Seks po katolicku - Fronda

PISMO POŚWIECONEFRONDANUMER 44/45

FRONDANr 44/45ZESPÓŁ:Łukasz Adamski, Maciej Bodasiński, Natalia Budzyńska, Lech Dokowicz,Grzegorz Górny (redaktor naczelny), Robert Jankowski, Tomasz Kwaśnicki, Piotr Pałka,Marek Sokołowski (sekretarz redakcji), Tomasz P. TerlikowskiZrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Promocja Czytelnictwaogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa NarodowegoPROJEKT OKŁADKI:Janusz KapustaILUSTRACJE:Janusz Kapusta (s. 13,45,124,138, 159, 281, 468), Grzegorz „Lach" Smyrgała (s. 384, 389)OPRACOWANIE GRAFICZNE:Grzegorz Wiśniewski, Łukasz WbjdygaREDAKCJA STYLISTYCZNA I KOREKTA:Małgorzata TerlikowskaADRES REDAKCJI:ul. Jana Olbrachta 94,01-102 WarszawaTel.: (022) 836 54 44; fronda@fronda.plwww.fronda.plWYDAWCAFronda PL sp. z o.o.Zarząd: Michał Jeżewski, Tadeusz GrzesikDRUK:Wydawnictwo AA spółka jawna, pl. Na Groblach 5, 31-101 Krakówtel.: (022) 422 89 83, 422 13 44, e-mail: pracownia@aa.com.plPrenumerata Pisma Poświęconego „Fronda"Księgarnia Ludzi Myślącychul. Tamka 45, 00-355 WarszawaTel.: (022) 828 13 79; e-mail: info@xlm.pl www.xlm.plAby otrzymywać kolejne numery za zaliczeniem pocztowym, prosimy wypełnićstałe zamówienie na stronie internetowej www.ksiegarnia.fronda.plRedakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i zmiany tytułów.Materiałów niezamówionych nie odsyłamy.Redakcja „Frondy" nie ponosi odpowiedzialności za treść i formę reklam.ISSN 1231-6474Indeks 380202

SPISRZECZYTADEUSZ GRZESIKSEKS PO KATOLICKU 6ROZMOWA Z KAPUCYNEM 0. KSAWERYM KNOTZEMZ KSIĘDZEM 0 SEKSIE, CZYLI TRZEBA LUBIĆ TEN SPORT! 12ELŻBIETA RUMANŻYCIODAJNOŚĆ 40DANIEL LIFSCHITZ0 KORZYŚCI, JAKĄ MOŻNA UZYSKAĆ Z WŁASNEGO HOMOSEKSUALIZMU 44ROZMOWA Z ALANEM 1 WILMĄ MEDINGERAMIHOMOSEKSUALIZM: DUCHOWOŚĆ 1 TOŻSAMOŚĆ 66GRZEGORZ GÓRNYKRZEW GOREJĄCY 76KS. ROBERT SKRZYPCZAKPRZEZNACZENIE PROROKÓW 96LECH DOKOWICZPRÓBA POKORY 122TOMASZ P. TERLIKOWSKITEOLOGIA POLITYCZNA JAROSŁAWA KACZYŃSKIEGO 126BENJAMIN PHILIPPERUDOLPHA GIULIANIEGO KŁOPOTY Z ORTOPRAKSJĄ1 ORTODOKSJĄ 140BORYS POSPIEŁOWSKIBIESY 2, CZYLI CUDOWNE NAWRÓCENIE WŁADIMIRA PUTINA 152KASZA 1 ŚRUBOKRĘT 164GRZEGORZ GÓRNYULUBIENIEC BOGÓW 168ZIMA 2008

NATALIA BUDZYŃSKAOD ANARCHIZMU DO PATRIOTYZMU 184KS. ROBERT SKRZYPCZAKUWAGA NA ANTYCHRYSTA! 198JAKUB SZYMAŃSKILIST ADSONA 0 ANTYCHRYŚCIE 234ADSON Z MONTIER-EN-DERLIST DO KRÓLOWEJ GERBERGI 0 POCHODZENIU 1 CZASIE ANTYCHRYSTA 240KARDYNAŁ GIACOMO BIFFIANTYCHRYST SOŁOWJOWA ZIELONY PACYFISTA 248TOMASZ KWAŚNICKIANTYCHRYST ZDEMASKOWANY 256LESZEK HEIMANNBUDDA NA RESORACH 268MICHAŁ JEŻEWSKIORANGUTANIZACJA SPOŁECZEŃSTWA OTWARTEGO 278KS. JACEK GRZYBOWSKIDEMASKUJĄCA NIEISTNIENIE BOGA NIEMOC NEODARWINIZMU 282TOMASZ P. TERLIKOWSKIFRANCUSCY WENUSJANIE W MARSJAŃSKIEJ AMERYCE 312ELŻBIETA STARZYŃSKAW POSZUKIWANIU UCIEKAJĄCEGO OJCOSTWA 320MACIEJ BAZELA ARABIE CHWALĄCYM IZRAEL,FATWIE KRYTYCE CYWILIZACJI ŚMIERCI 325KRZYSZTOF JABŁONKAZAGRZMIJCIE DZWONY NOWOGRODU 344MARTA KWAŚNICKASTARE MITY NOWEJ ROSJI 358FRONDA 44/45

ZBYSZEK CZERWIŃSKILAMENT NAD KLATĄ 366DARIUSZ KARŁOWICZKOŚCIÓŁ JÓZEFA TISCHNERA 384MARCIN MŚCICHOWSKI0 SZTUCE UPRAWIANIA KOŚCIOŁA 394ROZMOWA Z PROFESOREM RYSZARDEM LECUTKOCZY JESTEŚMY ZBARAŻEM EUROPY? 396PAWEŁ SKIBIŃSKICZY PRYMAS WYSZYŃSKI BYŁ POLITYKIEM? 406ŁUKASZ ADAMSKIGILOTYNA - FRANCUSKA GOLGOTA 416IWAN KARABUTENKOROBESPIERRE W KSIĘŻYCOWYM ŚWIETLE,CZYLI MISTYKA TERRORU 1 JEGO RZECZYWISTOŚĆ 426GRZEGORZ KUCHARCZYKIII REPUBLIKA PSYCHIATRYCZNA,CZYLI JAK ZE ŚWIĘTEGO ZROBIĆ WARIATA 434DARIUSZ MAGIERTOPÓR 1 HEBEL 444ALICE VON HILDEBRANDWIEDEŃ 1934: MIĘDZY DWOMA SOCJALIZMAMI 454FRANZ JAGERSTAETTERLINZ 1941: SKOK Z PĘDZĄCEGO POCIĄGU 466WOJCIECH CZAPLEWSKIFILOZOFIA POWROTU 472NOTY 0 AUTORACH 482ZIMA 2008

„To nie po katolicku nie czerpać przyjemności z seksui nie mieć na niego ochoty", stwierdzają jednoznacznieautorzy katolickich poradników. Radzą iść do spowiedzitym żonom, które ciągle boli głowa, oraz tym mężom,którzy o grze wstępnej przypominają sobie już po wytrysku.Wysyłają do konfesjonału tych impotentów, którzynie chcą się leczyć.Seks po katolickuTADEUSZGRZESIK6FRONDA 44/45

współżycia lepsze od samotnego finalizowaniazbliżenia małżeńskiego jest obustronne zaspokojenie.Radzi więc kobiecie, by o tym problemiew sposób czuły i delikatny porozmawiałaze swoim mężem. Sugeruje też, że pewnymrozwiązaniem może być przedłużenie wstępnejgry miłosnej poprzedzającej coitus.Odpowiedź ojca Salija niewątpliwie zderzasię z panującym od dawna stereotypemna temat katolickiej etyki seksualnej. Ze schematem tym zderzają sięteż książki o chrześcijańskim pojmowaniu płciowości, jakie ukazały sięostatnio na rynku wydawniczym. Należą do nich: Miłość nie jest grzechemElisabetty Broli i Roberta Beretty, Dobra Nowina o seksie i małżeństwieChristophera Westa czy Akt małżeński. Szansa na spotkanie z Bogiemi współmałżonkiem ojca Ksawerego Knotza.Autorzy tych książek piszą o seksie w sposób afirmatywny, traktują gojako zamysł samego Boga. „To nie po katolicku nie czerpać przyjemnościz seksu i nie mieć na niego ochoty" stwierdzają jednoznacznie. Radząiść do spowiedzi tym żonom, które ciągle boli głowa, oraz tym mężom,którzy o grze wstępnej przypominają sobie już po wytrysku. Wysyłają dokonfesjonału tych impotentów, którzy nie chcą się leczyć.Autorzy katolickich podręczników teologii moralnej dostają wielepytań dotyczących moralności życia małżeńskiego, których nadawcy pytają,czy dane zachowanie jest grzeszne. Precyzują więc, że nie są grzechemwszelkie myśli o wspólnym pożyciu małżeńskim, pragnienia przeżyćseksualnych czy wyobrażenia seksualnego życia małżeńskiego (jeżelioczywiście nie prowadzą do orgazmu). Nie są też grzechem wzajemnepieszczoty, nawet bardzo podniecające i sprawiające przyjemność. Jeżeliw takim przypadku nastąpi niezamierzony orgazm, nie jest to traktowanejako grzech. Grzeszne nie jest nawet zapoczątkowane zespoleniecielesne i zaniechanie współżycia, o ile nie doprowadziło do wywołaniaorgazmu u mężczyzny i kobiety. Przede wszystkim jednak autorzy owychksiążek podkreślają, że miłość fizyczna powinna sprawiać przyjemnośći satysfakcję obu małżonkom, gdyż w ten sposób zacieśnia między nimiwięzi i cementuje ich związek.8FRONDA 44/45

Christopher West uważa, że w dziejach chrześcijaństwazawsze istniały różne nurty, jeśli chodzio podejście do spraw seksualnych. Jego zdaniem,nauka Kościoła w tej kwestii jest bogata i piękna,ale przez wieki jej skarby były jakby zakopane i zaniedbane.Zmieniło się to dopiero za sprawą JanaPawła II, który podszedł do sfery ludzkiej płciowościw sposób afirmatywny. Nie w formie zakazówi nakazów, nie w negatywnym kontekściewalki z pokusami i pożądliwościami, ale w duchu pozytywnym - jakowezwanie do doświadczenia wzbogacającego ludzką osobowość. Temuzagadnieniu Christopher West poświęcił inną swoją książkę (nieprzetłumaczonąjeszcze na język polski) Teologia ciała według Jana Pawła II.Czy wobec tego można powiedzieć, że nauka Kościoła na przestrzenistuleci uległa zmianie? Otóż w sprawach dogmatów wiary, od czasówChrystusa aż po dzień dzisiejszy, nie zmieniło się nic, co znakomicieudowodnił w swej (także niewydanej po polsku) książce Iota unum (Anina jotę) szwajcarsko-włoski teolog Romano Amerio. Zmieniają się jedynie,w zależności od okoliczności historycznych, sposoby wyrażaniawiary i wcielania ideału chrześcijańskiego w życiu osobistym i publicznym.Z tych samych prawd w ciągu wieków wyciągano rozmaite praktycznewnioski, ale istota nauczania pozostawała ta sama. Kościół nigdynie zmienił swego negatywnego zdania o pozamałżeńskich stosunkachpłciowych, samogwałcie czy antykoncepcji.Problem polega na tym, że seksualność nie była nigdy kluczowymzagadnieniem w chrześcijańskiej refleksji. Sytuacja zmieniła się, kiedy- na skutek rewolucji seksualnej - przeżywanie własnej płciowości stałosię dla Kościoła poważnym wyzwaniem moralnym i duszpasterskimw skali masowej. Wielokrotnie zresztą w dziejach katolicyzmu było tak,że pogłębiona refleksja na jakiś temat była odpowiedzią na ruchy heretyckie,schizmatyckie lub fałszywe koncepcje. Niektóre prawdy wiaryfunkcjonowały w świadomości wierzących jako oczywistości i dopieropodważenie ich przez kacerzy powodowało, że przyjmowały formę dogmatów.W tym sensie rewolucja seksualna odgrywa podobną rolę, jakniegdyś arianie, nestorianie, monofizyci, katarzy czy protestanci - zmuszaKościół do zanurzenia się w swej tradycji i wypracowania własnegoZIMA 20089

stanowiska, zdolnego odpowiedzieć na wyzwania czasów.W dzisiejszej epoce wszechobecnego panseksualizmu taką odpowiedziąjest właśnie „teologia ciała".Nie jest przypadkiem, że temu zagadnieniu Jan Paweł II poświęcił130 katechez środowych wygłaszanych podczas pięciulat w czasie audiencji generalnych. Nie jest też przypadkiem, żetemat ten rozwinął Benedykt XVI w swej pierwszej encykliceDeus Caritas est (Bóg jest Miłością). Benedykt sprzeciwia siętwierdzeniu Nietzschego, że chrześcijaństwo ukatrupiło erosa- wręcz przeciwnie, ono tchnęło w niego nowego ducha. Papieżdowartościowuje erosa - miłość fizyczną, pisząc o koniecznościwzbogacenia jej o wymiar agape - miłości duchowej.Nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI o płciowości bardzomocno osadzone jest w antropologii biblijnej. Jesteśmy istotami cielesno--duchowymi. Nasza duchowość przejawia się więc również przez nasząseksualność. Ta ostatnia, jeżeli przeżywana jest w zgodzie z zamysłemBożym, może nabrać wymiaru sakralnego. Seks może stać się modlitwą.Nieprzypadkowo najbardziej mistyczna księga Biblii, czyli Pieśń nadPieśniami, jest zarazem intymnym utworem miłosnym o silnym zabarwieniuerotycznym (w Singapurze była nawet zakazana jako dzieło pornograficzne).Wróćmy do ojca Salija. W swojej odpowiedzi udzielonej strapionejkobiecie nie ogranicza się on do porad natury seksualnej, ale ukazuje duchowywymiar ludzkiej płciowości. Pisze, że jeśli katolicką etykę seksualnąpostrzegamy jedynie w formie rygorystycznych zakazów, to traci onaswoją duszę - słusznie budzi nieufność i odrazę, jawi się jako bezdusznytrup. Tymczasem duszą tej etyki jest niezwykłe przeświadczenie o ponadziemskiejgodności człowieka i o niewiarygodnym wręcz zaufaniu,jakim obdarzył nas Bóg, stwarzając nas na swój obraz i podobieństwooraz obdarzając nas zdolnością do dawania nowego życia. Sakramentalnemałżeństwo jest jakby odwzorowaniem wewnętrznego życia TrójcyŚwiętej - w małżeństwie również zjednoczone są trzy osoby: mąż, żonai sam Bóg, który jest źródłem miłości między nimi. W takim związku aktmiłosny staje się nie tylko aktem cnoty, lecz aktem sakramentalnym.Człowiek jako istota grzeszna ma tendencje do wprowadzania nieporządkuw różne sfery swojego życia, także w dziedzinę płciowości.10FRONDA 44/45

Chodzi jednak o to, by temu nieporządkowi nie ulegać, lecz wskazywaćwłaściwy cel oraz istotę ludzkiej seksualności. A może stać się ona drogąpoznania i doświadczenia mistycznego. Jest to możliwe jednak tylkowtedy, gdy małżonkowie oddają się sobie całkowicie - są dla siebie niepodzielni.Gdy wiedzą, że ich miłość jest wzajemna, dozgonna, wierna,niesamolubna, bezinteresowna. Gdy zapraszają do niej Boga, bo tylkoOn może dać łaskę tak mocnej więzi miłosnej, gdy opadają zauroczenia,afekty, emocje.Jeśli kochamy drugą osobę, to co w niej kochamy? Piękną twarz,zgrabne nogi, błyskotliwy intelekt, poczucie humoru? Ale przecież twarzmoże zostać oszpecona lub pokryć się zmarszczkami, na nogach mogąpojawić się żylaki albo opuchlizna, na skutek chorób czy nieszczęść poczuciehumoru może zostać zastąpione przez zgorzknienie, a intelekt powylewie może się stępić i mogą ujawnić się objawy demencji. Czy wtedybędziemy jeszcze kochać drugą osobę? Czy kochamy ją dla niej samej,czy dla jej atrybutów?A my sami? Dlaczego jesteśmy kochani? Czy będziemy kochani taksamo, gdy się zestarzejemy lub zachorujemy? Gdy stracimy urodę, zdrowie,majątek? Jaką mamy pewność, że nie zostaniemy wtedy odrzuceni?Czy jesteśmy tyle warci, ile nasz wygląd lub dowcip? Czy ktoś możepokochać nas dla nas samych? Czy miłość, która ma swój koniec, jestjeszcze miłością?Taką miłość do człowieka ma jedynie Bóg. Jest to miłość po grób. I niezwraca On uwagi na to, czy jesteśmy zdrowi, piękni, bogaci. Nie ocenianas ludzkimi miarami. Jako jedyny kocha nas bezinteresownie. Tylko dlaNiego jesteśmy niezastąpieni. I taką miłość może dać także nam. I jest tomożliwe w małżeństwie. W takim małżeństwie im dłużej jest się ze sobą,tym wzajemne uczucia nie słabną, lecz się wzmacniają, a miłość staje sięcoraz mocniejsza.TADEUSZ GRZESIKO. Ksawery Knotz, Akt małżeński. Szansa na spotkanie z Bogiemi współmałżonkiem, Kraków 2001;Elisabetta Broli, Roberto Beretta, Miłość nie jest grzechem..., Paryż 2005;Christopher West, Dobra Nowina o seksie i małżeństwie, Warszawa 2006.ZIMA 2008

Doświadczenie orgazmu jest doświadczeniem pożądanymi dobrym, które jest zaplanowane przez Pana Boga.Stwórca chce, aby ludzie właśnie takim silnym przeżyciemprzyjemności się cieszyli. Jeżeli mąż pieści żonę, torobi to, co jest dane ku jej rozbudzeniu przez Pana Boga.Więcej, jeśli mąż ją pieści, to w ten sposób realizuje wolęBoga, który tak a nie inaczej stworzył kobietę.Z księdzem o seksie,czyli trzeba lubić ten sport!ROZMOWA Z KAPUCYNEM O. KSAWERYM KNOTZEMW niektórych środowiskach Kościoła katolickiego dziedzina seksualnościjest traktowana jako ta gorsza strona natury ludzkiej. Czy Kościółkrzywo patrzy na cielesność i seksualność człowieka?- Odpowiedź jest prosta: jeśli się wierzy w Boga chrześcijan, to wiadomo,że ten Bóg stworzył świat i stworzył człowieka. Nie stworzył nic złego,wręcz przeciwnie - stwarzając człowieka, powiedział, że to dzieło jestnie tylko dobre, ale bardzo dobre! Wyróżnił je. Jeśli czytamy Biblię, to niemożemy powiedzieć, że w człowieku tkwi takie zło, które by wyszło z rękiBoga. Ciało w takim razie jest dobre, a jeżeli jest dobre, to i seksualnośćteż jest dobra. To jest oczywiste i większość ludzi to przyjmuje.Na rekolekcjach, które prowadzę, cytuję wypowiedź papieża PiusaXII sprzed 50 lat, który mówi, że Pan Bóg tak stworzył człowieka,że on-człowiek szuka i używa przyjemności poprzez współżycie seksualne.Przyjemności fizycznej i duchowej, i że takie używanie i szukanieprzyjemności jest cz,ymś dobrym, ponieważ Pan Bóg tak właśnie nas12 FRONDA 44/45

ZIMA 2008rys. Janusz Kapusta

stworzył, tak sobie wymyślił. Tylko że trzeba szukać i używać tej przyjemnościmądrze. Ta sfera jest dla nas, żebyśmy się nią cieszyli. A to znaczy,że małżonkowie powinni się zastanawiać, jak się najlepiej rozbudzić, jakprzeżyć tę przyjemność w najlepszy sposób, jak ją znaleźć we współżyciuseksualnym. I znaczy to też, że doświadczenie orgazmu jest doświadczeniempożądanym i dobrym, które jest zaplanowane przez Pana Boga.Stwórca chce, aby ludzie właśnie takim silnym przeżyciem przyjemnościsię cieszyli. Jeżeli mąż pieści żonę, to robi to, co jest dane ku jej rozbudzeniuprzez Pana Boga. Więcej, jeśli mąż ją pieści, to w ten sposób realizujewolę Boga, który tak a nie inaczej stworzył kobietę.Skąd więc się wziął się manichejsko-gnostycki nurt myślenia, którysprowadza sferę cielesną do kwestii grzechu, do myślenia, że lepiej siętym w ogóle nie zajmować, a jeśli już współżyć, to tylko ze względu naprokreac/ę, pomijając radość i przyjemność płynącą z tej witalnej energiiczłowieka?- Docenienie seksualnościto nie jest novum w Kościeledla - powiedzmy- tzw. elity, która jużw średniowieczu naten temat pisała głębokierozważania. Takieotwarte mówienie toraczej, jeśli tak możnapowiedzieć, novumdla tzw. ludu Bożego.Dotąd był to rzeczywiścietemat tabu i zaniechany ze szkodą dla Kościoła,ewangelizacji i wierności Ewangelii, bokwestie te są tak ważne, że zaniedbania sąw tej dziedzinie poważnym nadużyciemi przeszkodą w ewangelizacji.Dziś, tak samo jak kiedyś, wnikają doKościoła poprzez kulturę różne nurtyFRONDA 44/45

myślenia, które Kościół czasem nieopatrznie przyjmuje. Z biegiem latzaczyna się je postrzegać jako poglądy Kościoła, choć są obce Ewangelii.Naszym zadaniem jest wyrzucać wszystko, co nie ma źródła ewangelicznegoi sięgać do źródeł, do Biblii.Czy to znaczy, że Kościół nasiąknął myśleniem, które nie jest chrześcijańskie?- Nasiąknął myśleniem manichejskim. Doszło do pewnych uproszczeń- cielesny wymiar grzechu połączono z grzeszną cielesnością i tak ciałozaczęło się kojarzyć z grzesznością. Czasami jest tak, że myśl wyrażonaw jednym kontekście zostaje wykorzystana w kontekście innym i takdochodzi do nieporozumień. Dam przykład z rekolekcji: małżonkowiepytali się mnie, jak to jest z seksem oralnym, bo słyszeli argumentacjęw Kościele, że narządy rodne mają służyć swojemu celowi, a celem narządówrodnych jest prokreacja, więc nie są one do pieszczenia i całowania,ale do rozmnażania. Takie celowościowe myślenie jest w zasadzie prawdziwe,ale idąc tym tropem, powiemy, że piersi są do karmienia, więc teżnie do całowania, a ręce są przecież do pracy, więc po co w ogóle mamycałować rękę kobiety?No to gdzie w końcu mamy się całować? Bo przecież nawet usta są dojedzenia...- No i do mówienia... Takie myślenie - pokazujące sens i cel naszego ciała- kiedy zostaje przeniesione na inną płaszczyznę, prowadzi do nieporozumień.Pozornie logiczna, jak by się wydawało, argumentacja prowadzido absurdu. Odmiennym przypadkiem są pewne reguły wyrażone w KatechizmieKościoła Katolickiego, na przykład odnośnie do masturbacji,które zwracają uwagę na fakt, że czym innym jest wchodzenie w relacjęz drugą osobą - między mężem i żoną - poprzez narządy rodne, a czyminnym samotne przeżywanie przyjemności, które nigdy tym samym niebędzie i zamiast radości i szczęścia zostawi pustkę, poczucie niespełnieniaw życiu. Tutaj taka argumentacja jest na miejscu. Trzeba jednak uważać,o czym się mówi, by nie doprowadzić do chaosu w Kościele.ZIMA 200815

No to zacznijmy od początku. Na czym mamy budować właściwą wizjęczłowieka? Do czego się odwołać, żeby zrozumieć, kim jestem w moimcielesnym wymiarze i jaki mam z niego zrobić użytek?- Do głowy przychodzi mi taka odpowiedź, która może nie jest wyczerpująca,ale odwołuje się do specyfiki naszych czasów. Dziś możemypraktycznie wszystko zanegować, nawet pewne fragmenty Ewangelii.Człowiek może sobie powiedzieć tak: być może takie a takie poglądysą uzasadnione z perspektywy historycznej, ale teraz żyjemy już w innymświecie, nie ma co się kierować archaicznymi zapiskami. Kościół- wspólnota, pochylając się nad Pismem Świętym, wgłębia się w myśleniebiblijne i tworzy pewną kulturę, która jest odmienna od kultur, jakie jąotaczają. Wspólnota Kościoła jest środowiskiem, w którym doświadczasię miłości i trudno jest to nawet wytłumaczyć komuś, kto pozostaje nazewnątrz tej wspólnoty. Takie chrześcijańskie rozumienie miłości wymagaosobistego doświadczenia, dopiero wówczas wyraźnie widać, że tu jestproponowana inna koncepcja małżeństwa, a także - co się z tym wiąże- inna koncepcja seksualności. Ten styl się przyjmuje, jeśli się żyje w Kościele,a za tym idą konkretne zachowania.Czy to, czym żyją lub czym pragną żyć chrześcijanie, to z jednej stronyBiblia, a drugiej strony - jak mówi teologia - tradycja, kultura?- Tradycja i kultura mająca w sobie „inność" której nie traci. Natomiastwchodzi ona w kontakt z innymi kulturami i w ten sposób staje przedcoraz to innymi wyzwaniami. Dzięki temu może zarówno odkryć coś nowego,jak i przejąć niewłaściwe sposoby myślenia. Przykład: krytykujemyteraz w Kościele mentalność oświeceniową, w której nie było miejscana Boga, a zamiast Niego był czysty rozum. Proszę jednak zauważyć, żew czasie oświecenia ukształtowała się edukacja - uniwersytety kładącenacisk na używanie rozumu. Wydawało się, że może to uchronić ludzkośćprzed różnymi nieszczęściami. Tymczasem mamy za sobą rewolucje,mnóstwo wojen, w tym dwie światowe, grożą nam terroryści, więcwidać, że to się nie udało. Jednak w szkole nadal katecheza jest czysto„oświeceniowa". Mówi się wprawdzie o głoszeniu Ewangelii, w rzeczywistościreligia to kolejny przedmiot, na którym należy wystawić swoje16FRONDA 44/45

tezy, prawdy wiary i przyswoić jakąś wiedzę. Człowiek oczywiście możesię wiele nauczyć, ale z tej wiedzy wiary nie będzie. Nie będzie nawetchodzenia to kościoła, a może nawet i odraza na długi czas...W takim razie może spróbujemy się przyjrzeć, jak mówi się o sferze seksualnejczłowieka w Biblii. Przychodzi mi na myśl Pieśń nad Pieśniami,dawniej nie zawsze w Kościele czytana, a przepojona przecież zmysłowościąi będąca analogią miłości Boga do człowieka, jak mówi teologia.- Ta księga liczy sobie dwa i pół tysiąca lat. Niektóre jej fragmenty są takbardzo sensualne, że śmiało można je określić jako erotyki. Tymczasemna dzisiejszych internetowych stronach katolickich nie trafi Pani na żadenerotyk, nawet współczesny, bo „nie wypada". Na szczęście w PiśmieŚwiętym wypada! Co więcej, znajdziemy tam bardzo obrazowe i dosadneporównania, na przykład gdy Oblubieniec i Oblubienica zaczynająwspółżyć, czytamy tam, że on wchodzi na nią, jak na palmę. W naszymkręgu kulturowym alegoria palmy może nie być zbyt czytelna. Wie Pani,jak człowiek się wdrapuje na palmę? Trzeba ją objąć nogami...Całym sobą właściwie...- I tak zachowuje się Oblubieniec! Tu w grę już wchodzą zaawansowanepieszczoty. Oblubieniec wdrapuje się na palmę, aby skosztować owocuukrytego wśród gałęzi. Myśli o piersiach ukochanej, które pragnie smakować,upoić się tym pokarmem.Można by pomyśleć, że te fragmenty to prawie afrodyzjak... Mogą inspirowaćnawet współczesnych kochanków. Możemy zatem powiedzieć, żeteksty Pisma Świętego - nie tylko Pieśni nad Pieśniami - dowartościowująpiękno miłości zmysłowej?- Normalnej ludzkiej miłości między mężczyzną i kobietą - zmysłowej,psychicznej, duchowej - która zawsze jest cielesna i nie może byćinna. Przez wieki te pieśni interpretowano bardzo duchowo, mistycznie,np. św. Jan od Krzyża wyrażał głębokie stany mistyczne właśnie za pomocątych erotycznych przecież pieśni. Ta pieśń mówi też o głębokichZIMA 2008 17

duchowych stanach człowieka. To pokazuje, że w tradycji Kościoła zakorzenionejest myślenie, które z jednej strony odsłania spotkanie mężczyznyi kobiety na płaszczyźnie fizycznej, zmysłowej, a z drugiej - ujawniaich zjednoczenie duchowe, wręcz mistyczne - na wzór miłości Boga doczłowieka. Oba wymiary doskonale się uzupełniają i żadnego z nich niewolno usuwać.W trakcie rekolekcji mówi Ojciec, że w akcie seksualnym można spotkaćBoga, czyli w akcie małżeńskim - tak, w innym - nie? Innym, czylipozamałżeńskim.- My, katolicy, mamy świadomość sakramentu małżeństwa, który jestdla nas ważny. Niektórzy może go nie rozumieją, nie wiedzą, gdzie PanBóg jest obecny na mocy tego sakramentu. Z Chrystusem spotykamy się,tak jak i w innych sakramentach, również w małżeństwie. W trakcie rozważańrekolekcyjnych dochodzimy ostatecznie do tego, że Bóg jest obecnyw więzi, którą małżonkowie tworzą i budują także poprzez współżycieseksualne. Małżonkowie dzielą się życiem, rozmawiają ze sobą, modlą sięwspólnie - wszystko to są elementy więzi. Pomagają sobie, przytulają się,pieszczą, całują i współżyją seksualnie. Wszystko to jest więzią małżeńskąi to w niej jest obecny Stwórca. Tak naucza Kościół. Dla wielu jest toodkrywcze i jednocześnie radosne, pogłębia ich wiarę i doświadczeniePana Boga. Uczymy się w ten sposób dostrzegać obecność Pana Boga nietylko w Kościele, czy jako super headhuntera, który mi znalazł pracę, zaco Mu podziękuję, ale odkrywamy Go w tak ważnej sferze życia jak małżeństwoi współżycie seksualne.Do tej pory właściwie nie mówiliśmy w Kościele o ciele. Jeżeli już, to ciałokojarzyło się z grzechem. Nie uważa Ojciec, że nasze życie w Kościelesprowadza się do tego, że to wolno, a tego nie wolno, a Pan Bóg to takipolicjant z palą, który czyha na nasze potknięcie i do tego - jak to miktoś powiedział - jest przewrażliwiony na punkcie seksu.- Jak ktoś ma „duchowość przepisową" to nie można się z nim dogadać.Seksualność to nie jest sfera, którą da się ogarnąć w kilku przepisach,jak człowiek ma się, zachowywać. Jest to sfera, przez którą wchodzimy18FRONDA 44/45

w relację z inną osobą, więc trzeba jakoś znać siebie samego i poczućciało innej osoby i umieć podzielić się z nią swoją miłością. To całkieminne spojrzenie, w którym nie jest dopuszczalna etyka kazuistyczna nakazówi zakazów. Takie coś można stosować w więzieniu, a nie w życiu,nie w małżeństwie, nie w miłości.Wielu ludzi nie jest zadowolonych ze swojego życia małżeńskiego, takżeseksualnego. A jednocześnie są to osoby, które żyją w Kościele, są przykładnymialbo mniej przykładnymi katolikami. Co ich ma motywować,by być ze sobą?- Ostatnio na rekolekcjach dotyczących aktu małżeńskiego była pewnapara. Żona mi mówi, że wszystkie moje konferencje wywracają jej światdo góry nogami, dla niej to rewolucja. Jest to bardzo pobożna, wierzącaosoba, ale myśli całkiem inaczej niż ja.Słynny ciemnogród?- Nie to, że ciemnogród, ale ma całkiem inne skojarzenia. Bo to nie jesttak, że oni nie współżyją seksualnie. Mają dzieci, starają się dobrze zesobą żyć. fest po prostu niezrozumienie w tylu rzeczach i wiele spraw jestnieprzemyślanych.Co jest na przykład nieprzemyślane?- Choćby Pan Bóg i ciało. Pan Bóg i seksualność. Potem zrozumienie,czym jest sakrament małżeństwa. Ludzie zwracają uwagę na to, żemamy być sobie wierni, bo jesteśmy małżeństwem, alboże mamy dzieci. Owszem, w tym sensie sakramentumacnia ich związek. Ale czy to jest istota byciaw małżeństwie? Tam w środku coś niedobrego siędzieje. Nie na tym małżeństwo polega, by tylko byćsobie wiernymi, ale jest cały środek życia, czyli to,co daje radość i szczęście, i nadaje musmak. I okazuje się, że właśnie ten środekjest niewypełniony.ZIMA 200819

Więc co jest w tym środku? Czy jest pustka?- Czasem nie wiem, co jest w środku, bo trudno mi sobie wyobrazić, cow ludziach siedzi. Ale okazuje się, że gdy mówię im, że Pan Bóg działaw życiu człowieka, to nie sprowadza się to do frazesu. Bóg - mówię im- jest konkretnie wtedy, gdy jesteście pobudzeni i pragniecie współżyćseksualnie i wtedy, kiedy dzielicie się czułością, a ta czułość prowadzi dowspółżycia seksualnego. I tłumaczę to przez godzinę. Okazuje się, że dlawielu wcale nie jest takie oczywiste, że Pan Bóg był z nimi, a zwłaszczaw relacji seksualnej. Wtedy pojawia się pytanie, czy w takim razie PanBóg był w ogóle w relacji małżeńskiej? Bo jak można mówić o małżeństwiebez tej sfery życia?! Mówimy wtedy o przyjaźni, koleżeństwie. Czylijest przestrzeń, która nie jest wypełniona Panem Bogiem w życiu człowiekawierzącego. Nie jest Bogu poddana. A jeżeli nie jest Mu poddana,to staje się świecka, laicka, tylko biologiczna. Nie aż tak cenna, nie aż takważna. I to jest poważny problem.Powiedział Ojciec, że aby dobrze przeżyć, aby spotkać Boga w tym akcie,gdzie dwa ciała się spotykają i jednoczą dwie dusze, trzeba się do tegoprzygotować, że to nie da rady tak z biegu, jak na filmie.- Tutaj Kościół może bardzo ludziom pomóc, bo nie trzeba być wnikliwymobserwatorem, żeby widzieć, że to wszystko wokół, co się mówio seksualności, bardzo ją banalizuje. To, co jest w telewizji, żeby było ciekawe,musi być szybkie, czyli szybko, krótko i skutecznie. A tak naprawdęto nie ma nic wspólnego z życiem. W normalnym życiu mężczyźni mająprzedwczesne wytryski albo jest coraz więcej impotentów, bo tak są zestresowanii zapracowani, że nie są w stanie współżyć. Kobiety mają lękiprzed poczęciem dziecka i różne opory związane z gospodarką hormonalną.Nie jest to wszystko takie łatwe. O wiele ważniejsze jest szukanieodpowiedzi na pytanie, jak sobie pomóc, żeby rzeczywiście współżycieseksualne było jak najlepsze, jak najpiękniejsze. I tutaj w sukurs przychodziintuicja i mądrość Kościoła, która jest powszechnie wyśmiewana.Kościół widzi małżeństwo jako święte i dlatego go tak bardzo broni.Czasami jest tak, że tej sfery bronimy i być może nawet nie wiemy dlaczego.A bronimy jej właśnie dlatego, że wyczuwamy intuicyjnie, iż jest20 FRONDA 44/45

to jakiś święty obszar życia, że jest szczególnie naznaczony przez Stwórcę,że to sacrum. Uświęcenie małżeństwa jest jednocześnie uświęceniemwspółżycia seksualnego - to nie jest rozrywka, to nie jest spędzeniewieczoru czy poranka w atrakcyjny i przyjemny sposób, czasami nawetz kimś, kogo się słabo zna, ale akurat nawinął się pod rękę. Seksualnośćpozwala na wejście w tak głęboką relację z drugą osobą, że można w tejrelacji doświadczyć transcendencji, dotknąć Boga.Przypuszczam, że gdyby małżonkowie-katolicy zaczęli mówić w tensposób o seksualności, otwarcie i bez pruderii, to byłby to autentycznyprzełom w Kościele.- Znam doświadczenia wielu małżonków. Mam nadzieję, że kiedyś zacznąoni pisać i mówić o tym, że w miłości i w radości ze współżyciaseksualnego - że jestem kochany przez żonę, czy kochana przez męża- że oni widzą tam Pana Boga. Dziękują za miłość, i to nie tylko za miłośćwspółmałżonka, tylko za miłość Stwórcy, który przez miłość męża czyżony do mnie przychodzi. To też są przeżycia duchowe i często najgłębszeprzeżycia religijne. To wszystko wytwarza doświadczanie świętości,która sprawia, że ludzie zaczynają się coraz bardziej troszczyć o siebie.Poda Ojciec jakiś konkretny przykład?- Kiedy mówię o tym, że łoże małżeńskie jest swoistym ołtarzem małżeńskim,ołtarzem sakramentu małżeństwa, więc że jest to sfera święta,to potem żony biegają po sklepach, by kupić białe prześcieradło, bo mająsame kolorowe. Chodzi o to, że chcą odtworzyć symbolikę ołtarza, takby oddać się mężowi w obecności Pana Boga. To pokazuje całkiem innywymiar duchowości, nie tylko to, że świętość jest gdzieś tam, gdy przyjmujemyKomunię świętą albo w jakichś sakralnych miejscach, tylko jestświętość w małżeństwie i tu też można przeżywać realne spotkanie z PanemBogiem. Na pierwszy rzut oka może jest to trochę szokujące, ale niemusimy być pruderyjni.Ale wie Ojciec, dlaczego to jest szokujące? Dlaczego jesteśmy tacyzdewociali i tacy hipokryci? Przecież nas wszystkich to kręci, bo toZIMA 200821

największa życiowa energia! Moim zdaniem dlatego, że nie rozumiemydobrze naszej wiary, nie znamy duchowości, nie znamy mistyków i nieumiemy ich duchowych odkryć, zaaplikować do własnego życia. Choćbywspomnianego Jana od Krzyża. Przecież jego liryka to pieśń, która byłaprzesycona erotykę. Pieśń nad Pieśniami przez wiele lat nie była czytanaw Kościele. Kto nam mówi o ołtarzu i o składaniu się Jezusa na drzewiekrzyża jak na łożu miłości? Że On jest ofiara miłości... Niestety, mówi się0 tym zwykle tak, że usypiamy na nauczaniu, a przecież to jest o nas!- Niestety, ma Pani rację. Chodzi o to, żeby z poziomu oficjalnych dokumentówKościoła przechodzić do życia i codzienności, żeby szukaćtakiego języka, aby dotrzeć do różnych środowisk, w których jesteśmy1 musimy współczesnym językiem mówić do ludzi i na ich problemy odpowiadać.To na szczęście zaczyna się dziać. Są różne etapy w rozwojuświata i Kościoła. Może te problemy kiedyś nie były tak istotne, możei życie było prostsze. Dziś jest ono bardziej złożone, skomplikowane,szybkie i trzeba głębiej zastanowić się nad nim i nad seksualnością.Przyznam, że kiedy zrozumiałam, że Jezus składa siebie w ofierze nakrzyżu z miłości, i że właśnie dlatego kapłani na początku i na końcukażdej mszy świętej całują ołtarz, bo to jest łoże, na którym Jezus składadziś siebie w bezkrwawej ofierze, z miłości się składa, a nie z obowiązku- to przeżyłam szok. I kiedy przełożyłam to sobiena akt seksualny małżonków, to wychodzi miz tego tak niesamowita perspektywa i wyzwanieszczęścia, miłości, radości, przyjemności,które Bóg wymyślił dla człowieka,że aż można się zachłysnąć.- I tu dochodzimy do zrozumieniatego, o co chodzi w celebracji sakramentumałżeństwa. Jak kapłan całujeołtarz, tak mąż całuje ciałoswojej żony, a żonacałuje ciało swojegomęża. W ten sposób22FRONDA 44/45

zaczyna się celebracja, która jest poszukiwaniem przyjemności, ale teżczymś więcej, bo jest tworzeniem jedności i przeżyciem wielkiej bliskości,intymności z drugim człowiekiem. To jest pełnia tej relacji. Celebracjato jest jakaś uczta, to coś, co jest wyjątkowe. Można zjeść elegancki,uroczysty obiad, a można gdzieś sobie kupić hot doga i się nim napchać,szybko i byle co. A można zjeść coś bardziej wyrafinowanego, wytrawnego.Tu jest różnica. Można podchodzić do współżycia seksualnegow sposób banalny, byle jak, z byle kim, byle gdzie, a można tylko z jednąosobą, żoną-mężem. I można postarać się, żeby to była celebracja, żebyśmybyli naprawdę przygotowani i duchowo, i psychicznie, i fizycznie,byśmy bardzo troszczyli się o siebie, żeby się obdarować na tym ołtarzu.Tego słowa używam, żeby podkreślić wymiar niezwykłości. Właśnie natym ołtarzu małżonkowie obdarowują się sobą, swoją miłością i przyjemnością,której sobie udzielają we wszystkich wymiarach: fizycznym, psychicznymi duchowym. I dopiero takie przeżycie, w którym dociera siędo wymiaru duchowego, to jest w pełni ludzkie przeżycie. I ono jest dlachrześcijan otwarte, bo jeżeli ktoś nie wierzy, to nie sięgnie w ten wymiar.Analogicznie: jeśli ktoś nie wierzy, to owszem wie, jak smakuje Komuniaświęta, zmysłami jest w stanie sięgnąć do pewnej przestrzeni, pewnegoprzeżycia. Ale tylko ci, którzy mają wiarę, wiedzą, ile jest radości w sercu,ile szczęścia po przyjściu Chrystusa w Komunii do człowieka, jaki pokóji radość. Taki sam pokój może przyjść do małżonków, gdy dzielą się miłościąw czasie współżycia seksualnego i taka sama radość, taka miłośćmoże ich ogarnąć. To Bóg przychodzi do nich.Usłyszałam kiedyś, że Kościół mówiąc o świętości aktu małżeńskiegoi tej sfery życia, „wpycha ludziom do łóżka Pana Boga"... W podtekście,że dzieje się to na siłę, że mogą się czuć z Nim jak z Wielkim Bratem. CoOjciec na to?- Mam takie doświadczenie z małżonkami, że jak im wszystko wytłumaczę,to zauważają, że Pan Bóg tam jest i był, tylko nie zdawali sobie z tegosprawy. Nawet jeśli przeczuwali Jego obecność, mieli pewne intuicje, tosłyszeli głosy, że nie wypada tak myśleć. Dlatego warto o tym mówić,żeby doszło do głosu i do pełnej świadomości to, co jest w ludziach, którzysię naprawdę kochają.ZIMA 200823

Co w takim razie jest już w ludziach, a Ojciec pomaga im to tylko nazwać?- Wyjaśnię od początku. W dzisiejszym świecie normalne jest mówienieo patologiach, o tym, że się zdradza i robi różne świństwa. Wtedy postrzegającię jako realistę. Swoisty idealizm jest niepoprawny politycznie.Z drugiej strony, choćby w romantycznych scenach filmowych, tego realizmunie widać.Czego na przykład?- Tego, że mężczyźni się czasem nie myją, że kobiety nie chcą się kochać,że przerywają współżycie, bo się czegoś w trakcie przestraszą. Nie pokazujesię, że seksualnie współżyją także osoby starsze, pomarszczone. Takiegorealizmu nie widziałem i nie słyszałem zarzutów pod adresem jegobraku. Pozwólmy sobie zatem na to, by mówić pięknie i tak jak chcemy0 tym, co jest dla nas piękne. Jeśli nawet małżeństwa się kłócą, przeżywająróżne trudności, to nie znaczy, że się nie kochają, że nie widzą sensu byciarazem. A nawet, jeśli ten sens stracili, to często chcą go odnaleźć. Ludziesię kochają, chcą dla siebie nawzajem dobrze, i w tej miłości jest Bóg.To nie abstrakcja. Pan Bóg jest w codzienności, nie tylko w kościołach1 przydrożnych kapliczkach, jest w naszych radościach i smutkach. W życiumałżonków jest w relacji, którą tworzą, w ich więzi. A więź to jestkonkret. Ma ona swój wyraz w tym, co małżonkowie robią razem - obiad,zakupy, rozmowy, noc w jednym łóżku, zarabianie na wspólne cele.Myślę, że wielu z nas ma jakieś kalki w głowie, wyobrażenia, którymi sięposługujemy, żeby coś zrozumieć albo uporządkować sobie rzeczywistość.Często mamy taki zafałszowany obraz Boga, relacji między ludźmi,zwłaszcza tych miłosnych. Niekiedy są one wręcz szkodliwe. Czy Ojciecteż ma takie doświadczenia ze spotkań z małżonkami?- Właściwie to wszystko na tym polega, żeby się dobrać do tych kalek, coczłowiek ma gdzieś w tyle głowy wyświetlone i co mu cały czas rzutuje narzeczywistość, która jest czasami całkiem inna. Miałem na rekolekcjachmałżeństwo, po czterech czy pięciu latach pożycia. I oni ciekawie o so-24FRONDA 44/45

ie opowiadali, że jako młodzi małżonkowie byli bardzo skoncentrowanina różnych technikach. Więc robili różne fiki-miki, żeby było dobrze,wszystkie pozycje przetestowali. Byli skoncentrowani na podręcznikowejpoprawności współżycia, ale bez ducha. Po dwóch, trzech latach małżeństwazobaczyli, że to im się zaczyna nudzić, są sobą zmęczeni i współżycieseksualne zamiast dawać im więcej radości - powinni być bardziejwyćwiczeni przez to - przynosi im doznania odwrotne, jest coraz gorzej,coraz mniej radości, mniej szczęścia, jest poczucie używania, przedmiotowościw podejściu do siebie. I ktoś im powiedział, że to trzeba zacząć odducha, odkryć ducha współżycia seksualnego. I zaczęli się nad tym zastanawiać,przyjechali na moje rekolekcje i sobie uświadomili, że tu chodzi0 bycie razem, o jedność, o więź, że to są te głębsze wymiary duchowe,które ożywiają i fizyczność, i cielesność człowieka, że to jest spotkaniez Panem Bogiem. Zrozumieli, że przez taki sposób przeżywania miłościzmysłowej wyjałowili się, przestali się ze sobą spotykać jako ludzie, którzysą nie tylko ciałami - mniej czy bardziej sprawnymi i roznamiętnionymi- ale są osobami, które potrzebują spotkania ze sobą, które mająswoje tęsknoty, marzenia, potrzeby i chcą to wszystko sobie powiedzieć1 po prostu się spotkać. Być ze sobą.No to piękne! Ale przypuszczani, że wielu z nas nigdy o takiej relacji niesłyszało, że to dla wielu pozostaje w sferze marzeń. Może nikt nam o tymnie powiedział, albo może gdzieś się pogubiliśmy?- Ale też chyba tęsknimy. Każdy ma pragnienie spotkania się z drugą osobąw różnych wymiarach, głębiej, autentyczniej, nie tylko zewnętrznie,nie tylko cieleśnie. Małżeństwa, które czerpią wzorce tylko ze świata, potemczują się oszukane i znudzone sobą, i się rozchodzą. A małżeństwa,które w Kościele szukają tej głębi wzajemnej relacji, też we współżyciuseksualnym chcą odkryć coś głębszego, ducha, Pana Boga ostatecznie,one zauważają, że z latami idzie ku lepszemu, że na początku jest ciężko,ale czym dalej, tym lepiej. Po dziesięciu latach zamiast się rozwodzić, onidopiero odkrywają, że zaczynają się kochać, że dokopali się do głębszychwarstw miłości. Ta para małżeńska jest dobrym przykładem: im zaczęłoczegoś brakować. Przeczytali wszystkie książki, jakie były w księgarni,łącznie z Kamasutrą, i dalej im czegoś brakowało. Była jakaś pustkaZIMA 200825

i dopiero tutaj nastąpiło odkrycie,że jest tu przestrzeń na celebrację,że akt małżeński jest więzią,że najważniejszy moment to niejest chwila orgazmu, owszem, tojest doświadczenie, które dopełniaspotkanie serc, ale najważniejszym momentemjest czas zjednoczenia ze sobą.Małżonkowie są jednym ciałem - od pierwszychstron Pismo Święte mówi o tym. Jednymciałem, czyli gdy są ze sobą, gdy czują, że sięzjednoczyli, są ze sobą rzeczywiście w akcieseksualnym, to jest moment najistotniejszy. Psychologiatakże potwierdza, że to właśnie są momentynajbardziej fascynujące, najbardziej głębokie- bycie ze sobą, stanie się jednym ciałem.Z punktu widzenia chrześcijaństwa, gdzie akcent położony jestna więź małżeńską, ta więź wyraża się w akcie seksualnym, gdy ludziesię zjednoczą, w tym momencie. A czy będzie orgazm, czy go nie będzie,to jest rzecz drugorzędna. Często dopiero spotkanie otwiera ludzi, dokonujesię mimowolna terapia - że jeżeli zrozumieją to, co jest naprawdęistotne, to też fizjologicznie się otwierają i wtedy akt seksualny jest o wielebardziej namiętny, bardziej przyjemny. Akcent jest położony nie naprzyjemność, tylko na bycie ze sobą, a to bycie ze sobą daje jeszcze większąprzyjemność niż koncentrowanie się na wyciągnięciu z siebie więcejprzyjemności, bo później dochodzi do użycia drugiej osoby, a człowiek tozawsze wyczuje. Potem to gdzieś siedzi i tak naprawdę oddala.Nie wszyscy chyba jednak tę Bożą obecność odkrywają.- Niektórzy odkrywają małżeństwo na poziomie natury, że jest to ludzkapotrzeba, sposób urządzenia sobie życia, i tyle. Ale jeżeli ludzie są wierzący,to interpretują różne wydarzenia w swoim życiu przez pryzmatwiary. Uczą się odkrywać, że we wszystkim, co się dzieje w ich życiu, PanBóg jest obecny. Jan Paweł II wskazał nawet, gdzie konkretnie Pan Bógjest obecny.26FRONDA 44/45

Gdzie?- W dążeniach ducha i woli. Woli - kiedy na przykład chcemy być razem,mimo że w danym momencie nie bardzo się kochamy w sensie emocjonalnym,ale zależy nam na sobie, pozostajemy wierni tej deklaracji i decyzji,że będziemy razem na dobre i na złe. I jesteśmy, chociaż bywa ciężko.Kolejnymi wymiarami więzi są uczucia i przywiązanie oraz impulsy ciałai instynkty. To jest dopiero pełnia relacji między kobietą i mężczyzną.Obejmuje ona wymiar duchowy, psychiczny i fizyczny. Jeśli się którykolwiekz nich odcina, to więź nie jest pełna.Zatem jeśli w nauczaniu Kościoła przez wieki odcinano cielesność, toczegoś brakowało. A teraz, kiedy współczesność redukuje ten wymiarduchowy, a często kastruje też psychiczny, to również mamy do czynieniaz brakiem.- Tak właśnie jest.Co dla ludzi jest najbardziej odkrywcze, a nawet szokujące, kiedy uczestnicząw Ojca rekolekcjach?- Przede wszystkim to, że religijność można łączyć z seksualnością, żete dwa - tak silnie angażujące doświadczenia - nie są ze sobą sprzeczne.Kiedy ludzie odkrywają, że mogą przeżywać swoją seksualność nie wyłączającPana Boga, to dzieją się nadzwyczajne rzeczy - ludzie się niesamowicieodblokowują. Mężczyźni stają się o wiele bardziej delikatni wobeckobiet, a kobiety bardziej otwarte, fantazyjne i bezpruderyjne. Kobiety,które mają osobisty kontakt z Bogiem, świetnie potrafią to przenieśćw wymiar relacji z mężem.Inicjują kontakty seksualne?- To też. Odkrywają w sobie to, o czym zwykle się sądzi, że kobietomtego brakuje. Miałem kiedyś taki przypadek, że na zakończenie czteroczypięciodniowych rekolekcji jedna z żon publicznie pochwaliła się, żeprzeżyła dwa orgazmy podczas tych rekolekcyjnych nocy. I to pierwszyZIMA 2008 27

az w życiu. Zatem w naszych środowiskach kobiety mówią o takich doświadczeniach,choć pewnie zdarzą się i tacy, którzy by się zgorszyli, żew ten sposób można mówić.Być może to dowód na naszą hipokryzję, bo ta sfera dla każdego z nasjest ważna i jeśli ją spychamy na bok, pod dywan, to gdzieś indziej będziemiała swoje ujście.- To, że zaczyna się o tym otwarcie mówić, to jest wartość, bo niewielemałżeństw, które spotykam, mogło porozmawiać o swoim pożyciu seksualnymw środowiskach, w których się obracały. Nie mieli z kim podzielićsię swoimi doświadczeniami, wydawało im się, że ich problemysą wyjątkowe, że nie dotyczą innych. Nie mówi się o tym, jakie problemymają małżeństwa. A na rekolekcjach właśnie dostarczam języka i wyzwalampewne tematy do rozmowy.O jakich doświadczeniach małżonków warto by było porozmawiać?- Na przykład katolickie małżeństwa starają się współżyć w czasie niepłodnym,a więc starają się regulować dzietność w sposób naturalny, bezantykoncepcji. No i nie wystarczy powiedzieć, że do współżycia jest dobryczas niepłodny, ponieważ... jest niepłodny. Równocześnie bowiem jest toczas narastającego napięcia przedmiesiączkowego, pewnych zmian hormonalnychw kobiecie, przez co łatwiej w tym czasie o konflikty w małżeństwie.Żony stają się wtedy bardziej nerwowe, potrafią wygarnąć mężomgrzechy z ostatnich pięciu lat małżeństwa, a ci z kolei nie pozostajądłużni. I jeśli nie pojednają się przed miesiączką, to znowu muszą pewienczas odczekać... A mężczyźni nie wiedzą tak do końca, dlaczego kobietytakie są. Same panie często nie wiedzą o swoich hormonach i przeżywająpoczucie winy, traktując swoją wybuchowość i niechęć do męża bardziejw kategoriach grzeszności niż natury.Jesteśmy niedouczeni w dziedzinie biologii i emocjonalności?- A kto nas tego uczy w tym kontekście? O zespole napięcia przedmiesiączkowegomówi się w aspekcie problemów medycznych, jak być peł-28FRONDA 44/45

ną energii, a nie jak sobie poradzić z podjęciem współżycia seksualnegow tym czasie. Czasami warto uświadomić sobie różne konteksty. Kiedyśpewna kobieta mówi mi: - Ja to nie mam takich problemów! Na co jejmąż: - Cha, cha, cha, tak ci się tylko wydaje. Lub odwrotnie. Żona mówi:- Ja ten czas bardzo ciężko przeżywam. A mąż: - A ja nie zauważamw tobie żadnych zmian... Gdy się zwróci uwagę na pewne zjawiska, tomałżonkowie je dostrzegają i potrafią sobie wyjaśnić różne nieporozumieniawe wzajemnych zachowaniach, czy w ich interpretacjach.Jakie zagadnienia są trudne do wyłożenia w trakcie rekolekcji Ojca?- Na pewno jest to sprawa wstrzemięźliwości seksualnej.Czy to jest to samo, co czystość?- Nie do końca. Ja w zasadzie mało mówię o czystości. To potem jakośsamo wychodzi. Natomiast kwestia wstrzemięźliwości jest ważna, przynajmniejdla małżeństw katolickich, które muszą sobie z tym jakoś poradzić.To powiedzmy sobie, czym jest wstrzemięźliwość.- Jeśli się nie planuje dziecka, to należy się przez jakiś czas powstrzymaćod pożycia seksualnego. To jest również kwestia odpowiedzialności zasiebie nawzajem i za rodzinę. Ważne jest także pytanie: jak przeżywaćten czas? Często w odpowiedzi ujawnia się podejście człowieka do grzechówseksualnych i w konsekwencji w ogóle rozumienie grzechu. Warto,aby małżonkowie spokojnie na to popatrzyli. Jeśli nie chcą przeżywaćswojej miłości poza granicami własnego ciała, nie chcą sztuczności, tojest to naturalne, że rezygnują z prezerwatywy czy pigułki antykoncepcyjnej.Droga naturalna pojawia się jako konsekwencja takiego myślenia.I wstrzemięźliwość staje się naturalna dla takiej drogi życia. Niemniej tenczas trzeba sobie bardzo dobrze przemyśleć, żeby nie wiązać się ciągłymskojarzeniem z grzechem, a bardziej patrzeć na to w kategoriach miłościi wzajemnego obdarowywania się.ZIMA 200829

Właśnie, jeśli nie rozumie się miłości w kategoriach obdarowywania się,a zamiast tego jest dążenie do rozładowania nagromadzonego napięciai pójścia za pożądaniem, to naprawdę ciężko jest wytłumaczyć drugiejstronie, że teraz nie będziemy się kochać, albo że nie będziemy używaćżadnych środków z zewnątrz.- Tak, dlatego mówiłem o chrześcijańskim, głębokim doświadczeniu miłości.Bo jak się tego nie załapie, to człowiek zaczyna się opierać na myśleniubiologicznym. I takie myślenie biologiczne wchodzi do Kościoła,a potem się okazuje, że coś nie gra. Choć z drugiej strony, mąż częstonie rozumie żony w aspekcie jej biologiczności, czyli zmienności cyklu.Bo świat nie mówi o zmienności cyklu. Jest antykoncepcja, są wibratory,po co więc zajmować się problemami hormonalnymi, skoro można sięrozbudzić w sztuczny sposób? W układzie antykoncepcyjnym nie ma coreflektować nad cyrkularnością i rytmiką kobiecego ciała.No dobrze, skoro Pan Bóg stworzył człowieka i uznał, że to dzieło byłodobre i wszystko, co jest w człowieku, jest potrzebne, to po co ta cykliczność?- Jeśli się tę zmienność odkryjei zaakceptuje, i nawetna bazie biologicznościodkryje się tę inność, tostaje się ona realistycznąpodstawą do budowaniapartnerstwa, do budowaniawięzi między kobietątaką, jaką jest, a mężczyzną- z jego specyficzną, bardzosilną i dynamiczną seksualnością.Kobiety nie bardzo rozumieją, że mężczyźnipo prostu tacy są, że nie są nienasyconymisamcami, ale tak ich Pan Bóg stworzył, że chcą wyrażaćmiłość w sposób aktywny poprzez współżycieseksualne. To jest im bliskie. Ważne jest zatem, czyFRONDA 44/45

żona - widząc problemy męża - wysyła mu komunikaty akceptujące go,wspierające i kochające, czy się cały czas obrusza, że chłop jest podniecony,bo ona nie ma takich potrzeb i byłaby w stanie spokojnie poradzićsobie bez współżycia.Kiedy poruszam takie tematy w środowiskach ludzi wierzących, spotykamsię z pewnym zażenowaniem: - I to sapanie ma się Panu Bogu podobać?!- pytają. Nie mieści się ludziom w głowie to, że Bóg chce, byśmyakurat w taki sposób objawiali sobie miłość.- To kwestia skojarzeń. Owszem, można powiedzieć, że to jest sapanie,pot i ciężki, wyczerpujący wysiłek fizyczny. To prawda. Tylko, że ludziejakoś bardzo lubią ten wyczerpujący wysiłek i tylko wspomniane skojarzeniaredukują wymiar seksualności do fizjologii.Znam psychologów i psychoterapeutów, którzy twierdzą, że Kościółprzyczynił się do wielu zahamowań w myśleniu i mówieniu o sferze seksualnej,i że po latach w ludziach to wychodzi, kiedy przychodzi okresmenopauzy czy andropauzy. Wtedy okazuje się, że przez całe życie ludziemieli zafałszowane myślenie, że ktoś im wciskał nieprawdę. I zostajeżal.- Trzeba we wszystkim znaleźć równowagę. Teraz na przykład mówi się,że Kościół jest największym zagrożeniem dla demokracji - nie mafie,nie szara strefa, tylko właśnie Kościół. To ma tyle ze sobą wspólnego, comyślenie, że Kościół przyczynił się do negatywnego postrzegania seksualności.Na przykład mówi się, że św. Augustyn wprowadził negatywnąwizję seksualności przez zwrócenie uwagi na grzech pierworodny. A jegopoglądy były o wiele bardziej zniuansowane. Tyle że trzeba je rozumiećw kontekście czasów, w jakich powstawały. Jeśli dziś czytamy u św. Augustyna,że seksualność nie jest dobra sama w sobie, że dopiero zyskujewartość po spełnieniu określonych warunków, to ta myśl wydaje się niepełna.Wówczas jednak świat wyglądał inaczej. Ludzie w ogóle nie akceptowaliswojej płodności. I to wcale nie chrześcijanie wymyślili, że dziecirodzą się od „diabelskich poruszeń", a płeć nie jest związana z Bogiem. Toecho poglądów manichejskich, gnostyckich i masy innych nurtów, któreZIMA 200831

wówczas przez kulturę się przewinęły. Niektóre z nich wnikały do Kościoła.Ale to właśnie Augustyn ostatecznie wyzwolił chrześcijaństwo odbraku akceptacji płodności i płciowości. Dzięki niemu dokonał się postępw rozumieniu ludzkiej cielesności, choć o tym się nie pamięta.Fakt, nie pokazuje się kontekstu...- Właśnie. Innym przykładem jest wojna stuletnia, czas olbrzymiej rzeziw Europie i epidemii, jakie ją później nawiedziły. Spotkałem się w jednymz podręczników francuskich, które z założenia często są nieprzychylneKościołowi, z próbą udowodnienia, jak to Kościół wypaczał postrzeganieseksualności. Podano treść kazania jakiegoś księdza, który grzmiał z ambony,przekonując, że plagi, które spotkały Europę, są karą za grzechy,a jedna z plag to kara za grzechy seksualne. W ten sposób miał wytworzyćw ludziach negatywne spojrzenie na seks. Tyle że czas wojny stuletniejto czas rabunków i gwałtów na masową skalę. Niektórzy historycymówią nawet, że wówczas prawie każda kobieta mogła zostać zgwałcona.W sytuacji takiej traumy i takiego grzechu, wspomniane kazanie byłona miejscu i tylko takie kazanie mogło odpowiednio wstrząsnąć ludźmi.Echem tej wojny był przez co najmniej dwa pokolenia kobiecy przekazmiędzygeneracyjny: „uważajcie na chłopów". Ale trzeba to widziećw tamtym kontekście.Podobnie było po II wojnie światowej - takie właśnie treści matkiprzekazywały swoim córkom. A te córki to z kolei nasze mamy. Skrzywdzonekobiety szukały ratunku w Kościele i rzeczywiście wychodziło nato, że katoliczki negatywnie wypowiadały się o seksie. Tylko że to nieKościół je tego nauczył, miały po prostu straszne życie.Chciałabym jeszcze poruszyć temat grzechu. Da się określić, co jestgrzechem w tej sferze, a co nie?- Da się, ale jest to trochę niebezpieczna droga, która idzie w kierunkukazuistycznym, stworzenia pewnego kodeksu. Może być to „kodeks Ziobry"- bardziej radykalny, albo „kodeks Zolla" - bardziej liberalny. Kodeksjest dobry dla prokuratora i sędziego, ale źle wyraża miłość międzyludźmi. Wiele zasad, jest jasno sformułowanych w KKK, niemniej czło-32 FRONDA 44/45

wiek musi się nauczyć myślenia o sobie, o swojej cielesności, płciowości,0 kobiecie, o mężczyźnie, o mężu, o żonie. Tego nie załatwi kodeks i podejście„odtąd - dotąd". Trzeba uczyć się myśleć, czasem trzeba trochępobłądzić, posprawdzać, poszukać, może i nawet - trochę się sparzyć.Dotknął Ojciec bardzo ważnej, moim zdaniem, kwestii, że i w tej dziedzinienie jesteśmy zwolnieni z myślenia, choć najwygodniej byłobymieć zbiór przepisów, które z niego zwolnią. Ale w życiu tak się nie da.Zwłaszcza w sferze seksualnej, która powinna być przecież życiodajna1 szczęściodajna, nie da się nie myśleć, bo to nas wpędza w kierat i stajemysię współczesnymi niewolnikami.- Spróbujmy sobie zatem powiedzieć, na czym polega moralność chrześcijańska,żeby nie była takim kodeksem „wolno - nie wolno". Pytania o to,co wolno, a czego nie wolno, są skądinąd słuszne i nie oburzam się nanie, bo każdy z nas chciałby to wiedzieć. Myślę sobie natomiast, że wartodotrzeć to tego, co się kryje w człowieku za tym pytaniem, jaki sposóbmyślenia.Weźmy przykład: przychodzi do Ojca na rozmowę duchową mężczyznai pyta się, czy to a tamto już jest grzechem, czy jeszcze nie? Co mu Ojciecodpowiada?- Staram się odpowiadać konkretnie. A przy tym próbuję docierać głębieji tłumaczyć, dlaczego coś jest lub nie jest grzechem. Przykład z innejdziedziny: czy jest grzechem, jeśli ktoś nie był w niedzielę w kościele?Jeśli zadający to pytanie nie patrzy na powody takiego postępowania, totego nie rozstrzygnie. Bo jeśli był chory na zapalnie płuc i nie mógł wyjśćz domu, to jak może mieć grzech? Albo czy chory leżący na stole operacyjnymw szpitalu może wstać i z otwartym brzuchem iść na mszę? Jestprzykazanie, by święcić dzień pański, ale to nie znaczy, że zawsze w niedzielę,bez względu na wszystko trzeba iść do kościoła. Być może jeszczetrudniej o jednoznaczne rozstrzygnięcia w sferze seksualnej, bogatejw różnego rodzaju subtelności. Bywają sytuacje, kiedy małżonkowie sąstęsknieni za sobą, kiedy mąż wraca z delegacji i zbliży się do żony, boZIMA 200833

nie może sobie poradzić z seksualnością, ale za dwa, trzy dni sobie z niąporadzi.Dlaczego rozpatrujemy to w kategoriach grzechu? Przecież akuratw małżeństwie zbliżenie seksualne jest normalne?- Wkraczamy tu znowu w bardzo subtelne zagadnienie wstrzemięźliwości.Chodzi o to, żeby małżonkowie stosujący naturalne metody regulacjipłodności starali się w okresie płodnym nie doprowadzać się doorgazmu, nie rozbudzać się, jeśli nie planują dziecka. To trudny temat.Istnieje wiele sytuacji, na które ta zasada nie ma prostego przełożenia.Kiedy wyjaśniam to małżonkom, rezerwuję sobie na to odpowiedniodużo czasu. Trzeba też pamiętać, że ideał wstrzemięźliwości seksualnejw małżeństwie jest bardzo wzniosły, sięgający czystej miłości i szczytówchrześcijaństwa. Nie można od razu takiej miłości od ludzi oczekiwać.A kiedy w to niebacznie wkroczy myślenie zakazowe i brak niuansowania,to można zupełnie rozminąć się z istotą sprawy, z tym, o co Kościołowinaprawdę chodzi.Ale są sytuacje, gdy małżonkowie czują sami,na przykład przy stosunkach przerywanych,albo w sytuacjach,kiedy się nadmiernierozbudzają, a niechcą się w pełnikochać, że cośjest nie tak, żejest brak ładu,że wdarł sięw ich życie jakiśchaos. Na tewątpliwości staramsię odpowiadać.Często odwołuję się doanalogii, że w seksie jest jakw puzzlach: żeby obraz się spodobał,wszystko musi do siebie paso-)A 44/45

wać. Jeśli nie ma choćby jednej cząstki, to obrazek jest niepełny. Poza tymcząstki nawzajem na siebie zachodzą. Tak samo okres wstrzemięźliwościzachodzi na czas, kiedy można w pełni cieszyć się seksualnością. Jeśli dobrzeprzeżyliśmy okres wstrzemięźliwości, to ma on bardzo dobry wpływna dalsze pożycie. To zachodzenie wskazuje na pewną elastyczność. Bojak można przejść z takiej sztywności - „nie ruszaj, nie dotykaj, bo będądzieci" - do pełnej otwartości i spontaniczności, jak wyrwać się z poczuciawiny i przejść do poczucia łaski i świętości? Psychika ludzka nie lubitakich cięć. Dlatego ważne jest, by przemyśleć, o co naprawdę chodziw tej wstrzemięźliwości, po co ona jest.No właśnie, po co ona jest?- Nie chodzi o to, by nas udręczyć i uciemiężyć, ale by otworzyć człowiekana inne formy okazywania miłości, na docenienie psychicznego i duchowegowymiaru bycia ze sobą. Chodzi o to, by w ten sposób umacniaćprzyjaźń, fundament, na którym opiera się małżeństwo, żeby potem seksbył lepiej zakorzeniony w sercu.Pary małżeńskie mówią, że akt seksualny dopiero wtedy jest prawdziwymźródłem radości, jeśli cała codzienność jest przepełniona normalnąmiłością. Jeśli brakuje poczucia bezpieczeństwa, komunikacji, wzajemnegozaufania, przyjaźni, o której Ojciec mówi, to seks nie będzieszczęściodajny.- Dlatego warto mówić o okresie wstrzemięźliwości i warto go traktowaćpoważnie, a jednocześnie bez dramatyzowania, żeby ludzie nie balisię być blisko siebie i nie przeżywali traumy, kiedy coś się nie uda, niezapominając, z drugiej strony, że męczące może być ciągłe szukanie zaspokojenia.Mówimy o grzechu, ale to nie grzech przecież stanowi sens życia osóbwierzących i nauki Chrystusa, tylko miłość. Jeśli kobieta w małżeństwie,a nawet poza nim - bo przecież wiele jest par żyjących bez ślubu lubw związkach cywilnych i często są to naprawdę piękni ludzie, nie możnao nich zapominać - więc jeśli ona nie ma zaufania do swojego męża czyZIMA 200835

partnera, czuje, że on nie szanuje jej obaw i lęków, to tutaj po prostu niema miłości. Istota miłości jest zainteresować się tym, czego pragnie tadruga strona, czego się obawia, za czym tęskni, co jej sprawia radość,a co przykrość i dyskomfort. Tutaj chyba mamy najwięcej do przerobienia:zamiast używania paradygmatu grzechu, trzeba nam się uczyć stosowaniaparadygmatu miłości w praktyce. Czy się mylę?- Żeby pokazać, na czym polega życie chrześcijańskie i moralność chrześcijańska,sięgam po porównanie do meczu piłki nożnej. W futbolu są regułyi zasady. Owszem, można powiedzieć, że gra w piłkę nożną polegana tym, że nie wolno faulować, nie wolno wybijać piłki na aut, nie wolnopiłki dotykać ręką, szczególnie na polu karnym, w ogóle nie wolno piłkarzomnadmiernie wyrażać własnej ekspresji. Ale to nie te zakazy traktują0 istocie gry, a zły piłkarz będzie zawsze narzekać, że bramka za mała1 dlatego nie może trafić, albo że wymiary boiska nie takie. Ale Smolareknie narzeka. Istotą życia chrześcijańskiego jest być dobrym piłkarzem,takim Beckhamem czy Smolarkiem... Piłkarzem, który kocha piłkę i lubigrać. Przecież dobry piłkarz nie myśli cały czas: nie mogę dotknąć piłkiręką, nie mogę sfaulować... On po prostu gra! Ma jakiś pomysł i intuicję,jak strzelić gola i to realizuje. Nawet nie pyta trenera: słuchaj Beenhakker,masz u mnie taki autorytet, myślisz, że teraz już powinienem strzelać,czy jeszcze chwilkę kiwnąć? On jest wolny na boisku.To może tutaj jest ta zasadnicza kwestia - wolność?- Tak, wolność! Są wprawdzie ramy - reguły, kodeksy, ale to tylko ramy.Można znać wszystkie zasady i w ogóle nie trafiać w piłkę, już nie mówiąco bramce. Życie chrześcijańskie polega na wolności, na tym, że człowiekkocha to życie, a w nim i miłość, i seks. Po prostu lubi ten sport. Jeżelikocha, to będzie pięknie i wspaniale grał. Chodzi o to, by się nauczyćpięknie i wspaniale grać zespołowo, bo nie da rady inaczej, i strzelać jaknajwięcej goli. A że są reguły - no muszą być. Widziała pani kiedyś piłkarza,kiedy mu piłka wylatuje na aut i chłop się załamuje, płacze i nie chcewięcej grać, bo mu piłka wyleciała? Przegrał potyczkę, ale może jeszczewygrać bitwę! Przegra bitwę, ale może wygrać wojnę! Małżonkom też piłkana aut wychodzi w. czasie współżycia seksualnego, mężowie przestrze-36FRONDA 44/45

łają bramkę, jest jakaś strata, żal, ale odzyskuje się piłkę i gra toczy siędalej. Przecież na samym boisku też nie ma od razu czerwonych kartek,są gwizdki, ostrzeżenia: uważaj, bo zrobisz komuś krzywdę, ale jest teżprzywilej korzyści - jak jest piękna gra, to nawet można nie odgwizdaćfaulu, a dać szansę strzelić. Tak samo w pożyciu małżeńskim - są faulenie ze złośliwości czy braku miłości, tylko powstałe w ferworze gry. Nanajlepszych meczach są faule, ale liczy się to, czy ten mecz był ostry, pełenpasji, czy był przeżyciem, czy gole wpadały, czy emocje rosły i to jest najważniejsze.O to też chodzi w chrześcijaństwie, w życiu w ogóle i w seksiekatolickim - żeby małżonkowie byli pełni pasji i lubili ten sport.Dlaczego Ojciec zajął się tą dziedziną?- Zauważyłem, że to jest nisza w Kościele. Temat bardzo ważny, a niedotkniętyw szczegółach. Moje doświadczenie kapłańskie to potwierdzałoi ciągle się okazywało, że jest jeszcze wiele do wyjaśnienia.No dobrze, ale skąd zakonnik żyjący w celibacie to wszystko wie? Takieszczegóły? Ma na boku kobietę, czy podpatruje przez dziurkę od klucza?- Żartem kiedyś mówiłem, że wszystko się bierze z moich fantazji seksualnych,ale niektórzy „manichejczycy" tak byli tym zgorszeni, że już taknie mówię. Serio zaś - dla mnie są to całkowicie normalne rzeczy. Taknormalne, że aż czasami nawet i nudne, choć wydaje mi się, że w czasierozmów z małżonkami dobrze słyszę, wyłapuję, co im zgrzyta w pożyciui trafiam we właściwy punkt. Słucham i czyszczę, potrafię wyczuć, co jestniezdrowego w myśleniu konkretnego człowieka. A równocześnie wiem,co ludzi boli, i nie jest to wiedza gazetowa. Często się okazuje, że ludziboli i przejmuje zupełnie coś innego niż to, co nagłaśniają media. To, coja robię, to słuchanie ich i odpowiadanie, lepiej lub gorzej. To przechodziteż przez moje doświadczenie, moją osobowość, moją seksualność.Przynajmniej wiem jako chłop, że tak a tak na przykład nie da rady i tomogę żonom czasem powiedzieć. Kobiety również dużo mówią o swojejseksualności, no i siłą rzeczy wychodzi, gdzie jest problem.ZIMA 200837

Czy ze strony kapłanów ma Ojciec czasami przytyki, złośliwe uwagi?- Takich złośliwych uwag na serio nie ma, choć czasami niektórzy siętrochę pośmieją. Choć wyobrażam sobie, że istnieją ludzie, którzy mająpewne hamulce wobec mnie, różne lęki czy niepewności: „co on tam wymyśli".Ale nie odczuwam, żeby ze strony Kościoła szedł jakiś protest. Toidzie od ludzi, którzy swojej seksualności nie akceptują. Nie akceptująswojej męskości, nie akceptują swojej kobiecości. I właśnie po tej agresjiczęsto potrafię rozpoznać, kto ma jakie problemy. Największej agresji,również na moją seksualność, doświadczałem nie ze strony duchownychczy małżonków, a psychologów, którzy zresztą potem w większości okazywalisię zaburzeni seksualnie lub w ogóle osobowościowe Nie chcęprzez to powiedzieć, że psychologowie nie są normalni. Warto miećnatomiast na uwadze, że wiedza o mechanizmach psychicznych to niewszystko, i czasem ludzie, którzy mienią się największymi autorytetami,największe problemy mają ze sobą. Byłem na pewnej szkoleniowej terapii,gdzie przez agresję, którą terapeuci na mnie kierowali, zlokalizowałemich problemy seksualne, nawet te, które były głęboko ukryte i tylkowąskie grono o nich wiedziało.Czy to się potwierdziło?- Potwierdziło się: jeden z nich miał nieuporządkowane życie seksualne- małżeńskie i pozamałżeńskie, drugi był homoseksualistą. Agresja nieszła ode mnie, tylko ku mnie, przede wszystkim dlatego, że jestem księdzem.Ci, którzy nie panują nad swoją seksualnością, nie znają jej wymiarumiłości, wymiaru duchowego, nigdy nie zaakceptują mojej seksualnościjako celibatariusza. Powiedziałam przed chwilą o homoseksualiście,ale trzeba pamiętać, że są różni homoseksualiści, również bardzo uczciwi,porządni i szlachetni, jednak kiedy stają się agresywni wobec mnie,to potwierdzają, że ich seksualność jest problemem. Apeluję więc, abyuważać i nie segregować w prosty sposób ludzi, a szczególnie kapłanów.Dużo pracy przed nami, bo ta dziedzina wymaga ciągłego działaniai prostowania, i to ze strony ludzi świeckich i duchownych. Prawdę powiedziawszy,chodzi.tu o szukanie prawdy i o myślenie, bo nie da rady38 FRONDA 44/45

szukać prawdy nie myśląc. Uważam, że angażując sumienie i serce - tobiblijne serce oznaczające istotę człowieczeństwa - tę prawdę odnajdziemy.- Człowiek też szuka dobra. Jeżeli pożycie seksualne jest czymś dobrymi pięknym, to jest to najbardziej ludzkie i każdy tego potrzebuje.Zakonnice i kapłani też?- Tak, bo gdybyśmy byli wychowani w takim przekonaniu, że seksualnośćjest czymś złym, to na bazie tego niemożliwe jest zbudowanie celibatu.Ludzie wykończyliby się ciągłą walką ze swoją seksualnością. Trzeba jąjakoś ułożyć i w procesie wychowania zintegrować ze swoją duchowością,uczuciowością, ze swoim człowieczeństwem. Kiedy się jej człowieknie boi, to po prostu łatwiej z nią żyć.Ta energia, którą można przekierować z obdarowywania siebie miłościąerotyczną w dziedzinę innych ludzkich relacji i działań, to jest potężnaenergia, i myślę, że ci, którzy żyją w celibacie lub samotnie, mogą w tensposób nią emanować.- Nie można żyć bez jedzenia, bez picia, bez spania. A bez aktywnościseksualnej żyć można, tylko trzeba sobie własne życie zinterpretować,nadać mu sens. Dlatego celibat bez Boga to jest rzeczywiście coś podejrzanego.Ze sferą seksualną można sobie poradzić, ale trzeba o nią zadbaćz wielką miłością i szacunkiem.Bardzo dziękuję za rozmowę.Rozmawiała: Mira JankowskaZIMA 2008

Czekałem pod drzwiami, wiedziałem, że żona jest nieprzytomnai że jest z nią źle. Kiedy z sali operacyjnej wyszedłlekarz, obawiałem się najgorszego.ŻYCIODAJNOŚĆELŻBIETA R U IM A N40FRONDA 44/45

- Kiedy dowiedziałam się, żejestem w drugiej ciąży, byłamprzerażona. Rok wcześniej skończyłambrać chemię, a przedemną była ciężka operacja. RenataMakowska z Warszawy walczyłaz chorobą nowotworową odkilku lat. Jej dwuletnia córeczkaczęsto bywała tylko z ojcem lubdziadkami, kiedy Renata trafiałana kolejną chemię.Wszystko zaczęło się w pierwszychmiesiącach po urodzeniuJulii. Jeszcze przed rozwiązaniem Renata zauważyła na szyi guz. Do lekarzaposzła trzy miesiące później. Diagnoza: nowotwór na splocie barkowym.Zaczęła się walka o życie.- Czasami była tak słaba, że całymi tygodniami leżała bezradnie- opowiada Roman, mąż Renaty. Leczenie w Warszawie, później weWrocławiu, przynosiło poprawę na krótko. - Miałem wrażenie, że kiedysię dźwigała, wtedy choroba uderzała na nowo. Widziałem, że nikniew oczach, traci nadzieję. Wtedy wpadłem na pomysł - może dziwny w tejsytuacji - ale postanowiłem przypomnieć jej, co mi kiedyś obiecała.- Kiedy usłyszałam od męża: nie możesz się poddać, przecież obiecałaśmi syna, to nie wiedziałam, czy śmiać się, czy płakać. Przecież niebyłam nawet w stanie wziąć na ręce córeczki.Po kilku miesiącach nastąpiła poprawa. Renata mogła zajmować siędomem, chodzić na spacery z Julią. Przy kolejnym badaniu okazało się,że jest w ciąży. „To niemożliwe" usłyszała od lekarzy. „Ciągle jest panichora, od ostatniej chemii minęło zaledwie kilkanaście miesięcy. Czyzdaje sobie pani sprawę, co takiego ewentualnie pani urodzi? Nawet pięćlat po zakończeniu chemii istnieje ogromne ryzyko, że płód obciążonybędzie poważnymi wadami"Renata usłyszała, że nie znajdzie lekarza, który poprowadzi jej ciążę.Że jest to poważne zagrożenie dla jej życia, a dziecko i tak nie ma szansbyć normalne. Kolejni lekarze po obejrzeniu dokumentacji jej chorobystwierdzali, że ciążę natychmiast trzeba usunąć.ZIMA 200841

- Rzeczywiście, czułam się corazgorzej - wspomina Renata. - Doszłodo tego, że mogłam już tylko leżeć.Byłam jednak pewna, czego chcę- chcę urodzić dziecko, które jest wemnie. Niezależnie od tego, czy będzie„normalne", czy nie.- Słyszałem od lekarza - dopowiadaRoman - że Renata nie przeżyjetej ciąży, że dziecko może niemieć nóżek albo rączek, ale obojebyliśmy pewni, że nawet jeśli to będzieostatnia rzecz, jaką uda nam sięrazem zrobić na ziemi, to nigdy nie zgodzimy się na usunięcie ciąży.Kolejna wizyta u onkologa przyniosła następną diagnozę - przerzutydo jamy brzusznej. Wyniki badań i zdjęcia nie pozostawiały wątpliwości:pojawił się nowy guz, wymagający natychmiastowej operacji. W przypadkuciąży wygląda to następująco: należy unieść dziecko, aby wyciąćguz. Renata nie zgodziła się: to mogłoby zaszkodzić dziecku.Niespodziewanie Makowscy znaleźli sprzymierzeńca. Ciążę Renatyzdecydował się poprowadzić profesor Bogdan Hazan. - Pacjentka zgłosiłasię do mnie z dokumentacją wskazującą na istnienie nowotworu złośliwego,naciekowego - wspomina lekarz. - Stwierdziłem, że ciąża rozwijasię prawidłowo, choć kobieta cierpiała na ogromne bóle spowodowanechorobą. Moje doświadczenie wskazywało, że ciążę należy wydłużać, bydać jak największe szanse dziecku. Wcześniej prowadziłem ciąże wielukobiet, które spodziewały się dziecka, będąc ciężko chore, na przykładna endometriozę czy astmę. W ich przypadku ciąża znacznie poprawiałastan zdrowia - już po urodzeniu stwierdzały, że te dziewięć miesięcybyło stanem ich najlepszego samopoczucia.Był trzydziesty tydzień ciąży, gdy stan Renaty gwałtownie się pogorszył.Trafiła do szpitala. Kiedy okazało się, że życie dziecka jest zagrożone,podjęto decyzję: natychmiastowa operacja i to podwójna. Czekały jużdwie sale operacyjne i dwa zespoły lekarzy - jeden miał wyjąć dzieckoprzez cesarskie cięcie, drugi miał wyciąć guz.42FRONDA 44/45

- Czekałem pod drzwiami, wiedziałem,że żona jest nieprzytomna i że jestz nią źle. Kiedy z sali operacyjnej wyszedłlekarz, obawiałem się najgorszego. Usłyszałem:ma pan syna!Tymczasem rozpoczęła się drugaoperacja. Onkolodzy byli zaskoczeni- żadnego guza nie znaleziono. Jeszczeraz przeglądali wyniki badań - nie byłowątpliwości: trzy miesiące wcześniej byłyprzerzuty w jamie brzusznej. Widocznena zdjęciach jak na dłoni.Chłopiec dostał osiem punktów, ważył1580 gramów, oddychał samodzielnie. Po piętnastu minutach jegostan się pogorszył. Trafił do Instytutu Matki i Dziecka, gdzie przez kilkadni trwała walka o jego życie. W końcu zaczął dochodzić do zdrowia. Podwóch miesiącach był już w domu.Renata szybko wracała do sił. Jedyne wytłumaczenie, jakie podawalijej lekarze, brzmiało: widocznie ciąża zmobilizowała siły obronne organizmu,który samodzielnie zwalczył przerzuty nowotworowe. - Pewneimmunologiczne procesy zachodzące w czasie ciąży sprawiły, że rozwójnowotworu został zatrzymany - mówi profesor Hazan. - Niedawnojeszcze panowało w medycynie przekonanie, że w przypadku chorobynowotworowej ciąża pogarsza stan kobiety, dziś onkolodzy twierdzą coinnego.Dziś Michał ma trzy lata, jest zdrowym i inteligentnym malcem, a Renataw pełni sił opiekuje się rodziną. Roman nie ma wątpliwości, że gdybywtedy zdecydowali się usunąć ciążę, dziś nie miałby ani syna, ani żony.ELŻBIETA RUMANRysunki: Leonardo da Vinci

Wyczekiwanie upragnionej osoby ma coś z szatańskiejekstazy. Jesteś zaczarowany. Tracisz poczucie czasu,czekasz tylko na nią. Coś podobnego musiał przeżyćThomas Mann: opisuje to w opowiadaniu Śmierć w Wenecji,i było to z pewnością jego własne doświadczenie.O KORZYŚCI,JAKĄ MOŻNA UZYSKAĆZ WŁASNEGOHOMOSEKSUALIZMUDANIEL LIFSCHITZDaniel Lifschitz jest znanym i cenionym na świecie malarzem oraz egzegetąbiblijnym. Urodził się w 1937 roku w żydowskiej rodzinie w Bernie.Studiował archeologię na uniwersytetach w Genewie i Bernie. W 1960roku przerwał gwałtownie karierę akademicką w Szwajcarii, by przenieśćsię do kibucu Nir-David w Izraelu, gdzie stworzył Muzeum ArcheologiiŚródziemnomorskiej. W1961 roku w poszukiwaniu Boga udał się do Indii,gdzie mieszkał w hinduskich aśramach. Po powrocie do Europy zamieszkałna wyspie Patmos, gdzie zaczął malować. W1964 roku w Lozannieodbyła się pierwsza indywidualna wystawa jego prac malarskich- od tamtej pory miał ponad 80 wystaw w muzeach i galeriach na całymświecie. W1964 roku przeniósł się do Kartony we Włoszech, a dwa łatapóźniej nawrócił się na katolicyzm i przyjął chrzest. Wiatach 1966-1971związany był ze wspólnotą Don Diosetti, najpierw w Monteveglio, a potemw Jerozolimie. W roku 1973 wstąpił na Drogę Neokatechumenalną44FRONDA 44/45

w parafii św. Rodziny w Palermo na Sycylii, a po roku ożenił się z AngeląBonsangue, która z czasem urodzi mu pięcioro dzieci. Jako wędrownykatechista ewangelizował we Włoszech, Grecji, Turcji, Egipcie, Izraelu,Szwajcarii, Etiopii i Stanach Zjednoczonych. Od 1986 roku zaczął pisaćkomentarze do Biblii, zwłaszcza do Psalmów i Księgi Rodzaju. Publikowałteż książki na temat żydowskiej mistyki, chasydyzmu i midraszy. Znanyjest również jako autor licznych sztuk teatralnych i scenariuszy filmowych.W2007 roku w wydawnictwie Parva w Rzymie ukazała się pierwsza częśćautobiografii Daniela Lifschitza pt. Bóg wyrwał mnie z nieczystości (Diosceglie 1'immondizia), w której autor po raz pierwszy publicznie przyznałsię do swojego homoseksualizmu. Poniżej drukujemy fragment tej książki.LORENZOJest listopad 1961 roku. Miałem nazajutrz ruszyć z Zurichu - przejeżdżającprzez Ateny i Patmos - w kierunku New Delhi, w poszukiwaniuduchowości hinduskiej. Nie pamiętam już, dlaczego wyruszałem z tegowłaśnie miasta. Być może kierował mną jakiś interes związany ze sprzedażąmoich znalezisk.rys. Janusz KapustaHotel znajdował się niedaleko stacji,toteż zdecydowałem się zjeść kolacjęw Banhoff Buffet, gdzie innymrazem udaliśmy się z moim ojcem naobiad. Jedząc, oddawałem się czytaniugazety, by rozproszyć to uczuciesamotności, które zawsze dopadamnie w restauracjach, ilekroć jestemzmuszony jadać obiad czy kolacjęsamemu 1 . Podniosłem oczy i naglezobaczyłem przed sobą kelnera,który nalewał mi wino. Mógł miećco najwyżej 18 lat i był tak piękny,że serce zaczęło mi walić w piersi jak1Ten rodzaj samotności jest momentem kairós (chwilą sprzyjającą) na ataki złego.„Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam" (Rdz 2,18).ZIMA 200845

zwariowane. Rażenie piorunem. Nic się nie dało zrobić. Straciłem głowę,ogarnięty niepohamowanym pragnieniem. Jedząc bez zwracania uwagina smak potrawy, nie potrafiłem więcej myśleć. Nie widziałem niczegowięcej poza nim.Człowiek homoseksualny, przeżywając coś, co musi ukrywać - przynajmniejw tamtych czasach tak było - wie doskonale, jak dać się rozpoznaćprzedmiotowi swych pragnień. Wystarczy nieznaczny ruch powiek,spojrzenie porozumiewawcze i tęskne, i ów drugi, jeśli jest zainteresowany,rozumie. To diabeł osobiście zarządza tym tańcem 2 .W mig zorientowałem się, że również i ja jemu się podobam. Kiedytylko mógł, powracał do mego stolika, nalewając mi kolejne wino i ocierającsię o ramię. Wydarłem kartkę z mego kalendarza i napisałem: „JestemDaniel, a ty?". Zabrał ją, powracając po kilku chwilach. Dopisał podmoim imieniem: „Jestem Lorenzo. Możemy się zobaczyć?" Wyrwałemkolejną kartkę: „Kiedy i gdzie?" Dolewając mi po raz kolejny wina, szepnąłmi do ucha: „Poczekaj na mnie o dziesiątej, tylko nie przyglądaj mi sięw ten sposób, jeszcze ktoś z obsługi się domyśli!".Odtąd istniał tylko on. A Indie? Kogo obchodziły?Wyczekiwanie upragnionej osoby ma coś z szatańskiej ekstazy. Jesteśzaczarowany. Tracisz poczucie czasu, czekasz tylko na nią. Coś podobnegomusiał przeżyć Thomas Mann: opisuje to w opowiadaniu Śmierćw Wenecji, i było to z pewnością jego własne doświadczenie.Owszem, straciłem głowę. Ale nie do tego stopnia, by umrzeć z powoducholery 3 . Jeśli przełożyłbym wyjazd do Indii, straciłbym cały bilet.W każdym razie postanowiłem wyjechać następnego dnia. Wcześniejmiałem zatrzymać się w Atenach. Był to postój przewidziany w bilecie.Chciałem zobaczyć Patmos, wyspę z białymi domami, i być może kupićjeden z nich, by móc tam malować. W dalszej kolejności miałem wyruszyćdo Indii.By nie popaść w szaleństwo, okłamywałem samego siebie. Wiedziałemw sercu, że wrócę do Zurichu, by znów zobaczyć Lorenza. Oddawa-2Podejście mężczyzny do kobiety jest odmienne: nie ma w nim tego zakonspirowanegopodtekstu, owego języka złożonego z mrugnięć, tęsknych spojrzeń, lekkich muśnięćitd.3W opowiadaniu Thomasa Manna starszy mężczyzna, oczarowany urodą młodegopolskiego chłopca, pozostaje w Wenecji i umiera na cholerę.4g FRONDA 44/45

łem się w myślach marzeniu o wspólnym życiu.Wlazło mi to pod skórę, stanowiło część mniesamego...Myśl o Lorenzu, prawdziwa obsesja, chodziła zamną wszędzie. Podczas spacerów, pertraktowania,przed zaśnięciem, wszędzie. Musiałem wrócić doSzwajcarii, by go zobaczyć. W Atenach kupiłem bilettam i powrotem do Zurichu. Przyjechałem wczesnympopołudniem. Nie mając swego adresu, przyszło mi czekaćaż do wieczora. Co za udręka dla kogoś tak niecierpliwego jak ja!Gdzieś około siódmej udałem się w kierunku stacji i wszedłem doznanej mi już restauracji. Usiadłem przy tym samym stoliku, czekałem.Zbliżył się starszy kelner. Zamówiłem coś do jedzenia i, oczywiście,wino. Przyniósł je pewien młodzieniec, ale nie był to Lorenzo. Czytającgazetę, zacząłem jeść. Kiedy młodzieniec wrócił, by dolać mi do kielicha,zapytałem go jakby od niechcenia: „Wiesz może, gdzie jest Lorenzo?".„Ten drobny Włoch, który zastępował mnie podczas wakacji? Wrócił doItalii!"Wszystko to prawda, z wyjątkiem ostatnich linijek. Ubawiłem sięich zmyślaniem. Wystarczy kilka słów, by odmienić atmosferę, zaś historyjkęnudną oraz bez przyszłości zamienić w romantyczną opowieśćo bejowskiej miłości... I być może ktoś - przy zuchwałym założeniu, żektokolwiek kupi moją książkę - zacznie odgadywać: „I odnaleźli się, cidwaj? Żyją jeszcze, ci sześćdziesięciolatkowie z hakiem, razem? Pobralisię w urzędzie? Postarali się, wybaczcie, o adopcję dzieci?"Nie, nie odnaleźli się. Na szczęście, homoseksualne przygody kończąsię zazwyczaj klęską 4 .Lorenzo był, nawet nalał mi wino, jednakże udawał, że mnie nie zna.Kiedy wrócił, by napełnić mi po raz kolejny szklaneczkę, zapytałem: „Coz tobą? Czemu mnie ignorujesz? Wróciłem tylko dla ciebie!" Nalewając,szepnął: „Nie gap się tak na mnie, patrzą na nas! Zostawiłeś mnie, terazjestem z kimś innym!".4Jasna cholera, na szczęście! Jeśli tego typu przeżycia nie powodowałyby cierpień,nie mogłyby się przerodzić w autentyczne duchowe poszukiwanie, a następnie w spotkaniez jedyną Osobą, która nie zawodzi, Jezusem.ZIMA 200847

