokken te zijn bij het
verzet in de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog wordt hij beschuldigd van
landverraad. Osewoudt kan zijn onschuld alleen bewijzen, als hij kan
aantonen dat Dorbeck bestaat. Voor veel lezers is dat echter de cruciale
vraag: bestaat Dorbeck? ‘Nooit meer slapen’ gaat over Alfred, een Nederlandse
student die op expeditie in Noord-Europa een theorie probeert te
bewijzen. Andere romans van Hermans zijn onder andere ‘Herinneringen
van een engelbewaarder’, ‘De tranen der acacia’s’ en ‘Au pair’.
onvindbaar. De subjectiviteit van de enkelvoudige
personale vertelinstantie maakt zekere kennis van de
verhaalwerkelijkheid onmogelijk.
3.3 Focalisatie
Bij focalisatie gaat het niet, zoals bij vertellen, om
de vraag wie vertelt, maar om de vraag wie neemt
waar? Focalisatie verwijst naar vertelinstanties of
personages in het verhaal die waarnemen en/of een
standpunt (mening, oordeel, visie) innemen.
Focalisatie is een belangrijk middel om jouw
gedachten als lezer over personages en gebeurtenissen
te sturen. Zowel de (merkbare) verteller als
een personage kan als focalisator optreden. In “Een
vondst” is er focalisatie via de ik-vertelinstantie en
in het fragment uit De donkere kamer van Damokles
via het hij-personage Osewoudt.
De verteller(s) en/of personage(s) die in het verhaal
zien, denken of voelen zijn focalisators. Uit hun
waarnemingen kan blijken welke opvattingen ze
over gebeurtenissen of personages in de verhaalwerkelijkheid
hebben. Een focalisator neemt waar
met zintuigen (bijvoorbeeld kijken, voelen, horen).
Ook denken, beoordelen en zich iets voorstellen of
inbeelden worden tot de waarneming gerekend.
Focalisatie kan op verschillende manieren gebeuren:
door de verteller(s), door een of meerdere personages
of in een combinatie van verteller(s) en persona ge(s).
Hoe meer focalisators, hoe meer visies. Zeker in een
lang verhaal kun jij als lezer met meerdere visies (van
verschillende vertellers of personages) kennis maken.
Bij tekst 4
De engelenmaker van Stefan Brijs is een rijk, omvat ­
tend verhaal met meerdere thema’s. Het gaat in dit
verhaal onder andere over de zoon-vaderrelatie en
over klonen. Ook godsdienst speelt een belangrijke
rol in het verhaal. Als het verhaal begint, ziet een
aantal voetballende jongens hoe de arts Victor Hoppe
terugkeert in zijn geboortedorp.
Tekst 4
5
10
Voor de dorpsbewoners was het een raadsel waarom
Victor Hoppe na bijna twintig jaar naar Wolfheim
terugkeerde. Het laatste wat iemand over hem
had vernomen was dat hij in Bonn als arts werkte,
maar die informatie stamde van heel wat jaren
terug. Er werden dan ook allerlei redenen voor zijn
komst verzonnen. De ene meende dat hij geen werk
meer had, de andere hield het op zware schulden,
Florent Keuning uit de Albertstrasse dacht dat hij
alleen kwam om zijn huis op te knappen en te
15
20
verkopen en Irma Nüssbaum suggereerde dat de
doktor misschien een gezinnetje had gesticht en de
drukte van de stad wilde ontvluchten. Daarmee zat
zij in elk geval het dichtst bij de waarheid, hoewel
ze achteraf grif toegaf dat het ook voor haar een
schok was toen bleek dat Doktor Hoppe vader was
van een misvormde drieling van slechts een paar
weken oud.
Tot die nare ontdekking kwam lange Meekers al
meteen die eerste middag. Toen de chauffeur van
Cursus 2 Het lezen van verhalen
21

25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
kijken. En ook, echt waar, ook kun je hun blote
hersenen zien liggen.’
‘Hun-wá?’ vroeg Gunther.
‘Hun-her-se-nen!’ herhaalde lange Meekers en hij
tikte met zijn wijsvinger op het voorhoofd van de
dove jongen.
‘Bwèèèk!’ riep die uit.
‘Hoe zagen ze eruit?’ vroeg Robert.
‘Als een walnoot. Maar dan groter. En slijmeriger.’
‘Jeetje,’ zei Julius, die een rilling over zijn rug
voelde lopen.