Zapłaciłem i wyszedłem, czując mdłości do samego siebie. Jak mogłemżyć przez cały ten czas w nieistniejącym świecie, myśląc w kółkoo kimś, kto wcale się mną nie zainteresował, i nigdy tego nie zamierzał,kto absolutnie na mnie nie czekał, chciał jedynie zabawić się? 5 .Wszystko to było wytworem mojej głowy, mojej samotności, wszechobejmującejmnie potrzeby prawdziwej przyjaźni, kogoś, kto nigdy nienadchodził. Włóczyłem się aż do czwartej nad ranem po ogrodach miejskich,bez przerwy, nie rozmawiałem z nikim, w poszukiwaniu nieistniejącejbliźniaczej duszy. W moim szaleństwie widziałem sylwetki osób,które zbliżając się do mnie, okazywały się być drzewem, tablicą bądź pojemnikiemna śmieci. Był także znak drogowy z napisem „STOP". Leczoczekując czegoś innego, nie byłem w stanie go odczytać. O czwartej nadranem powróciłem do hotelu. Podjąłem decyzję: pierwszym samolotemwracam... do IndiiO KORZYŚCI, JAKĄ MOŻNA UZYSKAĆ Z WŁASNEGOHOMOSEKSUALIZMUBłogosławię Pana za moją skłonność homoseksualną! Gam zu le tovah\Gdy to piszę, już dudnią mi w uszach protesty ułożonych katolikóworaz głosy zachwyconych „zawodowych" homoseksualistów, którzyz ułomności czynią zalety.Spróbuję zatem wszystko wyjaśnić: należy odróżnić płaszczyznę historycznąod płaszczyzny łaski, nawet jeśli obydwie zawsze jakoś się splatają.Płaszczyzną łaski jest dar, jaki Ojciec nam sprawił, posyłając do nasJezusa Chrystusa.Aby wyjaśnić lepiej, co mam na myśli, gdy mówię o płaszczyźnie łaski,posłużę się dwoma stwierdzeniami św. Pawła: „Bóg poddał wszystkichnieposłuszeństwu, aby wszystkim okazać swe miłosierdzie" (Rz 11,32).„Lecz Pismo poddało wszystko pod władzę grzechu, aby obietnica dostałasię na drodze wiary w Jezusa Chrystusa tym, którzy wierzą" (Gal3,22).5I kogo w dodatku skrzywdziłem. On grał, a ja, starszy od niego, chciałem nim sięposłużyć, podporządkowując go mojemu pożądaniu. Z tego jednakże zdałem sobie sprawędopiero po wielu latach."FRONDA 44/45

Bóg zatem wszystko poddał pod władzę grzechu. Po co? Aby wszystkimokazać miłosierdzie. Nie ma żadnej różnicy: „wszyscy bowiem zgrzeszylii pozbawieni są chwały Bożej" (Rz 3,23).Jeśli wszyscy zgrzeszyli, to jedynie Chrystus, człowiek, ikona Ojcamoże nas zbawić i odrodzić. Dotyczy to zarówno heteroseksualnych, jaki homoseksualnych konieczności egzystencjalnych. Tylko Chrystus mógłpowiedzieć: „Każdy, kto pożądliwie patrzy na kobietę, już się w swoimsercu dopuścił z nią cudzołóstwa" (Mt 5,27). Tak samo, rzecz jasna, jeśliktoś patrzy na mężczyznę, pożądając go 6 .Również i osoby heteroseksualne, uważające się za normalne, są takimijedynie na poziomie natury. Na poziomie łaski potrzebują być zbawione,jak wszyscy inni, nie od heteroseksualności, lecz od tego, w jakisposób jej używają.Tak samo człowiek homoseksualny. Na poziomie natury nie jest normalny,lecz skoro wszyscy zgrzeszyli, przestaje to odgrywać istotną rolę.Na poziomie łaski potrzebuje być zbawiony, nie od homoseksualności- jakżeby miał się z niej wydostać, jeśli jest jej niewolnikiem? - ale odtego, jak ją przeżywa.Wszyscy zatem na poziomie łaski, to jest wobec Boga, jesteśmy równi:heteroseksualiści, biseksualiści, homoseksualiści, tirówki, transseksualiści,eunuchy, pedofile i święci.Na poziomie natury natomiast tak nie jest! Tu nie jesteśmy jednakowii jeśli tego nie uznajemy, niszczymy samych siebie. Wszyscy wzięliśmysię z połączenia heteroseksualnego i jeśli Bóg zechce, by ludzkość trwaładalej, wszyscy nadal będziemy się rodzić z nasienia męskiego i jajeczkakobiecego. Nie zdołają tego zmienić nawet eksperymenty genetyczne.Kto dąży do „unormowania" w społeczeństwie homoseksualizmu, dozrównania go z tradycyjną rodziną - być może nie wiedząc o tym - niszczyspołeczeństwo, a wraz z nim samego siebie 7 .To moje rozważanie stosuje się do wszystkich, niemniej można jeskierować - w nadziei na to, że zostanie się wysłuchanym - jedynie do6Żądza posiadania jest przyczyną zarówno grzechu pierworodnego, jak i wszystkichobecnych.7Dotknęło mnie pewne wystąpienie profesora Veronesiego, w którym, niestety niebez racji, przewidywał, iż zmierzamy w stronę społeczeństwa biseksualnego. Być możenie zdawał sobie sprawy, że to jego ironiczne przewidywanie jest proroctwem śmierci.ZIMA 2008 49

tych, którzy cierpią z powodu swejhomoseksualności. Ci, którzy homoseksualizmtraktują jako medalzasługi, nigdy nie przyjmą tego dowiadomości.Powrócę do pierwszego zdania:„Błogosławię Pana za moją skłonnośćbiseksualną".Dlaczego? Czy nie dość przysporzyłacierpień zarówno mnie, jaki innym?Otóż błogosławię dlatego, ponieważjest i pozostaje szczebelkiemna drodze mojej relacji z JezusemChrystusem. Są jeszcze inne szczeble: frustracje artystyczne, kościelnei małżeńskie, śmierć mego syna, katastrofalna sytuacja duchowa współczesnegojudaizmu.Każdy ma swoje punkty spotkania z Jezusem, rzecz jasna również teo charakterze heteroseksualnym. Lecz zawsze poprzez własną słabość,zgorszenie, krzyż możemy wejść w relację z Chrystusem, a On z nami:„Jeśli kto przychodzi do Mnie, a nie ma w nienawiści swego ojca i matki,żony i dzieci, braci i sióstr, nadto i siebie samego, nie może być moimuczniem. Kto nie nosi swego krzyża, a idzie za Mną, ten nie może byćmoim uczniem" (Łk 14,26).Odrzuć słabość, zgorszenie, krzyż, a odrzucisz zbawienie!Ktoś może wygadywać głupstwa, jak były minister kultury w programie„Porta a Porta": „jeśli ktoś jest homoseksualistą, niech sobie znajdziejakąś ładną kobietę i znormalnieje!".Ale ja nie chcę być normalny, ani jako heteroseksualny, ani jako homoseksualny.Ja chcę Chrystusa!Ktoś posiada skłonność homoseksualną, biseksualną czy heteroseksualnąi może w niej trwać przez całe życie, aż do śmierci, a ta skłonnośćw dodatku może z latami się wzmagać. O tym właśnie mówi Talmud:„Popęd zaniknie dopiero po śmierci". Nie wystarczą dobre rady katolickichpolityków. Bez Chrystusa każdy pozostanie w swym własnym zakichanymżyciu.50FRONDA 44/45

Przed osobą homoseksualną otwiera się pewna droga, być możew o wiele większym zakresie niż w przypadku wielu tak zwanych osób„normalnych": droga ku poznaniu 8 Jezusa Chrystusa.Nie w sensie sentymentalnym czy platonicznym, jak to czują niektóresubtelne i narcystyczne dusze. Nie! Mam na myśli zjednoczenie z JezusemChrystusem, prawdziwym człowiekiem i prawdziwym Bogiem! Tylko Onda nam swego Świętego Ducha za każdym razem, gdy wyrzekniemy sięsamych siebie, aby żyć Nim. I nie tylko z Nim. Ten realny związek, jakiOn ustanawia z nami poprzez wiarę i sakramenty, w miarę jak pozwolimyMu się odradzać na nowo, przeobrazi się w intymną więź również z JegoMatką („oto twój syn!"), jak też z każdą kobietą.Dziś, w naszym przyzwalającym na wszystko społeczeństwie, przedhomoseksualnymi, udręczonymi chrześcijanami otwiera się cudownadroga ku spotkaniu z Chrystusem i ze świętością.Dramatem osób homoseksualnych nie jest wcale ich homoseksualizm,ale ich złudzenie i pragnienie bycia normalnymi.RELIGIE, CYWILIZACJE I HOMOSEKSUALIZMPierwsze, czego dokonał judaizm, to odseksualnienie Boga 9 . Zwyczajneposługiwanie się wzrokiem, bez słuchania Słowa Boga, ciągnie8Poznanie w sensie biblijnym. Nie tylko intelektualnym, ale egzystencjalnym, jakbywięź małżeńska.9„Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię" swoim Słowem, a nie poprzez jakąśczynność seksualną. Teologicznie bardziej poprawnie zabrzmiałoby coś takiego: „Na początkuBóg wyciągnął Abrahama z idolatrii swego klanu (Rdz 12,1-6), zawierał z nimprzymierze, przypieczętowane widzialnym znakiem obrzezania" (Rdz 17,9-16). Oznaczałoto całkowite i radykalne zerwanie ze wszystkimi innymi religiami oraz zmianę ludzkichdziejów. Bogowie wszystkich religii i cywilizacji tamtych czasów byli zaangażowaniw związki seksualne. Na Bliskim Wschodzie bogini Isztar uwiodła człowieka Gilgamesza,bohatera babilońskiego. W religii egipskiej bóg Ozyrys miał stosunki seksualne z siostrąIzydą, która poczęła boga Horusa. W Kanaanie El, bóg posiadający tę samą rangę, co greckiZeus, utrzymywał stosunki seksualne z Aszerą, Junoną. W wierzeniach hinduskich bógKriszna był seksualnie aktywny, mając stosunki z licznymi kobietami, wciąż podążającza boginią Radhą. Bóg Samba zaś, syn Kriszny, uwodził śmiertelne kobiety i mężczyzn.W greckich wierzeniach Zeus po poślubieniu Hery uganiał się za kobietami oraz porwałpięknego, młodego Ganimedesa. Po tym, jak tamten został podczaszym bóstw na Olimpie,spędzał czas, masturbując młodzieńca. Posejdon poślubił Amfitrytę, co nie przeszkadzałomu uganiać się za Demetrą i zgwałcić Tantala. Również w Rzymie bogowie nagabywaliZIMA 2008 51

człowieka w kierunku idolatrii i grzechu 10 w ogólności, a zwłaszcza homoseksualizmu.Św. Paweł stwierdza to z całą jednoznacznością, w duchuteologicznym, nie zaś moralistycznym, w Liście do Rzymian (1,22-27):„zamienili chwałę niezniszczalnego Boga na podobizny i obrazy śmiertelnegoczłowieka... Dlatego wydał ich Bóg poprzez pożądania ich sercna łup nieczystości, tak iż dopuszczali się bezczeszczenia własnych ciał...Dlatego to wydał ich Bóg na pastwę bezecnych namiętności: mianowiciekobiety ich przemieniły pożycie zgodne z naturą na przeciwne naturze.Podobnie też i mężczyźni, porzuciwszy normalne współżycie z kobietą,zapałali nawzajem żądzą ku sobie, mężczyźni z mężczyznami uprawiającbezwstyd..."W religiach słuchania i Słowa mocnego, praktykowanie homoseksualizmujest całkowicie zakazane. Im bardziej traci na mocy Słowo, tymbardziej narasta przyzwolenie.w celach seksualnych zarówno mężczyzn, jak i kobiety. W obliczu tak intensywnego życiaseksualnego bogów nie powinno nas dziwić odkrycie, że wszystkie religie i misteryjneobrzędy przewidywały wszelkiego rodzaju czynności seksualne (sprawdź podstawy liturgicznemisteriów eleackich, delfickich oraz orgii na cześć bożka Pana). Na starożytnymBliskim Wschodzie i w wielu innych miejscach dziewczyny były pozbawiane dziewictwaprzez kapłanów przed zamążpójściem, prostytucja sakralna była zaś niemal powszechna.Męskie i żeńskie prostytutki, świadcząc usługi czasowo czy też na stałe, spełniając wszelkieczynności seksualne na rzecz wiernych: heteroseksualne, homoseksualne, oralne i genitalne,rozdawały swe wdzięki w zależności od świątyni. Na całym Bliskim Wschodzie,od najdawniejszych czasów, stosunek analny stanowi element czci oddawanej bogom.10Korzeń słowa „grzeszyć" - chatah, znaczy chybić celu, spudłować. Celem człowiekajest zjednoczenie z Bogiem. Wszelka rzeczywistość ludzka, która powoduje owochybienie celu, jest grzechem. Nie chodzi więc u początków o jakiś moralistyczny termino etycznym czy seksualnym wydźwięku. Grzeszenie oznacza brak oblubieńczej więziz Bogiem i złączenie się w jakiś sposób z innym „kochankiem". Oznacza grzeszyć przeciwkojedynemu oblubieńcowi.52FRONDA 44/45

Biblia poucza: „Nie będziesz obcował z mężczyzną, tak jak się obcujez kobietą. To jest obrzydliwość!" (Kpł 18,22) i wymierza najwyższąkarę temu, kto się tego fizycznego aktu dopuszcza (Kpł 20,13). Z punktuwidzenia tradycji biblijnej i pobiblijnej (rabinicznej) zdania te zakazująw sposób jednoznaczny homoseksualizmu męskiego 13 .Ciekawe i symptomatyczne, zważywszy na wzrastające w łonie rabinicznegojudaizmu pobiblijnego pewnego rodzaju poczucie wyższościw stosunku do pogan, jest między innymi takie zdanie z Talmudu: „Żydzipozostają poza podejrzeniem o homoseksualizm" (Qiddushin 82a).Ewolucja tradycyjnego żydowskiego życia rodzinnego oraz ogromneznaczenie, jakie mu się przypisuje, dostarczyły innego argumentu, w zgodziez którym homoseksualizm postrzegany jest jako niedopuszczalnezboczenie. Żydowska niechęć w stosunku do homoseksualizmu przeszłana moralność chrześcijańską, która ze swej strony miała wpływ na postawypubliczne oraz przepisy prawne w chrześcijańskich krajach.ChrześcijaństwoChrześcijaństwo przejmuje to, co zawiera tradycja biblijnego judaizmu.Poza cytowanym już fragmentem Rz 1,28-35, mamy jeszcze dwa jednoznacznecytaty:1 Kor 6,9-10: „Czyż nie wiecie, że niesprawiedliwi nie posiądą królestwaBożego? Nie łudźcie się! Ani rozpustnicy, ani bałwochwalcy, anicudzołożnicy, ani rozwiąźli, ani mężczyźni współżyjący z sobą, ani złozną,tak jak się obcuje z kobietą, popełnia obrzydliwość. Obaj będą ukarani śmiercią samitę śmierć na siebie ściągnęli". Por. także Sdz 19,22 n.Ciekawe, że w okresie biblijnym i pobiblijnym mamy udokumentowaną tylko jednąkarę śmierci z powodu homoseksualizmu czy lesbijskości. W nowoczesnym judaizmie(ortodoksyjnym, konserwatywnym i liberalnym) istnieje wiele prób usprawiedliwienia,uwolnienia od karalności i zalegalizowania homoseksualizmu. Jedynym kierunkiem dzisiejszegojudaizmu pozostającym na tradycyjnych rabinicznych pozycjach jest odłam ultraortodoksyjnyi chasydzki.13Homoseksualizm kobiecy (lesbijskość) nie jest wyraźnie zakazany, ani nawetwspomniany, nawet jeśli pewien jego zakaz został nadany przez tradycję pobiblijną, napodstawie dedukcji zdania: „Tego, co czynią (kobiety) w ziemi egipskiej, w której mieszkaliście,nie czyńcie" (Kpł 18,3 i odpow. Sifra). Biorąc pod uwagę to, co mówi Kpł 18,23:„Także i kobieta nie będzie stawać przed zwierzęciem, aby się z nim złączyć. To jest sromota!(to 'eva)'\ wnioskuje się, iż w jakiś sposób zakazana jest również lesbijskość.54FRONDA 44/45

dzieje, ani chciwi, ani pijacy, ani oszczercy, ani zdziercy nie odziedzicząkrólestwa Bożego".1 Tm 1,10: „Prawo nie dla sprawiedliwego jest przeznaczone, ale dlapostępujących bezprawnie i dla niesfornych, bezbożnych i grzeszników,dla niegodziwych i światowców, dla ojcobójców i matkobójców, dla zabójców,dla rozpustników, dla mężczyzn współżyjących z sobą, dla handlarzyniewolnikami, kłamców, krzywoprzysięzców i [dla popełniających]cokolwiek innego, co jest sprzeczne ze zdrową nauką".Jezus u Mateusza (19,4-5), mimo że nie wypowiada się wprost na temathomoseksualizmu, cytując Rdz (1,27): „mężczyzną i niewiastą ichstworzył" oraz Rdz (2,24): „Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swegoi matkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem"z góry mu zaprzecza, jako czemuś niezgodnemu z przeznaczeniemmężczyzny „zgodnie z Pismem", podkreślając w to miejsce ważność małżeństwa.Również u Marka (7,21-22), wciąż nie wprost, Jezus zaprzecza zgodnościhomoseksualizmu ze swym nauczaniem, nazywając „złymi myślami"nierząd i sprośność, pojęcia w przypadku niektórych wierszy raczejgiętkie, lecz przynajmniej po części ukazujące związek z tym, czego homoseksualizmsię domaga 14 .Kościół katolicki nie potępia orientacji homoseksualnej, za to - jakustaliła Kongregacja Nauki Wiary 15 - określa ją „zachowaniem wewnętrznienieuporządkowanym". Natomiast potępia czyn homoseksualny.Katechizm Kościoła Katolickiego wypowiada się następująco:2357. Homoseksualizm oznacza relacje między mężczyznami lubkobietami odczuwającymi pociąg płciowy, wyłączny lub dominujący, doosób tej samej płci. Przybierał on bardzo zróżnicowane formy na przestrzeniwieków i w różnych kulturach. Jego psychiczna geneza pozostajew dużej części niewyjaśniona. Tradycja, opierając się na Piśmie Świętym,przedstawiającym homoseksualizm jako poważne zepsucie, zawsze głosiła,że „akty homoseksualizmu z samej swojej wewnętrznej natury są14Dwa fragmenty z Nowego Testamentu, mówiące o psach, można w jakiś sposóbodnieść do homoseksualistów; por. Fil 3,2: „Strzeżcie się psów" i Ap 22,5: „Na zewnątrzsą psy".15List do Biskupów Kościoła katolickiego o duszpasterstwie osób homoseksualnychz dn. 1 października 1986," [3].ZIMA 200855

nieuporządkowane". Są one sprzeczne z prawem naturalnym; wykluczająz aktu płciowego dar życia. Nie wynikają z prawdziwej komplementarnościuczuciowej i płciowej. W żadnym wypadku nie będą mogły zostaćzaaprobowane.2358. Pewna liczba mężczyzn i kobiet przejawia głęboko osadzoneskłonności homoseksualne. Skłonność taka, obiektywnie nieuporządkowana,dla większości z nich stanowi trudne doświadczenie. Powinno siętraktować te osoby z szacunkiem, współczuciem i delikatnością. Powinnosię unikać wobec nich jakichkolwiek oznak niesłusznej dyskryminacji.Osoby te są wezwane do wypełniania woli Bożej w swoim życiu i - jeśli sąchrześcijanami - do złączenia z ofiarą krzyża Pana trudności, jakie mogąnapotykać z powodu swojej kondycji.2359. Osoby homoseksualne są wezwane do czystości. Dzięki cnotompanowania nad sobą, które uczą wolności wewnętrznej, niekiedy dziękiwsparciu bezinteresownej przyjaźni, przez modlitwę i łaskę sakramentalną,mogą i powinny przybliżać się one - stopniowo i zdecydowanie - dodoskonałości chrześcijańskiej.Spośród wszystkich konfesji chrześcijańskich, Kościół katolicki jestnajbardziej jednoznaczny w potępieniu czynów homoseksualnych.IslamKoran 16 stwierdza w sposób jasny, że stosunki homoseksualne są zabronione.Al-A'raf: „Lot powiedział do swego ludu: «Czy będziecie popełniaćbezecne czyny, jakich nie popełnił przed wami żaden ze światów? Otoprzychodzicie przez namiętność do mężczyzn zamiast do kobiet. Tak,jesteście ludem występnym!». I odpowiedzią jego ludu były tylko słowa:«Wyprowadźcie ich z waszego miasta! To są ludzie, którzy się uważają zaczystych!»" (Koran, 7,80-82).Al-shu'ara' (od 165): „Czy będziecie obcować z mężczyznami zewszystkich światów, a pozostawiać wasze żony, które stworzył waszPan dla was? Tak, jesteście ludem występnym!". Oni powiedzieli: „Jeśli16Koran, tłum. J. Bielawski, Warszawa 1986.56FRONDA 44/45

nie zaprzestaniesz, o Locie, to niechybnie zostaniesz wypędzony!" Onpowiedział: „Nienawidzę tego, co wy czynicie. Panie mój! Wyratuj mniei moją rodzinę od tego, co oni czynią!". I wyratowaliśmy jego i jego rodzinęwszystkich razem; jedynie stara kobieta znalazła się wśród tych,którzy pozostali w tyle. Następnie wytraciliśmy innych. I spuściliśmy nanich gwałtowny deszcz. A jakże zgubny jest deszcz dla tych, którzy zostaliostrzeżeni! Zaprawdę, w tym jest znak, lecz większość ludzi nie wierzy!Zaprawdę, twój Pan jest Potężny, Litościwy!" (Koran 26,165-175).Al-Naml (od 55): „Cóż, będziecie zwracać się do mężczyzn, podwpływem namiętności, zamiast do kobiet? Tak; owszem! Wy jesteścieludem nieświadomym!" Jedyną odpowiedzią jego ludu były słowa: „Wypędźcierodzinę Lota z waszego miasta! To są przecież ludzie, którzy sięuważają za czystych!". I uratowaliśmy jego i jego rodzinę, z wyjątkiemżony. Zdecydowaliśmy, aby ona była wśród tych, którzy pozostali w tyle.I spuściliśmy na nich deszcz. A jakże zły jest deszcz tych, którzy zostaliostrzeżeni!" (Koran 27,55-58).Al-Ankabut (od 28): „Oto powiedział Lot do swego ludu: «Wy, zaprawdę,popełniacie taką szpetotę, jakiej nie popełnił przed wami nikt spośródświatów. Czy wy rzeczywiście przychodzicie do mężczyzn? i uprawiacierozbój na drodze? i czynicie na waszych zebraniach to, co godne potępienia?»Jedyną odpowiedzią tego ludu były słowa: «Sprowadź na nas karęBoga, jeśli jesteś prawdomówny!»" (Koran 29,28-29).Muhammad 17 zachęcał swych wyznawców, aby „nie dowierzali młodymgołowąsom, ponieważ są oni źródłem większych nieszczęść niżmłode dziewice"Opowiadają też, że podobno imam i uczony w prawie Sufyan al--Thawri (?-783) pewnego dnia uciekł z łaźni, twierdząc a propos pokusseksualnych, iż „jeśli każda kobieta ma towarzyszącego jej demona, topiękny młodzieniec ma ich siedemnaście"17Teksty z imieniem Muhammad, a nie polskim Mahomet, pochodzą z opracowańopublikowanych w Internecie przez muzułmanów. Nie jestem autorem tychże tekstów,ufam w związku z tym, żć nie dosięgnie mnie żadna Fatwa.ZIMA 200857

Ibn Halm, Ibn Daud, al-Mu'tamid, Abu Nuwas 18 i wielu innych pisarzypisato w sposób otwarty wiersze i powieści na tematy homoseksualne.Pewien hadis Muhammada 19 powiada, że czysta miłość zapewnia dostaniesię do raju: „Ten, kto kocha i pozostaje czysty, ukrywa swoją tajemnicęi umiera, umiera jako męczennik" 20 .Homoseksualizm według SzarłatuSzarłat jest prawem islamskim. Mimo pewnej zgody co do tego, że stosunkiseksualne pomiędzy osobami tej samej płci łamią Szarłat, istniejąróżnice zdań pomiędzy uczonymi muzułmańskimi - owoc reformy - jeślichodzi o karanie oraz o rozstrzygnięcie, jakich dowodów należy żądać,zanim kara fizyczna zostanie orzeczona. By udowodnić przestępstwo,potrzeba świadectwa przynajmniej czterech mężczyzn lub ośmiu kobietprzeciwko oskarżonemu czy oskarżonej 21 .18Słynni poeci muzułmańscy. Abu Nuwas (757-815) jest znany ze swych homoseksualnychwierszy.19Opowieść z życia Muhammada bądź przytoczenie słów, które nie znajdują sięw Koranie.20Oznacza to, iż szkoły islamu traktują miłość pomiędzy mężczyznami inaczej niżdefiniuje Katechizm (według którego jest to zachowanie wewnętrznie nieuporządkowanei wbrew prawu naturalnemu) - mianowicie jako uczucie zrozumiałe, które, o ile jest utrzymywanepod kontrolą, może wynieść wierzącego aż do raju. Miłość pomiędzy mężczyznamijest przestępstwem karalnym (za życia), jedynie w przypadku, gdy zostaje skonsumowana,i gdy znajdą się na to świadkowie. Na to potrzeba świadectwa czterech mężczyznalbo ośmiu kobiet. Kara za homoseksualizm jest w islamie mniej dotkliwa w sensie teologicznym,bardziej natomiast surowa, jeśli chodzi o fizyczny wymiar kary, niż w judaizmieczy chrześcijaństwie. W Koranie jest napisane, że jeśli ktoś zgrzeszy, może tego żałowaći ocalić własne życie, niemniej istnieją hadisy nakazujące karę śmierci. Pierwotne kulturyislamskie, zwłaszcza te, w których homoseksualizm bywał zakorzeniony w ich kulturzepogańskiej, doszły do zgody z nową religią, przychylając się w stronę wyżej wspomnianegohadisu Muhammada, nazywającego męczennikiem tego, kto „przechowuje tajemnicęw swym sercu". Kto zaś praktykuje otwarcie homoseksualizm zostanie ukarany płomieniamipiekielnymi.21Tym samym o wiele łatwiej obejść Szariat. Jest faktem, że homoseksualizm praktykowanyprywatnie jest o wiele łagodniej traktowany przez islam, niż przez judaizmi chrześcijaństwo. Nie jest łatwo znaleźć czterech mężczyzn lub osiem kobiet, które z całymprzekonaniem mogłyby świadczyć o tym, co dokonało się za murami jakiegoś domualbo w szczerym polu. O wiele łatwiej jest znaleźć, płacąc bądź licząc na znajomości,fałszywych świadków, jeśli z jakiegoś powodu postanowiono zniszczyć kogoś lub pozbawićgo dóbr. Podczas, gdy w chrześcijaństwie kara śmierci za homoseksualizm była wy-58FRONDA 44/45

Homoseksualizm w świetle prawa nowoczesnych narodówislamskichStosunki homoseksualne są oficjalnie karane śmiercią w siedmiu krajachislamskich: w Arabii Saudyjskiej, Iranie, Mauretanii, Sudanie, Somalii,Somalilandzie i Jemenie.Sytuacja prawna Zjednoczonych Emiratów Arabskich nie jest jasna.W wielu krajach muzułmańskich, jak Bahrajn, Katar, Algeria czy Maledywy,homoseksualizm karany jest więzieniem, karami pieniężnymi lubcielesnymi. W niektórych państwach z muzułmańską większością, jakTurcja, Jordania, Egipt czy Mali, stosunki homoseksualne nie są karanew jakiś szczególny sposób przez prawo. W Egipcie mężczyźni ostentacyjniegejowscy byli prześladowani karami, ponieważ sprzeniewierzali sięregułom przyzwoitości publicznej.W Arabii Saudyjskiej najwyższą karą zarezerwowaną dla homoseksualistówjest publiczna egzekucja, choć rząd używa innych sankcji - naprzykład kar pieniężnych, osadzania w więzieniu czy chłosty - jako alternatywnych,byleby było wiadomo, że homoseksualiści występują przeciwkowładzy państwowej.Krajem, w którym wykonuje się najwięcej kar śmierci na homoseksualistach,jest Iran. Od islamskiej rewolucji w Iranie rząd posłał na śmierćponad 4000 osób oskarżonych o stosunki homoseksualne.W Afganistanie po upadku Talibów homoseksualizm, który pierwotniebył uznawany za zbrodnię karaną śmiercią, obecnie spotyka sięz sankcjami finansowymi lub osadzeniem w więzieniu.BuddyzmZważywszy na to, że w buddyzmie zasadniczym celem jest wyrzeczeniesię „tego świata złudzeń" i przerwanie tym samym łańcucha Karmy, żadnaszkoła buddyjska - przed nadejściem europejskich imperiów, w przeważającejwiększości od XVIII wieku - nie opisywała homoseksualizmumierzana rzadko i tylko przez krótki okres dziejów (1200-1600), to w krajach islamskich,w których rządzi Szariat, każdego roku umierają przez powieszenie lub ukamienowaniesetki osób.ZIMA 200859

jako „niedopuszczalnego zachowania seksualnego" 22 . Jednakże w zgodziez tradycją oczekuje się, iż mnisi ze szkoły Theravada czy większości szkółMahayana będą żyć w celibacie, powstrzymując się od jakiejkolwiek aktywnościseksualnej. Mimo to buddyjscy oficjele (tak zwani „kapłani")pochodzący ze szkoły Vajrayana oraz innych szkół japońskich i koreańskichmogą się żenić 23 .Na rozległych obszarach Indii, Tybetu, Chin, południowo-wschodniejAzji i Japonii, gdzie buddyzm był i pozostaje nadal jedną z najważniejszychreligii, nie przejmowano się nigdy sposobem aktywności seksualnejczy też przedmiotem pożądań jego wyznawców.KonfucjanizmW Chinach, gdzie wierni często wyznają również konfucjanizm, odradzanejest bycie wyłącznie homoseksualnym, ponieważ to uniemożliwiłobywiernemu wyznawcy Konfucjusza spełnienie moralnej powinności, jakąjest prokreacja. Homoseksualizm niewyłączny był dopuszczany i szerokopraktykowany. Monogamia uchodziła dla wielu Azjatów za coś niezwykłegoi obcego, aż do zetknięcia się z kulturą Zachodu. Tradycja chińskaprzypisuje zachowania homoseksualne Żółtemu Cesarzowi - Huangdi,ojcu państwa chińskiego.22Potępienie homoseksualizmu przez buddyjskie szkoły dla świeckich jest procesemwspółczesnym. Nie istnieją pisma, na których można by oprzeć takie potępienie. Najbardziejskorzy do tego są ci nieliczni buddyści, którzy przyrównują homoseksualizm do chorobylub transwestytyzmu, lecz nie zdarzały się potępienia jako takie. Najwyżsi przedstawicielebuddyzmu w całej Azji zaakceptowali, a nawet uświęcali homoseksualizm.23Według japońskich tradycji, homoseksualizm został „wymyślony" przez BodhisattvaManjusri oraz dostojnego Kukai, założyciela buddyzmu w Japonii. Buddyjski pisarzjapoński Kitamura Kigin, przemawiając na pewnym zjeździe chrześcijańskim, powiedział,że japońskie interpretacje Buddy z 1676 roku utrzymywały, że kapłani winni unikać heteroseksualności,natomiast homoseksualność winna być dopuszczana.Tenzin Gyatso, czternasty i obecny dalajlama mówi: „Homoseksualność, zarówno pomiędzymężczyznami, jak i kobietami, sama w sobie nie jest niczym niestosownym. To, cojest niestosowne, to używanie organów uznawanych za niewłaściwe do odbywania kontaktówseksualnych. (...) Seks niewaginalny jest „błędny i przeciwny etyce buddyjskiej".60FRONDA 44/45

TaolzmW cywilizacji chińskiej, przesiąkniętej taoizmem (Lao Tse, Yin i Yang)homoseksualizm, będący w sprzeczności z zasadą połączenia yin (elementpozytywny) z yang (element negatywny), został uznany za przeciwnynaturze, choć nie był wypędzony ani prześladowany.Trudno uchwycić jednoznaczne stanowisko względem homoseksualizmuw taoizmie, bowiem pojęcie taoizmu bywa używane w odniesieniudo różnych tradycji religijnych, od zorganizowanych ruchów religijnych,jak taoizm Quanzhen, po chińską religijność ludową, a nawet oznaczaszkołę filozoficzną. Większość jego wyznawców żyje w Chinach oraz wewspólnotach chińskich na całym świecie, tym samym stosunek taoizmudo homoseksualności odzwierciedla często wartości i normy seksualnechińskiego społeczeństwa.Tradycja taoistyczna utrzymuje, że mężczyźni potrzebują energii żeńskiej(i na odwrót) dla równowagi, dopełnienia i przemiany. Stąd przekonanie,że energie te można otrzymać lepiej poprzez relacje heteroseksualne.Przejawy homoseksualne są zazwyczaj odradzane. W każdym raziehomoseksualizm nie jest wyraźnie potępiany w świętych tekstach: Tao TeChing i Zhuangzi.Taoizm dzieli relacje na yin i yang: dwie przeciwstawne siły, utrzymująceharmonię poprzez równowagę. Heteroseksualność jest postrzeganajako fizyczne i uczuciowe wcielenie równowagi pomiędzy yin i yang.Homoseksualność natomiast rozumie się jako połączenie się dwóch yinbądź dwóch yang a w związku z tym zaburzenie równowagi. Osoby żyjącew związkach homoseksualnych czy też podejmujące zachowania homoseksualnesą uznawane za kogoś ryzykującego chorobę psychiczną.HinduizmW starożytnym hinduizmie homoseksualizm nie był uznawany za cośwbrew naturze czy niemoralnego. Praktykowanie go nie spotykało sięz potępieniem. W religijnej tradycji hinduizmu nie znajdziemy ani śladupotępienia czy nagany w stosunku do homoseksualizmu, aż do XIXwieku, kiedy to staje się wyraźny wpływ kultury brytyjskiej. W dziełachpoświęconych życiu seksualnemu temat przedstawiany jest w sposóbZIMA 200861

jasny i bez cenzury. W Kama Sutrze znajdują się opisyzarówno praktyk lesbijskich, jak i męskiego homoseksualizmu(zwłaszcza w odniesieniu do stosunkóworalnych), przy zastrzeżeniu, że „w tym wszystkim, codotyczy miłości, każdy winien postępować w zgodziez obyczajami własnego kraju i z własnymi skłonnościami"(Kama Sutra, rozdział IX).W literaturze postwedyjskiej istnieje wiele przykładówzamieniania się rolami płciowymi (transgenderyorazzwiązków seksualnych i uczuciowych pozmu)między przedstawicielami tej samej płci: devi (bóstwo żeńskie) Ayyappazostaje spłodzone przez Sziwę i Wisznu; król i bohater Bhagiratha zostajepoczęty przez dwie kobiety.Znany przedstawiciel współczesnego hinduizmu Jiddu Krishnamurti(1895-1986) tłumaczy, że homoseksualność i heteroseksualność stałysię problemem, bowiem ludzkie istoty przypisują zbyt wielkie znaczenieseksowi.Inna teoria w duchu karmicznym opracowana została przez SrinivasęRaghavachariara, głównego kapłana świątyni Srirangam, z którymw 1977 roku w książce The World ofHomosexuals przeprowadził wywiadmatematyk Shakuntala Devi. Otóż kapłan ten wierzy, że pragnienie homoseksualnebierze się z zażyłości przeżywanych w poprzednim życiu.Starożytne pogaństwo - MezopotamiaW przeważającej części obrzędowości związanej z płodną Mezzaluną istniejedwuznaczna postawa względem zachowań homoseksualnych (bliższychw rozumieniu raczej do tego, co my rozumiemy jako transseksualność,i określanych pojęciem mającym znaczenie zbliżone do łacińskiegoterminu sacer, który oznacza jednocześnie „święty", jak i „przeklęty").Przeróżne dokumenty, które wciąż jeszcze oczekują na uważne przeanalizowanie,potwierdzają istnienie kapłanów czy też osób wyznaczonychdo kultu, będących płci męskiej, choć ubierających się po kobiecemui w jakiś sposób upodobniających się do kobiet, a mimo to wyraźnie sięod nich różniących. Osoba należąca do tej grupy określana jest na różnesposoby, choćby jako assinnu i występuje także w Biblii hebrajskiej jako62FRONDA 44/45

„keleb", pojęcie tłumaczone jako „pies" 24 . Biblia hebrajska zawiera też pojęciekadesh/kodesh (w transkrypcji również jako qedesh/qodesh, w liczbiemnogiej: kedeshim lub ąedeshim), które znaczy „poświęcony, święty" leczktóre Biblia w tym przypadku używa w znaczeniu tłumaczonym zazwyczajjako „prostytutka" bądź „prostytutka sakralna" 25 . Warto zauważyć,że tekst biblijny powiada wyraźnie, iż ten rodzaj „poświęconych" osóbtrafiał się nawet i w samej świątyni jerozolimskiej 26 , chwaląc zarazem postępowaniekrólów żydowskich, którzy je stamtąd przepędzali.Mity mezopotamskie ze swej strony dają o nich dwojakie świadectwo:a to gardząc nimi 27 , a to znów przedstawiając je jako święte i ściśle powiązaneze sprawowaniem obrzędów ku czci bóstw lnanny i Isztar.Starożytna Grecja I RzymW religii grecko-rzymskiej miłość łącząca osoby tej samej płci była wpisanaw mity i obrzędy o wiele mocniej, niż to miało miejsce w jakiejkolwiekinnej religii. Niektóre mity greckie i łacińskie wyraźnie opisują homoseksualnerelacje łączące jakieś bóstwo rodzaju męskiego oraz śmiertelnikapłci męskiej. Tego rodzaju mity zawierają podtekst inicjacyjny.Obrzęd taki zaniknął już w epoce prehistorycznej, pozostawiając posobie mityczne wspomnienie, które dla nikogo niezrozumiałe, otrzymywałow epoce klasycznej nową interpretację zgodnie z pojęciami współczesnych,którzy odnosili je do homoseksualności, przypisując bóstwomcielesne miłostki jako cel sam w sobie.Takie odczytanie 28doczekało się reakcji w postaci nadania relacjomhomoseksualnym mistycznych znaczeń, dla przykładu interpretującporwanie Ganimedesa przez Jowisza jako mistyczny symbol porwaniaduszy ludzkiej w stronę Boskich wyżyn. To rozumienie było bliskie24Pwt 23,19: „Nie zaniesiesz do domu Pana, Boga twego, zarobku nierządnicy, jaki «zapłaty dla psa»".251 Kri 14,24; 15,12; 22,47.262 Kri 23,7: „Zburzył domy osób, uprawiających nierząd sakralny w świątyni Pańskiej".27W jednym z mitów assinnu zostaje stworzony z brudu, jaki zgromadził się za paznokciamilnanny.28Bez trudu wyśmiewane już przez pogańskich autorów, takich jak Lucjan z Samomaty.ZIMA 2008 63

mistycznym kierunkom późnego pogaństwa, jak choćby neoplatonizm,stąd jego wiele przykładów zarówno w sztuce helleńskiej, jak i neoklasycznej.Jedynym grecko-rzymskim mitem, opisującym związek seksualny pomiędzyżeńskim bóstwem oraz istotą ludzką rodzaju żeńskiego, jest opowieśćo Dianie i Kalisto, która to na początku musiała być mitem związanymz inicjacją młodych w przeprowadzaniu ich z wieku młodzieńczegow dorosłość. Dotarła ona do nas w postaci zabrudzonej przez inne mitytypu astralnego - gdzie Kalisto oznacza Wielką Niedźwiedzicę - przetworzonai zmodyfikowana w zgodzie z patriarchalnym punktem widzeniatak, iż więź seksualna nie łączy już więcej bogini z kobietą, ale Zeusa,który przyjął ciało Diany, aby oszukać i uwieść niewiastę.Suplement:Dlaczego chrześcijaństwo zbawia?Buddyzm, islam, judaizm pobiblijny, taoizm, konfucjanizm... Są to doktryny,które służą, by złączyć człowieka z jakąś prawdą, z jakimś solidnymmyśleniem. Chrześcijaństwo natomiast nie jest ani solidnym myśleniem,ani doktryną, ani jakąś moralnością. Jest Osobą! Jest Jezusem! Kto Gonaprawdę spotkał, nie ma wątpliwości - podczas gdy w stosunku do jakiejkolwiekdoktryny, systemu filozoficznego czy moralnego wątpliwościmogą się obudzić. Kto Go spotkał, może Go zdradzić, może doświadczaćokresów ciemności, dopuszczanych przez Chrystusa, aby uzbroić w mocjego wiarę, ale nie ma wątpliwości. Jedną rzeczą jest wątpić, drugą zaśprzeżywać udręki braku tego, co się kocha. To stanowi naszą siłę i naszezwycięstwo: „Jeśliby ktoś oddał za miłość wszystkie bogactwa swegodomu, pogardzą nim tylko" (Pnp 8,7).Jeśli „chrześcijaństwo" nie oznacza spotkania z Osobą Jezusa i tegowszystkiego, co się z tym wiąże - czyli powierzenia Mu swojego życia- pozostaje doktryną, moralnością, solidnym myśleniem, wszystkim innym,tylko nie chrześcijaństwem.Na czym więc polega w kontekście dzisiejszej cywilizacji technologicznej,opartej na sile obrazu, zadanie Kościoła? Na pewno nie na tym,by konkurować na płaszczyźnie politycznej z nowoczesnym pogaństwem,64FRONDA 44/45

lecz na tym, by bronić - na ile się da - wartości i tradycji, jakie przetrwałyz tzw. cywilizacji chrześcijańskiej. Lecz nie popadajmy w złudzenia: chodzio walkę z góry przegraną 29 .Zmobilizować trzeba wszystkie siły Kościoła - modlitwa, liturgia,zgłębianie Słowa, katecheza, przepowiadanie, sztuka, muzyka, literaturai środki audiowizualne - by budzić i umacniać wiarę! Gdyby nie byłojuż świadków Chrystusa, wszelki wysiłek byłby na nic. Lecz jeśli są, i tonaprawdę, to strategia zbawiania osoby nie powinna być inna od tej, jakaistniała w Kościele pierwotnym: przepowiadanie!Nie ma co być przesadnie wymyślnym, opracowując na papierze nieprzydatnemetody małpujące stalinowskie plany pięcioletnie. Wystarczyzaufać doświadczeniu apostolskiemu, które zaistniało w sytuacji podobnej,choć lepszej niż nasza. Była podobna, bowiem chrześcijaństwo pierwotnemusiało stawić czoła światu pogańskiemu, mniej wartościowemu, gdy chodzio religię, moralność i kwestie rodzinne, lecz przewyższającemu je podwzględem kultury, filozofii, sztuki oraz zważywszy na władzę polityczną.Chrześcijaństwo pierwotne miało natomiast w stosunku do sytuacjiobecnej tę przewagę, że było świetlistą nowością; nie musiało wlecsię za dziejami Kościoła utkanymi blaskiem i cieniem. Miało przewagę,ponieważ musiało walczyć z pogaństwem prymitywnym, a nie pogaństwemwyrafinowanym, w dodatku wyposażonym w śmiertelną broń,jaką są dzisiejsze mass media, wnikające we wszystkie mieszkania świata,również tego „trzeciego", najuboższego, relatywizując wszelkie wartościi zmieniając fakty historyczne, jak tylko im się podoba, oraz niszcząc sumieniadzieci w najbardziej wrażliwym wieku.Jasne, że w warunkach tej nierównej walki chęć głoszenia Chrystusapoprzez mass media nie mogła odnieść wielkiego sukcesu. Nie ma innegowyjścia, jak położyć na szali własną osobę. „Sługa nie jest większy odswego pana. Jeżeli Mnie prześladowali, to i was będą prześladować. Jeżelimoje słowo zachowali, to i wasze będą zachowywać" (J 15,20).DANIEL LIFSCHITZTłumaczenie: ks. Robert Skrzypczak29Niestety, ma się wrażenie, że wśród wielu duchownych, jak i świeckich panujewciąż jeszcze przekonanie, że da się jeszcze cofnąć nieuchronne i okrutne wskazówkizegara historii w kierunku nowej chrześcijańskiej cywilizacji.ZIMA 2008

My nie mówimy: jesteś homoseksualistą, jesteś lesbijką,mówimy: jesteś mężczyzną, który ma problem homoseksualny,jesteś kobietą, która ma problem homoseksualny.To jest ogromna różnica. Homoseksualizm totylko jedna część ich osobowości - łatwiej jest zmienićswoje uczucia i zachowania niż swoją tożsamość, niż to,kim się jest.HOMOSEKSUALIZMDUCHOWOŚĆ I TOŻSAMOŚĆROZMOWA Z ALANEM I WILMĄ MEDINGERAMIAlan i Wilma Medingerowie - amerykańskie małżeństwo, które w 1979roku założyło „Regeneration" - chrześcijańskie duszpasterstwo dla osóbo skłonnościach homoseksualnych, jedno z pierwszych na kontynenciepółnocnoamerykańskim (łącznie w USA i Kanadzie istnieje dzisiaj 125ośrodków prowadzących terapię dla tego typu osób). Alan Medinger, którysam wydobył się z homoseksualizmu w 1974 roku, jest autorem książkipt. Podróż do pełni męskości, która ukazała się właśnie w języku polskimnakładem wydawnictwa W drodze.66FRONDA 44/45

Kiedy odkrył Pan swój homoseksualizm?AM: - Wyrosłem w Baltimore w USAw normalnej pod wielu względami rodzinie,mimo że mój ojciec chorował na depresję i większość czasu był podopieką psychiatryczną w szpitalu. Fizycznie bywał w domu obecny, aleemocjonalnie - nie miałem ojca. To było przyczyną ogromnej tęsknotydo miłości i akceptacji ze strony mężczyzny. Kiedy miałem 8, 9 lat czułemogromny głód męskiej miłości. Niedaleko naszego domu była remizastrażacka - chodziłem tam i godzinami przyglądałem się prężącymmuskuły mężczyznom, miałem nadzieję, że któryś podejdzie do mniei porozmawia.Byłem jeszcze młodszy, kiedy chłopak mojej kuzynki wziął mnie nakolana, rozmawiał ze mną, bawił się - to było cudowne wydarzenie, wydawałomi się, że trwało całe godziny. Przez lata codziennie przed zaśnięciemprzypominałem sobie ten incydent. To była moja ogromna niezaspokojonatęsknota. Do czasu mojego dojrzewania to nie było pragnienieseksualne. Nie szukałem seksu, chciałem, żeby pokochał mnie jakiś mężczyzna.Kiedy osiągnąłem dojrzałość seksualną - w wieku 13,14 lat - to pragnienieprzerodziło się w pociąg seksualny w stosunku do innych chłopców.To trwało przez całą szkołę średnią. Kiedy poszedłem na studia,zostałem członkiem męskiego klubu sportowego. W chwili, kiedy znalazłemsię w towarzystwie czterdziestu młodych mężczyzn, z którychwszyscy właściwie zostali moimi przyjaciółmi - moje ciągoty seksualnesię zmniejszyły dzięki możliwości brania udziału w rozmaitych formachmęskiej aktywności. Choć nadal mężczyźni byli celem moich pragnieńi fantazji, jednak nie uprawiałem seksu. Ten stan trwał jeszcze przezdwa lata po ukończeniu studiów. Myśląc, że nie jestem już homoseksualny,ożeniłem się z Wilmą, moją koleżanką jeszcze z czasów szkolnych.Pierwsze pięć lat było normalnym małżeństwem - urodziły się naszedwie córeczki.Niestety, presja, jaką czułem, żeby być dobrym mężem i ojcem, a jednocześnierobić karierę zawodową - byłem jednocześnie wiceprezesemdużej i znanej w Baltimore firmy - doprowadziła do powrotu moichpragnień homoseksualnych. Przez następne dziesięć lat utrzymywałemZIMA 200867

kontakty seksualne z mężczyznami. Prowadziłem klasyczne podwójneżycie: z jednej strony znany byłem jako dobry ojciec i sprawny biznesmen,działaliśmy oboje z żoną przy naszym parafialnym kościele, byłemczłonkiem rady parafialnej i nauczycielem w szkółce parafialnej, z drugiejstrony wieczorami jeździłem do gejowskich klubów.Moje kontakty seksualne z żoną zupełnie ustały. Czułem się nie w porządku,ale nie wiedziałem, jak mogę z tego wyjść. Swoje fatalne samopoczucieczęsto wyładowywałem na Wilmie. Próbowałem się modlić, aletak naprawdę nie wierzyłem, że jest Bóg, który może rozwiązać problemytakie, jak mój. Bóg dla mnie był wtedy dalekim i obcym prawodawcą,który ustanowił jakieś zupełnie nieprzystające do ludzkiej rzeczywistościzasady, i który na koniec życia zrobi nam rachunek niemal księgowy.Wydawało mi się nawet, że w życiu zarobiłem sporo punktów - i nakońcu rozliczenie i tak będzie dobre. Byłem pełen pychy i agresji, nawetw stosunku do mojej żony. Krzywdziłem córki. Byłem ślepy na ból, któryim zadawałem. Moja rodzina była, jak to mówią socjologowie, dysfunkcjonalna.Jak doszło do przemiany?- To był moment zwrotny w moim życiu. Wilma weszła do grupy modlitewneji poprosiła o modlitwę za mnie. Była tam grupa kobiet oddającychsię modlitwie za innych. Choć nie znały sedna problemu, zaczęłysię modlić w mojej sprawie. Wiedziały tylko, że nasze małżeństwo jestw fatalnym stanie i Wilma nie jest w stanie nic zrobić. Moja żona podejrzewała,że mam problem homoseksualny, ale nigdy mi tego nie powiedziała- wyczuła tylko, że powinna ze mnie emocjonalnie zrezygnować,żebym sam mógł ofiarować swoje życie Bogu.Ja o tych modlitwach nic nie wiedziałem. Mój kolega z pracy, Jim,trafił w tym czasie do grupy charyzmatycznej przy szkole jego dzieci,tzw. Wspólnoty Baranka Bożego. Była to grupa w większości katolicka.Jim był pod wielkim wrażeniem tego, co zobaczył, więc przyłączył siędo nich. Przeżył nawrócenie i choć z ogromnym entuzjazmem próbowałmi tłumaczyć, co się stało, nic nie rozumiałem. Dopiero po jakimś czasiedotarło do mnie, że Jim przeżył prawdziwe spotkanie z Bogiem. Poczułem,że też chciałbym tego doświadczyć, ale musiałbym stanąć przed68FRONDA 44/45

koniecznością konfrontacji ze swoimhomoseksualizmem. To jawiło mi sięjako najbardziej przerażające wydarzenie- nienawidziłem swojego homoseksualizmu,ale nie widziałem żadnej drogi wyjścia.Przecież homoseksualizm pomagałmi tyle lat radzić sobie z życiem.Byłem jednak zdesperowany. Po sześciu tygodniach wielkiego strachuposzedłem na spotkanie grupy charyzmatycznej. Ani Jim, ani nikt innynie znał mojego problemu. W czasie, kiedy dwie setki ludzi modliły sięza mnie, rozpłakałem się i powiedziałem Bogu: „Poddaję się. Weź mojeżycie. Ja już nad nim nie panuję. Jest mi zupełnie obojętne, co z nim zrobisz".I były efekty?- Pierwszym owocem Bożej łaski było... zakochanie się na nowo w mojejżonie. Poczułem też ogromny seksualny pociąg do niej, a odjęty mi zostałzupełnie pociąg do mężczyzn. I fantazje, które ciągle mi towarzyszyły.To był wielki znak od Boga. W ciągu 27 lat, od kiedy prowadzę pomocw wychodzeniu z homoseksualności, spotkałem tylko kilka przypadkówtakiej niezwykłej, gwałtownej przemiany jak moja.Przez pierwsze lata mojego uzdrowienia Jezus wypełnił wszystkie pustemiejsca w moim życiu. Moje relacje z mężczyznami stały się normalne.Choć miałem 38 lat, moja dojrzałość była na poziomie ośmiolatka.Musiałem zacząć dorastać - być głową rodziny, wychowywać dzieci - alenie dawałem rady. Biologicznie byłem dorosły, ale nie wiedziałem, jak byćmężczyzną, bo nie przeszedłem przez kolejne etapy męskiego dorastania.Ten proces zajął mi... 20 lat.Mówił Pan, że przez wiele lat spotkał zaledwie parę osób, które wyzwoliłysię z homoseksualizmu w sposób tak nadzwyczajny jak Pan. Czy z homoseksualizmumożna się jednak na trwałe wydobyć?- Homoseksualizm nie jest genetyczny. Nie jest też kwestią wyboru.Jest nabyty. Mężczyźni nie rodzą się homoseksualistami. Choć byłoZIMA 200869

wiele prób, aby udowodnić genetyczny charakter homoseksualizmu,nigdy się to nie udało. Ostatnio głosy zwolenników tej teorii wyraźnieucichły. Doświadczenie mojej wieloletniej pracy pokazuje, że jest to stannabyty, rozwijający się przez lata. Są dwa jego podstawowe źródła. Pierwszeto potrzeba męskiej miłości i czułości. Drugie to poczucie przegranej,a nawet klęski we wzrastaniu jako mężczyzna. Wiele lat później nawetnajbardziej rozwiąźli homoseksualni mężczyźni mówili mi, że nie szukaliseksu, ale prawdziwej miłości.Najczęściej głównym problemem tych osób był brak ojca. To problemnieotrzymanej od niego miłości. Chłopcy, nie mając kontaktu z ojcem,nie mogą przejąć męskich cech i wzrastać jako mężczyźni. Jednocześnie„nieznany" świat mężczyzn jawi im się jako przerażający. Druga stronahomoseksualizmu to tęsknota za męskością, a zarazem niewiara, żebędziemy ją posiadać. W przypadku lesbijek najczęściej są to kobietyskrzywdzone przez mężczyzn. Obydwa te przypadki pokazują, że homoseksualizmjest nabyty.Przez 27 lat, od kiedy prowadzę terapię, widziałem wiele osób przemienionych,uleczonych. Wierzę, że poważna zmiana jest możliwa, dlawiększości, jeżeli nie dla wszystkich, którzy szczerze chcą wyjść z homoseksualizmu.Statystyki, które znam - zarówno kościelne, jak i świeckie- mówią, że terapia w tego typu przypadkach jest skuteczna na poziomieod 40 do 60 procent. To wyniki dużo lepsze niż w przypadku uzależnieńod narkotyków czy alkoholu.Wierzymy w to, że ludzie mogą się zmienić. Nie obiecujemy, że przemianabędzie kompletna - niektóre objawy „przyciągania" tej samej płcimogą pozostać - jednak zmiana jest wystarczająca, żeby utrzymywaćnormalne, zdrowe relacje nie tylko ze swoją płcią, ale też nawiązywaćzdrowe związki heteroseksualne. Lub też pozostać wolnym.Jak dochodzi do takiego uzdrowienia?- My możemy pomóc tylko tym, którzy chcą się zmienić. Musi być bardzosilne pragnienie zmiany, ponieważ nasza seksualność przenika głębokowszystkie sfery życia. Trzeba bardzo chcieć nowego, całkiem innegożycia. Osoba musi naprawdę chcieć się zmienić. To jest najważniejsze- trzeba bardzo mocno chcieć.70 FRONDA 44/45

Po drugie, człowiek musi wyrwać się z pewnej izolacji. Większośćtych, którzy do nas przychodzą, ma silną wiarę chrześcijańską i są głębokozawstydzeni, jeśli chodzi o swoje uczucia, a jednocześnie bardzo skrycize swoją homoseksualnością. Wielu z nich przyszło do mnie, mając 45,46 lat i byłem pierwszą osobą, której o tym powiedzieli. Jednak właśnie0 to chodzi, aby wyjść z tego zaklętego kręgu i zacząć mówić o swoichpotrzebach i o zranieniach. Kiedy namawiam ich, żeby mówili otwarcie- czasem spotykam się z płaczem. Ze zdziwieniem słyszą, że nie urodzilisię jako zboczeńcy.Terapia jest często związana z koniecznością przebaczenia, ze wsłuchiwaniemsię w to, co mówi do nas Bóg. To nie jest zawodowe poradnictwo.To jest duchowość. Uzdrawianie przychodzi przez modlitwę, przezspowiedź, przez nawiązywanie relacji z Bogiem.Kolejna podstawowa sprawa to rezygnacja z czynnego homoseksualizmu.My nie mówimy: jesteś homoseksualistą, jesteś lesbijką, mówimy:jesteś mężczyzną, który ma problem homoseksualny, jesteś kobietą, którama problem homoseksualny. To jest ogromna różnica. Homoseksualizmto tylko jedna część ich osobowości - łatwiej jest zmienić swoje uczucia1 zachowania niż swoją tożsamość, niż to, kim się jest.Kiedy można powiedzieć, że terapia się udała?- To jest ten moment, kiedy przyciąganie tych samych płci przestaje byćgłównym czynnikiem w ich życiu. Kiedy przestają utrzymywać kontaktyseksualne, przestają fantazjować. Kiedy zaczynają czuć się dobrze jakomężczyźni, jako kobiety. To ważny znak, gdy mężczyźni potrafią przebywaćw towarzystwie innych mężczyzn i czuć się jak oni, nie czując siękimś gorszym, małymi, niedojrzałymi chłopcami. Tak samo jest z kobietami,kiedy zaczynają czuć się wygodnie ze swoją kobiecością.Mówił Pan, że u Pana pojawiła się też miłość i pociąg seksualny dożony...- Większość mężczyzn, którzy do nas przychodzą, chce zamienić swójpociąg homoseksualny na heteroseksualny, ale Pan Bóg nie jest od rozdawania„pociągów seksualnych". To, co obserwuję, to fakt, że mężczyźniZIMA 200871

z powodu swojej „upadłej natury" są jakby podzieleni: seksualność jestoddzielona od naszej osobowości. Mężczyzna może spędzić 20 minutz prostytutką, zupełnie o nią nie dbając. Podobnie dwóch homoseksualistóww toalecie. To jest częścią upadłej natury człowieka. To nie Bóg nastak stworzył.To, co widzę u homoseksualnych mężczyzn, którzy porzucają swądotychczasową orientację, to pewien proces. Oni nie zaczynają nagle poszukiwaćkobiet czy odczuwać podniecenia na ich widok. Zaczynają jednaklubić spędzać czas z kobietą. Z czasem pojawia się miłość i dopierowtedy pociąg seksualny. I to jest to, co Pan Bóg przewidział dla nas odpoczątku. Kiedy miłość i seks idą w parze. I to się dzieje z wieloma mężczyznami.Wśród tych, którzy przyszli do nas po pomoc, jest bardzo wielumężczyzn, którzy po wydobyciu się z homoseksualizmu weszli w związkimałżeńskie. W każdym przypadku, kiedy mężczyzna był szczery wobecżony i oboje byli chrześcijanami, małżeństwa okazywały się udane.Dlaczego homoseksualiści mają tak wielu partnerów? Czego szukają?- Statystyki są zdumiewające. Według Instytutu Kinseya 42 procent homoseksualistówmiało powyżej 500 partnerów. Są dwie zasadnicze tegoprzyczyny. Po pierwsze: brak komplementarności, jaka jest pomiędzy kobietąi mężczyzną - kobiety wprowadzają pewne warunki, chcą relacji,a mężczyzna z mężczyzną chce zazwyczaj tylko seksu. Drugi powód jestważniejszy: zachowanie homoseksualne nie zaspakaja potrzeb akceptacjii miłości, prawdziwych potrzeb serca. Stąd poszukiwanie coraz nowychpartnerów, kolejne zawody i ciągłe poczucie pustki. Mężczyzna nie możeprzejąć męskości od drugiego mężczyzny, korzystając z jego ciała. Nigdynie ma zadowolenia na głębokim poziomie emocjonalnym. Między mężczyznąi kobietą istnieje cudowna komplementarność, nie tylko emocjonalna,ale też duchowa - wszystkie puste miejsca mężczyzny wypełnia72FRONDA 44/45

kobieta. Para homoseksualna nie jest w stanie tego zrobić - próbują sięuzupełnić, ale żadne z nich nie ma tego, czego potrzebuje druga osoba.Czy można wyjść z homoseksualizmu, gdy nie wierzy się w Boga?- Można, jeśli tylko bardzo się tego chce. Są psychologowie i psychiatrzy,którzy nie są religijni i nie używają religijnego programu terapii. Też mająniezłe wyniki. Choć ja uważam, że nasz program jest lepszy. I tańszy...Czy wielu przychodzi, żeby się zmienić?- Ciągle za mało. A to głównie, dlatego, że są przekonani, że tacy się urodzilii że nie mają szans na zmianę. Duża grupa homoseksualistów ma- jak alkoholicy - obsesję homoseksualną i nie są gotowi na przyjęcieprawdy o sobie.Pani Wilmo, kiedy zorientowała się Pani, że mąż jest homoseksualistą?WM: - Po dziesięciu latach naszego małżeństwa. Jestem przekonana, żete problemy spadły na niego z mojego powodu. Nie byłam wystarczającodobra, wystarczająco miła i atrakcyjna. W dziesiątym roku naszegomałżeństwa do naszej parafii trafił młody organista, dyrygent chóru. Byłhomoseksualistą. Miał problemy osobiste: nie układało się mu z rodzicamii zaufał mi. W specyficzny sposób chciałam mu pomóc. Przyniosłamz biblioteki dziesięć książek, żeby zapoznać się z literaturą o homoseksualizmie,zaczęłam czytać i wtedy, ku mojemu zdumieniu, zobaczyłam,że mój mąż, Alan, był opisany na każdej stronie! Wtedy dotarło do mnie,że już dawno widziałam jego dziwne zachowania, niechęć do kontaktówze mną, ucieczki od spraw domowych. Zrozumiałam, że ukrywałam toprzed sobą, że po prostu nie chciałam tego widzieć. To był dla mnie szok!Ale w końcu Alan zwierzył mi się z tego!ZIMA 2008

Co czuła Pani, gdy przyszedł i powiedział, że jest wyleczony z homoseksualizmu?- Kiedy mi powiedział, że wreszcie uporał się z homoseksualnością, niewiedziałam, co się ze mną stało. Nie mogłam znieść, kiedy mnie dotykał!Przez kilka miesięcy modliłam się do Boga, żeby znowu przywrócił mujego homoseksualność. I wtedy zdałam sobie sprawę, jaka byłam zakłamana!Nie chciałam go! Wcześniej tyle lat modliłam się, żeby wrócił domnie, a teraz już go nie chciałam! To było bolesne.Od dzieciństwa starałam się być „idealną osobą" kochaną i akceptowaną.Przez niemal osiem lat małżeństwa miałam poczucie, że mąż mnierujnuje - niestety, wszystko to ukrywałam! Przecież ludziom idealnymnie zdarzają się takie sytuacje. Ciągle udawałam radosną żonę, nie chciałambyć zdemaskowana.Po sześciu latach moi przyjaciele sprawili, że poszłam na terapię. Prowadziłją katolicki ksiądz, psycholog. On odkrył cały ból i złość mojejprzeszłości. Pierwsze, co mi powiedział, to: „Alan jest ostatnim mężczyzną,który cię zranił, byłaś raniona przez całe życie". Ten człowiek odkryłdla mnie miłość Chrystusa. Nigdy mnie nie potępił, nie powiedział, żemuszę stać się inną osobą, nigdy mnie nie zawstydzał. Z jego gabinetuwychodziłam z poczuciem bycia kochaną. Ten ksiądz był związany z ruchemcharyzmatycznym i modlił się za mnie.Po czterech miesiącach zaprowadziłam do niego Alana, bezradna, bojuż nie potrafiłam mu zaufać. Po kolejnych dwóch miesiącach terapeutapowiedział, że teraz czas na mnie, że muszę na nowo zaufać Alanowi.Stanęłam przed moim mężem i - z ogromnym trudem - ale wypowiedziałamto zdanie: „Alan, chcę na nowo ci ufać, ufam ci..." Kiedy powiedziałamte słowa, czułam, jakby odrywały się we mnie jakieś korzenie...Trwało to pół godziny. Płakałam. To było bardzo trudne. Od dzieciństwaczułam się niekochana i tak naprawdę zamknęłam się na miłość mężczyznyz obawy przed skrzywdzeniem. Teraz musiałam otworzyć się dokońca i to przed mężczyzną, który tak bardzo mnie zranił.Nie byłabym w stanie tego dokonać bez świadomości, że Bóg mniekocha. Miłość Boga dała mi siłę - i nagle okazało się, że jest wyjście, żemała i pełna złości dziewczynka, którą byłam, mogła zacząć dorastać.74FRONDA 44/45

Razem z mężem pomaga dziś Pani osobom o skłonnościach homoseksualnych.- Grupa, którą prowadzę, to żony homoseksualistów i seksoholicy. Próbujemypomoc im odnaleźć własną wartość i wyjść z kłamstw, w którewierzyły przez lata. Prawda jest zwykle taka, że świadomie wybrały mężczyzn,z którymi mogły się czuć bezpiecznie. Mężczyzn skupionych nasobie, na swoim problemie. Jest taki typ kobiety, która wierzy w to, że należyjej się kara - wynika to z urazów wyniesionych z dzieciństwa i brakumiłości. Taka osoba w dorosłym życiu, wszędzie i u wszystkich szuka akceptacji,a jednocześnie narzuca sobie konieczność bycia idealną w każdymcalu. Jej życie osobiste, praca - nie może się nie udać! Taka osobaoczywiście nie przyzna się nawet przed sobą, że coś jest nie tak! Zamykasię w poczuciu bycia idealną. Bardzo trudno jest odnaleźć przyczyny zław samym sobie - szczególnie, jeśli ktoś uważa się za osobę idealną. Wyzwalaniesię z tej fikcji to trudny proces, bardzo powolny, by nie zadawaćkolejnych ran. My uczymy się mówić prawdę i otwierać na miłość Boga.My z Alanem doświadczyliśmy takiej miłości i teraz staramy się nią dzielićz innymi, którzy tego potrzebują.Rozmawiała: ELŻBIETA RUMAN

„Wojtyła, Ratzinger czy Lekai powinni całować po rękachludzi oświecenia, zamiast na nich pomstować,bo to właśnie oświecenie wyrwało z ich dłoni zapałkę,którą gotowi byli podpalać stosy. Dzięki oświeceniu niestali się mordercami i dzięki oświeceniu jeszcze żyję,bo kiedyś za to, co teraz mówię, zostałbym spalony nastosie".KRZEW GOREJĄCYGRZEGORZGÓRNYSiedzę naprzeciw człowieka, który mówi mi, że Kościół katolicki toKościół Antychrysta. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt,że człowiek ten za wierność Kościołowi katolickiemu został posadzonyna ławie oskarżonych, a prokurator żądał dla niego kary śmierci. Ostatecznieza prowadzenie nielegalnego duszpasterstwa dostał dożywocie,a z tego samego powodu jego bliski współpracownik został rok późniejpowieszony.76FRONDA 44/45

Siedział w więzieniu, a strażnicy powtarzali mu, że nigdy nie wyjdziena wolność. Czuł się jak męczennik z czasów pierwszych chrześcijan.Dziś mówi, że Kościół stworzył totalitarną dyktaturę.Żeby zrozumieć życiową drogę Gyórgya Bulanyiego, należy cofnąć siędo roku 1944. Zobaczylibyśmy wówczas młodego, pełnego zapału pijara,który pewnego lutowego poranka, świeżo po święceniach, trafia doparafii w Debreczynie. To tam nastąpiło spotkanie, które odmieniło jegożycie.Chorwacki jezuita ks. Tomislav Kolaković przyjechał do miasta zaledwiena pięć tygodni. W tym czasie zdążył założyć parę kilkuosobowychwspólnot modlitewnych, w których gromadzili się głównie młodzi robotnicyi studenci. Przed wyjazdem Chorwat przyszedł do celi Bulanyiego,by się pożegnać. To wtedy poprosił go, żeby został duchowym opiekunemtych paru grupek.Pijar nie krył zdziwienia: - Ale po co się nimi zajmować? - pytał.- Przecież mamy dobry kontakt z młodzieżą. Kościół co niedzielę pękaw szwach. W parafii są tysiące ludzi. Mamy gimnazjum, internat, chór,różne organizacje. Po co nam jakieś małe wspólnoty?- Jak przyjdzie na Węgry Armia Czerwona - odpowiedział Kolaković- to wam zabiorą te wasze parafie, gimnazja i internaty, rozgonią te waszechóry i organizacje. A wtedy prawdziwy Kościół będzie istniał tylkow tych małych wspólnotach.Po kilku latach przepowiednie jezuity sprawdziły się: 10 czerwca 1950roku komunistyczne władze zadały cios w katolickie szkoły i zakony.Kościołowi zabrano placówki oświatowe, zamknięto klasztory, zlikwidowanozgromadzenia zakonne. Tysiące duchownych trafiły do obozówkoncentracyjnych. Zakon pijarów został rozwiązany.W tym czasie ks. Bulanyi od dawna prowadził już podziemne duszpasterstwo.Uczył młodych ludzi, jak żyć ewangelią w czasach pogańskich,jak być chrześcijaninem w świecie, który chrześcijan prześladuje. Spotykalisię konspiracyjnie w prywatnych mieszkaniach, studiowali PismoŚwięte, modlili się, rozmawiali do późnej nocy o problemach duchowychi teologicznych. Niekiedy Bulanyi odprawiał mszę i udzielał komunii,choć były to czyny w świetle prawa karalne, gdyż nie miał na to zezwoleniaod komunistycznych władz państwa. Nie figurował wówczas w żadnejZIMA 200877

oficjalnej ewidencji duchowieństwa. Na życie zarabiałjako tragarz.Wspólnoty zaczęły pączkować jedna po drugiej.Z czasem ogarnęły cały kraj. Każda z nich liczyła przeważniekilkanaście osób, głównie młodzież. Dołączalido nich inni księża i zakonnice. Tak powstał Bokor - najliczniejszy, obokRegnum Marianum, podziemny ruch katolicki w komunistycznych Węgrzech.Nazwa Bokor oznacza krzew - to nawiązanie do „krzewu gorejącego"w którym Bóg na pustyni objawił się Mojżeszowi. Na duchowejpustyni komunizmu pojawiły się ogniska żywej wiary.Bulanyi wspomina, jak w 1948 roku biskup Debreczyna wysłał godo prymasa Jozsefa Mindszentyego, by zdać mu relację o działalnościBokoru. Był drugi dzień świąt Bożego Narodzenia. Pałac prymasowskiotaczały oddziały AVO - węgierskiej bezpieki. Nazajutrz Mindszenty zostaniearesztowany - po dwumiesięcznym śledztwie i torturach czeka gopokazowy proces i wyrok dożywotniego więzienia. Ostatniego dnia nawolności przyjmuje jeszcze wysłannika z Debreczyna, który opowiadamu o zakładanych przez siebie wspólnotach.Bulanyi do dziś pamięta słowa kardynała, który po wysłuchaniu jegorelacji powiedział: - Czyń wszystko zgodnie z poleceniami przełożonych.Ale pamiętaj, że nie po to uczyliśmy się historii starożytnego Kościoła,by powiększać swoją wiedzę archeologiczną. I jeszcze jedno: sekretarzepartii nie mogą decydować nigdy, co ma robić Kościół.W1952 roku ks. Gyórgy Bulanyi został aresztowany przez bezpiekę. Śledczypowiedział mu wprost: - Nie możemy czekać, aż wychowasz nowepokolenie kapitalistów. Podczas procesu prokurator zażądał kary śmierciza „kierowanie nielegalną organizacją dążącą do obalenia przemocąustroju socjalistycznego". Proces trwał półtorej godziny, a wyrok brzmiał:dożywocie. W 1953 roku posługujący w tych samych wspólnotach salezjanin,brat Istvan Sandor, zostanie przez komunistów skazany na śmierći powieszony.W więzieniu Bulanyi przyrzekł sobie, że jeśli kiedykolwiek wyjdzie nawolność, nie będzie prowadził żadnych wspólnot. Nie chciał ściągać niebezpieczeństwana innych ludzi. Uważał zresztą, że Bóg ma swoje własnemetody, by dotrzeć do człowieka. Weźmy na przykład jego ojca, zagorza-78FRONDA 44/45

tego wolnomyśliciela i zdeklarowanego ateistę. Pewnego dnia - było tow roku 1923 - Szilard Konsztantin Bulanyi szedł sobie po Budapeszcieulicą, gdy nagle przystanął, bo usłyszał grę organów, wbiegł do kościołai w jednej chwili z niewierzącego stał się żarliwym katolikiem.Dla jego syna upragniona chwila nadeszła w 1961 roku. Władze ogłosiłyamnestię i Gyórgy Bulanyi po dziewięciu latach wyszedł z więzienia.Od razu spostrzegł, że sytuacja religijna wygląda inaczej niż wtedy, gdy goaresztowano. Stalinizm się skończył, nie było już krwawych represji, aleKościół znajdował się w opłakanym stanie. Bokor był rozbity przez tajnesłużby, inne wspólnoty ledwie wegetowały. Nieprzejednany wobec władzprymas Mindszenty przebywał w amerykańskiej ambasadzie w Budapeszcie,gdzie schronił się w czasie powstania w 1956 roku. W tym czasiewęgierski episkopat w kolejnych oświadczeniach wychwalał komunizmjako najlepszy ustrój w dziejach ludzkości.Rok, w którym ks. Bulanyi wyszedł na wolność, przyniósł kolejny ciosw konspiracyjne duszpasterstwo. Przyniósł też kolejny dowód na podporządkowaniekatolickiej hierarchii ateistycznym władzom. W roku 1961odbył się proces kapłanów działających w Regnum Marianum. Zapadływysokie wyroki, najwyższy - 21 lat więzienia - otrzymał ks. Ódón Lenard.Węgierski episkopat nie tylko nie ujął się za aresztowanymi, leczwydał list pasterski, w którym stwierdził, że skazani „swą grzeszną działalnościąszkodzą Kościołowi katolickiemu".Z ks. Odónem Lenardem udało mi się porozmawiać niedługo przedjego śmiercią. Podczas kilkugodzinnego spotkania z Nagymaros opowiedziałmi historię swej nielegalnej działalności i uwięzienia. W pamięciutkwiła mu zwłaszcza rozmowa z wąsatym oficerem śledczym, któryw 1962 roku powiedział mu wprost: - Od tej pory nie będziemy już zwalczaćwas, katolików, naszymi rękami, ale rękami waszych biskupów.Przez trzy lata Bulanyi pracował jako tragarz, nie próbował nawet reaktywowaćwspólnot. Punktem zwrotnym okazała się wizyta w Budapeszciekardynała Agostino Casaroliego - sekretarza stanu Stolicy Apostolskieji architekta watykańskiej Ostpolitik. 14 września 1964roku podpisał on z szefem węgierskiego Urzędu ds. Wyznańporozumienie, którego treść obie strony postanowiły utajnić.Wkrótce po tym komunistyczne władze zezwoliły naZIMA 200879

wyświęcenie w bazylice św. Stefana kilku biskupów,których nominacje wcześniej blokowały.- Jaką cenę zapłacił Watykan za te nominacje?- pytał sam siebie Bulanyi. Nigdy jednak nieuzyskał na to pytanie odpowiedzi - nawet poupadku komunizmu. W 1998 roku Stolica Apostolskazawarła z rządem węgierskim umowę o utajnieniu treści porozumieniaz 1964 roku na kolejne 75 lat. Dopiero w 2073 roku można sięwięc będzie dowiedzieć, co takiego podpisał Casaroli w Budapeszcie.Bulanyi postanowił wskrzesić Bokor. Najpierw powstała jedna wspólnota,potem druga, trzecia, aż w latach siedemdziesiątych fala znówrozprzestrzeniła się po kraju. Znakiem rozpoznawczym Bokoru stały sięrodziny wielodzietne - w państwie dotkniętym kryzysem demograficznymbyło to szczególnie widoczne. Innym wyróżnikiem wspólnot byładogłębna znajomość Pisma Świętego - członkowie Bokoru chętnie wdawalisię w biblijne dyskusje ze świadkami Jehowy, bo czuli się na tympolu mocni. W życiu osobistym starali się realizować nakazy Ewangelii,a gdy dochodziło do konfliktu sumienia, to najczęściej wybierali wskazaniawiary, rezygnując z korzyści materialnych lub kariery. Bulanyi nietylko prowadził podziemne duszpasterstwo, lecz także pracował nad jegopodstawą formacyjną. Tak powstało siedmiotomowe dzieło teologicznept. Szukajcie Królestwa Bożego.W czasie kiedy Bokor się rozrastał, doszło do poważnych zmian w węgierskimKościele. W 1971 roku kardynał Mindszenty na polecenie papieżaPawła VI musiał opuścić ambasadę amerykańską w Budapeszciei udać się na emigrację. Po jego śmierci w 1975 roku nowym prymasemWęgier został Laszlo Lekai, dotychczasowy biskup diecezji Veszprem.Bulanyi podjął próbę nawiązania z nim kontaktu. Przekazał kardynałowisiedem tomów swego dzieła i poprosił o ponowne przyjęcie do kościelnychstruktur diecezjalnych. Do osobistego spotkania obu duchownychdoszło tylko raz - w styczniu 1977 roku. Bulanyi bardzo dobrzepamięta ten dzień. Prymas miał do niego pretensje, że najlepsi klerycyw budapeszteńskim seminarium należą do Bokoru. - Seminarium tozamknięty ogród, do którego nie wolno się wtrącać nikomu z zewnątrz- mówił. Na pytanie, dlaczego nie staje w obronie aresztowanych księży,80FRONDA 44/45

Lekai odpowiedział, że są oni więzieni za czynyniemoralne. Słysząc to, Bulanyi nie wytrzymałi podniósł głos: - Jak kardynał Kościoła katolickiegomoże mówić takie rzeczy o swoich kapłanach!?A ks. Ódón Lenard też jest więziony zaczyny niemoralne?...Rozmowa trwała blisko dwie godziny, przy czym obaj często krzyczelina siebie. Potem prymas odprowadził gościa do przedpokoju i pomógłmu założyć zimowy płaszcz. Wtedy też szepnął cicho Bulanyiemu doucha, że przeprasza go za podniesiony głos i że postara się jego sprawęzałatwić pozytywnie.Oficjalne działania kardynała Laszlo Lekaia były jednak inne. Najpierwnamawiał generała pijarów, by przeniósł Bulanyiego z Węgier doRzymu, lecz prośba spotkała się z odmową. Później podczas zlotu w Nagymarosprymas nakłaniał księży z różnych duszpasterstw, aby podpisaliwspólne oświadczenie krytykujące Bokor. Ci jednak stanowczo odmówili.W końcu hierarcha poddał w wątpliwość prawowierność nauczaniaBulanyiego i posłał jego książki do oceny do Watykanu.Wiosną 1980 roku Kongregacja Nauki Wiary wydała oficjalne orzeczenie,że „w tych siedmiu tomach nie ma nic, co by się kłóciło z naukąKościoła". Po tej pozytywnej ocenie Watykanu Bulanyi liczył, że prymasoficjalnie przyjmie go do stanu kapłańskiego, że nie będzie musiał byćdalej księdzem w konspiracji, ale zacznie pełnić normalną posługę duszpasterskąw diecezji. Kardynał Lekai znów jednak zablokował taką możliwość.W tym czasie Bokor znalazł się na celowniku władz. Nieukrywanązłość komunistów wywołał głoszony przez Bulanyiego postulat wyrzeczeniasię przemocy. W 1979 roku pierwszy członek Bokoru odmówiłsłużby wojskowej z pobudek religijnych. Argumentował, że takie prawoprzyznaje mu nauka Kościoła katolickiego, w tym Sobór Watykański II.Wkrótce liczba mężczyzn odmawiających wcielenia do armii z powodówreligijnych zaczęła gwałtownie rosnąć, chociaż groziła za to kara trzechlat więzienia. Władze poczuły się zaniepokojone. Podczas mszy w bazylicew Esztergom prymas Lekai potępił tych, którzy odmawiają służbywojskowej jako „burzycieli Kościoła" i „fałszywych przewodników".ZIMA 2008 81

Gyórgy Bulanyi znów został oskarżony o głoszenietez niezgodnych z nauką Kościoła. Kardynał Lekaiwyraził wątpliwość, czy dzieła przesłane do ocenydo Watykanu zostały należycie przełożone z węgierskiegona łacinę. Powołał więc specjalną czteroosobową komisję, którazbadać miała teologiczne poglądy założyciela Bokoru. Znalazł się w niejmiędzy innymi ks. Peter Erdó - dzisiejszy prymas Węgier.Do pierwszego spotkania komisji z pijarem doszło 5 grudnia 1981roku. Profesorowie teologii zadawali Bulanyiemu tak specjalistycznei drobiazgowe pytania, że ten musiał rozłożyć ręce. - W ostatnim trzydziestoleciuswego życia 10 lat byłem więźniem, 10 lat robotnikiem i 10lat tłumaczem tekstów technicznych - wyjaśnił i poprosił o czas do namysłu.Zaproponował, by profesorowie zadali mu pytania na piśmie, a onna następne spotkanie przyniesie napisane odpowiedzi.Tak też się stało i na kolejne posiedzenie komisji, 22 lutego 1982 roku,Bulanyi przyniósł 26 stron maszynopisu, na których odpowiedział na27 stawianych mu pytań. Usłyszał wówczas, że to, co napisał, to „taniechwyty" „wprowadzanie czytelnika w błąd" „pusta paplanina" i „szukanierozgłosu". Gdy zaprotestował i zażądał merytorycznych argumentóworaz rzeczowej dyskusji, posiedzenie komisji przerwano i wyznaczonotermin kolejnego spotkania na 7 marca.Tym razem Bulanyi się jednak nie zjawił. „Moje przygotowane z wielkątroską odpowiedzi zostały w czasie ostatniego spotkania potraktowanez bezprzykładnym lekceważeniem - napisał w liście do prymasaLekaia. - Wątpliwą wartość miałoby, gdybym po raz trzeci z własnej wolizgadzał się na to, by całymi godzinami obrażano mnie i moich braci. I taknie mam zamiaru wypowiedzieć myśli stojących w sprzeczności z nauczaniemKościoła" List kończył się stwierdzeniem, że więcej szacunkudla jego osoby i działalności okazał w 1952 roku przesłuchujący go majorbezpieki niż teraz członkowie kościelnej komisji.Już 9 marca 1982 roku konferencja episkopatu Węgier potępiła Bulanyiego,wzywając go zarazem do odwołania błędnych nauk. Episkopatodebrał pijarowi „prawo do celebrowania mszy, głoszenia Słowa Bożegoi udzielania sakramentów świętych"4 kwietnia katolicki tygodnik „Uj Ember" opublikował oświadczeniekomisji, która uznała sześć punktów nauczania Bulanyiego za niezgod-82 FRONDA 44/45

ne z nauczaniem Kościoła. Komisja powoływała się na błędy zawartew dziele pt. Nowe źródło.Kiedy Bulanyi przeczytał orzeczenie w gazecie, osłupiał. Nigdy nienapisał żadnej książki noszącej tytuł Nowe źródło. Nie widział jej nawetna oczy. Natychmiast napisał list do prymasa: „Nie znam wspomnianegowydawnictwa pt. Nowe źródło. Nie znam jego wydawcy. Nie przekazywałemmu bezpośrednio, ani pośrednio żadnego rękopisu. Dopóki nieujrzę tego wydawnictwa, nie mogę wziąć żadnej odpowiedzialności zajego treść. W imieniu swoim i moich braci z małych wspólnot uroczyścieoświadczam, że w zakresie wiary i moralności chcemy na zawsze pozostaćwiernymi nauce Kościoła Chrystusowego. Nasze wspólnoty chcą żyćwewnątrz Kościoła".Bulanyi postanowił dowiedzieć się czegoś więcej o tajemniczym dziele,które jest mu przypisywane. Zaczął wypytywać znajomych księży, czymoże któryś z nich ma egzemplarz Nowego źródła. Okazało się, że niktnie widział na oczy tego wydawnictwa, ani nie zna jego treści.Prymas Lekai nie przyjął jednak wyjaśnień ks. Bulanyiego i ponowniezażądał od niego odwołania poglądów niezgodnych z nauką Kościoła.Pijar odpowiedział mu listem, w którym napisał, że nie ma czego odwoływać,gdyż uznaje w pełni naukę katolicką. „Ponownie błagam w imieniuKościoła Jezusowego, by Eminencja nie obawiał się tych, w którychKościół żyje i wzrasta - pisał w końcowych wersach swego listu. - Modlimysię za Waszą Eminencję, by po tylu prośbach przyjął wreszcie nasząwyciągniętą rękę i by nie pragnął naszej zguby, lecz stał się naszym Pasterzem"Prymas pozostał jednak nieugięty. Kapłani, którzy działali w Bokorzelub okazywali mu sympatię, byli wysyłani na przyspieszone emerytury,przenoszeni do odległych parafii na prowincji, a niektórym, jak ks. LaszloKovacsowi czy ks. Andrasowi Gnomonowi, wydano zakaz prowadzeniadziałalności duszpasterskiej. Znany jest przypadek, że gdy pewnego razuwładze przysłały prymasowi Lekaiowi listę niepokornych księży, którychtrzeba marginalizować w Kościele, on sam dopisał do niejnowe nazwiska.Opat klasztoru benedyktynów w Pannonhalma, o. AndrasSzennay, ostrzegał biskupów, że jeśli zniszczą małewspólnoty, takie jak Bokor, to przyłączą się do grabarzyZIMA 2008 83

Kościoła Chrystusowego. Jedynym biskupem, który dążył do roztoczeniaprzez hierarchię opieki nad prześladowaną wspólnotą, był Jozsef Cserhaty,ale miał zbyt mały wpływ w episkopacie.W tym czasie w węgierskich kościołach zaczęto rozdawać wiernymniedostępne do tej pory pisma Bulanyiego w wersji powielaczowej. Onsam nie miał o tym pojęcia. Kiedy dotarły do niego te egzemplarze, zobaczył,że są to fałszywki, które zawierają jego wypowiedzi zniekształconei zmanipulowane. Pisał do biskupów wyjaśnienia, że nie jest autoremtych dzieł, ale jego protesty były ignorowane.Sprawa Bokoru stała się na tyle głośna za granicą, że naWęgry przyjechała austriacka ekipa telewizyjna, żebynakręcić reportaż o wspólnocie. Pytany przedkamerami, czy czuje się prześladowany przezkościelną hierarchię, ks. Bulanyi stanowczo zaprzeczył.Przyznał, że istnieją pewne napięciamiędzy wspólnotami a zwierzchnikami, ale winąza to obarczył ateistyczny reżim.Jego wypowiedzi z tamtych lat pokazują, że cały czas próbował szukaćporozumienia z hierarchią. Te starania stale były odrzucane. W którymmomencie doszło do pęknięcia?Czuje się upokorzony i podeptany. Nie przez komunistów, otwartychwrogów, ale przez swoich zwierzchników. Księża, którzy z nim współpracują,są przez biskupów gnębieni. Jemu dorabia się gębę heretyka i wrogaKościoła. Nie widzi dobrej woli u hierarchów, drażni go ciągłe wychwalanieprzez nich ustroju komunistycznego. Czuje się coraz bardziejopuszczony i samotny. Coraz częściej pyta sam siebie, czy Kościół jestrzeczywiście nieomylny. Biskup ma być dla swoich kapłanów jak ojciec.Czy to, co robi z nim prymas Lekai, ma coś wspólnego z ojcostwem? CzyKościół służy prawdzie, skoro biskupi co dzień publicznie kłamią, opowiadająco wolności religijnej i swobodzie sumienia w socjalistycznychWęgrzech?Przestaje mieć złudzenia co do episkopatu, ale pozostaje mu jeszczenadzieja w Stolicy Apostolskiej. Przecież atrybut nieomylności jest przypapieżu, a nie przy prymasie Węgier. Odwołuje się do Watykanu i czeka.Odpowiedź przychodzi po roku. Odpowiada jednak nie KongregacjaNauki Wiary, lecz Sekretariat Stanu. Architekt Ostpolitik, kardynał84FRONDA 44/45

Casaroli całkowicie popiera stanowisko biskupów węgierskich. Zarzucawspólnotom kierowanym przez ks. Bulanyiego, że „odmawiając posłuszeństwalegalnym biskupom, odrzucają ich autorytet i w ten sposób naruszająjedność miejscowego Kościoła, której utrzymanie jest obowiązkiemwszystkich".Bulanyi czyta list Casaroliego raz, drugi, trzeci i nie wierzy własnymoczom. Watykan poparł prymasa! W piśmie nie ma ani słowa o rzekomychbłędach doktrynalnych czy wypaczeniach teologicznych Bokoru.A więc nawet w Rzymie polityka wzięła górę nad religią, myśli zrozpaczonyksiądz.Bulanyi nie wiedział wówczas, że we wrześniu 1976 rokudoszło do spotkania dyrektora Państwowego Urzędu ds.Wyznań Laszlo Bulaia z prymasem Lekaiem, podczasktórego dygnitarz oświadczył kardynałowi, że od tejpory Bokor nie jest już problemem komunistów, tylkoproblemem episkopatu. I ten problem ma zostać rozwiązany rękomaKościoła, a nie służby bezpieczeństwa. Bulanyi nie wiedział o ustaleniach,jakie zapadły podczas tego spotkania, ale odczuwał na sobie ichefekty. Prymas zdefiniował ortodoksję katolicką jasno: łączność z Kościołemzachowują ci, którzy popierają prowadzoną przez episkopat politykęwspółpracy z komunistycznymi władzami.Bulanyi zrozumiał, że on i biskupi mówią dwoma różnymi językami.On posługiwał się argumentami teologicznymi, oni politycznymi. Postanowiłporozmawiać z głównym teologiem episkopatu. Był nim późniejszynastępca kardynała Lekaia, przyszły prymas Węgier, biskup LaszloPaszkai. Bulanyi wspomina, że odwoływał się do racji teologicznych.Uzasadniając odmowę służby wojskowej, cytował soborową konstytucjęGaudium etspes. W odpowiedzi słyszał język polityki. Paszkai przekonywałgo: - Nie możecie oddawać książeczek wojskowych, bo w ten sposóbniszczycie kruchą równowagę między NATO a Układem Warszawskim.Wkrótce potem poprzez nowego dyrektora Urzędu ds. Wyznań ImreMiklosa doszła do Bulanyiego delikatna sugestia: Kreml jest gotów przymknąćoczy na działalność Bokoru pod warunkiem, że wyrzekniecie siępacyfizmu i zaakceptujecie służbę wojskową w komunistycznej armii.- Jeżeli wyrzekniemy się tego, do czego wzywa nas Chrystus, to po cow ogóle mamy istnieć? - kazał mu odpowiedzieć Bulanyi.ZIMA 200885

Ta odpowiedź przypieczętowała losBokoru. Bulanyi liczył jeszcze na wsparcieWatykanu, ale list Casaroliego rozwiał jegonadzieje.Co robić? Skąd szukać ratunku? Zawszew trudnych momentach sięgał po PismoŚwięte i tam znajdował natchnienie. Piętnaścielat poświęcił na studiowanie wszystkichlistów św. Pawła. Rozważał każde jegosłowo, badał znaczenie każdego wyrazu.Efektem tej pracy była ośmiotomowa egzegezapism apostoła. To w trakcie tej pracy, w której szukał odpowiedzina nurtujące go pytania, dokonał odkrycia, które nim wstrząsnęło.Kiedy pytam, co się stało, długo milczy. Wygląda jak człowiek, którynie chce mówić o największej zawiedzionej miłości swego życia. Wpatrujęsię w niego cierpliwie i czekam, w końcu odpowiada: - Jezus i chrześcijaństwonie mają ze sobą nic wspólnego. Kościół sprzedał całe dziedzictwoChrystusa.Do tej pory był powściągliwy w słowach, ale to wyznanie stanowi jakbyprzerwanie tamy. Teraz słowa same wychodzą mu z ust: - Na początkubył Abraham, król i kapłan w jednej osobie. Funkcje te sprowadzałysię do dwóch zajęć: prowadzenia wojen i próśb o zwycięstwo. Z czasemnastąpił rozdział ról królewskich i kapłańskich, pozostały jednak one filaramiporządku społecznego. Cesarz i papież, król i biskup, tron i ołtarz,przez wieki splecione interesami. Władcy zabijali chroniąc interesyhierarchów, a hierarchowie błogosławili ich i usprawiedliwiali zbrodnie.Dopiero Chrystus rozerwał ten przeklęty splot, ale Kościół zdradził Jegoposłannictwo. Od czasów Konstantyna znów nastąpił sojusz tronu z ołtarzem.Święty Stefan zaprowadzał chrześcijaństwo na Węgrzech mieczamibawarskich rycerzy. Tak było przez wieki. Kto nie chciał zabijać i panować,temu pisana była Golgota. Wojtyła, Ratzinger czy Lekai powinnicałować po rękach ludzi oświecenia, zamiast na nich pomstować, bo towłaśnie oświecenie wyrwało z ich dłoni zapałkę, którą gotowi byli podpalaćstosy. Dzięki oświeceniu nie stali się mordercami i dzięki oświeceniujeszcze żyję, bo kiedyś za to, co teraz mówię, zostałbym spalony nastosie.FRONDA 44/45

Im dłużej mówił, tym coraz bardziej gestykulował i coraz bardziej byłrozemocjonowany. Zakończył podniesionym głosem: - Kościół pokazujedziś Chrystusowi drzwi i mówi: nie chcemy Cię, odejdź stąd, wynoś się!Nastąpiła dłuższa cisza, po której zapytałem Bulanyiego, czy zna Legendęo Wielkim Inkwizytorze Fiodora Dostojewskiego. Spojrzał na mnieze zdumieniem i odpowiedział, że to jedna z najważniejszych lektur jegożycia: przez trzy lata czytał ją na okrągło. Był zdziwiony, dlaczego pytamwłaśnie o ten utwór. Odpowiedziałem, że wnioski, do których doszedł, sąidentyczne z tymi w apokryfie Dostojewskiego, natomiast w żaden sposóbnie wynikają ze studiów nad listami św. Pawła, który pisał przecież,że „każda władza pochodzi od Boga".Bulanyi uśmiechnął się. - Zaraz postaram się to panu objaśnić. Weźmycztery podstawowe dla chrześcijaństwa zdania: Adam zgrzeszył.W Adamie zgrzeszyliśmy wszyscy. Chrystus umarł. Śmierć Chrystusaoczyściła nas z grzechów. Otóż apostołowie znali tylko dwa z tych zdań:Adam zgrzeszył i Chrystus umarł. Nie wiedzieli nic o tym, że my zgrzeszyliśmy,a śmierć Chrystusa obmyła nas z grzechów. Skąd więc wzięłysię te twierdzenia? Od św. Pawła, który nigdy nie spotkał Jezusa osobiście,ani nie był nawet uczniem apostołów. Kształcił się w Arabii, któraznajdowała się wówczas pod silnym wpływem gnozy i właśnie stamtądwziął te dwa twierdzenia. Golgota jako rozwiązanie naszych problemówto nowy schemat gnozy. Podczas soboru w Jerozolimie Paweł, który byłuczniem Gamaliela, okręcił sobie wokół palca pozostałych apostołówi przeforsował swoje stanowisko. Stworzył własną religię, która nie miałanic wspólnego z nauczaniem Jezusa.- Ale jeśli przyjmiemy to, co ksiądz mówi, to trzeba odrzucić niemalcałe nauczanie chrześcijańskie, naukę o grzechu pierworodnym, o sakramenciechrztu zmazującym ten grzech,o odkupieniu przez Jezusa grzechów ludzkościna krzyżu. Odrzucić też należy niemalcały Stary Testament, bo tam związek religiiz przemocą jest jeszcze wyraźniejszy.Bulanyi przytaknął mi: - Próbował to jużzrobić w roku 130 po Chrystusie Marcjon,dowodząc, że Stary i Nowy Testament sąnie do pogodzenia. Nie udało mu się jednak,ZIMA 200887

a szkoda. Ja i Marcjon jednego jesteśmy ducha. Dla prawdziwego uczniaChrystusa z całej Biblii są do zaakceptowania tylko cztery ewangelie.Z pism wczesnochrześcijańskich dodałbym do tego jeszcze Diogenetai Didache.- Ale w takim razie skazani jesteśmy na dowolność. Jeśli nie ma jednegouświęconego kanonu, to dlaczego nie mielibyśmy do Biblii dodaćapokryficznej Ewangelii Judasza, albo usunąć z niej jako zbyt gnostyckąEwangelię św. Jana, albo w ogóle skonstruować sobie nowy własny kanon,dodając na przykład Małego księcia Saint-Exupery'ego? Z tego, co ksiądzmówi, wynika, że najlepiej byłoby wyrzucić z Biblii wszystkie listy Św.Pawła...- To rzeczywiście byłoby najlepsze rozwiązanie, ale nie możemy tegozrobić - westchnął ks. Bulanyi. - I na tym polega tragizm sytuacji.- Na czym? - zapytałem.Stary pijar odpowiedział: - Przeczytam panu pewien wiersz, którynajlepiej wyraża stan, w jakim znajduje się ludzkość. On wyjaśnia wszystko.Podszedł do półki z książkami i wyciągnął z regału stary tomik poezjizatytułowany Kulónbeke. Przekartkował parę stron i zaczął czytać wierszLórinca Szabo:Vang-An-SziNa darmo! - po tysiąckroć słyszał Szen-Tsung, pan na smoczej wieży.Nie ma nadziei! - i przestraszony patrzył na pustelnika Vang-An-Szi.Lepiej, byś nie wiedział, co dzieje się tam, na zewnątrz! - grzmiałytrzy tysiącleciai w Radzie tylko święty mędrzec Vang-An-Szi potrząsał głową.Potrząsnął głową i wykrzyknął:Ależ dowiedz się! I nigdy nie zapomnij!Ja, Vang-An-Szi wychowałem ciebie,ja i filozofia;teraz tron jest twój:dokonamy tego, czego nikt jeszcze nie śmiał, ani nie chciał,Królestwo Boże na ziemi,ja - myśl i ty - miecz!gg FRONDA 44/45