‘Als het raampje open was gewest,’ ging lange
Meekers stoer verder en hij stak zijn arm naar
voren, ‘had ik ze zo met mijn hand kunnen grijpen.’
De andere jongens volgden met open mond
de beweging van zijn hand, die tot een klauw
werd gevormd. Maar meteen daarop wees hij met
diezelfde hand naar voren en stuurde zo alle blikken
naar de taxi, zowat dertig meter verderop,
waarvan Victor Hoppe het achterste portier
opende. De doktor verdween half in de auto en
kwam een paar tellen later opnieuw te voorschijn
met een grote, donkerblauwe reiswieg, waaruit
nog altijd een ontzettend gehuil opsteeg. Aan de
twee hengsels droeg hij de wieg over het tuinpad
de woning binnen, op de voet gevolgd door de
taxichauffeur, die twee grote koffers meezeulde.
Na een minuut of drie, waarin het op en rond
het dorpsplein gonsde van de stemmen, kwam de
chauffeur naar buiten, trok de voordeur achter zich
dicht en haastte zich naar zijn auto om zichtbaar
opgelucht weg te rijden.
In café Terminus voerde Jacques Meekers die
middag het hoogste woord en gaf uitvoerig een
beschrijving van wat zijn zoon had gezien, daarbij
geen overdrijving schuwend. Vooral de oudere
inwoners waren een en al oor en wisten te vertellen
dat ook Victor Hoppe zelf een afwijking in zijn
gezicht had.
‘Een hazenlip,’ verklaarde Otto Lelieux.
‘Zoals zijn vader,’ herinnerde Ernst Liebknecht zich.
‘Hij lijkt trouwens als twee druppels water op hem.’
‘Uit een roestige kraan, dan toch,’ lachte Wilfred
Nüssbaum. ‘Heb je zijn haar gezien? En die baard?
Zo rood als... als...’
‘Als het haar van de duivel!’ riep de aan één oog
blinde Josef Zimmermann ineens uit, waarna het
zeer stil werd in het café. Alle blikken waren op de
oude man gericht, die waarschuwend één vinger
in de lucht stak en zijn halfdronken stem opnieuw
liet klinken: ‘En hij heeft zijn wraakengelen meezijn
taxi wegliep om Victor Hoppe te helpen bij
het openen van het verroeste toegangshek sloop
lange Meekers, aangetrokken door het aanhoudende
gehuil, naar de auto en wierp een blik door het
zijraampje. Van wat hij toen op de achterbank
zag, schrok hij zo hevig dat hij ter plekke van zijn
stokje ging en daarmee op slag de eerste patiënt
werd van Doktor Hoppe, die de magere jongen met
enkele klappen op zijn wang weer bij bewustzijn
bracht. Lange Meekers opende daarop knipperend
de ogen, keek in een flits van de doktor naar de
auto, krabbelde snel overeind en spurtte vervolgens
zonder eenmaal om te kijken terug naar zijn speelkameraden.
Nog enigszins wankel sloeg hij aan
de ene kant een arm om de brede schouders van
zijn klasgenoot Robert Chevalier – zij zaten allebei
in het vierde leerjaar – en legde aan de andere
kant een hand op de linkerschouder van Julius
Rosenboom, die drie jaar jonger en twee koppen
kleiner was dan hij.
‘Wat heb je gezien, lange?’ vroeg Seppe van de
bakker, die met de leren voetbal onder zijn arm
schuin tegenover zijn makkers stond en zijn gezicht
naar de dove Gunther Weber wendde zodat ook hij
kon volgen wat er gezegd werd.
‘Ze...’ begon lange Meekers, maar hij ging niet
verder en trok weer bleek weg.
‘Stel je niet aan!’ reageerde Robert Chevalier en
hij gaf Meekers een por met zijn schouder. ‘Wat
bedoel je met “ze”? Is het meer dan één baby?’
‘Drie. Het zijn er drie,’ antwoordde lange Meekers
en hij stak evenveel magere vingers op.
‘Dwie-mweis-jes?’ vroeg Gunther met een vette
grijns bij het zien van de opgestoken vingers.
‘Dat heb ik niet kunnen zien,’ zei lange Meekers.
‘Maar wat ik wel heb gezien...’ Hij bukte zich,
keek even in de verte, waar Doktor Hoppe en de
taxichauffeur op dat ogenblik de twee helften van
het toegangshek openden, en wenkte zijn vier
makkers dichterbij.