Cesarzu, nie chciej nic wiedzieć! - błagała zlękniona Rada.- Szen-Tsung - błagał święty - otwórz na oścież cztery okna twejwieży czarów!Nie, cesarzu, nie słuchaj ludu! -Cesarzu, wysłuchaj twego ludu! -Iprzemówił Szen-Tsung młody cesarz:Vang-An-Szi, ja tobie wierzę! -Wieża na cztery strony się otworzyła, Rada skłoniła głowyi Szen-Tsung czego nigdy nie czynił, słuchał, dlaczego plącze lud;cztery okna na cztery strony się otwarły,i zebrały wszystek ból, który jak niemy wiatr dął na zewnątrzprzepełniając lękiem serce AzjiA wicher z jękiem zawył od Wschodu:cesarzu, nie ma pracy, nie ma chleba! -Odziera lichwiarz, handlarz -płakało milionem gardeł Południe.Płaca! Kapitał! - huczała Północi Zachód szumiał: - Kapłani!Cesarz pobladły słuchał czterech mówiących okien.Cesarz pobladły słuchał tego, o czym nigdy nie słyszał:że wolność nie jest wolnością,że wolność jest prawem dżungli,że biednego zdziczały pieniądz jak tygrys zająca pożera,a świat tylko patrzy na słabegoi najwyżej łzę uroni.Cesarz słuchał ze wstrętem,jak przeklinały serca,jak płakały nad tym wszystkim, czego w oczy nigdy by mu nie powiedziano;obrzydzony słuchał niemego grzmotu,który wybijało dwieście milionów serc robotnikówi modlitwy: - Synu Nieba, pomóż! -ZIMA 200889

Okno się zamknęło. -Na darmo! Nie ma nadziei! - powiedziała Rada.Ależ jest! - wybuchnął Vang-An-Szi - cesarzu, chciej a będzie tu nowyświat!Chcę! - powiedział Szen-Tsung i uściskał świętego mędrca: - Chcę!Byłeś moim mistrzem i teraz nim jesteś,w twym ręku wszelka moja władza! -I Vang-An-Szi rozpoczął pracę i pracował przez dziesięć lat.Bronił ubogiego, łapał tygrysa i bandytę.Pieniądz, warsztat i sklep: wszystko uczynił państwowym,głosił: - ja handluję i to, co umysł i ręka pracą wytworzy,uczciwie rozdzielę! -Przez dziesięć lat pracował święty mędrzec,dumny, że to, co teraz robi, za tysiąc lat nawet snem będzie tylkosynom innych narodów;głosił pokój i zabijał spokojnie,gdy musiał zabijać,żołnierze jego byli aniołamia aniołowie byli jego katami.Dziesięć lat pracował Vang-An-Szi,pracował na rzecz każdego,miał dwieście milionów serci stary świat zmienił oblicze;widział: wielkie liczby i plany w rozumnym przymusie,by budowali ponad losem, egoizmem, grzechem iwieczną walką sny rozumu i porządku.Dziesięć lat... i święty zaprosił cesarza i Radę.- Jestem gotów, oto me dzieło! -i na nowy świat otworzył cztery okna.Cesarz szczęśliwy wyjrzał,Vang-An-Szi szczęśliwy obserwował:dokoła nich biło dwieście milionów serc imperium.90FRONDA 44/45

Była cisza, jak zawsze, tajemnica i cisza,lecz zaczął działać czar,przemówiło dwieście milionów serca tajemnica stała się wyznaniem:Zabij! - zaszumiało jednym głosema po nim w niebo uderzył gniew i oskarżenie:Zabij! - Kogo? - pytał cesarz. -Vang-An-Szi, syna piekła! -Mędrca mędrców? -Głupca! -Świętego? - On był świętym diabła! -Słyszysz? - patrzył na mędrca Szen-Tsung.Zabij!: każdego ograbił!Zabij! - przekleństwo, jak morze wylewało się w stronę cesarza.Szaleńcy! - wykrzyknął Vang-An-Szii wyszedł przed lud.Szaleńcy! Wygnałem handlarzy!...Twój handlarz tak samo oszukał!Zamiast pieniędzy... -Lecz żołnierzami ściągałeś procenty!Pański kapitał... -Poszedł w ręce szpicli!Kapłani... -Przez nich nie ma deszczu!Armia robotników... -Jak więzienie!Wasza przyszłość... -Trzeba dziś, a nie przyszłości! -I znów już w niebo uderzył wicher,kipiał nowy świat:Teraz nawet nie ma nadziei, aby się wzbogacićCesarzu, zabij bestię! -Szaleńcy! - szeptał cesarz i zamknął cztery okna,ZIMA 200891

i zamilkło dwieście milionów serca egoizm na nowo milczał.Zamilkło dwieście milionów serc,tylko dwa mówiły tam w środku.Na próżno! - westchnął cesarz.Nie ma nadziei! - westchnął święty.Nieprawdaż, a jednak stary porządek lepszy?! -klaskała zwycięska Rada.I Vang-An-Szi zamurowałcztery okna świętej wieży.Bulanyi zakończył czytanie wiersza. Słychać było, że zna go niemal napamięć. - Żadne społeczeństwo na świecie nie jest w stanie funkcjono-92FRONDA 44/45

wać bez oparcia się na aparacie przemocyi Kościół wpisuje się w ten scenariusz- westchnął, by dodać po chwili:- W ciągu dwóch tysięcy lat niewielebyło wyjątków, które pozostały wiernenauce Chrystusa: Św. Franciszek z Asyżu,Bokor... reszta... reszta jest śmiechuwarta.- A prymas Mindszenty? - pytam. - Nie podporządkował się przecieżwładzom i wiele wycierpiał.- Kardynał Mindszenty z tego tysiąca lat dziejów chrześcijaństwa naWęgrzech, które były w gruncie rzeczy panowaniem cezaropapizmu, potrafiłwykroić jakieś dwadzieścia lat prawdziwej niezależności Kościołaod państwa. Kierował się jednak innymi motywami niż moje: po prostuuważał komunizm za zło. Kiedy spotkałem go w 1948 roku, widziałemw nim bohatera i wielkiego przywódcę Kościoła. Dziś jednak myślę, żebył on wytworem swojej epoki: Kościoła konstantyńskiego. Ale takimwytworem, który jest w stanie poświęcić się i zdechnąć dla idei, którąuważa za słuszną.- Dla idei, którą uważa za słuszną, czy dla Chrystusa?- Dla idei.- Prawdziwej czy fałszywej?- Fałszywej.Piętnaście lat studiów nad listami św. Pawła doprowadziło Bulanyiegodo wniosku, że to właśnie apostoł z Tarsu był największym wrogiem naukJezusa. Wypaczył ich treść i zbudował fałszywy gmach teologii chrześcijańskiej:- To przecież Paweł napisał: potrafię obfitować i potrafię cierpiećniedostatek. Tymczasem Jezus mówi do młodzieńca: sprzedaj wszystkoi rozdaj ubogim. Jezus nie mówi nic o życiu w obfitości. To jest wymysłPawła. Jezus zakazał bogacenia się. Dążenie do bogactwa to przyczynanieszczęść. Trzeba żyć w ubóstwie, nie ma innej drogi. Bogaci nie wejdądo królestwa niebieskiego.- Ale Jezus mówił też, żeby przebaczać swoim wrogom. Czy przebaczyłksiądz prymasowi Lekaiowi?Ks. Bulanyi zamilkł. - Generalnie jest mi go żal - odpowiedziałpo chwili.ZIMA 2008 93

- Ale czy ksiądz mu wybaczył? Czy ksiądz modli się za niego? JanPaweł II, kiedy był w krypcie bazyliki w Esztergom, modlił się przed grobowcemprymasa Lekaia.- No właśnie - żachnął się Bulanyi. - Nie potrafię zrozumieć tego, żeWojtyła modlił się tyle samo czasu przed grobowcem Lekaia, co przedgrobowcem Mindszentyego. Nie powinien tego robić, to niestosowne.Z takimi poglądami Gyórgy Bulanyi powinien być poza Kościołem. A jednakjest nadal kapłanem. Kiedy spotkaliśmy się po raz pierwszy w 1999roku, był proboszczem w maleńkiej wiosce Obudovar nad Balatonem.Na jego msze przychodziło zaledwie kilku staruszków, którzy dziś już nieżyją. Ostatnio przyjął mnie w domu księży seniorów w Budapeszcie.Po raz kolejny słucham jego opowieści o rehabilitacji. Na odpowiedźz Watykanu czekał trzy lata. W lipcu 1985 roku otrzymał pismo od kardynałaRatzingera z dwunastoma tezami katolickiego nauczania. PrefektKongregacji Nauki Wiary prosił Bulanyiego, by - jeśli akceptuje naukęKościoła - podpisał się pod zawartymi w liście tezami. Pijar złożył podpis,ale dopisał trzynasty punkt - cytat z soborowej deklaracji Dignitatishumanae, że człowiek dochodzi do Boga poprzez sumienie. W styczniu1986 roku przyszła kolejna korespondencja z Watykanu z prośbą o złożeniekatolickiego wyznania wiary, co też Bulanyi uczynił. Latem 1987 rokudziennik węgierskich komunistów „Nepszabadsag" zamieścił informację,jakoby Stolica Apostolska nie przyjęła do wiadomości wyjaśnień założycielaBokoru. Wiadomość tę powtórzyły wkrótce inne węgierskie media.Przekaz był jasny: Bulanyi został potępiony przez Ratzingera. Biskupinie prostowali tej informacji. W efekcie wielu księży i wiernych odeszłoz Bokoru. Dopiero po upadku komunizmu udało się doprowadzić do oficjalnejrehabilitacji Bulanyiego. Mógł wtedy w Budapeszcie uroczyścieodprawić mszę dziękczynną.Dziś jego sytuacja jest paradoksalna: kiedy głosił poglądy zgodne z naukąKościoła, był przez hierarchię potępiany i zwalczany; dziś gdy sprzeciwiasię całej istocie katolickiego nauczania, został przez zwierzchnikówzrehabilitowany. Kiedy czuł się wiernym synem Kościoła katolickiego,był przez biskupów odrzucany, a proboszczowie mieli zakaz wpuszczaniago do kościołów; dziś kiedy uznaje Kościół za dzieło Antychrysta, zostałprzygarnięty pod dach Kościoła, gdzie znalazł wikt i opierunek.94FRONDA 44/45

„Troska o formację kapłańską w biskupach zmalała", pisałRosmini. Zarządzanie czy problemy finansowe diecezjizaprzątają głowy biskupów bardziej niż los kapłanów.Biskup stracił zainteresowanie przygotowaniem nowychmłodzieńców zbliżających się do powołania kapłańskiego,powierzając to zadanie innym. Jednakże wykładowcynie posiadali już takiego doświadczenia i takiej wiedzy,jak dawni biskupi. „Zanikła sztuka dostarczania Kościołowiwielkich postaci..., kapłanów świadomych ogromuswej misji, wewnętrznie ogarniętych, zdominowanychprzez tę samą wrażliwość na Słowo, która kształtowałacharakter kapłanów czasów pierwotnych".PRZEZNACZENIEPROROKÓWKS. ROBERT SKRZYPCZAK96FRONDA 44/45

Czegoś takiego w historii zachodniego chrześcijaństwa jeszcze nie było.Człowiek, kapłan, naukowiec potępiony oficjalnym dekretem ŚwiętegoOficjum, którego tezy zostały uznane za heretyckie i szkodliwe, a książkiumieszczone na Indeksie tytułów zakazanych, sto dwadzieścia lat późniejzostaje nie tylko zrehabilitowany, ale i ogłoszony błogosławionym.Antonio Rosmini-Serbami, włoski duchowny i filozof, w dniu 18 listopada2007 roku, w katedrze Novary, miasta położonego 30 kilometrówna zachód od Mediolanu, został wyniesiony do grona błogosławionychw niebie.Profetyczny myślicielNigdy jeszcze nie zdarzyło się - jak stwierdza włoski historyk idei LucianoMalusa - aby Kongregacja Doktryny Wiary (bądź dawnej ŚwiętejInkwizycji) odwołała swą własną uprzednią decyzję, ogłoszoną oficjalnymdekretem. A tak stało się w tym wypadku. W dniu 1 lipca 2001 rokuwatykańskie „L'Osservatore Romano", w 146. rocznicę śmierci Rosminiego,publikuje Notę Kongregacji, podpisaną przez jej ówczesnego prefekta,kardynała Josepha Ratzingera, w której czytamy, iż „można dziś uważać,że powody zaniepokojenia oraz wątpliwości doktrynalnych, które doprowadziłydo promulgacji Dekretu «Post obitum» potępiającego 40 Tezwyjętych z dzieł Antoniego Rosminiego zostały usunięte. A to z tej racji,że sens owych Tez, tak pojętych i potępionych Dekretem, nie przynależałw rzeczywistości do autentycznej myśli i pozycji Rosminiego, lecz domożliwych wniosków wynikających z lektury jego pism" 1 .Owszem, zdarzały się „pomyłki" w ocenie pracy teologów, takich choćbyjak wielcy dwudziestowieczni myśliciele Kościoła: Henri de Lubac, napiętnowanyprzez Piusa XII w encyklice Humani generis za nauczanieo naturze i łasce, Yves Congar, francuski dominikanin krytykowany zaswe dzieło o „prawdziwej i fałszywej reformie Kościoła" 2 , amerykański1Congregazione per la Dottrina delia Fede, Nota sul valore dei Decreti Dottrinaliconcernenti il pensiero e le operę del rev.do sac. Antonio Rosmini Serbati, cyt. za:http://www.vatican.va/rornan_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_2001070 l_rosmini_it.html.2Por. Y. Congar, Prawdziwa i fałszywa reforma w Kościele, tłum. A. Ziernicki, Kraków2001.ZIMA 200897

jezuita John Courtney Murray osądzany surowo za teorie o relacji Kościołado państwa czy benedyktyn Dom Baoudoin, podejrzewany przezpracowników Kongregacji Świętego Oficjum o szerzenie modernizmu.Nikt z nich jednakże nie został potępiony oficjalnym dekretem Kongregacji.Zresztą nowatorski geniusz niektórych z owych myślicieli doczekałsię uznania w postaci zaproszenia ich przez kolejnego papieża Jana XXIIIdo udziału w pracach eksperckich Soboru Watykańskiego II.W wypadku Rosminiego chodzi o coś znacznie większego. Owszem,ocena pracy włoskiego kapłana przypada na moment szczególnie trudnyw historii Kościoła - pomiędzy ogłoszeniem dogmatu o NiepokalanymPoczęciu przez Piusa IX w 1854 roku a zwołaniem Soboru WatykańskiegoI w 1870 roku. Chodzi o okres szczególnej nadwrażliwościna zagrożenia „modernizmem" w którym łatwo było popaść w niełaskęczujnego oka Magisterium Kościoła. Mógł Rosmini pozostać w długimszeregu odsuniętych od oficjalnego nauczania i zapomnianych intelektualistów,którym brakło pokory lub cierpliwości w dochodzeniu prawdy.Przypomnę niektórych: Felicite Robert Lamennais, który w konsekwencjiopuścił szeregi Kościoła, Georg Hermes, Augustyn Bonnetty, AntonGiinther, Johannes Balzer, Jakob Frohschammer, Ignaz Dóllinger, AlfredLoisy, George Tyrrell, czy włoscy znajomi Rosminiego - Vincenzo Giobertioraz Gioacchino Ventura.Przeciwstawiali się oni ogłoszonymdogmatom, bądź upieraliprzy partykularnych koncepcjachteologicznych, często redukującychdepozyt wiary dojakiegoś szczegółowego aspektu.Niektórzy z nich reagowali buntemi gniewem na decyzje StolicyApostolskiej. Wszystkich ichdzisiaj przykrył grubą warstwąkurz zapomnienia. W przypadkuAntonia Rosminiego, któryprzeszedł podobną co tamci98FRONDA 44/45

kenozę upokorzenia, rozbłysnął geniusz intelektu połączony ze świętościążycia.Trudno znaleźć adekwatne porównanie Rosminiego z innymi świętymiKościoła. I to nie tylko z powodu bezprecedensowej rehabilitacji kogośpotępionego przez własny Kościół. „Być może najwłaściwszą analogięmożna by znaleźć z Ojcami pierwszych wieków Kościoła - zauważył byłyprezydent Republiki Włoskiej Francesco Cossiga - u których rzetelnośći rozległość zainteresowań naukowych łączyła się z ewangelicznym żarempasterzy dusz, intelekt z sercem i działaniem, wiedza ze świętością,i to aż do granic ludzkich możliwości. Mam na myśli Orygenesa, Augustynaczy Ambrożego" 3 .W przypadku Rosminiego chodzi o genialny umysł oraz zdumiewającą,encyklopedyczną wiedzę. Jego dorobek obejmujący ponad sto opasłychtomów zasługuje na miano summa totius cristianitatis (wedługokreślenia Michele Federico Sciacca). Kto kocha książki i zna różne bibliotekiświata, pozostałby przejęty wrażeniem, jakie wywarłaby na nimprywatna biblioteka ks. Antonia, przechowywana w stanie nienaruszonymdo dziś w jego rodzinnym pałacu w Rovereto. Liczne pomieszczeniazamiast ścian mają wspinające się aż po wysoki sufit regały wypełnionewoluminami z różnych dziedzin i w różnych językach. Niektóre wyróżniająsię postrzępionymi końcówkami okładek, innych skórzana strukturakaże myśleć z podziwem o wytwórcach ówczesnej sztuki typograficznej.Ich wartość z pewnością pozwoliłaby wstawić w każde z tych pomieszczeńpo kilka nowoczesnych, lśniących ferrari. Pomiędzy regałami możnaodnaleźć, a to masywne biurko, a to pulpit do czytania na stojąco, a towreszcie piękny - budzący moją zazdrość - stół w kształcie sześciokąta,obrotowy, pozwalający jednocześnie korzystać z sześciu otwartych ksiąg.Wystarczy tylko obracać blatem w prawo lub w lewo.Jednakże Rosmini nie jest - jak go próbowano nazywać - kimś w rodzaju„katolickiego Kanta" Jest myślicielem profetycznym, który oddałcałego siebie Chrystusowi i Jego Kościołowi, od którego zresztą wycierpiałponad miarę. „A los proroków jest taki - wyjaśnia kardynał Martins,obecny prefekt Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych - zarówno w Biblii,3F. Cossiga, Monsignor Rosmini, „30giorni", nr 46 (2007), s. 41.ZIMA 2008 99

jak i, niestety, w dziejach Kościoła, że często polega na tym, iż jest sięniezrozumianym i prześladowanym" 4 .„Miłość Intelektualna"„Dawał świadectwo o miłościwe wszystkich wymiarach i to na wysokimpoziomie - powiedział Benedykt XVI w dniu beatyfikacji Antonia Rosminiego- lecz szczególnie zasłynął w hojnym zaangażowaniu się w to,co on sam nazywał «miłością intelektualną» (caritd intellettuale), będącąpojednaniem rozumu z wiarą" 5 . Jan Paweł II w swej słynnej encyklice Fideset ratio wymienił Antonia Rosminiego wśród tych, których działalnośćbyła „przejawem owocnej relacji między filozofią a słowem Bożym".Dzięki temu stanowią oni „znamienne przykłady pewnego typu refleksjifilozoficznej, która wiele zyskała dzięki konfrontacji z prawdami wiary" 6 .Kiedy Antonio przyszedł na świat, w dniu 24 marca 1797 roku, Roveretoliczyło ok. 9 tysięcy mieszkańców i należało politycznie do imperiumaustro-węgierskiego. Oprócz rodziców Piero i Giovanny, jego narodzinoczekiwali: trzyletnia siostra Gioseffa Margherita oraz o rok od niejmłodszy Giuseppe. Trzy lata później urodzi się jeszcze Felice, lecz wbrewswemu imieniu umrze już po roku. Antonio wzrasta pod czujnym okiemdon Piętro Orsi, swego nauczyciela matematyki, fizyki i filozofii. Równocześniez uczęszczaniem do liceum w Trydencie zacznie rozczytywaćsię w niemieckich filozofach: Kancie, Fichtem, Schellingu i Heglu. Jak zauważy,„rzeczywiście, unoszą ducha w górę, ale jeszcze łatwiej nasycajągo pychą". W roku 1816 podejmuje studia teologiczne na uniwersyteciew Padwie, które w 1822 roku ukończy dyplomem z teologii i prawa kanonicznego.W 1820 roku umiera mu ojciec, w związku z czym Antonioodziedziczy cztery szóste całej rodzinnej posiadłości, wartej ok. 600 tysięcyflorenów. Dzięki temu nigdy nie braknie mu na książki i papier.4Wywiad z kard. Jose Saraivą Martinsem przeprowadzony przez Gianni Cardinale,„30giorni", nr 46 (2007), s. 48.5Cyt. za: http://www.zenit.org/article-12585?l=italian. Rosmini rozróżniał trzy rodzajemiłości: materialną (w odniesieniu do tymczasowych potrzeb bliźniego); intelektualną(w odniesieniu do kształtowania umysłowości bliźniego i rozwijania jego zdolnościintelektualnych) oraz duchową (przyczyniającą się do zbawienia duszy drugiej osoby orazjej jakości moralnej).6Jan Paweł II, Fides et ratio, 74.100FRONDA 44/45

Święcenia kapłańskie przyjmuje rok potem w katedrze w Chioggii.Św. Jan Bosco powie o nim: „Nie przypominam sobie, abym widział jakiegośksiędza, który by odprawiał mszę z taką pobożnością i troską,jak Rosmini. Widać w nim było żywą wiarę, z której czerpał miłość, łagodność,skromność i zewnętrzną powagę" 7 . Antonio Rosmini kierowałsię tzw. „zasadą pasywności" (principio di passivita), w zgodzie z którąfundamentalną rolę w życiu odgrywa nastawienie kontemplatywne, czyliciągłe nawrócenie i oczyszczanie duszy oraz poszukiwanie zjednoczeniaz Bogiem. Z tego wynikała inna postawa, wedle której jeśli Bóg poprzezróżne okoliczności zasugeruje jakąś określoną działalność, to należy jąpodjąć i uznać za rodzaj powierzonej misji, jakakolwiek by ona była. Odpowiadato głębokiemu nastawieniu Rosminiego do poszukiwania corazto ściślejszej więzi z wolą Boga.Kolejne lata są dla niego czasem intensywnych przyjaźni między innymize słynnym włoskim pisarzem Alessandro Manzinim czy też księciemGustavo Cavourem - bratem Camillo, będącego jednym z czołowychprotagonistów zjednoczenia Italii w 1871 roku. W Mediolanie kontynuujestudia politologiczne, działalność publicystyczną i społeczną, którą tonagle przerywa i wycofuje się na kilkumiesięczny czas odosobnienia (odlutego do listopada 1828 roku) w okolice Domodossola, na wzgórze zwaneKalwarią. Tam oddaje się całkowicie postom, modlitwie, milczeniuoraz lekturze, utrzymując jedynie kontakt listowny z wybranymi osobami.Tam nabierze wyrazu jego życiowa opcja preferencyjna: „Przedkładajto, co wieczne, nad to, co tymczasowe, abyś mógł zbudować najpierwfundament, a potem budynek, (...) najpierw miłość, a potem wiedzę" 8 . Nakoniec swego życia złoży na ręce Manziniego swój duchowy testamentujęty w trzy słowa: „adorować, milczeć, cieszyć się" (adorare, tacere, godere).Czytelnik, który nie znuży się opowieścią o Rosminim, poznawszydalsze okoliczności jego życia, pojmie głęboki sens tejże maksymy.Tam, w odosobnieniu wzgórz Domodossola, tworzy się projekt założeniadwóch zgromadzeń zakonnych: męskiego Instytutu Miłości (Istitutodelia Carita - założonego wraz z o. Loewenbruckiem i innymi czterematowarzyszami, aprobowanego przez papieża Grzegorza XVI w 183978G. Pagani, G. Rossi, La vita di Antonio Rosmini, t. 1, Rovereto 1959, s. 189.Epistolario completo, Casale Monferrato, tip. Pane 1892, vol. 2, s. 477.ZIMA 2008 101

oku) oraz zgromadzenia SióstrOpatrzności (Suore delia Prowidenza,od 1833 roku). Domyrosminiańskie pojawiają się niebawemw różnych miejscachWłoch: w Trydencie, Weronie,Turynie, Strezie, a także w Angliii Francji.Ks. Antonio z pewnością nieprzypuszczał, jak brzemiennaw skutki okaże się jego pierwszapodróż do Rzymu w towarzystwiepatriarchy weneckiego LadislaoPyrkera. Pozna tam m.in. kardynałaCastiglione, późniejszegopapieża Piusa VIII, oraz opataMauro Cappelloniego, wybranegona kolejnego następcę św. Piotra o imieniu Grzegorz XVI.Podczas kolejnej wizyty w Rzymie, 15 maja 1829 roku, w trakcie audiencjiu Piusa VIII, trzydziestodwuletni kapłan z Rovereto usłyszy z ustpapieża: „Jest wolą Bożą, abyś się zajął pisaniem książek. Takie jest twojepowołanie. Kościół dzisiejszy ma pilną potrzebę pisarzy" 9 . Stąd rodzisię w Rossinim głębokie przekonanie o konieczności zastosowania „miłościintelektualnej" mającej na celu oczyszczenie umysłów. Korzeń zławspółczesnego świata nie leży, według niego, w niewłaściwych wyborachpolitycznych, co raczej w błędnym sposobie myślenia ludzi. Ten rodzajnieprawości, ukryty pomiędzy zwojami mózgowymi w ludzkich myślach,poglądach i interpretacjach, da się usunąć jedynie dzięki „zdrowej" filozofii.„Ludzie odeszli daleko, w związku z tym również i my musimyruszyć w dal, by ich odnaleźć" - mówił 10 .910A. Rosmini, Introduzione allafilozofia, red. P.-R Ottonello, Roma 1979, n. 11, s. 30.Rosmini do jednego z przyjaciół; podaję za: R Cossiga, dz. cyt., s. 43.102 FRONDA 44/45

Epoka zamętuRosmini należy do tych, którym towarzyszy przekonanie o naglącej koniecznościodnowy życia zarówno etyczno-politycznego, jak i kościelnego.W tym względzie rolę „zaczynu" ma do spełnienia chrześcijaństwo.W tamtej epoce dominują cztery zasadnicze kierunki myślenia. We Francjiodradza się nurt tradycjonalistyczny, będący odreagowaniem stresuporewolucyjnego i koncepcji oświeceniowych. Ten konserwatywny, restauracyjnykierunek rozwijają Rene Chateaubriand, Louis de Bonald,Joseph de Maistre czy wspomniany już Felicite Robert de Lamennais.W kręgach kościelnych umacnia swe pozycje filozofia neotomistyczna,będąca powrotem do myśli św. Tomasza, lecz zastosowana polemiczniedo zwalczania nowoczesnego myślenia politycznego oraz poglądów fizycznychi metafizycznych autorów XVII i XVIII wieku. Służy więc dowalki z newtonowskim mechanicyzmem oraz koncepcjami Leibniza.Umacnianie hylemorfizmu - doktryny o duszy jako formie substancjalnejciała - zostaje wprzęgnięte w starcie z kartezjańskim dualizmemi zmysłowym empiryzmem. Tacy autorzy, jak Serafino Sordi, Mateo Liberatoreczy Gioacchino Ventura di Raulica oraz całe naukowe środowiskojezuitów włoskich, poza dyskusjami akademickimi, zaangażują sięw zwalczanie tendencji narodowych wśród tych, których myślenie zostanieuznane za zbyt „liberalne". Niektórych reprezentantów tego kierunkubędzie musiał przecierpieć „na własnej skórze" Antonio Rosmini.Inny istotny nurt myślowy wyjdzie z Niemiec. Friedrich Schlegel,Adam Muller, Joseph Górres czy wreszcie sam Schelling dadzą początek„romantyzmowi" w filozofii, koncentrując się przede wszystkim narozwoju subiektywnej świadomości religijnej oraz filozofii idealistycznej.Jeszcze inną tendencją w myśli włoskiej będzie „katolicki liberalizm",wzrastający na bazie idei zapożyczonych z rewolucji francuskiej i filozofiiburżuazyjnej XVII i XVIII wieku, szukający sposobów na zaszczepieniezarówno w środowisku politycznym, jak i w samym Kościele pojęcia wolności.Kościół oficjalnie nie chce brać strony ani tradycjonalistów, anitym bardziej liberałów, w których dostrzega zagrożenie iluminizmem.W związku z tym odcina się od nowoczesnych prądów myślowych pojawiającychsię wewnątrz środowisk kościelnych. Głośne staje się potę-ZIMA 2008103

pienie ojca Lamennaisa przez Grzegorza XVI, który w encyklice Mirarivos z 1832 roku próbuje udowodnić, jak niebezpiecznym dla wiary jestmówienie o wolności słowa, sumienia czy wolnych wyborach. Nie dopuszczajakichkolwiek innowacji na polu praw jednostki czy obywatela.Nie dostrzega też żadnego pożytku w dyskutowaniu o reformie Kościoła.Choćby nie wiem jak dziwne i odległe wydawało nam się dzisiaj tamtomyślenie, nie należy zapominać, że ludzie żyjący w Europie w pierwszejpołowie XIX wieku muszą żyć w sytuacji permanentnego szoku wywołanegodopiero co zakończoną wojenną epoką napoleońską, rewolucjąprzemysłową, narastającymi tendencjami rewolucyjnymi w życiuspołecznym oraz w filozofii. Poczucie zagrożenia wzmaga się wraz zewzrostem towarzyszących tamtym zjawiskom sił antykościelnych i antychrześcijańskich.Nic dziwnego, że w uszach niektórych czujnych stróżówwiary czy tradycji słowa „wolność" czy też „odnowa" nie brzmiąsympatycznie.Geniusz intelektualny Rosminiego, wsparty zachętą ze strony papieża,zaczyna przygotowywać „umysłowe lekarstwo" na zagrożenia myśleniaideologicznego epoki. Powstaje cała seria książek: Nuovo saggiosuWorigine delie idee (Nowy traktat o powstawaniu idei - 1828-1830),Teodicea (1825), Principi delia scienza morale (Zasady nauki moralnej- 1831), Trattato delia coscienza morale (Traktat o świadomości moralnej- 1839), Antropologia in servizio delia sciena morale (Antropologiaw służbie nauk moralnych - 1839), Filosofia delia politica (Filozofia polityczna- 1839) czy wreszcie monumentalna Filosofia del diritto (Filozofiaprawa - 1841-1843, w dwóch tomach) - by wymienić tylko niektóre. Jednakżenajważniejszą i wzbudzającą najwięcej kontrowersji książką - zaktórą Rosmini zapłacił najwyższą cenę szykan i uprzedzeń - była pozycjapoświęcona eklezjologii Delie cinąuepiaghe delia Santa Chiesa (O pięciuranach Kościoła świętego - 1848).Beatyfikacja Antonia Rosminiego zawiera w sobie z całą pewnościąuznanie dla jego odwagi inspirowanej „miłością intelektualną" za którąprorocy płacą wielką cenę. Porównanie z naszą obecną sytuacją pozwaladostrzec w ostrzejszych kolorach, o co walczył filozof z Rovereto.Świat zachodni sukcesywnie wprawia człowieka w coraz to dotkliwszewewnętrzne męki. Najpierw oddalił go od Boga, gasząc w nim nadprzyrodzonyposmak nieba. Następnie poddał umartwieniom jego umysł,104FRONDA 44/45

skłaniając go do ofiary z intelektu w nihilistycznym amoku. W końcuspustoszył mu wolę, pozostawiając go w świecie moralnej dowolności.Bez wątpienia powrót do postaci, takich jak Rosmini, może okazać siępomocą Opatrzności w odzyskiwaniu człowieka w jego całości.Zraniony KościółW marcu 1833 roku tekst książki o ranach Kościoła był już gotowy. Przeleżałjednakże przez piętnaście lat w szufladzie, zanim odmienił się niecoklimat nieufności w stosunku do kogokolwiek, kto marzył o zreformowaniużycia chrześcijańskiego. Rosmini znał i doceniał książkę Josephade Maistre'a Du pape, znał też wysiłki podejmowane przez Lamennaisaw pracy na temat zła w Kościele Le maux de 1'Eglise et de la societe et desmoyens d'y remedier (Paris 1836). Wiedział również o głośnym nawróceniuna katolicyzm Johna Henry ego Newmana i o „ruchu oksfordzkim"odnowy duchowej powstałym w łonie Kościoła anglikańskiego. Głosywołania o reformę dochodziły także z Niemiec i Szwajcarii (Greith,Hirscher, Wassenberg). On sam już w 1823 roku podjął pierwszą próbęwypowiedzenia się w sprawach kościelnych w Panegiryku o Piusie VII,słynnym papieżu szykanowanym przez Napoleona. Wyraził tam pragnienie,aby papież powrócił do roli biskupa pomiędzy biskupami jakopierwszego pośród nich. Domagał się od samych biskupów, aby byli pasterzamii nauczycielami dla duchowieństwa i świeckich. Chciał też, abyich nauczanie opierało się na pogłębionej znajomości Pisma Świętego.Kościół potrzebuje bardziej pasterzy niż książąt czy polityków - dowodził.Zarządzanie diecezjami można pozostawić świeckim, by tym lepiejmóc oddać się duchowemu aspektowi życia chrześcijańskiego.W 1846 roku rozpoczyna się pontyfikat Piusa IX. To sprzyjającymoment na opublikowanie Pięciu ran Kościoła świętego, które wychodzą,początkowo anonimowo, w Lugano w 1848 roku w wydawnictwieVeladini, rok później zaś w Neapolu z naniesionymi przez autora poprawkami,w ramach witryny Batelli. 165 paragrafów podzielonych napięć rozdziałów, z zagajeniem oraz wstępem. Inspirację tytułu Rosminizaczerpnął z przemówienia Innocentego IV podczas Soboru w Lyoniez 23 czerwca 1245 roku, w którym papież mówił o pięciu „nieludzkichranach" na ciele Kościoła, nawiązując do ran zadanych Zbawicielowi naZIMA 2008105

Kalwarii. Rosmini rozpoczyna odopisu rany najbardziej widoczneji rzucającej się w oczy, by w dalszejkolejności przejść do innych,stanowiących przyczynę jednadla drugiej. Ostatnia rana stanowiprzyczynę ostateczną i najistotniejsząnadużyć i wszelkich nieszczęśćtrapiących Kościół.Celem traktatu jest nadzieja naprzezwyciężenie tego wszystkiego,co miało ograniczać i osłabiać ewangelizacyjnąmisję Kościoła. Schematrozważań autora jest następujący:najpierw przedstawia sposób życiaKościoła pierwszych wieków, następnie wskazuje na przełom wywołany„zwrotem konstantyńskim" odmieniającym szczęśliwe lata pierwotnejwiary chrześcijan, w dalszej zaś kolejności następuje opis rany, pokazanieśrodków zaradczych, a wreszcie przejście do kolejnej rany, będącejdalszą przyczyną tej zaprezentowanej. Przyjrzyjmy się pokrótce zranionemuciału świętego Kościoła:Pierwsza rana na lewej dłoni Zbawiciela:Podziały pomiędzy duchowieństwem i wiernymi w liturgiiJakby nie brzmiało dziwnie, chodzi tutaj o poczucie wyobcowania pomiędzyduchownymi i świeckimi, ujawniające się zwłaszcza w sprawowaniuBożego kultu, a w konsekwencji o wyobcowanie samych czynnościliturgicznych. Duchowni, według Rosminiego, zapomnieli o swej powinnościwyjaśniania ludziom dogłębnych znaczeń sprawowanych obrzędówliturgicznych, a zwłaszcza zapomnieli o czymś fundamentalnym: żeChrystus chciał włączyć w modlitwę i sprawowanie dziękczynienia całylud Boży. „Ten obrzęd, z którym Bóg powiązał swoją łaskę, który miałuzdalniać ludzi do dawania świadectwa o naukach moralnych, które byłyim przekazywane, nie stanowi jedynie widowiska do oglądania, w którymlud jedynie uczestniczy poprzez obserwowanie tego, co się dzieje, nie stającsię ani częścią, ani aktorem na tej religijnej scenie... Ponieważ istnieje106FRONDA 44/45

tylko jedna wzniosła liturgia świętego Kościoła, sprawowana wspólnieprzez duchownych i lud" 11 . To domaganie się przez Rosminiego „roli aktywnej"w liturgii dla całego ludu Bożego znajdzie ponad sto lat późniejodzwierciedlenie w postulacie Soboru Watykańskiego II, by wszystkichwiernych włączyć w aktywne uczestniczenie (actuosa participatio 12 )w sprawowaniu Bożego kultu.By zbliżyć się do Tajemnicy, potrzeba uprzednio otrzymać odpowiednieobjaśnienie używanych w obrzędach słów, gestów i czynności. „Jeśliłaska przedostaje się do umysłu i serca wiernego za sprawą przylgnięciado słów wypowiadanych przez kapłana do Chrystusa, takie słowa musząbyć dobrze rozumiane i przyswojone... Jeśli sprawujący obrzęd odczytujecoś, czego sam nie pojmuje, wówczas inni odczuwają, jakby miał onlód na ustach i, zamiast gorących promieni, sypie po słuchaczach szronem.Inną trudnością podjętą przez Rosminiego jest używana w liturgii łacina.Już od czasów średniowiecznych lud oddalił się od znajomości tegojęzyka. Znają go jedynie duchowni oraz niektóre wykształcone osoby.Ów rzymski język stał się obowiązujący w liturgii Kościoła odkąd chrześcijaństwozatriumfowało nad pogaństwem. Posługiwanie się nadal tymjęzykiem imperium rzymskiego stawia lud w sytuacji nierozumienia niczego,a w związku z tym pozbawia go łaski, która zostaje przekazywanachrześcijanom za pośrednictwem słów. Stąd zdecydowany postulat Rosminiego,by teksty liturgiczne przetłumaczyć na języki współczesne.Druga rana na prawej dłoni Zbawiciela:Niedostateczne przygotowanie duchownychAntonio Rosmini alarmował: kapłanom brakuje odpowiedniej formacjiduchowej, która ponad wszystko inne opierałaby się na ścisłym kontakcieze Słowem Bożym. Brak też pewnej syntezy w znajomości spraw11A. Rosmini, Delie cinąue piaghe delia Santa Chiesa, w oprać. Nunzio Galantino,Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo 1997, nr 14, s. 126-127 - dalej będę używał skrótuCR Istnieje też inne współczesne wydanie tej samej książki w oprać. Alfeo Valle, CittaNuova, Roma 1999. Wszystkie tłumaczenia tekstów A. Rosminiego użyte w artykule sąautorstwa ks. Roberta Skrzypczaka.12Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, 14--20; 30n; 48n.13CP,nrl8, s. 130-132.ZIMA 2008107

ludzkich w powiązaniu z Boskimi, która by była pogłębiana poprzez stałydialog z Ojcami Kościoła. Jest to dla niego wymóg elementarnej formacjichrześcijańskiej, gdyż chodzi tu o „katolickiego kapłana, w którym zakładasię siłą rzeczy chrześcijanina, ponieważ bycie chrześcijaninem stanowipierwszy stopień kapłaństwa" 14 .Odpowiedzialność za formowanie kapłanów wrażliwych na Duchai otwartych na Słowo spoczywa, według Rosminiego, na biskupach. Imwłaściwie poświęca większą część całej książki. Odwołując się do tradycjiKościoła pierwszych wieków, stwierdza on, że „tylko wielcy ludzie mogąformować innych wielkich ludzi" bowiem w tamtej epoce powinnośćprzygotowywania do kapłaństwa nowych kandydatów powierzano najlepszympasterzom, jakich miał Kościół. W tym sensie biskup był przedewszystkim mistrzem. „W pierwszych wiekach za seminarium dla księżyi diakonów służył dom biskupa. Obecność i święte rozmowy z ich Przełożonymstanowiły wzniosłą, nieustanną i żarliwą lekcję, gdzie teoriazawarta w jego trafnych słowach oraz przykładne oddawanie się duszpasterskimzajęciom były łącznie przyswajane... Niemal każdy wybitnybiskup w łonie swej rodziny przygotowywał sobie godnego następcę,dziedzica jego zasług, gorliwości, mądrości. Takiej powinności oddawalisię wszyscy ci wielcy pasterze, którzy uczynili pierwsze sześć wiekówKościoła okresem szczęśliwym i godnym podziwu. Była to formacja pełnai kompletna, w ramach której święty depozyt boskich i apostolskichnauk był przekazywany na sposób rodzinnej tradycji, z ust do ust" 15 . Odsamego początku chrześcijańskiego doświadczenia kolejne pokoleniasług Kościoła wzrastały „u stóp Apostołów".Dziś, stwierdza Rosmini, troska o wychowanie nowych duszpasterzyprzygasa. Biskup został obciążony obowiązkami mającymi niewielewspólnego z honorem pasterzowania. Zaangażowanie się zwłaszczaw administrowanie dobrami materialnymi spowodowało podział na„wyższe" i „niższe" duchowieństwo. „Troska o formację kapłańską w biskupachzmalała" 16 . Zarządzanie czy problemy finansowe diecezji zaprzątajągłowy biskupów bardziej niż los kapłanów. Biskup stracił zaintereso-141516CP, nr 26, s. 147.CP,nr27, s. 148-149.CP, nr 28, s. 150.108FRONDA 44/45

wanie przygotowaniem nowych młodzieńców zbliżających się do powołaniakapłańskiego, powierzając to zadanie innym. Jednakże wykładowcynie mieli już takiego doświadczenia i takiej wiedzy, jak dawni biskupi.W ten sposób powstały seminaria. Widać, że Rosmini nie jest entuzjastątej instytucji. Mimo że niektórzy biskupi nadal w tej nowej sytuacji sąprzejęci formacją młodych osób do prezbiteratu, niemniej „zanikła sztukadostarczania Kościołowi wielkich postaci..., kapłanów świadomychogromu swej misji, wewnętrznie ogarniętych, zdominowanych przez tęsamą wrażliwość na Słowo, która kształtowała charakter kapłanów czasówpierwotnych" 17 .W seminariach słowo biskupa zostało zastąpione przez nauczanieoparte o książkę. U podstaw pierwotnej formacji Kościoła było SłowoBoże przyjmowane bez zastrzeżeń od objaśniających jego sens pasterzy.Z czasem powstawały ich pisma, tzw. dzieła Ojców. W średniowieczumnożyły się summy i kompendia naukowo usystematyzowane. Co z tego,skoro nauka Kościoła stawała się sucha i schematyczna, tracąc na sileprzyciągania i mocy formowania. Wraz z teologią scholastyczną, konkludowałRosmini, dokonano kolejnego kroku w kierunku oddalenia sięod Słowa Bożego, podążając za coraz to nowymi dowodami i syntezami.Krytyka metody scholastycznej przez Rosminiego, którą piętnowałza przeakcentowanie aspektu racjonalnego i obiektywnego w Objawieniu,wcale nie musiała się podobać w środowiskach kurialnych i biskupich.Właśnie zlekceważenie scholastyki stanie się jednym z argumentówprzeciw niemu w późniejszej batalii antyrosminiańskiej.Rosmini doceniał św. Tomasza i jego „cudowne dzieło" Natomiastodróżniał od niego samego tzw. okres scholastyczny, w którym bardziejdbano o rygorystyczną poprawność argumentacji nauczania wiaryniż o siłę przekonania ludu chrześcijańskiego do blasku prawdy bijącejz Ewangelii. W związku z tym rozróżniał epokę teologów (inspirowanychżywą relacją do Słowa Bożego) od epoki scholastyków. W jej ramach bowiemwzrasta duchowieństwo niezdolne do przekazania najbardziej żywegojądra wiary. Brak im bowiem zdolności przekonania oraz siły moralnej,by to czynić (którą wcześniej czerpano z naśladowania mistrzów).Domagał się zatem Rosmini przywrócenia biskupom cech prawdziwych17CP,nr34, s. 159-160.ZIMA 2008109

pasterzy i nauczycieli. Będzie to możliwe, o ile ci będą gotowi porzucićurzędnicze i menadżerskie nawyki działania i powrócą do życia Słowemi objaśniania jego treści.Trzecia rana na boku Chrystusa:Brak jedności pomiędzy biskupamiJedność wypływająca z miłości - oto jedno z najbardziej fundamentalnychpoleceń, jakie Jezus pozostawił swoim Apostołom. W Kościelepierwotnym przejawiała się ona w silnych więziach biskupów z papieżem,z ludem swych diecezji oraz pomiędzy nimi samymi. Jedność, owonajcenniejsze dobro Kościoła, wyrażała się w osobistych znajomościachmiędzy pasterzami poszczególnych Kościołów lokalnych, w intensywnejwymianie korespondencji, we wzajemnych odwiedzinach oraz w częstychSoborach i Synodach. Jej brak Rosmini przypisywał ambicji wyrażającejsię przywiązaniem do własnych przedsięwzięć, do władzy oraz dodóbr materialnych.Nie da się, w jego przekonaniu, pogodzić troski o lud chrześcijańskiz żądzą władzy. Jedyny radykalny środek zaradczy widział w wyrzeczeniusię dóbr materialnych przez diecezje. Atakował ze szczególną siłą ideetzw. Kościoła narodowego, gdzie „episkopat nie jest już bodaj spostrzeganyjako kolegium pasterskie, lecz jako pierwsze ciało w państwie; stałsię bowiem urzędem politycznym albo radą państwową... Taki narodowycharakter Kościoła oznacza całkowite zniszczenie jakiejkolwiek katolickości"18 . Włączenie się w odgrywanie ról politycznych łączy się z ryzykiempoddaństwa biskupów względem władcy, jak również wytwarzaniasię postaw nienawiści czy rywalizacji w stosunku do nich samych.Czwarta rana na prawej stopie Chrystusa:Prawo do nominowania biskupów odebrane księżom i wiernym a uzurpowaneprzez sity polityczneTej ranie Rosmini poświęca wiele uwagi. Według niego, przyczyną wielkiegokryzysu chrześcijaństwa w średniowieczu było pozostawienie mianowaniabiskupów w rękach władców. Źródeł tego problemu doszukujesię on w tym samym, co powyżej: w duchowieństwie bogatym i zarzą-18CP, nr 71, s. 205-206.110FRONDA 44/45

dzającym. Rzecz jasna, że władza świecka będzie zainteresowana tym,by kogoś takiego podporządkować sobie 19 . Dążenia tego typu Rosmininazywa „duchem feudalizmu" który do Kościoła wszedł wraz z ludamibarbarzyńskimi, wypierając poczucie wspólnoty duchowej. Szczytowymmomentem tego typu napięcia było zagrożenie samej wolności Kościoław postaci otwartego konfliktu pomiędzy papieżem Grzegorzem VIIa cesarzem Henrykiem IV, kiedy to Kościół potrzebował się bronić przedingerencją władzy świeckiej w jego konstytutywne struktury społecznościo charakterze nadprzyrodzonym.„Kościół, który dokonuje wyboru swych pasterzy, kieruje się tylko jednymcelem, dobrem dusz; władca ma ich wiele" 20 . Nasz autor znów z upodobaniempowraca do epoki pierwotnego chrześcijaństwa. Za tamtychczasów starano się wybrać na biskupa osobę najlepszą spośród wszystkichdiecezjan, dziś natomiast szuka się kandydata obdarzonego powagąi znaczeniem, „bez zwracania uwagi na przynależność do wspólnoty,którą będzie kierował" 21 . Dawniej wybierano osoby kochane i szanowaneprzez lud, dziś wystarczy, że ktoś taki cieszy się szacunkiem władzy. Niegdyśprzywiązywano wagę do tego, by był to kapłan od dawna należącydo określonej wspólnoty wiernych, którą zna i potrafi rozumieć, dziś dobrowiernych wcale nie jest sprawą pierwszorzędną.Pisząc o ranie zadanej Kościołowi przez oddanie władzy świeckiejdecyzji o nominacjach biskupich, Rosmini z całą pewnością miał na myślizakusy w tym względzie zarówno austriackiego cesarza FerdynandaI Habsburga (którego formalnie był poddanym), jak i dynastii Savoia,władców królestwa Sardynii. Ponadto tzw. Statut Albertyński, czyli „Statutofondamentale" Królestwa Sardynii z 1848 roku nazywał katolicyzm„religią państwową" co budziło czujną reakcję Rosminiego: „Religia katolickanie potrzebuje dynastycznych protekcji, ale wolności. Potrzebuje,by była chroniona jego wolność i nic innego poza nią" 22 . Widział zagrożeniewolności chrześcijan w możliwym konflikcie powstałym na tym tle19Por. CP, nr 78, s. 221-222.20CP.nr 116, s. 297.21CP,nrll3, s. 295.22Podaję za: Giuseppe De Rita, // profeta delia cattolica liberia, „30giorni", nr 46(2007), s. 53.ZIMA 2008111

pomiędzy racjami państwa a racjami Kościoła. W takim przypadku państwomoże przerodzić się w rodzaj „anty-Kościoła" 23 .W związku z tym wszystkim Rosmini domagał się powrotu do tradycjiKościoła pierwszych wieków, w którym to wyboru swego biskupadokonywali „duchowni i lud". Chodziło mu o zasadę, bowiem sposobyzastosowania tego typu reguły w praktyce mogły być przeróżne. Liczyłosię w tym względzie zaangażowanie ludu chrześcijańskiego w wybórwłasnych pasterzy. Rosmini wręcz zdobył się na twierdzenie, iż zarezerwowaniekapłanom i ludowi prawa do wskazania swego biskupa należydo „konstytutywnych zasad" Kościoła - „konstytutywnych" bo wynikającychbezpośrednio z Ewangelii. To prawo należy się ludowi chrześcijańskiemuz „prawa boskiego" 24 . Tym twierdzeniem postawił się autorw skrajnie niekorzystnej sytuacji. Jak się okaże wkrótce, włożył argumentprzeciwko sobie w ręce swych własnych wrogów. Dziś, z perspektywy lati zdarzeń, tak komentuje ten postulat kardynał Jose Martins: „Normy,wedle których dokonywany jest wybór biskupów, nie pochodzą z «prawaboskiego», są więc wciąż na drodze do udoskonalenia. Niemniej zaangażowaniesię bezpośrednie, a zatem elektorskie wiernych świeckichw wybór biskupów, wydaje się dziś nie do pomyślenia. Wystarczy pomyślećo nieszczęściach, jakie mogłyby się zdarzyć, choćby w związku ześrodkami społecznego przekazu. W epoce Rosminiego nie było jeszczetelewizji" 25 .Zniewolenie dobrami kościelnymiPiąta rana na lewej stopie Chrystusa:Zakończenie epoki feudalnej w Kościele wcale nie poszło w parze z końcem„zniewolenia" czy „uzależnienia", które dziś, choć w formie bardziejzakamuflowanej, nadal zagraża wolności chrześcijańskiej. W czasachpierwotnych Kościół był ubogi, ale za to wolny. Wolność zresztąbyła pojmowana jako umiejętność znoszenia niedostatków. Duchowniutrzymywali się dzięki wolnym datkom, bez obowiązkowych ofiar odprowadzanychna przykład w postaci „dziesięciny" 26 . Wszelkie dobra po-23242526Por. CP, nr 123, s. 309.CP,nrl26, s. 311.Wywiad z kard. Jose Saraivą Martinsem, dz. cyt., „30giorni", nr 46 (2007), s. 48.Por. CP, nr 134-139, s. 325-329.112 FRONDA 44/45

siadano, zarządzano nimi i dysponowano wspólnie. Inwazja ludów barbarzyńskichwprowadziła do Kościoła „ducha feudalizmu", a wraz z nim„osobiste uzależnienia" i indywidualizm.Według Rosminiego, „ducha feudalizmu" da się pokonać jedynie„duchem wspólnoty" czyniąc przezroczystym wszelkie administrowaniei obrót dobrami kościelnymi 27 .Rosmini napisał Pięć ran Kościoła świętego z głębokim przekonaniem,że każdą z nich można wyleczyć. W tym względzie nie wolno poddawaćsię jakiemukolwiek fatalizmowi. Obecność Boga w Kościele jest więcejniż pewna, w związku z tym zawsze potrafi znaleźć on nowe siły, by stanąćblisko ludzi, dając im to, do czego został powołany: Ewangelię Chrystusa.Według myśliciela z Rovereto, potrzeba w tym względzie odwołaćsię do epoki Kościoła pierwszych wieków, nie z nostalgii za czasami, któreminęły, lecz by ożywić pewien styl życia. Odnowienie duchowe Kościoławymaga przede wszystkim przemiany mentalnościowej kapłanów,ponownego przyjęcia ducha profetycznego, jak i wyeliminowania wszelkichprzeszkód spychających Kościół w dół zeświecczonego feudalizmu.Rosmini nie kierował się w odniesieniu do Kościoła apetytami rewolucyjnymi.Daleki był w tej dziedzinie od postulatów demokratyzacji strukturkościelnych, głoszonych ówcześnie przez Lamennaisa we Francji, czy odżądań tworzenia Kościoła „uduchowionego", wewnętrznego, w opozycjido hierarchii i instytucji, jakie mnożył jego rodak Raffaello Lambruschini,kierujący się naiwnym protestantyzmem w myśleniu.Skoro Kościół istnieje i działa dzięki Duchowi Świętemu, w sobie samymdzięki mocy Ewangelii odnajdzie realne zdolności do reformy, zarównojeśli chodzi o swe własne struktury, jak i stosunek do świata. Zdumiewające,jak wiele z profetycznych wizji Rosminiego zostało podjętychi zrealizowanych (przynajmniej po części) sto lat później przez SobórWatykański II.Fatalna misja w RzymieByć może oczy wielu nie skupiłyby się na skrupulatnym wyszukiwaniuw dziełach Rosminiego argumentów do użycia przeciwko jego osobie,27Por. CP nr 162, s. 354-355.ZIMA 2008 113

gdyby nie dalszy ciąg wydarzeń, jakiezaszły w jego życiu. A zwłaszcza, gdybynie autorytet i zaufanie, jakie ten człowiek„miał nieszczęście" zaskarbić sobieu wielkich tego świata. Jakby historia ks.Antonia Rosminiego miała potwierdzaćgłęboką mądrość ojców pustyni: „Panie,broń mnie od zaszczytów".Zainteresowanie wywołaniem publicznejdebaty w sprawach Kościoła i jegomisji ewangelizacyjnej nie stanowiło jedynejpasji kapłana z Rovereto. Drugą jego fascynacją okazuje się Italia:„Przyglądam się z wielką uwagą temu, co się dzieje we Włoszech - piszedo swego przyjaciela, markiza Gustavo Benso di Cavoura - i ulegamwrażeniu, że za wszystkimi przedsięwzięciami ludzkimi ukrywa się rękaBoga, i to mnie cieszy" 28 . Spoglądał też z dużą nadzieją na aktualną sytuacjęw Europie, zwłaszcza na renesans narodów: „Nie wątpię w dobryskutek współczesnych ruchów, proszę jedynie Pana, aby również i środki,którymi posługują się ich najbardziej aktywni przedstawiciele, byłyzgodne z prawdą, godnością i rozsądkiem" 29 . Pomiędzy marcem a lipcem1848 roku publikuje wiele na temat przyszłej konstytucji zjednoczonychpaństw włoskich, oczywiście po uprzednim usunięciu obecności austriackiejz terenów północnej Italii - tzw. królestwa górnej Italii (U RegnodellAlta Italia). W Mediolanie wychodzi jego Costituzione secondo lagiustizia sociale (Konstytucja według sprawiedliwości społecznej) z dołączonymsuplementem pod tytułem Saggio suWunita dltalia (O zjednoczeniuWłoch). Współpracuje z turyńskim czasopismem „II Risorgimento",kierowanym przez Camillo Benso di Cavourę (wszystkie opublikowanetam jego artykuły zostaną zebrane w kształcie książki La Costituentedel regno deWAlta Italia). Pisze list do papieża Piusa IX, wiążąc z nimwielką nadzieję w sprawie przyszłej Italii, w którym wyłuszcza wszystkieswe przemyślenia na temat projektu zjednoczenia państewek włoskichw konfederację pod przewodnictwem głowy Kościoła. Ta idea zjedno-2829Epistolario completo, t. X, s. 194.Tamże, t. X, s. 244.114 FRONDA 44/45

czeniowa z uwydatnieniem roli papiestwa przypada do gustu politykomKrólestwa Sardynii, zaskarbia sobie także zrozumienie za granicą, zestrony rządów Francji, Niemiec i Anglii. W ślad za listem Rosmini wysyłado Rzymu swój projekt przyszłej konstytucji takiego nowego państwa.W sierpniu 1848 roku Gabrio Casati, ówczesny szef rządu piemonckiego,za radą innego znanego myśliciela włoskiego, ks. Vincenza Giobertiego,powierza Antoniu Rossiniemu misję dyplomatyczną u Piusa IX.Jej celem są rozmowy w Watykanie w sprawie zawarcia konkordatu pomiędzyStolicą Apostolską a Królestwem Sardynii oraz idea powołaniado istnienia konfederacji państw włoskich pod przewodnictwem OjcaŚwiętego. 17 sierpnia Rosmini zostaje przyjęty na audiencji papieskiej.Do tego stopnia przypada do gustu papieżowi, iż ten prosi go o pozostaniew Watykanie i zajęcie się bieżącymi sprawami polityki, obiecując mugodność kardynalską oraz przyszłe objęcie Sekretariatu Stanu w Watykanie.Rosmini nie myli się co do idei konstytucjonalizmu i federalizmuw odniesieniu do pomysłu zjednoczonych Włoch, myli się natomiast,przewartościowując w tym wszystkim rolę papieża. Ten pomysł, oczywiście,nie może podobać się Austrii. Użyje ona wszelkich swych wpływówdyplomatycznych, by zniszczyć protagonistę idei niepodległościowychwśród Włochów, postrzeganego odtąd jako niebezpieczny elementw otoczeniu głowy Kościoła. Zawiąże się specyficzne antyrosminiańskieprzymierze pomiędzy dyplomacją Austrii a Kurią Rzymską. Na czeleopozycji przeciwko Rosminiemu stanie kardynał Giacomo Antoneli.W międzyczasie zmienia się rząd w Piemoncie, na czele którego stajeminister Perlone-Pinelli, optujący za samodzielnym dążeniem do zjednoczeniaItalii w oparciu o stworzenie militarnej ligi przeciwko Austriii wypowiedzenie wojny. W związku z tym w październiku 1848 rokuRosmini wycofuje się z powierzonej sobie misji. Fakty jednakże przybierająna sile. W listopadzie podczas pierwszego posiedzenia nowego parlamentuw Rzymie zostaje na oczach Rosminiego zamordowany ministerPellegrini Rossi. Pada propozycja powierzenia dalszej prezydentury rządupapieskiego Rosminiemu, z której ten rezygnuje. Wybuchają zamieszkiw Rzymie, w wyniku których Pius IX musi ratować się ucieczką doGaety. Rosmini wspaniałomyślnie mu towarzyszy. Jednakże nad głowąks. Antonia zaczynają gromadzić się czarne chmury.ZIMA 2008115

UniżeniePierwsze polemiki z Rosminim mają miejsce już na początku lat czterdziestych.Jego myśl rozprzestrzenia się szybko po całym PółwyspieApenińskim. Jest studiowany na uniwersytetach Turynu, Pizy, Parmy,w seminariach duchownych. Jego dzieło rozwija się we Francji, Angliii w Niemczech. Wśród jego pierwszych adwersarzy pojawia się wspomnianyjuż Gioberti, publikujący książkę pod tytułem Degli errorifilosoficidi Antonio Rosmini (O błędach filozoficznych Antonia Rosminiego).W ślad za nim będą się mnożyć różne anonimowe broszury atakująceRosminiego oraz przypisujące mu wszelką złość i podłość. Pewien autor,podający się za „chrześcijańskiego Euzebiusza" (pod którym to pseudonimemukrywać się będzie jezuita Pio Melia), oskarży go o moralistycznyjansenizm. W końcu papież Grzegorz XVI zażąda milczenia w sprawieRosminiego, zarówno ze strony jego zwolenników, jak i przeciwników,ucinając na parę lat zajadłe ataki.Nagonka wybuchnie na nowo po nieudanej misji rzymskiej. Będzienakierowana na zdyskredytowanie Rosminiego jako autorytetu - jeśli tomożliwe, to również w oczach papieża - a zwłaszcza na niedopuszczeniedo umocnienia jego pozycji poprzez przyznanie mu kapelusza kardynalskiego.Kongregacja Ksiąg Zakazanych w maju 1849 roku zbierze sięw pośpiechu, umieszczając na Indeksie dwie pozycje Rosminiego: O pięciuranach Kościoła świętego oraz Konstytucję według sprawiedliwościspołecznej. Informacja o tym dotrze do autora w dniu 15 sierpnia, kiedyten, poprosiwszy papieża o możliwość wycofania się z publicznej aktywności,będzie w drodze powrotnej do domu. Kongregacja piętnuje Rosminiegoza rzekomy liberalizm oraz propagowanie niebezpiecznych pretensjiniepodległościowych. Zarzucono mu błędne twierdzenia w sprawieKościoła, biskupów i liturgii. Za nierealne uznano jego odwoływaniesię do wzorca Kościoła pierwszych wieków. W tak delikatnym momenciedziejów jego reformistyczne idee mogłyby wyrządzić krzywdę Kościołowi,dostarczając argumentów tym, którzy zamierzają go zniszczyć.Prawdę mówiąc, spodziewano się po Rosminim podobnej reakcji, jakw przypadku innych ukaranych karami kościelnymi myślicieli, jak choćbyLamennais czy Gioberti - czyli reakcji buntu. Ten tymczasem poddajesię pokornie decyzji Kościoła, mimo iż nie rozumie tego, co zaszło. Nie116FRONDA 44/45

wchodzi w polemikę ze stwierdzeniami Kongregacji ani też nie wyrzekasię słuszności własnych przekonań. „W podporządkowaniu się - co uczyniłemz pełnym przekonaniem - dekretowi sporządzonemu przez odpowiedniewładze, choć wydawał mi się zaskakujący i nieoczekiwany, uczyniłemjedynie to, co każdy syn Kościoła, spośród których jestem ostatni,winien w prostocie podjąć. Z łaski Boga zdarzenie to nie ujęło mi ani najotę pokoju. Bóg jest mi świadkiem, że to, co napisałem - napisałem, mającna myśli dobro świętego Kościoła oraz bliźniego. Poddaję wszystkopod najwyższy osąd Kościoła, który w tych sprawach jest prawdziwymarbitrem. Jeśli zdecydował on, iż lepiej będzie zabrać sprzed oczu wiernychowe moje sugestie i rady, niechże i tak będzie" 30 . W innych listachpotwierdzi, iż mimo tego, co się zdarzyło, nie opuszcza go wewnętrznaradość. „Rosmini powracał z Gaety, mając postawę kapitana, który przegrałbitwę - pisał jego przyjaciel. - Słowa, które wypowiadał o papieżu,były pełne szacunku i uczucia, zaś poglądy o osobach, które wówczaszdominowały papieskie otoczenie, wyważone i życzliwe" 31 .2 listopada 1849 roku, postarzały na ciele, choć zadowolony z możliwościświadczenia o swej prawdziwej miłości do Kościoła, Antonio Rosminiwraca na północ Włoch, do Strezy, piemonckiego miasteczka nadjeziorem Lago Maggiore, gdzie spędzi resztę życia w zaciszu podarowanegojemu i jego współbraciom z Instytutu Miłości pałacu przez AnnęMarię Bolongaro (do dziś w pałacu tym działa Centrum Myśli AntoniaRosminiego). Trzy, cztery godziny przed południem ks. Antonio przeznaczana czytanie i pisanie, popołudnie zaś i wieczór rezerwuje na rozmowyz zapraszanymi gośćmi, kontynuuje przy tym rozległą korespondencję.Tam powstają kolejne dzieła Rosminiego, m.in. monumentalnasynteza Teozofia, której autor nie zdążył ukończyć.Tymczasem ataki przeciw niemu nasilają się. Najdotkliwsze docierająze strony jezuitów przeciwko jego twierdzeniom metafizycznym, etycznymi teologicznym. Wielu autorów, m.in. pewien autor ukrywający się30List do Gustavo di Cavour z dnia 9 października 1849 roku: w dokumentach dołączonychdo: A. Rosmini, Della missione a Roma di Antonio Rosmini-Serbati negli anni1848-49. Commentario, red. L. Malusa, Edizioni Rosminiane, Stresa 1998.31Z listu Gian Battisty Giorgini, zięcia pisarza Manzoni, u którego Rosmini na jakiśczas się zatrzymał, korzystając z gościny. Por. Pagani-Rossi, La vita di Antonio Rosmini,t. II, s. 261.ZIMA 2008117

pod pseudonimem „Ksiądz boloński" (o. AntonioBellerini z Collegio Romano, dzisiejszego PapieskiegoUniwersytetu Gregoriana w Rzymie), zarzuca muodświeżenie niemalże wszystkich herezji i schizmz przeszłości. Niektóre inicjatywy są inspirowaneprzez austriackie służby specjalne. Jezuickie insynuacjepostanawia wreszcie przerwać wciąż życzliwyRosminiemu papież Pius IX, który każe poddaćanalizie wszystkie prace piemonckiego myśliciela, byusunąć wszelkie niejasności. Efektem wysiłku szesnastukonsultantów i ośmiu kardynałów jest dekretDimmitantur opera z dnia 3 lipca 1854 roku oczyszczającyRosminiego z zarzutów o niewierność MagisteriumKościoła. Kongregacja ogłasza dekret pocichu, bez publikowania go, by nie zadrażniać sytuacjiz jezuitami.Jednakże niewiele pomaga ta wspaniałomyślna inicjatywa Ojca Świętego.Rosmini uznawany jest za „niebezpiecznego" doradcę papieskiego.Lęk budzi zwłaszcza hipotetyczny „kardynał Rosmini". Przeciwnicy szykująsię do rozprawy ostatecznej, która ma na celu pogrzebanie na wiekipamięci o niewygodnym profetycznym filozofie. Do polemik dołączająsię takie autorytety, jak Agostino Theiner, szef archiwów watykańskich,czy John Henry Newman, któremu nie podoba się ton Pięciu ran Kościołaświętego, choć nie chce zabierać głosu w celu potępiania kogokolwiek.Tezy Rosminiego uznawane są za „trujące", zwłaszcza te, które dotykajątak „energetycznych" kwestii, jak liturgia, wybór biskupów czy nietykalnascholastyka. Powrót do czasów pierwotnych Kościoła uznawany jest zapostulat niedorzeczny - epoka ta w oczach ówczesnych „ekspertów" odspraw kościelnych uchodzi za nieodwracalnie pozostawioną za plecami.Kręgi Kurii Rzymskiej nie darują teologowi zwłaszcza „czwartej rany", tejdotyczącej biskupów.Rosmini tymczasem umiera 1 lipca 1855 roku po ciężkiej i bolesnejchorobie. Przypuszcza się, iż został otruty przez jednego ze swych krewnych,którzy nigdy nie pogodzili się z faktem, że ks. Antonio cały rodzinnydobytek przekazał na rzecz Instytutu Miłości.118FRONDA 44/45

Nieprzyjaciele poszukują nadal w pismach rosminiańskich „ziarenzbłądzenia". Klimat epoki zdaje się temu sprzyjać. Encyklika Piusa IXOuanta cura wraz z dołączonym „Sylabusem" zawierającym spis osiemdziesięciubłędów doktrynalnych, zdaje się najsurowiej oceniać wszelkieprzejawy katolickiego „liberalizmu". Kolejnym papieżem zostaje wybranyLeon XIII, gorący zwolennik metody scholastycznej. Do ostatecznejrozprawy z Rosminim przyczynia się patriarcha Wenecji, kardynał DomenicoAgostini, gorący przeciwnik szkół rosminiańskich, który kierujesprawę tez Antonia Rosminiego, w jego przekonaniu szkodliwych,do ponownego zbadania przez Święte Oficjum. Równocześnie narastająpolemiki jezuickie, prowadzone na łamach ich czasopisma „Civilta cattolica"zwłaszcza przez o. Valentino Steccanella i Mateo Liberatore. Sąto wielkie autorytety teologiczne, a zarazem „więźniowie uprzedzenia".Metodą zdyskredytowania myśliciela i uderzenia w jego sławę, zwłaszczana poziomie najbardziej podstawowych rozstrzygnięć filozoficznych,chcą ostatecznie rozwalić „twierdzę Rosmini". 14 grudnia 1887 roku wychodziz biur Świętego Oficjum dekret Post obitum, potępiający 40 tezwyciągniętych z wszystkich pism Antonia Rosminiego. Dekret zostajezaaprobowany przez papieża i opublikowany 7 marca następnego rokuoraz umieszczony wśród ostatecznych i nieodwołalnych orzeczeń KongregacjiDoktryny Wiary. Tezy Rosminiego „nie wydają się być zbieżnymiz prawdą katolicką" - zapada wyrok jak gilotyna. Profesorowie, zwolennicypotępionego filozofa, zostają usunięci z uczelni i seminariów, instytutyzakonne założone przez „heretyka" tracą na znaczeniu. Sam Rosmini,który od ponad trzydziestu lat nie żyje, nie może się bronić. Wnet wychodziz mody i zapada się w mroki zapomnienia. Nie znajduje uznaniaani wśród zwolenników linii „prawowiernej" ani wśród „modernistów".Jego myślenie otrzymuje etykietkę „skażonego" błędem.WywyższeniePierwszy biograf Rosminiego, o. Francesco Paoli, opowiada, że zarazpo śmierci kapłana z Rovereto stwierdzane są liczne łaski doznawaneza wstawiennictwem zmarłego. Wydaje się, że to moment stosownydo wszczęcia fazy wstępnej procesu beatyfikacyjnego. Przychylni temuZIMA 2008119

pomysłowi są kardynałowie Hohenlohe i Bertolini, a także biskupi piemonccyz Casale i Turynu. Zostaje zgromadzonych ponad trzysta świadectwna korzyść świętości życia ks. Antonia. Ojciec Paoli przygotowujepierwszą biografię Della vita di Antonio Rosmini-Serbati, w której całyrozdział poświęca opisowi jego cnót. Jednakże po opublikowaniu dekretuStolicy Apostolskiej Post obitum potępiającego 40 tez Rosminiegosprawa ucicha na czterdzieści lat. W roku 1928 zostają stwierdzone przypadkiuzdrowień za przyczyną ks. Antonia. Tego roku przypada stuleciezałożenia Instytutu Miłości. Podjęta więc zostaje na nowo próba rozpoczęciaprocesu informacyjnego. Ze strony Kongregacji Doktryny Wiarywychodzi sugestia, by tego nie czynić, aby „nie budzić dawnych sporów".Kolejna podobna próba spotyka się z negatywną reakcją w roku 1947.Przełom nastąpi po przewrocie mentalnościowym, jaki zainicjujew Kościele Sobór Watykański II. To podczas debat na temat odnowy liturgicznejzostaje przesłana do kardynała Lavraona książka Rosminiego0 pięciu ranach Kościoła. Jeszcze dwie próby podjęte w sprawie beatyfikacjinaszego bohatera spełzną na niczym - w roku 1965 i 1974. Ażwreszcie Kongregacja Doktryny Wiary postanowi zebrać na nowo całądokumentację wiążącą się z potępiającym dekretem - z myślą o uważnymprzestudiowaniu na nowo całej sprawy. Cztery lata potem, w efekcienowej lektury pism Rosminiego, wyda ona postanowienie „non obstare"umożliwiające podjęcie procesu beatyfikacyjnego.Należy zwrócić uwagę na wkład papieży ostatnich lat w ponowneodkrycie postaci kapłana z Rovereto. Jan XXIII w swoim Dzienniku duchowymopowiada o pewnych rekolekcjach odbytych w oparciu o pięknerefleksje Rosminiego Massime di perfezione cristiana, które przyjął jakowskazówki na dalszą drogę życia 32 . Paweł VI spowoduje usunięcie PięciuRan Kościoła świętego z Indeksu. Wielokrotnie będzie powracał do intuicjitego autora, mówiąc m.in.: „Wszystkie jego myśli wskazują na ducha,który zasługuje na to, by się z nim zapoznać, naśladować go, a być może1 wzywać jako patrona niebieskiego" 33 . Podejmuje też decyzję o powołaniukomisji ekspertów do zbadania zasadności 40 potępianych tez.3233Giovanni XXIII, Giornale deWanima, Roma 1964, s. 308-317.Za czasopismem „Caritas", Stresa 1972, aprile, s. 15.120 FRONDA 44/45

Ciekawa jest także ewolucja postawy Jana Pawła I. Otóż w 1947 rokutrzydziestopięcioletni ks. Albino Luciani broni swej pracy magisterskiejna Uniwersytecie Gregoriańskim Origine deWanima umana secondo AntonioRosmini (O pochodzeniu duszy ludzkiej według Antonia Rosminiego),bardzo krytycznej wobec studiowanego myśliciela, w której wręczstwierdził, iż nauczanie Rosminiego „nie jest zgodne z wykładnią Kościoła".Już jako papież wyrazi pragnienie zrehabilitowania skrzywdzonego„kapłana, który kochał Kościół i który dla Kościoła przecierpiał". W jegooczach Rosmini stał się „mistrzem wiedzy filozoficznej i moralnej, dostrzegającymz całą ostrością w strukturach kościelnych zapóźnieniai niedociągnięcia ewangeliczne, jak też duszpasterskie" 34 .Wielkim krokiem naprzód w sprawie Rosminiego było wymienienieprzez papieża Jana Pawła II w encyklice Fides et ratio jego nazwiska, oboktakich postaci, jak Newman, Maritain, Edyta Stein, Sołowjow czy Bierdiajew- jako przykłady tych, którzy wspaniale potrafili łączyć rozum i wiaręw poznaniu chrześcijańskiej prawdy 35 . Pod jego patronatem KongregacjaNauki Wiary podejmuje się kolejny raz przestudiować trudny casus Rosminiego,kończąc całą sprawę bezprecedensowym zdjęciem z jego postaciniesłusznego oskarżenia o herezję. Trzeba dodać, iż człowiek, którywówczas (1 lipca 2001 roku) podpisał dekret rehabilitujący w pełni AntoniaRosminiego, był tym samym, który podjął decyzję o jego beatyfikacji- kardynał Joseph Ratzinger, późniejszy papież Benedykt XVI.Antonio Rosmini od 18 listopada 2007 roku został włączony w poczetbłogosławionych Kościoła katolickiego. Nie tylko został wydobyty z sarkofaguzapomnienia genialny myśliciel, ale i pasterz, który podzielił losswego Pana, zranionego i odrzuconego przez swych braci. Lecz jego Panzmartwychwstał. „On jest kamieniem, odrzuconym przez was budujących,tym, który stał się głowicą węgła" (Dz 4,11).KS. ROBERT SKRZYPCZAKWenecja, grudzień 200734Treść rozmowy Jana Pawła I z ks. Germano Pattaro w Watykanie, za: CamilloBassotto, // mio cuore e ancora a Venezia, Musile di Piave 1990, s. 121.35ZIMA 2008Por. Encyklika Fides et ratio, 74.

Wielu charyzmatyków stawało przed dylematem, jakpodporządkować się czemuś, co ma kształt bezdusznejkurialnej biurokracji, podczas gdy samemu posiada siębezpośredni dostęp do Ojca. Mistyk wie, że ma osobistąwięź z Bogiem i nie potrzebuje do tego żadnych pośredników,a jednak musi podporządkować się takiemu pośrednikowi,który często działa tak, jakby nie miał pojęciao rzeczywistości nadprzyrodzonej i osobowej więziz Bogiem.LECHDOKOWICZCzy Pius XI był narzędziem szatana, gdy w 1931 roku zawiesił ojca Piow czynnościach kapłańskich, zabraniał mu spowiadania, publicznegoodprawiania mszy i kierownictwa duchowego? Wiadomo, że zakonnikz Pietrelciny był prawowiernym, głęboko wierzącym kapłanem, któryw niczym nie uchybił nauczaniu Kościoła, a wielu zagubionych przywiódłdo wiary. Miał bezpośrednią relację z Bogiem, a jednak spotkały gosurowe sankcje i restrykcje ze strony zwierzchników.Historycy chrześcijaństwa pokazują, że najtrudniejszą próbę, przezktórą przejść musi każdy mistyk lub charyzmatyk, jest próba pokory,zwana też próbą posłuszeństwa. Ma on osobiste objawienia od Boga,przeżywa intymną więź z Najwyższym - i z tego właśnie powodu doznajeszykan i odrzucenia ze strony najbliższych i przełożonych w Kościele.Taki był los św. Jana od Krzyża, Św. Teresy od Jezusa czy bł. Mariam MałejArabki.122FRONDA 44/45

Jeden z polskich teologów dokonał niedawno porównania objawień, jakichdoświadczały dwie zakonnice w naszym kraju: Franciszka Kozłowskai Faustyna Kowalska. Do pewnego momentu ich wczesne wizje były zbieżneze sobą: kult Miłosierdzia Bożego, pobożność eucharystyczna, głębokamaryjność. Punktem, w którym rozeszły się ich drogi, okazała się kwestiaposłuszeństwa. Gdy spotkały się z zakazami i krytyką zwierzchników, zareagowałyróżnie. Kozłowska sprzeciwiła się niesprawiedliwości, a Kowalskapodporządkowała się krzywdzącym rozporządzeniom. Pierwsza zostałazałożycielką nowego wyznania, tzw. mariawitów, w którym jest czczonajako „Oblubienica Barankowa" (staromariawici) lub jako wcielenie DuchaŚwiętego (nowomariawici). Drugą czcimy jako świętą Kościoła katolickiego,który po latach przyznał jej rację i oddał chwałę.Już św. Paweł z Tarsu, uważany za pierwszego mistyka w dziejach chrześcijaństwa,wkrótce po swym mistycznym spotkaniu z Chrystusem, zetknąłsię ze św. Piotrem i mu się podporządkował. Ukorzył charyzmat przed urzędem.W Kościele zawsze istnieje napięcie między tymi dwoma pierwiastkami,charyzmatem i urzędem, ale to do tego drugiego należy głos rozstrzygający.Dlatego że Chrystus zbawił świat nie przez wizje i cuda, ale przezposłuszeństwo. Przez Krzyż. Przez cierpienie zadane Mu przez swoich.Prawdziwy uczeń Jezusa podąża tą samą drogą - przez przyjęcie Krzyża.Uwagi te dotyczą także wspólnot religijnych, grup misyjnych czy inicjatywewangelizacyjnych, jakie w ciągu wieków pojawiały się w historii Kościoła.Był taki okres, że dominikanie czy jezuici, a w czasach nam bliższychOpus Dei czy Legioniści Chrystusa, doświadczali szczególnego odrzucenianie ze strony obcych - to można jeszcze przeboleć, ale od swoich. W XIIIwieku pojawiło się wiele ruchów żebraczych, afirmujących ubóstwo, a jednakdo naszych czasów dotrwali tylko franciszkanie. Znikły te, które rozmnażałysię przez podział, rozłam i konflikt z przełożonymi. W takich wspólnotachbyła często pobożność i żarliwość religijna większa niż w macierzystych formacjach,od których się odrywały, ale nie było w tym woli Bożej.Trudno osądzać bliźnich i oddzielać motywacje czysto ludzkie od nadprzyrodzonych,ale u podstaw wielu tego typu dzieł leżała często doznanakrzywda, rzeczywista lub wyimaginowana, poczucie niesprawiedliwości,urażona duma. W efekcie napędzał je resentyment, a nie wola Boża.Wielu charyzmatyków stawało przed dylematem, jak podporządkowaćsię czemuś, co ma kształt bezdusznej kurialnej biurokracji, podczas gdyZIMA 2008123

ys. Janusz Kapusta124FRONDA 44/45

samemu posiada się bezpośredni dostęp do Ojca. Mistyk wie, że ma osobistąwięź z Bogiem i nie potrzebuje do tego żadnych pośredników, a jednakmusi podporządkować się takiemu pośrednikowi, który często działa tak,jakby nie miał pojęcia o rzeczywistości nadprzyrodzonej i osobowej więziz Bogiem. W średniowiecznych klasztorach najmądrzejsi zakonnicy nierazrozwiązywali ten dylemat w ten sposób, że wybierali na opata najgłupszegowspółbrata. Po to, by ćwiczyć się w pokorze.Bóg dopuszcza pewne sytuacje, takie jak niezrozumienie, lekceważenie,odrzucenie czy krzywda ze strony najbliższych, by sprawdzić nasze serca,zbadać intencje. Uraz i resentyment to nie jest dobra odpowiedź. Bunt,sprzeciw i rozłam to nie sposób na budowanie Kościoła. Słychać w nich pogłosodwiecznego non serviam.Wzorem, jak przejść ową próbę pokory pomyślnie, może być św. ojciecPio, który posłusznie podporządkowywał się zaleceniom swoich przełożonych,choćby miały charakter szykan i były dla niego krzywdzące. Jeśli bowiemdzieło, któremu służy, jest Boże - to sam Bóg znajdzie sposób, żeby jeobronić. Nawet jeśli mistyk miałby tego nie doczekać i umrzeć z krzywdzącągo opinią w oczach współczesnych mu współbraci.Są zresztą różne przejawy pokory, a jedną z nich może być posługa...władzy. Przykładem tego może być postać św. Grzegorza Wielkiego, którypragnął poświęcić się życiu monastycznemu, ale - wbrew swej woli i chęciom- został obwołany papieżem. Długo wzbraniał się przed przyjęciemtego obowiązku, gdyż miał już inny plan na swe życie, pełen wyrzeczeńi świątobliwości. A jednak jeszcze większym wyrzeczeniem stało się dla niegoprzyjęcie najwyższej godności w Kościele. Przejął władzę, gdyż zwyciężyłapokora. Sam pisał o tym następująco w swej Regola pastorale: „Nie jestprawdziwie pokorny ten, kto rozumie, że musi stać na czele innych na mocydekretu Bożej woli, a mimo to gardzi tą wyższością". Grzegorz wiedział, żetą decyzją uczyni wielu swoich dotychczasowych przyjaciół wrogami, aleokazał posłuszeństwo.Mądrość Kościoła polega na tym, że czeka długo nim wyda orzeczenieo prawowierności mistyka czy katolickim charakterze dzieła. Daje sobieczas, a w tym czasie poddaje próbom. Najtrudniejszą z nich jest próba pokory.Dlatego Pius XI, doświadczający ciężko ojca Pio, nie był narzędziemszatana, lecz Boga samego.ZIMA 2008LECH DOKOWICZ

Spośród wszystkich formacji prawicowych rządzącychPolską po 1989 roku PiS był jedyną, która nie ustawiałasię wobec hierarchii katolickiej w pozycji petenta.Występowała jako partner trudny i narzucający niekiedyKościołowi swoje rozwiązania. Powiedzmy sobieszczerze: gdyby prezydentem w roku 2005 został DonaldTusk, a nie Lech Kaczyński, to dzisiaj metropolitąwarszawskim byłby nie Kazimierz Nycz, lecz StanisławWielgus. Tylko upór i determinacja rządzących sprawiły,że - wbrew woli episkopatu - zwierzchnikiem Kościoław stolicy nie został arcybiskup Wielgus.Teologia politycznaJarosława KaczyńskiegoTOMASZ P. TERLIKOWSKI126FRONDA 44/45

Jak zauważył Zdzisław Krasnodębski, najważniejszą wartością w publicznejdziałalności Jarosława Kaczyńskiego pozostaje Polska. Jej dobru - takjak sam je rozpoznaje i definiuje - podporządkowuje wszystkie inne wartości.Podporządkowuje także religię, kiedy wydaje mu się to konieczne.Celem Jarosława Kaczyńskiego jest budowa IV RP. Katolicyzm byłi jest w tym projekcie narzędziem do wprowadzania i umacniania najlepszych,zdaniem polityka, rozwiązań ustrojowych. Wyrzucona w połowielat dziewięćdziesiątych poza margines debaty publicznej aktywnai dynamiczna wiara połączona z frustracją pewnych środowisk miała się staćistotnym narzędziem budowania silnego państwa. Problem polegał tylko natym, że były premier traktował religię i Kościół w znaczącym stopniu przedmiotowo.Jej obrona i umacnianie były nie tyle celem, a jedynie środkiem doosiągnięcia celu politycznego. I kto wie, czy właśnie ten instrumentalizm niestał się jedną z przyczyn przegranej PiS-u i jej prezesa w ostatnich wyborach.Sensowna odpowiedź na to pytanie wymaga jednak choćby pobieżnej próbyodtworzenia „politycznej religijności" Jarosława Kaczyńskiego: jego „teologiipolitycznej" czy miejsca katolicyzmu w projekcie politycznym, którego jeston autorem.Jest to zadanie tym istotniejsze, że wygrana Platformy Obywatelskiejw ostatnich wyborach nie oznacza końca narracji politycznej Kaczyńskiego.Istotną rolę w jej kształtowaniu odgrywa religia, a konkretnie swoiście zinterpretowanyi przedstawiany ludowo-narodowy katolicyzm, który - tak jakbył wygodnym narzędziem pomocnym w sprawowaniu władzy - tak pozostajenim w budowaniu silnej opozycji parlamentarnej. To zaś, w połączeniuz mniej widocznymi, ale równie realnymi próbami wykorzystania autorytetumetropolitów krakowskiego czy gdańskiego przez Donalda Tuska, możeoznaczać dla Kościoła kolejne trudne wyzwanie, z którym przyjdzie mu sięzmierzyć w najbliższych miesiącach i latach.Aby się z nim zmierzyć, konieczne jest nie tyle ślepe potępienie czy oburzaniesię na byłego premiera, który wykorzystywał, i zapewne będzie toczynił nadal, spory wewnątrzkościelne do wzmacniania swojego ugrupowania,ile zrozumienie celów, jakie stawia on przed sobą i swoją partią. A te- wbrew sugestiom krytyków - niewiele mają wspólnego z budową jakiejśpostendeckiej wersji „katolickiego państwa narodu polskiego" IV RP JarosławaKaczyńskiego nie ma być „narzędziem zbawienia" czy państwem choćbyw ograniczonym stopniu katolickim. Ma ona natomiast stanowić próbęZIMA 2008127

zbudowania nowoczesnego, ale nieliberalnego państwa, opierającego się natradycji, w której istotną rolę odgrywa katolicyzm, pojmowany jednak bardziejjako komponent narodowej tożsamości, niż jako sfera indywidualnego,radykalnego zaangażowania jednostek. To ostatnie kojarzyło się premierowizbyt mocno z próbami czynienia z państwa „instrumentu zbawienia", a zapróbami takimi - jak nieoficjalnie przyznają bliscy współpracownicy byłegopremiera - dostrzegał on rosnące wpływy Opus Dei.Doskonale to odseparowanie aktywnie przeżywanej wiary od sfery politycznejwidać było w sporze o zmianę konstytucji, w trakcie którego Kaczyńskiprzyjął taktykę nie tyle wspierania pomysłu przy jednoczesnym dystansowaniusię od prób partyjnego rozgrywania problemu przez LPR, ilemarginalizacji Marka Jurka i stopniowej obstrukcji samej idei poprawieniaprawnej ochrony życia. „Być może na stanowisku premiera zaważyły też jego«żoliborskie» poglądy, w których katolicyzm jest wymiarem istotnym, alewyraźnie odseparowanym od polityki" 1- wskazywał politolog Artur Wołek.A sam Jarosław Kaczyński w wywiadzie dla „Dziennika" ujmował rzeczjeszcze bardziej otwarcie: „Państwo bowiem nie jest instrumentem zbawienia.Zbawienie jest w Kościele, który jest i musi być oddzielony od państwa",a nieco wcześniej wyjaśniał: „program PiS to projekt głębokiej modernizacjiPolski w oparciu o tradycyjne wartości. W jego centrum stoi problem państwarozumianego jako struktura organizacyjna, ale też jako jakość moralna,jako byt społecznie legitymizowany. Tej legitymizacji trzeba szukać w tradycyjnychwartościach, a więc oczywiście w chrześcijaństwie, tradycji Kościoła,ale także w tradycji świeckiej, tradycji I i II Rzeczypospolitej, walk o niepodległość,wreszcie w tradycji Solidarności" 2 .Pastiszowy tradycjonalizm?Uwagi te doskonale pokazują, że zaangażowanie premiera w obronę RadiaMaryja, powracająca w wypowiedziach obu braci retoryka religijna(by przypomnieć tu słynne słowa z wywiadu dla tygodnika „Wprost":„Bóg wybaczy mi koalicję z Lepperem") czy odwoływanie się w rozsy-1A. Wołek, Kaczyński musi podzielić się władzą w PiS, „Gazeta Wyborcza" 13marca 2007.2Państwo nie jest instrumentem zbawienia. Z Jarosławem Kaczyńskim rozmawiaCezary Michalski, „Dziennik", 22 kwietnia 2007.128 FRONDA 44/45

łanych do proboszczów przed poprzednimiwyborami listach do przywiązania do katolickiejtradycji Polski - są nie tyle treścią ideiIV RP, ile jednym z narzędzi służących do jejbudowy i legitymizacji. Mają one sprawiaćwrażenie, że bracia Kaczyńscy są jedynymieksponentami interesów katolików. Tyle tylko,że ma to być jedynie wrażenie. Pokazałato Jadwiga Staniszkis, sugerując w „Europie"(20 października 2007), że w przypadku PiS-u mamy do czynienianie tyle z tradycjonalizmem, ile z „pastiszowym tradycjonalizmem" którypoprzez świadome i selektywne stosowanie terminologii tradycyjnejpróbuje wchłonąć środowiska autentycznie tradycyjne 3 .Takie podejście dostrzec można w stosunku premiera (w zdecydowaniewiększym stopniu niż prezydenta) do Radia Maryja. Program polityczny czywizje religijne ojca Tadeusza Rydzyka, odwołującego się do tradycji endeckich(także w powojennym paxowskim wydaniu), są całkowicie obce obubraciom Kaczyńskim. Wystarczy przypomnieć, że prezydent na swojegokapelana wybrał nie kogoś związanego ze zgromadzeniem redemptorystów,ale uważanego powszechnie za modernistę i skrajnego liberała ks. RomanaIndrzejczyka. Proizraelska polityka zarówno pałacu prezydenckiego, jaki polskiego rządu wielokrotnie była krytykowana na falach toruńskiej rozgłośni,a jej najbardziej znanym wyrazem stały się „taśmy Rydzyka" JarosławKaczyński zresztą również otwarcie odcinał się od części poglądów prezentowanychw Toruniu, podkreślając w wywiadzie-rzece udzielonym MichałowiKarnowskiemu i Piotrowi Zarembie, że czasem „zdecydowanie nie zgadzasię" z nimi 4 . Trudno więc poszukiwać rzeczywiście religijnych przyczyn sojuszumiędzy PiS-em a toruńskim imperium medialnym. Podstawą ideową istniejącegoniewątpliwie „układu" między Radiem Maryja a PiS-em, o którymtak barwnie opowiadali Antoni Mężydło czy Bogdan Borusewicz, były czystopolityczne interesy PiS-u, nie mające nic wspólnego z kwestiami wiary.„PiS jest partią, która chce wokół superpozytywnego celu społecznego, jakim3Prawda i fałsz polskiej polityki. O Europie, Tusku i Kaczyńskim mówi JadwigaStaniszkis, „Europa" nr 186, 27 października 2007.4-286.M. Karnowski, P. Zaremba, O dwóch takich, co ukradli, Kraków 2006, s. 285-ZIMA 2008129

jest wyrwanie Polski z postkomunizmu, skupićwszystkie siły, które się za tym opowiadają. A RadioMaryja się dzisiaj za tym opowiada. Wzmacnianasze siły w walce z postkomunizmem" 5- mówił o tym otwarcie premier w wywiadzieudzielonym „Rzeczpospolitej"Uznanie Radia Maryja, czy też dokładniejstworzonego wokół niego ruchu za istotny elementprzemiany społecznej, wiązało się z akceptacjąwspólnototwórczej roli ojca Rydzyka. Najistotniejsząsiłą Radia Maryja od samego niemal początku było stworzeniewspólnoty, a może lepiej powiedzieć - porozumienia wykluczonych z transformacjiIII RP. I nie chodziło tylko o tych, którzy z jakichś powodów wypadliz głównego nurtu przemian i niemal nic na nich nie zyskali (jak emeryci, renciści,mieszkańcy małych miasteczek), ale też o tych, którzy z jakichś powodów(niekoniecznie religijnych) nie akceptowali liberalno-demokratycznegokierunku, w jakim zmierzała wówczas Polska (najpierw symbolizowanegoprzez reformy Balcerowicza, potem przez stosunek do rządu Olszewskiego,a wreszcie do konstytucji i wejścia Polski do UE), i chcieli otwarcie i szczerzeo tym mówić. Taka postawa wykluczała wówczas z głównego nurtu debatypublicznej, spychała na margines „oszołomów" lub „ciemnogród". Zarównodla jednych, jak i drugich wykluczonych, nie było niemal wówczas (pozaniewielkimi środowiskowymi gazetami) innego miejsca, w którym moglibysię nie tylko spotkać, ale też swobodnie rozmawiać i wyrażać swoje opinie.Wspólnota ta budowana była wokół jednej osoby - ojca Tadeusza Rydzyka,ale konstytuowały ją - poza wykluczeniem - język, poczucie zagrożenia i jaknajbardziej autentyczna pomoc, jaką można było uzyskać od innych słuchaczy.I nie chodzi tu tylko o przekazywane podczas audycji pralki, lodówki czytelewizory, ale też o więzi (fakt, że wirtualne), które zastępowały samotnym,starszym, często porzuconym przez najbliższych osobom, relacje rodzinne.Radio Maryja, tworząc wspólnotę słuchaczy, budowało jak najbardziej realnąnamiastkę rodziny (stąd określenie wspólnot słuchaczy jako Rodziny RadiaMaryja wcale nie było na wyrost).5Wyciągamy łosia z bagna. Z premierem Jarosławem Kaczyńskim rozmawiają JoannaLichocka i Paweł Lisicki, „Rzeczpospolita" 3 września 2007.130FRONDA 44/45

Wykluczenie to, wbrew powszechnej opinii, wcale nie zawsze oznaczałonieudacznictwo czy nieprzystosowanie do nowych warunków. Przeciwnie,w latach medialnej izolacji, ojcu Rydzykowi i jego współpracownikom udałosię nie tylko zbudować najbardziej słuchane katolickie radio, ale także telewizję,kwartalnik, dziennik, sieć własnych księgarni, ruch społeczny, grupęoddanych sobie intelektualistów oraz wyższą uczelnię. I każda z tych organizacji(poza - na razie - telewizją) dzięki ofiarności swoich odbiorców przynosizyski. Wszystko to pozwala porównać ojca Rydzyka do amerykańskichtelekaznodziejów, bowiem - tak jak oni - nie tylko powołał do życia wielkiemedium, ale też stworzył wokół niego alternatywny świat, którego mieszkańcymogą niemal nie kontaktować się z nieprzyjaznym dla siebie otoczeniem.I właśnie taką siłę budowania alternatywnych struktur, tworzenia języka,który ma moc nie tylko opisywania rzeczywistości, ale również jej definiowania,a co za tym idzie zmieniania - docenił Kaczyński w toruńskiej rozgłośni.A może, ujmując rzecz jeszcze bardziej wprost, uznał on, że w ruchu skupionymwokół Radia Maryja ukryte są założenia i dążenia, które łatwo możnaprzekształcić w coś na kształt „katolickiej religii obywatelskiej", w której ojciecRydzyk mógłby stać się liderem „polskiej moralnej większości". „RadioMaryja mobilizuje ludzi broniących tradycyjnych wartości. A ja bym chciałdokonać modernizacji Polski w zgodzie z tymi wartościami" 6 - podkreślałw wywiadzie O dwóch takich... Jarosław Kaczyński.Solidarność wykluczonych przez MichnikaNie bez znaczenia dla nawiązania współpracy było także wspólne zarównoKaczyńskim, jak i środowisku skupionemu wokół toruńskiej rozgłośni,doświadczenie wykluczenia z głównego nurtu debaty publicznejw latach dziewięćdziesiątych. Po radykalnym zerwaniu z prezydentemLechem Wałęsą, skłóceniu się ze zdecydowaną większością politykówcentroprawicy, a nawet z częścią polityków związanych z PorozumieniemCentrum, od 1992 roku Jarosław Kaczyński pozostawał (mimo podejmowanychregularnie prób powrotu na pierwszy plan życia politycznego)na marginesie. Nie zmieniły tego wybory w 1993 roku, na które udało sięzorganizować niewielką koalicję Porozumienia Centrum - Zjednoczenie6M. Karnowski, P. Zaremba, dz. cyt, s. 292.ZIMA 2008131