‘Hun hoofd...’ zei hij langzaam, ‘hun hoofd is
gespleten.’ En met zijn gestrekte rechterhand trok
hij in een snelle beweging een verticale streep van
zijn voorhoofd, recht over zijn neus, tot aan de
onderzijde van zijn kin.
‘Tsjak!’ zei hij daarbij.
Geschrokken deden Gunther en Seppe een pas
naar achteren, terwijl Robert en Julius naar het
smalle hoofd van lange Meekers bleven kijken, als
zou ook dat elk ogenblik in tweeën scheuren.
‘Ik zweer het je. Je kon zo tot achter in hun keel
75
80
85
90
95
100
105
110
115
120
22 Literaire theorie

gebracht! Houd uw ogen open, want zij zullen
toeslaan zodra ze de kans krijgen.’
Het was alsof zijn woorden iets hadden losgemaakt,
want ineens begonnen ook bij anderen verhalen
op te borrelen die de dokter in een kwaad daglicht
stelden. Iedereen wist wel iets over hem of zijn
ouders, en hoe later het die avond werd, hoe meer
dingen er werden verteld die de meesten alleen van
horen zeggen hadden, maar waarvan niemand de
waarheid in twijfel trok.
‘Hij is opgegroeid in een gekkenhuis.’
‘Dat had hij van zijn moeder. Die is aan waanzin
gestorven.’
‘Pastoor Kaisergruber heeft hem nog gedoopt.
De jongen schreeuwde moord en brand.’
‘Naar het schijnt heeft zijn vader zich...
je weet wel... aan de boom naast zijn huis.’
Uit: Stefan Brijs, De engelenmaker.
Dit verhaalfragment (tekst 4) heeft een auctoriale
vertel situatie. De auctoriale verteller focaliseert niet
over Victor Hoppe. De dorpsbewoners focaliseren wel
over Hoppe. Lange Meekers meent dat bij de drieling
het hoofd gespleten is en dat hij de hersens kan zien.
De drie kindjes met een hazenlip krijgen daardoor
iets monsterachtigs. Het is te betwijfelen of de
waar ne ming van Lange Meekers klopt, maar zijn
waarneming wordt overgenomen en aangedikt. De
negatieve focalisatie op de drieling wordt dan in het
dorpscafé uitgebreid tot Victor als deze in verband
wordt gebracht met de duivel, gekkenhuis en een
gesuggereerde zelfmoord van zijn vader.
In het beginfragment van De engelenmaker onthoudt
de verteller zich van focalisatie. De negatieve
focalisatie van Victor ligt bij de dorpsbewoners.
Als lezer moet jezelf bepalen of je de focalisatie
van de dorpsbewoners overneemt, of niet. Later in
het verhaal worden grote delen vanuit Hoppe
gefocaliseerd.
Misstanden en mededogen
Stefan Brijs (1969) werd bekend met de roman ‘De engelenmaker’, een
roman over Victor Hoppe, een arts die terugkeert naar Wolfheim, het dorp
van zijn jeugd. Hij heeft een gekloonde drieling bij
zich. Geleidelijk aan wordt de trieste jeugd van
Hoppe duidelijk: een jeugd vol onbegrip en
liefdeloosheid. Bij Victor leiden zijn ervaringen tot verzet tegen de
(goddelijke) vaderfiguur. Ook ‘Arend’ gaat over een trieste jeugd. Arend is
een misvormde, door zijn moeder verwaarloosde en mishandelde jongen die
ervan droomt te kunnen vliegen.
4 Aanwijzingen van de schrijver
4.1 Titel, ondertitel, motto
De antwoorden op de vragen ‘waarover wordt verteld’?’,
‘hoe wordt verteld?’ en ‘wie vertelt?’ zoek je als lezer
in de verhaalwerkelijkheid. Daarnaast geeft de
schrijver die buiten deze verhaalwerkelijk heid staat,
je ook aanwijzingen die je kunt gebruiken om te
bepalen wat volgens jou het verhaal betekent. Het
betreft titel en een eventuele ondertitel en motto.
4.1 Titel, ondertitel, motto
Als lezer vraag jij je af welk verband je kunt leggen
tussen de titel en het verhaal. Je probeert een
titelverklaring te geven. Daarbij moet je er op letten
dat de titel letterlijk en figuurlijk bedoeld kan zijn.
“Een vondst” verwijst letterlijk naar het lijk van de
buurvrouw dat in het bos wordt gevonden. Figuurlijk
kan de titel verwijzen naar een vooropgezet plan van
Cursus 2 Het lezen van verhalen 23