Polskie 7 . Poczucie osamotnienia politycznego,wyrzucenia poza nawias debaty niewątpliwiewzmacniały jeszcze nieustannieponawiane ataki zdecydowanej większościmediów, które w PC i Jarosławie Kaczyńskimdostrzegały „oszołomów", „oszalałychlustratorów" czy „ludzi z obłędem w oczach".Podobne oskarżenia formułowano w tymsamym czasie (a także później) wobec środowiskaRadia Maryja. Ono również, szczególniewtedy, gdy po marginalizacji politycznej zaczęli się z nim wiązaćpolitycy z obozu Jana Olszewskiego czy Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego, natychmiast zaklasyfikowane zostało jako margines, oszołomstwoi ciemnogród i jako takie skazane na milczenie.Ta właśnie wspólnota doświadczeń sprawia, że - mimo iż w tamtym okresieJarosławowi Kaczyńskiemu i ojcu Tadeuszowi Rydzykowi było ze sobązdecydowanie nie po drodze - oba środowiska wyciągnęły z owych czasówbardzo podobne wnioski dotyczące rządzącego Polską układu (określanegoprzez Rafała Ziemkiewicza „michnikowszczyzną" 8 ), który skutecznie eliminującinaczej myślących, przejął na lata rząd dusz. Oczywiście obie stronynieco inaczej opisywały naturę przeciwnika, zwracały uwagę na inne jegoaspekty. Radio Maryja mitologizowało część przekonań środowiska „GazetyWyborczej", przypisując je pochodzeniu narodowemu jej liderów, podczasgdy dla Kaczyńskich o wiele istotniejszy był fakt rodzinnych powiązań politycznychówczesnych liderów opinii. Nie zmienia to jednak faktu, że oba środowiskapolityczne były do siebie systematycznie zbliżane poprzez nieustająceataki „Wyborczej", dla której zarówno tak jednoznacznie prolustracyjniKaczyńscy, jak i jednoznacznie narodowo-katolicka rozgłośnia pozostawaligłównymi przeciwnikami ideowymi. W tym sensie można powiedzieć,że to wytrwałej pracy Adama Michnika polska polityka zawdzięcza sojuszdwóch początkowo niechętnych sobie środowisk.Zepchnięcie Jarosława Kaczyńskiego, w początku lat dziewięćdziesiątychprzekonanego, że partię budować należy od centrum ku prawi-78A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczpospolitej, Kraków 2002, s. 345.RA. Ziemkiewicz, Michnikowszczyzną. Zapis choroby, Warszawa 2006.FRONDA 44/45

cy, na pozycje skrajne (nie odpowiadające zresztą, jak się wydaje, jegoosobistym poglądom), sprawiło, iż uznał on, że partię należy budowaćod prawa rozpychając się w kierunku centrum. Takie zadanie postawiłprzed nową tworzoną przez siebie formacją - Prawem i Sprawiedliwością.W takiej sytuacji nie mógł zaś nie dostrzec istotnego elementu nowejukładanki politycznej, jakim stać się mogło Radio Maryja. W tym samymczasie klęskę dotychczasowych prób budowania silnej narodowo-katolickiejprawicy mógł obserwować ojciec Tadeusz Rydzyk, który przez całelata dziewięćdziesiąte widział kolejne porażki wspieranych przez siebie„jedynych prawdziwych prawicowców" a już w XXI wieku, gdy budowanaprzez niego Liga Polskich Rodzin zaczęła odnosić wreszcie sukcesy, towładzę nad nią odebrał mu młody, dynamiczny Roman Giertych, którymimo nieustannych deklaracji wierności ani myślał pozostawać w cieniutoruńskiego redemptorysty. Obie strony dostrzegły więc w drugim środowiskupartnera, z którym podjąć mogły jeszcze jedną próbę reformyPolski i stworzenia mocnego ośrodka politycznego. I tak się stało.Nowy Józef inlzm?W takim sojuszu nie byłoby nic złego (na całym świecie religijni konserwatyściwspółpracują ze świeckimi prawicowcami), ale nałożył się onw czasie na trwający w polskim Kościele i dzielący biskupów w episkopaciespór wokół Radia Maryja. W takim momencie Jarosław Kaczyńskizdecydował się zaprząc toruńską rozgłośnię do czysto politycznegodzieła, jakim była walka o IV RP. Tym samym były premier niejako opowiedziałsię po jednej ze stron wewnątrzkościelnego sporu. To zaś sprawiło,że spór ten z kwestii duszpasterskiej odpowiedzialności Kościoła zaswoich wiernych przekształcił się w spór o polityczne preferencje wiernych.Skutkiem takiego postawienia problemu stało się dzielenie katolikówi hierarchów według kryteriów partyjnych. Trzeba jednak uczciwieprzyznać, że za taki stan rzeczy w równym stopniu ponoszą odpowiedzialnośćtakże liderzy Platformy Obywatelskiej, zwłaszcza Donald Tuski Jan Maria Rokita - to przecież ten ostatni dokonał podziału polskichkatolików na toruńskich i łagiewnickich.Pierwszym wyraźnym świadectwem takiej polityki stała się wypowiedźprezesa PiS przed konferencją Episkopatu Polski w maju 2006 roku.ZIMA 2008133

Uprzedzając możliwe decyzje biskupów, inspirowanychzresztą wyraźnym nakazem papieskim,Jarosław Kaczyński podkreślił wówczas zdecydowanie,że powodem, dla którego Radio Maryjajest krytykowane, jest wyłącznie fakt, że „stałosię ono częścią frontu, który ma szansę zmienićPolskę" W ten sposób, sprowadzając spór o ojcaRydzyka do problemu walki z monopolizującymdebatę „salonem" czy „układem", prezes PiS wpisałKościół w debatę, która nie ma wiele wspólnego z jego misją. Sugerując,że chodzi w istocie wyłącznie o obronę „układu" Kaczyński dał pośredniodo zrozumienia, że część Kościoła krytyczna wobec ojca Rydzyka jest takżeelementem owego „układu", a intencje hierarchów mówiących o nieczystychzagraniach toruńskiej rozgłośni nie mają nic wspólnego z chęcią obrony depozytuwiary czy skuteczności duszpasterskiej. Choć z drugiej strony zachowaniebraci Kaczyńskich i ojca Rydzyka podczas skandalu z arcybiskupemWielgusem było diametralnie różne - stanęli oni po przeciwnych stronach,chociaż powinna ich łączyć wspólna idea rozliczenia z komunistyczną przeszłościątraktowana jako jeden z filarów walki z „układem". Rozdźwięk tennie spowodował jednak zerwania sojuszu. Na dłuższą metę wszakże utożsamienie„dyskursów katolickich" z jedną tylko linią - w tym wypadku RadiaMaryja i PiS - oznacza nie tylko radykalne ograniczenie pluralizmu myślowegoKościoła, ale także wiąże jego autorytet z jednym ugrupowaniem politycznym.A to nigdy nie kończyło się dobrze dla instytucji kościelnych.W działaniach Jarosława Kaczyńskiego można jednak dostrzec takżeznacznie głębszą strategię wykorzystania religii i tradycji katolickiej w polityce.Otóż próbuje on postawić przed Kościołem (jako całością, a nie tylkojego częścią) zadania państwowotwórcze. Instytucje kościelne mają zatemnie tylko stać na straży wiary Polaków czy pomagać im w doświadczeniachcodzienności, ale także budować silne państwo. Co ciekawe, takie zadaniastawiał przed Kościołem kilkanaście lat temu Jan Maria Rokita, wówczas szefUrzędu Rady Ministrów w rządzie Hanny Suchockiej. Miał on żal do katolickichhierarchów, że Kościół w Polsce zbyt słabo wspiera procesy modernizacyjne.Robert Kostro, który opisał wtedy na łamach „Debaty" oczekiwaniakrakowskiego polityka wobec polskich biskupów, porównał je do postępowaniamargrabiego Wielopolskiego w Królestwie Polskim.134FRONDA 44/45

Zaangażowanie premiera w przekonanie Benedykta XVI, aby pozostawiłstolicę prymasowską w Warszawie, jest doskonałym przykładem takiegopojmowania roli Kościoła. Wyjaśniając, dlaczego w ogóle (wbrew dyplomatycznymzwyczajom) postanowił rozmawiać o tym z papieżem, premierpodkreślał, że „tytuł prymasa jest elementem polskiej tradycji i z punktu widzeniapaństwa nie jest bez znaczenia, gdzie znajduje się stolica prymasów.(...) W moim przeświadczeniu Kościół powinien być silny, a temu służy instytucjaprymasa"Ustawiając w ten sposób instytucję prymasowską, premier zdecydował sięna jej umiejscowienie niemal w strukturach państwowych, a nie kościelnych.Prymas ma być w takiej wizji człowiekiem, który wzmacnia nie tylko Kościół,ale również buduje tożsamość narodową, a także ściśle współpracuje z władzamipaństwowymi w budowaniu politycznej przyszłości. Problem polegatylko na tym, że takie widzenie roli prymasa czy w ogóle hierarchy katolickiegoniewiele ma wspólnego z katolicką tradycją. Od wieków bowiem modelempasterza, a zwłaszcza biskupa w Polsce, pozostaje św. Stanisław, a tenjako żywo nie umacniał władzy, ale niezwykle mocno ją krytykował. Pewnainterpretacja sporu między biskupem a królem każe nawet przypuszczać, żedotyczył on właśnie uczestnictwa Kościoła w budowaniu silnego i dynamicznegopaństwa (co udało się bez wątpienia Bolesławowi Szczodremu), ale bezzwracania uwagi na aspekt moralny 9 . Zabójstwa biskupa nie należy bowiempostrzegać jako zwieńczenia długotrwałego kryzysu, ale raczej, jak wskazujeMarian Plezia, jako wynik „chwilowej konstelacji wypadków, które przeciwstawiłyich sobie - oraz nie mniejszej niż u króla nieugiętości biskupa,który wiedział komu stawia czoło i jakie stąd mogą wyniknąć konsekwencje.Wiedział jednak również w obronie czego staje, a była to najprostsza zasadamoralności ludzkiej i chrześcijańskiej, zabraniająca przelewać krew niewinną"10 . I to nawet jeśli (wypada to dodać) wymaga tego interes państwa. Analogiamiędzy Bolesławem Śmiałym a Jarosławem Kaczyńskim jest oczywiścieodległa, ale - jeśli na postać wielkiego władcy Polski i jego konflikt z biskupemStanisławem spojrzeć z perspektywy nakreślonej przez Jana Pawła IIw poemacie Stanisław - to trudno nie dostrzec, że w dychotomii między9K. Mazur, Legenda o św. Stanisławie - tekst nieznośnie długi z wartościowym zakończeniem,„Pressje" Teka Dziesiąta i Jedenasta Klubu Jagiellońskiego 2007, s. 199.10M. Plezia, Dookoła sprawy św. Stanisława. Studium źródłoznawcze, Kraków2003, s. 189.ZIMA 2008135

„mieczem" a „słowem" lider PiS wybieraraczej twardą polityczną grę, której bliżejjest do metafory miecza niż metafory „słowa".Zdarzało się też, że w sytuacjach, gdyhierarchowie Kościoła nie wspierali byłegopremiera, niezwykle ostro ich krytykował,zarzucając im (niekiedy nie bez racji)niezrozumienie własnych intencji, a takżechęć zbudowania w Polsce Kościoła holenderskiegoi - pośrednio - działalnośćna rzecz „układu".Takie myślenie ujawnia pokusę józefinizmu, tzn. takiego włączenia Kościoław rzeczywistość społeczno-polityczną, która sprowadzałaby tę ŚwiętąInstytucję wyłącznie do roli fundamentu życia społecznego, zwornika duchowegopaństwa, a jego duchownych do roli urzędników, których celemjest czuwanie nad moralnością ludzką. W józefinizmie (ale także w myśleniuluterańskich i prawosławnych władców, by wyjść poza granice Kościoła katolickiego)głównym celem Kościoła staje się wspieranie bieżącej polityki państwa.Jego biskupi są kimś w rodzaju urzędników duchowych. Oczywiścieprzesadą byłoby uznawać, że rozmowy premiera Jarosława Kaczyńskiegow Watykanie to już początek nowego józefinizmu. Ani premier bowiem niema takiej władzy, jaką miał cesarz, ani nic nie wiadomo o tym, aby Kościółmiał ulegać takim pomysłom. Ale nie oznacza to, że nie ma powodów do niepokoju.Oto bowiem po raz kolejny otrzymaliśmy sygnał, że władza ma tendencjedo przedmiotowego traktowania Kościoła (te same tendencje ujawnilizresztą będący w opozycji politycy Platformy Obywatelskiej, pielgrzymującynieustannie do krakowskiej kurii przy Franciszkańskiej). W tej konstrukcjihierarchowie mają być nie tyle moralnym i duchowym punktem odniesienia,ile elementem konstrukcji wspierającym układ polityczny (wystarczy tylkoprzypomnieć sobie rolę arcybiskupa Sławoja Leszka Głódzia w początkachwładzy Samoobrony, LPR i PiS).Niedawne zwycięstwo wyborcze Platformy przez wielu biskupów zostałopowitane z radością, czemu dawali wyraz w publicznych wypowiedziach.W sumie nic w tym dziwnego - spośród wszystkich formacji prawicowychrządzących Polską po 1989 roku PiS był jedyną, która nie ustawiała się wobechierarchii katolickiej w pozycji petenta. Występowała jako partner trud-136FRONDA 44/45

ny i narzucający niekiedy Kościołowi swoje rozwiązania. Powiedzmy sobieszczerze: gdyby prezydentem w roku 2005 został Donald Tusk, a nie LechKaczyński, to dzisiaj metropolitą warszawskim byłby nie Kazimierz Nycz,lecz Stanisław Wielgus. Tylko upór i determinacja rządzących sprawiły, że- wbrew woli episkopatu - zwierzchnikiem Kościoła w stolicy nie został arcybiskupWielgus. O tym także musimy pamiętać, pisząc o pokusie nowegojózefinizmu.Niewygórowana cena współpracyParadoksalnie zresztą cena, jaką Jarosław Kaczyński był skłonny zapłacićza wciągnięcie Kościoła w walkę polityczną, wcale nie była wygórowana.Ograniczała się ona w zasadzie do kwestii symbolicznych: docenieniaroli katolików w życiu społecznym, zapraszania duchownych na rozmaiteuroczystości oraz mniej lub bardziej otwartego wspierania rozmaitychinicjatyw kościelnych (w tym budowy Świątyni Opatrzności Bożej). Dotego dodać można kilka wizyt w toruńskiej telewizji i radiu (tylko zresztąJarosława - Lech się na to nie zdecydował), przyjęcie na listy wyborczewspółpracowników Radia Maryja, ciepłe słowa odnoszące się do redemptorysty,przymykanie oka na jego ekscesy i wsparcie państwa dla jego pomysłów.Wszystko to trudno uznać za jakieś zasadnicze zmiany, którerząd PiS miałby ofiarować Kościołowi. Nic bowiem z rzeczy rzeczywiścieistotnych dla katolików pod rządami PiS-u się nie zmieniło. Polityka prorodzinnaprowadzona była w gruncie rzeczy wbrew PiS-owi, który wolałod niej system pomocy społecznej i rozwój zawodowy kobiet, czegodoskonałym przykładem było mianowanie na stanowisko pełnomocnikado spraw kobiet i rodziny Joanny Kluzik-Rostkowskiej, popierającej otwarciezapłodnienie in vitro, które jest przez Kościół surowo potępiane.Próba zmiany konstytucji, tak by lepiej chroniła ona życie poczęte, zakończyłasię klęską, m.in. z powodu dyskretnego, ale niezwykle mocnegosprzeciwu braci Kaczyńskich. Mimo obietnic składanych w czasie sporuo konstytucję, Polska nadal nie ma też prawa, które w jakikolwiek sposóbokreślałoby status prawny ludzkich zarodków.Fakt, że mimo częstego odwoływania się do katolicyzmu ani Lech, aniJarosław Kaczyńscy nie zdecydowali się na spełnienie jakichkolwiek postulatówKościoła w dziedzinie moralności publicznej wynika w sposób oczywistyZIMA 2008137

z ich czysto politycznej wizji roli Kościoła. Ale paradoksalnie z tego samegoźródła wypływa również fakt, że projekt ten poniósł klęskę. Jeśli bowiem braciaKaczyńscy rzeczywiście chcieli umacniać za pomocą katolicyzmu polskątożsamość narodową, to powinni byli odwołać się do innych środowisk (takżeobecnych w ich własnej partii, ale trwale marginalizowanych) i do innychmetod. Nowoczesny, otwarty, zakorzeniony w chrześcijaństwie patriotyzmjest bowiem obecnie budowany w Polsce w wielu posoborowych ruchachi wspólnotach katolickich, w duszpasterstwach akademickich, w chrześcijańskichinstytucjach świeckich, w motywowanym religijnie wolontariacie czyw świadomym swej misji duchowej harcerstwie. Do tych właśnie formacji,jeśli chce zachować swoje wpływy, powinien był odwoływać się PiS. Wymagałobyto jednak istotnej zmiany paradygmatu politycznego. Trzeba by zaakceptowaćsytuację, w której katolicyzm nie jest już tradycyjnym komponentemprawicowości, ale stanowi główny rdzeń tożsamości światopoglądowejjednostek. Tożsamości, która zresztą nie jest już dziedziczona, ale pozostajew znaczącym stopniu efektem osobistych decyzji.Ten typ katolicyzmu jest jednak trudniejszy do politycznego wykorzystania.Co więcej, rodzącemu się obecnie archipelagowi wiary (w odróżnieniuod archipelagu radykalnej ortodoksji Pawła Milcarka - obejmuje on niecoszersze środowiska chrześcijańskie) nie wystarczy religijna retoryka. Będziesię on domagał konkretnych decyzji: prorodzinnych, promacierzyńskich,ograniczających dostęp do pornografii czy wzmacniających rolę religii w wychowaniuobywatelskim. Bracia Kaczyńscy nie wydają się na razie gotowi dopróby pozyskiwania nowych religijnych środowisk. Wymagałoby to bowiemodrzucenia wizji katolicyzmu jako narzędzia budowania państwa i zgodę nauznanie wiary za jeden z fundamentów działalności politycznej. To zaś wymagałobyprzyznania, że projekt polityczny powinien być oceniany z punktuwidzenia Kościoła, a nie odwrotnie.TOMASZ P. TERLIKOWSKIrys. Janusz KapustaZIMA 2008

W wyborach na burmistrza Nowego Jorku Giuliani korzystałze wsparcia organizacji proaborcyjnych. Gdy wygrałte wybory, przyczynił się do tego, że ustanowiono dzieńupamiętniający wyrok Sądu Najwyższego w sprawiefłoe v. Wade, który ostatecznie zalegalizował zabijanienienarodzonych w całych Stanach Zjednoczonych. Cowięcej, gdy prezydent George W. Bush próbował doprowadzićdo zakazu aborcji przez częściowe narodzenie(dokonywanej na dzieciach w szóstym miesiącu ciąży),Giuliani był temu zdecydowanie przeciwny.Rudolpha Giulianiegokłopoty z ortopraksją i ortodoksjąBENJAMINPHILIPPE140FRONDA 44/45

Nie sposób wygrać wyborów w StanachZjednoczonych bez odwołania się do religii.Ateizm czy choćby agnostycyzm, choć oczywiścieistnieje, a nawet jest eksportowanydo wciąż nowych krajów w postaci książekRicharda Dawkinsa, jest tak obcy duchowiamerykańskiemu, że prezydent nie odwołującysię do Boga czy nie cytujący Biblii jestw tym kraju niemal niewyobrażalny. PrezydentBill Clinton (mimo, delikatnie rzecz ujmując,swobodnego podejścia do moralnościseksualnej) często wygłaszał kazania w zborachbaptystycznych, zaś George W. Bushczęsto i otwarcie odwołuje się do religijności,podkreślając nie tylko, że jest „powtórnie narodzonymchrześcijaninem", ale również, żeJezus Chrystus jest jego ukochanym filozofem. Nie jest też dla nikogozaskoczeniem, że w amerykańskiej debacie publicznej stawia się pytanianie tylko o to, na kogo zagłosowaliby chrześcijanie, ale również na kogoswój głos oddałby Jezus Chrystus. I w tej kwestii nic się nie zmienia. Jakwynika z badań przeprowadzonych w lipcu 2007 roku przez Sacred HeathUniversity Rolling Institute, ponad 60 procent Amerykanów wymaga,by ich przyszły prezydent był osobą religijną, i to w sposób widocznynie tylko dla niego samego, ale i dla innych.Nie jest zatem zaskoczeniem, że wszyscy kandydaci na kandydatówna prezydenta w Stanach Zjednoczonych - od demokratów po republikanów- chętnie i obficie odwołują się do swojej wiary. Hillary Clintonprzyczyniła się nawet do opublikowania książki pod znaczącym tytułemBóg i Hillary Clinton. Z jej zawartości wynika wprawdzie, że głównymreligijnym przekonaniem żony byłego prezydenta jest wiara w prawo dozabijania nienarodzonych, ale to już zdecydowanie mniejszy problem. Doswojej religii odwołują się, co zresztą jeszcze bardziej naturalne, równieżkandydaci republikańscy. Ale i u nich z rzeczywistą pobożnością bywaróżnie. Mitt Romney, choć jest praktykującym mormonem, nie respektowałw swojej działalności publicznej zasad moralnych tego niechrześcijańskiegowyznania. Rudy Giuliani zaś, który również chętnie i bezZIMA 2008141

większego zażenowania odwołuje się dokatolickich korzeni, nie tylko opowiada sięza prawem kobiet do aborcji, ale również za„małżeństwami" osób tej samej płci. Do tegotrzeba jeszcze dodać, mówiąc eufemistycznie,nieuporządkowane życie osobiste: trzyżony w kraju, gdzie jedynym prezydentemrozwodnikiem (jednokrotnym) był RonaldReagan, to sytuacja trudna do zaakceptowanianawet dla religijnych wyborców. Wiedząco tym, Giuliani początkowo przyjął politykęoddzielania życia osobistego od poglądów,ale gdy dostrzegł, że nie zdaje ona egzaminu- poszedł na całość i zaczął zachowywać sięnie jak polityk, a jak kaznodzieja.Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeniDlatego polityk, który w wywiadach udzielanych jeszcze rok temu, wyraźnieoddzielał sferę publiczną od prywatnej i unikał jak ognia wypowiedzireligijnych (a w wywiadzie z 1998 roku przyznawał, że w kościele bywa„sporadycznie") - w rozmowie z ChristianBroadcasting Network zmienił front. - Wierzęw Boga, modlę się do Boga i proszę Jezusao wsparcie i pomoc - mówił chrześcijańskimdziennikarzom Giuliani. - Miałem bardzomocne poglądy religijne i był okres w moimżyciu, gdy chciałem zostać księdzem, studiowałemnawet teologię w collegeu - dodał polityk.Co takiego stało się, że ostatecznie duchownymnie został? To wyjaśnił w rozmowiez „Christian Science Monitor". Otóż zabardzo zaczął interesować go seks i uznał, żenie poradzi sobie z celibatem. W tym okresiezastanawiał się nawet, czy nie konwertowaćna luteranizm czy anglikanizm, i tam - już142FRONDA 44/45

z żoną - nie przyjąć ordynacji duchownej. Ostateczniesię jednak na to nie zdecydował, bowiem nie chciałzranić ojca, który był niezwykle pobożnym i przywiązanymdo swojej religii katolikiem 1 .Błyskawicznie też ożenił się ze swoją kuzynką (brakdyspensy kościelnej wymaganej przy związkach bliskichkuzynów stał się zresztą podstawą o wiele lat późniejszegoorzeczenia nieważności małżeństwa) Reginą Perugi.Ich bezdzietny związek przetrwał 14 lat (od 1968do 1982 roku). W dwa lata po pierwszym rozwodzieGiuliani ożenił się po raz drugi, tym razem z telewizyjną dziennikarką.Związek ten zaowocował dwojgiem dzieci - synem Andrew (który brałudział jako 7-latek w kampanii wyborczej ojca) oraz córką Caroline. Aninowa żona, ani dzieci nie skłoniły jednak republikańskiego polityka do zaprzestaniaposzukiwania przygód. Jeszcze w trakcie trwania małżeństwaprasa brukowa oskarżała go o dwa pozamałżeńskie romanse, z którychjeden stał się zresztą przyczyną rozwodu, a ówczesna kochanka Judithzostała jego trzecią żoną. W odpowiedzi dzieci zerwały z ojcem stosunkii odmówiły mu poparcia wyborczego. - Jest jeden zasadniczy problemmiędzy mną a moim ojcem - tłumaczył CNN Andrew Giuliani. - Tymproblemem jest Judith, czyli jego obecna żona - podkreślił. Początkowoten konflikt w rodzinie, wywołany skandalami obyczajowymi, którychuczestnikiem był republikański polityk, był przez niego całkowicie lekceważony.- To są prywatne sprawy, których nie chcęroztrząsać publicznie. Proponuję, by skupić się namoim programie społecznym - mówił Giuliani.Gdy jednak okazało się, że dla Amerykanów życiemałżeńskie ma znaczenie, republikański politykzaczął nie tylko pokazywać swoją miłość do nowej,trzeciej żony (na przykład podczas publicznego spotkania,odbierając od niej telefon i zapewniając o swejmiłości), ale również wyjaśniać teologicznie, dlaczegokonserwatywnie nastawieni chrześcijanie nie1A. Marks, Rudolph Giuliani: Faith in work, God, and himself, „Christian ScienceMonitor" 3 października 2007.ZIMA 2008143

powinni odwoływać się do jego osobistych problemów.- Powtarzam sobie bardzo często: nie sądźcie, abyścienie byli sądzeni - odpowiadał Guliani na pytania dziennikarzyChristian Broadcasting Network. - Często przypominamsobie opowieść o tym, jak przyprowadzono doJezusa kobietę przyłapaną na cudzołóstwie, a on powiedziałdo ludzi, którzy chcieli ją ukamienować: kto z wasjest bez grzechu, niech pierwszy rzuci w nią kamieniem.I nikt w nią nie rzucił - opowiadał Guliani, dodając, żenikt nie może wyjść z tego testu zwycięską ręką, tylkosam Jezus.„Katolik" za wyboremGłównym problemem związanym z religijnością i katolickością (częstoprzywoływaną w tych wyborach) burmistrza Nowego Jorku nie sąjednak jego rozwody i romanse czy nawet konflikty z rodziną, ale jegopostawa i opinie w kluczowych dla Kościoła kwestiach moralnych, czyliaborcji i związków homoseksualnych. W obu tych kwestiach, mimopewnej ewolucji, Giuliani zajmuje stanowisko całkowicie nie do pogodzeniaz nauczaniem Kościoła katolickiego.W 1993 roku, gdy startował w wyborach naburmistrza Nowego Jorku, korzystał nawetze wsparcia rozmaitych organizacji proaborcyjnych.Gdy wygrał te wybory, nie tylkonie zaprzestał głoszenia swoich poglądów,ale wręcz przyczynił się do tego, że ustanowionodzień upamiętniający wyrok SąduNajwyższego w sprawie Roe v. Wade, któryostatecznie zalegalizował zabijanie nienarodzonychw całych Stanach Zjednoczonych.Co więcej, gdy prezydent George W. Bushpróbował doprowadzić do zakazu aborcjiprzez częściowe narodzenie (dokonywanejna dzieciach w szóstym miesiącu ciąży),Giuliani był temu zdecydowanie przeciwny;144FRONDA 44/45

a jeszcze w latach dziewięćdziesiątych wspierał finansowanieaborcji z pieniędzy podatników... 2Oczywiście w ostatnich miesiącach te deklaracjeGiulianiego zostały zdecydowanie osłabione. Nadalwprawdzie opowiada się on za „prawem kobiet dowyboru", ale zastrzega, że stany powinny mieć prawodo wprowadzania ograniczeń w dostępie do aborcji 3 .A w trakcie wystąpienia na Houston Baptist Universityokreślił nawet zabijanie nienarodzonych „moralnymzłem". - Jestem otwarty na poszukiwanie ograniczenialiczby wykonywanych aborcji. Ale wierzę, że powinniśmyszanować punkt widzenia kobiet i pozostawić im możliwość wyboru- tłumaczył Giuliani. Jednocześnie, czyniąc ukłon w stronę katolikówi ewangelicznych chrześcijan, którzy stanowią pokaźną grupę wyborcówpartii republikańskiej, polityk zapewnił, że „osobiście jest przeciwnyaborcji", ale w debacie publicznej pozostaje posłuszny Konstytucji, którapozostawia kobietom prawo wyboru. Deklaracje te nie zadowoliły jednakani wyborców opowiadających się za prawem do życia, ani hierarchiikościelnej. Biskup Thomas J. Tobin określił jego postawę jako „pełną hipokryzji"Arcybiskup John J. Myers poszedł jeszcze dalej i stwierdził jasno,że stanowisko polityka jest „nielogiczne" i „wewnętrznie sprzeczne"- Każdy, kto stwierdza, że jest osobiście przeciwko aborcji, ale w przestrzenipublicznej ją dopuszcza, przeczy sam sobie. Przemoc wobec życialudzkiego jest zawsze i wszędzie zła. I nie jest to kwestia nauczania Kościoła,ale wynikająca z natury stworzenia, a zatem obowiązująca każdego- podkreślił arcybiskup Myers. Odpowiedzią Giulianiego było krótkieoświadczenie: „Biorę [w tej kwestii - przyp. B.P.] pod uwagę stanowiskomojego wyznania, moje odczytanie Konstytucji oraz moją własną opinięna temat tego, jak mam z moimi poglądami funkcjonować w pluralistycznymspołeczeństwie, w którym ludzie są równi ze względu napoglądy i opinie religijne, a także mogą podejmować rozmaite decyzje2D. Balz, S. Moreno, Giuliani Tries to Clarify Abortion Stańce, „Washington Post"12 maja 2007, s. A06.32007.D. Freddoso, Pro-Lifers and the GOP, „National Catholic Register" 18-24 marcaZIMA 2008 145

w tych kwestiach. I zadaję sobie pytanie,czy rząd może im cokolwiek narzucać" 4 .Odpowiedź taka nie zadowoliła, czegomożna się było spodziewać, ani biskupów,ani tym bardziej zwolenników obrony życia.Ich pozycję wzmocnił fakt, że BenedyktXVI w czasie lotu do Meksyku przypomniał,że za wspieranie aborcji politykmoże zostać ekskomunikowany. - Ekskomunikanie jest niczym arbitralnym. Jestczęścią prawa kanonicznego. A opiera siępo prostu na zasadzie, że zabójstwo niewinnejosoby ludzkiej jest nie do pogodzeniaz uczestnictwem w komunii świętej -podkreślił Benedykt XVI. A jego rzecznikprasowy ojciec Federico Lombardi uzupełnił:- Uczestniczenie w stanowieniuprawa, które ułatwia aborcję, jest nie dopogodzenia z uczestnictwem w Eucharystii. Tacy politycy sami wykluczająsię ze wspólnoty. Krótko potem na zastosowanie tej zasady wobecRudolpha Giulianiego (i tak pozbawionego dostępu do komunii świętejze względu na rozwód i trzecie małżeństwo) zdecydował się jeden z najodważniejszychhierarchów amerykańskich abp Raymond Burkę. - Jeśliproblem dotyczy katolika, który publicznie głosi poglądy sprzecznez prawem moralnym, i wiem, że osoba, o której mowa, ma tego świadomość,odmówiłbym jej komunii - podkreślił arcybiskup Burkę, odpowiadającna pytanie dziennikarzy, czy Giuliani powinien móc przystępowaćdo komunii świętej. - Nie potrafię sobie wyobrazić, że jako katolik nie maon świadomości, że jego postawa w kwestii ochrony życia jest zła. Jeśliktoś publicznie grzeszy, nie może przyjmować komunii - dodał hierarcha.Odpowiedź nowojorskiego polityka była natychmiastowa: - W tymkraju jest wolność opinii. Nie ma religii panującej i arcybiskup ma prawodo swoich poglądów. Każdy ma prawo do własnych poglądów.4L. Goodstein, Giuliani's Views on Abortion Upset Catholic Leaders, „New YorkTimes" 25 czerwca 2007.FRONDA 44/45146

Zaciśnięte zęby bojowników z islamemZ takimi poglądami, jeszcze trzy lata temu, Giuliani nie miałby najmniejszychszans na nominację republikańską, a już na pewno nie na poparcieopowiadających się za zakazem zabijania nienarodzonych ewangelikalnychchrześcijan. Teraz jednak wiele się zmieniło. I choć wielu z nichnadal powtarza, że za nic nie zagłosuje na zwolennika aborcji, to Giulianiuzyskał już wsparcie wielu prominentnych teleewangelistów, z którychnajbardziej znanym jest Pat Robertson. Skąd taka zmiana linii? Dlaczegojednoznacznie proaborcyjny polityk może liczyć na wsparcie chrześcijan?Odpowiedź jest, niestety, bardzo prosta. A jest nią islam i wojna z nim,która pozostaje obecnie kluczowa dla wielu ewangelikalnych duchowychi politycznych liderów. - Priorytetem w czasie tych wyborów jest, wedługmnie, walka z islamskim terroryzmem. Sądzę, że to powinno przesłonićwszystkie inne kwestie, a wyborcy powinni skoncentrować się wyłączniena wyborze człowieka, który poprowadzi nas do zwycięstwa w tej kwestii- podkreślał Robertson w licznych wywiadach. Podobne stanowiskozajął, na krótko przed śmiercią, inny legendarny przywódca „moralnejwiększości" w Stanach Zjednoczonych Jerry Falwell. Pytany przez dziennikarzyo to, czy zaakceptowałby w Białym Domu republikańskiego zwolennikaaborcji i małżeństw homoseksualnych,odpowiedział, że w tej chwili ważne jest, by prezydentembył bojownik, a nie nauczyciel szkółkiniedzielnej.Innym, nie mniej istotnym powodem, dla któregoGiuliani może uzyskać wsparcie religijnychkonserwatystów, jest fakt, że naprzeciwko republikaninamoże stanąć Hillary Clinton. - Nikt niemoże być gorszy od niej. I choć wielu chrześcijannie jest w stanie zdecydować się na głosowaniew myśl zasady mniejszego zła, to ja tak właśniezrobię - tłumaczył w rozmowie z Bloomberg.com David Douglass, jeden z chrześcijan prowadzącychkampanię nowojorskiego republikanina.I choć z logiką taką można się nie zgodzić,to trudno nie dostrzec, że z punktu widzeniaZIMA 2008147

148FRONDA 44/45

obrońców życia wybór Clinton jest rzeczywiścieo wiele gorszy. Jak wynika z książki God and HillaryClinton pióra Paula Kengrosa, stosunek HillaryClinton do „prawa kobiet do aborcji" ma cechyreligijnej gorliwości. - Nie ma kwestii bliższejsercu pani Clinton niż prawa aborcyjne, do którychma ona stosunek bliski religijnemu, i to dotego stopnia, że stanowią one podstawę swoistejteologii politycznej pani senator, połączonej z odpowiedniąapologetyką - podkreśla w książce drWarren Thockmorton. Taki stosunek kandydatkina prezydenta do zabijania dzieci sięga swoimikorzeniami momentu walki o zmianę obowiązującegow Stanach Zjednoczonych prawa broniącegożycia nienarodzonego 5 .Argument Hillary Clinton, choć nie pozbawiony znaczenia, nie przekonujejednak wielu innych obrońców życia, szczególnie katolickich. Nieprzekonują ich ani wezwania do „rozsądku" ani ostrzeżenia przed możliwościąjeszcze gorszego wyboru. „Przykro nam - napisali w podpisanymw imieniu zespołu redakcyjnego tekście dziennikarze „National CatholicRegister" - ale nie widzimy nic nierozsądnego w obronie życia. Widzimyzdjęcia USG dzieci, nazywamy je już w momencie, gdy są w naszychłonach, widzimy kobiety zniszczone przez aborcję. To wezwanie nas dopoparcia człowieka, który nie tylko odrzuca prawo do życia, ale takżewspiera aborcję przez częściowe narodziny, będącą najokrutniejszą formązabijania dzieci, jest dopiero nieracjonalne". Dalej zaś dorzucili dotego etycznego argumentu niezwykle mocny argument polityczny: „partiarepublikańska, której przewodzić będzie polityk proaborcyjny, możełatwo przekształcić się w partię proaborcyjną" 6 . Podobne stanowisko zaprezentowalizresztą również biskupi, którzy w opublikowanym w listopadzie2007 roku dokumencie wyraźnie zapisali, że katolik chcący uprawiaćpolitykę w zgodzie z własnym wyznaniem nie może opowiadać sięza prawną legalizacją zabijania nienarodzonych. „Aborcja, czyli zabicie56P. Kengrose, God and Hillary Clinton: A Spiritual Life, New York 2007.No Deal, Rudy, „National Catholic Register" 11-17 marca 2007.ZIMA 2008149

niewinnego bytu ludzkiego przed jego narodzeniem, nie może być nigdymoralnie zaakceptowana i zawsze trzeba się jej sprzeciwiać (...) Prawo,które dopuszcza tego typu praktyki, jest niedopuszczalne i niemoralne"- napisali biskupi w dokumencie Forming Consciences for Faithfull Citizenship"7 .Koniec epoki KonstantynaMimo wszystkich tych słusznych zastrzeżeń, wiele wskazuje na to, żeostatecznie to właśnie Giuliani otrzyma nominację partii republikańskiej,a w związku z tym to właśnie na niego będą zmuszeni zagłosowaćzwolennicy pro Uje, wychodząc z założenia, że lepszy ostrożny zwolennikaborcji, niż ktoś, dla kogo jest ona religią. Jeśli jednak rzeczywiście tak sięstanie, będzie to wyraźny sygnał, że stopniowo nawet amerykańscy konserwatyści,dotąd przywiązani do wartości religijnych, rezygnują z antropologicznegoi religijnego zakorzenienia swoich przekonań na rzeczutylitaryzmu czy propaństwowości. To jednak, w połączeniu z lekcjamiz innych krajów, gdzie politycy prawicy stopniowo rezygnują z wiernościzasadom moralnym, oznaczałoby koniec nadziei na jakikolwiek sojuszmiędzy ludźmi wiary a ludźmi władzy. Chrześcijanie głoszący odmowępodporządkowania się prawu państwowemu, które gwałci sumienia,mogą więc być stopniowo marginalizowani w debacie publicznej. Odwierności przekonaniom, ale też od świadomości, że wybór mniejszegozła łatwo może usprawiedliwić zwyczajny wybór zła, zależy więc bardzowiele. Przede wszystkim życie milionów dzieci, ale też jasność chrześcijańskiegoświadectwa.Casus Giulianiego uświadamia jednak również to, że budowanie konserwatyzmunie na prawdziwej religijności, a na jej ersatzu, jakim jest„amerykańska religia publiczna" łatwo może przekształcić się w budowaniena piasku. Tam, gdzie nie ma żywego Boga (a Bóg religii cywilnej bezwątpienia nim nie jest - jest tylko „unitariańską i ascetyczną Boskością(...) źródłem prawa i porządku" 8 ), nie ma też powodu, by dochowywać7Forming Consciences for Faithfull Citizenship. A Cali to Political Responsibilityfrom the Catholic Bishops of the United States, par. 64-65.8R.V. Pierard, The Uneąual Yoke. Evangelical Christianity and Political Conservatism,Eugene 2006, s. 118-121.150 FRONDA 44/45

Mu wierności za wszelką cenę. Szanując zatem eksperyment purytańskichzałożycieli Ameryki oraz ich unitariańsko-uniwersalistycznychwspółpracowników, trudno nie dostrzec, że tam gdzie znika żywy Bóg,Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakuba, tam też - szybciej lub wolniej- ginie polityczna moralność, którą zastępuje zdrowy rozsądek, chłopskirozum albo utylitarne ważenie interesów. A w takim świecie interesynajsłabszych - nienarodzonych, starców, chorych - zawsze pozostanąw cieniu.BENJAMIN PHILIPPETłumaczenie: Marcin Mścichowski

Chrzty, bierzmowania, a niekiedy nawet kościelne śluby,dziwnym trafem często związane są z awansami nawyższe stanowiska w putinowskiej administracji. Rosjaniecoraz częściej żartują, że bliscy współpracownicyprezydenta mogą mówić o sobie jako pochodzących ze„wspólnej kąpieli" u tego samego batiuszki, dzięki którejotrzymują zaświadczenie, będące - jak niegdyś legitymacjapartyjna - przepustką do dalszej kariery.czyli cudowne nawrócenieWładimira PutinaBORYSPOSPIEŁOWSKI152FRONDA 44/45

Jeśli szukamy gdzieś prawdziwej Rosji - to nie znajdziemy jej ani w analizachzachodnich sowietologów (obecnie przechrzczonych w kremlinologów),ani w pojękiwaniach rosyjskich demokratów, którzy z przerażeniemodkryli, że ich propozycja cieszy się poparciem kilku procent obywateli.Prawdziwej Rosji na próżno też szukać w twórczości wielkich myślicielireligijnych XIX i XX wieku. Aleksy Chomiakow, Mikołaj Bierdiajew, a nawetWłodzimierz Sołowjow pisali w znaczącym stopniu o Rosji wyobrażonej,wymarzonej i wymodlonej, a nie o rzeczywistej mało świętej Rusi,której do bycia „Trzecim Rzymem" brakuje mniej więcej tyle, ile obecnejputinowskiej Rosji brakuje do bycia światowym imperium na miarę StanówZjednoczonych Georgea W. Busha.Gdzie zatem trzeba nam szukać Rosji prawdziwej? U Dostojewskiego.Jego dzieła, choć powstały ponad wiek temu, nadal pozostająproroctwami na temat historii Rosji, ich bohaterowie nadalfunkcjonują w życiu publicznym, a opisane sytuacje i wybory wciąż stająprzed prawosławnymi, agnostycznymi oraz nihilistycznymi Rosjanami.Najpełniej zaś tę prawdę odnieść można do Biesów pozostającychwstrząsającym zapisem walki o duszę Rosji (symbolizowanej przez MikołajaStawrogina), toczonej przez nihilistę Piotra Wierchowieńskiegoz nacjonalistycznym nie-do-końca teistą, ale kulturowym prawosławnymSzatowem. Gdzieś w tle tego sporu widać jeszcze starca Tichona, któryostatkiem sił walczy o Rosję, ale walkę tę przegrywa, a jego podopiecznydecyduje się na duchowe i fizyczne samobójstwo. Na wielką zbrodnię,która oznacza ostatecznie samounicestwienie.Drogę tę Rosja raz już odbyła. Rewolucja październikowa oznaczałabowiem kres starej Rosji, „świętej Rusi" „zmiecenie jejz powierzchni ziemi, jak szkodliwego owada" 1(by posłużyć siętu terminologią zaczerpniętą z listu Mikołaja Stawrogina). A to, czegonie udało się zmieść rewolucji, dokończyła herezja sergianizmu, uległośćRosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wobec zbrodniczego, satanistycznegoustroju. Ustępstwa metropolity, a później patriarchy Sergiusza (orazPimena i dwóch Aleksych) sprawiły, że resztki prawosławnej Rusi przestałyjuż istnieć, zastąpione przez zastępy mnichów ukrywających podriasami mundury oficerów KGB, których celem była jednoczesna służba1F. Dostojewski, Biesy, tłum. T. Zagórski, Z. Podgórzec, Londyn 1992, s. 622.ZIMA 2008 153

imperium sowieckiemu i prawosławiu. „Rozumiesz, że Kościół nie możenegować tego, że KGB jest realne, chyba że chce zejść do podziemia,a KGB ze swej strony, kiedy zawiodła eksterminacja i infiltracja, nie możenegować Kościoła. Muszą utrzymywać stosunki" - wyjaśniał metropolitaIlia z powieści Vladimira Volkoffa oficerowi KGB, który przyszedł doniego, by wyznać swą wiarę 2 . Problem z tego typu decyzją był tylko taki,że w jej efekcie zamiast ochrzczenia Związku Sowieckiego czyjego służbspecjalnych - dokonała się biesyzacja Cerkwi lub też - by posłużyć sięponownie językiem Biesów - w ramach próby nawrócenia Piotra Wierchowieńskiegona prawosławie przydarzyło się nawrócenie starca Tichonana lekko pokryty patyną bizantyjskiej Rusi nihilizm.Odgrywanie dramatu Biesów w coraz to nowych odsłonach wcalenie zakończyło się jednak wraz z zaplanowanym i przeprowadzonymprzez KGB „upadkiem komunizmu". Tyle że tym razem mamydo czynienia z jeszcze innym rozdaniem ról. Oto bowiem - WładimirPutin, nihilista z KGB, zaczyna odgrywać rolę (a może rzeczywiście w towierzy) nawróconego na prawosławie w jego tradycyjnej, imperialnej, alei rosyjskiej formie. Uczestniczy w liturgiach (i jak wskazują zewnętrzniobserwatorzy - robi to „z pełnym wyczuciem mowy ciała" 3 ), modli się,opowiada (przynajmniej ustami innych) o swoim nawróceniu, a takżeodwołuje się do swego duchowego kierownika. Wraz z nim „cudownychnawróceń" doświadczają setki pracowników Federalnej Służby Bezpieczeństwa,którzy, korzystając z posługi duchownych niewielkiej cerkiewkiznajdującej się na terenie dawnej Łubianki, masowo się chrzczą i powracajądo zapomnianych przez ich dziadków praktyk. „Nawrócenie" tosięga tak daleko, że były wysoki urzędnik FSB Wasyl Stawicki publikujenawet kolejne tomy poezji duchowej oraz duchowo-patriotyczne opowiastkidla dzieci 4 . Słowem cud. I to taki, jakby Piotr Wierchowieńskizdecydował się wraz z całym swoim morderczym, nihilistycznym kółkiemprzejść na prawosławie i włączyć je w wielki projekt budowanianihilistycznego imperium; jakby Szatow został wskrzeszony, a starzec2V. VolkorF, Gość papieża, tłum. I, Banach, Poznań 2005, s. 216.3Tak przynajmniej uważa o. Leonid Kishkovsky, odpowiedzialny za relacje ekumenicznew Kościele Prawosławnym w Ameryce. Por. The Faith of a President. Exploringthe Religious Profile of Vladimir Putin, „Harriman Institute" February 2004.4Putin and the New KGB eventually fund God, „The Times" 19 września 2005.154FRONDA 44/45

Tichon miast wzywać do epitymii przyłączył się do kółka, którego celemjest budowanie nowej Rosji. W tym nowym rozdaniu Wierchowieńskimjest Putin, rolę starca Tichona zaś (dość zgrabnie połączonego z Szatowem)odgrywa jego kierownik duchowy, archimandryta (nomen omen)Tichon (Szewkunow).Ciemne myśli pani PutinPotomek bliskich współpracowników Lenina i Stalina, jakim jestWładimir Putin, nie był oczywiście wierzący od dzieciństwa. Wykluczałobyto zresztą (wbrew sugestiom Volkoffa) służbę w KGB,której z takim oddaniem poświęcał się obecny prezydent Rosji. A jednak- jak sam wspomina - w dzieciństwie mama miała podarować mu maleńkikrzyżyk. I to właśnie on, znaleziony krótko przed pożarem w domuPutinów, miał stać się pierwszym krokiem na drodze do nawrócenia.Krzyżyk ten miał bowiem - w jakiś nie do końca jasny sposób - pomócw wyniesieniu z płonącego domu córek Władimira Władimirowicza. Jakiśczas potem żona prezydenta (wówczas jeszcze urzędnika w Petersburgu)miała wypadek samochodowy. I choć udało się ją uratować, to pogodęducha i normalność po długotrwałej depresji przywróciły jej dopierospotkania z ojcami duchownymi z głównych rosyjskich monasterów.W części tych spotkań miał towarzyszyć żonie także sam WładimirPutin. Ale to nie w trakcie tych „leczniczych" wizyt duchowych zdecydowałsię on na przyjęcie prawosławia. Jego „cudowne nawrócenie" dokonałosię pod wpływem tajemniczego archimandryty Tichona, któryspotkał kiedyś Putina w monasterze dońskim w Moskwie. Jak doszło dotego spotkania? Sam Tichon twierdzi, że zupełnie przypadkowo. Putinmiał szukać porady duchowej i uzyskał ją właśnie od niego. Istnieją takżeinne wersje. Według jednej z nich, Putin miał poznać się z wpływowymmnichem poprzez generała KGB i deputowanego Nikołaja Leonowa(osobiście kierującego leczeniem Fidela Castro). Inna z wersji jest jeszczebardziej przyziemna. Otóż odbudowujący swój monaster, znajdującysię tuż obok siedziby FSB, Tichon potrzebował na niektóre pracezgody, a uzyskać ją mógł tylko od Putina. I tak zaczęła się ich niezwykłaprzyjaźń, której efektem są „masowe nawrócenia" wśród rosyjskiej kadryurzędniczej. Chrzty i bierzmowania, a niekiedy nawet kościelne śluby,ZIMA 2008155

dziwnym trafem często związane są z awansami na wyższe stanowiskaw putinowskiej administracji. Rosjanie więc coraz częściej żartują, że bliscywspółpracownicy prezydenta mogą mówić o sobie jako pochodzącychze „wspólnej kąpieli" u tego samego batiuszki, dzięki której otrzymujązaświadczenie, będące - jak niegdyś legitymacja partyjna - przepustkądo dalszej kariery.Oczywiście tych podejrzeń i plotek nikt nie potwierdza. WładimirPutin nigdy nie potwierdził też, że archimandryta Tichon jest jegokierownikiem duchowym, a sam duchowny także jak ognia unikapotwierdzenia tej informacji. Nie przeszkadza mu to jednak w udzielaniuwywiadów, w których wytrwale buduje obraz (zdaniem niektórychmit) „prawosławnego prezydenta" Putina. - Władimir Władimirowiczjest rzeczywiście prawosławnym chrześcijaninem, i to nie tylko nominalnym,ale także człowiekiem, który regularnie się spowiada, przyjmujekomunię i uznaje swoją odpowiedzialność za powierzone mu zadania i zaswoją nieśmiertelną duszę 5- opowiadał archimandryta Tichon w udzielonymjednej z greckich gazet wywiadzie, który później w całości zostałprzedrukowany przez „Izwiestia" i inne rosyjskie media. - Cała rodzinaprezydenta jest prawosławna. Oni się z tym nie afiszują, ale prawosławiestanowi ich życie - dodawał archimandryta.Prawosławny prezydent - mit czy rzeczywistośćDuchowy kierownik prezydenta (a może tylko szef jego propagandyreligijnej) poszedł zresztą w tym wywiadzie jeszcze dalej.Otóż uznał on Putina za osobę, która podjęła porzucony w 1917roku ideał prawosławnego władcy Rosji, który jednoczy w sobie powołaniewładcy i przywódcy Cerkwi: - W 1917 roku została przerwanaw Rosji tysiącletnia tradycja władców narodu, którzy byli prawosławnymichrześcijanami. A w osobie obecnego prezydenta została ona odnowiona6- podkreślał archimandryta. Jednym słowem, prezydent Putin mabyć rzekomo „prawosławnym carem" batiuszką narodu, który przewodzićmu będzie zarówno w kwestiach duchowych, jak i państwowych.56Putin i jego siemia Christianie. Eto glavnoje, „Izwiestia" 8 grudnia 2001.Tamże.156FRONDA 44/45

W ten sposób zostaje on włączony w wielki proces sakralizacji monarchy,który trwa w Rosji w zasadzie od czasów najdawniejszych. Jak wskazywałBorys A. Uspienski, już sam tytuł cara „nabierał w Rosji wyraźnych konotacjireligijnych, ponieważ w tradycyjnej świadomości kulturowej słowoto kojarzyło się przede wszystkim z Chrystusem" 7 . Sakralizacja ta związanabyła również z bizantyjsko-ruskim przekonaniem o religijnej roli, jakądo odegrania w życiu Cerkwi ma władca danego kraju.Zadania takie stawia przed sobą zresztą również prezydent Putin.I nie chodzi tylko o wspieranie Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnejwewnątrz kraju, ale również o działania ściśle już eklezjalne. Jakprzyznają patriarcha Aleksy II i zwierzchnik Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnejza Granicą metropolita Ławr, bez wstawiennictwa prezydentado zjednoczenia obu zwaśnionych Kościołów mogłoby nigdy nie dojść.- Putin zrobił wszystko dla zjednoczenia Cerkwi. On jak nikt inny rozumie,jak ważne jest, by Cerkiew była jednością w świecie prawosławnym.On doskonale rozumie konieczność udziału wszystkich prawosławnychw budowaniu jedności 8- podkreślał metropolita Ławr. Putin zaangażowałsię zresztą również w dialog katolicko-prawosławny, podkreślając, że„byłoby dobrze, gdyby Kościoły-siostry przezwyciężyły dzielące je różnice,stanęły ponad nimi i znalazły wspólny język" Za wypowiedziami szłykonkretne działania. W Moskwie jest tajemnicą poliszynela, że odwołaniemetropolity Tadeusza Kondrusiewicza i przeniesienie go ze stolicyRosji na Białoruś było nie tylko skutkiem działania Patriarchatu Moskiewskiego,ale również delikatnych kroków władzy państwowej, którasugerowała, że arcybiskup za słabo wspiera rządzącą Rosją elitę, a nawetsię od niej dystansuje.Skwapliwie budowany obraz „prawosławnego prezydenta", zaangażowanegoreligijnie i politycznie po stronie prawosławia, burząjednak wypowiedzi samego Putina (przynajmniej te poza Rosją).Pytany w telewizji CNN przez Larry'ego Kinga o swoje poglądy religijne,prezydent Rosji odpowiedział: „Wierzę w człowieka. Wierzę w jego dobrepomysły. Wierzę, że wszyscy istniejemy po to, by czynić dobro. I co7B.A. Uspienski, Car i Bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji,tłum. H. Paprocki, Warszawa 1992, s. 117.8I. Goloviesov, Mitropolit Lavr: Putin sdiełat vsie dlia obiednienija russkoj cerkvi,„Tvoi Dien") 16 maja 2007.ZIMA 2008157

najważniejsze, że postępując w ten sposób, osiągniemy powodzenie"W wypowiedzi nie padło więc ani jedno słowo na temat praktykowania,wiary w Chrystusa czy choćby odniesienia do Boga. Zamiast tego prezydentRosji zdecydował się na typowe sowieckie gadanie o wierze w człowiekai jego dobre chęci.Atomowe prawosławieUnik w odpowiedzi na pytanie o osobistą wiarę nie musi zresztąszczególnie zaskakiwać. Można nawet powiedzieć, że jest on typowydla stylu (a może celu) religijności Putina. Jest ona bowiemraczej bliska (choć pozbawiona jego szczerości) wiary Szatowa, która niewielemiała wspólnego z uwierzeniem w istnienie Boga, a opierała się raczejna przekonaniu, że religia i religijność konieczne są dla samej Rosji.„Ateista nie może być Rosjaninem" 9- przekonywał Stawrogina Szatowi uzupełniał: „nigdy dotychczas nie istniał naród bez religii, czyli bez pojęciadobra i zła. Każdy naród ma własne pojęcie dobra i zła, i swoje własnedobro i zło. Gdy wiele narodów zaczyna mieć wspólne pojęcie dobrai zła, wtedy narody umierają i wtedy zaczyna się zacierać i znikać różnicamiędzy dobrem i złem" 10 . Kiedy musiał jednak odpowiedzieć na konkretnepytanie Stawrogina: „czy pan sam wierzy w Boga?" - odpowiedź niebyła już odpowiedzią wierzącego:„Wierzę w Rosję i wierzę w jej prawosławie... Wierzę w ciało Chrystusowe...Wierzę, że Chrystus ponownie zstąpi na ziemię w Rosji... Wierzę- krzyczał zapamiętale.- Lecz w Boga? W Boga?- Będę... będę wierzył w Boga" 11 .Oczywiście Putin nie przeżywa tego typu rozterek. On nie jestSzatowem, który kocha Rosję tak bardzo, że dla niej chce uwierzyćw Boga, widząc tylko w Bogu nadzieję dla świata. On jest raczej91011F. Dostojewski, dz. cyt, s. 229.Tamże, s. 231.Tamże, s. 233.158FRONDA 44/45

ys. Janusz KapustaZIMA 2008159

Piotrem Wierchowieńskim, który - jak niegdyś sposób zdobycia władzynad światem dostrzegał w zniszczeniu - tak teraz uznał, że jest nim religia(w Rosji konkretniej prawosławie). Bez niej, bez odwołania do uczuć najgłębszych,ale też bez kontrolowania hierarchów rozmaitych wyznań, nieda się spokojnie rządzić i zbudować bezpieczeństwa dla siebie i najbliższychwspółpracowników. A nawet więcej: bez odwołania do ideologiiprawosławnego nacjonalizmu trudno zbudować system ideologiczny,który byłby przekonujący dla znaczącej części (również niewierzących)Rosjan. Prawosławie stanowi zatem dla Putina element umacniania państwa,tak samo, jak elementem takim jest rozbudowa i ochrona systemówobrony jądrowej. Przyznał to zresztą sam Putin, pytany o stosunek doprawosławia i badań nad bronią atomową przez dziennikarkę z Sarowa,gdzie kult dla św. Serafina łączy się z wielkimi zakładami, w których prowadzonesą badania nad inżynierią atomową. - Obie kwestie są ściśle zesobą połączone - mówił wówczas Putin - bowiem zarówno tradycyjnewyznanie Federacji Rosyjskiej, jak i przemysł jądrowy stanowią elementywzmacniające państwo, stanowiąc konieczne warunki zabezpieczeniazewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa kraju. Z tego można i należywyprowadzić wnioski, jak państwo powinno odnosić się do jednegoi drugiego - podkreślił prezydent.Religia w takim systemie sprowadzona zostaje do elementu bezpieczeństwapaństwa, do roli wewnętrznego ersatzu broni atomowej.Ma ono sprawiać, że poddani staną się potulni, pokornii poddani władzy. A ich zwierzchnicy zamiast nauczaniem wiary zająć siępowinni umacnianiem państwa jako swoim głównym i najistotniejszymzadaniem. Zadawanie niewygodnych pytań, próby rozliczenia prezydentaczy jego najbliższych współpracowników z ich komunistycznej przeszłościnie wchodzą więc w grę.Starzec szyty na miarę PutinaNajlepszym dowodem na to pozostaje „duchowy kierownik" prezydentaPutina, archimandryta Tichon. I to wcale nie dlatego, że- jak opowiadają jego znajomi - lubi sobie wypić, a do znajomychjeździ Audi 8, a dlatego, że zwyczajnie nie ma on najmniejszej ochoty pouczaćPutina w jakichkolwiek kwestiach. Pytany o komunistyczną prze-160 FRONDA 44/45

szłość swojego podopiecznego i szefa, zawsze odpowiada, że nie stanowiona najmniejszego problemu, trzeba o niej zapomnieć i podziwiać obecnezaangażowanie prezydenta. - Putin jest człowiekiem głęboko wierzącymi znającym Boga. On sam przemyślał najgłębsze problemy - podkreślałw rozmaitych wywiadach i wypowiedziach publicznych Tichon. Nie matu zatem miejsca na próbę wezwania do pokuty, na prośbę o naprawieniewin. Archimandryta nie byłby w stanie poprosić prezydenta - jak robiłto w powieści Dostojewskiego jego imiennik - by ten udał się na pięć,siedem lat do monasteru... 12Tego typu pomysły nawet nie przychodzą archimandrycie do głowy.Ateizm, komunizm, wytrwała służba ustrojowi to dla niegonorma, a nie działanie grzeszne. Georgij Szewkunow wywodzisię bowiem z dobrze ustawionej, ateistycznej rodziny, całe dzieciństwoi młodość działał w Komsomole, i dopiero w trakcie studiów w instytuciefilmowym - pod wpływem wykładów z kultury staroruskiej - nawróciłsię na prawosławie. Później spędził kilka lat w rozmaitych monasterach,aż wreszcie przyjął mnisze postrzyżyny. Na początku lat dziewięćdziesiątychzostał przez patriarchę skierowany na przełożonego monasteru dońskiegow Moskwie, który znajdował się tuż obok Łubianki. Zanim jednakobjął swą funkcję wygonił przy pomocy oddziału kozaków starych mnichów,którzy mogli mu przeszkodzić w wykreowaniu nowego centrummocarstwowego prawosławia. Później wszystko poszło już z górki. Domonasteru zgłaszali się oficerowie FSB, którym ojciec Tichon - w zamianza drobne usługi - dostarczał duchowej pociechy i opieki. Aż wreszciespotkał Putina, który stać się może „nowym prawosławnym carem"No może niezupełnie prawosławnym, bowiem Putin czuwa nadtym, aby nie urazić wiernych pozostałych „tradycyjnych religii"Rosji. Judaizm, islam, prawosławie i buddyzm często pojawiają sięna ustach prezydenta, który w oparciu o nie chce budować swój duchowyautorytet czy może coś w rodzaju „rosyjskiej religii obywatelskiej". W jejramach to on ma być głównym liderem, któremu zwierzchnicy religijniwinni są, jeśli nie poddanie, to przynajmniej posłuszeństwo. I, żebynie było wątpliwości, godzą się oni na to. Po ostatnich wyborach (w którychz list „Jednej Rosji" startował przywódca rosyjskich buddystów)12Tamże, s. 656.ZIMA 2008161

wypowiedzi prawosławnych, żydów i muzułmanów były całkowiciezgodne. - Wyniki wyborów świadczą o tym, że naród rosyjski popierakurs obecnej władzy - mówili agencji ITAR-TASS ojciec WsiewołodCzaplin z Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, mufti Tałgat Tadżuddin orazrabin Beri Lazar. - Większość Rosjan nastawionych jest nie na konfliktz władzą, nie na wspieranie politycznych radykalistów i populistów, alena realizację tego ideału, którym zawsze żyła Rosja, czyli jedności władzyi narodu - mówił ojciec Czaplin. A mufti Tałgat Tadżuddin uzupełniał,że wyniki świadczą jednoznacznie o tym, że Władimir Putin powinienzdecydować się na zmianę konstytucji i przyjęcie fotela prezydenta poraz trzeci. Najostrożniejszy w deklaracjach poparcia pozostał rabin BeriLazar. Jego zdaniem, wynik wyborów pokazuje, że Rosjanie pozostawilipartii władzy wolną rękę i wsparli jej sposób reformowania ojczyzny.Pytania o AntychrystaMufti Tadżuddin uznał już nawet Putina za „jedynego przywódcęnarodu". I choć od takich opinii do prób budowania jakiejś nowej,państwowotwórczej religii rosyjskiej jest jeszcze bardzo daleko,to trudno nie stawiać sobie pytań, jakie przed niemal wiekiem postawiłWłodzimierz Sołowjow. Ten wybitny rosyjski filozof i ekumenista przestrzegał,że Antychryst przyjdzie w aureoli „wielkiego człowieka" kogoś,kto jest w stanie pojednać ze sobą skłócone narody i religie, kto stanie siędobroczyńcą ludzkości 13 . Putin oczywiście nie zamierza odgrywać aż takiejroli, nie ma on również wpływów poza Rosją, co oznacza, że uznaniego za przepowiadanego przez Sołowjowa Antychrysta byłoby zwyczajnymnadużyciem. Ale - i o tym nie należy zapominać - proponowaneprzez niego wykorzystanie Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (niezależnieod tego, czy uznamy go za wierzącego, czy też nie) oraz innych religii dobieżącej walki politycznej i budowania potęgi imperialnej zakorzenionejest w istocie w systemie komunistycznym. To bowiem Stalin jako pierwszyuznał, że Cerkiew może być wygodnym narzędziem tworzenia bezpieczeństwawewnętrznego i zewnętrznego. To on wykorzystał Cerkiew13W. Sotowjow, Krótka opowieść o Antychryście, tłum. J. Zychowicz, w: tegoż, Wybórpism, Poznań 1988, t. II, s. 128-129.162 FRONDA 44/45

do budowania struktur Światowej Rady Kościołów, tak by stała się onagłówną opozycją wobec Stolicy Apostolskiej.Przejęcie zatem, bez najmniejszej próby rozliczenia i rachunkusumienia, tamtej wizji roli Kościoła, ze zmianą jedynie stosunkudo samej religijności, oznacza więc próbę ochrzczenia czegoś, cojest antychrześcijańskie, antyludzkie i antyboskie z samej swojej istoty.Próbę taką podjął niegdyś ze strony Cerkwi metropolita Sergiusz. Skończyłasię ona klęską. Teraz, nieważne czy ze szczerych pobudek, czy teżczysto utylitarnie, podobną próbę - tyle że ze strony państwa - próbujepodjąć Putin. Ale właśnie z powodu całkowitej sprzeczności pierwiastków,które mają zostać pogodzone, jest ona całkowicie skazana na klęskę.Lekarstwem mogłyby się stać post, modlitwa i pokuta. Nie widać jednakstarców czy jurodiwych, którzy - jak za dawnych ruskich lat - mielibydość odwagi i determinacji, by zarówno hierarchom, jak i władcom przypomniećo ich potrzebie.BORYS POSPIEŁOWSKITłumaczenie: Tomasz P. TerlikowskiZIMA 2008

KASZAIŚRUBOKRĘT„Władimir Władimirowicz Putin to człowiek prawdziwie wierzący, któryspowiada się, przystępuje do komunii i odczuwa swą odpowiedzialnośćprzed Bogiem za powierzoną mu służbę na wysokim stanowiskui za własną duszę. Ten, kto rzeczywiście kocha Rosję i życzy jej dobra,może się tylko modlić za Władimira Władimirowicza, zamysłem Bożympostawionego na czele kraju".Prawosławny archimandrytaTichon w wywiadzie dla dziennika„Izwiestia" w 2007 roku.„Dziesięć kobiet zgwałcił! Nigdy bym się tego po nim nie spodziewał.Wszystkich nas zadziwił, wszyscy mu zazdrościmy".Władimir Putin podczas spotkania z premierem Izraela EhudemOlmertem w 2006 roku o izraelskim prezydencie Mosze Kacawie.„Politycy powinni bardziej wsłuchiwać się w wysyłane przez panią sygnałyalarmowe"Władimir Putin w liście do Brigitte Bardot, w którym wyraził swepoparcie dla ochrony praw zwierząt - dwa tygodnie po tym, jak samzawetował ustawę o zakazie eksperymentów nad zwierzętami.„U nas, w Leningradzie, w mieszkaniu komunalnym mieszkała babciaAnia. Kiedy się urodziłem, zaraz z mamą ochrzciła mnie w tajemnicyprzed ojcem, bo on był sekretarzem organizacji partyjnej. Kiedy jechałemdo Izraela, mama dała mi krzyżyk, żebym poświęcił go przy GrobiePańskim. Wziąłem go, założyłem i noszę do dzisiaj"Władimir Putin o swej pierwszej podróży do Izraela w 1993 roku.164FRONDA 44/45

„Mogę powiedzieć bez przesady, że byłem udanym produktem patriotycznegowychowania sowieckiego człowieka".Władimir Putin na temat swojej edukacji.„Nasz naród stoi Putinem, a Putin narodem. Wie pan, jaki serial jestwciąż najpopularniejszy w Rosji? Siedemnaście mgnień wiosny. A kim byłStirlitz? Kagiebistą. To są bohaterowie naszych czasów: Stirlitz i Putin".Wiktor Jerofiejew w rozmowie z Krzysztofem Masłoniemdla „Rzeczpospolitej" w 2007 roku.„Stosunki prezydenta Rosji z Bogiem pozostają w centrum zainteresowaniaśrodków masowego przekazu. Putin pielgrzymuje do monastyrów,gdzie odstaje w wielogodzinnych nabożeństwach prawosławnych i,jak informują niektóre gazety, przestrzega postu"Rosyjski dziennikarz Maksim Szewczenko w komentarzu„Zamyślił się, a potem machnął ręką: No i chuj".dla „Gazety Wyborczej".Władimir Putin opisuje reakcję mera Petersburga Anatolija Sobczakana wieść, że szef jego doradców (czyli Putin) był oficerem KGB.„Ja wielu jego postępków nie rozumiem, bo ja jestem człowiekiem staregopokolenia. Nie rozumiem niesprawiedliwej prywatyzacji, nie rozumiem,jak można emerytom płacić grosze i równolegle rozwijać kasyna.Mnie od tego ziębnie serce. Ale on do tych rzeczy podchodził spokojniei tylko mówił: takie jest życie. Trzeba najpierw rozwijać, rozwijać, rozwijać,wkładać pieniądze, przyciągać inwestycje i dopiero wtedy będziemyżyć lepiej".Przyjaciel Putina z okresu dzieciństwa, Leonid Połochow,o pracy Putinaw ekipie mera Petersburga w latach 1990-1995.„(...) jeśli pana interesuje moje podejście do budowania w Rosji demokracji,to powiem: Nie musimy na nowo wymyślać koła. Trzeba iść drogą,po której idą wszystkie rozwinięte kraje. (...) Koniecznie musimy stworzyćtrwałą, dobrze działającą bazę prawną dla demokracji. (...) Powinniśmyteż stworzyć społeczeństwo obywatelskie, pomagać związkom za-ZIMA 2008165

wodowym przejmować nowe funkcje i - wcale nie w ostatniej kolejności- zapewnić ekonomiczne podstawy wolnych mediów. (...) Rosjanie jużrozumieją, że nie ma alternatywy dla gospodarki rynkowej i demokracji,bo inna droga to zastój i zacofanie"Władimir Putin w rozmowie z Adamem Michnikiemdla „Gazety Wyborczej" w 2002 roku.„Dzięki prezydentowi Putinowi rosyjska młodzież znów zwróciła siętwarzą do Rosji i tyłkiem do Zachodu".Lider proputinowskiego ruchu młodzieżowego „Idący razem" na wiecuw Moskwie w rocznicę prezydentury Putina.„Co!? Że niby rosyjskie służby specjalne wysadziły w powietrze te domy?Bzdura. Psie łgarstwo. W rosyjskich służbach specjalnych nie ma ludzi,którzy byliby gotowi popełnić takie przestępstwo przeciwko własnemunarodowi. Takie podejrzenia są po prostu amoralne"Władimir Putin w odpowiedzi na zarzuty, że zamachy bombowena budynki mieszkalne w Bujnaksku, Moskwie i Wołgodońsku w 1999roku były dziełem FSB.„Reformowanie Rosji jest jak wpychanie potężnego kamienia na wyjątkowostromą górę. Kiedy obserwuję Putina, dochodzę do wniosku, żejest on w znacznie większym stopniu idealistą niż wyrachowanym pragmatykiem".Siergiej Szelin, zastępca redaktora naczelnego tygodnika „Dieto",w wywiadzie dla „Rzeczpospolitej" w 2002 roku.„Putin jest o wiele bardziej liberalny niż 80 procent Rosjan".Wiktor Jerofiejew w rozmowie z Krzysztofem Masłoniemdla „Rzeczpospolitej" w 2007 roku.166FRONDA 44/45

„Są ludzie, którzy mają źle w głowie. Wciąż twierdzą, że konieczny jestrozbiór naszego kraju i starają się upowszechniać tę teorię. Niektórzyuważają, że przypadło nam zbyt wiele bogactw naturalnych i że powinniśmysię nimi podzielić"Władimir Putin podczas mowy z okazji święta narodowego4 listopada 2007 roku.Putin wydaje mi się zresztą religijnym analfabetą, który ani nie zna kulturyprawosławnej, ani współczesnego, mówiąc delikatnie, arcykonserwatywnegooblicza swej religii. Chce po prostu mieć swoją religię państwową- jak przystało staro-nowemu imperium. A Cerkiew naturalniezaciera tylko ręce. Idea rozdziału państwa i religii to przecież bezbożnanowinka Zachodu i aberracja Watykanu".Adam Szostkiewicz na łamach „Polityki" w 2007 roku.„Słynny Kałasznikow to nie tylko przykład nowej myśli technicznej, aletakże symbol talentu, kreatywnego geniuszu naszego narodu".Władimir Putin z okazji 60. rocznicy skonstruowania automatu AK-47przez inżyniera generała Michaiła Kałasznikowa.„Putin prowadzi Rosję do Europy, a przeszkadzają mu w tym jedynierządy takich krajów, jak Polska".Były kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder w swych wspomnieniachz 2007 roku.ZIMA 2008

Michaił Kolców był mistrzem dezinformacji i prowokacji.Do dziś w rosyjskiej szkole szpiegów w Jesieniewie jegooperacje są omawiane jako wzorcowe.ULUBIENIEC BOGÓWGRZEGORZGÓRNY168FRONDA 44/45

Najbardziej znana powieść Ernesta Hemingwaya to Komu bije dzwon- utwór poświęcony wojnie domowej w Hiszpanii. Pojawia się w nim postaćsowieckiego dziennikarza Karkowa, o którym amerykański prozaikpisze, iż „był wówczas jedną z najbardziej znaczących figur w Hiszpanii".W rzeczywistości pod nazwiskiem Karkowa kryła się realna osoba- najsłynniejszego dziennikarza w okresie międzywojennym wZSRS:Michaiła Kolcowa. Hemingway miał rację: Kolców był wówczas jednąz najpotężniejszych osób w Hiszpanii, a jego rola wykraczała daleko pozapisanie wojennych korespondencji dla dziennika „Prawda".Borys Jefimow do dziś uważa swojego brata za bohatera. Jefimow ma jużponad sto lat, jest najbardziej znanym karykaturzystą w historii ZwiązkuSowieckiego - swoje satyryczne rysunki zamieszczał od 1922 rokuw „Prawdzie" „Izwiestiach" czy „Krokodiłu" Jako pierwszy podczas pieriestrojkinarysował w gazecie karykaturę Stalina. Do pracy w „Prawdzie"ściągnął go brat. Kiedy w latach dwudziestych i trzydziestych w ZSRSpadało określenie „dziennikarz nr 1", wszyscy wiedzieli, że chodzi o MichaiłaKolcowa. Mówiono o nim: tytan pracy, wulkan energii, cudownedziecko żurnalistyki.Już w czasie rewolucji bolszewickiej Kolców jako 20-letni młodzieniecstanął na czele tworzącej się sowieckiej kroniki filmowej i kierował pismem„Kinoniediela". Dwa lata później był już zastępcą redaktora naczelnegopierwszej wysokonakładowej gazety wojskowej „Krasnaja Armia"Podczas buntu w Kronsztadzie walczył po stronie władzy komunistyczneji wydawał dziennik „Krasnyj Kronsztad" W latach 1920-1923 pisał zagranicznekorespondencje dla sowieckiej agencji prasowej ROSTA oraz dla„Prawdy" i „Izwiestii", wypełniając jednocześnie misje dyplomatyczne dlaMSZ. Regularnie pisywał reportaże, felietony i recenzje do „WieczierniejMoskwy" i „Prawdy" gdzie miał swoją stałą rubrykę.Był mistrzem tego, co dzisiaj nazywa się public relations. Wiedział,że propaganda nie może być nudna, więc - na przekór wielu sowieckimtowarzyszom - w 1923 roku stworzył pierwszy sowiecki tygodnik ilustrowany„Ogoniok" którego został redaktorem naczelnym. Wiedział, żeczytelnicy lubią poznawać ludzkie oblicze polityków, więc zainaugurowałcykl fotoreportaży o prywatnym życiu komunistycznych wodzów.ZIMA 2008169

Tak powstały materiały: Dzień Kalinina, Dzień Trockiego, Dzień Rykowai wiele innych. Wiedział, że propaganda komunistyczna musi się sączyćróżnymi kanałami, dlatego powołał do życia nowe tytuły, takie jaksatyryczne tygodniki „Krokodił" i „Czudak", magazyn kobiecy „Żenskijżurnał", pismo dla kierowców „Za ruliom" przegląd prasy zagranicznej„Za rubieżom" czy ilustrowane pismo fotograficzne „Sowietskoje foto".Wspólnie z Maksymem Gorkim stworzył holding medialny, w którymwydawał prasę i książki.Organizował wielkie akcje propagandowe. Z jego inicjatywy wybudowanogigantyczny samolot agitacyjny „Maksym Gorki" który obleciałcały Związek Sowiecki. Dbał też o poparcie zachodnich intelektualistówdla Ojczyzny Światowego Proletariatu. Organizował przyjazdy do ZSRSznanych pisarzy, takich jak Romain Rolland, George Bernard Shaw, LionFeuchtwanger czy Henri Barbusse, którzy chwalili później ustrój komunistycznyw zachodniej prasie. W 1935 roku w Paryżu zorganizował„międzynarodowy kongres w obronie kultury", który zamienił się w wiecpoparcia dla ZSRS. Kolców stał wówczas na czele sowieckiej delegacji,podobnie zresztą jak w 1937 roku podczas antyfaszystowskiego kongresuw Sewilli.Był ulubieńcem czytającej publiczności. Konstantin Simonów wspomina,że na jego korespondencje wojenne z Hiszpanii czekał cały kraj,a popularnością biły one na głowę relacje Ilji Erenburga. Kolców jakopierwszy sowiecki dziennikarz pisał reportaże wcieleniowe, w którychodmalowywał swoje przygody, gdy wcielał się w rolę moskiewskiego taksówkarzalub szkolnego pedagoga. Zorganizował też i opisał samolotowąwyprawę nad górami Hindukuszu do Teheranu i Kabulu. Był gwiazdą sowieckiejkultury masowej. W czasach, gdy nie istniała jeszcze telewizja,był stałym bohaterem kronik filmowych, które pokazywały go albo zasterami samolotu, albo na hiszpańskim froncie, albo wśród przodownikówpracy.Jefimow opowiada, że jego brat był prawdziwym patriotą nie tylkow gromkich słowach, lecz w odważnych czynach. Walczył z patologiamispołecznymi, piętnował biurokratów i bumelantów, zwalczał korupcjęi marnotrawstwo, protestował przeciwko szpiegomanii i wskazywał naniewydolność sowieckiego systemu rozdzielczo-nakazowego.170FRONDA 44/45

Jefimow nie mówi jednakwszystkiego o swoimbracie. Kolców pisał wieleartykułów, w którychwysławiał kolektywizacjęi rozkułaczanie wsi, masowearesztowania wrogówludu i działalnośćGułagu, budowę przezwięźniów Biełomorkanałui walkę z opiumdla ludu, czyli z religią.W archiwach Kremla zachowałysię stenogramyz posiedzeń Biura Politycznego,w których towarzyszerekomendują:powierzyć sprawę Kolcowowi,przekazać Kolcowowi...21 grudnia 1929 roku w „Prawdzie" ukazał się panegiryk na cześć wodzapt. Zagadka Stalina. Dziś wielu historyków i sowietologów traktujeten tekst jako zapoczątkowanie kultu jednostki w ZSRS. Autorem artykułujest Kolców. Pisze on, że geniusz Stalina pozostaje nieprzeniknionyi jest nie do pojęcia dla kapitalistów, natomiast jest całkowicie zrozumiałydla wszystkich robotników, którym droga jest dyktatura proletariatu.Kolców inicjuje też osobiście kampanię na rzecz zniszczenia XIV--wiecznego Soboru Simonowa, jednej z najwspanialszych prawosławnychbudowli w Rosji. Kampania doprowadza do wysadzenia świątyniw powietrze. Kolców opisuje to wydarzenie w entuzjastycznym reportażu:„To wspaniałe! Sobór rozprysł się na całkowicie oddzielne, pojedynczecegiełki. Leżą teraz jak gorzkie grudki sacharyny, z lekka posypane białympyłem niczym cukrem pudrem, gotowe jednak do tego, by w ciąguminuty rozpocząć z nich nową budowę. Właśnie z nich, z tych oswobodzonychmolekuł starego, robotnicy wybudują coś nowego, innego, nietwierdzę dla książąt cerkwi, lecz pałac dla samych pracujących..."ZIMA 2008 1 71

Kiedy na początku 1930 roku Kolców dowiaduje się, że kierownictwosowchozu oriechowskiego na Ukrainie wydało część ziarna głodującymchłopom, żeby mogli przeżyć zimę, publikuje w „Prawdzie" gniewny felietonpod tytułem Jak puszczać chleb na wiatr. Domaga się w nim surowychkar więzienia za podobne praktyki. I rzeczywiście, jego tekst posłużyjako pretekst do zaostrzenia kodeksu karnego.Wkrótce potem na Ukrainie wybucha wielki głód, wywołany sztucznieprzez Stalina. Historycy szacują, że mogło umrzeć wówczas od sześciudo dwunastu milionów ludzi. Zachodnia prasa przemilcza to wydarzenie.Jedynie gazety rosyjskiej „białej emigracji" piszą na okrągło o dokonującejsię hekatombie. Kolców otrzymuje zadanie zdyskredytowaniaemigracyjnej prasy jako niewiarygodnej.W 1933 roku pojawia się w Paryżu. Zaprasza swoich francuskichznajomych na wspólny wieczór i zawiera z nimi zakład, że jest w stanieopublikować w rosyjskich gazetach emigracyjnych każdy idiotyzm, jakimu przyjdzie do głowy, byle tylko szkalował Związek Sowiecki. W obecnościpodekscytowanych Francuzów pisze tekst fałszywki, który podpisujeimieniem rzekomej mieszkanki Jekaterynosławia - Lizy. Opisujew nim szalejący w mieście głód, nędzę i bezrobocie. Jednocześnie zaszyfrowujew tekście kryptogram dla wtajemniczonych - jeśli przeczytamypierwszą literę co piątego wyrazu, wówczas otrzymamy zdanie: „Naszabiałobandycka gazeta wydrukuje każdą bzdurę o ZSRS". Francuscy znajomisą zachwyceni, przyjmują zakład.Nazajutrz Kolców udaje się do redakcji emigracyjnego tygodnika „Wozrożdienije".Redaktorzy dają wiarę wymyślonej przez niego opowieścii publikują dramatyczny tekst Lizy. Kolców tylko na to czeka i rozpętujew prasie francuskiej wielką kampanię przeciwko białym emigrantom.Ma świadków: wielu Francuzów, którzy potwierdzają jego wersję. Od tejpory doniesienia o wielkim głodzie na Ukrainie traktowane są jak propagandowywymysł antykomunistów.Kolców był mistrzem dezinformacji i prowokacji. Do dziś w rosyjskiejszkole szpiegów w Jesieniewie jego operacje są omawiane jako wzorcowe.Nic dziwnego: przez wiele lat współpracował blisko z organami sowieckiejbezpieki: OGPU i NKWD. Dzięki nim mógł wyjeżdżać incognito zagranicę i pisać stamtąd korespondencje.172FRONDA 44/45

W1927 roku z fałszywympaszportem udaje się do Budapesztui publikuje cykl artykułówo „faszystowskich Węgrzech" podrządami admirała Horthyego. Z republikiweimarskiej donosi o tragicznymlosie niemieckiego proletariatu:„Czy wiecie, że rodzinaniemieckiego robotnika dysponujetylko połóweczką ogórka i marzyo normach panujących w sowieckichstołówkach? A niemieckigórnik, który ukradł worek węgla,dostał za to dwa miesiące więzienia!"Kiedy Kolców pisze w 1932 roku te słowa, w Związku Sowieckimobowiązuje prawo przewidujące za kradzież paru kłosów zboża lub grudekwęgla 10 lat obozu koncentracyjnego.W 1935 roku korespondent „Prawdy" przyjeżdża do Kraju Saary, gdzieodbywa się plebiscyt, czy region ten znajdzie się pod kontrolą Niemiec,czy Ligi Narodów. Kolców zjawia się tam z niemiecką pisarką komunistycznąMarią Osten, którą przedstawia wszędzie jako swoją żonę, chociażnigdy nie brali ślubu. Wspólnie wpadają na genialny pomysł. Postanawiająadoptować niemieckiego chłopca z robotniczej rodziny i wywieźć godo ZSRS. Pewien górnik, członek partii komunistycznej Johann LHoste,zgadza się oddać im do adopcji swego 10-letniego syna Huberta.Para przywozi chłopca do Moskwy. Maria pisze o nim książkę „Hubertw krainie czarów", którą Kolców redaguje. Tytuł nieprzypadkowonawiązuje do bajki Lewisa Carrolla. Tak jak Alicja, przechodząc na drugąstronę lustra, opuszcza szarą rzeczywistość, by znaleźć się w zaczarowanymświecie, tak samo Hubert, porzucając zgniłe kapitalistyczne Niemcy,trafia do raju na ziemi, czyli do Związku Sowieckiego. Chłopiec zwierzasię w książce, jakim koszmarem jest życie w Niemczech, i nie może sięnachwalić uroków życia w bolszewizmie.Książka Marii Osten, do której przedmowę napisał sekretarz generalnyMiędzynarodówki Komunistycznej Georgi Dymitrow, staje sięZIMA 2008173

lekturą obowiązkową w sowieckich szkołach. Uczniowie muszą ją na lekcjachczytać na głos, a radio robi z niej słuchowisko w odcinkach. HubertL'Hoste trafia do panteonu „bohaterskich pionierów". Jego portrety wisząw szkołach obok portretów Pawki Morozowa. Wszyscy znają jego pucułowatątwarz z rudą fryzurą. Jego imieniem nazywane są szkoły, kinai teatry.Największą popularność Kolców zdobywaswoimi korespondencjami wojennymiz Hiszpanii, publikowanymi w odcinkachw „Prawdzie". Na Półwyspie Iberyjskim odgrywajednak znacznie poważniejszą rolę- jest głównym doradcą politycznym i wojskowymKominternu przy rządzie republikańskim.Bierze udział w posiedzeniach KomitetuCentralnego Komunistycznej PartiiHiszpanii i dowództwa Brygad Międzynarodowych.Pozostaje w stałym kontakcie z szefostwemmisji NKWD. Jest okiem i uchemStalina w Hiszpanii. Jest też głosem, który zachęca karzącą rękę sowieckichsłużb do rozprawy z przeciwnikami.Sowieci dążą wówczas do podporządkowania sobie wszystkich lewicowychugrupowań walczących przeciwko generałowi Franco. Niezależnośćod nich chce utrzymać POUM - marksistowska organizacjaskłaniająca się ku trockizmowi. Kolców organizuje przeciw niej kampanię,oskarżając działaczy POUM (te „ludzkie pomioty", jak pisze) o spisekz faszystami i frankistami. Kampania staje się sygnałem do krwawej łaźni,jaką komuniści urządzają w Hiszpanii trockistom. Z rzezi tej ledwouchodzi z życiem Erie Arthur Blair, który później pod pseudonimemGeorge Orwell opisze swe przeżycia w książce W hołdzie Katalonii.Od czasu do czasu Kolców przyjeżdża z Hiszpanii do Moskwy.W Związku Sowieckim rozpoczyna się właśnie nowa fala terroru, nazwanaod nazwiska szefa NKWD „jeżowszczyzną". Pochłonie 700 tysięcyofiar. Kolców pisze hymn pochwalny na cześć Jeżowa, kreśląc obraz„cudownego, niezłomnego bolszewika, który dzień i noc, nie wstając zzastołu, tnie nici faszystowskiego spisku".174FRONDA 44/45

Wszystkich elektryzują kolejne procesy pokazowe,podczas których skazani na śmierćzostają najbliżsi współpracownicy Stalina: Kamieniew,Zinowiew, Ryków. Oskarżeni przyznająsię do najbardziej nieprawdopodobnychzarzutów. Wiosną 1938 roku w trakcie następnejsfingowanej rozprawy sądowej na ławieoskarżonych zasiada niedawny „ulubieniec partii"Nikołaj Bucharin. Kiedy w 1928 roku ukazałosię pierwsze czterotomowe wydanie dziełzebranych Michaiła Kolcowa, autor poprosiło napisanie wstępu właśnie Bucharina. Teraz, po dziesięciu latach, Kolcówpisze o procesie swego przyjaciela tekst do „Prawdy".Artykuł nosi tytuł Morderca z pretensjami. Kolców nazywa Bucharina„zdrajcą i szpiegiem", „faszystowskim agentem", „prawicowo-trockistowskąprostytutką polityczną", „gnuśnym chrystusikiem" i „zdradliwie podłymmordercą" który „ponosi odpowiedzialność za nieskończoną liczbękoszmarnych, krwawych zbrodni, jakich nie zna historia" Kończy swójtekst stwierdzeniem, że Bucharinowi „nie uda się umyć swych akademickichrączek. Są to rączki we krwi. To ręce mordercy". Oskarżony zostajeskazany na śmierć.Jefimow jakby tego wszystkiego nie pamięta. Gdy mówi o pobycie brataw Hiszpanii, wspomina, że to Kolców organizował obronę Madrytu lubwalczył bohatersko pod Toledo. Kiedy opowiada o stalinowskich czystkach,przywołuje obraz brata zdezorientowanego i nie mogącego pojąć,co się wokół niego dzieje, pytającego wciąż, dlaczego tak wielu zasłużonychi dobrych działaczy jest nagle aresztowanych.Jefimow nie ma takich zaników pamięci, gdy mówi o sobie. Nie ukrywa,że rysował propagandowe karykatury łańcuchowych psów imperializmu,krwiożerczych kapitalistów, dyszących żądzą mordu rewanżystów,Denikina, Piłsudskiego, Churchilla, Trumana, Eisenhowera, Sołżenicyna...Rok 1938 stanowi apogeum sławy i wpływów Kolcowa. Sukcesy przychodząjeden za drugim. Jego Dziennik hiszpański wychodzi drukiem i stajeZIMA 2008 1 75

się bestsellerem. Pełną pochwał recenzję zamieszczają w „Prawdzie" dwajnajważniejsi wówczas pisarze w kraju: Aleksy Tołstoj i Aleksy Fadiejew.Kolców zostaje odznaczony Orderem Lenina, wybrany deputowanym doRady Najwyższej RSFSR i mianowany redaktorem naczelnym „Prawdy"- głównego organu prasowego partii bolszewickiej. Jako pierwsza osobabez wyższego wykształcenia zostaje członkiem Rosyjskiej AkademiiNauk. Marszałek Woroszyłow dzwoni do niego i mówi: „na Kremlu wascenią, lubią i ufają wam".Nikt nie ma wątpliwości, że jest ulubieńcem Stalina. Wódz chwalipublicznie Dziennik hiszpański i zaprasza go do siebie na Kreml. Przeztrzy godziny każe opowiadać sobie o Hiszpanii. W spotkaniu uczestniczątylko najbliżsi współpracownicy Stalina: Mołotow, Kaganowicz, Woroszyłowi Jeżów.Przy pożegnaniu dochodzi do sceny, która budzi niepokój Kolcowa.Dziennikarz już stoi w drzwiach, gdy Stalin zatrzymuje go i pyta: - Czymacie rewolwer, towarzyszuKolców?- Tak jest, towarzyszuStalin.- A nie zamierzaciesię z niego zastrzelić?- Oczywiście, że nie,towarzyszu Stalin. Nawetw myślach nie zamierzam.Niedługo potem,7 grudnia 1938 roku,podczas spektaklu w TeatrzeWielkim w Moskwie,Stalin zaprasza dosiebie do loży Kolcowa.Wódz przyjacielsko gawędziz redaktorem naczelnym„Prawdy". Prosigo o wygłoszenie dla rosyjskichpisarzy wykładu176FRONDA 44/45

na temat „Krótkiego kursu Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików)".Zredagowany osobiście przez Stalina Krótki kurs WKP(b), który ujrzałświatło dzienne niedługo przedtem, był czymś w rodzaju ewangeliitamtych czasów - biblią stalinizmu. Jak każde pismo natchnione, potrzebowałkomentatora. I Stalin do roli głównego egzegety komunistycznegoobjawienia wybrał właśnie Kolcowa. Trudno było o większe wyróżnienie.Pięć dni później, 12 grudnia 1938 roku, sala dębowa CentralnegoDomu Literatów w Moskwie, dawna siedziba loży masońskiej hrabiegoOlsufiewa, pęka w szwach. Intelektualna i artystyczna elita państwazbiera się w komplecie. Kolców wygłasza referat będący jednym wielkimhymnem na cześć Stalina - największego geniusza w dziejach ludzkości.Owacjom publiczności nie ma końca. Po wykładzie Kolców odbiera zewszystkich stron gratulacje. Przepełniony dumą i szczęściem jedzie doredakcji „Prawdy".Tam czekają na niego czterej oficerowie NKWD. Zostaje aresztowanyi od tej chwili wszelki ślad po nim ginie.Aresztowanie Kolcowa było szokiem dla wszystkich. Konstantin Simonówwspomina, że chociaż w ZSRS szalał terror i z dnia na dzień przepadałobez śladu wiele znanych osób, to jednak uwięzienie Kolcowa byłonajbardziej niespodziewanym zniknięciem. Ilja Erenburg zapisał w swymdzienniku: „Nie mogę zrozumieć Stalina, który nie tknął Pasternaka, zachowującegoniezależność, a zabił Kolcowa, wypełniającego wszystkiejego życzenia".Jefimow nie kryje wzburzenia, gdy słyszy opinię Erenburga. Uważa,że jego brat zginął, bo był zbyt samodzielny, bezkompromisowy i niezależniemyślący. Na dodatek Stalin nie mógł mu wybaczyć pozytywnychartykułów o Trockim, zamieszczonych w 1924 roku w „Ogonioku".Żyd Michał Frydland, któryprzyjąłnazwisko Kolców, nie ukrywałwówczasswej fascynacji innym Żydem: Lwem Bronsztajnem, który pod pseudonimemAntid Oto był błyskotliwym dziennikarzem, a jako Lew Trocki- działaczem komunistycznym. Podobało mu się to połączenie dziennikarzai polityka - kogoś, kto opisuje świat, ale zarazem go zmienia.ZIMA 2008177

Jefimow uważa, że Stalin czekał na okazję do zemsty na Kolcowie ażczternaście lat. Podobnie czekał siedemnaście lat, by się zemścić na Tuchaczewskim,a dziewiętnaście, by wyrównać porachunki z Pilniakiem.Stalin, jak przekonuje Jefimow, był wierny zasadzie wschodnich despotów:zemsta najlepiej smakuje na zimno.Przez całe lata snuto domysły, co mogło ściągnąć zagładę na Kolcowa.Niektórzy podkreślali, że była to genialna zagrywka Stalina, który w tensposób zaszachował całą sowiecką inteligencję. Pokazał im, że nikt niemoże się czuć bezpieczny, choćby nie wiem, jak wielkie miał zasługi dlapartii i państwa. A poza tym: w jakiej sytuacji ich postawił? Zgotowaliowację na stojąco wrogowi narodu - i to w momencie, kiedy w jego gabinecietrwała już rewizja.W 1995 roku odkryto w kremlowskich archiwach donos na Kolcowado Stalina napisany przez generalnego sekretarza Brygad Międzynarodowychw Hiszpanii Andre Marty'ego. Francuski komunista postawiłmu dwa zarzuty: „1. Kolców razem ze swoim nieodłącznym druhemMalrauxem nawiązał kontakt z miejscową organizacją trockistowskąPOUM. Jeśli wziąć pod uwagę dawne sympatie Kolcowa do Trockiego,kontakty te nie noszą charakteru przypadkowego, 2. Tak zwana «cywilnażona» Kolcowa, Maria Osten (Gresshóner), jest zaś, nie mam co do tegoosobiście żadnych wątpliwości, zakonspirowanym agentem niemieckiegowywiadu. Jestem pewien, że wiele klęsk w starciach wojennych byłorezultatem jej szpiegowskiej działalności".Donos Marty'ego stał się przyczyną wszczęcia tajnego śledztwa przeciwKolcowowi. Obaj nie przepadali za sobą. Rywalizowali o wpływyw obozie republikanów. Hemingway w swej powieści opisuje wrogość,jaka panowała między Marty'm a Karkowem (Kolcowem). Stalin bardziejufał jednak Francuzowi. Być może pamiętał ich postawę z dawnychczasów. W 1917 roku, jeszcze przed rewolucją październikową, Kolcówopublikował w „Żurnalie dla wsiech" zjadliwy atak na bolszewików i Lenina.Andre Marty był w tym czasie marynarzem francuskiej floty wojennej.W 1919 roku, gdy okręty jego eskadry skierowane zostały na MorzeCzarne, by wspomóc siły kontrrewolucji w walce z komunistami, Martywzniecił na statkach bunt.178FRONDA 44/45

Podczas wojny w Hiszpanii zyskałsobie przydomek „rzeźnikaz Albacete" W miasteczku tym prowadziłbowiem rekrutację do BrygadMiędzynarodowych. Z całegoświata na wezwanie lewicy napłynęły32 tysiące ochotników. Martydokonał wstępnego odsiewu - kazałrozstrzelać bez sądu 500 dobrowolcówjako „politycznie niepewnych".Hemingway wspominał go jako słabegodowódcę, który u swych podwładnychcenił tylko bezgranicznąlojalność. Karol Świerczewski, odmalowanyw powieści amerykańskiegopisarza jako generał Goltz,obwiniał Marty'ego o klęskę militarnąpod Kordobą. Francuz miałjednak te cechy osobowościowe,które podobały się Stalinowi.Maria, gdy dowiedziała się z francuskich gazet o aresztowaniu Kolcowa,postanowiła wyruszyć z Paryża do Moskwy. Zelektryzowała ją wiadomość,że został zatrzymany „za kontakty z niemieckim szpiegiem MariąOsten" Chciała pomóc Kolcowowi oczyścić się z fałszywych oskarżeń.Andre Malraux namawiał ją, by nie jechała. - Jego nie uratujesz, a samazginiesz - mówił. Nie posłuchała go.Pierwsze kroki w Moskwie skierowała do mieszkania Kolcowa. Drzwiotworzył Hubert L'Hoste, ale nie wpuścił jej do środka. - Wracaj tam,skąd przyjechałaś - powiedział. - Nie chcę mieć nic wspólnego z wrogaminarodu.- Czyś ty zwariował, Hubert? Przecież to moje mieszkanie - krzyknęłaMaria, ale adoptowany syn zatrzasnął jej drzwi przed nosem.Zamieszkała w hotelu „Metropol" Przez dwa i pół roku starała się dotrzećdo najwyżej postawionych ludzi w państwie, by uratować Kolcowa.Udało jej się spotkać z szefem Kominternu, Georgim Dymitrowem, któryZIMA 2008179

obiecał interweniować u Stalina. Stalin wykazał się jednak wyjątkowympoczuciem humoru: bezradnie rozłożył ręce i powiedział: - A cóż jamogę dla ciebie zrobić? Wszyscy moi krewni też siedzą w więzieniu.Maria uznała, że fakt posiadania przez nią niemieckiego obywatelstwamoże zaszkodzić Kolcowowi. Zrzekła się go więc i została obywatelkąsowiecką. 22 czerwca 1941 roku - w dniu napaści Hitlera na ZSRS- została aresztowana przez NKWD, a 16 sierpnia 1942 roku rozstrzelanaw Saratowie. Zatrzymano także Huberta L'Hoste, który trafił do łagru,gdzie wkrótce zginął. Co się stało jednak z Kolcowem? Tego nie wiedzielinawet jego najbliżsi.Półtora roku po śmierci Stalina, 18 grudnia 1954 roku, Jefimow otrzymałz prokuratury wojennej decyzję o unieważnieniu wyroku na bracie.Dopiero kiedy nastąpiła pośmiertna rehabilitacja Kolcowa, dowiedziałsię, że jego brat został rozstrzelany. Nie znał jednak żadnych szczegółówśledztwa. Musiał czekać na to ponad pół wieku, do czasu otwarcia tajnycharchiwów NKWD.Pierwsze przesłuchanie Kolcowa odbyło się 6 stycznia 1939 roku.Oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec, Francji i USA, nie przyznałsię do winy. Podobnie zeznawał 21 lutego: „Jestem niewinny. Jako pisarzi dziennikarz służyłem z pełnym oddaniem partii i władzy sowieckiej. Tejpracy oddawałem wszystkie swoje myśli i czyny".23 marca - po dwudziestu przesłuchaniach - Kolców po raz pierwszyprzyznaje się do winy. 31 maja wymienia nazwiska siedemdziesięciuosób zamieszanych razem z nim w antysowiecki spisek. Jako szpiegówwymienia między innymi Izaaka Babla, Aleksego Tołstoja, Ilję Erenburgai Wsiewołoda Meyerholda. Obciąża też zeznaniami jako niemieckąagentkę Marię Osten. Z przesłuchania na przesłuchanie zmienia się jegocharakter pisma. Na początku pewny siebie, zdecydowany, staje się corazbardziej rozedrgany, miejscami jest zupełnie nieczytelny.Zachowała się relacja dyplomaty Jewgienija Gniedina, którego nazwiskoznalazło się na liście Kolcowa. Aresztowany i oskarżony o antypaństwowyspisek, zażądał w więzieniu konfrontacji z byłym redaktorem„Prawdy". Śledczy zorganizowali spotkanie w czerwcu 1939 roku. Podczaskonfrontacji Gniedin zauważył: „siedział przede mną człowiek całkowiciezłamany, gotowy do bezwarunkowego podporządkowania się"180FRONDA 44/45

Kolców nie tylko przyznał się do winy, ale również obciążył zarzutamiGniedina. Ten ostatni zaprzeczał, ale śledczy nie dali mu wiary. Dyplomataprzesiedział w więzieniach i obozach 16 lat.Proces Kolcowa odbył się 1 lutego 1940 roku. Rozprawa miała miejsceza zamkniętymi drzwiami. Trwała półtorej godziny. Dziennikarz nieprzyznał się do żadnego ze stawianych mu zarzutów. Opowiedział, że zeznaniapodczas pięciomiesięcznego śledztwa zostały wymuszone na nimbiciem i torturami. Sąd pod przewodnictwem Wasyla Ulricha skazał gona karę śmierci. Następnego dnia Kolców został rozstrzelany.ZIMA 2008181

Kilka dni później, po wielu tygodniach starań, Borysowi Jefimowowiudało się dostać na audiencję do Wasyla Ulricha, wówczas przewodniczącegokolegium wojennego. Jefimow nie wiedział nic o rozprawie, chciałtylko wyprosić dla brata możliwość skorzystania na procesie z pomocyadwokata. Człowiek, który parę dni wcześniej skazał Kolcowa na śmierć,patrząc Jefimowowi prosto w oczy, poinformował go o wyroku na brata:„10 lat dalekich łagrów bez prawa do korespondencji"182FRONDA 44/45

Jefimow do dziś nie może zapomnieć tego spotkania. Jest przekonany,że Ulrich spodziewał się zobaczyć go wkrótce przed sobą w charakterzeoskarżonego. Nie mylił się: nakaz aresztowania Jefimowa był już gotowydo podpisania, ale Stalin w ostatniej chwili powiedział: „Nie ruszać"Stalin miał wtedy wielu wrogów, z którymi trzeba się było rozprawić,a takich wrogów dobrze jest obrzydzić jadowitymi karykaturami. Niktsię natomiast nie nadawał do tego lepiej niż Jefimow. Był w końcu ulubionymkarykaturzystą wodza.Kiedy w 1950 roku obradowało jury Komitetu Nagrody Stalinowskiej,Aleksy Fadiejew rzucił jako kandydaturę nazwisko Jefimowa. Wśród zebranychzapadła złowroga cisza: przecież to brat „wroga narodu" Ciszęprzerwał sam Stalin, który powiedział: - To dobry kandydat.Całe życie obsypywany był nagrodami. Kiedy skończył 105 lat, otrzymałgratulacje od prezydenta Putina. Na pytanie, dlaczego służył tym,którzy zamordowali jego brata, odpowiada krótko. Nie szuka wymówek.Mówi, że się bał. O siebie i swoją rodzinę. A poza tym człowiek jest z naturyegoistą. Czasami tylko drżała mu ręka, gdy musiał narysować paskudnąkarykaturę któregoś ze swoich przyjaciół, na przykład Trockiego.Albo później, gdy musiał podpisać petycję pod hasłem: „Żydzi, ręce preczod Egiptu!" choć sam jest żydowskiego pochodzenia.Nie ukrywa, że był oportunistą. Ale swojego brata zawsze wspominajak bezkompromisowego idealistę, który nigdy nie sprzeniewierzył sięsobie. Tak jakby brat był tym, kim on sam nigdy być nie zdołał.O Michaile Kolcowie zachowało się jeszcze jedno wspomnienie. Kiedyostatni raz wyjeżdżał z Paryża do Moskwy, powiedział podczas pożegnaniaLuisowi Aragonowi: „Proszę zapamiętać ostatnie słowa, jakie słyszypan ode mnie. Proszę zapamiętać, że Stalin ma zawsze rację"GRZEGORZ GÓRNYRysunki: Borys JefimowZIMA 2008

Poznaję tajemnicę rodzinną. Miałam wujka w SS. Przedwojną studiował medycynę w Berlinie i został lekarzem.Tyle że w obozach koncentracyjnych. Był zbrodniarzem,prowadził doświadczenia. Nosił moje panieńskie nazwisko.Został rozstrzelany przez Anglików.OD ANARCHIZMUDO PATRIOTYZMUNATALIABUDZYŃSKA184FRONDA 44/45

Lato 1974Jestem bardzo małą dziewczynką, która niewiele wie o świecie. Na wakacjedo wujka i cioci na wieś pojechałam z babcią i połowę dnia spędzałam,siedząc na miedzy przy szosie i wypatrując zielonego małego fiata- bardzo tęskniłam. Wiejskie dzieci chciały mnie wypróbować i potemchodziłam dumna, że dałam radę. Rzuciły we mnie - miejską dziewczynkę- zdechłym szczurem, oczekując, że zacznę piszczeć. Skąd miałamtyle mądrości, żeby wiedzieć, jak mam zareagować? Roztropnie i odważnie,tłumiąc obrzydzenie, podniosłam szczura z ziemi za ogon i zaczęłamz udawaną ciekawością mu się przyglądać. Zyskałam wakacyjnych przyjaciół.Poza tym oglądałam małe kaczki i nutrie, które hodował wujek, kąpałamkota w beczce i obserwowałam pająki zamieszkujące sień. Obrazstojącego w półmroku sieni wujka, opierającego się ramieniem o łopatę,utkwił mi w pamięci na zawsze.Wtedy odważyłam się go zapytać, co to za numer ma napisany na ręce?Ale co mi odpowiedział? Nie mam pojęcia. Może nic? Może się uśmiechnąłi zaproponował nakarmienie świń? Ale dlaczego tak przeżyłam samfakt zapytania go o to? Jakbym wiedziała, że o tym się nie mówi.Zima 1978Leżę chora i nie muszę iść do szkoły, z czego bardzo się cieszę. Za oknemśnieg, rodzice w pracy, kołdra jest ciepła. Wszystkie książki przeczytane,tomy Tomków Wilmowskich podróżujących po całym świecie i PanówSamochodzików również. Książka, na którą natrafiam na półce rodziców,jest bardzo gruba, ma szarą twardą okładkę, a jej tytuł jest zagadkowy.Dzisiaj dobrze go nie pamiętam: jakiś długi numer a dalej „miał szesnaścielat". Kto by spamiętał taki długi numer, nigdy go nie pamiętałam,ale to, że miał szesnaście lat, przemawiało do mojej wyobraźni. Zaczęłamwięc czytać. Okazało się, że gdyby ten szesnastolatek tego numerunie spamiętał, to by tej książki nigdy nie napisał. Przez kilka dni czytamwięc z wypiekami na twarzy wspomnienia z Oświęcimia. Wracam dotej książki kilka razy w szkole podstawowej. Gdyby ktoś zapytał mnie,jaka książka z dzieciństwa wywarła na moje życie wpływ, to mogę powiedzieć,że literatura obozowa. Bo potem były następne, na przykładZIMA 2008185

o kobietach z Ravensbruck. Prycze, niekończącesię apele, zimno, błoto, chodaki, tyfus, wszy,pasiaki, owczarki niemieckie, głód, druty kolczaste,kromka chleba.Wiosna 1979Z koleżankami z klasy dowiadujemysię o obozie rowerowym organizowanymlatem przez ZHP. Wpadamyna pomysł, żeby na niegow czwórkę pojechać. Będzie fantastycznie,będziemy mieszkaćw namiotach, jeździć na rowerachi jeść z menażek! Noi będziemy razem! Nie mogę doczekać się lata. Podekscytowana przedstawiamplany rodzicom. Nic z tego, przepłakuję całe popołudnie. Tatazagniewany nawet nie usiłuje mi tłumaczyć, o co chodzi. Nie rozumiem,co to znaczy „czerwone harcerstwo", wcale mnie to nie interesuje. Chcęmieć mundur, spać w namiocie w środku lasu, być z koleżankami.Moje przyjaciółki pojechały i wróciły opalone, rozgadane i roześmiane.Chodziły potem na zbiórki. Ja wiedziałam tylko tyle, że to nie jestprawdziwe harcerstwo i że ma to jakiś związek z Archipelagiem GUŁag,który owinięty w gazetę i głęboko schowany czytał tata. To zakazane miprzez ojca harcerstwo miało coś wspólnego z tym wszystkim, czego niewolno było głośno mówić, z historią, o której mówiono szeptem.Zima 1981Jak fajnie jest przeżywać takie sytuacje w grupie dzieciaków! Nic się nierozumie, niebezpieczeństwa się nie czuje, ale dzieje się coś innego niżzwykle. Nie muszę iść jutro do szkoły - to pierwsza myśl. Z okna widzęwóz opancerzony i żołnierzy. Z koleżankami i kolegami stoimy przezchwilę na klatce schodowej i podnieceni chichoczemy. W domu co innego,jest cicho. Rodzice nie tłumaczą mi szczegółów: jestem najmłodszymdzieckiem, które zawsze już będzie pod szczególną ochroną i nigdy nie186FRONDA 44/45

dorośnie. Takie najmłodsze dziecko nigdy niczego nie zrozumie, bo jestzawsze na wszystko za małe i trzeba je chronić przed złem i nieprzyjemnościamioraz wzruszeniami. Jestem więc chroniona przed rzeczywistościąi uświadamiana przez osiedlowych kolegów. Noszę opornik wpiętyw sweter i prowokuję spojrzeniem zomowców pilnujących osiedlowealejki. Ale kto by się przejął bezczelnym wzrokiem dwunastolatki? Myślęjednak, że jestem bardzo odważna.Jesień 19851 potemLiceum wybieram katolickie, i na dodatek rodzice się zgadzają na prywatne.To moja postawa wobec systemu - liceum ma tradycje przedwojenne,potem zostało zamknięte i dopiero rok wcześniej zwrócono mujeden z budynków i pozwolono uczyć. Szybko jednak wpadam w sidłainnego systemu, a poza tym poznaję towarzystwo uczniów liceum plastycznego.Czujemy się lepsi. „Szara rzeczywistość" nas przygniata, a mysię z tym obnosimy. Wszystko dokoła jest do niczego, osądzamy każdego,kto tylko się nawinie. Zmieniam swoje lektury. Pod ławką czytam Witkacego.W antykwariacie kupuję Albo-Albo Kierkegaarda. Odstawiamoczywiście na półkę, bo nie jestem zdolna zrozumieć kilku pierwszychkartek. Wypożyczam Sartrea - o, w tym to się zaczytuję. Nie tylko ja.Zakładamy z kolegami zespół punkowo-nowofalowy, który nazywamyKopenhaga (oczywisty związek z Kierkegaardem), a potem chcemy przemianowaćgo na Mdłości (jeszcze bardziej oczywisty związek z Sartre'm).Ubieram się na czarno, wzruszam ramionami na komunę, podziemiei Kościół. Piję wino w słoikach, a herbatę mieszam drugą stroną pędzla,przesiaduję popołudniami w bursie szkół artystycznych i w kawiarniach.Na koncertach przejmuję się Salwadorem, który płonie.Wiosna 1987Z kolegami i koleżanką szwendamy się po Cytadeli - jest popołudnie, pozimowepowietrze nareszcie trochę cieplejsze. Palimy papierosy, kopiemykamienie - bo przecież jeszcze nie puszki. Głośno się śmiejemy i wygłupiamy.Nagle zza zakrętu wyłania się grupa harcerzy w mundurach. Majączarne chusty, jeden z nich niesie proporzec, idą dwójkami, a traperki naZIMA 2008187

nogach głośno stukają. „Hitlerowcy"- krzyczy jeden z moich kolegów.Nie szczędzimy harcerzomwyzwisk. Co za kurna wojsko jakieś- myślę sobie. Dzieciaki bawiąsię normalnie w wojnę! Jestemszczerze oburzona! Militarna organizacja!Trzeba zakazać! Obrazić!Nawyzywać! Niech sobie niemyślą, że mogą tu jakąś piątą kolumnętworzyć! Co za gnoje normalnie!Polska bez wojska! Wojskoto zło, a wojna prowadzi potem dopłonącego Libanu i morderstw!W ogóle wszystko to jest zwykłą obłudą: godło w szkole nad tablicą, flagabiało-czerwona. „Nie deptać flagi i nie pluć na godło" stało się dla mniesymbolem obłudnego życia wszystkich dorosłych w okolicy. A więc natym ma polegać patriotyzm, że trzeba być po jednej stronie barykady. Alekażda strona siebie warta. Moje dzieciństwo znaczyły flagi z pochodówpierwszomajowych, na które chodziłam z rodzicami. Odczuwam więcwstręt do flagi i tych barw. Nie chcę takiej Polski. Druga Polska to ta znanaze strajków i gazetek drukowanych w podziemiu, zakazanych książek naszarym papierze, które czyta mój tata. Polska podziemna, która spotykasię w kościołach. Ale ja właśnie poznałam inną stronę Kościoła, w szkolekatolickiej, w której za punkowy wygląd nie jadę - jako jedyna w szkole!- na pielgrzymkę do Rzymu. Moja nastoletnia duma cierpi, bo bardzochciałam tam pojechać, bowiem w tych czasach jeszcze się modlę i JanPaweł II jest dla mnie jakoś tam ważny. Wyrzekam się takiej podziemnej,chrześcijańskiej Polski. Właśnie więc będę pluć na godło i deptać flagę- nic to dla mnie nie znaczy. Państwowość jest źródłem wszelkiego zła.Nie ma w niej miejsca na indywidualizm. Umierać za ojczyznę? Co zagłupota! Wolę czytać Sartre'a i Camusa pod ławką, słuchać Dezerterana grundigu i korzystać z namiastki wolności - bo przecież myśleć to jamogę, co chcę. Na przykład to, że ten Baczyński, którym polonistka ekscytujesię na lekcjach, był żałosny i biedny. Ale Bursa - ten już nie.188FRONDA 44/45

1989 i kilka lat dalejJedyny strajk, jaki przeżyłam na studiach - bo zaraz potem wszystko tosię skończyło - śmieszył mnie. Wolałam zaangażować się w inne związki,alternatywne, które powoływali do życia moi koledzy. A więc organizacja„Kolektyw Zbitych Psów" która w wyborach uczelnianych zdobyłazaskakująco dużo głosów. Tacy byliśmy, niezwykle z siebie dumni: mamygdzieś Polskę, Ojczyznę, którą „należy kochać" Jesteśmy anarchistami!Pikietujemy sklep z futrami - zabijanie zwierząt na futra i buty wydaje misię prawie największym problemem na świecie, trzeba myśleć globalniea nie tylko o sobie! Latem jadę do Czorsztyna pikietować budowę tamy.Wioska jest wyludniona - wszystkich wywieziono. Skłotujemy jakiś pensjonat,brudząc dookoła niemiłosiernie. Jest zajebiście!!! Czy interesująmnie rzeczy pozostawione przez dawnych mieszkańców? Ich historia?Historia tego miejsca, które zaraz zniknie z powierzchni ziemi? Kawałekczyjegoś życia, indywidualna historia? Chodzi o to, żeby dobrze się zabawići nakrzyczeć na kierowców wielkich ciężarówek. Bardzo chciałamtrafić do aresztu w Nowym Targu i stać się bohaterem. Niestety, zamiastchodzić na blokady wolałam się opalać na łączce i patrzeć na góry.Okrągły Stół, Wałęsa i Szczepkowska w TV omijają mnie. Jestemzajęta ważniejszymi sprawami - matką ziemią, ekologią, troską wobecwielorybów, dziurą ozonową, lisami hodowanymi na futra i corridą, któraprzyjechała na gościnne występy do Polski. Co najwyżej sekundujękoleżance, która głoduje w sprawie zlikwidowania obowiązkowej służbywojskowej. Zbratała się z działaczami organizacji Wolność i Pokój, którachce bronić prawa wolności jednostki, opierając się niby na światopoglądziechrześcijańskim i buddyjskim. E tam, w rezultacie, jak wszyscysię zgadzamy, jesteśmy anarchistami. Wkurzają nas komuniści i łzawidziałacze solidarnościowi. Nie odpowiada nam żadna władza. Dookołamamy samych wrogów! Teraz największymi są skinheadzi, obnoszącysię z barwami ojczystymi! Jeszcze jeden powód, by znienawidzić flagęi godło. „Niszcz nazizm" - śpiewają moi koledzy z zespołu Apatia. Mamyna myśli skinów i każdą władzę: państwową i kościelną. Każde barwy narodowe,ale może nie tak do końca każde, bo amerykańską i brytyjskąjakby trochę mniej. Bo jednak dziwi mnie, gdy na koncercie Killing Jokewokalista Jaz Coleman pali brytyjską flagę. Na szubienicach wieszamyZIMA 2008189

swastykę, krzyż, orła w koronie. Moja najbliższa koleżanka wymyśla tytułutworu, który ma zamiar wykonywać w nowym żeńskim zespole: „Bóg,honor i czyste majtki". Ale śmieszne, bardzo nam się podoba, o to właśniechodzi! Obnażmy ten narodowy absurd, tę wydumaną dumę, obśmiejmyto polskie męczeństwo, Chrystusa narodów, przedmurze chrześcijaństwa,łagry i obozy, pierścionki z orłem w koronie, obraz z Jasnej Góry,wieszczów, papierowe chorągiewki dla papieża i mazowieckie łany zbóż.Jesteśmy ponad tym wszystkim. Jesteśmy wielcy i bardzo z siebie zadowoleni.Wiosna 1990Czym jest dla mnie Polska, gdy wracam do domu po pobycie w Paryżu?Razowym chlebem i kiszonymi ogórkami. Tylko tyle.Lato 1994Teraz, gdy wróciłam do Kościoła katolickiego i czytam na serio Biblię,oburza mnie krzyż na szubienicy. Jednak na wybory nie chodzę nadal,politykę mam głęboko gdzieś i nadal nie mam zamiaru kupić flagi, byją wywieszać 3 maja lub 11 listopada. Jaka ojczyzna? Jaki orzeł? „Bóg,Honor, Ojczyzna" nadal uważam za hasło dobre dla spacyfikowanych jużskinheadów. Dyskutujemy w szerszym gronie na temat Polski i II wojnyświatowej. Stoję wciąż na stanowisku, że nie należy walczyć w obroniekraju i tym razem podpieram się - jako walcząca neofitka - PismemŚwiętym. „Moja ojczyzna jest w niebie" - mówię głośno. Jest mi więcwszystko jedno, gdzie mieszkam, obojętny mi język, jakim mówię - totylko kwestia umowy i przypadku.Obchodzimy - jako Polska - 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.Mieszkam na Nowym Mieście w Warszawie. Jest popołudnie,zbliża się wieczór. Pod moimi oknami słyszę gwar, ludzie idą świętowaćpod pomnik na Placu Krasińskich. Myślę o tej imprezie z pogardą.Kolejny apel, świętowanie przegranej, walki bez sensu, śmierci w imięabsurdu. Gorszy mnie widok kościoła garnizonowego przy ulicy Długiej,odmawiam żołnierzom ich miejsca na modlitwę i posiadania kapelanówwojskowych. Odmawiam prawa do wojny jakiejkolwiek i bycia żołnie-190FRONDA 44/45

zem w ogóle. Patriotyzm mnie nie dotyczy, śmieszy mnie polski sentymentalizmi przywiązanie do miejsca, bruzdy czarnoziemu. To tylkokawałek bruku, ulice, jakaś ziemia, zwykłe niebo, normalny krajobraz,sztuka jak każda inna - ani gorsza ani lepsza. Jeśli już ojczyzna, to tau Pana Boga, innej nie ma i koniec. Znów jestem lepsza, bardziej oświeconai nawrócona.Tymczasem mieszkam w Warszawie. Chodzę codziennie na spaceryz psem Konwiktorską, Zakroczymską, Sapieżyńską, zakupy robię naFreta, do kościoła chodzę na Długą, przesiaduję na ławce w Parku Krasińskichi umawiam się w Saskim. Bywam często na Kredytowej w Zaiksie,a potem przechodzę Bielańską, idąc do weterynarza na Senatorską,naprzeciwko stoi kościół św. Antoniego. Wysiadając z autobusu na Bonifraterskiejmijam kościół i klasztor bonifratrów, gdzie w kolejkach odrana czekają ludzie po zioła, przechodzę po podwórkach na Franciszkańskieji dochodzę do domu obok kościoła franciszkanów. Zakupy cotygodniowerobię na targowisku przed Halą Mirowską. Lubię patrzeć zestaromiejskiej skarpy na Wisłę. Po moim ślubie, wieczorem, właśnie tamidziemy z przyjaciółmi, ja w białej sukni, patrzeć na nocną rzekę. Nie,nie jakąkolwiek rzekę, na Wisłę. Codziennie więc chodzę po grobach, aleo tym w ogóle nie wiem. Ponieważ w ogóle, ale to w ogóle mnie to nieobchodzi.Ale muszę jeszcze wspomnieć o tym, że letnimi wieczorami jeździmyzbierać kwiaty za miasto. Na rozlewiskach Bugu i Narwi zbieramy miętędo koszyka i pijemy nalewkę na skrawku suchej trawy. Rwiemy olbrzymiebukiety rumianku pod ruinami zamku w Czersku.Jeździmy do Kazimierza Dolnego i łazimypo olbrzymiej łasze białego piasku.Wiosna 1995Umiera mój wujek, ten z numerem naprzedramieniu. Wspominam go, wypytuję.Jego historia, choć okazuje się, żekiedyś przecież ją słyszałam, sprawia, żemoże po raz pierwszy dociera do mnie, że- chcę czy nie chcę - jestem cząstką historiiZIMA 2008191

tego kraju. Był jednym z pierwszych więźniów Auschwitz i wytrzymałw nim aż do wyzwolenia. Ktoś ze wsi go zadenuncjował za to, że zabiłświnię - był rzeźnikiem.Oglądam albumy ze zdjęciami, poznaję przeżycia wojenne moich cioć,babci. Przypominam sobie te opowieści babci, gdy byłam mała, a ona lubiławspominać czasy, gdy moja mama miała tyle lat co ja. Wołała: „ja niechcę do sklepu, ja nie chcę do sklepu!", gdy był nalot i trzeba było szybkobiec do piwnicy. Poznaniacy na piwnicę mówili sklep. Po co wspominaćbezustannie wojnę? Nie, ja nie wspominam, okazuje się po prostu, że onajest i już. Wypija się ją z mlekiem matki, która wołała przerażona „niechcę do sklepu!", gdy tylko słyszała nadlatujące samoloty.Zima 1999Poznaję tajemnicę rodzinną, ponieważ umiera ciocia, przez wzgląd naktórą o tej sprawie się nie mówiło. Miałamwujka w SS. Przed wojną studiował medycynęw Berlinie i został lekarzem. Tyle żew obozach koncentracyjnych. Był zbrodniarzem,prowadził doświadczenia. Nosiłmoje panieńskie nazwisko. Został rozstrzelanyprzez Anglików. Ciocia - jego siostra- nie mogła tego wszystkiego znieść. Matkazresztą również - zmarła jeszcze w latachczterdziestych. Ciocię utrzymywałosię w iluzji, że nikt na ten temat nic nie wiei nigdy się nie dowie.Lato 2000Przyjeżdża do naszego domu kilka lat niewidzianykolega. Palimy, gadamy o dawnychwarszawskich czasach. Nagle on poważnie oświadcza: jestem polskimpatriotą. Co???? Ułani, szabelki, wojenki i nabożeństwa do MatkiBoskiej od żołnierzy, starej szlachty, której nazwy nawet nie pamiętam?Nie chcę pamiętać, nie mam zamiaru zapamiętywać Jej nazwy, taki to192FRONDA 44/45

jest dla mnie absurd. „Jazłowiecka, Jazłowiecka". Ja, dziecko czterechpancernych, nie rozumiem nadal Kresów. Granica Polski jest na Bugu,a co dalej na wschód to obce. Gorąca kłótnia na temat patriotyzmu przywódce. Jak ten nasz kolega, świeżo nawrócony, śmie twierdzić, że jestpatriotą? Wspominać powstania styczniowe, listopadowe, roztkliwiać sięnad zsyłkami, Katyniem i kobietami w czarnych sukniach? Ach, co mnieta cała Polska w ogóle obchodzi? Dlaczego chodzi za mną witraż Wyspiańskiego,krakowskie Planty, bitwa pod Grunwaldem, polska szlachta,herb mojej rodziny ze złotym półksiężycem, chochoł, Dziady, Wajdaz Tadeuszem i Papkinem, ten smętny żołnierz w rowie, którego dziobiąptaki: kruki i wrony, nacierająca husaria z obrazu wiszącego na ścianiepokoju mojego taty. Dajcie spokój! Jestem zniesmaczona, że na odwrocieryngrafu, który dostałam z Jasnej Góry, wyryty jest orzełek. Po co mieszaćdwie rzeczywistości? Są ważniejsze rzeczy na tej ziemi, na przykładzbawienie duszy.Lato 2005Jesteśmy na rodzinnych wakacjach. Z Mazur podróżujemy na południe,w góry. Robimy sobie dwudniową przerwę w Warszawie: przy okazji koncertupod Muzeum Powstania Warszawskiego chcemy odwiedzić znajomych.Jest upalnie, koszmarnie gorąco, tropik. W południe, podczaspróby przedkoncertowej, wszyscy opowiadają o wichurze, jaka przeszłanad Warszawą poprzedniej nocy. Drzewka w Parku Wolności nie urosłyjeszcze i nie dają cienia, dzieci jęczą z gorąca, jesteśmy głodni i spragnieni.Ktoś mi radzi, żebym poszła do Muzeum - tam jest podobno chłodno.0 nie, do Muzeum? Mam iść do Muzeum? I niby co ja tam będę robić?Oglądać karabiny? Ten ktoś jednak przekonuje, że tam, w środku, jestkawiarnia, w której dają dobrą zupę. W takim razie w porządku, niechbędzie. Wchodzę z dziećmi do Muzeum. Do kawiarni docieramy popółtorej godzinie. Zapominamy w międzyczasie, że mieliśmy coś zjeść1 napić się.W którym momencie następuje w moim życiu przewartościowanie?Pamiętam to doskonale. Wtedy, gdy staję przed gablotą, a w niej zdjęciakobiet z Powstania, które trafiły do obozów jenieckich. Zwykłe zdjęciadwudziestolatek, en face. Takie więzienne. Nie, nie są zwykłe. OneZIMA 2008193

się uśmiechają. I obok odgłosówwystrzałów słyszę nisko dudniącebicie serca. Ale w tym momenciewszystko milknie, jestem tylko ja i tedziewczyny. Ktoś do mnie coś mówi,jedno dziecko biega, zbierając kartkiz kalendarza, drugie stoi przy barykadzie,oglądając fragment „Kolumbów"a ja myślę ciągle o tych dziewczynach.To półtorej godziny, zanimniczym zahipnotyzowani docieramywreszcie do kawiarni, jest jednym z najważniejszych momentów mojegożycia, mojej świadomości. Odtąd już nic nie jest takie samo.Kilka godzin później jest koncert Lao Che. Pod sceną widzę ludziz flagą biało-czerwona. Nie, nie są to skinheadzi. My, co żyjemy byle jak,my, którym się nie szczęści, z radością przywitamy znak, znak zaciśniętejpięści. Widzę starszego człowieka z opaską na rękawie. Co on robiw nocy, wśród takich ludzi i wrzasku gitar? Wyciągam w górę zaciśniętąpięść. Polacy, gdziekolwiek się znajdujecie, Polacy, gdziekolwiek się znajdujecie- dlaczego się wzruszam? Dlaczego ściska mi się krtań? Dzieciciągną mnie znów do Muzeum - jest przed północą. W Muzeum niewieleosób, trafiam do namiotu, pod filcem, a tam pełno tabliczek, a w nichzatopione kartki z wolskich ekshumacji. Miał czerwone spodenki, miałaspódnicę w grochy i roztrzaskaną szczękę, brakowało mu tylnej lewejszóstki dolnej. - Mamo, to Niemcy zrobili to wszystko? - pytają mniedzieci. Co mam odpowiedzieć, ja - anarchistka, pacyfistka nauczona,żeby mówić: naziści, faszyści, zło? Wobec najprostszego pytania dziecka,co mogłam odpowiedzieć? Tak, Niemcy. Ale dlaczego Niemcy napadlina Polskę, dlaczego strzelali, dlaczego nie mogli się zbuntować, ale cozłego im zrobiliśmy, do tego dziecka też strzelali Niemcy, dlaczego niktnam nie pomógł? Tysiące dziecięcych pytań. Na zewnątrz ten nocny upałi wszyscy się bali, że ta wichura znów nadejdzie, jak ostrzegano przezradio, a chłopacy z Lao Che śpiewali: tramwajem jadę na wojnę, tramwajemz napisem nurfiir Deutsche, z pierwszosierpniowym potem na skroni,z zimnem lufy Visa w nogawce spodni.194FRONDA 44/45

Jesień 2005Czytam, czytam, czytam. Zaczynam od Daviesa - jak tylko wracam dodomu z wakacji, a Davies kupiony stoi na półce nigdy nieotwarty. Jakośnie interesują mnie polityczne meandry i kulisy. Ale takie fragmentysprawiają, że czuję ciarki: „Pisząc do ojca o tutejszej sytuacji długi list,wspomniałem o pewnej dziewczynie, o której się mówiło w naszej kompanii.Nigdy jej nie wiedziałem, znam ją jednak z opowiadań, a ponieważw mojej pamięci pozostały niezapomniane ramy, tło, otoczenie z innychwydarzeń, mógłbym z pewnością nazwać to moim najpiękniejszym przeżyciem(«piękny» jest oczywiście wątpliwym określeniem, lepiej powiedzieć- głębokim przeżyciem, inaczej pod pojęciem «piękny» rozumiesię coś wstrząsającego). Kiedy zdobyto bank emisyjny, od wielu dni sztukasy,działa przeciwlotnicze, moździerze, gazy zapalające używane byłydo zdobywania tego jednego budynku. Kiedy szereg działek szturmowychz lufami na wysokość piersi człowieka podjechał pod same piwnice,większa część ludności cywilnej poddała się. Wychodzili ze śladamigruzu i przeżywanego bez przerwy od wielu dni strachu. Pełzli po ziemiwśród gwizdu granatów nad ich głowami, błysku strzałów i huku działekszturmowych, skamląc jak opętani. Ta dziewczyna stała wyprostowanaze spokojnym, poważnym wyrazem twarzy, lekko tylko kiwając głowąnad tym szalonym zachowaniem wywołanym strachem o życie znajomychi obcych. Stała w ogniu, w obłąkaniu, nietknięta" 1 (z listu dziewiętnastoletniegoniemieckiego porucznika).Płaczę, gdy na stronie 906, w Dodatku, czytam wyrok kary śmierci dladwóch osób za to, że przez radio w czasie Powstania łączyli się z Londynem.„(...) w czasie wojny przechowywał u siebie bez prawnego zezwoleniaaparat radiowy nadawczo-odbiorczy, którym nadawał szyfrem depeszedo Londynu, czym popełnił przestępstwo". Niemcy ich skazali? Ależskąd, Polacy, „Polacy" Polska, Polacy, godło, biało-czerwona flaga. Potemczytałam jedną książkę za drugą, ale przede wszystkim chcę wspomniećo Aleksandrze Kamińskim, który odkrył przede mną prawdziwąideę harcerstwa, bohaterstwa, służby, honoru, niezłomności, odwagii męczeństwa. Z Dni walczącej stolicy Bartoszewskiego, z jednej z za-1N. Davies, Powstanie '44, tłum. E. Tarkowska, Kraków 2006.ZIMA 2008195

mieszczonych w książce fotografii, dowiaduję się, że pod oknami mojegowarszawskiego mieszkania stała barykada. Odtąd chodzę po Warszawieinaczej, patrzę na nią innymi oczami. Na całą Polskę patrzę inaczej.Lato 2006Beskid Niski, dookoła pagórki i samotne przydrożne krzyże - kolejneprzypadkowe spotkanie z historią. Tych okolic w ogóle nie znałam, bozawsze interesowały mnie wyższe góry, prawdziwe. Jedziemy i jedziemy,jest pusto, siąpi deszcz - wydaje mi się, że to koniec świata. Zarazzobaczę moją córkę w harcerskim mundurze. Jest tu na obozie, swoimpierwszym obozie w życiu. Kilka godzin później przeżywam wzruszenie,gdy podczas mszy harcerskiej dzieciaki śpiewają tę samą modlitwę, którąmówił Andrzej Morro i Zośkowcy po przebiciu się do Śródmieścia. Dotądznałam ją tylko z kart książek, teraz słyszę na własne uszy:O Panie Boże, Ojcze nasz, w opiece swej nas miej,Harcerskich serc Ty drgnienia znasz, nam pomóc zawsze chciej.Wszak Ciebie i Ojczyznę miłując chcemy żyć...Latem, podczas naszych podróży po Polsce, wpadamy na kilka dni doWarszawy. Nigdy nie byłam na Powązkach wojskowych, nie mam pojęcia,gdzie znajdują się groby Zośkowców. Najpierw długo chodzimy poPowązkach zabytkowych, pytamy się nielicznych ludzi - nikt nie wie. Jesteśmyjuż bardzo zdziwieni i wracamy do samochodu, gdy zauważamyidących ulicą harcerzy. Oni na pewno będą wiedzieć - bingo. Podjeżdżamykawałek do cmentarza wojskowego i szybko trafiamy do kwatery pełnejbrzozowych krzyży. Odnajdujemy mogiły Rudego, Andrzeja Morro,Bonawentury, Zośki... A więc to wszystko prawda. Te wszystkie rzeczywydarzyły się rzeczywiście, istniały, oni żyli, tutaj, na cmentarzu możnaich dotknąć. Siedzimy długo na ławce i patrzymy. Myślę o tym, że tencmentarz jest źródłem życia, jest dowodem prawdy, bije z niego ogromnamoc. Tu się nie płacze, ani nie wspomina, nie popada w sentymentalizm,tu się nabiera siły na jutro. Na zwykłe jutro.196FRONDA 44/45

2007Nagle wszystko zaczyna się układać w jakiś nieuchronny łańcuch zdarzeńi wspomnień. To, czego kiedyś się wyrzekłam i przed czym się broniłam,a co płynęło w moich żyłach i tak, odezwało się w sposób delikatnyi wzruszający. A więc Wisła, Warszawa, Kraków, a nawet Poznań,którego wcale dotąd nie lubiłam. Krajobrazy, właśnie, że tak, te niby sentymentalnewierzby nad potoczkiem i topole odgradzające jedno poleod drugiego, łany żółtego rzepaku i nadjeziorne piastowskie osady. Nieśmieszą mnie kobiety, które w czasach zaborów na znak żałoby nosiłyczarne suknie albo postawa hrabiego Władysława Zamoyskiego, któryobiecał sobie, że będzie spał nie w wygodnym łóżku, ale na biurku, dopókiPolska nie odzyska niepodległości. To biurko do dziś stoi w jego gabineciew Zamku Kórnickim.Ta duma idzie jeszcze dalej, bo mam na myśli herb mojej rodzinyprzechowywany od dawna w złotych ramkach. Oraz książkę, w którejpradziadek spisywał po łacinie dzieje rodziny, dokumentację z wielkopolskichparafii potwierdzającą kolejne chrzciny i śluby, laurki ślubnemojej babci, na których oprócz kwiatów zawsze widniał orzeł w koronie,ręcznie wyrysowane drzewo genealogiczne, w którym kolejni potomkowiewypisują kolejne narodziny i zaznaczają daty nieuchronnych pogrzebów.A nawet te dziwne zbiegi życiowe, których trzeba się wstydzić, alektóre zaistniały, jak ten, że moje nazwisko panieńskie zostało splamionekrwią. Wśród dokumentów zgromadzonych przez pradziadka jest i listod proboszcza jednej z parafii, w której przekonuje, że może udowodnić,iż w naszej rodzinie do któregoś pokolenia nie było Żyda. „Kto mógł wiedzieć,że nastanie kiedyś ktoś taki jak Hitler i takie dane będą potrzebne?"- pyta ów ksiądz. Wujek przecież musiał się wykazać czystością rasyzanim przyjęto go w szeregi SS. Nosił nazwisko polskiego szlachcica.NATALIABUDZYŃSKAZIMA 2008

W jednym ze swych dzieł kardynał Ratzinger wyraził się,iż w miarę upływu lat coraz bardziej nabiera przekonania,że jeśli dojdzie do pojawienia się Antychrysta naziemi, okaże się on wspaniałym biblistą. Na dzisiejszympapieżu szczególne wrażenie zrobił ten fragment Krótkiejopowieści o Antychryście Sołowjowa, który wspominao przyznaniu Antychrystowi doktoratu honoris causaza pionierskie dzieło egzegetyczne przez Uniwersytetw Tybindze, bliski Ratzingerowi dlatego, że przez wielelat jako profesor wykładał tam teologię.UWAGANA ANTYCHRYSTA!Dzieje pojęcia w myślii wrażliwości chrześcijańskiejod czasów apostolskichpo współczesnośćKS. ROBERT SKRZYPCZAK198FRONDA 44/45

Przywykliśmy do kawy bez kofeiny, czekolady bez cukru i kotletów bezmięsa. Jednakże chrześcijaństwo bez Chrystusa jest jak nasienie bezplemników. Nawet przy wielkim wysiłku przypomina współżycie dwojgastaruszków. Nie rodzi nowego życia, a więc rozmija się ze swym nadprzyrodzonymprzeznaczeniem. Myślę, że to właśnie miał na myśli papież BenedyktXVI, mówiąc w Monachium o „niedostatku zdolności spostrzegania".„Chciałbym opowiedzieć coś z moich doświadczeń ze spotkańz biskupami świata" - mówił papież. „Kościół katolicki w Niemczech jestwspaniały dzięki jego aktywności społecznej, dzięki gotowości do pomocytam, gdzie jest ona potrzebna [...]. Od czasu do czasu jednak mówiafrykański biskup: «Kiedy przedstawiam w Niemczech projekty socjalne,natychmiast otwierają się przede mną drzwi. Ale kiedy przyjeżdżamz projektem ewangelizacyjnym, spotykam się najczęściej z powściągliwością».Jak widać, u niektórych osób panuje opinia, że projekty socjalnenależą do najpilniejszych; a sprawy związane z Bogiem, czy też z wiarąkatolicką mają charakter raczej partykularny i nie są tak bardzo ważne" 1 .Benedykt XVI o AntychryścieW tym kontekście ze zdwojoną mocą zabrzmiał temat Antychrysta podjętyprzez kardynała Giacomo Bitnego podczas ostatnich rekolekcji głoszonychOjcu Świętemu i pracownikom Kurii Rzymskiej. Nagle ta trochęoperetkowa, trochę jasełkowa postać nabrała siły rażenia, budząc skrajnereakcje w prasie. Początkowo próbowano załatwić sprawę kpiną. O kimmówi Biffi? Pewnie o Bushu lub Berlusconim, albo o jakimś „intelektualiście",antyklerykale. Filippo Ceccarelli, dziennikarz „La Repubblica", „pijąc"do tego, co mówił kaznodzieja, dworował sobie: „Antychryst mógłbyukryć się za plecami pacyfisty lub ekologa, albo ekumenisty. Na liście kardynałaBiffiego zabrakło tylko geja" Szybko jednak zaczęto sobie zdawaćsprawę, że chodzi o coś, co odnosi się nade wszystko do życia Kościoła,czegoś w rodzaju podstępnego „konia trojańskiego" wprowadzonegow organizm chrześcijańskiej wspólnoty. Temat jednocześnie alarmujący,co kłopotliwy. Niemniej jednak, aby nie narazić się na zarzut rewizjonisty1Homilia papieża Benedykta XVI podczas Mszy św. na terenach targowych w Monachium,10 września 2006 roku.ZIMA 2008199

albo też na śmieszność egzaltowanegokolekcjonera wizji i przepowiedni,wraz z końcem Wielkiego Postu2007 przestano zajmować się dziwnąpostacią Antychrysta. Powróciła wygodnacisza.Tymczasem temat podjął sam papieżw swej książce Jezus z Nazaretu,przy okazji omawiania pokus Zbawicielana pustyni. Otóż, według BenedyktaXVI, Jezus w drugiej pokusiezostaje skonfrontowany z próbą Antychrysta.Podobnie jak kardynał Biffi,papież opiera się na słynnym dzielerosyjskiego filozofa WłodzimierzaSołowjowa Krótka opowieść o Antychryście. Wśród cech Antychrystapodkreśla przede wszystkim jego biegłość w Biblii, którą wykorzystujezwłaszcza w tym celu, by zinterpretować Boga jako kogoś, kto nie marealnego wpływu na losy świata i ludzi, ograniczając ramy Jego oddziaływaniado czystej, ludzkiej subiektywności.Ciekawe, że wielokrotnie wcześniej, jeszcze jako prefekt KongregacjiNauki Wiary, Joseph Ratzinger drążył ten temat. Szczególne wrażenie robiłna nim ten fragment wizji Sołowjowa, który wspomina o przyznaniuAntychrystowi doktoratu honoris causa za pionierskie dzieło egzegetyczneprzez Uniwersytet w Tybindze, bliski Ratzingerowi nie tylko z racjipionierskiej roli katedry teologii tej uczelni w ramach rozwijania tzw. biblijnegoruchu odnowy w Kościele w pierwszej połowie XX wieku, alei dlatego, że przez wiele lat on sam jako profesor wykładał tam teologię.W jednym ze swych dzieł poświęconych teologicznym kontrowersjomi dysputom wokół Biblii Ratzinger wyraził się, iż w miarę upływulat coraz bardziej nabiera przekonania, że jeśli dojdzie do pojawienia sięAntychrysta na ziemi, okaże się on wspaniałym biblistą. Tak kardynał komentowałnowe metodologie egzegetyczne, przejęte uwalnianiem tekstubiblijnego od „barier dogmatyzmu". Wiara nie była zasadniczym elementemtych metod, Bóg zaś wcale nie musiał okazać się istotnym czynnikiemzdarzeń historycznych. Obok opowiedzianych w Piśmie Świętym historii200FRONDA 44/45

należało odgadnąć „tę rzeczywistą", odkryć inne źródła, zinterpretowaćna nowo wszystko to, w co dotąd wierzył Kościół. W efekcie mamy corazto nowe hipotezy, toniemy w dżungli sprzeczności, nauki biblijne zaś niestudiują już tego, co święty tekst mówi, ale co powinien mówić. W tymwzględzie Ratzinger nie ma wątpliwości: antychrystami są „intelektualiści"którzy zmierzają do zbudowania swego własnego, „lepszego" chrześcijaństwa.Przed takimi należy „bronić wiary prostych ludzi".Inną okazją do podjęcia tematu Antychrysta przez Josepha Ratzingerabyła prezentacja słynnego dokumentu Jana Pawła II Pamięć i pojednanieo winach przeszłości Kościoła (Rok Jubileuszowy 2000). PrefektKongregacji Wiary w słowie wstępnym powołał się na 33. pieśń o czyśćcuz Boskiej komedii Dantego, w której to na wozie Kościoła autor umieściłtakże Antychrysta. Z tej to przyczyny, jak powiedział Ratzinger, „Kościółzawiera także w sobie swe przeciwieństwo" i przez to pokazuje sięzbrudzony w swoich dziejach. Zawsze wszelako ma świadomość swychwłasnych grzechów - co oczywiście nie wystarcza jego przeciwnikom,by zrezygnować z oskarżeń. Najmocniejsze oskarżenia, jak dotąd, padałyze strony protestantów, którzy osądzali go jako całkowicie zepsutyi zniszczony, i w związku z tym nie mogący być dłużej owczarnią Chrystusa,będący zaś wręcz narzędziem Antychrysta, rodzajem anty-Kościoła.Oświecenie wzmogło jeszcze bardziej te oskarżenia, mówiąc już nietylko o anty-Kościele, ale o przyczynie wszelkiego zła ludzkości. GrzechyKościoła urosły wówczas do rangi mitologii. Tym większym zaskoczeniembył akt pokuty i prośby o przebaczenie za wyrządzone krzywdypodjęty przez Jana Pawła II w roku Jubileuszu 2000. Zamarli wówczasw osłupieniu nawet najbardziej zagorzali antyklerykałowie. Kościół okazałsię kimś, kto zamiast polemik z adwersarzami, wybiera nawrócenie,stając po stronie swego Pana.Tego samego roku kardynał Ratzinger przekazał niezwykle cenne uwagikatechistom i ewangelizatorom. Powiedział wówczas, że Antychrystmówi zawsze we własnym imieniu i swą działalnością zasłania Jezusa.Podejmując się zadania ewangelizacji, można szukać własnego posłuchui własnej satysfakcji, starając się rozciągnąć władzę na nowe jednostkii instytucje. Można też służyć dobru osoby, ustępując we wszystkim miejscaTemu, który jest Życiem. Jezus w swej działalności wszystko odnosiłdo Ojca, każde Jego słowo i czyn podejmowane były z myślą o woli BogaZIMA 2008201

i o Jego chwale. Dlatego też sposobem życia prawdziwego ewangelizatorawinna być następująca zasada: „za dnia przepowiada, nocą się modli".Jezus nie zbawił świata pięknymi słowami, ale oddaniem życia. Antychrystunika Krzyża. Jezus uczył swych uczniów logiki „ziarna rzucanegow ziemię" - o ile obumrze, wyda owoc. Rodzenie nowych chrześcijanwiąże się z akceptacją bólów rodzenia. Nie damy życia innym, nie tracącwłasnego. Wielką pokusą dzisiejszego człowieka jest chęć wydestylowaniaJezusa na naszą miarę tak, by stał się do przyjęcia i do pojęcia wedługparametrów naszych wyobrażeń. W takiej drobnomieszczańskiej, wygodnejwyobraźni Krzyż nie ma sensu. Zabiegi tego typu, według JosephaRatzingera, wpisują się w ducha Antychrysta.Antychryst SołowjowaKim w gruncie rzeczy jest owa tajemnicza postać? Stary podręcznik teologiimówił o nim tak: „Książę zła, który nadejdzie, by rządzić światemna końcu czasów, zanim ostateczny powrót Syna Człowieczego ustanowinowe Niebo i nową Ziemię". Najnowszy Katechizm Kościoła Katolickiegopoświęca mu dwa paragrafy (675-676), zgłębiając istotę zła, kryjącąsię za jego dominacją: „Przed przyjściem Chrystusa Kościół ma przejśćprzez końcową próbę, która zachwieje wiarą wielu wierzących, odsłoni«tajemnicę bezbożności» pod postacią oszukańczej religii, dającej ludziompozorne rozwiązanie ich problemów za cenę odstępstwa od prawdy.Największym oszustwem religijnym jest oszustwo Antychrysta, czylioszustwo pseudomesjanizmu, w którym człowiek uwielbia samego siebiezamiast Boga i Jego Mesjasza, który przyszedł w ciele".Ten mesjanizm świecki - dodają autorzy Katechizmu - będzie „wewnętrznieperwersyjny".Władimir Sołowjow opublikował swoje proroctwo wielkiego kryzysuchrześcijaństwa w ikonie Antychrysta na Paschę 1900 roku. Treść tegoproroctwa miała dotyczyć końca XX i początku XXI wieku. W historiipostać Antychrysta identyfikowano z krwawymi tyranami: Neronem, Attylą,Napoleonem, Hitlerem czy Stalinem. Tu tymczasem mamy do czynieniaz inną tradycją, widzącą w nim osobowość pociągającą, uśmiechniętegotruciciela. „Będzie podobać się wszystkim - pisał już w VI wiekuśw. Efrem w Sermo define mundi - nie będzie przyjmował podarków, ani202FRONDA 44/45

miał względu na osoby, będzie miły dla wszystkich,spokojny w każdej sprawie, wrażliwy nadrugiego, tak że wszyscy będą go chwalić, mówiąc:oto człowiek sprawiedliwy!" 2 .Antychryst Sołowjowa to człowiek dialogu,humanista. Pojawi się w łonie nowoczesnegospołeczeństwa zachodniego, w którymnajważniejsze i ostateczne sprawy ulegną jużsekularyzacji. Kościół stanie się organizacjąpokojową. W miejsce rozróżniania pomiędzydobrem i złem pojawi się kalkulacja tego,co pożyteczne, a co nieopłacalne. Będzie onprzekonywał innych, że zbawienie przychodzipoprzez zabezpieczenie społeczne i planowanie.Nie będzie materialistą czy też wrogiemreligii, wręcz będzie starał się wyjść naprzeciwwszelkim ludzkim potrzebom, również tymduchowym. Mówiąc o sprawach duchowych zaproponuje jednakże religięczysto ludzką, w której wszyscy są zgodni ze wszystkim, odrzuconazostanie wszelka rozbieżność, a zwłaszcza dogmat wiary pojmowany jakoniebezpieczne zło. Całe zresztą zmaganie wiary zostanie zredukowanedo działalności humanitarnej i ogólnie kulturalnej. Orędzie ewangelicznedla świętego spokoju zostanie ujęte w syntezę ze wszystkimi filozofiamii religiami. To religijność pomieszana i dwuznaczna, skupiona bardziejna człowieku niż na Chrystusie, na człowieku zdolnym dosięgać szczytóww dziedzinie nauki i techniki, a jednocześnie nie będącym w staniezstąpić choćby o centymetr w głąb własnego serca.Ów wielki kryzys chrześcijaństwa, przepowiedziany przez Sołowjowana koniec XX wieku, rozpoczął się już od lat sześćdziesiątych, od rewoltymłodzieżowej w imię egoistycznego indywidualizmu. Lata sześćdziesiątei siedemdziesiąte stanowiły epokę zamieszania i buntu, lata osiemdziesiąteepokę hedonizmu, natomiast lata dziewięćdziesiąte to już właściwaepoka Antychrysta. Urokowi Antychrysta zdoła się przeciwstawić mała2Ps.-Ephraem „Latinus" Sermo de flne mundi, w:omnia quae exstant [Rome: Salvioni, 1746], 3.141-142.Sancti Ephraem Syri operaZIMA 2008203

grupka chrześcijan, która wyczuje sedno dobrze ukrytego niebezpieczeństwa:„Miłościwy panie! Najdroższy jest dla nas w chrześcijaństwie samChrystus. Ale i od ciebie, panie, gotowi jesteśmy przyjąć wszelkie dobro,jeśli tylko w szczodrej twej dłoni rozpoznamy świętą dłoń Chrystusa. I napytanie twoje, co możesz dla nas uczynić, taka jest oto nasza prosta odpowiedź:wyznaj tutaj, teraz, przed nami Jezusa Chrystusa, Syna Bożego,który przyszedł w cielesnej postaci, zmartwychwstał i ponownie przyjdzie- wyznaj Go, a my z miłością przyjmiemy cię jako prawdziwegozwiastuna Jego drugiego przyjścia w chwale" 3 .Pojęli oni dobrze, że chodzi tu o chrześcijaństwo rozwodnione,z Chrystusem wziętym w nawias. Największym niebezpieczeństwem,według Sołowjowa, nie jest stary, sprawdzony, ateizujący materializm,ale podstępny „humanistyczny" spirytualizm. Kto dla zaistnienia w świeciei dogadania się ze wszystkimi zrywa swą osobistą więź z Chrystusemzmartwychwstałym, stawia się po stronie Antychrysta.Antychryst biblijnyAntychryst nie jest wytworem współczesnej wyobraźni. Nie wymyśliłgo ani Sołowjow, ani inny z wielkich wizjonerów naszych czasów. Towa-3W. Sołowjow, Krótka opowieść o Antychryście, w: tenże, Wybór pism, t. 2, tłum.J. Zychowicz, Poznań 1988, s. 144.204FRONDA 44/45

zyszy on doświadczeniu chrześcijan przez wszystkie epoki, od samegopoczątku. Spróbuję prześledzić ów wielki potok refleksji o nim na przestrzeniwieków. Wychodząc od czasów apostolskich, zamierzam przebrnąćpoprzez komentarze średniowieczne, propozycje reformatorów,antypapistów, kontrreformatorów, docierając aż do autorów współczesnych,wykazujących niegasnącą aktualność zagadnienia. W ten sposóbpodejmę - może nieco karkołomną - próbę złożenia z kawałków historycznychportretu Antychrysta.DanielPrafigurę Antychrysta znajdujemy w starotestamentowej księdzeprorockiej Ezechiela (28,2), w zapowiedzi nadejścia przewrotnego królana końcu czasów. Temat rozwija następnie żydowski prorok czasówwygnania babilońskiego Daniel (7-12). Roztacza on wizję kresu czasów.Pojawiają się w niej cztery bestie: lew, niedźwiedź, pantera oraz nieokreślonabestia z dziesięcioma rogami; symbolizują one cztery następującepo sobie królestwa: Babilończyków, Medów, Persów oraz imperiumAleksandra Macedońskiego (dziesięć rogów będzie oznaczać królów dynastiiSeleucydów). W kolejnych interpretacjach Medowie i Persowie zostanąpotraktowani razem, dzięki czemu ustąpią miejsce jako czwartemuimperium rzymskiemu. W wizji Daniela niespodziewanie wyrasta małyróg, wyrywając trzy większe. Będzie on zapowiadać pojawienie się nowegokróla, innego od pozostałych, przeklinającego Imię Najwyższego orazprześladującego Jego świętych. Daniel w symboliczny sposób opowiadadzieje królestw helleńskich. Przewijają się postaci, w których słuchaczerozpoznają „króla Południa" egipskiego Ptolemeusza I Sotera (306-285przed Chrystusem), pokonanego przez Seleucha I Nikanora (301-281),dziedziczącego po nim Antiocha II, koncentrując uwagę zwłaszcza nakrólu Antiochu IV Epifanesie, okrutnym prześladowcy narodu żydowskiego,który profanuje Jerozolimę, zaprowadza w świątyni Boga Jedynegopogański kult Jowisza, nazwany potem przez samego Jezusa „ohydąspustoszenia" (por. Mt 24,15; 1 Mach 1,37-40). Można powiedzieć, żeAntioch IV stanie się figurą proto-Antychrysta. Do zapowiedzi Danielanawiążą wszystkie fragmenty Nowego Testamentu.ZIMA 2008205

Św. JanSłowo „antychryst" pojawia się jedynie w listach św. Jana w trzechmiejscach: w Pierwszym Liście (2,18-23) występuje raz jako pojedynczyantichristos, innym zaś razem jako liczni antichristoi; w innym miejscutego samego Listu (4,1-3) pojawia się określenie „duch antychrysta" Powracajeszcze po raz trzeci to określenie w Drugim Liście św. Jana (7).Ewangelista pisze: „Dzieci, jest już ostatnia godzina, i jak słyszeliście,antychryst nadchodzi, bo oto teraz właśnie pojawiło się wielu antychrystów...Wyszli oni spośród nas, lecz nie byli z nas [...]. Któż zaś jest kłamcą,jeśli nie ten, kto zaprzecza, że Jezus jest Mesjaszem? Ten właśnie jestantychrystem, kto nie uznaje Ojca i Syna". W dalszej kolejności zaś dodaje:„Umiłowani, nie każdemu duchowi dowierzajcie, ale badajcie duchy,czy są z Boga... Żaden zaś duch, który nie uznaje Jezusa, nie jest z Boga;i to jest duch antychrysta, który - jak słyszeliście - nadchodzi i już terazprzebywa w świecie". Janowy Antychryst to całkowity neologizm. Etymologiatego określenia, według św. Izydora z Sewilli, oznacza tego, ktojest przeznaczony do sprzeciwiania się Chrystusowi, a nie - jak chcieliniektórzy jemu współcześni - tego, kto poprzedzi Chrystusa. Greckieanti odpowiada łacińskiemu contra, co wskazuje na antytezę Chrystusa.Jeśli Chrystus jest „Pełnią łaski", tamten jest „pełnią grzechu"; naprzeciwPrawdy pojawia się Kłamstwo 4 . Być może ma to związek z pojęciem„anty-Bóg" - antitheos, występujący u Żyda aleksandryjskiego Filona.Nieuznawanie Jezusa, według św. Jana, oznacza twierdzenie, że nie przyszedłOn w ciele ludzkim, czyli zaprzeczanie realności Jego Wcielenia.Antychryst św. Jana zdaje się więc nabierać charakteru polemicznego,określenie wymierzone jest przeciwko heretykom atakującym prawdęo Jezusie.Św. PawełInnego, bardziej eschatologicznego charakteru nabiera nauczanie św.Pawła, zwłaszcza w słynnym fragmencie z Drugiego Listu do Tesaloniczan(2,3-12). Paweł, objaśniając fakt powtórnego przyjścia Chrystusaw chwale, pisze, że „dzień ten nie nadejdzie, dopóki nie przyjdzie najpierwodstępstwo i nie objawi się człowiek grzechu, syn zatracenia, który4206Św. Izydor z Sewilli, Etym., VIII, 11, 20-22.FRONDA 44/45

się sprzeciwia i wynosi ponad wszystko, co nazwane jest Bogiem..., tak żezasiądzie w świątyni Boga, dowodząc, że sam jest Bogiem [...]. Pojawieniusię jego towarzyszyć będzie działanie szatana, z całą mocą, wśród znakówi fałszywych cudów, z wszelkim zwodzeniem ku nieprawości tych,którzy idą na zagładę, ponieważ nie przyjęli miłości prawdy, aby dostąpićzbawienia" Dokument ten jest najstarszym tekstem chrześcijańskimwchodzącym w tzw. korpus Pawłowy. Jest autentycznym listem napisanymprzez Apostoła ok. 50 roku po Chrystusie. Poddaje on interpretacjiznaki końca czasów: nadejście odstępstwa (apostazji) oraz objawienie sięantychrysta, nazywanego tutaj „człowiekiem grzechu, synem zatracenia".Jest to postać bez imienia, synonim nieprawości.Paweł powołuje się w swym liście na sprawy dobrze czytelnikom znane.Kontekst jego powstania jest taki: Paweł udaje się do Macedonii, domiasta Tessaloniki (dzisiejsze Saloniki) i przepowiada Chrystusa w żydowskiejsynagodze. Twierdzi, że Jezus jest Mesjaszem, oczekiwanymprzez naród wybrany. Głosi Jego śmierć i zmartwychwstanie, co sprawia,że niektórzy żydzi i poganie dają mu wiarę. Lecz po dwóch tygodniachw środowisku synagogi wybucha furia, miasto zostaje podburzone, Pawełmusi ratować się ucieczką do Berei, z nadzieją na rychły powrót (por.Dz 17). Lecz Żydzi i w tym mieście urządzają zamieszki, tak że Pawełzmienia zamiary i udaje się do Aten, gdzie na areopagu próbuje głosićkerygmat o Chrystusie zmartwychwstałym w kontekście kultury helleńskiej.W Berei zostaje przyjaciel Pawła, Tymoteusz (prawdopodobny dostarczyciellistu). Spotka on Pawła potem w Koryncie,skąd Apostoł pisze Pierwszy Listdo Tesaloniczan mówiąc w nim, żezbliża się „gniew Boży" orazzapowiada nieodwołalneprzyjście Chrystusa isąd. Tesaloniczaniezaczynają żyć przekonaniemo rychłymprzyjściu Pana, podżeganijeszcze innymilistami, rzekomopochodzącymi odZIMA 2008207

Pawła, których treści możemy się jedynie domyślać. Paweł musi interweniować,by wyjaśnić dobrze kwestię „końca czasów". W ten sposób powstajeów Drugi List do Tesaloniczan.Katechon„Człowiek grzechu" jest tożsamy z „antychrystem" św. Jana. Wrazz nim nadejdzie tajemnica nieprawości i panowanie kłamstwa. Na koniec„Pan Jezus zgładzi go tchnieniem swych ust i wniwecz obróci samymobjawieniem swego przyjścia" (2,8). Tymczasem trwa coś, „co goteraz powstrzymuje... Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje, ustąpimiejsca, a wówczas ukaże się Niegodziwiec" (2,6-8). A więc jest ktoś lubcoś, co przeszkadza aktywności Antychrysta i co hamuje jak narazie jegonieprawość - pewien katechon (od greckich słów użytych przez Pawła: tolub o katechon, w zależności czy występuje w czasowniku czy rzeczowniku;łacińska Wulgata tłumaczyła: ąuid detimeat lub qui tenet). „Katechonem"byłoby jakieś wydarzenie, proces historyczny lub instytucja, albobyć może jakaś konkretna osoba.Św. Tomasz z Akwinu przedstawił w tym względzie trzy hipotezy. Wedługpierwszej z nich, mogłoby nim być „imperium rzymskie". W zgodzieze św. Augustynem 5 , starożytny Antychryst był utożsamiany z krwawymcesarzem Neronem. Istniała przy tym legenda, że Neron nie umarł, alezostał wygnany. Powróci więc, gdy przeminie imperium rzymskie. To, coprzeszkadza dziś Neronowi powrócić, to potęga i prawo cesarstwa. Tomasz,podobnie jak potem papież Leon XIII, interpretuje tę legendę duchowo,twierdząc, że „katechonem" jest siła Rzymskiego Kościoła. Innąmożliwą interpretacją jest „katechon" jako pewne mocne wydarzenie.W oparciu o łacińską grę słów Tomasz twierdził, że accessus (wydarzenie)powstrzymuje discessus (odstępstwo, apostazję). Tym wydarzeniem jestgłoszenie Ewangelii oraz zbliżanie się do wiary tych, którzy się nawracająpoprzez ewangelizację. Trzecim sposobem realizacji „katechonu" ma byćdemaskowanie tajemnicy nieprawości, wydobywanie na światło grzechu,piętnowanie i uświadamianie sobie nawzajem podstępów nieprzyjaciela.Do kwestii „katechona" powrócę pod koniec artykułu, tymczasem przydasię stwierdzenie, że z treści listu Pawiowego wynika w sposób oczywisty,5Św. Augustyn, Państwo Boże, XX, 19: PL 41, 686; por. Tacyt, Hist. II, 8.208 FRONDA 44/45

iż wyznawcy Kościoła pierwotnegowiedzieli dobrze to, o czymmówił Apostoł.ApokalipsaWielkim biblijnym podsumowaniemkwestii Antychrystajest księga Apokalipsy. Pojawiasię on w słynnym bestiariumwizji św. Jana, autora najpóźniejszejksięgi Nowego Testamentu.Królestwo Bestii będzie trwało1260 dni albo 42 miesiące. Powstanądwie bestie, które poddadząprześladowaniu świętychPańskich; jedna wyrośnie z ziemi,druga wyłoni się z morza. Pierwsza będzie nosić dwa rogi, druga zaśzaopatrzona zostanie w siedem głów i dziesięć rogów (jak u Daniela).Przeciwko nim powstanie dwóch świadków, którzy zabici przez Bestiępozostaną martwi przez trzy i pół dnia, po czym zostaną wskrzeszeniprzez Baranka. W obliczu nadchodzących nieprawości Bóg umacniaSwych poddawanych próbom uczniów, otwierając siedem pieczęci, każącdąć w siedem trąb oraz wylewając siedem czasz gniewu. Szatan zostaniezłapany w łańcuchy na tysiąc lat. Ma to być czas odpowiadający tymczasowemutriumfowi sprawiedliwości na ziemi. Na koniec zostanie stoczonawielka walka dni ostatecznych na równinie Armagedonu, po którejszatan zostanie pokonany i rozpocznie się Sąd Ostateczny w chwale SynaCzłowieczego.Obrazy Apokalipsy, bardzo tajemnicze dla współczesnej wrażliwości,były ucieleśnieniem „antychrysta" z listów Janowych oraz „człowiekagrzechu" z nauczania św. Pawła. Niepokojąca postać Antychrysta,zaprezentowana w ten symboliczny sposób, nie jest demonem, lecz postaciąludzką wyposażoną w nadzwyczajną władzę uwodzenia innych.Tym straszniejszy jest, im bardziej po ludzku się zachowuje. Jest onprzeciwieństwem Chrystusa. Szuka sposobności, by wręcz przejść w Jegopostać, by tym samym móc oszukać wiernych. Kłamie dla zdobyciaZIMA 2008 209

władzy. Ów hipokryta i symulant nie przedstawi się jednak jako przeciwnikChrystusa, wręcz przeciwnie: we wszystkim będzie usiłował gonaśladować, wręcz parodiować. Smok i dwie Bestie z Apokalipsy - na cozwracali uwagę szesnasto- i siedemnastowieczni autorzy, tacy jak protestantKalwin, katolicki teolog Thomas Adam czy angielski poeta Milton- usiłują naśladować Trójcę Świętą: jako fałszywy Bóg, fałszywy Mesjaszi fałszywy prorok. Antychryst jest rodzajem „małpy Bożej". W ten sposóbzmierza do umniejszenia mesjańskiej godności Chrystusa, by przywłaszczyćsobie Jego cuda, Jego nauczanie i życie.Antychryst w oczach Ojców KościołaChrześcijanie od samego początku istnienia Kościoła kierowali bacznąuwagę na odczytywanie w duchu Ewangelii znaków czasu. Być możedlatego, że pierwsze wieki istnienia wspólnot uczniów Chrystusa to czasprześladowań religijnych i politycznych wybuchających z gwałtowną siłąi niespodziewanie. Męczeństwo pierwszych chrześcijan domagało sięświatła z wysoka. Takiego samego światła poszukiwano w obliczu mnożącychsię sekt i odstępstw doktrynalnych, sporów teologicznych i kłopotówz zachowaniem kościelnej dyscypliny, uderzających w jednośćKościoła. Już dokument Didache z początków II wieku po Chrystusieprzestrzegał przed „fałszywymi prorokami i gorszycielami" którzy namnożąsię w ostatnich dniach. Zapowiadał też ukazanie się Zwodziciela,czyniącego znaki i cuda „tak samo, jak Syn Boży". „I wówczas ludzkieplemię pójdzie ku ogniowi próby" (16,3).Widzimy, że wielu nauczycieli wczesnochrześcijańskich w poszukiwaniuwłaściwego sensu wydarzeń odwoływało się do komentowaniawyżej wspomnianych tekstów biblijnych, natomiast pierwszymi, którzyzaczęli wprost posługiwać się określeniem „antychryst", byli św. Polikarp,św. Ireneusz z Lyonu oraz Hipolit Rzymski.W tradycji patrystycznej pojawiają się dwa typy antychrysta: prześladowcadoktrynalny, czyli „antychryst herezjologiczny" oraz prześladowcadni ostatnich, czyli „antychryst eschatologiczny" Do faktu prześladowań,jakie cechowały epokę imperium rzymskiego, odniósł się Celsus,słynny pogański znawca judaizmu i chrześcijaństwa, wielki przeciwniki prześmiewca nauki Chrystusa, którego dzieło znamy jedynie dzięki ri-210FRONDA 44/45

poście Contra Celsum, napisanej przez geniuszaKościoła z Aleksandrii, Orygenesa. Celsuszauważał, że chrześcijanie za bezpośredniegosprawcę prześladowań uważają diabła. Równieżi on przeciwnika uczniów Jezusa wywodziłz żydowskiego pojęcia szatana. Tego zaśkojarzył z jednostronnie interpretowaną treściągreckich mitów o tytanach. Orygenes słuszniezarzucił Celsusowi, iż ten w próbie zrozumieniamentalności chrześcijan całkowicie pomijał naukęo Antychryście.Pierwsze pojęcie Antychrysta zostaje użytew związku z plagą herezji i w związku z wymowąlistów Janowych. O tym mówi Polikarp, biskup Smyrny, twierdząc,iż każdy, kto nie wyznaje wiary w człowieczeństwo Syna Bożego, ktonie uznaje świadectwa Jego krzyża oraz odrzuca rzeczywistość zmartwychwstania,zasługuje na miano antychrysta 6 . Tą samą drogą podążająTertulian i Orygenes, autorzy z początku III wieku 7 . Dzięki Tertulianowidowiadujemy się o Marcjonie, który, powołując się na List św. Pawłado Tesaloniczan, objaśniał swą doktrynę Demiurga, złego Boga StaregoPrzymierza, który sprzeciwia się dobremu Bogu głoszonemu przezChrystusa, i który powodowany zazdrością o Mesjasza nasyła przeciwTamtemu siły demoniczne 8 . Ireneusz z Lyonu, duchowy uczeń Polikarpa,podejmuje w swym wielkim dziele Przeciw herezjom temat antychrystaw dwóch znaczeniach. Najpierw, w księdze III wspomnianego dzieła,polemizuje z gnostykami, a zwłaszcza z doketystami, którzy twierdzili,że cierpienie Chrystusa na krzyżu było tylko pozorne. Dla Ireneusza sąoni przykładem Pawłowego „człowieka nieprawości" 9 . Wspomina on teżo Marku Magu, uczniu Waldensa, gnostyku działającym w Galii, któryjest „niemalże prawdziwym prekursorem Antychrysta".Ireneusz objaśnia „Boską ekonomię zbawienia" objawioną łącznieprzez Stary i Nowy Testament, bowiem pierwsze przymierze wyjaśnia6789Por. św. Polikarp, List do Filipian, VII, 1.Por. Tertulian, De praes., 4,4 i 33,11; Orygenes, Com. Math., serm. 33.Por. Tertulian, Adv. Marc, V, 16, 4-7.Por. św. Ireneusz, Adv. haer., III, 6,5-7,2.ZIMA 2008211

się i spełnia dopiero w tym ostatecznym przymierzu, zawartym we krwiChrystusa. Całe dzieje - od stworzenia świata, poprzez grzech, aż dozbawienia - spina jedna klamra, mianowicie zamysł Boga, aby wszystkozrekapitulować w Chrystusie. W tym sensie Ireneusz po raz pierwszysięgnął po eschatologiczną interpretację Antychrysta, utożsamianegoz trzecią Bestią, wspomnianą w psalmie 90 oraz w Apokalipsie 10 . Ten eschatologicznynurt rozwijają pisarze po obydwu stronach doktrynalnejbarykady. Z jednej strony frygijski prorok Montan (stąd: montanizm),zapowiadający rychły koniec świata i zstąpienie Nowej Jerozolimy, z drugiejzaś ojcowie chrześcijańskiej ortodoksji: Hipolit Rzymski (poświęciłtemu całe dzieło Traktat o Antychryście oraz fragmenty Komentarza doksięgi Daniela), św. Cyprian z Kartaginy (w swoich Listach 58, 59, 67, 69,70, 73, 74 oraz Do Fortunata), Kommodian (Instructiones), Laktancjusz(Divinae Instructiones), św. Jan Damasceński (De fide orthodoxa) orazśw. Augustyn z Hippony (Państwo Boże, XX). Według tego ostatniego,obok Antychrysta eschatologicznego, należy brać pod uwagę wielu jegoprekursorów oraz zwolenników.Moją listę Ojców zamknę wyjątkowo św. Tomaszem z Akwinu, mimoże należy on już do innej epoki i innej tradycji teologicznej. W dziełachTomaszowych słowo „Antychryst" występuje 1394 razy. Oznacza onoosobę nie tożsamą z diabłem, mimo że diabeł się nią posługuje. Szatanzamieszkuje duszę Antychrysta tylko w sensie moralnym, bowiem realniew człowieku może przez łaskę zamieszkiwać tylko Trójca Święta.Diabeł ma moc oddziaływania zewnętrznego na wszystkich ludzi, Antychrysttylko na nieprawych. Jest sumą nieprawości, jest więc w stanienakłonić innych ludzi do najbardziej wyrafinowanych podłości. Tomasztwierdził, że Antychryst pojawi się, by odciągnąć chrześcijan od wiaryw Chrystusa. Dla niego „koniec czasów" oznacza okres największego dostępudemonów do ludzi 11 .Warto dodać, iż wielu nauczycieli Kościoła pierwszych wieków (takichjak Ireneusz, Cyryl Aleksandryjski, Efrem, Hieronim, Jan Chryzostom,Anzelm czy Raban Maur), przy okazji omawiania zagadnieńzwiązanych z Antychrystem, swą nadzieję lokowało w postaci wielkie-1011Por. Tamże, V, 25.Por. Św. Tomasz, Summa theol., III, q. 1, a 7; III, q. 8, a. 8.212 FRONDA 44/45

go władcy chrześcijańskiego, który pokrzepi do zmagań serca uczniówChrystusa. Już w VI stuleciu św. Cezary z Arles twierdził (kilka wiekówpóźniej potwierdzą to samo inni wizjonerzy historii, np. opat Werdind'Otranto, św. Zenobiusz czy św. Hildegarda z Bingen), że Antychrystapoprzedzą Wielki Władca oraz Wielki Papież: „Wielki władca towarzyszyćbędzie Papieżowi w odnowie całej ziemi. Wielu książąt i narodówżyjących w błędzie i nieprawości nawróci się i zakróluje cudowny pokójmiędzy ludźmi... Wszystkie narody uznają Stolicę Apostolską w Rzymiei przyznają słuszny hołd Papieżowi". Kto żył świadomie przez ostatnietrzydzieści lat i kto widział ciało papieża Jana Pawła II otoczone przezgłowy większości państw świata podczas pogrzebu w Watykanie w 2005roku, nie zdoła oprzeć się sile skojarzeń. „Lecz po określonym czasie -kontynuuje Cezary z Arles - gorliwość ostygnie, wzmoże się nieprawość,zaś zepsucie moralne stanie się takie, jak nigdy dotąd i to sprowadzi narodzaj ludzki ostateczne i najgorsze prześladowania Antychrysta i koniecświata" 12 .Antychryst średniowiecznyPozostawiamy na boku ulubione zajęcie Ojców: zgłębianie Słowa Bożego,by w jego świetle odczytywać znaki Boga w historii. Ulubionym zajęciemludzi średniowiecza są przygody, budujące opowieści, hagiografieświętych. Lekturą najważniejszą jest Złota legenda Jacopa de Voragine,zestaw niesamowitych epizodów z życia szaleńców Bożych, obfitującychw cuda i cnoty w stopniu heroicznym. Zmienia się w związku z tym klimatwokół samego Antychrysta. Pojawi się on w konwencji hagiograficznej:jako antyświęty. Trzeba szybko dodać jeden szczegół: Antychryst niejest centralną postacią średniowiecza. Zajmie raczej umysły ciekawskie,żądne przygód. Postaram się dostarczyć kilku przykładów.Pierwszym biografem Antychrysta jest żyjący w X wieku mnich Adsonz Montier-en-Der, który w latach 950-954 napisał, na prośbę królowejGerbergii, żony Ludwika IV, dziełko De ortu et tempore Antichristi(O narodzinach i czasie Antychrysta), znane powszechnie jako Vita12Por. M. Rizzi, Introduzione generale, w: G.-L. Potesta, M. Rizzi (red.), LAnticristo,vol. 1, // nemico dei tempifinali, Milano 2005.ZIMA 2008 213

Antichristi, bardzo naówczasrozpowszechnione.Wystarczypomyśleć,żedodziś przechowało się 171jego manuskryptów. Autorniczego nie wymyśla,lecz zwyczajnie kompilujei przepisuje różne wcześniejszefragmenty: a toz Hieronima, a to z BedyCzcigodnego, a to z wieluinnych komentarzy do listówPawiowych czy Apokalipsy.Bohater Adsonaprowadzi życie całkowicieprzeciwne Chrystusowi,coś w rodzaju przeżywanejanty-Ewangelii.W ślad za Adsonempojawiają się kolejne tegotypu prace, świadczącemimo wszystko o swoistej pozycji, jaką tajemnicza postać Antychrystabędzie zajmować w zbiorowej świadomości Europejczyków. Pod koniecXIII stulecia kataloński lekarz Arnoldo de Villanova (1240-1311) napiszenajpierw po katalońsku, potem w łacińskiej wersji swój Tractatus detempore adventus Antichristi. Ogłosi w nim nadejście mrocznego antagonistyChrystusa na rok 1378. Według autora, pozostającego pod urokiemruchu franciszkańskiego w Kościele, tylko ubóstwo będzie w staniepokonać ponure władanie Antychrysta.Uczeń Arnoldo, Bartolome Genoves (Janoesius) z Majorki w swejksiążeczce De nonissimis temporibus, potępionej zarówno przez biskupaBarcelony, jak i wielkiego inkwizytora, będzie obstawał przy święcie ZesłaniaDucha Świętego 1360 roku jako dacie przewidywanego nadejściaAntychrysta. W ten nurt wyglądania na horyzoncie przeciwnika Zbawicielawłączą się także zakony kaznodziejskie. Dominikanin św. WincentyFerrier (1350-1419) w swych kazaniach pełnych wezwań do nawrócenia214FRONDA 44/45

ędzie powoływał się na rzekomą wizję św. Dominika, w której to DziewicaMaryja miała mu przyrzec opóźnienie o sto lat ostatecznych wydarzeńkońca świata, aby dominikanie mogli zdążyć nawrócić ludzkie serca.Franciszkanie natomiast celowali w sztuce identyfikacji Antychrysta,który już nadszedł. Miejscem jego narodzin miał być Półwysep Iberyjski,zaś samym zainteresowanym mistrz Ferdinando z Kordoby (1421-1480).Kawaler ten już w wieku dwudziestu lat zdobywa tytuł doktora filozofii,teologii i medycyny, po czym udaje się do Francji, gdzie wprawiaw podziw cały uniwersytet paryski swym poziomem wiedzy i erudycji.Tak opisuje jego postać w biografii pod tytułem Chronicon z 1501 rokupewien niemiecki opat: „Był bowiem biegły w tym wszystkim, co odnosisię do Pisma Świętego, nienaganny w obyczajach i rozmowach, bez cieniawyniosłości czy też arogancji, lecz niezwykle pokorny i uprzejmy. Znałna pamięć całą Biblię, pisma Mikołaja z Lyry, św. Tomasza z Akwinu,Aleksandra z Hales, Dunsa Szkota, św. Bonawentury i innych wiodącychteologów, zarówno też wszystkie księgi prawa, tak cywilnego, jaki kanonicznego. Znał jednocześnie na wylot (jak to się mówi) pisma Awicenny,Galena, Hipokratesa, Arystotelesa, Alberta Wielkiego oraz wieleinnych ksiąg i komentarzy z dziedzin filozofii naturalnej i metafizyki. Byłsprawny w argumentacjach, dokładny w dyskusji, nigdy też nie przegrywałz nikim sporu. Posiadał wreszcie umiejętność pisania i czytania doperfekcji w języku hebrajskim, greckim, łacinie, po arabsku i po chaldejsku[...]. Różne opinie wypowiadali o nim paryscy doktorzy: niektórzybrali go za czarownika, opętanego przez diabła; inni wręcz przeciwnie.Nie brakowało i takich, którzy twierdzili, iż to niemożliwe, aby zwykłyśmiertelnik w tak niezwykły sposób obeznany w Pismach nie był Antychrystem".Ferdinando zdołał uniknąć licznych procesów, uciekając do Rzymu,gdzie wsparty protekcją kardynała Bessarione został mianowany członkiemRoty Rzymskiej oraz doradcą prawnym papieża Sykstusa IV. Dziękiniemu przez większą część epoki średniowiecza pozostało jednak przekonanie,że Antychryst będzie naukowcem i Hiszpanem.Postać Antychrysta gości również w licznych poematach i sztukachscenicznych. Na uwagę zasługuje przedstawienie Ludus de Antichristo,napisane przez mnicha klasztoru Tegernsee z Bawarii. Otóż w świątynijerozolimskiej władca Królestwa Łacińskiego składa insygnia swejZIMA 2008215

godności królewskiej, czym wywołuje Antychrysta, poprzedzonegoprzez Hipokryzję oraz Herezję (zaprezentowane jako alegorie). PoczątkowoAntychryst składa śluby pokory i wyrzeka się żądzy władzy. Jednakżepod świeckim ubraniem ukrywa zbroję. Niebawem napada nakróla Grecji, przekupuje króla Francji. Król Niemiec wydaje się odpornyna korupcję, lecz przekonują go cuda: uzdrowienie kaleki, wyleczenietrędowatego, a po wskrzeszeniu umarłego przyłącza się do Antychrysta.W dalszej kolejności nawraca się Synagoga i Antychryst zostaje władcąświata. W pewnym momencie pojawiają się dwaj świadkowie Boga: Henochi Eliasz, którzy demaskują Antychrysta: non est Christusl i sprawiają,że Żydzi przyłączają się do chrześcijan. To właśnie Synagoga nazwiefałszywego mesjasza Antychrystem. Dwaj świadkowie za wszystko płacążyciem. Historia kończy się ucieczką Antychrysta oraz tym, że oszukanichrześcijanie, gorzko żałując, powracają na łono Eklezji. Wiadomo na koniec,że Antychryst żyje, lecz nikt nie wie gdzie.W innej sztuce ludowej pod tytułem Przyjście Antychrysta, powstałejw Chester w Anglii, główny bohater naśladuje cuda, znaki i słowa Zbawiciela.Parodiuje Jego misterium paschalne, udając swoją śmierć orazzmartwychwstając nagle w obecności czterech innych królów, czymwprawia ich w zdumienie. Następnie przyzywa Ducha, urządzając cośw rodzaju anty-Pięćdziesiątnicy. Początkowo zachowuje się jak święty,potem jednak, pod wpływem dysputy z dwoma świadkami z nieba, wpadaw furię, powodując masakrę chrześcijan. Ostatecznie zostaje zabityw walce z Archaniołem Michałem. Kończący przedstawienie taniec demonówznajduje finał w zaciągnięciu Antychrysta do piekieł.Charakterystyczną cechą średniowiecznego Antychrysta jest jego pociągający,uwodzący sposób bycia. Stara się we wszystkim upodobnić siędo Chrystusa. Jego fałszywy wygląd demaskują dwaj świadkowie (postaciz Apokalipsy). Wśród znaków końca świata, obok kataklizmów i wstrząsówspołecznych, bywa ukazany upadek moralny Kościoła. Zazwyczajpojawieniu się Antychrysta towarzyszą dwie postaci, wywodzące sięz tradycji żydowskiej, znane dobrze Ojcom, takim jak Augustyn czy Hieronim- mianowicie Gog i Magog. Są to personifikacje wszelkiej podłości,gotowe na ostateczny bój. Ich koniec, podobnie jak Antychrysta, jestprzesądzony, niemniej zdążą zadać chrześcijanom wiele cierpień.216FRONDA 44/45

Antychryst protestanckiDotarliśmy do epoki, w której „antychryst" będzie służył za inwektywę.Każda epoka ma swoje sposoby obrażania przeciwnika. Cuchnącei ohydne obelgi mają przylgnąć do znienawidzonego adwersarza i na wiekiprzykryć go infamią. Począwszy od XIII wieku takie polemiczne użyciesłowa „antychryst" służy w konfliktach pomiędzy papiestwem a władząświecką, między papieżami i antypapieżami, między różnymi grupamiwyznaniowymi. Tak będzie się wyrażać papież Grzegorz IX o cesarzuFryderyku II, następca Fryderyka o Innocentym IV, ruchy uznawane zaheretyckie (jak albigensi lub husyci) o Kościele hierarchicznym.Wraz z nastaniem epoki reformacji nadeszła też maniera utożsamianiaantychrysta z papieżami, już nie na poziomie polemicznym, ale jakoistotny element nowej doktryny (np. w tzw. Artykułach ze Smalkaldy Melanchtonaz 1537 roku). Luter atakuje wprost papiestwo oraz cały Kościółrzymski jako prostytutkę Babilonię z powodów doktrynalnych. Synodw Gap (w roku 1603) użyje w wyznaniu wiary hugenotów określenia„syn zatracenia" bądź też „kobieta lekkich obyczajów odziana w szkarłat"w stosunku do papieża. Jeden z angielskich kaznodziejów epoki, HenrySmith będzie kpił, mówiąc, że „protestantem jest ten, kto przysięga, żepapież jest Antychrystem i że należy jeść mięso w piątek".Od Edwarda Bagshawa (1629-1671) przyjmuje się przekonanie, żeAntychryst musi być liczby mnogiej: obejmując „sumę licznych fałszywychChrystusów i fałszywych proroków, zjednoczonych pod jednymprzewodem". Będzie uznawane za „zwykłą bujdę" doszukiwanie się podtym pojęciem jakiś pojedynczych jednostek. Na nazwę „antychrysta" zasługiwaćmoże jedynie misterium nieprawości w całości: albo sukcesjapapieska, albo imperium otomańskie Turków, albo wreszcie też anabaptyściz Munster.Marcin Luter w swej wizji historii wyróżniał trzy okresy: czas Kościoła,czas Antychrysta oraz eschatologiczne Królestwo Chrystusa. Ostatniegoprawowitego pasterza Kościoła widział w papieżu Grzegorzu Wielkim.Początek zaś panowania Antychrysta wskazywał na VII wiek, kiedyto Bonifacy III przyznał sobie tytuł universalis episcopus. Antychrystanależy bezwzględnie doszukiwać się wewnątrz Kościoła. Melanchtonw tym względzie dzielił antychrystów na wewnętrznego i zewnętrznego.ZIMA 2008217

Papieża nazywał „prawdziwym Antychrystem" dodając przy okazji, żepostawienie sprawy w ten sposób to kwestia życia lub śmierci Kościoła.Przeciwstawiał też działaniu Chrystusa praktyki całej hierarchii kościelnej.W przypisach do Biblii Genewskiej Kalwin dwie bestie z Apokalipsyobjaśniał jako imperium rzymskie i rzymskie papiestwo. Temu ostatniemuzagadnieniu niejaki Nicolas Vignier poświęcił 700-stronicowe dziełopod tytułem Thedtre de lAntechrist. Thomas Hobbes w słynnym Lewiatanieutożsamiał obie te rzeczywistości, przypisując im równie pejoratywnąopinię.Pewnym rodzajem doktrynalnej polemiki czy „demaskacji" wrogabyła próba rozszyfrowania znaczenia apokaliptycznej liczby 666, będącejimieniem własnym Bestii. Sposobu aplikacji znaczeń można się od razudomyślić. W 1642 roku Francis Potter opublikował w Oxfordzie książkęAn interpretation of the Number 666, na karcie tytułowej umieścił pojednej stronie Jerozolimę z dwunastoma bramami, z Chrystusem i dwunastomaApostołami powyżej oraz ze stu czterdziestoma czterema tysiącamiwybranych w szrankach za nimi. Naprzeciwko nich, oczywiście,został umieszczony papież na czubku Rzymu, a wraz z nim dwudziestu218FRONDA 44/45

czterech kardynałów i armia 666 żołnierzy. Podejmowano się odszyfrowywaniaznaczenia tajemniczej liczby, z którego to wynikało, iż kombinacjaposzczególnych cyfr: 30+1+300+5+10+50+70+200, dająca razemsumę 666, odpowiada znaczeniowo literom układającym się w greckiesłowo lateinos. Podstawienie cyfr odpowiadających transkrypcji hebrajskiej:200+6+40+10+10+400 dawało tę samą sumę, a przy okazji to samosłowo, tyle że po łacinie: latlnus. Nie było to żadne odkrycie. Kombinacjętę znał już św. Ireneusz z Lyonu, tyle że znaczyła ona wówczas imperialnyRzym.Ale na tym nie koniec. Pewien francuski protestant Pierre du Moulinw książce Uaccomplissement des propheties z 1612 roku biblijne określenie„złota czasza pełna nieczystości" przetłumaczył na łacinę jako PoculumAureum Plenum Abominationum, z czego uzyskał z inicjalnychliter słowo PAPA, ciesząc się, że dowiódł tego na przykładzie samegopapieskiego języka. Zmianę kalendarza z juliańskiego na gregoriański,jaką przeprowadził Kościół w 1582 roku, zinterpretowano jako usiłowaniaAntychrysta, by opóźnić wyznaczoną apokaliptyczną liczbę 1260 latwskazującą na powrót Chrystusa. Wykazywano dodatkowo, że od ustaleniadaty sprawowania świąt paschalnych na Soborze w Nicei w 323 rokupod cesarzem Konstantynem, aż do zmiany kalendarza pod władzą papieżaRudolfa minęło akurat 1260 lat. A ponadto, jeśli komuś jeszcze tegomało, imiona dwóch wspomnianych władców: Constantinus i Rudolphusdają razem nie co innego, tylko liczbę Bestii. W tę polemikę wdał się jezuitaFrancesco Juarez, dowodząc, że według wszelkich danych z Tradycjisiedzibą Antychrysta nie jest Rzym, ale Jerozolima.Mit wielkiego władcyWiek XVII to epoka wielkich wojen. Najpierw krwawa, wyniszczającawojna trzydziestoletnia w Europie (1618-1648), następnie zagrożenie inwazjąmuzułmańską ze strony Turcji. Postać Antychrysta schodzi na dalszyplan, ukrywając się pomiędzy linijkami różnych religijnych i politycznychprzemówień. Natomiast na czoło wysunęła się nowa teologia imperialna,skupiona na związku silnej władzy politycznej z chrześcijaństwemoraz sakralizacją roli wielkiego suwerena. Tradycja takiego myśleniakorzeniami sięgała epoki Konstantyna Wielkiego, wraz z którym ustałyZIMA 2008219

prześladowania pierwszychchrześcijan i zapewnionyzostał Kościołowipokój. Bezpośrednimpowodem narodzinmitu wielkiego władcybyła klęska militarna Adrianopolaw 378 roku i loscesarza Walensa, znanegozwolennika arian i rywalaśw. Atanazego, który zostałpokonany i spalonyżywcem przez Gotów.Istnieje dokument, zwany Sybillą Rzymską vel Tyburtyńską, napisanyprzez anonimowego autora i zawierający proroctwa legendarnej Sybilli,pochodzące z tradycji pogańskiej, lecz zaadaptowane do kultury chrześcijańskiej.Przedstawia on dzieje świata aż po cesarzy Waldensa i Teodozjusza.W swych przepowiedniach Sybilla zwiastowała nastanie imperatoragreckiego o imieniu Konstanty, który rządzić będzie Rzymianami.Miał on prześladować pogan. Za jego panowania mieli też nawrócić sięŻydzi. To stało się sygnałem do ukazania się Księcia nieprawości znanegoz wielu cudów. Władca zdoła pokonać zwolenników Nikczemnika Gogai Magoga, królów indyjskich, po czym, na koniec złoży swe berło i szatycesarskie w świątyni w Jerozolimie, przekazując w ręce Boga umocnioneimperium chrześcijan. Wówczas to w świątyni jerozolimskiej ukaże sięAntychryst. Eliasz i Henoch będą świadczyć przeciw niemu, za co zostanąuśmierceni, lecz po trzech dniach zmartwychwstaną. Antychrystwznieci wówczas prześladowania chrześcijan, jakich jeszcze dotąd niebyło. Wszystko zakończy się zabiciem Antychrysta na Górze Oliwnejz ręki Michała Archanioła.Istnieje też inny tekst podobny w treści, zwany Księgą Objawień,przypisywany Metodemu z Patery, biskupowi męczennikowi z IV wieku,który powstał jednak prawdopodobnie pod koniec wieku VII. W tym tekścieRzym zastępuje Bizancjum jako czwarte królestwo z Apokalipsy, na-220FRONDA 44/45

tomiast Antychrystem zostaje wskazany Mahomet. Fragment o wielkimchrześcijańskim władcy z tego dzieła był rozprowadzany wśród wojskeuropejskich przed bitwą pod Wiedniem w 1683 roku.Porównywanie Mahometa do Antychrysta bywa wyważone i ostrożne.Zarówno św. Eligiusz, jak i Paolo Ah/arus z Kordoby (IX wiek) mówilio Mahomecie, że to jedynie prekursor Antychrysta. Zresztą, według ówczesnegoprzekonania, koniec islamu miał nadejść niebawem, bowiempanowanie Mahometa Apokalipsa miała wymierzyć na „trzy czasy i połowęczasu" czyli na 245 lat (każdy „czas" miał mieć po 70 lat). Kompilacjatekstów Joachima z Fiore (XII wiek) pod tytułem Księga postaciidentyfikuje siedem głów Smoka z Apokalipsy z siedmioma władcaminieprawymi, wśród których wymieniony zostaje Herod, Neron, KonstantynArianin, Mahomet, Mesemoth (prawdopodobnie król północnoafrykański),Saladyn i siódmy król, zwany Antychrystem. PrzyjścieAntychrysta poprzedzone było więc prześladowaniami Saladyna, po nimnatomiast nastąpi cudowna era Ducha (czyli trzeci okres historii). Mahometaz apokaliptyczną Bestią, przychodzącą ze Wschodu utożsamiałinny jeszcze tekst z XII wieku, zwany Sybillą z Erytrei. Bestia miała siedemgłów i 633 łapy, co miało oznaczać lata islamu. Pokona ją, wedługzapowiedzi, lew z Zachodu, a więc legendarny chrześcijański władca.Wielu myślicieli chrześcijańskich, takich jak św. Robert Bellarmin czyMartin Luter, odrzucało przypisywanie Mahometowi roli Antychrysta.Jednakże tysiąc lat po powstaniu islamu Europa znalazła się w obliczuzagrożenia tureckiego. Kiedy w 1624 roku niejaki Montagu zaczął twierdzić,że to nie papież, lecz Turek jest Antychrystem, wywołało to w środowiskuanglikańskim atmosferę skandalu. Niemniej kilka lat późniejtwierdzenie „Mahomet jest Antychrystem" stanie się w Anglii jak najbardziejstosowne, natomiast mówienie tego samego o papieżu będzie jużout of fashion. Humphrey Prideaux pod koniec XVII wieku w książeczceThe true naturę ofimposture Fuldy displayd in the Uje of Mahomet przypiszezałożycielowi religii muzułmańskiej wszystkie cechy Antychrystaze znanej już średniowiecznej biografii Adsona. Mahomet nie będzie sięjednak cieszył przywilejem wyłączności. Wnet znajdą się inni protagoniścitej roli, jak choćby francuski król Ludwik XIV i wielu innych.ZIMA 2008221

Portret AntychrystaDosyć historii i autorów. Czas na podsumowania. Czy z zebranych kawałkówróżnych świadectw, wizji, przepowiedni i interpretacji dziejów udasię złożyć na kształt mozaiki portret Antychrysta? Co mamy myśleć o tejpostaci? Na czym polega jej perfidnie niebezpieczny charakter? Gdybyto był jawny przeciwnik Boga czy Kościoła, jak ideologiczny ateizm czyimperialny komunizm, wszystko byłoby jasne. Ale chodzi o postać zawiłąi trudno rozpoznawalną. Nieraz świadomie stylizowaną na wyszminkowanegogościa z operetki. Tymczasem jest odwrotnie.Jezus zapowiadał: „wielu przyjdzie pod moim imieniem i będą mówić:To ja jestem Mesjaszem. I wielu w błąd wprowadzą" (Mt 24,5). Zwodzicielbędzie zatem starał się przebrać w szaty „Jezusa dobrotliwego", „Mesjaszatolerancji" „Mistrza uśmiechu", by przejąć Jego uczniów. Tak jaksłynny Szymon Mag z Dziejów Apostolskich (8,9-24), który chciał posiąśćwładzę Apostołów, „małpując" Szymona Piotra, by w odpowiednimmomencie móc go wyeliminować z gry. Nawet podszył się pod to samoimię. Ale parodia Maga się nie powiodła dzięki rozróżnianiu i odwadze,jakie miał w sobie pierwszy papież Kościoła.Poszukując tego rozróżnieniaoraz w celu stworzenia sobie możliwościobrony, wielu chrześcijanpróbowało sporządzić portretAntychrysta. Wszystkie tego typupróby spotykały się z niezwykleżyczliwym odbiorem. Dość wspomniećtylko kilka przykładów:dominikanina Malvendę, którynapisał po łacinie swe dzieło DeAntichristo; kapucyna Dionysiusaz Luxemburga wraz ze swymsporządzonym po niemieckutomikiem Leben Antichristi; czyteż Hiszpana Lucasa Fernandezade Ayala oraz jego Historia de laperversa vida y horrenda muerte222FRONDA 44/45

del Anticristo. Próbowali oni przestrzec ludzi, dostarczając im maksymalnąliczbę różnych, nieraz sprzecznych, szczegółów. Książki ich stawałysię bestsellerami na wiele pokoleń. My już do tych pokoleń, niestety,nie należymy. Nikt nas ani nie przestrzega, ani nie uwrażliwia na grożąceniebezpieczeństwa. Co najwyżej ktoś wzruszy ramionami lub wybuchnieśmiechem nad „katolicką paranoją". My tymczasem odświeżmy i odkurzmystare portrety sprzed wieków, by, wpatrując się w ich nieraz przejaskrawionekolory czy linie postaci, dostrzec coś inspirującego na dziś.Antychryst miał być Żydem z pokolenia Dana. Pokolenie to nie madobrej reputacji w Biblii. Jakub powie o nim: „będzie on jak wąż na drodze,jak żmija jadowita na ścieżce, kąsająca pęciny konia, z którego jeździecspada na wznak" (Rdz 49,17). Pokolenie to zamieszkiwało krańcepółnocne Izraela, skąd posłyszy się „szum jeźdźców nieprzyjaciela", nadchodzącego,by pochłonąć cały kraj (por. Jer 8,16). Niektórzy utrzymywali,że Antychryst zostanie spłodzony z grzechu mnicha z zakonnicą;inni, że z babilońskiej prostytutki. Jest „synem diabła" nie z natury, aleprzez więź duchową, moralne naśladownictwo. Będzie postępował podwpływem diabła, ale nie będzie diaboliczny.Żadnych oznak złego jednakże nie będzie można w nim dostrzec.Dojdzie do władzy przez kłamstwo. By odnieść sukces, będzie utrzymywałw tajemnicy swe pochodzenie. Wychowa się w Palestynie, wśródmiast Pańskich: Betsaidy, Korozaim, Nazaretu i Kafarnaum. Jego nauczycielenauczą go wszelkiej nieprawości, dzięki umiejętności posługiwaniasię magią, sztuczkami i okultyzmem.Od samego początku da się poznać jako ktoś niezmiernie utalentowany:acutissimus, astutissimus, callidissimus, sagacissimus, versutissimus,ingeniosissimus, sapientissimus, intelligentissimus erit - wyliczają autorzyjego biografii. Przyswoi sobie wielką wiedzę, wręcz encyklopedyczną,przewyższając niejednego z ludzi nauki. Żaden obszar wiedzy świeckiejczy świętej nie pozostanie dlań obcy. Zwłaszcza zaś przejawiać będziegeniusz w biblijnej egzegezie. Biegły w Piśmie Świętym i w Talmudzie,posiądzie wielką kompetencję teologiczną. Specjalista w prawowiernejnauce chrześcijańskiej, jak też i w dziedzinie herezji. Będzie się posługiwałnadzwyczajną pamięcią, znając na pamięć liczne dzieła, zwłaszczaksięgi biblijne.ZIMA 2008223

Szczególnym zainteresowaniem będzie darzyłczarną magię. Spędzi młodość wśród najbardziejwstydliwych wad, lecz - hipokryta- ukryje je wszystkie. Będzie udawał czystośći świętość obyczajów, uchodząc w opinii wieluza przykład i model licznych zalet. Będzieoddawał się grzeszeniu po kryjomu z wielomakobietami, choć podczas dorocznej procesjiku czci św. Jana Chrzciciela we Florencji bywaprzedstawiany jako homoseksualista - nierazzaś przypisuje mu się silny apetyt biseksualnyoraz skłonność do poligamii.Będzie kimś pociągającym urodą fizyczną, zdolnym uwodzić kobietyi mężczyzn. Wielki mówca. Słychać będzie wciąż od niego powtarzane:reforma, reforma, reforma! Swymi przemówieniami uwiedzie najwartościowszychludzi Kościoła, będzie celował w retoryce. Usta jego będąpełne błogosławieństw. We wszystkim będzie pragnął, aby go łączonoz Chrystusem. Wśród podziwu tłumu będzie podążać triumfalnie kuwładzy.Aby przekonać innych o tym, że to on jest Chrystusem, będzie posługiwałsię cudami. Cuda te będą produktem magii lub oszustwa. Wszelkimisposobami będzie się starał, by mu uwierzono w zmartwychwstanie.Zresztą zamieni wskrzeszenie z sekretnego, okrytego mrokiem nocy wydarzeniaw głośny spektakl. Zorganizuje własne zmartwychwstanie przypomocy sztuczek i trików. Będzie używał nadprzyrodzonych środków,byle tylko zdobyć władzę nad światem i dotrzeć do Jerozolimy, skąd wyjdziewielkie prześladowanie uczniów Chrystusowych.Przepowiadanie dwóch świadków (por. Ap 11,3-13), które wedługniektórych potrwa nawet trzy i pół roku, będzie skierowane przeciwAntychrystowi i będzie miało silną moc demaskatorską. Ich świadectwonawróci wielu Żydów (którzy też wcześniej powrócą do Ziemi Obiecanej).Świadkowie ci w końcu zostaną zabici, a ich ciała pozostaną wystawionena widok publiczny przez trzy i pół dnia. Zostaną jednakże potym przywróceni do życia. Ich zamordowanie sprowokuje poruszeniewśród narodów i upadek Antychrysta. Podczas gdy będzie on gromadziłsukcesy, zorganizuje się opozycja wokół dwóch świadków. Są oni224 FRONDA 44/45

zazwyczaj utożsamiani z Henochem i Eliaszem, choć niektórzy kojarząich z Janem Chrzcicielem i Janem Ewangelistą. Na uwagę zasługuje ichliczba - dwóch: jak Mojżesz i Aaron posłany przez Boga przed obliczefaraona; jak Jozue i Zorobabel powołani, by stanąć na czele wielkiego powrotuIzraelitów z wygnania. Tak samo po dwóch rozsyłał Jezus swoichuczniów, bez torby i pieniędzy, na głoszenie Ewangelii, a w ślad za NimKościół - wielu ewangelizatorów i misjonarzy.Oni to zdemaskują Antychrysta, powodując jego wściekłość. Pseudo--Chrystus zamieni się w Bestię, usiłując zniszczyć dzieło Zbawiciela. DominikaninMalvenda twierdził, że „Antychryst umrze z powodu lnu", mającna myśli „triumf druku", siłę papieru: ąuod ipse ad artem Typographicamretulit. Według tego autora, prawowierne książki zmiotą Antychrysta,spowodują zanik jego nauczania. Walka piórem okaże się celniejszaod walki mieczem. Ostateczna batalia rozegra się na Górze Oliwnej, gdyAntychryst podejmie przygotowania do rzekomego wniebowstąpienia.Sam Chrystus lub Archanioł „zgładzi go tchnieniem swoich ust" (2 Tes2,8). I tak upadek Antychrysta znajdzie swój finał w piekle.Antychryst współczesnyNowoczesny wizerunek Antychrysta kojarzy się przede wszystkim z FryderykiemNietzschem (1844-1900). Jest to nieporozumienie, które pokrótcewyjaśnię. Nietzsche, mimo że napisał dzieło DerAntichristw 1888roku i sam siebie tak nazwał, nie buduje postaci klasycznego przeciwnikaChrystusa, ale tworzy manifest filozoficzny przeciwko chrześcijaństwujako religii i moralności. Ten syn pastora, który już w wieku 24 lat objąłprofesurę w Bazylei, musiał ją zostawić dziesięć lat później na skutekchoroby umysłowej, która skaże go na lata całe zależności od opiekującychsię nim osób, najpierw matki, potem siostry. Na tym tle będziewzrastał w nim zachwyt względem życia i jego przyrostu jakościowego,a potem filozofia „woli mocy". Zasłynie jako prorok wieszczący nadejścienihilizmu. Ten niemiecki filozof, umierający w tym samym czasie co Sołowjow,przewidzi, że na przełomie tysiącleci będzie się o nim jeszczemówiło.Nietzsche swe największe dzieło wytoczył przeciwko Bogu, ogłaszającJego śmierć: Gott ist tot. W 125 fragmencie swej Wiedzy radosnej pisał:ZIMA 2008225

„Czyż nie słyszeliście o tym człowieku szalonym, który w jasne przedpołudniezapala latarnię, biegnie na rynek i nieustannie krzyczy: «SzukamBoga! Szukam Boga!» - Wielu spośród tam zgromadzonych nie wierzyw Boga, dlatego (krzyczący) wywołuje szalony śmiech. A więc on sięzgubił? mówi jeden. Czy zabłąkał się jak dziecko? mówi inny. A możesię schował? Boi się nas? Odpłynął okrętem? Wywędrował? - tak krzycząi śmieją się wszyscy. Szalony człowiek skoczył między nich i wierciłich swym wzrokiem. „Gdzie jest Bóg? wołał, chcę wam to powiedzieć!Uśmierciliśmy go - wy i ja! Wszyscy jesteśmy jego mordercami!"...Nie słyszymy jeszcze lamentu grabarzy śmierci, którzy pogrzebaliBoga? Czy nie czujemy jeszcze bożego rozkładu? - bogowie równieżgniją! Bóg jest martwy! Bóg pozostaje martwy! I my go uśmierciliśmy!Jak pocieszymy się, mordercy nad mordercami? To, co świat dotychczasposiadał jako najświętsze i wszechmocne, wykrwawiło się pod naszyminożami - kto zmyje z nas tę krew? Jaką wodą możemy się oczyścić? Jakieświęto pojednania, jaką świętą grę będziemy musieli wynaleźć? Czy wielkośćtego czynu nie jest dla nas zbyt wielka? Czy nie musimy sami stać siębogami, by się go okazać godnymi?" 13 .Według Nietzschego, kościoły są miejscami, gdzie przechowuje sięmartwego Boga, fetysza pojęciowego, nie stanowiącego żadnego odniesieniado realnego życia. Występował przeciwko Bogu, który tu na ziemitylko wymaga, a nagrody i rekompensaty obiecuje w wieczności. Występowałprzeciwko chrześcijaństwu jako religii, w której w obronę jestbrany człowiek słaby i grzeszny, która głosi miłosierdzie i przebaczenie.„Co jest szkodliwsze niż jakikolwiek występek? Litość czynna dla wszystkiego,co nieudolne i słabe - chrześcijaństwo" 14 . Obraz potężnego Boga,który kocha i się lituje musiał stać się - w oczach Nietschego - czystymurągowiskiem. Według niego ów Bóg na końcu zestarzał się, „stał sięmiękki, kruchy i współczujący, raczej do dziadka podobny, niźli do ojca,zaś najpodobniejszy do starej chwiejącej się babki. I oto siedział na zapiecku,pełen zgryzoty, spowodowanej słabością nóg, światem i wolą własnąumęczony i udusił się pewnego dnia nadmiarem litości" 15 .1314s. 7-8.15F. Nietzsche, Wiedza radosna, tłum. L. Staff, Kraków 2003.Tenże, Antychryst. Próba krytyki chrześcijaństwa, tłum. L. Staff, Kraków 2003,Tenże, Tako rzecze Zaratustra, tłum. W. Berent, Kęty 2004, s. 364.226 FRONDA 44/45

Co ciekawe, Nietzsche spod swe)krytyki wyłącza samego Jezusa. Dlaniego tylko Jezus nie był chrześcijaninem,a jeśli nim był, to mianemtym nie można określić wyznawcówstworzonej przez Niego religii. Jużsłowo „chrześcijaństwo" jest nieporozumieniem- w gruncie rzeczy istniałtylko jeden chrześcijanin i ten umarł na krzyżu. „Dobra nowina" głosi,że wszyscy ludzie są dziećmi bożymi, są zatem równi Bogu, a ich losspoczywa w ich własnych rękach. Życie staje się celem tu i teraz, a nieśrodkiem do zaświatowego ideału. Nadejście nowego człowieka, o jakimmarzył Jezus, okazało się być niemożliwe. W tej sytuacji Nazarejczyka,„jedynego chrześcijanina i „jedynego nie z tego świata" czeka już tylkodroga na krzyż. Nietzsche czuje głęboki podziw dla postawy Jezusa, aż doostatnich chwil świadomości wierzy, że uda mu się dokonać tego, czemutamten nie sprostał: wyhodować nowego człowieka.Chrystusową obietnicę „nowego człowieka" utożsamiał z własną ideą„nadczłowieka": „Człowiek to coś, co pokonane być powinno... Czymjest małpa dla człowieka? Pośmiewiskiem i hańbą bolesną. I tym powinienbyć człowiek dla nadczłowieka... Popatrzcie, ja wam wskazuję nadczłowieka!"16 . Ten tragiczny „antychryst" wierzy przez moment, że zdoławcielić w życie to, w czym poniósł fiasko Jezus. Kiedy ujrzy, że jego snyo „woli mocy" i „nadczłowieku" tracą szansę na realizację, wieści nieuchronnenadejście ery nihilizmu, samego siebie zaś zaczyna nazywać„Ukrzyżowany" (tak podpisywał swą korespondencję). Nienawidził tej,jak twierdził, splatonizowanej doktryny, przejmującej od imienia Chrystusanazwę chrześcijaństwa. W jego przekonaniu, współczesne chrześcijaństwojest kontynuacją nie praktyki życiowej Jezusa, lecz metafizykiplatońskiej. Tradycyjne hasło chrześcijaństwa „umarł człowiek, narodziłsię Bóg" (Kierkegaard) stanie się w nietzscheańskiej interpretacji symbolempogardy dla człowieczeństwa, którego politowania godnej egzystencjiprzeciwstawia się zaświatową doskonałość. Odwrócenie platonizmu nagruncie tradycji chrześcijańskiej musi zatem prowadzić do stwierdzenia16Tamże, s. 9.ZIMA 2008227

„Bóg jest martwy, narodził się człowiek". Śmierć Boga otwiera drogę dowkroczenia człowieka w wyższą fazę swego rozwoju. „Jeśli istnieliby bogowie- jak wytrzymałbym, by nie być Bogiem! A więc nie ma bogów" 17 .Tragiczny „antychryst" Nietzschego jest w gruncie rzeczy manifestacjąpodjęcia przez współczesnego człowieka buntu przeciw swemuBogu - jak w ogrodzie rajskim, w imię nowej kłamliwej utopii: „bogamibędziecie!". Stanowi kolejny przykład dania wiary złudnym insynuacjomZłego: Bóg zabiera ci zaszczyt egzystencji, chcesz być szczęśliwy, musiszGo w sobie uśmiercić. Ktoś mógłby nie bez racji skomentować, żedziedzictwo Nietzschego w postaci ogromnej pustki, jaka zalega duszenowych pokoleń, znakomicie wpisuje się w opis okrutnych prześladowańze strony prawdziwego Antychrysta.Co powstrzyma Antychrysta?W słynnym fragmencie Listu do Tesaloniczan o Antychryście św. Pawełużywa słowa „katechon", wskazując na coś, „co go teraz powstrzymuje...Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje, ustąpi miejsca, a wówczas ukażesię Niegodziwiec". Wydaje się, że i autor listu, i adresaci - jak już wyżejzaznaczyłem - świetnie się rozumieją. Tylko dla nas pozostaje zagadką,co kryje się w treści owego określenia „katechon". Różnych przypuszczeńdostarczają teologowie. W przekonaniu jednych (Warfield) chodzio trwanie państwa żydowskiego, inni (Trillin) odpowiadają, że to samBóg w Osobie Ducha Świętego opóźnia powrót Zbawiciela w chwale.Oscar Culmann jest przekonany, iż to głoszenie Ewangelii wszystkim narodomaż na krańce świata, łącznie z oczekiwanym nawróceniem Izraela,spowolnia wkroczenie na scenę świata Antychrysta.Oryginalną teorię „katechonu" zaproponował po II wojnie światowejniemiecki filozof Carl Schmitt (1888-1985), nadając jej znaczenie politologiczne.Na pytanie: „wiecie, co go powstrzymuje?" odpowiada w dwóchksiążkach: Nomos ziemi z 1952 roku oraz w Teologii politycznej z 1970roku, próbując zsynchronizować ze sobą kategorie polityki współczesnejz kategoriami tzw. teologii rzeczywistości ziemskich. W obliczu globalnego,bezrefleksyjnego triumfu „rozpasanej techniki" osiąganego przez17Tamże, s. 63.228FRONDA 44/45

pokolenia powojennej prosperity, potrzeba sięgnąć po chrześcijańskąfilozofię dziejów. Wiara chrześcijańska w swej prawdziwej czystości niemoże mieć - według Schmitta - innej wizji historii, jak ta związana z ideąkatechonu. Jako że Antychryst, według św. Pawła, jest anomos, czyli nieprawy,potrzeba dla przeciwwagi odwołać się do instytucji, która łączyw sobie porządek Ewangelii ze ścisłą logiką prawa rzymskiego. W świetletworzenia ius publicum europaeum, tym zaś, co zapobiegało wzrostowizła w życiu społecznym, było imperium chrześcijańskie, świadome własnejhistorycznej skończoności, ale i funkcjonujące w pewnej perspektywieeschatologicznej, czyli ostatecznego ukazania się Królestwa Bożego.Dla Schmitta „katechon" stanowi pojęcie historycznie określone,którego przykładów można znaleźć wiele. Choćby imperium bizantyjskie,zarządzające wschodnią częścią Cesarstwa Rzymskiego, ze stolicąw Konstantynopolu. To imperium nabrzeżne z potężną flotą wyposażonąw tajną broń, zwaną ogniem greckim, mimo swej słabości zdołałopowstrzymać islam przed inwazją na Półwysep Apeniński. Podobną siłęmoże mieć dzisiaj chrześcijańska republika. „Imperium władcy chrześcijańskiego- mówił Schmitt w trakcie wykładu w Madrycie w marcu1951 roku - ma sens w połączeniu z rolą katechonu. Wielcy władcyśredniowieczni, jak Otton Wielki czy Fryderyk Barbarossa, dostrzegalihistoryczną istotę swej przywódczej godności w spełnieniu funkcji katechonu.Walczyli z Antychrystem i jego sprzymierzeńcami, odsuwająctym samym koniec czasów"Ich rola polegać ma więc na przeszkadzaniu w zasiedlaniu się zła, któreprzejawia się jako „anomia" - bezprawie. Szkoda tylko, że - jak zauważyłniemiecki politolog - prawnicy prawa rzymskiego od XIV i XV wiekuprzestawali zdawać sobie sprawę z tego, że władca posiadał ów przywilejkatechonu. Władza pozbawiona owej wewnętrznej mądrości - arcana- staje się w praktyce zwykłym cezaryzmem, cezaryzm zaś bez świadomościmisji przerodzi się w nazizm.W ostatnich czasach intuicja Carla Schmitta jest przywoływanaw perspektywie ideologicznej globalizacji, zmierzającej do konstrukcjione World (zapowiedź prezydenta George'a Busha seniora z 1991roku) - jedynego możliwego świata. W obliczu groźby podporządkowaniawszystkiego światowym rządom grupy G8, MiędzynarodowegoZIMA 2008229

Funduszu Walutowego czy Formuły Davos należałobywspierać ideę autonomicznych przestrzenizorganizowanych wokół określonych arcana. Tajemnicynieprawości przejawiającej się w monistycznejidolatrii rynku i pieniądza, prowadzącejnieuchronnie do egoizmu i nihilizmu społecznego,potrzeba stawić kulturowy, etyczny i duchowy opór,zapewniający utrzymanie własnej tożsamości.W tym świetle można dostrzec szczególną rolęKościoła katolickiego. Nie ma on wprawdzie środkówekonomicznych ani militarnych, posiada za to „patos władzy". Jakonosiciel szczególnego porządku wynikającego z depozytu Objawieniaoraz spadkobierca prawa rzymskiego, posiada on konkretną i osobowązdolność reprezentowania całej civitas humana i samego Chrystusa.W tym tkwi jego misja katechonu, zwłaszcza wobec hedonizmu i konsumpcjonizmuspołecznego.Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na coś jeszcze. Otóż temat Antychrystaściśle wiąże się z pojęciem mesjanizmu. Myśl żydowska poszukujerealizacji Mesjasza tu, na tej ziemi. W ramach tego myślenia ludzkośćpodąża ku królestwu pokoju, ku Nowemu Jeruzalem, choć oddalonejw czasie, to jednak mającego się urzeczywistnić tutaj. Katolicy natomiastnie zadowalają się perspektywą ulepszającej się ludzkości czy też brakiemwojen. Ich wizja dziejów jest bowiem eschatologiczna: wszystko poprzezChrystusa zmierza ku „nowemu niebu" i „nowej ziemi". Stąd odwieczneścieranie się dwóch wizji zbawienia: czy „tu" czy „tam"?Jak tłumaczy żydowski pisarz Gershom Scholem: „Judaizm od zawszespoglądał na odkupienie jako na wydarzenie publiczne, które dokona sięna scenie historii, jako wydarzenie widzialne i zewnętrzne. Przeciwniechrześcijanie, oni patrzą na odkupienie jako coś, co dokonuje się w sferzeniewidzialnej, duchowej; coś, co zachodzi w duszy i wzywa do wewnętrznejprzemiany, bez konieczności wprowadzania zmian w bieg historii.Coś takiego Żydowi wydaje się ucieczką".Według Żydów, od historii się nie ucieka. Przymierze Boga zawartez ludem wybranym zakłada obietnicę królestwa tu, na ziemi. Słowa Jezusa:„królestwo Moje nie jest stąd" - wystarczyły, by pomyśleli, że ktoś takinie może być Mesjaszem.230FRONDA 44/45

Współczesność zdaje się przyznawać rację Żydom: światowa organizacjaONZ, przezwyciężanie idei państw narodowych, globalny rynek,pokój światowy... Włoski filozof Franco Volpi stwierdza: „Żydowska ideauniwersalnej zasady ogarniającej całą ludzkość tutaj odnalazła swą skutecznąrealizację w epoce globalizacji, w którą świat zdecydowanie wkroczył".Czyżby ów projekt światowego postępu i udoskonalenia ludzkościw tym świecie miał otworzyć drogę Antychrystowi? Czy mamy do czynieniaz końcem rzymskiego katolicyzmu jako siły powstrzymującej jegotriumf?W 1962 roku Dawid Ben Gurion, twórca państwa izraelskiego, udzieliłczasopismu „Look" następującej wypowiedzi: „Wszystkie armie upadną.W Jerozolimie Narody Zjednoczone wybudują świątynię, by świętowaćpołączenie się wszystkich kontynentów. Będzie to Najwyższe ZebranieLudzkości, usuwające wszelkie niejasności pomiędzy zjednoczonyminarodami, jak zapowiedział Izajasz. Każda osoba otrzyma najlepszewykształcenie. Pigułka zapobiegająca ciąży obniży wybuchowy przyrostdemograficzny. Średnia wieku osiągnie sto lat"Tylko żywa wiara chrześcijanPrezydent Julien Felsenburgh zostaje wybrany prezydentem Europy,a potem świata. Niszczy Rzym z powietrza, zamierzając dopaść i wybićostatnich, ukrywających się chrześcijan. Zdrada kardynała Moskwy zagrażaostatniemu papieżowi, który ratuje się ucieczką do Kafarnaum,miasteczka Szymona Piotra w Galilei. Trwa przed Najświętszym Sakramentemwraz z garstką wiernych i katechumenów, podczas gdy armiaAntychrysta zbliża się. Bomby padają w rytm śpiewu Tantum ergo.Tak mniej więcej wygląda jedna ze scen książki Roberta Hugh Bensona(1871-1914) Lord of the World, napisanej na początku XX wieku.Robert Benson to katolik nawrócony z anglikanizmu, czwarte dzieckoarcybiskupa Canterbury. Święcenia kapłańskie w Kościele katolickimprzyjął w 1904 roku, trzy lata później ukazała się jego powieść Władcaświata. Antychryst Bensona jest postacią bardzo inteligentną, zdajesię nawet kimś o wiele bardziej atrakcyjnym niż chrześcijanie. Przerażającajest wizja świata zarządzanego przez Antychrysta, jej aktualnośćZIMA 2008231

powoduje ciarki na skórze. Komunikacja z całym światem, czteropasmoweautostrady, samoloty i tunele podziemne, sztuczna energia słoneczna,zalegalizowana eutanazja, obrady Parlamentu Europejskiego, codziennedoniesienia o eksplozjach i zamachach kamikadze, kryzys tradycyjnychreligii, powstanie nowej uniwersalnej religii w stylu New Age, masoweporzucanie przez księży stanu duchownego, sekularyzacja zakonników,którzy chodzą bez żadnych zewnętrznych oznak konsekrowanego stylużycia. Nad wszystkim unosi się zaś groźba Wielkiego Brata rządzącegocałym światem.Książka Bensona, choć być może w samej treści nie najwyższych lotów,wzbudziła duże zainteresowanie. Doczekała się już szesnastu wydańw samej Wielkiej Brytanii. Na półkach włoskich księgarń odnajdujęwłaśnie jej najnowsze tłumaczenie. Co takiego przemawia do wyobraźniuważnych czytelników w tego typu nowych rekonstrukcjach wizerunkuAntychrysta? To, że Benson, podobnie jak Sołowjow, przewiduje uwiądwiary chrześcijańskiej i prześladowanie jej zwolenników nie pod postaciąewidentnego przeciwnika, lecz w zakamuflowanej formie czegoś„zamiast" Antychryst reprezentuje sobą nowy humanitaryzm: miłośćzastąpiona przez filantropię, wiara przez kulturę. Trudno dostrzec złoprzyczajone za wzniosłymi hasłami pacyfizmu i progresizmu.Włoski filozof Augusto del Noce wyjaśnia to tak: „Dziś, gdy marksizmznalazł się w sytuacji nieodwracalnego końca, zaś rewolucja seksualnai kombinacja marksistowsko-freudowska wyznaczają kierunki, walkaprzeciwko katolicyzmowi dokona się pod szyldem humanitaryzmu".Czegóż innego oczekuje się dziś od katolików, gdziekolwiek są, jeśli nietego, by chrześcijaństwo sprowadzić do moralności, oddalonej od jakiejkolwiekmetafizyki i teologii. I to takiej moralności, która - broń Boże- nikogo nie wykluczy, a wręcz usunie wszelkie podziały.Ta uniwersalna moralność musi być nade wszystko tolerancyjna. Katolicymogą sobie w duszy żywić ściśle religijne nadzieje, jeśli tylko będąone w stanie mobilizować ich do wykazywania się w praktycznej, ludzkieji dobroczynnej działalności. Dla humanistów bycie katolikiem polegawłaśnie na tym. Wiara w Chrystusa czy życie wieczne są jedynie prywatnymdodatkiem; etyka i polityka obywają się świetnie bez tych religijnychkoneksji. Bycie w pełni człowiekiem oznacza zaangażować się na rzecz232FRONDA 44/45

jednoczenia ludzi dobrej woli. Wiara natomiast prawie zawsze tworzyryzyko podziałów. Szeroko rozumiana miłość w połączeniu z naukowympodejściem do życia - oto pożyteczna dla wszystkich propozycja.Taka communis opinio, będąca istotną tezą masońską oraz poglądempodzielanym zgodnie przez profesorów filozofii moralnej XIX wieku,dziś znowu powraca. W związku z tym raz jeszcze zostaje podjęte rozróżnieniena katolików integrystów oraz katolików postępowych, gdziezbyt mocno podkreślane przekonanie o prawdziwości Ewangelii i naukiKościoła grozi posądzeniem o fundamentalizm i nietolerancję. Tymczasem,jak twierdzi Vittorio Messori, tym, co nam zagraża na polu religijnym,jest nie brak tolerancji, lecz przeciwnie: tolerancja zamieniająca sięw indyferentyzm. Religie i wierzenia winny być sprowadzone do jednegoi tego samego: czcić tego samego, statystycznie wyjustowanego Boga.Spełniają się wizje Sołowjowa: największym wrogiem chrześcijaństwanie jest już stary, sprawdzony materializm, ale humanitarny spirytualizm- ten uśmiechnięty pustoszyciel.Dwudziestowieczne przypisywanie Antychrystowi konkretnych postaci:Hitlera, Stalina czy Ben Ladena świadczy tylko o banalizowaniu zła,ograniczającemu jego rozumienie jedynie do form najbardziej brutalnych.To prawda, że Antychryst zawsze łączy się jakoś z przemocą tego świata,niemniej w jego przypadku mamy do czynienia z najbardziej przewrotnąi uwodzącą, trudną do rozpoznania, postacią zła. Gdzie zatem jest i jakgo zlokalizować? Być może ukrywa się w każdym z nas, jako coś, co walczyprzeciw Chrystusowi, wstrzymując Jego powrót i czyniąc ten światnieznośnym? Być może trzeba go szukać „od środka", w jakimś grzechustrukturalnym albo w tym, co Jan Paweł II nazywał „kulturą śmierci"?W każdym razie siły niszczące tego świata kryją się w samym sercu tajemnicyAntychrysta, odsłaniając ciemną stronę życia każdego z nas.Jakie jest remedium na Antychrysta? Żywa wiara chrześcijan i szczerenawrócenie w imię Zmartwychwstałego.KS. ROBERT SKRZYPCZAKZIMA 2008

Dzieło mnicha Adsona, choć on sam na długi czas pozostałzapomniany, przeszło jednak pod imionami innychznanych autorów (np. św. Augustyna, św. Bonawenturyczy św. Tomasza z Akwinu) do światowego dziedzictwakulturowego.List Adsonao Antychryście- najważniejszy tekstśredniowiecznej antychrystologiiJAKUBSZYMAŃSKI234FRONDA 44/45

Utworem zajmującym poczesnemiejsce w historiiantychrystologii jest dziełko0 Antychryście mnicha Adsonaz Montier-en-Der, które dziękipewnym zastosowanym w nim innowacjomformalnym stanowi byćmoże najważniejsze kiedykolwieknapisane opracowanie dotyczące ostatecznegowroga ludzkości.Zanim jednak przejdziemy do jegoomówienia, przedstawmy postać samegoAdsona. Urodził się on w Burgundii (środkowowschodnietereny obecnej Francji)około roku 910. Jego rodzina należała do zamożnych. Na naukę posłanogo do szkoły przy opactwie Luxeuil, gdzie dał się poznać jako zdolnyuczeń (kiedyś napisze żywot Waldaberta - opata Luxeuil), tam równieżpodjął decyzję zostania benedyktyńskim mnichem. Jako że udało mu sięrozwinąć posiadane zdolności, w jakiś czas potem został kierownikiemszkoły przy opactwie świętego Ewra, a sława jego erudycji musiała być natyle duża, że królowa Gerberga zleciła mu wtedy napisanie poniższegodziełka mającego wyjaśnić zagadnienie Antychrysta, które jest zresztąpierwszą w ogóle znaną pracą pisarską Adsona (ale o tym za chwilę).Następnie w roku 968, po śmierci poprzedniego opata Alberyka, zostałobrany opatem Montier-en-Der (łacińska nazwa Dervensis), pod którymto tytułem jest znany obecnie. Jako opat zaczął wprowadzać założeniatzw. drugiej wielkiej reformy benedyktyńskiej zapoczątkowanej w Cluny,co objawiło się między innymi tym, iż ubogacił bibliotekę opactwa licznymizbiorami, zreorganizował przykatedralne szkoły w Langres, Troyes1 Chalons, a także rozbudował samo opactwo, tzn. powiększył kościół,który miał wybudować błogosławiony Berchariusz (pierwszy opat Montier-en-Der),oraz odzyskał dwie posiadłości: Drejam i Puellare-Monasterium,które niegdyś należały do opactwa. Adso zmarł w roku 992 podczasodbywania pielgrzymki do Jeruzalem.Co się tyczy jego twórczości pisarskiej, to po owym „wystrzale" jakimbyło napisanie „żywota" Antychrysta, skoncentrował się raczej naZIMA 2008235

utrwaleniu pamięci o zacnych i znamienitych osobach - o lokalnym jednakznaczeniu - które to przyczyniły się do rozwoju rejonu, z którym onsam był związany. I tak napisał Żywot świętego Berchariusza (wspomnianegopierwszego opata Montier-en-Der) i Żywot św. Basoli wyznawcy,a także Przeniesienie i cuda tegoż świętego Basoli, Żywot św. Frodoberta(pierwszego opata i założyciela Montier-la-Celle), Historię przeniesieniarelikwii tegoż św. Frodoberta oraz Żywot Mansueta (pierwszego biskupaToul), a także wspomniany już Żywot Waldaberta. Jak więc widać, Adsotrzymał się zazwyczaj formuły, której użył, pisząc o Antychryście, czyliprzedstawiania postaci poprzez opis jej życia.Przechodząc zatem do interesującego nas utworu, należy stwierdzić,że przyjmuje się, iż Adso napisał swoje dziełko o Antychryście przedrokiem 954 na wyraźne życzenie królowej Gerbergi, żony ówczesnegokróla Ludwika IV Zamorskiego. Data ta jest określona przez to, iż właśniew tym roku zmarł król, o którym Adso wspomina pobieżnie w nociededykacyjnej. Wydaje się jednak, że można ją przesunąć jeszcze kilka latwstecz, bowiem we wspomnianym wstępie Adso chwali także kapelanakrólewskiego Roryka, który w roku 949 został już biskupem - tak więclist musiał zostać napisany jeszcze i przed tą datą.Sam tekst jest wzorcowym przykładem powiązania oczekiwań wielkiegokróla końca czasów z dworem francuskim (stanowi też być możejakąś parafrazę, zbudowaną w nawiązaniu do przypisywanej św. Remigiuszowiprzepowiedni odnośnie do losów Francji). Była to również zapewnesubtelna forma pocieszenia ze strony Adsa i odpowiedź na lęki samejkrólowej o tron, losy królestwa i jej synów, dające się wyczuć w nociededykacyjnej listu, które to w powiązaniu z pojawiającymi się w tamtymokresie coraz silniejszymi tendencjami do oczekiwania na koniec świata,w związku ze zbliżającym się wówczas rokiem 1000, mogły ją pobudzićdo zainteresowania się postacią Antychrysta (często bowiem w takichprzypadkach lęki wyrażają się przez uciekanie przed problemami w mistycyzmi szukanie wyjaśnienia bieżących problemów w odniesieniu doporządku wyższej rzeczywistości). Jak się zresztą później okazało, lękikrólowej nie były nieuzasadnione, bowiem francuska dynastia Karolingów(potomków Karola Wielkiego) wygasła właśnie na Ludwiku V, któryzostał pozbawiony tronu w roku 987 - czyli około 40 lat po napisaniuponiższego traktatu i jeszcze za życia samego Adsona - przez Hugona236FRONDA 44/45

Kapeta, który zapoczątkował kolejną dynastię.Czy zatem Adso „niechcący" - dla pocieszeniasięgając po sybilliańskie elementydotyczące cesarza końca czasów - zapoczątkowałna szerszą skalę tradycję, któraprzejawiła się później w licznych przepowiedniachi oczekiwaniach dotyczącychjakiegoś francuskiego króla z przyszłości?Wydaje się - poprzez stwierdzenia zawartew samym traktacie - że Adso nie byłw swoim czasie odosobniony w tych domniemaniach(nawet jeszcze w XIX wiekusłynna była przepowiednia franciszkaninaRocco z góry Synaj, który między innymimiał przepowiedzieć, że pod koniec czasów Galia odrodzi się poprzezpowstanie, na czele którego stanie książę z królewskiego rodu).Wracając do samego traktatu, trzeba stwierdzić, że wywarł on olbrzymiwpływ na całe późniejsze pisarstwo dotyczące Antychrysta i w ogólena sam sposób widzenia tego zagadnienia. Do tej pory bowiem koncentrowanosię raczej na wyjaśnianiu tekstów biblijnych i Antychrystemzajmowano się o tyle, o ile dotyczyły go owe teksty. Z drugiej zaś stronypojawiła się liczna grupa tekstów tzw. tradycji sybilliańskiej, które częstoprezentowały odmienne od biblijnego widzenie wydarzeń w czasachostatecznych lub wprowadzały całkiem nieznane tradycji biblijnej elementy,często dezorganizując tym samym spojrzenie na całe zagadnieniei wprowadzając w nie dodatkowe zamieszanie.Zasługa Adsa była więc w tym względzie dwupoziomowa. Po pierwsze,usystematyzował istniejący materiał poprzez oddzielenie go od wyjaśnianiatekstu biblijnego i zebranie tych wszystkich wyjętych „faktów"z życia Antychrysta w zwartą formę chronologicznego życiorysu. Podrugie zaś, trzymając się biblijnego, czyli klasycznego i ortodoksyjnegorozumienia postaci Antychrysta i zdarzeń z nim związanych, jakie byłoprezentowane przez chrześcijańskich pisarzy, pozbierał, usystematyzowałi włączył do tego zakresu te elementy z tradycji sibilliańskiej, któremożna było uzgodnić z tradycją chrześcijańską lub wyjaśnić przez nią.ZIMA 2008237

Powtórzyć zatem należy, że jego wielka zasługależała w obu przypadkach w systematyzacjiwiedzy, co w konsekwencji spowodowało wielkąpopularność utworu i jego oddziaływanie,które trwa po dzień dzisiejszy.Stało się tak również dlatego, że strukturautworu przypomina formalnie bardzo popularnew średniowieczu życiorysy świętych, którychformuła była dobrze znana ówczesnymczytelnikom, przy czym opis wartości został tu zastąpiony opisem antywartości,cudów - antycudami, Chrystusowi (na Którego życiu częstowzorowano żywoty świętych) przeciwstawiono tu przykład antyświętegow postaci Antychrysta. Ciekawostką w tym względzie jest też paralela,którą Adso chciał osiągnąć przez porównanie 40-dniowego okresuod Zmartwychwstania do Wniebowstąpienia Chrystusa z okresem odśmierci Antychrysta do powtórnego przyjścia Chrystusa na Sąd (który tookres obliczony z istniejącej w Księdze Daniela 12,11-12 różnicy pomiędzy1290 a 1335 dniami tradycyjnie wynosił 45 dni). Właśnie z powodupróby osiągnięcia tego jeszcze jednego zamierzonego porównania, Adso„skrócił" ten okres po śmierci Antychrysta do 40 dni. Chociaż nie było tozgodne z tekstem biblijnym, to jednak w wyniku popularności traktatustało się w późniejszym okresie często powtarzaną tezą.Co zaś do autorów (poza tekstami biblijnymi), za którymi Adso podążaw opisywaniu zdarzeń z życia Antychrysta, najwidoczniejsze są wpływy(czy wręcz zaczerpnięte fragmenty) św. Augustyna, św. Hieronima,św. Grzegorza Wielkiego, św. Bedy Czcigodnego, Alcuina, bł. RąbanaMaura, Haimona z Auxerre (czy z drugiej strony z Sybilli Tyburtyńskiej).Jest to o tyle ważne, że to właśnie tym autorom oraz np. św. Anzelmowi,Honoriuszowi z Autun, czy św. Tomaszowi z Akwinu i św. Bonawenturze,było w późniejszym czasie najczęściej przypisywane dziełko Adsona.I choć o prawdziwym autorze z czasem zapomniano, to jednak właśnieto przypisywanie jego pracy tak znanym postaciom, spowodowało dodatkowąpopularność utworu.Jak jednak mogło się stać, że zapomniano o właściwym autorze? Najprawdopodobniejwynikło to z faktu, że kilkadziesiąt lat po napisaniudziełka przez Adsona niejaki Albuinus, nauczyciel i eremita, wysłał ten238FRONDA 44/45

traktat o nadejściu Antychrysta do zainteresowanego tym zagadnieniemarcybiskupa Kolonii Heriberta. Ów Albuinus zmienił przy tym noty dedykacyjnei zamiast Adsona, który list napisał i królowej Gerbergi, która nalist oczekiwała, wstawił „odpowiednio" siebie i oczekującego arcybiskupaHeriberta, do którego sam kierował teraz ten list. Później przez podobieństwoimion mylnie skojarzono owego Albuina z Alcuinem, słynnymmnichem benedyktyńskim i nauczycielem z VIII wieku, który był jednymz twórców tzw. renesansu karolińskiego. Odtąd kopiści zaczęli myśleć, żejest to Żywot Antychrysta, który Alcuin miałby rzekomo napisać dla KarolaWielkiego. Później zaś jeszcze zaczęto go przypisywać uczniom Alcuina,bł. Rabanowi Maurowi i Haimonowi z Auxerre oraz innym wyżejwspomnianym autorom. I tak dziełko Adsona, choć on sam na długi czasbył zapomniany, przeszło jednak pod nazwiskami znanych autorów doświatowego dziedzictwa kulturowego. Popularność jego utrzymywała siębowiem przez cały okres średniowiecza i pojawiało się ono bardzo często(oczywiście bez wyciętych not dedykacyjnych) jako Pismo o Antychryściew licznych kopiowanych zbiorach żywotów świętych oraz w kolekcjachdzieł teologicznych, zbiorach kazań, czy kronikach, a od XIV wieku równieżw zbiorach przepowiedni (co świadczy o wszechstronności tegotraktaciku, który przecież nie jest stricte przepowiednią).Olbrzymie znaczenie tego utworu w popularyzowaniu zagadnieniaAntychrysta przejawiało się także we wpływie, jaki miał on na sztuki graficzne,które przedstawiały zdarzenia ostateczne oraz na średniowiecznąsztukę sceniczną, jak np. XII-wieczna Sztuka o Antychryście, czy średniowieczneangielskie sztuki o Antychryście z tzw. kręgu Chester - zaliczanedo jego bezpośrednich pochodnych. Warto zatem zapoznać się z tą„perłą antychrystologii" i wyrobić sobie o niej własne zdanie.JAKUB SZYMAŃSKIPowyższy tekst jest fragmentem przygotowywanej na rok 2008 książkiJakuba Szymańskiego pt. Antychryst i koniec świata. Zbiór najważniejszychświadectw, stanowiącej przegląd antychrystologii w ciągu wiekówi encyklopedyczny zbiór wiedzy dotyczącej misterium iniąuitatis.ZIMA 2008

Mówi Paweł Apostoł, że Antychryst nie nadejdzie naświat wprzód, jeżeli pierwsze nie nadejdzie odstępstwo,to znaczy Jeżeli wcześniej nie odstąpią wszystkie królestwaod rzymskiego imperium, któremu niegdyś byłypoddane. Ten zaś czas jeszcze nie nadszedł, gdyż mimoże widzimy królestwo Rzymian po większej części zniszczone,Jednak tak długo, jak przetrwają królowie Franków,którzy powinni dzierżyć rzymskie imperium, niezaginie w całości godność rzymskiego królestwa, gdyżbędzie trwała w swoich królach.List do królowejGerbergio pochodzeniu i czasie AntychrystaADSON Z MONTIER-EN-DERNajwspanialszej królowej i królewską godnością umocnionej, umiłowanejBogu, miłej wszystkim świętym, matce mnichów i przewodniczce zakonnic,królowej pani Gerberdze, brat Adso, ostatni z jej wszystkich sług,pozdrowienie i pokój wieczny.Przez to, Pani Matko, iż zasłużyłem na miłosierdzia waszego zarodek,zawsze byłem wam jak osobisty sługa pomiędzy wszystkimi wiernymi.Stąd chociaż niegodne byłyby przed Panem prośby moich modlitw, jednakza was i za seniora waszego, króla pana, a także i za powodzenie waszychsynów proszę miłosierdzia Boga naszego, aby wam i szczyt władzyhojnie zachował w tym życiu i uczynił was po tym życiu w niebie z Sobąszczęśliwie królującymi. Ponieważ jeżeli Pan ofiaruje wam pomyślność,240FRONDA 44/45

ZIMA 2008241

a synom (waszym) dłuższe życie, wiemy i wierzymy bez wątpienia w wywyższenieKościoła Bożego i większe przymnożenie zastępów naszej religii.Tego ja, wasz wierny, życzę i bardzo pragnę, gdyż jeżeli mógłbympozyskać wam całe królestwo, uczyniłbym to z przyjemnością, lecz żeowego uczynić nie mogę, będę się modlił do Pana, aby Jego łaska poprzedzaławas zawsze w waszych dziełach, a pobożnie następowała chwałaJego i miłosierdzie, abyście mogli wypełnić poleconymi Bożymi zamierzeniamidobra, których pragnęliście, i by stąd była wam ofiarowanakorona Królestwa Niebieskiego. Zatem, że macie pobożną chęć słuchaćPisma i często rozmawiać o naszym Zbawicielu, czy też także dowiedziećsię o Antychrysta bezbożności i prześladowaniu, a także i o jego mocy,i narodzeniu, życzliwi jesteście mi nakazać, jako słudze waszemu, abymzechciał nieco napisać wam i po części zawiadomić o Antychryście, chociażnie potrzebujecie słuchać tego ode mnie, gdyż macie między waminajroztropniejszego kapelana domowego Roryka, najjaśniejsze zwierciadłocałej mądrości i wymowności, tak osobliwe w naszym wieku.Zatem (gdy) o Antychryście chcecie wiedzieć, poznajcie, po pierwsze,dlaczego został tak nazwany. To znaczy dlatego, iż Chrystusowi będzie wewszystkim przeciwny, to jest będzie czynił (rzeczy) przeciwne Chrystusowi.Chrystus przyszedł pokorny, ten przybędzie pyszny. Chrystus przyszedłpokornych podźwignąć, grzeszników usprawiedliwić, ten przeciwnie,pokornych odrzuci, grzeszników wywyższy, bezbożnych pochwali,zawsze będzie nauczał wad, które są przeciwne cnotom. Zniszczy prawoewangeliczne, na świat przywoła na powrót czczenie demonów, poszukiwałbędzie własnej chwały i nazwie się wszechmocnym bogiem. Tenzatem Antychryst będzie miał wielu swojej złości posługaczy, z którychliczni już (go) poprzedzili na świecie, takim był: Antioch, Neron, Domicjan.Także teraz, w naszym czasie, znamy wielu będących Antychrystami.Ktokolwiek bowiem, czy to świecki, czy kanonik, czy mnich, (który)żyje przeciw sprawiedliwości i zwalcza zasady swojego stanu, a (temu) cojest dobre bluźni, jest Antychrystem i sługą Szatana.Lecz rozważmy już o pochodzeniu Antychrysta. Nie zaś, aby to, comówię (było) wynalezione lub wymyślone z własnego rozumu, ale baczniezebrane z ksiąg, w których to wszystko znajduję zapisane. Jak zatemmówią nasi autorzy, Antychryst narodzi się z narodu żydowskiego, toznaczy ze szczepu Dana wedle proroctwa mówiącego: „Stanie się Dan242FRONDA 44/45

wężem na drodze, żmiją rogatą na ścieżce" (Rdz 49,17). Bowiem zasiądziejak wąż na drodze, i będzie na ścieżce, aby tych, którzy przechodzilibypoprzez ścieżki sprawiedliwości, ugryźć i zabić trucizną swojej złości.Narodzi się zaś z kopulacji ojca i matki, tak jak u innych ludzi, a nie,jak mówią niektórzy, z samej dziewicy. Lecz jednak cały będzie poczętyw grzechu, w grzechu spłodzony, i w grzechu się narodzi. W samym zaśjego początku poczęcia diabeł równocześnie wejdzie w łono jego matkii z mocy diabła będzie pielęgnowany i chroniony w brzuchu matki, i mocdiabła zawsze będzie z nim. A jako do wnętrzności Matki Pana naszegoJezusa Chrystusa przybył Duch Święty i Ją zacienił Swą Mocą, i napełniłBoskością, aby poczęła z Ducha Świętego, i to, co się narodziło było Boskimi Świętym. Tak także diabeł w matkę Antychrysta się zapuści, i całąją wypełni, całą otoczy, całą opanuje, całą wewnątrz i na zewnątrz posiądzie,aby diabeł „począł" poprzez współdziałającego człowieka, i to,co będzie narodzone, całe było nieprawe, całe złe, całe zatracone (Adsonie ma tu oczywiście na myśli tego, iż Antychryst będzie np. „wcielonymLucyferem" ale po prostu to, iż narodzi się z opętanej matki, jako zwykłyczłowiek, ale z dopustu Bożego, z Bożej Przed-wiedzy, dotyczącej w tymprzypadku znajomości tego, jak wielkiego zła dopuści się następnie Antychryst,Adso domniema, iż zostanie dozwolone, aby Antychryst, jakodopełnienie zła, został opętany już w łonie własnej matki - przyp. red.).Stąd i ów człowiek jest nazwany synem zatracenia, gdyż na ile będziemógł, zatraci rodzaj ludzki i sam w końcu zostanie zatracony.Oto usłyszeliście, jak się narodzi, posłuchajcie także o miejscu, gdziepowinien się narodzić. Bowiem jak Pan i Zbawiciel nasz przewidział SobieBetlejem, aby tam dla nas przyjąć człowieczeństwo, i uznał za godne(by tam) się narodzić; tak i diabeł temu człowiekowi zatracenia, którynazywa się Antychrystem, wynajdzie właściwe miejsce, skąd korzeń całegozła powinien powstać, to znaczy z miasta Babilonu. W tym bowiemmieście, które kiedyś było słynnym i chełpliwym miastem pogan i stolicąkrólestwa Persów, narodzi się Antychryst, i powiedziano, że będzie sięwychowywał i przebywał w miasteczkach Betsaida i Korozaim, którymto miasteczkom Pan w Ewangelii czynił wyrzuty, mówiąc: „Biada tobieBetsaido, biada tobie Korozaim" (Mt 11,21). Będzie zaś miał Antychrystmagów, czarowników, wróżbiarzy i zaklinaczy, którzy go za inspiracjądiabła wychowają i wyuczą we wszelkiej nieprawości, fałszywościZIMA 2008243

i bezecnej sztuce. I złe duchy będą zawsze jego przewodnikami i towarzyszami,i nieodłącznymi przyjaciółmi. Następnie przybędzie do Jerozolimyi wszystkich chrześcijan, których nie zdoła do siebie nawrócić, zabijepoprzez różnorodne tortury, a swój tron przygotuje w świętej świątyni.Także (tę) zniszczoną świątynię, którą Salomon wybudował Bogu,przywróci do jej stanu (poprzedniego) i obrzeza się, i będzie się mieniłsynem Boga Wszechmogącego. Królów zaś i książąt nawróci do siebiepierwszych i następnie przez nich pozostały lud. Miejsca zaś - poprzezktóre wędrował Pan Jezus Chrystus - zdepcze i zniszczy najpierw to, coPan ozdobił. A następnie pośle na cały świat swoich zwiastunów i głosicieli.Jego zaś głoszenie i moc rozciągnie się od morza do morza, odwschodu do zachodu, od północy do południa.Uczyni także wiele znaków, wielkich i niesłyszanych cudów. Sprawi,by ogień z nieba strasznie zstępował, drzewa nagle kwitły i usychały, morzewzburzy i wnet uspokoi, przyrodę zmieni w różnych postaciach, odwrócibieg i stan wody, w powietrzu pobudzi wiatry i liczne zaburzenia,i inne niezliczone i zdumiewające rzeczy będzie czynił, także zmarłychbędzie poruszał wobec ludzi, tak, aby w błąd zostali wprowadzeni, jeżelito uczynić zdoła, także wybrani. Bowiem kiedy zobaczą tak wielkie i tegorodzaju znaki także i ci, którzy są doskonałymi i wybrańcami Bożymi,zawahają się, czy (może) sam (rzeczywiście) jest Chrystusem, który maprzybyć na końcu świata wedle Pism, czy też nie.Wywoła zaś prześladowanie pod wszelkim niebem przeciw chrześcijanomi wszelkim wybranym. Podźwignie się zatem przeciw wiernymtrzema sposobami, to znaczy terrorem, darami i cudami. Ofiaruje wierzącymw niego skarby złota i srebra. Których zaś nie zdoła popsuć darami,przezwycięży terrorem. Których zaś nie zdoła przestraszyć znakamii cudami, spróbuje zwieść. Których ani znakami nie zdoła (zwieść), (tych)zabije wobec wszystkich nędzną śmiercią męczonych okrutnie. Wówczasbędzie takie prześladowanie, jakiego nie było na ziemi od czasu, kiedypowstały ludy, aż do czasu owego. Wówczas ci, którzy będą na polu,uciekną w góry, mówiąc: Upadnijcie na nas, a do pagórków: Przykryjcienas, a ten, kto (będzie) na dachu, nie zejdzie do domu swego, aby zabraćcokolwiek z niego. Wówczas każdy wierny chrześcijanin, który zostanieznaleziony, albo zaprze się Boga, albo czy to przez żelazo, czy to przezogień pieca, czy to przez węże, czy to przez dzikie zwierzęta, czy to przez244FRONDA 44/45

jakikolwiek inny jakiś rodzaj tortur zostanie zgładzony, jeżeli wytrwaw wierze.To zaś tak straszne i przerażające prześladowanie utrzyma się na całymświecie trzy i pół roku. Wówczas zostaną skrócone dni ze względuna wybranych. Gdyby bowiem Pan nie skrócił dni, nikt by nie ocalał.Gdyż czas, kiedy nadejdzie tenże Antychryst, lub kiedy zacznie sięuwidaczniać dzień sądu, objawia Paweł Apostoł w liście do Tesaloniczan:„W sprawie przyjścia Pana naszego Jezusa Chrystusa" - aż do tego miejsca,gdzie mówi: „dopóki nie przyjdzie najpierw odstępstwo i nie objawisię człowiek grzechu, syn zatracenia" (2 Tes 2,1-3). Wiemy bowiem, że pokrólestwie Greków, czy też także po królestwie Persów, z których pierwszerównież w swoim czasie rosło w wielką chwałę i kwitło najwyższąmocą do końca, także po pozostałych królestwach zaczęło się królestwoRzymian, gdyż było mocniejsze od wszystkich wcześniejszych królestw,i wszystkie królestwa ziemi miało pod swoim panowaniem, a wszystkieludy i narody podlegały Rzymianom, i służyły im pod daniną. Stąd dlategomówi Paweł Apostoł, że Antychryst nie nadejdzie na świat wprzód,jeżeli pierwsze nie nadejdzie odstępstwo, to znaczy jeżeli wcześniej nieodstąpią wszystkie królestwa od rzymskiego imperium, któremu niegdyśbyły poddane. Ten zaś czas jeszcze nie nadszedł, gdyż mimo, że widzimykrólestwo Rzymian po większej części zniszczone, jednak tak długo, jakprzetrwają królowie Franków, którzy powinni dzierżyć rzymskie imperium,nie zaginie w całości godność rzymskiego królestwa, gdyż będzietrwała w swoich królach.Niektórzy zaś nasi doktorzy mówią, że jeden z królów Franków, którybędzie w czasie ostatnim, będzie posiadał w całości rzymskie imperium.I sam będzie największym i ostatnim z wszystkich królów. Który po tym,jak rządziłby szczęśliwie królestwem, na koniec przybędzie do Jerozolimyi na Górze Oliwnej złoży swoją koronę i berło. To będzie koniec i dokonaniechrześcijańskiego imperium Rzymian. I potem, wedle przytoczonegostwierdzenia Pawła Apostoła, mówią, że Antychryst ma nadejśćniebawem, i wówczas zostanie zapewne ujawniony człowiek grzechu,to znaczy Antychryst, który, mimo że będzie człowiekiem, będzie jednakźródłem wszystkich grzechów i synem zatracenia, to znaczy synemdiabła, nie poprzez naturę, ale poprzez naśladowanie, gdyż we wszystkimwypełni wolę diabła; ponieważ pełnia mocy diabelskiej i wszelkichZIMA 2008245

złych cech zamieszka w nim cieleśnie, w którym to będą wszelkie ukryteskarbce złości i nieprawości. Który sprzeciwia się, czyli jest przeciwnyChrystusowi Bogu we wszystkich Jego członkach, i wynosi się, to znaczypowstaje w pysze ponad wszystko, co nazywa się Bogiem, czyli ponadwszystkich bożków pogan, to znaczy Herkulesa, Apollina, Jowisza,Merkurego, których poganie uważali za bogów. Ponad wszystkich owychbogów wyniesie się Antychryst, gdyż uczyni się większym i silniejszymod nich wszystkich. I nie jedynie ponad nich, lecz także ponad wszystko,co jest czczone, to znaczy ponad Trójcę Świętą, która jedynie winna byćczczona i adorowana przez wszystkie swoje stworzenia. Tak się wyniesie,że zasiądzie w świątyni Bożej, okazując się, jakby był Bogiem. Bowiemjak powiedzieliśmy powyżej, narodzony w państwie babilońskim, przybędziedo Jerozolimy i obrzeza się, mówiąc Żydom: „Ja jestem Chrystuswam obiecany, który przybyłem dla waszego zbawienia, aby was, którzyjesteście rozproszeni, zgromadzić i bronić". Wówczas popłyną do niegowszyscy Żydzi, mniemający, że przyjmują boga, ale przyjmą diabła. Albotakże w świątyni Bożej zasiądzie Antychryst, to znaczy w świętym Kościele,czyniąc wszystkich chrześcijan męczennikami; i zostanie wyniesionyw górę i osławiony, gdyż w nim będzie głowa (przywódca) wszystkichzłych, diabeł, który jest królem nad wszystkimi synami pychy.Lecz nie nagle i nie niespodziewanie nadejdzie Antychryst, i niecały jednocześnie rodzaj ludzki zwiedzie i zatraci swoim błędem, (bowiem)przed jego wystąpieniem dwaj wielcy prorocy zostaną posłanina świat, to znaczy Enoch i Eliasz, którzy przeciw atakowi Antychrystaobwarują wiernych Bogu opatrznościowym uzbrojeniem i pouczą ich,i pokrzepią, i przygotują wybranych do wojny, nauczając i głosząc trzyi pół roku. Jacykolwiek zaś z synów Izraela będą znalezieni w tamtymczasie, ci dwaj najwięksi prorocy i doktorzy nawrócą (ich) do łaski wiary,i od trwogi tak wielkich tłumów w części wybranych przyprowadząniepokonanych. Wówczas zostanie spełnione to, co Pismo Święte mówi:„Choćby liczba synów Izraela była jak piasek morski, tylko Reszta będziezbawiona." (Rz 9,27). Po tym zaś, jak przez trzy i pół roku wypełniąswoje głoszenie, niebawem zacznie płonąć prześladowanie Antychrysta,i przeciw nim pierwszym porwie Antychryst swoją broń, ich zabije,jak w Apokalipsie jest opisane: „A gdy dopełnią swojego świadectwa,Bestia, która wychodzi z Czeluści, wyda im wojnę, zwycięży ich i zabi-246FRONDA 44/45

je" (Ap 11,7). Po tym zatem, gdy owi dwaj zostaną zamordowani, odtądprześladujący pozostałych wiernych albo uczyni chwalebnymi męczennikami,albo zwróci ich do odstępstwa. A jacykolwiek by w niego uwierzyli,przyjmą na czole znak jego cechy.Lecz gdy powiedzieliśmy o jego początku, powiedzmy, jaki będziemiał koniec. Ten zatem Antychryst, syn diabła i całej złości mistrz najgorszy,gdy przez trzy i pół roku, jak zostało przepowiedziane, wielkimprześladowaniem będzie dręczyć cały świat i lud Boży strapi różnymikarami, po tym jak zabije Eliasza i Enocha, i pozostałych wytrwałychw wierze ukoronuje męczeństwem, do końca dojdzie sąd Boży nad nim,jak błogosławiony Paweł napisze, mówiąc: „którego Pan Jezus zgładzitchnieniem swoich ust" (2 Tes 2,8). Czy to Pan Jezus zgładzi go mocąSwej potęgi, czy też archanioł Michał go zgładzi, to (i tak) poprzez mocPana naszego Jezusa Chrystusa zostanie zabity, a nie przez moc jakiegośanioła lub archanioła. Przekazują zaś doktorzy, iż na Górze Oliwnej zostaniezabity Antychryst, w namiocie i na tronie swoim, w tym miejscu,naprzeciw którego Pan wstąpił do niebios.Musicie dalej wiedzieć, że po tym, jak zostanie zabity Antychryst, nienatychmiast nadejdzie dzień sądu, ani nie natychmiast nadejdzie Pan nasąd, lecz jak to rozumiemy z Księgi Daniela, udzieli Pan wybranym 40dni, aby czynili pokutę, dlatego, iż zostali zwiedzieni przez Antychrysta.Następnie zaś, jak wypełnią tę pokutę, jaki będzie okres czasu, aż dochwili, gdy Pan nadejdzie na sąd, nie ma takiego co by wiedział, lecz pozostajeto w dyspozycji Bożej, gdyż będzie sądził w tej porze wieku, którąprzed wiekami przeznaczył (jako) będącą do sądzenia.Oto, Królowo Pani, ja, wasz wierny, to, co nakazaliście, wypełniłemwiernie i jestem gotowy w pozostałych życzeniach, które będziecie nakazywać,być posłuszny.ADSON Z MONTIER-EN-DERTłumaczenie: Jakub Szymański

Sołowjow opowiada, że w jego czasach, w jednej z rosyjskichguberni, zaczęła przyjmować się pewna nowareligia, skrajnie upraszczająca sprawowanie liturgii. Jejwyznawcy „po wydrążeniu sobie w jakimś mrocznym kącieizby średniej wielkości dziury w ścianie... przykładalido niej wargi, powtarzając po wielokroć z uporem: izbomoja, dziuro moja, zbawcie mnie!". W tym niewiarygodnym wariactwie - zauważa Sołowjow - zaletą było poprawne używanie pojęć: „izbę nazywano izbą, a dziurę.,nazywano dziurą". W naszym świecie dzieje się coś gorszego - dowodzi niezmordowany filozof. „Człowiek utraclł dawną klarowność. Jego izba urosła do rangi «Królestwa Bożego na ziemi», dziurę zaś zaczęto nazywać«nową Ewangellą»".ANTYCHRYSTSOŁOWJOWAZIELONY PACYFISTAKARDYNAŁ GIACOMO BIFFI248FRONDA 44/45

Na prośbę papieża Benedykta XVI kardynał Giacomo Biffi, emerytowanyarcybiskup Bolonii, wygłosił w marcu 2007 roku rekolekcje wielkopostnew Watykanie. Ich głównym tematem był problem Antychrysta. Oto jednaz katechez kardynała dla papieża.Pod koniec XIX wieku najbardziej rozpowszechnioną opinią była ta, żerozpoczynające się stulecie będzie nadejściem postępu, dobrobytu i pokoju.Victor Hugo, wraz z odchodzącym poprzednim wiekiem, prorokował:„Ten wiek był wielki, kolejny będzie szczęśliwy".1. Sołowjow nie ulega tej, jakże laickiej, naiwności i w swym ostatnimdziele Trzy dialogi i opowieść o Antychryście, datowanym na Wielkanoc1900 roku, na parę miesięcy przed swą śmiercią, przewiduje, iż XX wiekbędzie naznaczony wieloma wojnami, krwawymi rewolucjami oraz walkamibratobójczymi.Pod koniec tego wieku narody europejskie, przekonane o poważnychkrzywdach, jakie wyrządziła im ich wzajemna rywalizacja, powołają -powiada Sołowjow - Stany Zjednoczone Europy. Lecz „problem życiai śmierci, ostatecznego losu świata i człowieka, dodatkowo powikłanew wyniku nowych badań i odkryć fizjologicznych i psychologicznych,pozostają nadal nierozwiązane. Następuje tylko jeden, doniosły fakt negatywny:ostateczny upadek teoretycznego materializmu" 1 . To jednakżewcale nie doprowadzi do rozpowszechnienia się i umocnienia wiary.Przeciwnie, szerzyć się będzie niedowiarstwo. Tak, iż w końcu nad cywilizacjąeuropejską zaciąży coś, co moglibyśmy nazwać pustką. Właśniew tejże pustce ukaże się i zadomowi obecność i działanie Antychrysta.2. Bardziej od wydarzeń dziejących się w wyobraźni Sołowjowa - w którejAntychryst najpierw zostaje wybrany na prezydenta Stanów ZjednoczonychEuropy, następnie ogłoszony imperatorem rzymskim, rozciągawładzę na cały świat, a w końcu przejmuje panowanie nad życiem i organizacjąKościoła - ważniejsze jest wskazanie na cechy przypisywanetej postaci.1W. Sołowjow, Krótka opowieść o Antychryście, w: tenże, Wybór pism, tom 2, tłum.I. Zychowicz, Poznań 1988, s.122-150.ZIMA 2008249

Był on - mówi Sołowjow -„przekonanym spirytualistą". Wierzyłw dobro, a nawet w Boga, lecz„dawał pierwszeństwo przed Nimsobie". Był ascetą, naukowcem, filantropem.Dawał „wiele znakomitychprzykładów powściągliwości,bezinteresowności i dobroczynności".Już za młodu okazał się zdolnymi wytrawnym egzegetą; jegoopasłe dzieło z zakresu krytyki biblijnejprzyniosło mu tytuł doktorahonoris causa na uniwersyteciew Tybindze.Jednakże dzieło, które przysporzyło mu światowej sławy i uznania,miało tytuł Otwarta droga do powszechnego pokoju i pomyślności: „łącząsię tu szlachetny szacunek dla dawnych tradycji i symbolów z szerokimi śmiałym radykalizmem społeczno-politycznych postulatów i wskazań,nieograniczona wolność myśli z najgłębszym zrozumieniem dla wszelkiejmistyki, absolutny indywidualizm z gorącym oddaniem dobruwspólnemu, najwznioślejszy idealizm zasad przewodnich z pełną życiowąkonkretnością praktycznych rozwiązań". Co prawda, niektórzy wierzącyludzie dopytywali się, czemu nie ma w nim ani jednej wzmianki0 Chrystusie, lecz inni odpowiadali: „Skoro treść dzieła jest przenikniętaprawdziwie chrześcijańskim duchem czynnej miłości i wszechogarniającejżyczliwości, to czegóż jeszcze więcej chcecie?". Zresztą, „początkowonie czuł nawet do Jezusa wrogości". Nawet potrafił docenić Jego dobrąwolę i wzniosłe nauczanie. Niemniej, trzech spraw w odniesieniu do Jezusanie był w stanie zaakceptować. Przede wszystkim Jego podejścia dokwestii moralnych. „Chrystus jako moralista - twierdził - dzielił ludzina dobrych i złych, ja połączę ich za pomocą dóbr jednakowo potrzebnychdobrym i złym". Ponadto, nie zgadzał się z „Jego absolutną jedynością".Jest jednym z wielu; albo lepiej: - rozważał w sobie - był moim poprzednikiem,ponieważ to ja jestem doskonałym i ostatecznym zbawcą,1 oczyściłem Jego przesłanie z tego, co nie jest do przyjęcia dla dzisiejszegoczłowieka. Zwłaszcza nie mógł znieść tego, że Chrystus żyje. Toteż250FRONDA 44/45

histerycznie powtarzał: „Nie ma Go wśród żywych, nie ma i nie będzie.Nie zmartwychwstał, nie, nie, nie! Zgnił, zgnił w grobie...".3. Lecz to, co w wizji Sołowjowa wydaje się najoryginalniejsze i najbardziejzaskakujące - i w związku z tym zasługuje na głębsze potraktowanie - tofakt przypisania Antychrystowi zalet pacyfisty, ekologa i ekumenisty.I. Jak już wiemy, tematami przewodnimi literackiego arcydzieła naszegobohatera były pokój i dobrobyt. I są to idee, które uda mu się urzeczywistnić.W drugim roku swego panowania jako rzymski i światowywładca będzie mógł obwieścić: „Narody świata! Spełniły się obietnice!Wieczny powszechny pokój nastał". Właśnie w tym względzie dojrzewaw nim przekonanie o jego wyższości nad Synem Bożym: „Chrystus przyniósłmiecz - ja przyniosę pokój".By lepiej zrozumieć myśl Sołowjowa na ten temat, warto przytoczyćto, co wypowiada on ustami Pana Z, to jest rozmówcy, za którym ukrywasię autor: „Chrystus przyszedł, by przynieść na ziemię prawdę, lecz ona,podobnie jak i dobro, przede wszystkim wprowadza podziały". „Istniejebowiem - wyjaśnia Sołowjow - pokój dobry, pokój chrześcijański, opartyo ów podział, jaki Chrystus wniósł w świat, a ściślej mówiąc, o oddzieleniedobra od zła, prawdy od kłamstwa; istnieje również pokój zły, pokójświatowy, bazujący na wymieszaniu się czy też zewnętrznej jedności tego,co wewnątrz jest w stanie wzajemnej wojny". Jeśli chodzi o rozważaniao wojnie w najszerszym i najbardziej podstawowym znaczeniu tego pojęcia,przypomnę, że pierwszy z trzech dialogów Sołowjowa jest poświęconyw całości krytyce tołstojowskiego pacyfizmu i doktrynie non-violence.Wojna - jak tłumaczy - z całą pewnością jest złem, lecz trzeba zgodzićsię z tym, że zarówno w życiu jednostek, jak i narodów, istnieją sytuacje,gdy na podłą przemoc nie wystarczy odpowiedzieć pouczeniami czy dobrymsłowem. Możemy stwierdzić za Sołowjowem, że ideały pokoju czybraterstwa stanowią bezsprzeczne i obowiązkowe wartości chrześcijańskie,niemniej za takie nie można uznać pacyfizmu ani też teorii non-violence,które na poziomie społecznym zbyt często prowadzą do nadużyćwładzy i skazania na bezbronność maluczkich i słabych, pozostawionychna łaskę ludzi możnych i nieprawych.ZIMA 2008251

II. Antychryst będzie również ekologiem lub przynajmniejmiłośnikiem zwierząt. Oczywiście chodzi o terminywspółczesne, których z całą pewnością Sołowjow nieużywa, niemniej jego opis pozostaje dość jednoznaczny:„Nowy władca ziemi był przede wszystkim litościwymfilantropem - i nie tylko filantropem, lecz także filozofem.Sam będąc wegetarianinem, zakazał wiwisekcji,wprowadził surowy nadzór nad rzeźniami i popierał nawszelkie sposoby towarzystwa opieki nad zwierzętami".III. Antychryst wreszcie okaże się wspaniałym ekumenistą,zdolnym do dialogu „w natchnionych, pięknychsłowach". Zwoła przedstawicieli wszystkich wyznańchrześcijańskich „na sobór powszechny, który odbędziesię pod jego przewodnictwem" Jego działalnośćbędzie zmierzać do poszukiwania porozumienia pomiędzywszystkimi na drodze przyznawania najbardziejupragnionych przywilejów. „Ale skoro nie możecie pogodzićsię między sobą - przemówi do przybyłych naekumeniczne zebranie - to mam nadzieję, że ja pogodzęwszystkie wasze stronnictwa, okazując im wszystkimjednakową miłość i jednakową gotowość ku temu,by zadośćuczynić autentycznemu pragnieniu każdegoz nich" Ziści ten plan, gwarantując katolikom ziemską władzę papieża,prawosławnym budując instytut gromadzący i przechowujący wszelkiecenne sprzęty liturgiczne należące do tradycji wschodniej, dla protestantówzaś powołując do istnienia szczodrze finansowane centrum wolnychstudiów biblijnych. Ów zewnętrzny i „ilościowy" ekumenizm powiedziemu się niemalże idealnie. Masy chrześcijan zaangażują się na jego rzecz.Tylko grupka katolików pod wodzą papieża Piotra II, niewielka liczbaprawosławnych ze starcem Janem na czele oraz kilku protestantów,których wyrazicielem będzie profesor Pauli zdołają się oprzeć urokowiAntychrysta. Tym uda się osiągnąć ekumenizm prawdy, gromadząc sięw jednym Kościele i uznając prymat Piotrowy. Lecz będzie to ekumenizmeschatologiczny, uskuteczniony u kresu dziejów. „Tak - opowiada252FRONDA 44/45

Sołowjow - dokonało się zjednoczenie Kościołów wśród ciemnej nocy,na wysokim i ustronnym miejscu.Ale nocna ciemność rozświetliła się nagle jasnym blaskiem i wielkiznak ukazał się na niebie: Niewiasta obleczona w słońce, księżyc pod jejstopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu".4. Jakie więc „prorocze napomnienie" dociera do naszych czasów za sprawątej przenośni wielkiego rosyjskiego filozofa? Nadejdą dni, powiadaSołowjow, kiedy to w samym łonie chrześcijaństwa będzie się podchodziłow taki sposób do wydarzenia zbawczego - które można przyjąć wyłączniena drodze trudnego, odważnego, konkretnego i rozumnego aktuwiary - iż będzie ono zamieniane na całą serię „wartości" łatwych dosprzedania na światowych rynkach. Takiego ryzyka musimy się strzec.Nawet jeśliby takie chrześcijaństwo, w którym mowa wyłącznie o łatwoprzyswajalnych „wartościach" zdołało otworzyć nam na oścież drzwi nasalony, na społeczne i polityczne wiece czy do programów telewizyjnych,nie możemy, a wręcz nie wolno nam, wyrzec się chrześcijaństwa „JezusaChrystusa" chrześcijaństwa, w którego centrum znajduje się „skandal"krzyża i wstrząsająca rzeczywistość zmartwychwstania Pańskiego. Tozagrożenie - chciałbym dodać - w dzisiejszym społeczeństwie nie jestwcale wydumane. Ks. Divo Barsotti wyraził straszną, choć bezsprzecznieaktualną opinię, iż w wielu propozycjach, inicjatywach i przemówieniachmających miejsce w naszych wspólnotach, Jezus Chrystus służy jedynieza pretekst, by zajmować się czymś innym.Ukrzyżowany i zmartwychwstały Syn Boga, jedyny Zbawiciel człowiekanie da się zastąpić całą serią słusznych przedsięwzięć i dobrychpomysłów, dostosowanych do dominującego w świecie sposobu myślenia.On jest „skałą", jak sam wyraźnie powiedział o Sobie, my zaś zbytrzadko mamy odwagę to powtarzać: kto ufa, na niej będzie budował, ktosię sprzeciwia, o nią się roztrzaska. „Kto upadnie na ten kamień, rozbijesię, a na kogo on spadnie, zmiażdży go" (Mt 21,44).5. Przydałoby się pewne wyjaśnienie. Ponad wszelką wątpliwość chrześcijaństwojest zdecydowanie „wydarzeniem"; lecz z podobną pewnościąmożna powiedzieć, że to wydarzenie proponuje i niesie pewne niezaprzeczalne„wartości". Rzecz jasna, nie wolno z miłości do dialoguZIMA 2008253

ozmieniać chrześcijańskiego wydarzenia na ciąg powszechnie uznawanychwartości. Nie można też lekceważyć prawdziwych wartości jak czegoś,co wolno pominąć. Potrzeba zatem rozróżnienia.Istnieją wartości absolutne - lub, jak mówią filozofowie, transcendentalia- są nimi, na przykład, prawda, dobro i piękno. Kto je dostrzega,szanuje i kocha, ten dostrzega, szanuje i kocha Jezusa Chrystusa, nawetjeśli o tym nie wie albo uznaje się za niewierzącego, ponieważ w gruncierzeczy Chrystus jest prawdą, sprawiedliwością i pięknem. Istnieją teżwartości względne (lub kategorialne), jak kult solidarności, umiłowaniepokoju, szacunek do przyrody, postawa dialogiczna itd. Te zasługują nabardziej szczegółową ocenę, by ustrzec się dwuznaczności w wyjaśnianiu.Solidarność, pokój, przyroda, dialog mogą stać się dla nie-chrześcijaninakonkretną okazją do początkowego i nieformalnego zbliżenia się do Chrystusai Jego tajemnicy. Lecz jeśli w jego oczach zaczynają być absolutyzowaneaż do oderwania się od swych obiektywnych korzeni lub, co gorsza,przeciwstawiane są głoszeniu wydarzenia zbawczego, wówczas zmieniająsię w podżeganie do idolatrii i przeszkodę na drodze do zbawienia. Podobnie,w przypadku chrześcijanina, te same wartości - solidarność, pokój,przyroda, dialog - mogą dostarczyć cennych impulsów w uwiarygodnieniucałkowitego i żarliwego przylgnięcia do Jezusa, Pana wszechświatai historii. Tak, na przykład, było ze św. Franciszkiem z Asyżu.Lecz, jeśli chrześcijanin, z zamiłowania w otwieraniu się na świat czyteż dla dobrego sąsiedztwa ze wszystkimi, niczego niemalże nie przeczuwając,zacznie istotnie rozcieńczać wydarzenie zbawcze w zachwyciei podążaniu za tymi wtórnymi celami, wnet zamknie sobie drogę osobistejwięzi z ukrzyżowanym i zmartwychwstałym Synem Bożym, z czasempocznie gustować w grzechu apostazji (odstępstwa), a w końcu odnajdziesię po stronie Antychrysta.6. We wstępie do Trzech dialogów Sołowjow opowiada, że w ówczesnychczasach, w jednej z rosyjskich guberni, zaczęła przyjmować się pewnanowa religia, skrajnie upraszczająca sprawowanie liturgii. Jej wyznawcy„po wydrążeniu sobie w jakimś mrocznym kącie izby średniej wielkościdziury w ścianie... przykładali do niej wargi, powtarzając po wielokroćz uporem: izbo moja, dziuro moja, zbawcie mnie!". W tym niewiarygodnymwariactwie - zauważa Sołowjow - zaletą było poprawne używa-254FRONDA 44/45

nie pojęć: „izbę nazywano izbą, a dziurę... nazywano dziurą" W naszymświecie dzieje się coś gorszego - dowodzi niezmordowany filozof. „Człowiekutracił dawną klarowność. Jego izba urosła do rangi «Królestwa Bożegona ziemi», dziurę zaś zaczęto nazywać «nową Ewangelią»". (Odkrywamytutaj dość srogą polemikę z Tołstojem).Lecz chrześcijaństwo bez Chrystusa i bez Dobrej Nowiny o prawdziwymi osobistym zmartwychwstaniu „jest w gruncie rzeczy tym samym,co pusta przestrzeń, niczym zwykła dziura wydrążona w chłopskiej izbie".Jednym słowem, w moim przekonaniu dziś, bardziej niż kiedykolwiek,mamy do czynienia z kulturą czystego i zwyczajnego „otwarcia" wolnościbez treści, egzystencjalnej pustki. I jest to największą tragedią naszychczasów. Tym większą tragedią, im więcej temu „nic" tej „otwartości" tym„dziurom" z zamiłowania do dialogu, przykleja się jakieś złudne chrześcijańskieetykietki. Poza Chrystusem jako konkretną Osobą, żywą rzeczywistościąi wydarzeniem istnieje jedynie ludzka „pustka" i rozpacz.W Chrystusie, który jest pełnią Ojca, człowiek odnajduje swoje spełnieniei swą jedyną nadzieję.KARDYNAŁ GIACOMO BIFFITłumaczenie: ks. Robert SkrzypczakZIMA 2008

Jeśli Chrystus jest Bogiem i człowiekiem, jak głosi dogmatchalcedoński, to Antychryst jest nie kim innym, jakzaprzeczeniem tego związku. Jeśli na soborze w Chalcedonieogłoszono, że dwie natury są w Chrystusie w mistycznysposób złączone, bez rozdzielenia i bez pomieszania,to Antychryst będzie radykalnym rozdzieleniemtych natur, będzie człowiekiem w jego stanie naturalnym,oddzielonym od Boga.AntychrystzdemaskowanyTOMASZKWANICKIMe rozumiem. Dlaczego wasz Antychryst tak mocno nienawidzi Boga,a sam w rzeczywistości jest dobry a nie zły?2 FRONDA 44/45

Niewygodne pytaniePytanie o Antychrysta jest dzisiaj prawdopodobnie najczęściej ignorowanymproblemem teologicznym. Zagadnienie to wydaje się odstraszaćwspółczesnych teologów. Bo i rzeczywiście, w atmosferze beztroskiegooptymizmu, który dominuje na teologicznych katedrach Zachodu, trudnobyłoby pochylać się nad tak posępną problematyką bez narażenia sięna drwiny. Chrześcijanie włożyli ogromnie wiele wysiłku, by, ile tylkomożna, przypodobać się światu, a, sądząc po dominujących tendencjach,są zdeterminowani zrobić o wiele więcej. W jaki sposób zatem współczesnychrześcijanin miałby zgłębiać zagadnienie Antychrysta, ową tajemnicębezprawia, skoro wszystko, co o niej powiedziano w Piśmie i Tradycji,sugeruje, że wnioski wyciągnięte z tych źródeł postawiłyby pod znakiemzapytania sens wielu przedsięwzięć ostatnich kilkudziesięciu lat. Powiedziećświatu prawdę o Antychryście to narazić się na jeszcze gorsze cięginiż te, które spadły na Kościół po opublikowaniu listu Dominus Iesus.Jeśli, jak głosi dogmat chalcedoński, Chrystus jest Bogiem i człowiekiem,to Antychryst jest nie kim innym, jak zaprzeczeniem tego związku.Jeśli na soborze w Chalcedonie ogłoszono, że dwie natury są w Chrystusiew mistyczny sposób złączone, bez rozdzielenia i bez pomieszania,to Antychryst będzie radykalnym rozdzieleniem tych natur, będzie człowiekiemw jego stanie naturalnym, oddzielonym od Boga. Antychryst tohomo naturalis, a więc taki, jakim czci go nasza przepojona humanitaryzmemepoka, to człowiek, który zastępuje nadprzyrodzoną moc czynieniadobra własną naturalną niemocą.Problemu Antychrysta, jak wskazuje sama nazwa, nie możnarozpatrywać inaczej niż tylko w relacji do Chrystusa. Jegopojawienie nie było możliwe, dopóki czas się nie wypełnił,a Słowo nie stało się ciałem. Jednak, gdy tylko to nastąpiło,umiłowany uczeń Pana od razu demaskuje nie jednego, leczwielu Antychrystów (1J 2,18-22; 2J 1,7). Antychrystami niesą poganie, nieznający chrześcijańskiego orędzia, ale ci,którzy, mieniąc się być chrześcijanami, jednocześnieodrzucają misterium Chrystusa, to misterium, któreterminologia wschodniego chrześcijaństwa oddaje,mówiąc o teandrii - bogoczłowieczeństwie.ZIMA 2008257

Nowożytny humanitaryzmWymownym paradoksem pozostaje wciąż fakt, że epoka, która w imięwywyższenia człowieka skazała religię na wewnętrzną emigrację, wszelkimisposobami redukując jej wpływ na kulturę, w rzeczywistości sprowadziłaczłowieka do poziomu ssaków, gadów i płazów. Homo naturalis,a więc homo sine Gratia to człowiek zredukowany do tego, co w nim czystozwierzęce. Nie sposób utrzymać tezy o wyjątkowości rodzaju ludzkiego,stojąc na gruncie współczesnego humanitaryzmu, zajmującego,w najlepszym przypadku, indyferentną postawę wobec zagadnień religijnych.Możliwe jest tylko jedno z dwóch: albo schylić swój kark przedAbsolutem, uznając potrzebę dopełnienia swej zwierzęcości przez jakiśelement pozaświatowy, albo pozostać zwierzęciem, niczym się od nichjakościowo nie różniąc.Przeciwko temu stwierdzeniu można by oponować, odwołując się dotych cech, które tradycyjnie uznaje się za wyróżnik człowieka. I tak, klasycznymprzykładem jest odwoływanie się do ludzkiej rozumności, którarzekomo stawia człowieka wysoko ponad królestwem zwierząt. Jednaktego rodzaju apologia musi się rozbić o ten prosty fakt, że inteligencja,czyli zdolność do uczenia się, wcale nie jest cechą charakterystyczną człowieka,gdyż dzieli on ją z innymi naczelnymi, natomiast z tego, że potrafimyprzechytrzyć szympansa nie wynika jeszcze, że nasza intelektualnaprzewaga nad nim jest natury jakościowej, a nie jedynie ilościowej - podobniejak nie wynika to z faktu, że potrafimy tworzyć bardziej skomplikowanestruktury społeczne niż mrówki, pszczoły czy innepodobne im owady. Nasz rozum różni się od rozumuszympansa dokładnie w taki sam sposób, w jaki naszaszyja różni się od szyi żyrafy. Jeszcze bardziej wątpliwepodstawy ma powoływanie się na sferę uczuciowączłowieka, bowiem ta sprowadza się do tych samychprocesów chemicznych w organizmie człowieka,psa i większości pozostałych ssaków. Człowiek tozwierzę i, jeśli nie rozstrzygnie on podstawowychzagadnień metafizycznych, pozostanie zwierzęciem(łac. bestia) na zawsze.258 FRONDA 44/45

Różowe chrześcijaństwoTej prawdy nie przełknąłby nikt ze współczesnych braci poszukujących,a sądzę, że nie przełknęłaby jej również spora część chrześcijan, dla którychbycie uczniem Chrystusa sprowadza się przede wszystkim do akceptowanianakazów zgodnej z rozumem, mieszczańskiej moralności. Sądząoni, że właśnie ta rozumność chrześcijaństwa świadczy o jego uniwersalizmie.Tego rodzaju chrześcijanie wolą raczej fałszować obraz Boga, upodabniającgo ile można do siebie samych, a więc do przepojonych ckliwymsentymentalizmem filantropów, niż pochylić się nad kłopotliwymi fragmentamiPisma. Bo przecież Ten, który nazwany został Królem Pokoju(Hbr 7,2), nie tylko przyniósł na ziemię pokój, ale też i miecz (Mt 10,34).Jak więc pogodzić ze sobą Jego sprzeczne, wydawałoby się, wypowiedzi?Otóż jak pisze w swej Krótkiej opowieści o Antychryście Włodzimierz Sołowjow:„pogodzić można je tylko w ten sposób, że przyjmuje się rozdzieleniepomiędzy dobrym albo prawdziwym pokojem, i pokojem złymlub fałszywym. I to rozdzielenie zostało w prosty sposób ukazane takżeprzez Tego, kto przyniósł prawdziwy pokój i dobrą wojnę: «...nie takjak świat daje, Ja wam daję». Oznacza to, że istnieje dobry, Chrystusowypokój, który Chrystus przyniósł na ziemię, ufundowany na rozdzieleniupomiędzy dobrem a złem, między prawdą i kłamstwem; i jest także zły,światowy pokój [mirskij mir], ufundowany na zmieszaniu, albo też zewnętrznymzjednoczeniu tego, co wewnętrznie sprzeciwia się sobie" 1 .Tymczasem jakakolwiek przemoc, przeciwstawianie się złu siłą, rugowaniego przemocą z przestrzeni publicznej, byłoby dzisiaj nie doprzyjęcia. Taki postulat byłby nie do pogodzenia z niemal powszechnieprzyjętym paradygmatem różowego chrześcijaństwa, by posłużyć się tutajcelnym określeniem XIX-wiecznego myśliciela prawosławnego KonstantynaLeontjewa 2 . Nie do pomyślenia jest dzisiaj wypełnianie obowiązkówwładzy biskupiej, w tym co bardziej niż wszystko inne należy do jej kompetencji- a więc nie do pomyślenia jest np. ekskomunika nałożona naparlamentarzystów przegłosowujących prawo do aborcji lub na uczestnikówhomoparady. Oczywiście owo nie do pomyślenia oznacza jedynie1W.S. Sołowjow, Tri razgovora i kratkaja povest ob antichristie, w: tenże, Sobranijesocinenij, t. VIII, Sankt Peterburg 1907, s. 530.2K.N. Leontjew, Sobranije socinenij, t. 8, Sankt Peterburg 1912, s. 200.ZIMA 2008 259

lokadę istniejącą w naszych głowach, a nie jakąś nieprzezwyciężalnąaporię.Dobry człowiekZłem, które należy najwytrwalej demaskować i najzajadlej zwalczać, niejest Zły Człowiek, dopuszczający się zbrodni w imię np. wyższości rasylub dobra wybranej grupy społecznej, ktoś otwarcie odrzucający wszelkiezasady moralne. Bez porównania Kościół bardziej powinien obawiać sięDobrego Człowieka, gdyż Antychryst, który przyjdzie na końcu czasów,będzie raczej filantropem niż ludobójcą. „Prawdziwym zadaniem polemikijest tutaj - jak pisał Włodzimierz Sołowjow - nie obalenie fałszywejreligii, a zdemaskowanie prawdziwego kłamstwa" 3 . Hitler, Stalin, IwanGroźny czy Neron nie fałszowali dobra, lecz w sposób otwarty mu sięprzeciwstawiali, dlatego mogli jedynie zabijać ciała, lecz ten, który przyjdziena końcu, nie będzie do nich podobny i nie na ciałach będzie muzależeć. Zarówno Antychryst, jak i przeszli, współcześni i przyszli prześladowcynarodów ostatecznie podporządkowani są Księciu tego Świata,jednak w przeciwieństwie do tych ostatnich, którzy stali się widzialnymobrazem diabła, krążącego jak lew szukający kogo pożreć(1P 5,8), Antychryst nie będzie zdradzał dońpodobieństwa, gdyż jego misją jest bycie karykaturąSyna Człowieczego. Tak należy rozumieć imiębestii - słynne 666 z 13. rozdziału Apokalipsy Janowej,nad którym łamią sobie głowy teozofowiei miłośnicy nauk hermetycznych. Jak się wydaje,nie ma tu żadnej zagadki, gdyż znaczeniesłynnej liczby wyjaśnione zostajeprzez samego Jana Teologa: „Kto marozum, niech liczbę Bestii przeliczy:liczba to bowiem człowieka" czytamyw tym samym wersie (Ap 13,18).Od samego początku swojej apostolskiejdziałalności Kościół trafnie3W.S. Sołowjow, dz. cyt, s. 445.260FRONDA 44/45

ozpoznał i zdefiniował swego największego przeciwnika. Nie jest to,oczywiście, żadna nowość. Począwszy od św. Jana Teologa, poprzez św.Cyryla Jerozolimskiego czy św. Jana Chryzostoma, aż po myślicieli namwspółczesnych, takich jak Włodzimierz Sołowjow czy Alan Besancon,Kościół tak właśnie rozumiał i demaskował grożące mu niebezpieczeństwo.Nie chodzi oczywiście o to, że antychrystem 4 jest każdy nieochrzczonyczłowiek, ale jedynie o to, że jest nim ten, kto, oddzielając człowiekaod Boga i przeciwstawiając ich sobie, widzi w człowieku coś więcej niżzwierzę rozumne - animal rationale i, co gorsza, upatruje w nim źródłanorm etycznych. Tak rozumiany człowiek jest dobry sam w sobie, alboprzynajmniej, jak głosili pelagianie, może takim się stać wyłącznie dziękiwłasnemu wysiłkowi. Nie potrzebuje zatem żadnego zbawienia ani żadnegoZbawiciela. Człowiek z natury jest dobry. Oto przesłanie naszej cywilizacji.Lex naturallsKrytyce ludzkiego dobra można przeciwstawić naukę o prawie naturalnym,będącą przynajmniej od czasów św. Pawła częścią katolickiej doktryny.Prawo to, bez względu na zasadnicze rozbieżności w poglądach najego genezę, uznawane jest zarówno przez chrześcijan, jak i tych ateistów,agnostyków i deistów, którzy pomimo swych metafizycznych poglądów,nie zrezygnowali z roszczeń do wydawania etycznych sądów. Prawo naturalnema być wiedzą o tym, co dobre i złe, którą człowiek posiada z samegofaktu swego istnienia, innymi słowy jest to wiedza wlana. Wynika stąd,że człowiek nie musi czerpać wiedzy o normach moralnych z zewnątrz,np. z jakiegoś objawienia sił nadprzyrodzonych, gdyż prawo moralne, jakzachwycał się Immanuel Kant, znajduje się w jego wnętrzu.Tak pisze o tym sołowjowowski Książę, figura w całości wzorowanana postaci Lwa Tołstoja: „...ale jakież to wszystko może mieć znaczeniedla prawdziwej chrześcijańskiej doktryny, która przemawia donas poprzez nasze sumienie tylko o jednym: co powinniśmy i czego nie4Pisane małą literą - a więc w znaczeniu, jakim posługiwał się tym terminem św.Jan w swoich Listach, a nie w Apokalipsie.ZIMA 2008261

powinniśmy czynić teraz i tutaj" 5 . Gdyby Książę i filozofz Królewca mieli rację, zarzut zafałszowania dobra, jakipostawiliśmy ludzkim roszczeniom do stanowieniao tym, co dobre i złe, byłby bezzasadny.A jednak kwestia ta przedstawia się nieco inaczej niżmogliby sobie tego życzyć naiwni humanitaryści, a toze względu na to, czym w rzeczywistości jest owo lexnaturalis. Nie jest ono, jakby się mogło wydawać, tajemniczymgłosem, mówiącym człowiekowi jak mapostępować. Można powiedzieć, że wręcz przeciwnie - mówi ono wyłącznie,jak postępować się nie powinno: nie zabijaj, nie cudzołóż, niekradnij... Nawet wówczas, gdy głos ten wydaje się dawać jakieś pozytywnewskazania, jak np. czcij ojca swego i matkę swoją, w rzeczywistościmówi jedynie o tym, że nie wolno nie okazywać czci rodzicom, bogomi gościom (jak głosi pierwotny kodeks niemal wszystkich ludów). Nigdynatomiast prawo to nie daje żadnych pozytywnych wskazań w rodzajumiłuj bliźniego swego i miłujcie się wzajemnie, lub jedni drugich brzemionanoście, prawo to nigdy nie mówi: żąda ktoś od ciebie szaty, daj mui płaszcz, lub uderzył cię kto w lewy policzek, nadstaw mu i prawy. A jużz pewnością prawo to nie rozstrzyga takich kwestii, jak np. czy, a jeśli tak,to ile pieniędzy powinienem przeznaczyć na jałmużnę. Prawo naturalnew połączeniu z pierwiastkiem Łaski oraz naszymi zdolnościami intelektualnymipozwala nam zachowywać się przyzwoicie, ale czy to wystarczy,by nazywać się dobrym? Czy z faktu, że się nie zabija, nie kradnie, niecudzołoży, nie obraża starców, wynika już, że można nazywać się dobrymczłowiekiem?Cały moralny fałsz i wewnętrzna pokrętność postawy humanitarnejobjawia się w stosunku do sentymentu - uczucia, a zwłaszcza do zjawiskasympatii - współczucia, które dla humanitarystów w rodzaju Tołstojalub Schopenhauera jest najwyższym principium etycznym. Ta buddyjsko-stoicka(ściślej późnostoicka) etyka, do złudzenia przypominającachrześcijańską doktrynę o miłosierdziu, w sposób doskonały zafałszowujeistotę Miłości, sprowadzając ją do psychologicznych mechanizmów, bynie powiedzieć - do chemicznych procesów.5W.S. Sołowjow, dz. cyt, s. 549.262FRONDA 44/45

Zafałszowane DobroFilantrop/dobry człowiek jest więc uzurpatorem bezprawnie strojącymsię w ukradzione regalia. Z czysto formalnego punktu widzenia sytuacjata wydaje się być tylko błędem, z punktu widzenia katolickiej teologii jestdużo gorzej. Akt intelektualnego zdetronizowania Boga nie jest w tymwypadku prostą apostazją, jest najgorszym z możliwych kłamstw: zakłamaniemdobra - kpiną z prawdziwego Boga, kiedy to w szaty Tego, któryjest osobowym Dobrem, przystrojona zostaje małpa, niechby nawettak rozumna, jak sam Einstein. „W każdym razie nie ulega wątpliwości- pisze Sołowjow - że to antychrześcijaństwo, które w rozumieniu biblijnym(zarówno staro-, jak i nowotestamentalnym), oznacza ostatni akthistorycznej tragedii - że mianowicie nie będzie ono prostą apostazją,albo odrzuceniem chrześcijaństwa, lub też materializmem, albo czymśpodobnym, a że będzie to religijne «samozwaństwo», kiedy imię Chrystusaprzyswoją sobie takie siły ludzkości, które w rzeczywistości są obcei wręcz wrogie Chrystusowi i Jego Duchowi" 6 . Człowiek współczesnymusi sobie uświadomić ten prosty fakt, że dobro i miłość znajdują siępoza nim. I że każde zaprzeczenie tej prawdzie, każda tego typu uzurpacjaze strony człowieka, jest najpoważniejszym niebezpieczeństwem dlacałej ludzkiej cywilizacji.Z tego punktu widzenia, z dwóch systemów totalitarnych, którychdoświadczyła Europa w minionym stuleciu, komunizm miał w sobiezdecydowanie więcej z ducha Antychrysta niż faszyzm, głoszący prymitywnykult siły. Faszyści przedstawiali się światu jako jego Herrenvolk,komuniści natomiast jako zbawcy całego świata - bojownicy o sprawiedliwośćspołeczną 7 . Obydwa totalitaryzmy czerpały swą ludobójczą mocz takiej antropologii, która negowała nienaruszalność człowieka, innymisłowy z antropologii, która negowała w człowieku osobę, depersonifikowałago. Człowiek przestał być res sacra zarówno dla Niemców, jaki dla Sowietów. O ile jednak narodowi socjaliści odrzucali etykę, o tyle6W.S. Sołowjow, dz. cyt, s. 527.7Z tego powodu niezmiennie irytować będzie kogoś, kto pochodzi z kraju niedoświadczonegorewolucją, ta irracjonalna pycha Rosjan czy Francuzów, w miejscu pokory,jakiej spodziewalibyśmy się po narodach, mających na sobie krew milionów istnieńludzkich.ZIMA 2008263

komuniści ją fałszowali. Naziści postępowali wbrew Dobru, bolszewicyunicestwiali samo Dobro. Marksiści przedstawiali się światu właśnie jakodobroczyńcy ludzkości, podobnie jak wcześniej miano to przyjęli francuscyrewolucjoniści. Tymczasem „Ostateczne, najbardziej zwodnicze zło,powinno posiadać oblicze dobra (...) Istnieje stary Miecz Cezara, okrutnydo zezwierzęcenia, ale idzie nowy Miecz Cezara, ubóstwienie przyszłegopaństwa, szczęśliwego mrowiska, w którym ludzie ostatecznie zostanąpozbawieni wolności" - pisze Mikołaj Bierdiajew 8 . Taki jest sens wielkichrewolucji, jakie światu, a Europie w szczególności, zafundowały Francjai Rosja - nieszczęsna awangarda światowego postępu.Idea DobraKoniecznym jest teraz doprecyzowanie terminów, którymi się posługujemy.Dotyczy to przede wszystkim pojęcia dobra. Wydaje się, że terminten, podobnie jak np. słowo miłość, ulegając zeświecczeniu, stracił związekz oczywistością, którą niegdyś oznaczał. Obydwa te słowa, mimo żepowinny stanowić twardy fundament ludzkiej cywilizacji, są dziś jednymiz bardziej mętnych i niedookreślonych terminów, jakimi posługuje sięwspółczesny człowiek, by nie powiedzieć, że są to dziś już tylko słowabalony - nadęte do nadludzkich rozmiarów, przez co sprawiające pozórwielkiej wagi, a mimo to puste. Jest to charakterystyczne dla epoki schyłkowej,w której z pierwotnej treści pozostała już wyłącznie zewnętrznapowłoka.Inaczej było w czasach, gdy kultura była jeszcze młoda. W starożytnejHelladzie spotykamy się z wieloma ujęciami dobra, ale żadne z nich nie jesttak magmowate i bezkształtne jak jego współczesna, humanitarystycznadefinicja. Sokrates i Platon pierwsi dostrzegli konieczność agathotycei,i wiele wysiłku włożyli w obronę dobra przed niebezpieczeństwem zagrażającymmu ze strony szerzącego się wówczas relatywizmu. To właśniePlaton jako pierwszy zrozumiał, że dobro, jeśli ma pozostać dla człowiekanormą, musi być również hipostazą - Ideą Dobra, a więc Bogiem. Z faktutego nie wynika bynajmniej, że Platon przekroczył o własnych siłach8s. 153.N.A. Bjerdjajew, Velikij Inkvizitor, tenże, Antichrist. Antologija, Moskva 1995,264 FRONDA 44/45

naturalne ograniczenia, którym podporządkowany jest człowiek. Rozumjest w stanie dojść do prawdy o istnieniu Boga, nie zaś do prawdy natemat Jego istoty. Istotą Boga jest dobro, a ateński myśliciel bynajmniejnie pojął, czym ono jest. Platon, podobnie jak jego mistrz Sokrates czyuczeń Arystoteles, pozostają w pełni w zamkniętym kręgu ludzkiej physis- natury, która stanowiła dla nich zawsze wszechwładną ananke. DobroPlatona nie jest dobrem chrześcijan i cywilizacji zachodnioeuropejskiej,choć dzieli z nim pewne wspólne rysy.O fundamentalnej różnicy pomiędzy tymi dwoma fenomenami możnasię najdobitniej przekonać, czytając najważniejsze dzieło założycielaAkademii. Politeja (Państwo), bez względu na to jak bardzo jest podziwianeze względu na doniosłość tematyki w nim poruszonej, pozostaniena zawsze pierwszym w historii naszej literatury przykładem myśli totalitarnej.To państwo ma być szczęśliwe, nie człowiek 9 , pisze Platon i z żelaznąkonsekwencją konstruuje swoją societasperfecta. Zabrania komukolwiekzajmowania się innymi sprawami niż jego własny zawód, likwidujewłasność prywatną, instytucję rodziny, odbiera dzieci matkom, kobietyczyni własnością państwa, każe im zajmować się rzemiosłem wojskowymwespół z mężczyznami. Platon na równi z Marksem i Nietzschem objawiłświatu człowieka - ecce homo.Można w tym miejscu się spierać, wskazując na Arystotelesa, któryżyjąc w tych samych warunkach, co jego nauczyciel, doszedł jednakw swojej Etyce Nikomachejskiej do dużo bardziej umiarkowanych wniosków,a jego ustalenia nie straciły na aktualności nawet i dziś. Jednak Stagirytanie wyprowadza wskazań moralnych z przesłanek logicznych, jakczyni to Platon, przez co jego wywody nie mają tego prawodawczego znaczenia,jakie znajdujemy u Platona. On raczej opiera się na doświadczeniu,obserwuje rozmaite dziedziny praksis człowieka, próbuje dopatrzyćsię w nich jakiś konsekwencji i zasad, a następnie je opisuje. W przeciwieństwiedo Platona, postępuje jak badacz, a nie jak prawodawca. Nieodbiera człowiekowi prawa do szczęścia, wręcz przeciwnie - z jego obserwacjiwynika, że jest ono powszechnie pożądane, jest czymś, czegowszyscy pragną ze względu na nie samo, a skoro tak, staje się równieżprincipium jego systemu etycznego. Szczęście jest u Arystotelesa dobrem9Platon, Państwo, ks. V, 466 a-c, tłum. W. Witwicki, Kęty 2006.ZIMA 2008265

Buddahaghosa przedstawia kilka sposobów wyobrażeniamartwego ciała, które to wizualizacje mają uwalniaćod innych pożądań cielesnych; np. widok ciała porąbanegona kawałki powinien uwolnić od pożądania ciałapięknie zbudowanego; a wyobrażanie sobie (myśląc: „tojest moje") ciała konsumowanego przez robactwo mapomóc tym, którzy zachwycają się własnym ciałem.Buddana resorachLESZEKHEIMANN268FRONDA 44/45

Buddyzm. Jest wiele jego odmian. Buddyzm cejloński, buddyzm chiński,buddyzm japoński, buddyzm koreański, buddyzm tybetański. Są w końcui lokalne, azjatyckie, jego warianty. Wielość szkół, pojęć, zależnościmiędzy nimi przyprawia o zawrót głowy; konia z rzędem temu laikowi,który cierpliwie zagłębi się w szczegółowe opracowanie tematu.Jest jednak jeszcze jeden, wyżej niewymieniony, puszczający do nasoczko z zaproszeń na medytacje, przemykający bezszelestnie międzynami w postaci swych mnichów, adeptów i sympatyków, niosący - jakgłosi - ostateczny pokój i ukojenie postchrześcijańskiemu człowiekowi.Na początku były plakaty. Informowały, że koło sympatyków orientalizmuwespół z miejscowym Buddyjskim Ośrodkiem Medytacyjnym organizujewykład o buddyzmie. Wykład miał się odbyć w audytorium jednegoz uniwersyteckich budynków.Wyznaczonego dnia o wyznaczonej godzinie rzeczona sala napełniłasię kilkudziesięcioma ludźmi, sądząc z ich wyglądu nie przekraczającymiczwartej dekady życia. Wielu z nich prawdopodobnie znało się całkiemdobrze; wchodząc do audytorium, ściskali się lub muskali ustami nawzajempoliczki. Pojawił się też około czterdziestoletni mężczyzna, opalony,zdrowo wyglądający, usiadł na biurku (przeznaczonym dla wykładowcy),przedstawił się jako buddyjski mnich i nauczyciel w jednej osobie, położyłobok siebie coś w rodzaju różańca, pożartował, rozluźnił i tak jużspontaniczną atmosferę. Ktoś na tablicy zapisał adres Ośrodka Medytacyjnego,ktoś puścił w obieg jakieś ulotki.Zaczął się wykład.Wyobraźcie sobie, że dawno, dawno temu, kiedy człowiek już zszedłz drzewa, i zaczął się zamieniać w człowieka myślącego (...), na początkuludzkości, kiedy człowiek zaczął już myśleć, to okazało się, że chociażbardzo intensywnie myśli, to odpowiedzi na niektóre pytania nie potrafiłwymyśleć. (...) Ciągle ludzie mieli i nadal mają problemy z odpowiedziąna pytanie: co się stanie z nami po śmierci. Są różne teorie, ale pewnościna razie brak. Poza tym było wiele różnych zjawisk natury, którychczłowiek nie rozumiał, na przykład nie rozumieli ludzie, jaki jest sens tejzłotej kulki, która się pojawia po lewej stronie horyzontu codziennie ranoi znika po prawej. Nie rozumieli księżyca, słońca, pioruna. Przyznanie siędo błędu czy też przyznanie się do niewiedzy i stwierdzenie po prostu „nieZIMA 2008269

wiem, o co chodzi" byłoby zbyt bolesne, i prawdopodobnie dlatego ludzienazwali te zjawiska bogami i poczuli się lepiej. (...) No i w ten sposób powstałyreligie.Dobrze jest, gdy wykład zaczyna się jakąś kontekstualizacją, umocowaniemw czasoprzestrzeni, wyjaśnieniem pojęć, nakreśleniem obszaruzainteresowań i celów. Tak oto przedstawione zostały wstydliwe początkiczłowieczej działalności intelektualnej, oraz odważna geneza religii.Szczęście ludzkości, że zdołała dojrzeć do buddyzmu.Ostateczną i absolutną prawdą jesteśmy my sami (...) wszystkie naszeżyciowe radości są z buddyjskiego punktu widzenia doskonałe, jeżeliczynią nas i innych szczęśliwymi. Tutaj dla pewności wymienię ponowniepewne konkretne życiowe przyjemności, żebyśmy wiedzieli na pewnoo czym jest mowa, które buddyzm uznaje za czyste i doskonałe. Otóż buddyzmuznaje za czyste i doskonałe następujące rozkosze naszego życia,dwukropek, zaryzykuję przede wszystkim słowo seks. Seks jak wiemy, albojak będziemy wiedzieli (śmiech w audytorium), jest zjawiskiem niezwykleprzyjemnym, rozkosznym i bardzo budującym (...) seks z buddyjskiegopunktu widzenia jest zjawiskiem bardzo doskonałym i pozytywnym, myślę,że dowodów w tej sprawie jest cała masa, każdy z nas jest produktemseksualnej rozkoszy, i na całe szczęście.Następnymi, pospiesznie wymienionymi przyjemnościami życiowymibuddysty były picie wina i podróżowanie. I jak mnich wyraźnie zaznaczyłna początku, buddyzm uznaje je za czyste i doskonałe. Popijaniewinka i wycieczki. Niesamowite! Na dowód tego, że odnosi się to raczejdo permisywizmu, wymienionego w zakamuflowanej formie na pierwszymmiejscu, można przytoczyć dalsze zdania, będące kontynuacją powyższegowątku.Buddyzm bardzo szanuje te życiowe rozkosze (...) w każdym razie, wyobraźciesobie, z tymi rzeczami buddyzm nie walczy (...) buddyzm walczyz neurozą, ponieważ neuroza blokuje naturę umysłu, którą jest trwałaradość, albo która jest trwałą radością, więc buddyzm nie walczy z rzeczamitylko walczy z przeszkadzającymi uczuciami, które są źródłem cierpienia.I dotarliśmy do sedna sprawy. Nazywający siebie buddyjskim mnichem,nauczający z profesorskiego biurka (siadając na nim zaznaczył,że zawsze czuł niechęć do pouczania) ogłasza, że gwarancją szczęścia270FRONDA 44/45

jest wyzbycie się moralności. Niewątpliwiecoś w tym jest, szczęśliwy jest pies sikającyna pobliski plotek, w którym to sikaniunie przeszkadzają mu żadne ambiwalentneuczucia. Cóż jeszcze może łączyć świat zwierzęcyz takim buddyzmem?Wyobraźcie sobie (swoją drogą, intrygującesą te liczne nawoływania do wyobrażeń),że cały mechanizm buddyjskiego podejściado świata nie jest zbyt skomplikowany (...)i wyobraźcie sobie, czasami zdarza mi się naspotkaniach, nie tak często na uniwersytetach,ale czasami w innych miejscach, gdziektoś po tego typu wyjaśnieniach na tematoświecenia, że oświecenie to po prostu jest pełen rozwój umysłu, który jestnagromadzeniem wszystkich doskonałych właściwości i absolutną wolnościąod jakichkolwiek nawet najbardziej subtelnych neuroz, obaw i oczekiwań,jeżeli się tak definiuje oświecenie jako cel jakżeśmy to widzieli, to dlaniektórych ludzi jest zbyt mało (...) na jednym spotkaniu podszedł pewienpan i zapytał: „No dobrze, ale co jest dalej?" A ja mówię: „No słuchaj,dla mnie to już takie «dalej» jest niepotrzebne, no wszystko jest, prawda,jest trwała radość, jest najwyższe współczucie dla innych, jest całkowitamoc, która nie zna żadnych słabości, jest całkowita wolność, jest całkowitanieustraszoność (...) to, czego jeszcze mógłbym chcieć? Więc zacząłmyśleć jeszcze, czego mógłbym chcieć, i w końcu powiedział coś takiego,powiedział: „No a Bóg?" (śmiech w audytorium). Okazało się, że ja próbowałemmu wytłumaczyć jeszcze raz to, co tłumaczyłem przez cały czas nawykładzie, że buddyzm nie naucza o Bogu, tylko naucza o ludzkiej trwałejradości i wolności od cierpienia, ale przyznam się że nie osiągnąłem sukcesuw tej tyradzie, ponieważ on nawet się nie uśmiechnął, nadal uważałże oprócz trwałego szczęścia wszystkich istot to jeszcze może istnieć coś, cojest bardziej wartościowe.Jak widać, wspomniany pies, zapewne i chomik, albo też pająk mogąbyć buddystami. Destrukcyjne uczucia nie blokują ich natury, mogą żyćjak Budda przykazał, bez szukania jakiegoś „dalej" w świecie. A już, brońBoże, Pana Boga.ZIMA 2008271

W pewnym momencie ktoś przerywa i pyta się o relacje między buddyzmema chrześcijaństwem. Orędownicy dialogu chrześcijan z buddystamimogą słusznie poczuć się rozczarowani odpowiedzią.Jeżeli ja przyjmuję za swój pogląd chrześcijański, który mówi mi, że istniejeBóg który jest prawdą, i istnieję ja, który jestem grzeszny, wówczas,przynajmniej dla buddysty, przy tego typu podejściu wszystko pachnie dualizmem:jest coś, co jest lepsze, co jest zewnętrzne w stosunku do mnie,i jest coś gorszego, to jestem ja. Zawsze kiedy pojawia się dualizm, człowiektak naprawdę od całkowitego oświecenia, które jest doświadczeniemjedności wszystkich zjawisk, człowiek się od tego oddala, a nie przybliżasię do tego. Więc jeżeli na przykład mamy chrześcijański pogląd, którymówi mi, że ja jestem jedną duszą, a ktoś inny jest inną duszą, mało tego,moja dusza jest splamiona grzechem pierworodnym, to tego typu poglądrównież nie będzie zbliżał mnie do oświecenia, które to oświecenie bazujena całkowicie odmiennym buddyjskim poglądzie, który mówi, że każdaistota i każde zjawisko są w swej esencji czyste i doskonałe. (...) Ja bym raczejradził chrześcijanom, żeby osiągali swoje spełnienie w sposób chrześcijański,odpowiednio do nauki Kościoła, ponieważ można dzięki tymmetodom osiągnąć bardzo przyjemne duchowo stany, i można na pewnostać się szczęśliwszym niż dawniej (...) nie ma absolutnie żadnego powodużeby wszystko ze sobą łączyć, to po prostu jest nielogiczne. (...) Strata czasuprzede wszystkim, na skutek pomieszania poglądów, metod, po drugiestrata czasu znowu, i po trzecie rosnące pomieszanie. Tak bym to opisał.Stanowisko twarde i jasne zarazem. Sytuacja chrześcijan może i niejest najlepsza, ale fakt, iż ich religijne „metody" mogą dostarczyć duchowegoorgazmu, czyni ich poniekąd bliższymi braciom buddystom. Należyjednak być realistą.Okazywało się bardzo często w historiichrześcijaństwa, niestety powiedziałbym, i toniestety do kwadratu, okazywało się, że ludzie,którzy byli wielkimi mistykami, którzy nagle zaczęlidoświadczać właśnie tego, że prawda jestwszechogarniająca, że nie jest osobą, że kiedyzaczynali mówić innym ludziom o tym, że prawdanie jest osobą, tylko że jest obecna w takimsamym stopniu w każdej istocie, i tylko dlatego272 FRONDA 44/45

jest absolutna, to nagle kończyli na stosie.Na pewno tego osiągnięcia nie możnanazwać dobrym osiągnięciem. (...)Krótko mówiąc, ktoś, kto jest oświeconyw buddyjski sposób, już nie może byćchrześcijaninem.Ostatecznie głównym problememsą wspomniane już wcześniej neurozy.Jeżeli ciągle będę miał wątpliwości,jeżeli ciągle będę tylko stał tymi przysłowiowyminogami, dwiema różnymi,w dwóch różnych łódkach, albo w trzech,to wtedy po prostu stracę czas. (...) Dostałem ostatnio e-mail z Rosji odpary bardzo interesujących przyjaciół, którzy zapytali mnie, najpierw zapytałmnie ten mąż, którego jestem przyjacielem, i tydzień później jegożona, oboje nie wiedzieli o sobie nawzajem, że zadawali mi to samo pytanie.On mnie zapytał, co zrobić, jeżeli się zakochał w innej dziewczynie,a jest już z żoną od bardzo dawna, i żona jest niesamowitą osobą, i jestrzeczywiści niesamowicie piękna, i ona mnie zapytała tydzień późniejo dokładnie to samo (...) akurat w tym przypadku poradziłem sobie dośćzręcznie, już pierwsze owoce są, dość pozytywne. (...) Jeżeli na przykładprzeżyłbym życie po prostu w wątpliwości, czy nie wiadomo, czy to, czy to(...), to być może to życie, krótko mówiąc, stracę.Wróćmy na chwilę do naszego pieska sikającego na pobliski płotek.Wyobraźmy sobie, że spacerujemy z nim dalej po ulicy, aż tu nagle mijanas ktoś inny, z radośnie podskakującą suczką u lewej nogi. Azor aż zaskomlałcichutko i tak żałośnie patrzy nam w oczy... W jego ślepkachwidzimy wielką, niewymowną prośbę i ufność. Zdaje się, że i jego nowamuza zwolniła kroku. I co powinniśmy zrobić? Zezwolić na „pozytywneowoce", czy też wybić Azorowi miłostki z łebka i roztoczyć przed nimwizję pobliskich trawników? Odpowiedź zależy od tego, jak postrzegamyAzora. Rada mnicha dla przyjaciół też zależała od jego wizji człowieka.Ja mam zupełnie inny pogląd na człowieka, który jest poglądem buddyjskim,i ten pogląd mówi, że każdy jest doskonały, że człowiek, który jestnieograniczony, który może się świadomie rozwijać, który jest po prostuzainspirowany, który dociera coraz bardziej do swojej najgłębszej i do-ZIMA 2008273

skonałej buddyjskiej natury, taki człowiek w naturalny sposób robi rzeczydobre. Jasne jest, że powinny być niektóre rzeczy zabronione na poziomieprawa, na poziomie prawa trzeba tego pilnować, ponieważ nie wszyscy sąoświeceni, ale jeżeli chodzi o nasz duchowy rozwój w naszym życiu jakowolnych ludzi, to tak naprawdę być może zakazy tutaj niczemu nie służą.No bo czemu może służyć zakaz, zakaz na przykład niekłamania, alboniekradzenia, jak i tak wszyscy kłamią i kradną (śmiech w audytorium).No właśnie. Meritum. Zwierzę w naturalny sobie sposób nie robizłych rzeczy, i bez sensu jest ograniczanie jego bytowania skierowanymido niego zakazami czy też nakazami. To absolutnie niczemu nie służy.Mało tego. To w ogóle nie działa. No bo czemu może służyć zakaz odlotudo ciepłych krajów? Albo zakaz wchodzenia w kartoflisko? I tak ptakiodlatują, a dziki szkody robią. Pan mnich, wyśmiewając jednak zakazyw świecie ludzkim i uzasadniając ich bezsens rzekomą nieużytecznością- „i tak wszyscy to robią", świadomie, lub nie, pokierował się pewnymzałożeniem; mianowicie, iż człowiek nie jest wolny. Jak zwierzęta. I towbrew temu, co było powtarzane o nieograniczonej wolności wiele razywcześniej. To szydercze stwierdzenie jest niczym innym, jak tylko zgodą274 FRONDA 44/45

na to, iż istnieje pewien determinizm,którego nie jesteśmyw stanie przekroczyć. I jednocześniejest postawieniem znakurówności między człowiekiema Azorem.To wszystko bazuje na niewiedzy,na niewiedzy, z którąBudda walczył w sposób,uwaga, przyjacielski, otwartyi demokratyczny, a nie religijny,dogmatyczny i zakazowo-nakazujący(...) wiedział bardzodobrze, że zakazy sprawiają, iżludzie stają się neurotyczni. Zaczynają mieć poczucie niższej własnej wartości,po prostu zwyczajnie, po ludzku, naukowo i psychologicznie ludziestają się coraz mniej szczęśliwi...Biorąc pod uwagę fakt, jak często padało odmieniane przez wszystkieprzypadki słowo „szczęście" oraz towarzysząca mu pochwała „życiowychrozkoszy" będzie stosownym przywołanie klasyki buddyjskiej literatury.Jednym z kanonicznych tekstów buddyjskich jest Sutra o zastosowaniachuważności.„Dalej więc uczeń kontempluje owo ciało, od stóp do główi samego czubka głowy w dół, wraz ze skórą na nim, przepełnioneróżnorodną nieczystością.Do ciała zalicza się:owłosienie głowy, owłosienie ciała, paznokcie, zęby i skórę;mięśnie, ścięgna, kości, szpik i nerki;serce, wątrobę, żyły, śledzionę oraz płuca;wnętrzności, krezki, żołądek, ekstramenty i mózg;żółć, soki trawienne, ropę, krew, łój i tłuszcz;łzy, pot, ślinę, smarki, płyn ze stawów oraz mocz" 1 .1Cyt. za: D.M. Wulff, Psychologia religii: klasyczna i współczesna, tłum. P. Jabłoński,M. Sacha-Piekło, P. Socha, Warszawa 1999, s. 306.ZIMA 2008275

Żyjący ok. 400 roku n. e. Buddhaghosa 2 , autor Ścieżki oczyszczenia, takskomentował powyższy fragment: „Od stóp do głów (...) wszystko, co możnadostrzec, to jedynie rozmaite nieczystości, na które składają się owłosieniegłowy i całego ciała itd., które po prostu cuchną, są okropne i odpychającewyglądem. Gdy pożywienie dociera do żołądka, tak długo, jakpozostaje niestrawione, przebywa w tej części ciała podobnej do zapchanegoszamba, ciemnej dziury, gdzie wieją wiatry przepełnione odrażającązgnilizną, straszliwie śmierdzące i ohydne. (...) Kiedy pozostaje strawioneprzez gorąco ciała, pożywienie nie pozostaje przemienione w złoto lubsrebro. (...) Lecz pokryte pianą i bąblami wypełnia odbyt, stając się kałem(...), a stając się moczem, wypełnia pęcherz. I oto uczeń ujrzy (...) ciałowystawione do kostnicy, martwe przez jeden, dwa, lub trzy dni, spuchnięte,niebieskawe, ropiejące, i niech je porówna ze swoim ciałem i pomyśli:«Zaprawdę również moje ciało podlega tym samym prawom, stanie sięjako to martwe ciało i nie pozostanie po nim nic lepszego»" 3 .Buddhaghosa rozwija dalej ten wątek, przedstawiając kilka sposobówwyobrażenia martwego ciała, które to wizualizacje mają uwalniać odinnych pożądań cielesnych; np. widok ciała porąbanego na kawałki powinienuwolnić od pożądania ciała pięknie zbudowanego; wyobrażaniesobie (myśląc: „to jest moje") ciała konsumowanego przez robactwo mapomóc tym, którzy zachwycają się własnym ciałem.Podsumowując więc, trwała radość i życiowe rozkosze w buddyzmieto podstawa.O ile, idąc śladem Chestertona, można jeszcze nawet czuć jakąś formęsympatii dla azjatyckich pogan, z ich nieodmitologizowanymi buddyzmami,uczciwością wobec własnej tradycji i samych siebie, to, w zależnościod strony pascalowskiego zakładu, którą się przyjmuje, zwulgaryzowanawersja tej wielogłowej azjatyckiej religii - europejski light-buddyzmbudzić może grozę i obrzydzenie, albo być ostatecznym krokiem w celuuznania bezsensu życia i świata.2Buddhaghosa - buddyjski mnich, w poszukiwaniu oryginalnych tekstów buddyjskichwyjechał z Indii na Cejlon, osiadł w najstarszym klasztorze wyspy, wiele lat studiowałbuddyjską literaturę kanoniczną, prowadził własną pracę komentatorską, w swejŚcieżce oczyszczenia skupił się na ideale buddyjskiego świętego i drodze do nirwany.3Cyt. za. D.M. Wulff, dz. cyt, s. 306-307.276FRONDA 44/45

Jest on idealnym zaprzeczeniem chrześcijańskiej wizji świata; to światbez Boga, bez sensu, bez początku i końca; bez nagrody i kary, bez dobrai zła. Świat „nic", trzy szóstki, wielka niedoskonałość, w której zatraca sięto, co jest wyznacznikiem człowieczeństwa. To demoniczny krzyk biegnącyprzez dzieje, skierowany do Nazarejczyka, by się wreszcie odczepiłi pozwolił ludziom runąć w objęcia nicości.LESZEK HEIMANNZIMA 2008

Orangutanica staje się wzorcem osobowym dla ruchówfeministycznych, co ochoczo wspiera wielu yuppies, którymz kolei podoba się model orangutana - poligamistybez zobowiązań.ORANGUTANIZACJAS P O Ł E C Z E Ń S T W AOTWARTEGOMICHAŁJEŻEWSKIJeśli przyjmiemy dogmaty współczesnego „papieża ateizmu" RichardaDawkinsa, musimy dojść do przekonania, że jesteśmy tylko zwierzętami.278FRONDA 44/45

W takim wypadku antropologia zamienia się w zoologię. Dawkins, samz wykształcenia zoolog, powinien być zadowolony z tego, jak szaloneperspektywy interpretacyjne otwierają się wówczas przed nami. Możnawtedy spokojnie powiedzieć: im lepiej poznaję zwierzęta, tym bardziejpoznaję człowieka.Ssakami najbliższymi gatunkowo człowiekowi pozostają bez wątpieniamałpy z grupy Catarrhina, czyli tak zwane wyższe prymaty, zwłaszczazaś antropoidy, tzn. małpy człekokształtne. Swego czasu profesor TadeuszBielicki w „The Peculiarity of Man" wyszczególnił różne strukturyrodzinne wśród podludzkich prymatów. Spróbujmy przez pryzmat tejtypologii spojrzeć na współczesne społeczeństwa.Wśród orangutanów nie istnieje nic takiego, jak monogamiczna rodzina.Związki między samcami i samicami mają charakter przelotny.Ograniczają się do sporadycznych spotkań i kopulacji bez zobowiązań.Potem osobniki rozchodzą się każdy w swoją stronę. Żyją jak „single".Nie ma żadnych trwalszych więzi międzyosobniczych. Jedyna spotykanawśród nich grupa społeczna to „rodzina elementarna bez ojca" czylisamotna matka z dzieckiem, które, gdy dorasta, również zaczyna prowadzićsamotniczy tryb życia. Obserwując te prymaty, możemy stwierdzić,że dzisiejsze społeczeństwa w państwach najwyżej rozwiniętych technologicznieulegają swoistej orangutanizacji. Orangutanica staje się wzorcemosobowym dla ruchów feministycznych, co ochoczo wspiera wieluyuppies, którym z kolei podoba się model orangutana - poligamisty bezzobowiązań.Ostoją monogamicznej rodziny pozostają natomiast gibbony. Antropoidyte tworzą trwałe związki i są sobie dożywotnio wierne. Poza tymwychowują własne potomstwo, które najczęściej składa się z trojga dzieciw różnym wieku. Można więc powiedzieć, że gibbony są odpowiednikamitradycyjnych rodzin w cywilizacji judeochrześcijańskiej.Inaczej sytuacja ma się wśród goryli, gdzie dominuje organizacja haremowa.Modelowy harem składa się z dojrzałego samca - przywódcyoraz kilku samic z ich potomstwem. Samiec ma monopol na spółkowanieze swoimi samicami, ale sam też pozostaje im wierny i nie ma żadnychpartnerek „na boku" Ponieważ goryli rodzi się mniej więcej tyle samoco gorylic, oznacza to, że część dorosłych samców nie posiada swoichsamic. Osobnicy ci tworzą tzw. Mdnnerbundy, czyli „bandy kawalerów".ZIMA 2008279

Pozbawieni władzy i seksu, żyją w ciągłym napięciu i chuliganią, wszczynającawantury z otoczeniem. Społeczność goryli przywodzi na myśloczywiście muzułmańską wspólnotę, a ekscesy kawalerskich gangówprzypominają wybryki islamskich młodzieńców na przedmieściach francuskichmiast.Ostatni z gatunków człekokształtnych, czyli szympans, organizuje sięz kolei w stada hierarchiczne. W takich stadach żyją osobnicy płci męskieji żeńskiej w różnym wieku. Nie tworzą oni stałych par, lecz krzyżująsię w sposób promiskuityczny, tzn. „każdy i każda z wieloma". Nie jestto jednak system chaotyczny, lecz ma on swój ukryty porządek, którywynika z hierarchicznej struktury stada. Pierwszeństwo w spółkowaniuz najbardziej atrakcyjnymi samicami, tzn. tymi, które znajdują się w fazieowulacyjnej, posiada więc samiec alfa, drugi w kolejce jest samiecbeta, trzeci samiec gamma itd. W takim systemie samiec nie jest ani stałympartnerem dla samicy, ani obrońcą czy opiekunem dla potomstwa.U szympansów, podobnie jak wśród orangutanów, dominuje „rodzinamatkocentryczna" - z tą tylko różnicą, że funkcjonuje ona nie samotnie,lecz w większym stadzie. W tym kierunku zdają się podążać także współczesnespołeczeństwa ery postindustrialnej. Panujący w nich model rodzinyjest jakby rozdarty pomiędzy organizacją orangutanów a systememszympansów.Są oczywiście jeszcze homoseksualiści. Otóż zachowania pederastycznenajczęściej spotykane są wśród innych małp, mianowicie pawianów.Jeżeli przyjmiemy darwinistyczną teorię Dawkinsa, to okaże się,że ssaki te stoją na niższym stopniu ewolucji niż małpy człekokształtne,a więc ich zachowania seksualne są bardziej prymitywne.A może nie powinniśmy na tym poprzestawać? Może powinniśmyposzukiwać prawdy o sobie u samych naszych początków? Zgodnie z poglądamiDawkinsa, że jesteśmy zwierzętami, które przybrały nasz obecnykształt podczas procesu ewolucji, powinniśmy więc studiować zachowaniatermitów, jamochłonów czy pierwotniaków, by odpowiedzieć sobiena najważniejsze pytania: „Kim jesteśmy? Skąd przychodzimy? Dokądzmierzamy?". Dawkins już wie.MICHAŁ JEŻEWSKIFRONDA 44/45

Rys. Janusz KapustaZIMA 2008

Dawkins odmawia teologii wypowiadania się na tematprzyczyn I celu przyrody. To jeszcze można zrozumieć,ale autor pragnie także unieważnić jedno z najważniejszychpytań - pytanie: dlaczego?. „A cóż to jest niby pytaniedlaczego?, nie każde pytanie zaczynające się oddlaczego Jest sensowne i zasadne". To prawda, ale takiebezsensowne pytania łatwo zdemaskować, dobrze zaśpostawione pytanie dlaczego? jest niezwykle trudnymi naukowo fascynującym pytaniem. Autor wydaje się zapominać,że nauka zaczęła się od genialnego greckiegopytania dla-tl - dla-czego? i było to pytanie w Istocie filozoficzneI przyrodnicze zarazem. Nie można unieważnićtego pytania, ono narzuca się mocą swej istoty.Demaskującanieistnienie Boganiemoc neodarwinizmu.Czytając Boga urojonegoRicharda DawkinsaKS. JACEK GRZYBOWSKIBóg I Jego religia - niebezpieczne urojenieWydawało się, że przynajmniej dla osób krytycznych wobec wszelkichpublicystycznych tez, dla ludzi wykształconych i zaprawionych w myśleniusamodzielnym, konflikt pomiędzy wiedzą a wiarą nie da się sprowa-282FRONDA 44/45

dzić do poziomu demagogicznej awantury. Złożoność tej problematykiskłania bowiem do refleksji nad metodologią nauki, wymaga poszukiwaniaodpowiedzi w przestrzeniach interdyscyplinarnych i znajomościzarówno nauk przyrodniczych, jak i humanistycznych. To zaś narzucaraczej konieczność rzetelnych badań i skupionej lektury niż szukania łatwychrozwiązań czy wręcz ideologicznych tez.Niestety popularność i szybkie wyczerpanie nakładu polskiego wydanianajnowszej książki brytyjskiego biologa Richarda Dawkinsa Bógurojony, a także jej pełna zachwytów promocja w prasie i mediach,wydają się potwierdzać tezę, iż łatwiej dziś o spektakularne „medialneZIMA 2008283

1sprzedanie" bzdurnych i pełnych myślowych skrótówtwierdzeń, niż o uczciwą debatę nawet na najbardziej trudnei kontrowersyjne tematy. Bo istnienie, bądź nie istnienieBoga jest niewątpliwie takim tematem. Problematyka dotyczącaBoga wciąż, mimo sekularnych tendencji współczesnejkultury, budzi żywe zainteresowanie. Czy obecnośćBoga można udowodnić? Czy „Bóg" jest pojęciem tylkoz języka religijnego, czy też może mieć swoje miejsce wewspółczesnym dyskursie naukowym? Odpowiedzi na takiepytania są wciąż interesujące, dają szansę na spotkanie naukii wiary, otwierają jednocześnie przestrzeń fascynującejdebaty. Niestety tej debaty nie ma, gdy zainteresowani rozważaniamiDawkinsa, sięgamy po jego najnowszą książkę.Napotykamy raczej na inwektywy, żarty, anegdoty, ale przedewszystkim logiczno-definicyjny mętlik charakteryzującywywody autora.Z tego powodu bardzo trudno jest analitycznie zrecenzowaći ocenić tę książkę. Mimo bowiem zgrabnie wyglądającegospisu treści, panuje w niej logiczny bałagan i przemieszanesą przeróżne wątki - osobiste, publicystyczne,historyczne, merytoryczne, a nawet ideologiczne. Mimojednak tych trudności (które dla osoby o krytycznym umyślesą naprawdę ogromną przeszkodą i deprecjonują to, cojest najbardziej piękne w książkach - spotkanie z tekstem)należy prześledzić sposób myślenia brytyjskiego biologa,zapewniającego już we wstępie: każdy człowiek, który uważasię za osobę religijną, przeczytawszy pilnie tę książkę „oddeski do deski" stanie się ateistą. Mocno indoktrynowanyteista ma „absolutny zakaz sięgania po tę książkę, jako będącąnieodwołalnie dziełem Szatana". Mimo tego autor ufa,iż i wśród wierzących nie brak jednostek o otwartych umysłach,nie dość zindoktrynowanych, i na tyle inteligentnych,że porzucą religijny nałóg, sięgną po to dzieło, przeczytająi wykrzykną - nie wiedziałem, że można! 11Por. R. Dawkins, Bóg urojony, tłum. PJ. Szwajcer, Warszawa 2007, s. 17.284 FRONDA 44/45

Tandetność transcendentnego zachwytuZachęcony takim wstępem podjąłem się więc tej fascynującej lektury jużna początku przekonywany, że „jeśli jedna osoba ma urojenia, mówimy0 chorobie psychicznej. Gdy wielu ludzi ma urojenia, nazywa się to Religią"2 .Dlaczego? Ponieważ religia często przeżywana jest przez ludzi pozaracjonalnie,jako rodzaj ukojenia, mocy dającej spokój, wyciszenie,uświadomienie sobie nadprzyrodzonej siły, która spaja wszechświat i goporządkuje. Religia i związane z nią emocje dają nam zatem urojone poczuciebezpieczeństwa, sprawiając, że możemy czuć się jak dziecko, któreśpiąc w ciemnym pokoju w nocy, wie, iż mama i tata są tuż obok. Na takąrolę religii Dawkins się zgadza, co więcej widzi nawet w społecznościachludzkich potrzebę parasakramentów, paraceremonii, które zaspokoiłybytakie ludzkie wewnętrzne pragnienia i tęsknoty 3 .Jednak źródła takich „urojonych idei" są już znacznie bardziej niebezpieczne.Wynikają one bowiem z bardzo rozpowszechnionej (nawet,o zgrozo, wśród ludzi wykształconych) ąuasi-mistycznej postawy1 stosunku do przyrody i wszechświata. To rodzaj „transcendentnegozachwytu", który wprowadza w zagadnienia religijne, daje wrażenia boskości,mistycyzmu i nadprzyrodzoności 4 . Ten „sposób" odkrycia Bogadla autora jest jednoznacznie fałszywy. Nie należy dać się nabrać na takiemistyczne odruchy, mistyczne tęsknoty wywołane rozgwieżdżonymniebem, wspaniałością przyrody, nieopisanym pięknem świata. To wywołaćmoże intuicję Boga, którego definicja w tym wypadku staje sięniezwykle szeroka i elastyczna - Bóg to absolut, Bóg to wszechświat,Bóg to nasza lepsza natura. Siła niepojęta i nieogarnięta, która czuwanad nami. Dawkins określa taką transcendentalną skłonność jako rodzajpanteistycznego zachwytu nad wszechświatem, który oczywiście niczegonie dowodzi 5 . Uznawać bowiem na tej podstawie, że istnieje Bóg, jest23Tamże, s. 16.Por. tamże, s. 30.4Taką argumentację w dyskusji z ateizmem daje między innymi francuski filozofEtienne Gilson. Zob. £. Gilson, Bóg i ateizm, tłum. M. Kochanowska, P. Murzański,Kraków 1996, s. 94.5Por. R. Dawkins, dz. cyt., s. 39.ZIMA 2008 285

daleko posuniętą naiwnością. Wszechświatswoim ogromem i tajemniczościąwywołuje u człowieka odczucie znikomości.Nie należy jednak tego utożsamiaćz religią czy mistycyzmem - „jestem głębokowierzącym ateistą, jest to poniekądzupełnie nowy rodzaj religii" 6 - tak wyznałAlbert Einstein, argumentując swój podniosłystosunek do przyrody i jej praw.Cytując wypowiedzi genialnego fizyka,Dawkins pragnie uzasadnić postawionątezę - jeśli ktoś jest człowiekiem wykształconymi inteligentnym, to mimo transcendentnychzachwytów i uniesień, hipotezaBoga i religii jawi mu się w sposób oczywistyjako niesprawdzalne i zupełnie niepotrzebneurojenie. Żeby ośmieszyć tak uzasadniane stanowisko teistyczne,Dawkins cytuje list przewodniczącego towarzystwa historycznego z NewJersey do Alberta Einsteina, w którym pisze on:„Szanujemy pańską wiedzę, doktorze Einstein, lecz jest jedna rzecz,której najwyraźniej Pan nie pojął - Bóg jest duchem i nie sposóbwykryć go za pomocą mikroskopu czy teleskopu, podobnie jak nieodnajdziemy ludzkich myśli bądź emocji badając ludzki mózg" 7 .Dawkins komentuje: „cóż za przerażająca szczerość! Zdanie w zdanieocieka wręcz moralnym i intelektualnym tchórzostwem". Autor nie odpowiadajednak na argument, który w cytowanej odpowiedzi jest kluczowy,a w dalszej części książki pojawia się kilkakrotnie: czy nauki szczegółowemogą za pomocą metodologii i narzędzi przyrodniczych (doświadczeniaempiryczne, język fizyki i język matematyczny) odpowiedzieć na pytaniai zagadnienia przynależące do czystej spekulacji filozoficznej? Czy zdanie„Bóg jest/Boga nie ma" ma charakter przyrodniczo-fizykalny? Stosującjaką metodę empiryczną, należy na takie pytanie znaleźć odpowiedź?67286Tamże, s. 40.Tamże, s. 42.FRONDA 44/45

Nie rozróżniając porządków dyskursu naukowego Dawkins popełniajeden z podstawowych błędów. Myli bowiem i miesza płaszczyznywiedzy i wiary 8 . Zapomina o starej zasadzie metodologicznej - albosię wie, albo się wierzy. Nie można, i odkrył to już św. Tomasz w XIIIwieku, mieć o tej samej rzeczy pod tym samym względem i wiedzy,i wiary jednocześnie 9 .Definicje czy dysymulacje?W każdej książce snującej jakieś, nawet popularnonaukowe, rozważaniakonieczny jest pewien definicyjny porządek. W dociekaniach angielskiegobiologa, również oczekujemy precyzyjnego określenia pewnych kluczowychterminów. Jakie są najważniejsze pojęcia tej książki? Oczywiście- Bóg, dowód, religia. I tu spotyka nas srogi zawód. Z precyzyjnymi definicjamiautor albo ma problem, albo świadomie ich unika, by rozciągnąćszersze pole dla publicystyki niż nauki. Samego Boga Dawkins definiujedość specyficznie:„istota nadludzka, nadnaturalna inteligencja, która w zamierzonysposób zaprojektowała i stworzyła wszechświat i wszystko, co w nimistnieje, w tym również nas. [...] Dla zwięzłości wszelkiego typubóstwa, obojętne czy poli- czy monoteistyczne, określać będę mianemBoga" 10 .Widać tu szczególną dbałość pojęciową, to definicyjny wzór ustalaniai uszczegółowiania. Wydaje się jednak, iż jest to działanie zamierzone,bo wszelkie próby przekonania czytelnika, że Boga nie ma, lub kpinyz pojęcia Boga, przy bliższej analizie wykładają się właśnie na błędnym8Por. tamże, s. 84, 95.9Tomasz z Akwinu wyjaśnia to w swoim traktacie De veritate, odpowiadając napytanie Czy wiara może dotyczyć rzeczy, które są przedmiotem wiedzy? „Cokolwiek zatemjest znane w ramach ściśle pojętej wiedzy, poznawane jest poprzez rozstrzygnięciew ramach pierwszych zasad, które obecne są przez się dla intelektu i w ten sposóbwszelka wiedza powstaje przez wiedzenie rzeczy obecnych. Dlatego jest niemożliwe,by wiara i wiedza dotyczyły tego samego" Św. Tomasz z Akwinu, Kwestie dyskutowaneo prawdzie, q. 14, a. 9, resp., 1.1, tłum. A. Anuszkiewicz, L. Kuczyński, J. Ruszczyński,Kęty 1998.10R. Dawkins, dz. cyt, s. 58, 64.ZIMA 2008287

zdefiniowaniu tej kategorii. Mętlik i brak precyzji pojęciowej sprawia, żemożna pod pojęcie Boga podłożyć różnego rodzaju antropomorficznewyobrażenia i żonglować tym w trakcie argumentacji. Należy jednak zaznaczyć,że w swoich analizach Dawkins specyficznie, ale precyzyjniedefiniuje deizm:„Bóg deistów to fizyk, który kończy wszelką fizykę, to alfa i omegamatematyków, apoteoza konstruktorów. To nadinżynier, któryustanowił prawa i stałe fizyczne, nastroił je z niebywałą precyzjąi niewyobrażalną świadomością przyszłych zdarzeń, zainicjowałeksplozję, którą dziś nazywamy Wielkim Wybuchem, po czymprzeszedł na emeryturę i od tego czasu nie dał o sobie znaku życia" 11 .Kolejne próby czy sposoby określania Boga pojawiają się, kiedy autorkrytykuje metafizyczne i scholastyczne sposoby dociekania istnieniaBoga. Wedle autora, musi On podlegać regresom i zmianom. Jaśniej będzieto widać przy poniższym omawianiu tych kwestii.W całej książce nie ma także wyjaśnienia pojęciowej różnicy pomiędzydowodem, argumentem, drogą, przekonaniem, intuicją, co w rozważaniachnad zasadnością przekonywania o istnieniu, bądź nie, czegokolwiek,wydaje się absolutnie niezbędne.Nie znajdziemy też w książce definicji religii, już nawet nie jako zjawiskao charakterze nadprzyrodzonym, ale chociażby kulturowym. Dawkinsprzyznaje bowiem, że nie rozumie socjologicznego zjawiska religii.Nie widzi w nim sensu i dlatego jego powszechność budzi w nim żywezdziwienie. Próbuje wyjaśnić empiryczny fakt ludzkiej religijności ewolucyjnie(widać inaczej nie potrafi) jako „nieszczęśliwy produkt ubocznyjakiejś psychologicznej skłonności" (s. 240). Przyczyną bliższą zjawiskajest niewątpliwie tradycyjne wychowanie, klimat religijny, wszechobecnyw języku i kulturze, indoktrynacja religijna czyniona wobec dzieciprzez rodziców (s. 245,254). Tylko tak potrafi opisać rolę religijności i jejfunkcję w kierującej się „logiką ewolucyjną" przyrodzie, nie widzi jednakwłaściwego przyrodniczego wyjaśnienia samego faktu wiary w Boga.Ale co gorsza, nie wyjaśnia również swojego stanowiska. Jeśli „gen jestsamolubny" - jak przekonuje brytyjski biolog - to dąży do przetrwania11Tamże, s. 6.288FRONDA 44/45

i przekazania materiału genetycznego w sposób jak najbardziej oszczędny.Jeśli zaś w ewolucjonizmie wygrywają silniejsi, szybsi, sprytniejsi, lepiejprzystosowani, to czemu w świecie ludzi (również za sprawą religii)pojawia się tyle altruizmu, miłosierdzia, bezinteresownego, wręcz heroicznegodobra, niewytłumaczalnego jedynie kulturowymi czy tradycyjnymiodruchami?Zamiast więc chociażby socjologicznej próby zdefiniowania, co rozumiesię pod pojęciem religii, mamy kpiny autora z tezy o wysłuchiwaniumodlitw i różnorakich cudach, których nie można wytłumaczyć racjonalnie,a które różnym ludziom się zdarzają. Ironizuje, przywołując ludzkieintencje modlitewne - miejsce na parkingu, wyniki w nauce i sporcie,a także przypominając „wielki eksperyment modlitewny" (s. 98-104),który dla każdego rozumnego człowieka, od początku, już w swojej istocie,pozostaje absurdalny.Autor zatem charakteryzuje samo zjawisko wiary, wychwytując takiewłaśnie przykłady emocjonalnej i religijnej niedojrzałości. Wyklucza zatempozytywne przejawy religijności i wiary w Boga, decydując się na podanieprzykładów i postaci skrajnie fanatycznych i ideologicznych - TedHaggard, Jerry Falwell, Pat Robertson, Osama bin Laden (sic!), ajatollahChomeini. Czy ci ludzie są jednak przykładami osób religijnych, czy religia,a nie polityka lub choroba psychiczna bądź egoizm dominują w ichpostawach i sposobie życia? Tego autor nawet nie próbuje pobieżnierozsądzić, przekonując, że za ich dramatycznymi, a często zbrodniczymidziałaniami, stoi czysta inspiracja religijna.Niewygodne pytania I badaniaKsiążka ma przekonać czytelnika o nieistnieniu Boga i służy obaleniuwszystkich prób argumentowania bądź dowodzenia istnienia istoty nadprzyrodzonej,stwórcy i rządcy świata. A jednak w kilku jej miejscachpojawia się wyrażone (kantowskie z idei) przekonanie, że nie tylko niemożna dowieść istnienia Boga, ale także nie można dowieść Jego nieistnienia.Uzasadnienie i dowodliwość tych tez jest niemożliwa, wymykająsię one bowiem przyrodniczym interpretacjom. Nauka nie może za pomocąakceptowalnych przez siebie metod rozsądzić kwestii istnienia bądźZIMA 2008289

nieistnienia „czegoś", co nazywamy Bogiem. Naukowcy pod rygorem metodologicznejpoprawności nie mogą się na ten temat wypowiadać.„Największą tajemnicą jest to, dlaczego cokolwiek istnieje. Jaka siłatchnęła życie w równania fizyki i zrealizowała je w rzeczywistymkosmosie? Jednak te pytania leżą poza kompetencjami naukprzyrodniczych: to domena filozofów i teologów" 12 .Zgadza się, wiedza empiryczna obejmuje fakty doświadczalne empiryczniei teorie wyjaśniające zjawiska przyrodnicze. Ale istnieje takżerefleksja naukowa, która wykracza poza empiryczne fakty - poddaje jeanalizie tak, aby uchwycić ich przyczynę, sens i cel - to właśnie stanowiistotę metafizyki i filozofii przyrody.Czemu jednak nauki przyrodnicze są bezradne wobec tak postawionychpytań? Ponieważ nie posiadają narzędzi i metod, aby racjonalnie,na bazie swej naukowej wrażliwości, podjąć taką problematykę. „Bóg nieistnieje" to nie jest zdanie naukowo (przyrodniczo) sprawdzalne. Dawkinsjednak pokpiwa z tego, mówiąc, iż jeśli nawet te pytania nie przynależądo domeny nauk przyrodniczych, to tym bardziej nie przynależądo teologii. (Ciekawe zatem, czym zajmuje się, według autora, teologia?)A już na pewno filozofowie nie są szczęśliwi, że wrzucono ich do jednegoworka z teologami 13 . Ale mniejsza o drobne złośliwości, których pełnow tej „naukowej" książce. Dawkins odmawia teologii wypowiadania sięna temat przyczyn i celu przyrody. To jeszcze można zrozumieć, ale autorpragnie także unieważnić jedno z najważniejszych pytań - pytanie:dlaczego?. Z oburzeniem stwierdza, że utarł się mit, iż nauka odpowiadana pytanie „jak", zaś teologia (raczej filozofia!) dysponuje narzędziamiumożliwiającymi odpowiedź na pytanie dlaczego?. „A cóż to jest niby py-12M. Ress, Nasz kosmiczny dom, tłum. P. Rączka, Warszawa 2006, s. 17, za: R. Dawkins,dz. cyt, s. 89, 90, 93.13Przy okazji Dawkins ujawnia wolność badawczą i wrażliwość badawczą Oksfordu- na wniosek studenta o stypendium naukowe, aby pisać pracę z teologii chrześcijańskiej,przejrzawszy dysertację doktorską owego studenta, dziekan wydziału stwierdził:mam wątpliwość, czy to w ogóle jest na jakiś temat. Gratulacje dla pełnej merytorycznejoceny badań naukowych - myślę jednak, że decyzja dziekana byłaby zupełnie inna,gdyby student zaproponował napisanie pracy na temat prześladowania przez teologięchrześcijańską homoseksualistów, ponieważ byłoby to na jakiś temat.290FRONDA 44/45

tanie dlaczego?", nie każde pytanie zaczynającesię od dlaczego? jest sensowne i zasadne" 14 . Toprawda, ale takie bezsensowne pytania łatwozdemaskować, dobrze zaś postawione pytaniedlaczego? jest niezwykle trudnym i naukowofascynującym pytaniem. Autor wydaje się zapominać,że nauka zaczęła się od genialnegogreckiego pytania dia-ti - dla-czego? i było topytanie w istocie filozoficzne i przyrodnicze zarazem,o czym świadczą odkrycia i rozważaniafilozofów przyrody w Grecji w VII wieku przedChrystusem 15 . Nie można zatem unieważnićtego pytania, ono narzuca się mocą swej istoty.Nauka wciąż odpowiada na pytania dlaczego?(dlaczego słońce świeci? dlaczego jest noc? dlaczego gwiazdy do nasmrugają? dlaczego trawa jest zielona?), a precyzuje swoje odpowiedziprzez szczegółowy opis, jak to się dzieje. To nie wyczerpuje jednak dalszychpytań, skoro bowiem wiemy już dlaczego i jak słońce świeci, dlaczegoi jak ziemia się obraca, zadajemy dalej jednak pytania: dlaczegojest słońce? dlaczego są gwiazdy? dlaczego jest wszechświat? dlaczego my14R. Dawkins, dz. cyt., s. 91.15Pytaniem naukowym, na które poszukuje się w badaniach metafizycznych odpowiedzi,jest pytanie o przyczynę istnienia tego, co jest, a nie musi być, a więc pytanie:dlaczego (dia ti?) coś istnieje? Pytanie metafizyczne ukierunkowuje badania na poszukiwaniekoniecznych, a zarazem przedmiotowych racji (przyczyn) istnienia rzeczy, zdarzenia,procesu czy właściwości. Poszukujemy więc w odpowiedzi takich czynników,które pozwalają nam wyjaśnić i zrozumieć rzeczywistość. Pierwszorzędnym celempoznania metafizycznego nie jest budowanie teorii czy stawianie hipotez, w ramachktórych dokonywałoby się wyjaśnianie badanego faktu, procesu czy zdarzenia, leczposzukiwanie takich realnych czynników, które są ostatecznymi przyczynami istnieniadla badanych faktów. Dopiero ich odkrycie może stanowić podstawę zbudowaniaokreślonej teorii. Naczelnym celem poznania metafizycznego jest dążenie wpierw dozrozumienia faktu bytowania rzeczy (procesu czy zdarzenia), co osiągamy poprzez dotarciedo ostatecznych i koniecznych przyczyn, a następnie ujęcie tego poznania w ramyodpowiedniej teorii. Dlatego w poznaniu metafizycznym głównym pytaniem naukowymjest pytanie dlaczego - dia ti? dany byt istnieje. W odpowiedzi, co ważne, należywskazać realny czynnik (a nie teorię), który ostatecznie wyjaśnia fakt istnienia badanejrzeczy. Zob. W. Stróżowski, Istnienie i sens, Kraków 1994, s. 7-8; M.A. Krąpiec, Filozofiaco wyjaśnia, Warszawa 1997, s. 45-47; A. Maryniarczyk, O rozumieniu metafizyki. Monistycznai dualistyczna interpretacja rzeczywistości, Lublin 2001.ZIMA 2008291

jesteśmy? - nie jak?, ale dlaczego? - to wciąż aktualne pytanie. I z tymdziecięcym pytaniem Dawkins ma w książce największy problem, pragnieje zminimalizować albo zneutralizować. A przecież na takie pytanienie można odpowiedzieć jedynie siłami nauk empirycznych. I zgadzamsię z autorem, że jeśli nawet na te pytania nie może odpowiedzieć naukaprzyrodnicza, to dlaczego nie teologia? Ponieważ teologia nie jest dla autoranauką, nie spełnia naukowych wymagań 16 . W porządku. Jeśli jednaknie teologia, jako toporny pseudonaukowy oręż religii, to dlaczego niefilozofia, szczególnie filozofia przyrody? Ale tego z książki Bóg urojonyjuż się nie dowiemy.Pytania jednak, czy w przyrodzie - szerzej: w kosmosie - istniejecel, nie można unieważnić. Nie jest to pytanie bezsensowne ani bezpodstawneczy nieuprawnione. Więcej, naukowiec, człowiek rozumny,winien pytać, nawet jeśli zakres pytania wykracza poza zasięg formalnyi metodologiczny nauk przyrodniczych. Nie jest tak, jak chce przekonaćDawkins, że należy przyjąć pozytywistyczną wizję, iż istnieje tylko jednomagisterium nauki - rzeczywistość empirycznie sprawdzalna. Istniejerzeczywistość, która stawia przed nami cały szereg pytań wykraczającychpoza dane fizykalne.Miażdżąca krytyka a spokój św. Tomasza z AkwinuMimo jednak wyraźnych pozanaukowych uprzedzeń do teizmu i zjawiskareligii autor, co ciekawe, deklaruje:„Istnienie Boga jest hipotezą naukową taką samą jak każda inna.Nawet, jeśli trudno ją zweryfikować. Istnienie lub nieistnienieBoga to naukowy fakt wiążący się z faktem wszechświata, to fakto statusie empirycznym rozstrzyganym w praktyce, albo przynajmniejw kategoriach pryncypialnych" 17 .16To oczywiście teza nieuzasadniona. Drogę naukowych poszukiwań teologiiwyznacza łacińska formuła credo ut intelligam, i chociaż nauki teologiczne zakładająauctoritas depozytu wiary, jednak spełniają wymagania formalne dziedzin naukowych.Zob. J. Ratzinger, Wiara - między rozumem a uczuciem, tłum. J. Merecki, „Ethos" nr 44(1998), s. 59-72; J. Ratzinger, Czym jest teologia?, tłum. J. Merecki, „Ethos" nr 45-46(1999), s. 19-23.17R. Dawkins, dz. cyt, s. 83.292FRONDA 44/45

Jednakże - dość zaskakująco dla czytelnika oczekującegomerytorycznej debaty - już na wstępie Dawkins mówio metodologii swej naukowej książki. Na pytanie - czy krytycereligii (w tym również dowodów na istnienie Boga) niepowinna towarzyszyć szczegółowa analiza uczonych ksiągteologicznych - z rozbrajającą szczerością mówi, że pomnyna doświadczenia Stephena Hawkinga 18 , iż każdy obecnyw książce wzór matematyczny obniża jej sprzedaż o połowę,nigdy nie ujrzałby swego nazwiska na liście bestsellerów, gdybyzagłębił się w analizy teologiczne Tomasza z Akwinu czyDunsa Szkota. Ponadto autor od razu wydaje sąd - wszelkiedociekania teologiczne już zakładają istnienie Boga w punkciestartu, więc nie są godne poważnej debaty (s. 23). Pomimojednak takich deklaracji, niedopuszczalnych przy rzetelnejanalizie jakiegokolwiek tematu, w rozdziale III następujekrytyka dowodów na istnienie Boga, i jest ona nie tylko „dośćwyczerpująca, to jeszcze z dozą humoru" - tak przekonujeautor (s. 23).Krytyka dowodliwości istnienia Boga obejmuje całe spektrumprzykładów wraz z argumentacją, która wykazuje ichcałkowitą bezzasadność raz na zawsze. Rozpoczyna się odanalizy pięciu dowodów zawartych w pismach św. Tomaszaz Akwinu. Już na początku jednak autor popełnia naukowefauxpas - nie zauważa, że ani Tomasz, ani jego liczni komentatorzynigdy nie mówili o dowodach. Dominikański uczonyposługuje się pojęciem drogi (łac. via - Dicendum quo Deumesse quinque viis probari potest - „odpowiadam, że to, że jestBóg, można uzasadnić pięcioma drogami" 19 ), a nie dowodu(łac. demonstrabile). Tego jednak autor zdaje się nie zauważać.Przeprowadzona przez Dawkinsa analiza rozumowaniaTomasza dotyczy dwóch problemów - „nieskończonego18Stephen Hawking - jeden z najwybitniejszych fizyków teoretycznych i kosmologów doby współczesnej. Autor licznych prac z dziedziny fizyki i teorii wszechświata.19Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, I, q. 2, a. 3 resp.ZIMA 2008293

ciągu" jaki występuje w rozważaniach Akwinaty i problemu regresu.Dawkins uważa, że trzy pierwsze „dowody" to w zasadzie jeden i ten samargument - z istnienia ruchu, pojęcia przyczyny sprawczej i z konieczności.Nie zauważa jednak, że wymowa trzeciej drogi (bo tak cała tradycjanazywa rozważania Tomasza: nie dowód, ale droga) jest inna i znaczniegłębsza. Autor w moim przekonaniu nie zrozumiał, o co chodziło Tomaszowi,jego bowiem rozumowanie jest genialnie proste, „bez istnienia niema istnienia" - to klasyczna ontologiczna i zdroworozsądkowa zasada- „z niczego nic nie powstaje, z niebytu nie ma bytu" 20 .Dawkins demaskuje zasadność tych wywodów, ukazując, że zaznaczonyprzez Tomasza ciąg, który przecież nie może być nieskończony,może przerwać tylko Bóg. Regres „wywołuje więc Boga" co z kolei jednakwymaga przyjęcia nieuzasadnionego założenia, że sam Bóg jest odpornyna analogiczną procedurę. Ten zarzut pojawia się zresztą w kilku miejscachksiążki. Dawkins pragnie udowodnić tezę, że każdy złożony produktjest ostatnim ogniwem całego łańcucha zmian. Jakakolwiek twórczainteligencja, wystarczająco złożona, by cokolwiek zaprojektować, możepowstać wyłącznie jako produkt końcowy rozbudowanego procesu stopniowejewolucji. Twórcze inteligencje to efekt ewolucji, a więc w sposóboczywisty i konieczny - przekonuje Dawkins - muszą pojawić sięwe wszechświecie dość późno, a zatem nie one są odpowiedzialne za zaprojektowaniewszechświata. Bóg jako projektant jest więc urojeniem -mógłby być tylko ostatnim etapem ewolucji. Dlatego należy postawić pytanie- kto stworzył Boga? Bóg-projektant może posłużyć do wyjaśnieniafenomenu uporządkowanej złożoności, jednak jakikolwiek Bóg zdolnydo zaprojektowania czegokolwiek musiałby być wystarczająco złożonymbytem, by jego wyjaśnienie wymagało analogicznego wyjaśnienia. A topowoduje znowu nieskończony regres. Nie ma żadnego „projektanta",żadnego „stworzyciela" - dlaczego? Sam bowiem „projektant" zmusza20„Jeśli bowiem jakiś skutek jest dla nas bardziej oczywisty niż jego przyczyna, toprzez skutek dochodzimy do poznania przyczyny. Z dowolnego zaś skutku można dowieśćistnienia jego właściwej przyczyny tylko wtedy, gdy jej skutki są nam lepiej znane,ponieważ gdy skutek zależy od przyczyny, to skoro zaszedł skutek, konieczne jest, bywcześniej była przyczyna", w: Suma teologiczna, I, q. 2, a. 2 resp., tłum. G. Kurylewicz,Z. Nerczuk, M. Olszewski, w: Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu, Kraków 2001.294 FRONDA 44/45

do poszukiwania jego „projektanta" zmusza do pytania o pochodzenie, tozaś powoduje nieskończony regres - projektant projektanta itd. 21Przekonanie jednak o doskonałej złożoności, która pojawia się jakoostatnia w łańcuchu zmian, to stanowisko zasadne na gruncie ewolucjonizmu.W obszarach metafizyki i ontologii (której autor albo nie zna,albo ją świadomie ignoruje) to dogmat. Stanowisko Dawkinsa wynikaz jednej strony z braku refleksji nad tym, co w metafizyce oznacza słowo„Bóg", z drugiej zaś z ignorowania zasad logiki arystotelesowskiej, w myślktórej skutek zawsze musi być większy bądź równy przyczynie, od którejwziął swój początek. Autor nie zauważa, że problem „złożoności bytuBoga" podejmuje Tomasz w tej samej książce, w której zawarte są jego„absurdalne" dowody. W kwestii 3 argumencie 7 odpowiada na pytanieCzy Bóg jest całkowicie prosty? i przytacza argumenty Dawkinsa (!) - to,co pochodzi od Boga, naśladuje Go, a ponieważ nie jest proste w swoimbycie, sam Bóg nie może być prosty. Jednak Tomasz rzeczowo i szerokoodpowiada na ten problem, wskazując na zasadność właściwej definicjipojęcia Boga, który jest czystym istnieniem i nie ma w nim żadnej złożonościi z tego powodu (!) może być Pierwszym Poruszycielem, Absolutem,Aktem czystym 22 .Dla Dawkinsa kres regresu, jaki stanowi „sztucznie wywołane" pojęcieBoga, jest niepotrzebny - już lepiej przywołać „osobliwość WielkiegoWybuchu, albo inny nieznany na razie fizyce czynnik (?)". Wzywanie Bogajest w najlepszym razie mało pomocne, a w najgorszym razie mylące 23 .Widzę tu jednak pewną niekonsekwencję - a wzywanie i przywoływanie,jako przerywnika regresu przyczynowego czy istnieniowego, „osobliwości"czy „innego nieznanego czynnika" jest lepsze, metodologicznie naukowoprzekonujące? Dlaczego nie może być nim Bóg, ArystotelesowskiPierwszy Poruszyciel, Tomaszowa Pierwsza Przyczyna?Z argumentem Tomasza ze stopni doskonałości Dawkins „rozprawiasię" w sposób jeszcze bardziej przekonujący. „Celnie" zbija wywodyAkwinaty, wyśmiewając stopniowanie w górę doskonałości bytu, którew tradycji metafizycznej jest obecne od wieków, poprzez przywołanie21Por. R. Dawkins, dz. cyt., s. 58, 59, 160,173-174. Autor zdradza tym samym, iżnie rozumie terminu teodycea (s. 158-159).21Zob. Suma teologiczna, q. 2, a. 3; i q 3 - osiem artykułów.23Por. R. Dawkins, dz. cyt, s. 91.ZIMA 2008295

„natężenia wydzielanego przez ludzi smrodu" - stopniując go, dochodzimydo „niewyobrażalnie najgorszego smrodu, smrodu idealnego, musizatem istnieć jakiś szczególny nadzwyczajny śmierdziel i to coś nazywamyBogiem" 24 .Na taką argumentację trudno odpowiadać. Zaznaczę jednak, by niebyć posądzonym o uprzedzenia estetyczne, źe Tomasz w swojej argumentacjio doskonałościach odwołuje się do znanego już od czasówPlatona i Arystotelesa pojęcia dobra, które zawsze (w odróżnieniu odsmrodu) jest celem działania wszystkich stworzeń - dobro jest tym, czegowszystko pożąda. Dobro jednak ma różne stopnie i przejawy, różnorakienatężenie i różny cel, dlatego można stopniować dobro, poszukując jegonajpełniejszego wyrazu (to nazywamy szczęściem). Akwinata powołujesię na stopniowanie pojęcia doskonałości, ponieważ w jego metafizyceracją dobra jest istnienie. Coś jest dobre, ponieważ posiada akt istnienia.Stąd im większe doświadczenie dobra, tym większe istnienie. Maksymalnadoskonałość suponuje zatem w tej teorii samoistność istnienia, czylijego najwyższą doskonałość 25 .Drogę z celowości wydaje się, że Dawkins traktuje najpoważniej, niestetyobnaża to tylko ignorancję autora, bo to właśnie dowód najsłabszy 26 .Jednak omawiając i ten argument Tomasza, autor ukazuje coś przedziwnego.Według niego, nie można bowiem dopatrywać się celowości w celowymzachowaniu stworzeń nierozumnych - tak argumentuje Tomasz- ponieważ, jeśli coś wygląda jak zaprojektowane celowo (świadomie),24Por. tamże, s. 120.25Zob. Arystoteles, Metafizyka, 1,1,1094 a. 1-2; św. Tomasz z Akwinu, Suma teologicznaI, q. 1, a. 5, ad. 1; Summa contra gentiles, I, cap. 28.26Tomasz, wskazując na to, że stworzenia bezrozumne zachowują się tak, jakbywiedziały same z siebie, jaki jest cel ich egzystencji, przekonuje, iż świat zaplanowanyjest przez Kogoś, kto wszystko skierował do celu. Dla zobrazowania tego używa przykładuz łucznikiem, który wypuszcza strzałę. Strzała, choć sama z siebie nierozumna,skierowana ręką łucznika zmierza wprost do wyznaczonego celu. Problem jednakw tym, że aby tak powiedzieć trzeba zająć stanowisko poza łucznikiem, strzałą i celem.Popatrzeć na całą sytuację z boku, niejako z poza-rzeczywistości. A przecież w naszymprzypadku, bez odwoływania się do przekazów nadprzyrodzonych (czyli do wiary) takaocena jest niemożliwa. Sama strzała nie wie, czy łucznik strzela celnie i czy w ogóle wiegdzie jest cel. Stąd argumentacja zawarta w piątej drodze jest najsłabsza, jej udowodnieniewymaga bowiem albo odwołania się do przekazów wiary, w których Bóg wskazujecel świata, albo wyjścia poza świat, tak, aby ocenić jego celowy ruch ku przyszłości, a towymagałoby wyjścia poza świat, co jest realnie niemożliwe.296FRONDA 44/45

to trzeba wiedzieć (będąc oświeconymbiologiem), że to ewolucja poprzez dobórnaturalny wytwarza niezliczone projektyo niebywałej wprost złożoności i elegancji.Pośród nich jest i układ nerwowy, który jesttak doskonały i złożony, że wygląda na to, iżktoś go celowo stworzył, doprowadzając dojego wytworzenia - ale nie, to ewolucja wniezliczonych bezcelowych próbach doszłado takiego celu (!) 27 .Argumenty dowodów ontologicznychautor zbija, ale także słabo, nie cytując całej bogatej i lepiej uargumentowanejliteratury na temat tego, że jak coś jest pomyślane, to nie znaczy, żeistnieje. Realizm filozoficzny już dawno wykazał różnicę pomiędzy ideamii pojęciami a aktem istnienia. Zresztą Dawkins (i słusznie) się z tymzgadza.„Mam głęboką podejrzliwość wobec jakiegokolwiek rozumowaniaprowadzącego do tak istotnych wniosków, które obywa się beznajmniejszego chociażby odniesienia do danych zaczerpniętychz zewnętrznego świata" 28 .Dawkins nie ma jednak chyba świadomości, iż jest to stanowiskorealizmu poznawczego (sięgające starożytności i scholastyki), bo zarazpowołuje się na dwóch przedstawicieli idealizmu - Davida Hume'a i ImmanuelaKanta 29 . Potem wykazuje brak definicyjnego i elementarnegodla nauki sprecyzowania pojęcia „istnieć" i „nicość", fundując czytelnikowidowód „z nicości Boga". Bóg „nieistniejący stwarzający" byłby lepszyniż „istniejący stwarzający" Lepszy jako kto? Dawkins nie widzi, że2728Por. R. Dawkins, dz. cyt., s. 121.Tamże, s.125.29Powoływanie się zresztą na Humea przez przyrodnika, który w swej pracy badawczejnie jest w stanie obejść się bez zasady przyczynowości w ujawnieniu praw, a nieprzypadków czy instynktów rządzących przyrodą, jest dość kuriozalne. To Hume bowiemzanegował w filozofii zasadę substancjalności i przyczynowości. Zarówno dla biologa,jak i dla fizyka, czy chemika, zanegowanie zasady przyczynowości nawet w stopniupodstawowym, a zastąpienie jej przyzwyczajeniem i instynktem, jak chce Hume, niweczynaukowy trud.ZIMA 2008297

przymiotnik „lepszy" (w sensie doskonalszy) tutaj nie pasuje - ponieważwłaśnie „istnieć, być" jest lepsze (doskonalsze) niż „nie być" Istnienie zatemjako akt bycia ma nieopisaną przewagę nad „nie być" tak jak przyjacielistniejący ma przewagę niewyobrażalną nad najlepszym nawet, alenieistniejącym towarzyszem. Dawkins funduje nam jednak solistycznesztuczki na wzór anzelmowego dowodu ontologicznego, ale filozoficzniejuż dawno obalone 30 .Ślepy przypadek czy nieredukowalna złożoność celowości?W czwartym rozdziale książki autor chce ostatecznie rozprawić sięz twierdzeniami o istnieniu Boga bazującymi na teorii o wysokim zorganizowaniuwszechświata i życia biologicznego na ziemi. Dawkins przywołujetu metaforę Boeinga 747. Zwolennicy inteligentnego projektu(w języku angielskim - intelligent design - ID) przekonują, że złożonośćżycia na Ziemi jest tak olbrzymia, a przez to tak mało prawdopodobna, żenie może być dziełem przypadku. Gdyby tak było, to analogicznie możnaby przekonywać, iż wiejący nad złomowiskiem huragan jest w stanie„stworzyć" Boeinga 747 31 .Dawkins stara się udowodnić, że takie przykłady świadczą jednako ignorancji i nieznajomości teorii ewolucji i pojęcia „doboru naturalnego",ponieważ właściwie rozumiana koncepcja doboru naturalnego wyjaśniazłożoność życia na ziemi i demaskuje zakusy kreacjonizmu, któryprzecież (chcąc nie chcąc) „promuje" Boga. Właściwe ujęcie i zrozumieniedoboru naturalnego jest „filarem" świadomości darwinowskiej teoriiewolucji. Nie przypadek ani też nie projekt - a co? - „stopniowo i powolinarastająca złożoność" 32 .Złożoność, która narasta, powoli od mniejszego do większego, od prostegodo bardzo skomplikowanego w ciągu milionów lat. Tylko tak moż-30Por. R. Dawkins, Bóg urojony, s. 121.31Dawkins przywołuje tu amerykański przykład, jednak już znacznie wcześniejlepszą metaforę zaproponował Jean Guitton, mówiąc, że prawdopodobieństwo powstaniarozumnego życia na ziemi jest takie, jak trafienie, grając w golfa, piłeczką uderzonąna ziemi w dołek na Merkurym. Zob. J. Guitton, J. Lanzmann, Czy wierzyć w niebo czynie wierzyć?, tłum. M. Rostworowski-Książek, Kraków 1996.29832R. Dawkins, dz. cyt., s. 163.FRONDA 44/45

na wyjaśnić i uświadomić sobie, jak to się stało, że od aminokwasu,białka w wodzie, poprzez wszystkie gatunki, doszliśmydo istoty rozumnej - oczywiście na drodze ewolucji. Autornie zaznacza faktu, iż ta teoria odwraca jednak, wspomnianyjuż przeze mnie, arystotelesowski logiczny pewnik, wyrażonyzarówno w logice Arystotelesa, jak i w metafizyce, a potwierdzonyprzez codzienne zdroworozsądkowe doświadczenie,że przyczyna musi być większa niż skutek lub przynajmniejjemu równa, a skutek jest taki sam bądź mniejszy (w sensieontologicznym, a nie wymiarowym, fizycznym) niż przyczyna.Dawkins przekonuje, iż nauki przyrodnicze dawno jużzerwały z tego typu przesądami, iż koniecznie trzeba jakiejśdużej skomplikowanej i mądrej rzeczy, by stworzyć coś mniejszego.Sam stosuje jednak inną (ukrytą w jego rozumowaniu)filozoficzną, a nie biologiczną tezę, będącą fundamentem materializmu,a przy tym i neodarwinizmu - wszystko, co złożone,pochodzi od tego, co proste. Jest to jednak teoretycznezałożenie, a nie logiczna konieczność! 33 .Jednakże hierarchiczna teoria kreacjonizmu jest ułudą.Darwinowska teoria ewolucji obala w biologii ostatecznie iluzjęprojektu, a zarazem, i tu jest Dawkins na razie ostrożny,„nakazuje wielką podejrzliwość wobec analogicznych pomysłóww innych obszarach" 34 .Dlatego, mimo iż pewne biologiczne i zoologiczne twory(o samej świadomości nie mówiąc) zadziwiają swą nieprawdopodobnązłożonością, tak wielką, że ślepy traf czy przypadek,jako źródło zaistnienia, jest tak mało prawdopodobny, żewręcz niemożliwy (np. szkielet Euplectelii), należy wykluczyćprojekt jakieś świadomości? Przypadku być nie może - cojest więc przyczyną złożoności? - projekt i dobór naturalny,oznajmia Dawkins. Autor jak mantrę powtarza - za złożonościąi bogactwem biologicznego życia nie stoi przypadek, ale33Por. P.J. Johnson, Gawędziarz i naukowiec, tłum. J.J. Franczak, „First Thing. Edycjapolska" nr 2 (2007), s. 65.34R. Dawkins, dz. cyt, s. 169.ZIMA 2008 299

też nie można od razu mówić o projektowaniu- za wszystko odpowiedzialnyjest dobór naturalny jako rozwiązanieoszczędne, prawdopodobne, eleganckie.Dobór to proces stopniowy, eskalacyjnyi kumulatywny.Jednak na stronie 219 książki, recenzującdyskusję w środowisku naukowymw Cambridge, i przywołując argument z przyczyny sprawczej, iż nic niepowstaje z nicości, zawsze jest jakaś pierwsza przyczyna. Dawkins przyznaje:„Zgadzam się, taka przyczyna musi istnieć, ale to musiało być cośbardzo prostego (!) i stąd Bóg zdecydowanie nie jest właściwymokreśleniem" 35 .„Pierwszy poruszyciel" według autora, musi być, albo bytem najprostszymz prostych, albo nic nie tłumaczy. I dalej:„Wreszcie nie można przecież wykluczyć nadludzkiego projektanta,ale, jeśli już tak, to na pewno nie jest to projektant, który, ot tak,raptem się pojawił, albo istniał zawsze. Jeśli (choć ani przezmoment nie potrafię w coś takiego uwierzyć) nasz wszechświatzostał zaprojektowany, i tym bardziej, jeśli ów projektant potraficzytać w naszych myślach, spełniać nasze prośby, sam musi (!) byćproduktem końcowym cyklu stopniowych przemian. [...] Jakkolwiekmało byśmy wiedzieli o Bogu, jednej rzeczy możemy być pewni. Bógmusiał by być bytem o nieprawdopodobnej wręcz złożoności. Zaistenieredukowalnej" 36 .Jak już wspominałem, autor nie zadał sobie nawet trudu przekartkowaniapierwszych rozdziałów Sumy teologicznej św. Tomasza, tam bowiemznalazłby odpowiedź na pytanie, dlaczego Bóg nie jest bytem złożonymi dlaczego - jeśli ma być Bogiem i racjonalną przyczyną wszystkiego- musi być bytem całkowicie prostym, i co to oznacza w metafizyce.3536Tamże, s. 219.Tamże, s. 179, 220.300 FRONDA 44/45

Brytyjski biolog nie może się więc zgodzić na hipotezę Poruszyciela.Wybiera hipotezę ewolucji. Czy jednak gruntownie udokumentowanąi naukowo uzasadnioną?Natura nie posuwa się skokami, ale powolnym ruchem zmierza na„Szczyt Nieprawdopodobieństwa" mocą ewolucji ożywionej doboremnaturalnym 37 . Ewolucja - jak obrazowo mówi Dawkins - okrąża górę,wytycza własny szlak wiodący na wierzchołek. Skąd jednak ewolucjai dobór znają drogę? Skąd wiedzą, gdzie trzeba ominąć te miejsca, któreprowadzą w przepaść i zakończą ewolucję życia? A miejsc tych, jaksam zresztą przyznaje Dawkins, w historii wszechświata i życia na ziemijest bardzo wiele. Zakrętów mylących i ślepych zaułków nie brakuje. Aleewolucja, zachowując się tak jakby miała świadomość, ominęła wszystkieniebezpieczne przypadki!Jak to możliwe? Przecież zmiana przez mutację genetyczną jest ślepa(nie widzi i nie zna celu zmiany), dobór naturalny także jest ślepy, właściwościnieustannie zmieniającego się środowiska, które napędzają ewolucjęprzez dobór naturalny nie są niczym skorelowane. A przecież z tegocałego nieograniczonego, niezrozumiałego bogactwa wyłania się deus exmachina - logiczny i precyzyjny świat żywych organizmów 38 .Dawkins przekonuje jednak, że powolne zmiany prowadzą do zmiangatunkowych. Ale to mimo wszystko jedynie hipoteza - iż zmiana cech,a nawet akumulacja niektórych przypadłości substancji (organizmów),spowoduje automatycznie w pewnym momencie zmianę gatunkową.A taką jest przecież przejście od niższej do wyższej formy bytu, a szczególnieosiągnięcie przez małpy człekokształtne świadomości i możliwościwyobrażeniowego i abstrakcyjnego sposobu postrzegania świata,czyli po prostu myślenia. Ewolucjoniści przekonują, że mają dobre powodydo tego, by „wierzyć" iż żywe organizmy ewoluowały w naturalnysposób z nieożywionych substancji chemicznych, bądź złożone organywyewoluowały w wyniku akumulacji mikromutacji poprzez dobór37Zob. R. Dawkins, Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobieństwa, tłum. M. Pawlicka-Yamazaki,Warszawa 1998.38Por. G.V. Coyne, Początki i stworzenie, w: Czy przed Wielkim Wybuchem bytBóg? Argumenty naukowców i teologów, red. T.D. Wabbel, tłum. B. Baran, Warszawa2007, s. 16; Ch. Schónborn, Zamysł odnajdywany przez naukę, tłum. K. Warchoł, „FirstThings. Edycja polska", nr 2 (2007), s. 17.ZIMA 2008301

naturalny. Jednak posiadanie dobrych powodów to nie to samo co posiadaniedowodów. By podać tylko jeden przykład warto zwrócić uwagę naproblem „nieredukowalnych złożoności". Złożone systemy molekularne(takie jak wicie bakteryjne, jednokomórkowe systemy odpornościowe,transport komórkowy) zawierają składniki, które oddziałują na siebie nawzajemw tak złożony sposób, że jest niemożliwością wskazać i opisaćszczegółowe, możliwe do przetestowania, darwinowskie mechanizmydla ich ewolucji. Już na poziomie cząsteczki życie biologiczne pełne jesttakich nieredukowalnych złożoności. Jak podaje Michel Behe nigdziew piśmiennictwie naukowym nie znajdziemy szczegółowych scenariuszypowstania drogą ewolucji choćby jednego złożonego systemu molekularnego.Każdy system biochemiczny wymaga bowiem oszałamiająco złożonegoukładu składników, które w niezwykle subtelny sposób wpływają nasiebie nawzajem 39 .Być może świadomy tych aporii Dawkins, sam przyznaje, że teoriaewolucji napotyka jeszcze na wiele niewyjaśnionych kwestii i problemów.Mimo bowiem pięknych założeń sporo znajduje się w niej jeszcze „białychplam" (s. 180). Ale, zaznacza dobitnie, nie należy tych niewyjaśnionychobszarów zawłaszczać i wychwytywać podstępnie, by wskazywaćkoncepcję ID. To, że w jakiś punktach teoria ewolucji sobie nie radzi,nie znaczy, że należy od razu wyskakiwać z ID! Nikt nie ma tu do tegoprawa! Nauka odnajdzie kiedyś odpowiedzi na wciąż nurtujące nas pytania,stawia bowiem hipotezy i wciąż szuka dowodów. Dawkins jako publicystanie chce jednak uczciwie przyznać tego, co mógłby powiedziećjako biolog - nie znamy szczegółowo sekwencji i prawdopodobieństwazdarzeń, ewoluowania od prostych form molekularnych do skomplikowanychorganizmów złożonych - które zainicjowały nie tylko powstanie,ale i kształtowanie się życia.Może ta bezradność i naukowa niemoc sprawiają, że w rozważaniachDawkinsa wyczuć można tęsknotę za wielką teorią unifikacji, czyli tzw.„teorią wszystkiego" bądź „formułą świata" - ona bowiem wyjaśniłaby39M. Behe, Darwin's Black Box: The Biochemical Challenge to Evolution, New York1996; D. Berliński, Sporny Darwin, w: Uncommmon dissent: intellectuals who flnd Darwinismunconvincing, red. W.A. Dembski, ISI Books 2004; P.J. Johnson, Rozwikłaniezagadki naukowego materializmu, tłum. J.J. Franczak, „First Things. Edycja polska", nr2 (2007), s. 5-9.302FRONDA 44/45

wszystko, sama nie wymagając wyjaśnienia. Jednak wtedy, jak słuszniezauważa McGrath, co wyjaśniłoby wyjaśniającego? „Teoria Unifikacji" toŚwięty Graal nauk przyrodniczych i tak jest traktowany przez Dawkinsa- jako magiczne panaceum na naukowe pytania bez wyjaśnienia 40 .Dlatego przyznaję, że w rozważaniach Dawkinsa wyczuwa się z jednejstrony pewien niedosyt, a nawet brak, z drugiej próbę wykluczenia nasiłę innych rozwiązań. W niektórych bowiem punktach teoria ewolucjii doboru naturalnego, powolnej złożoności, dysponuje jedynie hipotezami(brak bowiem empirycznych, tak przecież kluczowych dla naukszczegółowych dowodów), ale nie można postawić hipotez o kreacyjnejingerencji, o prawie, które kierowane jest przez świadomy i rozumny byt.A przecież tej hipotezy nie sposób unieważnić, patrząc na złożonośćświadomości ludzkiej. Dawkins, o zgrozo, okazuje się zatem kryptofundamantalistą,który nie dopuszcza w dyskusji innych pytań i hipotez!Prawdopodobne warunki nieprawdopodobieństwaDawkins podejmuje też problem zasady antropicznej zarówno w wymiarzeplanetarnym, jak i kosmicznym. Przekonuje, że nagromadzenie „warunkówsprzyjających powstaniu życia" wprawdzie zadziwia, ale nie należyod razu interpretować tego jako argumentu na rzecz kreacjonizmu.Prześledźmy jednak te „wyjątkowo szczęśliwe" etapy wskazane przezautora książki po kolei i od początku.Przede wszystkim, absolutnym (znanym nam) warunkiem, by powstało,jest konieczność pojawienia się wody w stanie płynnym. Od wody bowiem,a raczej tego, co się w niej stało, zaczyna się proces ewolucji, który,krok po kroku, doprowadził nas do dzisiejszych form życia biologicznegoi ludzkiego. Jak jednak doszło do tego, że na planecie Ziemia w UkładzieSłonecznym mogła powstać woda? I tu Dawkins dość skrupulatnie wyliczakonieczne warunki:1. Wokół typowej gwiazdy wszechświata, takiej jak nasze Słońce, istniejeobszar zwany „sferą Złotowłosej", czyli takie miejsce w przestrzeni, gdzienie jest za gorąco i nie jest za zimno - tak w sam raz, aby warunki były40Por. A. McGrath, J. Collicutt McGrath, Bóg nie jest urojeniem. Złudzenie Dawkinsa,tłum. J. Wolak, Kraków 2007, s. 29.ZIMA 2008303

takie, by mogła pojawić się woda w stanie płynnym. Taki marginesw przestrzeni planetarnej nie jest zbyt szeroki!2. Planeta przyjazna dla życia musi mieć „z grubsza" kulistąorbitę. Najlepiej eliptyczną jak nasza Ziemia.3. Prawa fizyki muszą być takie, by mogło powstać biologiczneżycie, gdyby bowiem prawa fizyki różniły się minimalnie, topowstanie życia byłoby absolutnie niemożliwe.4. Konieczne jest istnienie tzw. sześciu liczb Reesa 41 - gdybyte stałe były choć odrobinę inne nie byłoby wodoru, reakcjiwodorowych, helu itp. - nie byłoby chemii, nie byłoby pierwiastkówcięższych, a w konsekwencji życia.5. Obecność w układzie planetarnym tak dużej planety jakJowisz powoduje, iż „przechwytuje" on zdecydowaną większośćasteroid krążących w kosmosie, które mogłyby zagrozićnaszej planecie.6. Nasz Księżyc jako jedyny satelita Ziemi stabilizuje oś obrotuplanety.7. Nasze Słońce nie jest gwiazdą podwójną (co w kosmosiezdarza się dość często), to bowiem wprowadzałoby chaos w ośplanety i ewolucja byłaby niemożliwa.8. Dla powstania DNA potrzeba wody w stanie płynnym.9. DNA jest czymś absolutnie genialnym, jego powstanienajpierw w formie prostszej RNA i możliwość dziedziczeniamolekuły genetycznej, z możliwością jednoczesnych zmian,„uruchamia" proces ewolucyjny. DNA jest jednak molekułątak złożoną, że jego powstanie jest bardzo skomplikowane, taktrudne, że nie udało się jeszcze go stworzyć laboratoryjnie 42 .10. Powstanie komórki eukariotycznej.11. Narodziny świadomości - zdarzenie o znikomym prawdopodobieństwie.41Zob. M. Rees, Tylko sześć liczb, tłum. R Amsterdamski, warszawa 2000.42Ale, jak zaznacza Dawkins, już niedługo naukowcy w laboratorium dokonają„stworzenia" DNA i zapoczątkują nowe życie. Ale proces ten, jeśli się jednak powiedzie,mimo iż jest niezwykle trudny i kosztować będzie mnóstwo nakładów sił i finansów,będzie przecież inteligentnym projektem rozumu ludzkiego!304 FRONDA 44/45

Mimo jednak, iż dobór naturalny kierowany ewolucyjnie jest takimwspaniałym panaceum na wszystko, Dawkins delikatnie przyznaje, żekażdy z kawałków doboru ,,nadal"(!) odwołuje się do zdarzeń mało prawdopodobnych,ale już nie niemożliwych. „Kiedy seria mało prawdopodobnychzdarzeń następuje po sobie, łączny efekt oczywiście pozostajenieprawdopodobny i pozostaje poza zasięgiem naukowego wyjaśnienia" 43- co za genialne zdanie!A zatem szansa na powstanie życia jest jednak - przyznaje sam autor- znikoma. To od „przypadku" - jednego na miliard przy dobrychrachunkach, zależało to, że powstało życie na ziemi 44 . Ale autor z rozbrajającąszczerością przyznaje - potrzeba „nieco szczęścia", by zadziałałaantropiczna reguła! - „mamy więcej szczęścia niż intuicyjnie zgodzilibyśmysię zaakceptować" 45 .Dlaczego jednak mogło, po zaistnieniu dogodnych warunków, powstaćDNA, mimo iż to proces tak trudny, że aż wręcz nieprawdopodobny- bo tu, jak mówi Dawkins - działa „magia" wielkich liczb. Autorpodaje szacunki (odnośnie do szczegółów odsyła do swojej wcześniejszejksiążki Ślepy zegarmistrz? 6 ): w naszej galaktyce jest od miliardado trzydziestu miliardów planet (spory rozrzut), we wszechświecie jestokoło stu miliardów galaktyk. Odejmijmy jednak kilka zer, mówi biolog(a co!), a i tak zostanie ponad miliard miliardów planet. Teraz przyjmijmy,że możliwość powstania czegoś na kształt DNA to rzeczywiście zdarzeniena pograniczu nieprawdopodobieństwa - może się zdarzyć razna miliard, czyli na miliardzie planet. Szansa jest jak jedna miliardowa(0,000 000 001 czyli 10~ 9 ). Nie szkodzi, że tak mało! Dawkins mówi „nawetjeśli szansa na spontaniczne powstanie życia jest tak mała to i takmogło się zdarzyć na miliardzie planet" 47(no bo jest ich w wyliczeniachDawkinsa miliard miliardów). Aby jednak jeszcze naukowo uzasadnićswoje rozważania, autor funduje nam kilka hipotez na temat samegowszechświata - mówi o multiuniwersum, megawersum, o teorii (zupełnie43R. Dawkins, Bóg urojony, s. 174.44Por. tamże, s. 199.45Tamże, s. 224.46R. Dawkins, Ślepy zegarmistrz. Czyli jak ewolucja dowodzi, że świat nie zostałzaplanowany, tłum. A. Hoffman, Warszawa 1997.47R. Dawkins, Bóg urojony, s.197.ZIMA 2008 305

hipotetycznej) rozszerzania się i kurczenia wszechświata- wybuch-ekspansja-kurczenie się-kolaps- jako rodzaju kosmicznego wahadła. Powołuje sięna „jakąś teorię" wielu wszechświatów, według którejprzypuszczalnie wszechświaty mogą przetrwać,rozmnażać się (!), ewoluować (s. 206-209). Angielskibiolog przy okazji zaznacza, że bardzo żałuje, iż w fizyce nie ma zastosowaniadarwinowska teoria ewolucji. W fizyce wszechświata pojawia siębowiem wiele niezbędnych stałych, których pochodzenia nie da się wyjaśnić,są one zaś tak precyzyjne i niezbędne, że bez nich, podstawowe dlafunkcjonowania naszego świata zjawiska byłyby absolutnie niemożliwe 48 .Biblijny Bóg to homofobW książce sporo miejsca autor poświęca także religijnym dogmatomi wierzeniom, głównie z kręgu wiary chrześcijańskiej. Obecna jest specyficznaegzegeza tekstów Starego i Nowego Testamentu, i zawartymw nich obrazów Boga. Widać jednak absolutną ignorancję autora wobeczasad biblistyki, czytania tekstów sprzed trzech i dwóch tysięcy lat,problematyki języków oryginalnych. Autor nawet nie wspomina o aporiach,jakie pojawiają się przy czytaniu tak starych tekstów - nie bierzepod uwagęformgeschichte (historii form literackich), redaktiongeschichte(metody krytyki literackiej i form redakcji tekstu), a także sitz im Leben,48Por. Tamże, s. 223. Dawkins nie zaznacza, że kosmologiczny rozwój wszechświatazależał od ściśle określonych warunków początkowych. W pierwszej sekundziepierwotnego wybuchu energia eksplozji i ilość masy musiały być bardzo ściśle skorelowane- z dokładnością większą niż jedna trylionowa. Gdyby bowiem masy było odrobinęwięcej, wszechświat niemal natychmiast skurczyłby się ponownie; gdyby było jejodrobinę za mało, rozszerzałby się tak prędko, że nie nastąpiłaby kondensacja materii,nie postałyby gwiazdy, a potem życie. Również siły elektromagnetyczne i jądrowe musiałybyć ściśle zrównoważone. Gdyby siły jądrowe były odrobinę za małe, nie powstałybycięższe jądra atomowe i wszechświat składałby się tylko z wodoru. Oznacza to, żekosmologia „spięta" jest ściśle określonymi i bardzo precyzyjnymi prawami, w którychnie ma miejsca na przypadek, pomyłkę czy spontaniczność. Zob. Ch. Townes, Skąd sięwzięliśmy? Dokąd zmierzamy?, w: Czy przed Wielkim Wybuchem byt Bóg..., s. 32; J. Gaarder,Czy świadomość to kosmiczny przypadek? w: Życie we wszechświecie. Stanowiskoprzyrodoznawstwa, filozofii i teologii, red. T.D. Wabbl, tłum. B. Baran, Warszawa 2007,s.40.306FRONDA 44/45

czyli określenia środowiska życiowego, mentalności, kultury i całej specyfikiprzestrzeni, w której powstawały teksty bliblijne.Dlatego w naukowej analizie, której dokonuje Dawkins, pojawiają siętakie określenia, a raczej epitety odnoszone do Boga Biblii, jak - „homofob,rasista, dzieciobójca, złośliwy tyran" - urozmaicone dykteryjkamii anegdotami, jak to ktoś czytając Biblię, zaskoczony odkrywał: „O Boże,ale z tego Boga kawał sukinsyna" 49 .Dawkins podsumowuje te wszystkie wątpliwości stwierdzeniem:„Już w XIX wieku dawno dowiedli wykształceni teologowie(żadnej informacji, kto należy do tej elitarnej grupy, że Ewangelienie są wiarygodnym zapisem historycznych zdarzeń zachodzącychw realnym świecie, a przepisywane były przez omylnych skrybów,z których większość miała swoje religijne interesy. (...) Prawie żadenz ewangelistów nie spotkał Jezusa, a poważni bibliści (autor znowunie podaje, kto należy do tego szacownego grona, ani nie cytujeżadnej literatury) raczej nie traktują Nowego Testamentu (o StarymTestamencie już nie wspominając) jako wiarygodnego źródłainformacji o wydarzeniach historycznych" 50 .Z podobną rzetelnością odnosi się do kluczowych dla chrześcijaństwadogmatów, zupełnie pomijając i bagatelizując obecną w chrześcijaństwietradycję - fides ąuerens intellectum. Jako przykład absurdalności prawdwiary przytacza spór o naturę bytu bosko-ludzkiego Jezusa Chrystusa.Przypomina, że herezja ariańska zaprzeczyła konsubstacjalności (identycznościsubstancji, esencji) Chrystusa i Boga. Ten zawiły problemDawkins wyjaśnia z iście naukową pasją:„Jakiej substancji, jakiej esencji? Trudno powiedzieć - to chybajedna rozsądna odpowiedź. (...) dzielenie włosa na czworo jakogeneza podziałów w chrześcijaństwie - to dla teologii rzecz całkiemotwarta" 51 .Tego rodzaju naukowe wypociny kończą się retorycznym i ironiczniezadanym pytaniem - no bo w końcu, czy mamy jednego Boga w trzech495051R. Dawkins, Bóg urojony, s. 58.Tamże, s. 137,143.Tamże, s. 61.ZIMA 2008307

częściach, czy trzech Bogów w jednym? Wybitnym dziełem, na którepowołuje się w swoich badaniach Dawkins, jest Catholic Encyklopedia- której cytowanie (jeśli jest rzetelne) ukazuje niestety jedynie ignorancjęi żałosny poziom autora hasła. Ale Dawkins idzie z pomocą - cytujeGrzegorza Cudotwórcę z III wieku (s. 61) ze strony internetowej - kuriozum- do tego jeszcze we fragmencie, który nie odnosi się do tematunatury Trójcy Świętej.W dalszej analizie autor do Trójcy Świętej, czyli „politeistycznej grupy",dołącza jeszcze „powiększając inflację boskości" Maryję, która jest- „boginią w każdym aspekcie poza samym mianem" i która niewieleustępuje samemu Bogu. Dawkins posuwa się w swych rozstrzygającychna rzecz ateizmu badaniach jeszcze dalej - traci już zupełnie nie tylko„obiektywizm badacza" któremu nie przystają wycieczki osobiste (zawszeprzecież uważane za prostackie), ale także poczucie dobrego smakui uszanowanie zdania innych, nawet jeśli się go nie rozumie. Dawkinsbowiem otwarcie kpi ze słów Jana Pawła II, że „jedna ręka trzymała pistolet,inna ręka prowadziła kulę". Papież powiedział to po zapoznaniusię z treścią trzeciej tajemnicy fatimskiej, w której (jak recenzowała jąs. Łucja - uczestniczka objawień) jest mowa o biskupie w bieli, który zostajezabity. Papież powiedział wtedy, że ta ręka, która prowadziła kulę,była ręką Matki Bożej Fatimskiej. Dawkins jednak drwi z tego, pytając, „aco w tym czasie robiły Matka Boska z Lourdes, Nasza Pani z Gwadelupy,Matka Boża z Akity - miały akurat inne sprawy na głowie?" 52 .52Tamże, s. 64. W roku jubileuszowym 2000 Jan Paweł II polecił ujawnić treśćtrzeciej tajemnicy fatimskiej: „I zobaczyliśmy w nieograniczonym świetle, którym jestBÓG: coś podobnego do tego, jak widzi się osoby w zwierciadle, kiedy przechodząprzed nimi, Biskupa odzianego w Biel - mieliśmy poczucie, że jest to Ojciec Święty.Widzieliśmy wielu Biskupów, Kapłanów, zakonników i zakonnic wchodzących nastromą górę, na której szczycie znajdował się wielki Krzyż zbity z nieociosanych belek,jak gdyby z drzewa korkowego pokrytego korą. Ojciec Święty, zanim tam dotarł,przeszedł przez wielkie miasto w połowie zrujnowane i na poły drżący, chwiejnymkrokiem, udręczony bólem i cierpieniem, szedł, modląc się za dusze martwych ludzi,których ciała spotykał na swojej drodze; doszedłszy do szczytu góry, klęcząc u stópwielkiego Krzyża, został zabity przez grupę żołnierzy, którzy kilka razy ugodzili gopociskami z broni palnej i strzałami z łuku i w ten sam sposób zginęli jeden po drugiminni Biskupi, Kapłani, zakonnicy i zakonnice oraz wiele osób świeckich, mężczyzni kobiet różnych klas i pozycji. Pod dwoma ramionami Krzyża były dwa Anioły, każdytrzymający w ręce kropidło z kryształu, do których zbierali krew Męczenników i niąskraplali dusze zbliżające się do Boga". Dlatego po swoim ocaleniu Jan Paweł II zazna-308 FRONDA 44/45

Ideologia - szkoda, że nie naukaCzytając pokaźną, ponadpięćsetstronicową książkę, można odnieść wrażenie,iż Dawkins wskrzesza dawne, ale wciąż żywe we współczesnej sekularnejkulturze pragnienie Augusta Comte'a. Chce obalić, mocą oświeconejnauki pozytywnej, religijne urojenia, boskość zakorzenioną przeztradycję i wychowanie w ludzkich umysłach, a ustanowić swoistą wiarę wludzi, naukę i postęp. Jeśli tylko zachęci się ludzi do myślenia i umożliwidostęp do wiedzy - można wyczuć takie obecne w tej książce pragnienie- to zdecydują się oni nie wierzyć w Boga, aby wieść spełnione, satysfakcjonującei naprawdę wyzwolone życie 53 .Czemu należy rozprawić się z religijnymi mitami, sprowokowaćruch uwolnienia „ateistycznej dumy"? Ponieważ współcześnie, w przekonaniuautora, „bycie chrześcijaninem" urasta do prawa „we wtykanienosa w prywatne życie ludzi" na mocy magicznej roli, jaką w społeczeństwachpełni religia. Stąd wyznawanie wiary ma moc prześladowcząi tylko ateizm ma moc ustanowić królestwo wolności, tolerancjii pokoju. Aby to jednakże mogło nastąpić, musi dokonać się społecznycoming out ateistów 54 .Stąd też wziął się pomysł napisania tej książki - by raz na zawsze rozprawićsię ze zniewalającymi ludzkie umysły argumentami za istnieniemBoga i koniecznością religii. Praca ma więc za zadanie udowodnić kilkatez:1. Można być szczęśliwym, zrównoważonym oraz moralnie i intelektualniespełnionym, będąc ateistą.jomiony z tą mistyczną wizją, powiedział: „to była ręka Matki, która zmieniła tor kuli,i papież w agonii zatrzymał się w cieniu śmierci" (13 maja 1994).53Por. R. Dawkins, Bóg urojony, s. 32, 357, 368.54W kilku miejscach książki pojawiają się odniesienia do sytuacji osób homoseksualnych- ich prześladowania i dyskryminacji. Autor przekonuje, że obecna sytuacjaateistów w Ameryce przypomina położenie homoseksualistów przed pięćdziesięciulaty. Dopiero współcześnie, dzięki aktywności ruchów i lobby homoseksualnego orazdziałalności ruchu Gay Pride, homoseksualiści nabierają praw obywatelskich. DlategoDawkins za niedopuszczalne i karygodne uważa powoływanie się na zagwarantowanąwolność wyznania, która wyraża się w głoszeniu, iż homoseksualizm jest grzechem,a aborcja jest morderstwem. Zob. tamże, s. 14, 51.ZIMA 2008309

2. Jeśli jest się człowiekiem wykształconym i inteligentnym to koniecznienależy być ateistą. Jeśli masz wystarczająco duże IQ to musisz być człowiekiemniereligijnym.3. Przekonania ateistyczne są powodem do dumy, a nie zażenowania czywstydu. „Ateizm bowiem niemal we wszystkich przypadkach oznaczawłaściwą niezależność myślenia - a w istocie właściwe myśleniew ogóle" 55 .Celem tej pracy jest zatem ideologiczna indoktrynacja ateistyczna.Mimo wysiłków i prób stworzenia argumentacji poprawnej metodologiczniei naukowo, tak by zapoznać czytelnika z tym jak się rzeczy mają,jaka jest prawda dotyczącą istnienia bądź nie istnienia Boga, otrzymujemywięcej retoryki niż logiki i brak troski o racjonalne uzasadnienieswoich poglądów, wniosków i tez. W książce widoczna jest tendencja,na co zwraca uwagę między innymi praca Alistera i Joanny McGrath,że walczący z religią ateizm może być równie dogmatyczny, cenzorskii nietolerancyjny jak najgorsze oblicze fanatyzmu i fundamentalizmu religijnego.Zadziwiająco mało rzetelnej naukowej analizy, suchych faktów,natomiast zdumiewająco dużo pseudonaukowej spekulacji, propagandy,anegdotek, dykteryjek, żarcików, bardziej na zasadzie „faktoidów", niżrzetelnej analizy metodologicznej 56 .Po przeczytaniu pracy brytyjskiego biologa i poszukiwaniu w niejprzyczółków naukowości, można precyzyjnie określić jego stanowiskojako takie, które nie uznaje przyznawania „prawu", którego genialnośći niesamowitą precyzyjność widzimy w całym kosmosie, charakteruistotowego - czyli stworzonej przez Inteligencję konstrukcji myślowej.A takie przecież pytanie nasuwa się po uświadomieniu sobie złożonościi niezwykłości praw fizyki i chemii spiętych prawami matematyki,które zresztą autor przytacza i recenzuje. Skąd wzięło się to prawo?Na to najbardziej istotne zarówno z punktu widzenia ewolucjonizmu,biologii, fizyki, kosmologii, jak i filozofii przyrody pytanie, w książceDawkinsa nie znajdziemy niestety satysfakcjonującej odpowiedzi. AbpJózef Życiński w posłowiu do książki McGrath'a zaznacza, że właśnierozumienie słowa „prawo" podzieliło dwóch dyskutantów - ks. prof.5556Tamże, s. 13.Por. A. McGrath, J. Collicutt McGrath, dz. cyt, s. 123.310 FRONDA 44/45

Michała Hellera i Richarda Dawkinsa - w trakcie dyskusji, jaka nazaproszenie BBC odbyła się w Brnie przed kilkoma laty. Rzeczowy tontamtej debaty niestety bardzo daleko odbiega od stylu zademonstrowanegow książce Bóg urojony 57 .KS. JACEK GRZYBOWSKIRichard Dawkins, Bóg urojony, tłum. RJ. Szwajcer, Warszawa 2007.57s. 116.Zob J. Życiński, Bóg niepojęty, w: A. McGrath, T. Collicutt McGrath, dz. cyt,ZIMA 2008

Bernard-Henri Levy nieustannie podkreśla, że tym, conajbardziej go w Stanach Zjednoczonych drażni, jestprzywiązanie do moralności, które deklarują zarównopolitycy prawicy, jak i lewicy, tak republikanie, jak demokraci.Z kolei Guy Sormanowi nie mieści się w głowie,że Amerykanie są w stanie toczyć wojnę o odkrytą pierśJanet Jackson, kłócić się o teorię ewolucji (ta przecieżjest absolutnie niepodważalnym dogmatem, któregonikt przy zdrowych zmysłach nie powinien poddawaćw wątpliwość) czy o aborcję.Francuscy Wenusjaniew marsjańskiej AmeryceTOMASZ P. TERLIKOWSKI312FRONDA 44/45

W ostatnim czasie ukazały się dwie niezwykle ciekawe książki (Made inUSA oraz American vertigo) na temat Stanów Zjednoczonych, napisaneprzez znakomitych francuskich myślicieli i publicystów: Guya Sormanai Bernarda-Henri Levy ego, a zainspirowane wcześniejszą o ponad wiekpodróżą do USA innego Francuza - Alexisa de Tocqueville'a. Autorzyobu świetnie i z pasją napisanych filozoficznych reportaży stawiają sobiecel podobny do swego rodaka sprzed stulecia. Oni również chcieli„zrozumieć" Amerykę, poczuć jej smak i opowiedzieć o nim Europejczykom.Ale, w odróżnieniu od XIX-wiecznego podróżnika, który chciałw niej „znaleźć nauki, z których moglibyśmy skorzystać" 1 , ich celem byłoraczej „ocenienie stanu" 2 , w jakim znajduje się demokracja amerykańska(oczywiście z perspektywy zachodniej Europy, która najlepiej i najpełniejzrozumiała, czym jest i czym być powinna prawdziwa demokracja),a w najlepszym razie opisaniem „odmienności" (by nie powiedzieć „dziwaczności")Stanów Zjednoczonych 3 . Skutkiem tej fundamentalnej różnicyperspektyw (a nie tylko różnicy talentów) jest fakt, że Demokracjaw Ameryce, mimo upływu lat, kolosalnych zmian w systemie amerykańskiejdemokracji czy nawet „niedocenienia historyczności" 4 , co zarzucałTocquevillowi Golo Mann - więcej mówi nam o dzisiejszych StanachZjednoczonych niż prace obu współczesnych francuskich podróżników.Perspektywa Jesus CampNajpełniej widać to w próbie opisania amerykańskiej religijności. Obajdzisiejsi filozofowie skupiają się oczywiście na tych jej przejawach, którewydają im się całkowicie nie do zaakceptowania. Zielonoświątkowcy,baptystyczni fundamentaliści, katolicy, którzy odmawiają uczestnictwaw publicznej edukacji, sprowadzającej ich zdaniem dzieci na manowce- wszyscy wrzuceni są do jednego worka i oskarżeni o ucieczkę przed1A. de Toscqueville, O demokracji w Ameryce, tłum. B. Janicka, M. Król, Warszawa2005, s. 15.2B.H.Levy,^4»jencflnvert;go,tłum.A.Garycka-Balmitgere,Warszawa2007,s. 14-15.3G. Sorman, Made in USA. Spojrzenie na cywilizację amerykańską, tłum. W. Nowicki,Warszawa 2005, s. 9.4G. Mann, Tocqueville i dzisiejsza Ameryka, tłum. A. Kopacki, „Przegląd Polityczny"71(2005), s. 79-88.ZIMA 2008313

światem, o odrzucanie tego, co w nim najlepsze, a przede wszystkim0 nieustanne wikłanie polityki w spory religijne. A nawet więcej - sąoskarżeni, że tak naprawdę nie są ludźmi religijnymi, którzy pragną zmieniaćStany Zjednoczone i świat, ale stanowią forpocztę amerykańskiegoimperializmu, który - w odróżnieniu od islamskiego - rzeczywiście podbijaświat. „Religia, która rozwija się najszybciej na świecie, nie ma konkretnejnazwy, ale jest amerykańska. Uważa się za religię chrześcijańską;głosi ją około sześćdziesięciu tysięcy pastorów - ewangelików, zielonoświątkowców,charyzmatyków, mormonów; zdobywa całe kontynenty(...) Czy misjonarze nowej religii amerykańskiej - którzy nie zawsze sąAmerykanami, lecz zostali zwerbowani na miejscu - są częścią amerykańskiegoimperium? Choć się przed tym bronią, ich religijna gorliwośćjest często natury patriotycznej. W krajach mających reputację trudnychdla Stanów Zjednoczonych są przednią strażą dla swojej ojczyzny, a często...po prostu służbami wywiadowczymi. Tyle się mówi o ekspansji islamu,a tak niewiele o amerykańskich Kościołach - a to właśnie ich entuzjastycznaewangelizacja wygrywa ze wszystkimi pozostałymi religiami" 5- przestrzega swych czytelników Guy Sorman. A żeby wyrobić w nichprzekonanie o tym, czym są te wyznania, raczy ich (na równi z Levy'm)wstrząsającymi opisami pełnych transów modlitw, rodzących się w ichtrakcie „wstrząsających pomysłów" (niezmiennie związanych z walkąz tym, co szczególnie dla Levy'ego stanowi istotę demokracji, czyli z małżeństwamigejowskimi i aborcją) czy wreszcie wykrzykujących miłość1 nienawiść jednocześnie pastorów.Czytając te opisy, trudno się było oprzeć wrażeniu, że obaj panowienawet nie chcieli zrozumieć tamtej (specyficznej, także według mnie) religijności.A przyczyną tego braku zrozumienia wcale nie była jej forma (tąbyliby w stanie się nawet fascynować - jak pokazuje przykład Levy'ego,z podziwem opisującego spotkanie w jednym z czarnych Kościołów pentekostalnych,na które kobiety przybyły w sukniach z XIX wieku, kierującsię zasadą „piękne dla Pana" 6 ), ów sprzeciw wynikał raczej z moralnegoprzesłania, którego obaj Francuzi nie chcieli zrozumieć i zaakceptować.W efekcie zamiast próby obiektywnego opisu amerykańskiej religijności56G. Sorman, dz. cyt, s. 107.H.B. Levy, dz. cyt, s. 170-171.314 FRONDA 44/45

otrzymaliśmy obrazki niemal rodem z antychrześcijańskiego filmu JesusCamp. Sztuczki, jakie wykorzystano przy jego kręceniu, są tak widoczne,że chyba tylko ślepy mógł się nie złapać na nie. Gdy chciano ośmieszyćstyl modlitwy charyzmatycznej, łączono dwa kadry: na jednym widocznibyli modlący się w religijnej ekstazie charyzmatyczni chrześcijanie(ich twarze były pełne emocji, lały się łzy, zaciśnięte dłonie wznosiły siędo Boga), a po ostrym cięciu kamera pokazywała mordę psa, który patrzyłna swoich właścicieli nic nie rozumiejącymi oczami. Zestawienietych dwóch elementów rozbawiało salę do łez i sugerowało, że poziommodlących się niewiele odbiega od poziomu ich psa. Ale to nie wszystko.Autorki filmu wyraźnie sugerowały, że tym, co je najbardziej gorszy,wcale nie jest styl modlitwy czy nawet zaangażowanie w nią dzieci, aleto, że przedstawieni w filmie chrześcijanie domagają się zakazu zabijanianienarodzonych dzieci. Najlepszym dowodem na to był fakt, że w filmiewciąż wracała postać sędziego Samuela Alito, którego przedstawianojako sympatyka i wyznawcę ewangelikalnej wersji chrześcijaństwa. Autorkinic sobie nie robiły z tego, że Alito, choć sprzeciwia się prawu dozabijania, z ewangelikałami nie ma nic wspólnego. Dla nich zbrodnią byłjuż sam fakt bycia obrońcą życia.Oczywiście Sorman i Levy są zbyt poważnymi publicystami, bypozwolić sobie na tego typu propagandowe podejście. Ale u obu, zzaZIMA 2008 3 1 5

pozornego obiektywizmu, co jakiś czas wyglądało przerażenie chrześcijańskągorliwością, a dokładniej moralnym integryzmem (choć w zasadziepowinienem powiedzieć: moralną ortodoksją) amerykańskichewangelikalnych (ale również katolickich) chrześcijan.Listy z frontuNajpełniej ten element przerażenia moralną postawą Amerykanów obecnybył u Levy'ego. Ten francuski liberał nieustannie podkreślał, że tym,co najbardziej go w Stanach Zjednoczonych drażniło, było przywiązaniedo moralności, które deklarowali zarówno politycy prawicy, jak i lewicy,tak republikanie, jak i demokraci. I to dopiero jest prawdziwy skandal,że nawet najbardziej postępowi Amerykanie nie chcą uznać, że „plamaprezydenckiej spermy" na sukience Moniki Levinsky była prywatną sprawąprezydenta: „te oświecone umysły mogły przecież uznać całą sprawę«plamy» za niebyłą; mogli ogłosić, że seksualność prezydenta dotyczywyłącznie jego życia prywatnego, i w każdym wypadku jest nienormalne,żeby mieszali się do tego senatorowie, kongresmani i prasa. Ale nie,woleli nawoływać zarazem do «pójścia naprzód» (aby wyjść z kryzysu)i do «krytyki» (libertyńskiego prezydenta); ustawili na tym samym poziomiepromotorów nowego polowania na czarownice i grzech lekki, którybył pretekstem do tego polowania" 7- denerwuje się francuski intelektualista.A nieco dalej uzupełnia „czarny" obraz amerykańskich demokratów,sugerując, że nie chcą dać się oni wyprzedzić republikanomw „patriotyzmie", „moralności" czy „religijności" 8 .Sorman jest nieco ostrożniejszy. Po pierwsze dlatego, żew widoczny sposób bliżsi niż demokraci są mu neokonserwatyściamerykańscy. Ale i on nie pozostawia nagłównych bohaterach amerykańskiej wojny kultursuchej nitki. Także jemu nie mieści się w głowie(choć przyznaje - i tu trzeba oddać mu honor- że nie musi) fakt, że Amerykaniesą w stanie toczyć wojnę o odkrytą78Tamże, s. 90.Tamże, s. 209.316FRONDA 44/45

pierś Janet Jackson, nie jest w stanie zrozumieć, że można się kłócić0 ewolucję (ta przecież jest absolutnie niepodważalnym dogmatem, któregonikt przy zdrowych zmysłach nie powinien poddawać w wątpliwość)czy o aborcję. Wszystko to sprawia, że - mimo całej (o wiele widoczniejszejniż u Levy'ego) sympatii do Stanów Zjednoczonych oraz ich obywateli- nie waha się on przed postawieniem tezy, że „Amerykanie pozostaliprzedoświeceniowymi Europejczykami, są tak bardzo zajęci kłótniamiteologicznymi, jak my w tamtych czasach. Wielu Amerykanów uważa sięza prawdziwych kontynuatorów prawdziwej cywilizacji zarzuconej przezzbyt starą już Europę" 9 .1 choć w uszach wielu konserwatystów słowa tebrzmieć mogą nie tyle jak oskarżenie, ile jak delikatna pochwała - to dlaSormana nią bez wątpienia nie są. On jest całym sercem zwolennikiemOświecenia. A każdy, kto się go wyrzeka, jest dla niego godny współczucia.Obaj Francuzi, choć spędzili w Stanach Zjednoczonych ponad rok,nie są w stanie dostrzec tego, co jest oczywiste dla wielu badaczy religijnościamerykańskiej, czyli ścisłego powiązania moralności i religijnościz sukcesem amerykańskiej polityki, także zagranicznej. „Religia odgrywa1 będzie odgrywać ważne miejsce w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonychtak długo, jak długo społeczeństwo amerykańskie pozostanienajbardziej religijnym spośród społeczeństw zachodnich" 10- podkreślająWitold Dzielski i Wojciech Michnik. Siła, dynamizm, chęć zmienianiaświata bierze się przecież nie tyle z „imperialnych" ciągotek, ile z przekonaniao misji, jaką ma się do spełnienia w świecie. A ta zakorzenionajest w religii Ojców Założycieli, w ich mesjanizmie, przekonaniu,że w Nowym Świecie założą Nowe Jeruzalem. Podobniezresztą, jak zaczerpnięta z teologii chrześcijańskiej jestamerykańska koncepcja obywatelstwa, które możnaotrzymać, w które można zostać inicjowanym, jakza pośrednictwem chrztu człowiek włączony zostajedo Kościoła. Bez religijnych wspólnot,także tych, które irytują i męczą swoim9G. Sorman, dz. cyt, s. 41.10W. Dzielski, W. Michnik, Religia w polityce zagranicznej USA - na przykładzieprezydentury Georgea W. Busha, „Teologia Polityczna" 4(2006-2007), s. 175.ZIMA 2008317

agresywnym stylem czy przerażającymi nieraz pomysłami, niebyłoby Stanów Zjednoczonych w ich obecnym kształcie. I wcalenie chodzi tu tylko o tę część Stanów Zjednoczonych, którą zwykłosię utożsamiać z republikanami, ale w nie mniejszym stopniutakże tę, która głosuje na demokratów. Nieprzypadkowo przecieżzarówno amerykańska lewica, jak i prawica ma własnych kaznodziejów,teologów i religijnych publicystów. A różnice międzynimi (oczywiście nie wszystkimi) dotyczą nie tyle kwestii moralnych,ile stosunku do wojny w Iraku czy programów społecznych.Zarówno bowiem Jim Wallis - „etatowy" ewangelikalnykaznodzieja demokratów, jak i Pat Robertson są w jednakowymstopniu przeciwnikami aborcji czy eutanazji.Kto nie dostrzega tego wpływu religii i moralności, kto chcego ośmieszyć - ten zwyczajnie nie jest w stanie zrozumieć StanówZjednoczonych. I tak jest niestety z obu - ateistycznymi,jak sami przyznają - Francuzami żydowskiego pochodzeniana wycieczkach śladami Tocqueville'a.

Perspektywa Tocquevllle'aAle tego, czego nie chcą i nie potrafią zobaczyć i zrozumieć Sorman i Levy,świetnie opisał i przekazał katolik Tbcqueville. „Wszelka religia, która pozostajew kręgu podstawowych pytań, (...) nakłada na człowieka jarzmozbawienne. I trzeba przyznać, że nawet jeśli nie zbawia człowieka w życiuwiecznym, to przynajmniej jest bardzo użyteczna dla szczęścia i godnościczłowieka w życiu doczesnym" 11- przekonuje francuski arystokrata i uzupełnia:„wątpię, by człowiek zdołał żyć jednocześnie w stanie całkowitejniezależności religijnej i całkowitej wolności politycznej. Myślę, że jeżelibrak mu wiary - musi być zniewolony, jeżeli zaś jest wolny - musi wierzyć"12 . I właśnie takie rozumienie wolności i wiary leży u podstaw amerykańskiejpaństwowości. Demokracja i specyficzne przywiązanie do dóbrmaterialnych (o czym także wspomina Tocqueville) może je wypaczać(czego najlepszym dowodem jest teologia prosperity), ale nie jest w stanie,tak długo jak Ameryka pozostanie sobą, odrzucić fundamentu etycznego.Ten jednak pozostaje niezrozumiały, jeśli ktoś nie wie, czym jest wiara.I dlatego - choć książki Sormana i Levy'ego są interesujące - to lepiej, jeślichcemy rzeczywiście zrozumieć współczesne „Imperium Americanum"przeczytać O demokracji w Ameryce. Jest ono wprawdzie dłuższe, ale bardziejotwarte na rzeczywistość, a mniej na stereotypy.TOMASZ P. TERLIKOWSKIGuy Sorman, Made in USA, tłum. W. Nowicki, Warszawa 2005.Bernard-Henri Levy, American vertigo, tłum. A. Garycka-Balmitgere, Warszawa2007.1112A. de Tocqueville, dz. cyt., s. 412.Tamże.ZIMA 2008

Ojciec Góra postanowił pomagać zagubionej młodzieży.W tym celu zbudował ośrodek. Żeby go utrzymać, musiciągle kombinować, pozyskiwać sponsorów, użerać sięz wykonawcami, spalać się nerwowo i fizycznie. Czy jednakw tym zabieganiu nie gubi się gdzieś to, co leżałou podstaw wszystkiego - młody człowiek, który pragniebyć wysłuchany i zrozumiany?W POSZUKIWANIUUCIEKAJĄCEGOOJCOSTWAELŻBIETASTARZYŃSKAJeśli na temat osoby żyjącej powstaje książka lub sztuka teatralna, możnaz dużą dozą prawdopodobieństwa domniemywać, iż będzie to hagiografia.Kiedy więc dowiedziałam się, że został napisany utwór literackioraz spektakl teatralny poświęcone dominikaninowi o. Janowi Górze,przestraszyłam się, iż będzie to kapliczka postawiona za życia temu zakonnikowi.Z polskich duchownych, za ich życia, pisano powieści, wystawianosztuki i kręcono filmy fabularne chyba tylko o Janie Pawle II.Nawet prymas Wyszyński musiał umrzeć, by doczekać się fabuły o sobie.Informacje o literaturze poświęconej charyzmatycznemu duszpasterzowizalatywały więc z daleka katolickim socrealizmem.Toteż wielkie było moje zdziwienie, gdy okazało się, że Góra GóryMarka Millera, coś w rodzaju fabularyzowanego reportażu, nie jest pochwałąani polskiego katolicyzmu, ani tytułowego bohatera. Nie maw niej chrześcijańskiego triumfalizmu, jest natomiast sporo gorzkichuwag na temat duchowej kondycji Polaków.320FRONDA 44/45

Akcja utworu dzieje się na Jamnej, osławionej „górzeGóry", położonej w Beskidzie Wyspowym, między Tarnowema Nowym Sączem - jednym słowem: w Małopolsce.Kraina ta na mapie polskiego katolicyzmu odgrywapodobną rolę, jak Pas Stanów Biblijnych w USA - jest bastionemprawdziwego chrześcijaństwa i ostoją żarliwegopatriotyzmu. Mieszkańcy Małopolski, według badań socjologicznych, sąbardziej przywiązani do religii i tradycji narodowej niż mieszkańcy innychregionów kraju.Tymczasem z literackiego reportażu Marka Millera wyłania się zupełnieinny obraz tamtejszych ludzi. Kiedy mieszkańcy Jamnej wspominająII wojnę światową, to przeklinają partyzantów z AK. Mają im za złe, żepasożytowali na wiosce, urządzali zabawy i pijatyki i jeszcze ściągali nachłopów niemieckie represje. Zawiść i zazdrość są na porządku dziennym.Konflikty o miedzę i o drzewo kradzione z lasu. Na ojca Górę sąsiedzipiszą donosy, nasyłają na niego komisje budowlane. On sam mówitak: „Gdyby na pieniądze zamieniono nienawiść tej pani zza drogi, to bytu nie stał kościółek świętego Jacka, a katedra, albo pałac kultury i nauki"Wcale lepsi nie są też okoliczni księża. Zazdroszczą, że do Góry w niedzielęna msze przychodzą ich parafianie - i u niego zostawiają pieniądzena tacy.Spodziewać by się można, że po takim odmalowaniu duchowego pejzażu,na tle którego przechadza się nasz bohater, to właśnie on będzie siępozytywnie wyróżniał z otoczenia. I rzeczywiście, daje się poznać jakosprawny organizator i charyzmatyczny przywódca, ale jest w jego podgorączkowejnadaktywności jakaś rysa, jakaś ułomność, która nie dotyczybynajmniej trzeciorzędnej cechy działalności, lecz dotyka istoty jegomisji.Jan Góra powiedział kiedyś, że nie lubi się zbytnio spoufalać z młodzieżąi nie pozwala im być ze sobą na „ty". Każe się tytułować ojcem,gdyż chce być dla nich ojcem duchowym. Na Jamna ściągają z Polskidziewczęta i chłopcy, którym brakuje ojców, bo ich rodzice są wieczniezajęci i przepracowani. Przyjeżdżają, bo szukają ojcostwa.Sądząc z reportażu Marka Millera, czeka ich rozczarowanie. OjciecGóra robi dokładnie to samo, co robią ich ojcowie. Najczęstszą czynnością,jaką wykonuje opisywany na kartach książki dominikanin, są ciągłeZIMA 2008321

ozmowy przez telefon komórkowy. Telefony dosłownie urywają się- a to dzwoni Klub Biznesu, a to Fabryka Kabli, a to jacyś sponsorzy...Nie ma szansy na poważną osobistą rozmowę, bo zaraz przerwie ją charakterystycznysygnał. Jedna z dziewczyn, Ola, krzyczy w takiej sytuacjido zakonnika: „Normalni ludzie nie mają u ojca żadnych szans! Przy ojcuto trzeba być albo geniuszem, albo krańcową biedą lub nieszczęściem.Albo sponsorem. Inaczej ojciec nie zauważa, nie ma czasu, aby się nadczłowiekiem pochylić. Dla normalnych nie ma ojciec czasu!"Inna nastolatka, Zosia, której rozmowa z dominikaninem zostałaprzerwana - a jakże by inaczej - przez telefon komórkowy, też nie wytrzymujei wybucha: „Ojciec najzwyczajniej ucieka i nie potrafi trwać razemz takimi ludźmi, jak ja. Ojciec chce się za wszelką cenę wygrzebać,wypłynąć na wierzch. Ojciec ucieka, bez przerwy ucieka..."A przecież one same pochodzą z domów, gdzie ojcowie też bez przerwyuciekają - w obowiązki, nadgodziny, pracoholizm. W pewnym momencieojciec Góra mówi w książce, jak traktuje swoje ojcostwo wobecnich: „Jeżeli kocham te dziewczyny jak moje dzieci, to myślę globalnie,strategicznie, pragnę ich dobra do końca" Ale być może ich biologiczniojcowie też myślą o swoich córkach globalnie i strategicznie. A dzieci potrzebująosobistego kontaktu.Nie chcę się wymądrzać i podpowiadać zakonnikowi, co ma czynić.Po prostu opisuję to, co czytam, i jakie to we mnie wrażenia wywołuje.Ojciec Góra postanowił pomagać zagubionej młodzieży. W tym celuzbudował ośrodek. Żeby go utrzymać, musi ciągle kombinować, pozyskiwaćsponsorów, użerać się z wykonawcami, spalać się nerwowo i fizycznie.Czy jednak w tym zabieganiu nie gubi się gdzieś to, co leżałou podstaw wszystkiego - młody człowiek, który pragnie być wysłuchanyi zrozumiany?Zdaję sobie oczywiście sprawę, że jest fizycznie niemożliwe, aby dominikaninmógł jednakowo dużo uwagi poświęcić każdej z osób w jegoduszpasterstwie. W takich jednak wypadkach indywidualne prowadzenieduchowe powinno być zastąpione przez stałą, regularną, wspólnotowąformację duchową. Tej ostatniej wydaje się jednak brakować w akcyjnymmodelu duszpasterstwa, które rozwija się zrywami: od jednej akcji dodrugiej.322FRONDA 44/45

Jest dla mnie zastanawiające, że w książce Marka Millera, w którejwykorzystano wiele relacji osób goszczących na Jamnej, nie pojawiło sięani jedno świadectwo nawrócenia, ani jedna opowieść o osobistym spotkaniuczłowieka z Jezusem Chrystusem. Nie wiem, może autor celowonie zamieścił takich relacji, gdyż nie pasowały do jego wizji artystycznej.A może jest to dla ojca Jana Góry sygnał, by przemyśleć to, co się dziejew jego duszpasterstwie. Sądzę, że jest on zdolny do takiej krytycznejrefleksji, skoro zgodził się na wydanie książki w takim kształcie. Dobrzewięc, że ukazała się ta pozycja, która nikomu nie kadzi, a daje sporo domyślenia.ELŻBIETA STARZYŃSKAMarek Miller, Góra Góry czyli ekonomia zbawienia,Laboratorium Reportażu, Fronda, Warszawa 2007.ZIMA 2008

W wielu meczetach, medresach, a nawet uniwersytetachislamskich rozpowszechniane są następujące tezy:po pierwsze - Żydzi mieszkają w Jerozolimie nie dłużejniż od siedemdziesięciu lat, więc nie mają prawa ubiegaćsię o zwierzchność nad nią; po drugie - nie istniałyani Pierwsza, ani Druga Świątynia Jerozolimska; po trzecie- król Salomon jest, według Koranu, jednym z pierwszychprzywódców islamu; po czwarte - Ściana Płaczuw Jerozolimie nie jest pozostałością Drugiej Świątyni Jerozolimskiej,która została zburzona przez Rzymian, alefragmentem muzułmańskich zabudowań wokół ŚwiętejSkały.O ARABIECHWALĄCYM IZRAEL,FATWIEI KRYTYCECYWILIZACJI ŚMIERCITrudno chyba wyobrazić sobie bardziej przyciągającą oko okładkę niżta, na której widnieją obok siebie wyraźnie arabskie nazwisko autorai pochwalne zawołanie na cześć Izraela. Takie zestawienie to prawdziwabomba marketingowa, której pozazdrościłby każdy wydawca, szczególniew okresie świątecznym. Takim bestsellerem okazała się równieżksiążka Magdi Allama 1MACIEJBAZELAViva Israele, która w ciągu dwóch miesięcy od1Magdi Allam - urodził się w Kairze w 1952 roku. Sam o sobie mówi, że jest laickimmuzułmaninem. Ukończył socjologię na Uniwersytecie La Sapienza w Rzymie.ZIMA 2008 325

momentu ukazania się na włoskim rynku wydawniczym była aż pięciokrotniewznawiana. Trzeba jednak od razu dodać, iż za popularnością tejksiążki stoi nie tylko prowokujące zestawienie nazwiska autora i tytułu,ale przede wszystkim jej treść - poruszająca, bardzo osobista, głębokoemocjonalna, szokująco rzeczywista.„Niech żyje Izrael!": mój hymn na cześć życiaJuż sam tytuł kusi nas, aby domniemywać, że jest to książka ewidentnieproizraelska i antypalestyńska. Jest to jednak chybiona diagnoza. VivaIsraele nie jest ani za kimś, ani przeciwko komuś. I choć trudno zaprzeczyćgłębokiej empatii autora biegnącej w stronę Izraelitów, Allam podkreślawielokrotnie, że jego książka to ni mniej, ni więcej, tylko hymnna cześć życia oraz świadectwo niezłomnej osobistej wiary w świętośćludzkiego życia, każdego życia - muzułmanów, wśród których dorastał,chrześcijan, którzy go wykształcili i nauczyli łączyć wiarę z rozumem,żydów, których narodowy dramat stał się zarzewiem osobistej metamorfozy,oraz wszystkich ludzi dobrej woli, którzy pragną żyć w pokojui miłości.Viva Israele to autobiograficzna opowieść długiej i bolesnej przemianywewnętrznej, tj. przejścia autora od ideologii kłamstwa, dyktatury,nienawiści i śmierci do cywilizacji prawdy, wolności, miłości, pokojui życia. Owocem tej metamorfozy jest dojrzałe przekonanie Allama, iżwiara w świętość życia implikuje w praktyce obronę prawa do istnieniapaństwa Izrael. Twierdzenie to jest zakorzenione w filozoficznej zasadzie,że nietykalność życia albo odnosi się do każdego, albo nie odnosisię do nikogo.Obecnie jest zastępcą redaktora naczelnego „Corriere delia Sera". Jest znanym dziennikarzemi cenionym komentatorem kwestii związanych z islamem. Interesują go przedewszystkim takie problemy, jak integracja wielokultorowa w Europie Zachodniej, imigracja,tożsamość narodowa a demokracja, terroryzm muzułmański. Autor sześciu książekpoświęconych tej tematyce. Jest moderatorem forum internetowego „My i inni", www.corriere.it/allam. Za swoją działalność dziennikarską i publicystyczną otrzymał wielemiędzynarodowych nagród, m.in. Nagrodę Dan David, która skłoniła go do napisaniaViva Israele. Od ponad czterech lat Allam korzysta z ochrony osobistej, gdyż ciąży nanim fatwa - muzułmański wyrok śmierci nałożony przez radykalne grupy islamskie zapubliczne denuncjowanie terroryzmu palestyńskiego.326FRONDA 44/45

Magdi Allam chce przez to powiedzieć, że negacjaniepodważalnego prawa do istnienia jakiejkolwiek grupyetnicznej wprawia w ruch ideologiczną machinę śmierci,w imię której zostanie unicestwiony każdy, kto zostajezidentyfikowany jako «wróg», jako «inny» lub «obcy». Każdaideologia nienawiści i uprzedzeń staje się jednak z czasemswoistym wężem zjadającym własny ogon. Historia uczy, iż ci, którzysięgają po rasistowskie uprzedzenia i przemoc dla realizacji własnychinteresów, w ostatecznym rozrachunku sami cierpią nie mniej niż ichofiary.Osadzając te twierdzenia w historycznym kontekście, Allam wskazujetym razem nie na Niemcy pod wodzą Hitlera, ale na Egipt lat pięćdziesiątychi sześćdziesiątych ubiegłego wieku pod wodzą Nassera. Jako dorastającychłopak, był on naocznym świadkiem politycznej kryminalizacjiIzraela. Crescendo antyizraelskiej nienawiści i panarabskich pretensjiznalazło swój punkt kulminacyjny w wybuchu tzw. wojny sześciodniowejw 1967 roku, a po dzień dzisiejszy konkretyzuje się w terroryzmie islamskim,szczególnie palestyńskim.Dlatego też myślą przewodnią książki Magdi Allama jest twierdzenie,że sprawa istnienia państwa izraelskiego staje się dzisiaj (ideologiczną)linią demarkacyjną, która rozgranicza kulturę życia od kultury śmierci:dobro od zła. Tak jak zaraz po II wojnie światowej uznanie de factopaństwa Izrael stało się moralnym parametrem do rozróżnienia pomiędzyprzeciwnikami i zwolennikami Holocaustu, tak dzisiaj stosunek doistnienia państwa Izraela jest papierkiem lakmusowym, który pokazujesprzymierzeńców i (potencjalne) ofiary islamskiego terroryzmu.Uznanie prawa Izraela do istnienia leży w interesie całej ludzkości,włącznie z Palestyńczykami i muzułmanami każdej narodowości, uważaAllam. Brak bowiem ogólnoświatowego konsensusu w tej kwestiiprowadzi do moralnego relatywizmu i nihilizmu, a w konsekwencji doegzystencjalnego samounicestwienia. W świecie, w którym nie ma zgodyco do nietykalności prawa do życia, szansa na trwały pokój i bezpieczeństwojest znikoma. Co gorsza, tak długo jak będzie się zezwalało nanegocjowanie i kupczenie prawem do istnienia Izraela, tak długo niktz nas nie będzie mógł się czuć bezpieczny. Chodzi tu o niepodważalnośćpryncypiów. Dziś bowiem stawia się pod znakiem zapytania Izrael, jutroZIMA 2008327

może przyjdzie kolej na kogoś innego. Innymi słowy, brak determinacjimiędzynarodowej co do absolutnej wartości życia każdego narodu jestprzysłowiowym piłowaniem gałęzi, na której wszyscy siedzimy. Wszyscyryzykujemy znalezienie się na globalnej równi pochyłej, gdzie brakniekwestionowanych prawd pierwszych, m.in. świętości życia, czyni każdegoz nas potencjalną ofiarą jakiegoś ideologicznego szaleństwa, uprzedzeń,ksenofobii lub historycznego rewizjonizmu.„Ideologia śmierci" w Egipcie NasseraPisząc o „cywilizacji śmierci", Allam ma tu na myśli radykalną formę islamskiegopanarabizmu, zapoczątkowaną przez reżim Dżamal AbdelNassera. To w Egipcie na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątychrozpoczyna się proces kryminalizacji Izraela, które to państwo jest postrzeganejako nowotwór stworzony przez siły zachodniego imperializmui kolonializmu, aby podzielić i uniemożliwić jedność narodu arabskiego(Umma). Prezydent Nasser rozpoczyna narodowościowo-ekspansyjnąkampanię, której celem jest unicestwienie państwa Izrael i doprowadzeniedo zjednoczenia terytoriów arabskich.Momentem krytycznym dla procesu kryminalizacji Izraela i wybuchuterroryzmu islamskiego staje się upokarzająca klęska Egiptu w wojniez Izraelem w 1967 roku. To wydarzenie, określane później przez egipskąpropagandę nie jako porażka, ale Naksa (wypadek, nieszczęśliwe zdarzenie),staje się katalizatorem nienawiści wymierzonej przeciwko narodowiżydowskiemu i jego sprzymierzeńcom.Dla Magdi Allama egipska Naksa roku 1967 wyznacza moment przejściaod narodowościowego panarabizmu do globalnego panislamizmu.Jest to swoisty big bang, który dał początek islamskiemu ekstremizmowi.Niedługo później, bo już 23 lipca 1968 roku, dochodzi do pierwszegoaktu terrorystycznego, gdy zostaje porwany samolot linii El Al. Daje topoczątek całej serii zamachów na obywateli izraelskich żyjących pozaIzraelem.W tym samym czasie w Egipcie rozpoczynają się represje wymierzonew obywateli żydowskiego pochodzenia. Działania te mają początkowopodtekst polityczny - reakcja przeciwko syjonistycznej dywersji,lecz z czasem nabierają również charakteru teologicznego. Izraelici328FRONDA 44/45

zaczynają być postrzegani bowiem jako al maghdubalayhim („ci, przeciwko którym Bóg zapałał gniewem")i w konsekwencji mogą być mordowani, bo i tak są skazanina wieczne potępienie. To kluczowe dla losów BliskiegoWschodu przejście od antysemityzmu politycznegodo antysemityzmu religijnego dokonuje się między innymiw wyniku przyjaznych stosunków między prezydentem Anwar alSadatem i Braćmi Muzułmańskimi. Dochodzi do gruntownej islamizacjikraju. Instrumentalizuje się ideę dżihadu, która traci swoje pierwotneznaczenie, tj. duchowy trud mający na celu jak najpełniejsze zbliżeniedo Boga, a staje się świętą wojną wymierzoną przeciwko nieprzyjaciołomislamu - nieortodoksyjnym muzułmanom, Żydom, chrześcijanom, czyliwszystkim, którzy są określani jako „niewierni". Te przemiany owocująmiędzy innymi agresją w stosunku do chrześcijańskich Koptów, którzysą uważani za sprzymierzeńców cywilizacji zachodniej, a z teologicznegopunktu widzenia pozostają oni al-dallin, czyli „tymi, co żyją w błędzie".Kolejne etapy konsolidacji panislamizmu wyznaczają: przewrót Chomeiniegow Iranie w 1979 roku i jego idea eksportu rewolucji islamskiej;uformowanie się libańskiego ugrupowania szyitów Hezbollah, któredokonało pierwszego zamachu terrorystycznego z wykorzystaniem kamikadzew Bejrucie w 1983 roku; porażka ZSRS w Afganistanie w 1989roku, co bardzo wzmocniło morale islamskich wojowników, a szczególnieafgańskich Talibów; prywatyzacja i globalizacja terroryzmu przezOsamę bin Ladena, który 1998 roku powołał Międzynarodowy Front dospraw Świętej Wojny z Żydami i Krzyżowcami; wreszcie antysemityzmw wydaniu Mahmouda Ahmadinedżada.Wszystkie wyżej wspomniane siły konsekwentnie negują prawo Izraelado istnienia, uważając go za państwo-kanalię. Tym samym legitymizująpanislamski terroryzm i jego „ideologię śmierci" która ma na celuzniszczenie państwa izraelskiego bez względu na cenę.Autobiograficzna opowieść Allama ma właśnie początek w przeddzieńwybuchu wojny z 1967 roku. Sięgając do wspomnień z dzieciństwa,opisuje on społeczne nastroje tamtych dni. Pokazuje egipskie społeczeństwo,które choć generalnie biedne i zmęczone codziennym trudem życiaw zapóźnionym ekonomicznie kraju, podąża za głosem swego charyzmatycznegoprzywódcy. Nasser jest postrzegany jako prawdziwy ojciecZIMA 2008329

narodu i „współczesny faraon", który pragnie przywrócić potęgę Egiptu.Hipnotyzuje masy swoim głosem i wizerunkiem podczas niekończącychsię przemówień i orędzi tuż przed wypowiedzeniem wojny.Sytuacja ta nie ulega zasadniczej zmianie po błyskawicznej i zawstydzającejporażce Egiptu. Pomimo Naksy, naród dalej pragnie wierzyćNasserowi, do tego stopnia, że nie pozwala mu podać się do dymisji, gdyten wygłaszając orędzie do narodu po przegranej wojnie, sugeruje swojeusunięcie się w cień. Nie mogąc sprzeciwić się woli narodu, Nasser pozostajeu steru władzy, kontynuując ideologiczną propagandę ukierunkowanąna odwet na znienawidzonych syjonistach i restaurację potęgiEgiptu jako Umm al dunya („Matka świata"). Niedługo później, bo już3 września 1967 roku, podczas szczytu państw arabskich w Chartumie,w którym uczestniczył również Nasser, podpisana zostaje deklaracjao wojnie przeciwko Izraelowi, aż do jego zniszczenia. Przybyli szefowiepaństw arabskich aklamują trzykrotne „nie" przeciw Izraelowi: „nie" negocjacjomz Izraelem, „nie" uznaniu państwa Izrael oraz „nie" dla pokojuz Izraelem.Posądzony o szpiegostwo na rzecz IzraelaOprócz wymiaru międzynarodowego, lato 1967 roku staje się równieżmomentem przełomu dla Allama w wymiarze osobistym. To bowiemwtedy, mając zaledwie 15 lat, zostaje oskarżony o szpiegostwo na rzeczIzraela. A wszystko przez pierwszą wakacyjną miłość. Owe wakacjemłody Allam spędza nad morzem, na zachód od Aleksandrii, u bokuswej ciotki, która pracuje jako opiekunka do dzieci w domu austriackiegoambasadora w Egipcie. Gdy lato dobiega końca, Allam powraca doKairu, ale nadal pozostaje w kontakcie ze swoją dziewczyną, prowadzącdługie wieczorne rozmowy telefoniczne. To nastoletnie zauroczenie zostajebrutalnie przerwane, gdy pewnego dnia w domu Allama pojawiająsię funkcjonariusze służby bezpieczeństwa i aresztują go. Okazuje się, żewszystkie rozmowy telefoniczne zakochanej pary były skrzętnie monitorowane,a Allam jest podejrzany o szpiegostwo, bowiem jego wakacyjnamiłość jest Żydówką, o czym sam zainteresowany dowiedział się dopierow wyniku aresztowania.330FRONDA 44/45

Allam wspomina wielogodzinne przesłuchanie, podczasktórego musiał tłumaczyć znaczenie poszczególnychsłów i zdań z rozmów telefonicznych, które dla badającychsprawę agentów układały się w szyfrowane wiadomości,a pewnie były niczym innym jak romantycznymikonwersacjami zakochanych. Tym, co wzbudziło największepodejrzenie, było to, że nastolatko wie porozumiewali się po francusku.Nie pomagały tłumaczenia, iż oboje studiowali ten język w szkole i mieliokazję, żeby go praktykować. Jedyną rzeczą, która ocaliła małoletniegoAllama, było przesłuchanie jego matki, specjalnie sprowadzonej po toz Arabii Saudyjskiej, gdzie przebywała na emigracji zarobkowej. Dopierowtedy oficerowie spec-służb zdali sobie sprawę, że nie mają do czynieniaze szpiegami. Mimo to na pożegnanie Allam zostaje poważnie zastraszonyprzez rozsierdzonych agentów bezpieki, że jeżeli jeszcze raz będzierozmawiał ze swoją ukochaną, znajdzie się naprawdę w kłopotach.Podejrzenie o szpiegostwo staje się pierwszym momentem przebudzeniai katalizatorem autoprzemiany naszego bohatera. Jak sam pisze,Allam zdał sobie właśnie wtedy po raz pierwszy sprawę, że jego osobistagodność i wolność są zagrożone. Poczuł, że Egipt stał się ideologicznymwięzieniem, kierowanym przez antysemicki reżim. Od momentu aresztowanianie czuł się już nigdy więcej swobodny w Kairze, obawiał się,że w każdej chwili może być ponownie zatrzymany, a nawet skazany zautrzymywanie kontaktów z „nieprzyjacielem". W konsekwencji podejmujedecyzję o emigracji. Po maturze wyjeżdża na studia do Włoch.Wyjazd z Egiptu nie oznacza jednak, że od razu po tym Allam zacząłgłosić idee, których broni dzisiaj. Na początku lat siedemdziesiątych,podczas studiów socjologicznych na Uniwersytecie La Sapienza w Rzymie,staje się aktywnym członkiem środowisk lewicowych. Opowiada sięjednoznacznie po stronie interesów arabskich, szczególnie palestyńskich.Na znak solidarności nosi arafatkę i ubiór przypominający bojownikao wolność Palestyny. Z pełnym przekonaniem uczestniczy w demonstracjachstudenckich, wnosząc hasła: „Niech żyje Marks, Lenin i Mao Tse--tung!" „Niech żyje wolna Palestyna!".W 1977 roku publikuje swój pierwszy artykuł na łamach lewicowegodziennika „UUnita" pod tytułem Nieustanna walka. Oczywiście, była toapologia interesów Ruchu Wyzwolenia Palestyny.ZIMA 2008331

W 1988 roku wygłasza lekcję światopoglądową w jednym z rzymskichliceów. W swoim wykładzie po raz kolejny broni jednoznacznie sprawypalestyńskiej, a nawet uzasadnia użycie metod terrorystycznych przezbojowników o wolność. Cała argumentacja tamtego przemówienia bazujena założeniu, że jedynie Arabowie są autochtonami w Palestynie, gdyżwywodzą się od Kanaanejczyków, którzy zamieszkiwali tam od zawsze.Izraelici natomiast są ludnością napływową, która przybyła do Palestynyz Mezopotamii dopiero około 1730 roku przed Chrystusem. Z historycznegopunktu widzenia państwo palestyńskie ma więc pierwszeństwoprzed niepodległym Izraelem. Krótko mówiąc, Allam przyznaje, że dwadzieścialat temu, również on, uciekinier z nacjonalistycznego Egiptu,postrzegał Izrael jako siłę agresywną, kolonialną, niemoralną i przeciwnąidei sprawiedliwego i trwałego pokoju. Dla Allama-studenta, Palestynajest bytem politycznym, a Jerozolima jej odwieczną stolicą.Wolny od uprzedzeń wobec IzraelaZ upływem czasu Allam dokonuje stopniowej rewizji swoich politycznychpodglądów. Pomaga mu w tym jego kariera dziennikarska, którąrozpoczyna zaraz po ukończeniu studiów. Jak sam tłumaczy, kolejnympunktem przełomowym staje się dla niego uważne studium historii procesupokojowego na Bliskim Wschodzie, a także zawodowe zainteresowanieosobą Jassera Arafata.W wyniku wielokrotnych spotkań i osobistych rozmów z byłym przywódcąAutonomii Palestyńskiej oraz na podstawie lektury wielu jego biografii,Allam dochodzi do przekonania, że Arafat nie jest bohaterem walkio wolność, ale główną przeszkodą procesu pokojowego. Były przywódcajawi się jako egoistyczny megaloman, osoba niegodna zaufania, cynicznytyran, polityk korumpujący i skorumpowany. Jednym słowem, poznawszybliżej Arafata, Magdi Allam uwalnia się od uprzedzeń wobec Izraela.Przełamując swoją ignorancję i uprzedzenia wobec Izraela, Allam odkrywa,że Palestyńczycy nie mogą być postrzegani jedynie w kategoriachofiary konfliktu na Bliskim Wschodzie, bowiem sami wielokrotnie sabotowalirozwiązania pokojowe.Jeszcze przed 1948 rokiem Palestyńczycy odrzucili dwa rozwiązania.W lipcu 1937 roku, Wielki Mufti Jerozolimy Haj Amin Al Husseini oraz332FRONDA 44/45

Najwyższa Rada Arabska (organ reprezentujący Arabóww Palestynie) odrzucili rozwiązanie zaproponowaneprzez Komisję pod przewodnictwem Lorda Peela. Propozycjata przewidywała powstanie dwóch niezależnychpaństw: państwa arabskiego na 80 procentach obszaru Palestyny,włącznie z Zachodnim Brzegiem Jordanu, a także państwaizraelskiego na pozostałym terytorium. Miała być również zagwarantowananietykalność Jerozolimy i Betlejem. To rozwiązanie zostałoprzyjęte tylko przez stronę izraelską.Tak samo w maju 1939 roku została odrzucona angielska propozycjastworzenia wspólnego państwa dla Arabów i Żydów, omijając tym samymkłopotliwą kwestię racji bytu niezależnego Izraela.Strona arabska odrzuciła też rezolucję ONZ nr 181 z 29 listopada1948 roku o podziale Palestyny i powstaniu dwóch niezależnych państworaz o międzynarodowym statusie Jerozolimy. Identycznie zbojkotowanorezolucję ONZ nr 242, przyjętą 22 listopada 1967 roku.Największa jednak szansa na pokój została zaprzepaszczona podczaskonferencji pokojowej w Camp David w 2000 roku. Scenariusz pokojowyprzewidywał, iż państwo palestyńskie zajmie 91 procent ZachodniegoBrzegu Jordanu i całą Strefę Gazy, ze stolicą w Jerozolimie Wschodniej,oraz przyznawał status neutralny Świętej Skale, na której wzniesiony jestjerozolimski meczet. Arafat odrzucił to rozwiązanie, twierdząc, że samaobecność Żydów w Jerozolimie jest pogwałceniem świętości wspomnianegowzgórza. Drugim argumentem Arafata przeciwko podpisaniu układupokojowego było to, że nie gwarantował on palestyńskiego zwierzchnictwanad podziemiami pod Świętą Skałą. Lider Palestyńczyków byłjednocześnie zachęcany do odrzucenia zaproponowanego rozwiązaniaprzez Egipt i Arabię Saudyjską, które obawiały się rewolty społecznejw odpowiedzi na wiadomość, że Święte Wzgórze nie jest niepodległąstrefą palestyńską.Odrzucenie układu z Camp David, komentuje Allam, świadczy jedynieo fanatycznym zaślepieniu strony arabskiej. Jest bowiem oczywistym,że każda ze stron musi pójść na kompromis w kwestii Jerozolimy. Innejdrogi nie ma. Jest to miasto święte dla Żydów, chrześcijan i muzułmanów- i żadna ze stron nie może czuć się jedynym właścicielem kawałka ziemi,które jest kolebką wielu kultur. Natomiast pozycja zajęta przez ArafataZIMA 2008333

w Camp David, wspierana przez egipskiego prezydenta Mubaraka orazkróla saudyjskiego Fahda, opierała się na szeroko rozpowszechnionymw świecie muzułmańskim kłamstwie, jakoby w Jerozolimie nigdy nieistniała żadna świątynia żydowska, więc Żydzi nie są religijnie związaniz tym miastem.Według słów Allama, w wielu meczetach, medresach, a nawet uniwersytetachislamskich rozpowszechniane są następujące tezy: po pierwsze- Żydzi mieszkają w Jerozolimie nie dłużej niż od siedemdziesięciulat, więc nie mają prawa ubiegać się o zwierzchność nad nią; po drugie- nie istniały ani Pierwsza, ani Druga Świątynia Jerozolimska; po trzecie- król Salomon jest, według Koranu, jednym z pierwszych przywódcówislamu; po czwarte - Ściana Płaczu w Jerozolimie nie jest pozostałościąDrugiej Świątyni Jerozolimskiej, która została zburzona przez Rzymian,ale fragmentem muzułmańskich zabudowań wokół Świętej Skały.Tezy te znalazły swoje odzwierciedlenie w decyzji Arafata o niepodpisaniuukładu pokojowego w Camp David. Palestyński przywódca stałsię tym samym ofiarą muzułmańskiego tabu, jakim jest uznanie prawado istnienia narodu izraelskiego, a szczególnie jego praw w odniesieniudo Jerozolimy.Allam zwraca również uwagę na to, że Arafat nie potępił nigdy jednoznacznieterroryzmu palestyńskiego, posługując się zawsze określeniamidwuznacznymi. Na przykład, podczas historycznego spotkania z prezydentemMubarakiem w 1985 roku, gdy obaj podpisali dokument potępiającywszelkie działania terrorystyczne, Arafat nie omieszkał dodać, iż Palestyńczycymają prawo do oporu wobec okupacji izraelskiej wszelkimidostępnymi metodami dopuszczonymi przez rezolucje ONZ.Ten wieloletni lider Autonomii Palestyńskiej nigdy nie przeciął definitywnieswoich związków z ugrupowaniami terrorystycznymi. W latachsiedemdziesiątych popierał formację Czarny Wrzesień, odpowiedzialnąza zamach podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium. Był dowódcąBrygad Męczenników Al Aksa. Utrzymywał kontakty z grupą Abu Nidala.W kwietniu 1987 roku uczestniczył w obradach 18. sesji plenarnejRady Narodowej Palestyny, gdzie byli obecni przedstawiciele wszystkichugrupowań bojowników o wolność.Innym przykładem hipokryzji Arafata jest to, że tuż po podpisaniuukładu pokojowego z Oslo w 1993 roku i słynnym uścisku dłoni z pre-334FRONDA 44/45

mierem izraelskim Icchakiem Rabinem - gest tenzaowocował Pokojową Nagrodą Nobla - podczaswizyty w Afryce Południowej oznajmił, iż „układpokojowy z Oslo ma taką samą wartość jak rozejm(hudna), jaki Mahomet zdecydował się podpisać zeswoimi przeciwnikami w 628 roku, widząc, że nie jestw stanie zdobyć Mekki". Na mocy tego rozejmu Mahometmiał się oddalić z Mekki na dziesięć lat. Tymczasem powróciłjuż po dwóch latach, by zdobyć miasto. Wynika z tego, że dla Arafataugody podpisywane z Izraelem były jedynie sposobem na zyskanie czasui szukanie korzystnego pretekstu do ponownego rozpoczęcia działańzbrojnych.Po tym, jak Arafat staje się coraz bardziej marginalizowany w świeciearabskim, szczególnie przez Egipt pod wodzą Mubaraka, ale także przezLibię i Syrię oraz Ligę Arabską, w 1988 roku podczas ZgromadzeniaOgólnego ONZ wygłasza przemówienie, w którym uznaje prawo Izraelado egzystencji. Ale już w 1990 roku szuka sprzymierzeńca w SaddamieHusajnie, popierając jego inwazję na Kuwejt i obiecując mu tryumfalny,wspólny wjazd do Jerozolimy.Wreszcie w ostatniej fazie życia w Ramallah, Arafat nie szczędzi słówzachęcających do terroryzmu. W przemówieniach i wywiadach zachęcaotwarcie Palestyńczyków do bycia szahidami, czyli męczennikamiw walce przeciw Izraelowi. W wywiadzie dla telewizji Al Dżazira 29 marca2002 roku, wyjawia, iż modli się do Boga, aby również on sam stał sięmęczennikiem w walce o Jerozolimę.W Jerozolimie podczas drugiej Intlfady w 2000 rokuKolejnym ważnym momentem w życiu Allama jest pobyt w Jerozolimiejesienią 2000 roku, niedługo po tym, jak palestyńscy bojownicy ogłosilidrugą Intifadę. Przyczyną tej kolejnej krytycznej sytuacji był słynny spacerAriela Szarona po Świętej Skale 23 września 2000 roku.14 października Allam udaje się do Ramallah, by przeprowadzić wywiadz liderem Al Fatah na Zachodnim Brzegu Jordanu, Marwanem AlBarghouti. Odnosząc się do właśnie co ogłoszonej Intifiady, Barghoutiwyjaśnia bez ogródek, iż „właśnie teraz nadarza się najlepsza okazja doZIMA 2008335

wznowienia ataków samobójczych na terenie Izraela. Nadszedł bowiemmoment, aby położyć kres okupacji izraelskiej. A Palestyńczycy są gotowizapłacić «wysoką cenę» za wolność Jerozolimy".To jednak, co wywarło na Allamie największe wrażenie podczas tamtejpodróży, to nie słowa palestyńskich watażków, ale zachowanie mieszkańców,gdy on sam - mężczyzna o nie mylących arabskich rysach twarzy- pojawiał się w miejscach publicznych.Allam opowiada, jak pewnego ranka udał się do lokalnego biura podróży,by zmienić rezerwację lotniczą. Od momentu wejścia do biuratrudno było nie odczuć napiętej i nerwowej atmosfery. Panująca ciszai przenikliwe, pełne przerażenia spojrzenia - wszystkie zwrócone na niego.To właśnie podczas tych „długich kilku minut" Allam, jak sam pisze,miał okazję „zmierzyć się ze strachem i podejrzeniem Izraelczyków, żeon jest terrorystą"Tego samego dnia Allam przeżył kolejne chwile grozy, gdy postanowiłzajść do restauracji na obiad. Gdy tylko znalazł się w środku, ponowniepoczuł oczy wszystkich skupione na swojej osobie. Co gorsza, wniósł zesobą sporej wielkości aktówkę, pełną dziennikarskich przyborów, co tymbardziej wzmogło strach gości i obsługi. Nie wiedząc, co może wzbudzićwiększą panikę, czy natychmiastowe próba wycofania się, czy przedłużonypobyt, Allam pospiesznie skonsumował tylko jedno danie i czymprędzej opuścił lokal, ku wyraźnej uldze wszystkich obecnych.Głęboko wstrząśnięty wszechobecnie panującym strachem i międzyludzkąnieufnością, które wiele razy zaobserwował w stosunku do swojejosoby, ale także pomiędzy miejscowymi, Allam stara się jeszcze bardziejutożsamić z żyjącymi tam ludźmi i zrozumieć ich sytuację. Myśli o matkachizraelskich, które rano odprowadzając swoje dzieci do autobusu,pilnują, żeby każde z nich wsiadło do innego, tak aby w przypadku zamachuprzynajmniej jedno ocalało. Widzi rabinów, którzy wybierają ludzkieszczątki spośród wraków rozerwanych bombami pojazdów. Przywołujesobie wizerunki palestyńskich kamikadze, którzy tuż przed dokonaniemsamobójczych ataków odczytują swój testament, cytując fragmenty Koranu,jakoby obiecujące im status męczenników za wiarę.Doświadczenia z Jerozolimy popychają Allama do pogłębionej refleksjinad „ideologią śmierci" Owoce tego studium przedstawione są w VivaIsraele. Allam cytuje fragmenty Koranu, które wręcz nakazują mordowa-336FRONDA 44/45

nie Żydów. Prezentuje fragmenty artykułów z głównycharabskich gazet, m.in. tygodnika „Al-Haqiqa" i dziennika„Akhbar El Yom" na łamach których publikuje sięwystąpienia imamów, fragmenty Koranu, a także hadisy,czyli myśli przypisywane Mahometowi, które uzasadniająi nawołują do nienawiści, wrogości i przemocy w stosunkudo izraelskich sąsiadów.Co więcej, Allam opisuje swoje wizyty w meczetach Egiptu, któremiały miejsce tuż po owej pamiętnej podróży do Jerozolimy w 2000 roku.Pokazuje, jak podczas nabożeństw nawołuje się do masakrowania Żydów.Denuncjuje muzułmańskie stowarzyszenia, szkoły i strony internetowe,które zieją „ideologią śmierci" Odkrywa przed czytelnikiem, w jakisposób muzułmańska młodzież jest poddawana „praniu mózgu", którewyrabia w nich antyżydowskie uprzedzenia, głównie przez instrumentalizowaniehistorii islamu i tradycji koranicznej. Dokonuje szczegółowejanalizy symboli używanych przez Braci Muzułmańskich, Hamas, Hezbollahi inne skrajne ugrupowania islamskie, gdzie elementami dominującymisą zawsze Koran i kałasznikow oraz zawołania mówiące o walcei zwycięstwie sług Jedynego Boga nad niewiernymi.Co najbardziej dziwne, komentuje Allam, nikt do tej pory spośródwspólnoty muzułmańskiej nie oprotestował tych świętokradczych połączeńŚwiętej Księgi, jej słów i karabinów. Wspólnota muzułmańska zawrzałagniewem na satyryczne rysunki duńskich dziennikarzy i na słowaBenedykta XVI z Ratyzbony. Natomiast nikt nie podnosi głosu przeciwkojawnej profanacji Koranu przez radykalne grupy islamskie, które czyniąz religii ideologię nienawiści i śmierci.Allam wskazuje wreszcie, że jedynym sposobem na powstrzymanierozwoju „ideologii śmierci" jest rzetelna i prawdomówna edukacja. Niestety,jest to cel bardzo trudny do osiągnięcia, jeśli weźmiemy pod uwagękontekst społeczny państw muzułmańskich. Główną przeszkodą dla„islamskiego oświecenia" jest powszechny analfabetyzm, który obejmujeokoło 35 procent populacji arabskiej. Oczywiście, najwięcej rekrutów--samobójców i bojowników o wolność wywodzi się z terenów najbardziejdotkniętych tym zjawiskiem (Egipt, Sudan, Algieria, Maroko, Jemen,Irak i Arabia Saudyjska). Poza tym prawie połowę szkolneg o programunauczania wypełnia edukacja religijna, prowadzona zazwyczaj przezZIMA 2008 337

adykalnych, ksenofobicznych i apodyktycznych szijuk, czyli liderów religijnych.Na dodatek odrzucenie islamskiego radykalizmu jest skutecznie blokowaneprzez takfir, tj. normę prawną skazującą za apostazję wszystkich,którzy w oczach przywódców religijnych nie są ortodoksyjnymi muzułmanami.Takfir był między innymi powodem zamachu na prezydenta Sadataw 1981 roku za jego mało radykalną politykę międzynarodową. Naśmierć za apostazję zostali skazani również Hassan Al Turabi, były liderBraci Muzułmańskich, między innymi za to, że głosił, iż muzułmankamoże wyjść za mąż za chrześcijanina czy Żyda, czy też Dżamal Al Banna,brat założyciela Braci Muzułmańskich, który sam założył komitet obronypraw osób obłożonych fatwą. Oprócz tych dwóch postaci na liście apostatówskazanych na śmierć znajduje się jeszcze 31 nazwisk muzułmańskichintelektualistów.Sposób, w jaki jest dzisiaj używane prawo takfir, pokazuje, zdaniemAllama, że islamska „ideologia śmierci" jest rzeczywiście wężem zjadającymwłasny ogon. Kto terroryzmem wojuje, ten od terroryzmu ginie.Ostatni raz w meczecieMagdi Allam korzysta z ochronny osobistej od 2003 roku, po tym, jakHamas wystosował śmiertelne groźby pod jego adresem za publiczneskrytykowanie antyizraelskich kazań w rzymskim meczecie. Dokładnie6 czerwca 2003 roku Allam udał się do meczetu w Rzymie, by mócposłuchać na żywo imama Abdela-Samie Mahmouda Ibrahima Moussyi zweryfikować obiegowe opinie, że wypowiedzi tego nowo przybyłegolidera islamskiego są antysemickie.I rzeczywiście, jak relacjonuje Allam, owego dnia imam, rozgrzany jużwygłoszonym właśnie kazaniem na temat cudzołóstwa, w pewnym momencieprzeszedł do formułowania płomiennych wezwań, prosząc Allahao dar zwycięstwa dla islamskich bojowników w Palestynie, Czeczeniii gdziekolwiek indziej, gdzie toczą walki na świecie; o to, żeby dopomógłzgładzić przeciwników islamu, żeby zniszczył ich domostwa i zapewniłzwycięstwo muzułmanom.Gdy wspólna modlitwa dobiegła końca, Allam postanowił udać sięna rozmowę w cztery oczy z imamem, aby ten potwierdził lub odwołał338 FRONDA 44/45

swoją apologię terroryzmu, egzaltację „ideologią śmierci" i apeleo zagładę niewiernych. Imam Mussa udzielił ponoć bardzoklarownych odpowiedzi. Zapewnił Allama, że z punktu widzeniawiary muzułmańskiej „nie ma cienia wątpliwości, że działania mudżahedinówprzeciwko Izraelitom w Palestynie są właściwe i mają charaktermęczeństwa za wiarę, gdyż cała Palestyna jest Dar al-harb, tj. strefą wojny,ponieważ Żydzi okupują nielegalnie tereny muzułmańskie".Słowa imama Mussy, jednoznaczne w swej treści, zostały zarejestrowanena dyktafonie, który Allam miał ze sobą. Po publikacji na łamachdziennika „La Repubblica" opisu zdarzeń w meczecie, na wniosek ministraspraw wewnętrznych Włoch i po przeprowadzonym śledztwie, imamMoussa został wydalony z Włoch za podżeganie do antysemityzmu orazterroryzmu. Allam natomiast stał się kolejnym muzułmańskim apostatą,zaocznie skazanym na śmierć przez islamskich radykałów, tak jak wcześniejszyimam Rzymu szejk Mahmoud Hamad, który potępił samobójczeataki terrorystyczne.Faktem, który wzbudza jednak jeszcze większą trwogę Allama, niejest to, co się dzieje w meczetach Rzymu, Londynu czy Paryża, ale to,w jaki sposób świat zachodni, a przede wszystkim Europa, odnosi siędo tych, którzy rozprzestrzeniają „ideologię śmierci". Allam kończy swąksiążkę, krytykując dobroduszność, naiwność, a przede wszystkim brakrealizmu wielu polityków i intelektualistów, którzy starają się wytłumaczyći usprawiedliwiać islamski radykalizm. W tym miejscu Allam skupiasię głównie na sytuacji we Włoszech.Autor wyraża swoje zatrwożenie, widząc, jak główne włoskie uniwersytety(rzymski La Sapienza, wenecki IUAV, neapolitański Orientale orazmediolański Bocconi) podpisują umowę o stworzeniu włosko-egipskiegoKomitetu ds. Studiów Humanistycznych Basenu Morza Śródziemnegoz egipskim uniwersytetem Al Azhar, który jest najważniejszym centrumdoktrynalnym i prawnym dla muzułmańskich sunnitów. Ze strony egipskiejumowę podpisał rektor Uniwersytetu Al Azhar szejk Al Tayeb, którywielokrotnie wypowiadał się za atakami terrorystów samobójców naterenach okupowanych.Na przykład 4 kwietnia 2002 roku Al Tayeb, w owym czasie WielkiMufti Egiptu, oznajmił, że „rozwiązaniem dla terroru izraelskiego w Palestyniejest zwiększenie liczby ataków samobójczych, które sieją terrorZIMA 2008339

w łonie nieprzyjaciół Allaha". W podobnym tonie wypowiadał się równieżgłówny imam Uniwersytetu Al Azhar, usprawiedliwiając nawet atakisamobójcze wymierzone przeciwko dzieciom, kobietom i osobom starszym.Allam kontynuuje opis „wątpliwych przyjaźni" włosko-arabskich,przedstawiając szczegóły polemiki, którą toczy z włoskimi dyplomatami,politykami i profesorami uniwersyteckimi, nie podzielającymi jego obawco do poszczególnych osób oraz projektów wymiany kulturalnej, które -według niego ^ są jedynie przykrywką dla ekspansji „ideologii śmierci"„Dziękuję Cl, Izraelu!"Elementem wieńczącym osobiste przejście Allama od „ideologii śmierci",w której wyrósł, do cywilizacji głoszącej świętość życia, było przyznaniemu w 2006 roku międzynarodowej nagrody Dan David za osiągnięciaw dziedzinie promowania „lepszego świata" pokoju i humanizmu.Trzy dni przed odebraniem nagrody Allam udał się z wizytą do MuzeumYad Vashem. Zwiedzając i medytując nad upamiętnioną tam tragedią,pogłębiło się w nim przekonanie, że nadzieja na trwały pokójna świecie leży w definitywnym i całkowitym odrzuceniu „cywilizacjiśmierci", a przyjęciu „cywilizacji świętości życia". Sednem zła na BliskimWschodzie jest bowiem ideologiczne i religijne uprzedzenie większościPalestyńczyków wobec Izraela, które popycha ich do negacji jego prawado istnienia. Robiąca niezatarte wrażenie wizyta w Yad Vashem podsuwamu nowe myśli i pozwala wyprowadzić kolejne wnioski.Dla wielu osób konflikt izraelsko-palestyński ma dynamikę zamkniętegokoła, gdzie jedni mordują drugich w odwecie za atak przeciwnika,który uważa, że sam został zaatakowany. Nie można więc mówić, że napastnicysą tylko po jednej stronie, a ofiary po drugiej. Konflikt ten jestswoistym perpetum mobile nienawiści i rozlewu krwi właśnie dlatego, żepo obu stronach występują kaci-ofiary i ofiary-kaci. Jest to istne błędnekoło ataków i kontrataków, bez możliwości wskazania winnych i winowajców.Magdi Allam jest jednak przeciwny stawianiu znaku równości pomiędzypalestyńską i izraelską stroną konfliktu. Nie neguje faktu, że każdyatak ma swój odwet, a odwet prowokuje kolejny atak - do tego stopnia,340FRONDA 44/45

że trudno stwierdzić, kto zaczął, kto atakuje, a kto się broni.Mimo wszystko Allam twierdzi, że istnieje ogromna różnica- w sensie ideologicznym i moralnym - między atakiem samobójczyma zbrojną odpowiedzią, która taki czyn prowokuje. Mianowicieterrorysta palestyński masakruje Izraelczyków nie tylko dlatego, żepragnie uwolnić spod okupacji Zachodni Brzeg Jordanu czy Jerozolimę,ale przede wszystkim dlatego, że nie uznaje prawa Izraelitów do mieszkaniaw Palestynie. Jest bowiem przekonany, że Izraelczycy powinni zostaćunicestwieni, a wraz z nimi ich państwo. Tym samym terroryści islamscyrelatywizują wartość ludzkiego życia.Według Allama, to właśnie ten moralny relatywizm leży u podnóżakryzysu cywilizacji zachodniej, a także to on strącił kraje arabskie w przepaśćnihilizmu, wychwalającego śmierć oraz lekceważącego godność życia,swoją i innych. Dlatego właśnie nie można kłaść na jednej szali działańterrorystów, którzy odrzucają prawo do życia, oraz akcji zbrojnychżołnierzy, którzy starają się bronić prawa do istnienia swojego narodu.W tym sensie, jak uważa Allam, błędem Zachodu jest siadanie do stołurokowań z Hamasem czy innymi grupami terrorystycznymi, bo rozmowyz nimi i tak do niczego nie doprowadzą. Hamas nigdy nie uznaprawa do istnienia Izraela, bo zakazuje mu tego odmiana islamu, którąjego członkowie praktykują. Poza tym, siadając do negocjacji z tymi,którzy a priori negują istnienie Izraela, sprawia się wrażenie, jak gdybychciało się handlować prawem do życia jednego narodu. Istnienie Izraelanie może być traktowane jako „wariant" czy „zmienna dyplomatyczna",ale musi wreszcie stać się wartością constans w stosunkach międzynarodowych.Dlatego Allam wyraża kilkakrotnie swoje „nie" dla kupczenia istnieniemIzraela. Jest bowiem przekonany, że u podstaw konfliktu leży nietyle kwestia podziału terytoriów okupowanych, ale uznanie Izraela jakotakiego. Jednocześnie przestrzega on świat zachodni przed prowadzeniempolityki zaspokajania chwilowych żądań terrorystów, tj. appeasement.Jak mówił bowiem Winston Churchill, „ten, kto prowadzi politykęłagodzenia, przypomina karmiciela krokodyli, który podrzuca im łakomekąski, mając nadzieję, że sam stanie się kąskiem dopiero na sam koniec".Innymi słowy, dla Allama Izrael jest dzisiaj przedmurzem cywilizowanegoświata, opierającym się islamskiemu ekstremizmowi. Jeżeli światZIMA 2008341

zachodni nie stanie jednoznacznie po stronie prawa do życia, w tymprzypadku Izraela, przedmurze zostanie zburzone, a kolejnymi ofiaramistaną się sami Europejczycy.Podczas uroczystej gali przyznania nagrody Dan David, która miałamiejsce na Uniwersytecie w Tel Awiwie 21 maja 2006 roku, Magdi Allamwygłosił przemówienie, które stało się później motywem do napisaniaViva Izraele. Powiedział wtedy m.in.: „Ideą, jaką chcemy promowaći umacniać w świecie, jest to, że świętość życia zobowiązuje wszystkichalbo nie zobowiązuje nikogo. Najnowsza historia Bliskiego Wschoduuczy nas, że rozpoczęło się od kryminalizacji Żydów, potem chrześcijani świeckich muzułmanów, których skazuje się na śmierć za apostazjęi zdradę, aż wreszcie doszło do bezpardonowej masakry wszystkich muzułmanów,którzy nie poddają się tyrani islamskich terrorystów. Zwróćmyuwagę, że muzułmanie to nie tylko kaci globalnego terroryzmu, alew dużo większej liczbie także ofiary (...).Drodzy przyjaciele, musimy zdać sobie sprawę, że u podstaw obecnejglobalnej wojny prowadzonej przez islamskich terrorystów jest negacjanaszego prawa do życia i wolności. Dlatego mówię, że nie ma już więcejmiejsca na kompromisy w sprawie wartości życia. Nie wolno dłużejkupczyć prawem Izraela do istnienia. Tylko bowiem wtedy, gdy uznamyniepodważalne prawo do istnienia Izraela, zagwarantujemy prawo do życiadla nas wszystkich. Istnienie Izraela dzisiaj wyznacza linię graniczną,oddzielającą cywilizację życia od cywilizacji śmierci, dobro od zła (...)".Wystąpienie Allama zostało przyjęte burzliwymi oklaskami. Cała salazgotowała mu długą owację na stojąco - pierwszą w historii przyznawanianagrody. Gdy Allam zszedł z podwyższenia, podszedł do niegoprezydent Izraela i powiedział: „Pan jest człowiekiem bardzo odważnym.Gdyby wszyscy Arabowie byli jak Pan, dziś żylibyśmy w pokoju".Na razie jednak nie słychać wielu muzułmańskich głosów podobnychdo Allama. Publiczna manifestacja takich przekonań wymaga rzeczywiścieodwagi. Pokój na Bliskim Wschodzie jest wciąż daleko.MACIEJ BAZELAMagdi Allam, Viva Israele. Dali' ideologia delia morte alla cmlita delia vita:la mia storia (Niech żyje Izrael! Od ideologii śmierci do cywilizacji życia:moja historia), Mondadori, Mediolan 2007.FRONDA 44/45

W finałowej scenie filmu widzimy, jak hetman „Żebrowski"przez kilkadziesiąt sekund nie może wyjść ze zdumienia- z rapierem w ustach, którego koniec wychodzimu przez tył głowy, dokładnie tam, gdzie jest ślad po kuliw czaszkach polskich oficerów. Można mniemać, przyodrobinie wyobraźni, że „kłamstwo katyńskie" zostaniez powrotem wepchnięte do gardła każdemu Polakowi,który będzie nadal obrażał Rosję, aż mu wyjdzie tyłemgłowy, tak jak rapier wbity w usta kłamliwego hetmana.ZAGRZMIJCIEDZWONYNOWOGRODUKRZYSZTOFJABŁONKA344FRONDA 44/45

Spróbujmy wyobrazić sobie znany zbiór filmów Piraci z Karaibów,którego poszczególne odcinki noszą tytuły kolejnych lat,oznaczających jakieś wydarzenia historyczne, np. 1695 czy 1696,i sugerujących w ten sposób, że coś z pokazywanych żartów mogłobybyć kiedykolwiek prawdą. Wyobraźmy sobie, że brutalnai bezmyślna flota brytyjska została wreszcie rozgromiona przezbohaterskich i w gruncie rzeczy bardzo wrażliwych na dolę ludzkąi dobrodusznych piratów pod wodzą kapitana Morgana, który nadodatek okazał się lordem angielskim, choć niezbyt czystej krwi,kandydatem do tronu Anglii, walczącym o wolność Karaibów i jegoniewolniczo pracującego ludu zdobywanych miast i wsi. Gdy sobie towszystko wyobrazimy - podejrzewam, że z niemałym trudem - i rozwiążemydylemat, jak taka durna i bezrozumna marynarka zbudowałanajwiększe morskie imperium świata, będziemy mogli spokojniespojrzeć na podobnie „pirackie dzieło" twórców rosyjskich, a właściwiepostsowieckich, gdyż film 1612 jak mało który wpisuje się do galerii takichbałwochwalczych obrazów, jak Aleksander Newski czy Suworow.Aby choć trochę przybliżyć stosunek tego filmu do prawdy historycznej,należałoby tytułową datę 1612 napisać w szczególny sposóbi przeczytać całość „do góry nogami". Wyjdzie nam, nieoczekiwanie, przyodrobinie wyobraźni, liczba 7191. Otóż tak się ma ten film do prawdy, jakjego tytuł do powyższej daty. Jest on w pewnym, i to poważnym stopniu,wywróceniem prawdy. Pytaniem otwartym pozostaje, dlaczego odbyłosię to naszym kosztem, zhańbieniem naszych barw narodowych, skrzydełhusarsko-„diabelskich" a nade wszystko dobrego imienia Polski.Otóż pierwsza, spontaniczna odpowiedź jest prosta: aby obrzydzićRosjanom Polskę i Polakóworaz wszystko, co z Polski pochodzi,z „zatrutym" mięsemwłącznie, gdyż i tego nie brakujena ekranie, w tzw. „scenachdrastycznych". Wniosekz tego wypływa jeden: Polskai Polacy, którym znów sięudało wywinąć Rosji i „spaśćna cztery łapy", stali się groźniZIMA 2008345

dla prostego rosyjskiego ludu. Groźni natyle, że ojcowie „wszechruskiej" ojczyzny,wsparci siłą pertorubli i autorytetem Cerkwi,uznali za konieczne ich zhańbieniei wymieszanie z najgorszymi zbrodniami.Wszystko po to, by nikt w Rosji nie miałzłudzeń, że Polacy, przychodzący do braciRosjan niczym aniołowie - na co mogąsię nabrać tylko naiwne dzieci - w istocieokazują się upadłymi aniołami, czy wręczdiabłami, chcącymi zniszczyć świętą Ruśi pokalać ją swoją „łacińską herezją".Przewidział to mądry starzec, pokutujący mężnie w imię scaleniaRusi, czytający w odpowiednim momencie stosowny fragment Apokalipsyo nadejściu szatana. Nie ma wątpliwości - jeśli kiedyś on nadejdzie,będzie ubrany w strój Polaka. Smuta okończyłas' - oznajmia cienkim głosemdiak i bije w dzwon, aby tę radość obwieścić nie tylko XVII-wiecznejRusi, ale i całemu współczesnemu światu. Nikt nie może mieć wątpliwości,że to, co się stało w 1991 roku, tj. „tragiczny rozpad Związku Sowieckiego",w jakikolwiek sposób mogłoby się powtórzyć.Taki z grubsza jest morał i główny motyw filmu, który pod każdymwzględem okazał się brednią historyczną, z przebłyskami źle wykorzystanegohumoru, z jedynym, ale za to konsekwentnie poprowadzonymwątkiem wzbudzenia nienawiści do Polaków. Po zakończeniu projekcji,gdy tylko zapaliły się światła, „aż strach było być Polakiem". Na szczęścieoglądałem ten film wspólnie z grupą polskich nauczycieli, w Abakanie,stolicy Chakasji, daleko od Kremla i jego fobii. Zresztą wbrew tytułowii nowemu świętu narodowemu Rosji, czyli „oswobodzenia Moskwy odpolskich najeźdźców" Polaków na Kremlu w tym filmie nie ma. Nawetdzisiaj strach by było ich tam pokazywać. A nuż ktoś by się ucieszyłi powiedział, choćby do siebie, wot maładcy, na Kremlu byli. Zamiasttego polska husaria, przy pomocy holenderskich innostrancow, galopemzdobywa bliżej nieznany w historii gród na Rusi, którego z powodzeniembronią kupiec Minin i kniaź Pożarski (czyli biznesmeni i ekskagiebista).Niestety, film niemal od początku do końca usiłuje być historyczny.A takim zupełnie nie jest. Jedyny fragment oddający prawdę historycz-346FRONDA 44/45

ną trwa zaledwie cztery minuty. Jest to scena zabicia i spaleniazwłok Dymitra Samozwańca, którego prochy rzeczywiście wystrzelonoz armaty na zachód, ze słowami: „niech wraca, skądprzyszedł" Zamiast Maryny Mniszech mamy Ksienię Godunowa,zamiast kolejnego Dymitra, bliżej nieznanego nawet z imieniahetmana polskiego, którego z racji braków personalnych przyjdzienam nazwać hetmanem „Żebrowskim" - by podkreślić zasługi i gorliwośćaktora w odegraniu tej antypolskiej roli. Aby większości czytelnikówoszczędzić oglądania tego filmu, co zapewniam nie należydo przyjemności, wypada choćby pokrótce przybliżyć jego treść. Niejest to bynajmniej łatwe, gdyż zgodnie ze staroruską tradycją realiaprzeplatają się z baśnią i co chwila na ekranie pojawia się dorodnyjednorożec, pełniący różne symboliczne funkcje, które doprawdytrudno rozszyfrować.Całość rozpoczyna narracja, udająca film historyczny, że oto na RusiMoskiewskiej (Rosję mamy od czasów Piotra I), po śmierci cara BorysaGodunowa, pojawił się w przepastnych (patrz groźnych) głębinachRzeczypospolitej domniemany syn Iwana, oczywiście Groźnego, cudemocalony od śmierci, Dymitr zwany po swym zgonie Samozwańcem, któregopoparł na zgubę Rusi Moskiewskiej król Polski Zygmunt III Waza,a za nim papież i jezuici. Wynikiem tej „ogólnoeuropejskiej" intrygi byłomorderstwo młodego cara Fiodora Godunowa oraz jego matki i sług,i wzięcie do niewoli jego siostry Ksieni. Scenę tę powtórzono dwa razy,tak aby każdy zapamiętał, że odtąd ohydnym mordercą cara ma byćpolski hetman, rzeczony „Żebrowski", któryprzydeptując nogą głowę młodziutkiegocara, sprawnie skręca mu kark. Ocalona Ksieniama mu posłużyć jedynie do zagarnięciatronu carskiego, czyli jest to Dymitr II Samozwanieca rebours. W związku z tym nie maw owej smucie śladu ani Maryny Mniszech,ani drugiego Samozwańca czy atamana kozakówdońskich Iwana Zaruckiego, opiekunaich syna, ewentualnego cara, powieszonegow wieku trzech lat w dniu koronacji pierwszegoRomanowa. Nie ma śladu żadnychZIMA 2008347

„godów moskiewskich" żadnych Szujskich,którym Dymitr wspaniałomyślnie wybaczyłzdradę i darował życie, aby wprowadzić nowestosunki na Rusi. Stąd nikt z widzów nie wie,że ci, którzy mordują potem Dymitra i wystrzeliwująjego prochy na zachód, to ci samiocaleni przez niego Szujscy, których następniedo Polski przywiezie Żółkiewski, by w tensposób ochronić ich przed śmiercią ze stronyrodaków.Nie trzeba dodawać, że jak ognia wystrzeganosię scen z wyprawy Żółkiewskiegopod Kłuszyn, marszu na Moskwę, gdzie samiMoskale zaprosili jego wojska na Kreml, by go broniły przed „worem tuszyńskim"tj. Dymitrem II, którego stronnikami byli przecież obaj (ojciecz synem) Romanowowie. Zamiast tego mamy jednorożca na żyznychłąkach Rusi, które opuszcza na czas smuty. W jego zastępstwie pojawiająsię talizmany w kształcie jego rogu. Jeden rzeźbiony w drewnie tkwiłw bramie grodu, w którym ukrywała się księżniczka Ksienia Godunowa,drugi - bardziej tajemniczy - w rękach hiszpańskiego caballero, goszczącegona Rusi w służbie u Polaków, a właściwie u samego siebie. Talizmanten przynosi mu szczęście zarówno w grze w kości, jak i cudownie leczymu rany odniesione po jej zakończeniu.W owym tajemniczym grodzie, zdobionym rzeźbą jednorożca, pojawiasię chłopskie dziecko, podglądające piękną Ksienię w kąpieli. Idyllęprzerywa brutalny najazd Polaków, mordujących mu matkę i rozbijającychbramę z jednorożcem, jak się wreszcie domyślamy - symbolemszczęścia na Rusi. Chłopiec zachowuje, jako talizman, drewniany rógz rzeźby jednorożca, który tajemniczo doprowadza go do porwanejKsieni. Choć młodzian jest sprzedany w niewolę, wydostaje się z niej, bychoć przez chwilę popatrzeć na ukochaną, którą wredny Polak przemocąwsadza na tratwę. W górę rzeki, ku Moskwie, ciągną ją ruscy chłopi,na czele z bohaterem filmu, poganiani batem przez polskich panówi wysługujących się im kolaborantów. Gdy wędrujący na Moskwę Polacydopuszczają się coraz większych zbrodni i gwałtów na niewinnychniewiastach, przy łopocie biało-czerwonych flag, usiłujących zakryć,348FRONDA 44/45

oczywiście bezskutecznie, te zbrodnie, to w Moskwie bezmyślnibojarzy wybierają carem królewicza polskiego Władysława. Jakwiemy, wyboru dokonano zaocznie. Pod nieobecność elekta bojarzynakazują prostemu ludowi, aby przysięgał i kłaniał się pustemutronowi. Ruscy chłopi - jak wiadomo - głupi nie są i na takie bałwochwalstwonamówić się nie dadzą. Istinny car to co innego, alejak go nie ma, to i nie ma przysięgi, i chłop zwykłemu krzesłu kłaniałsię nie będzie, a co dopiero przysięgał mu wierność. Zanosi się nascenę żywcem z Wilhelma Telia z kapeluszem na kiju. Ale od czegosą polscy oprawcy na Rusi. Ci łapią zbyt wygadanego chłopa i naoczach przerażonej widowni wycinają mu język, aby każdy wiedział,skąd na Rusi wzięła się cenzura, jakby tam nigdy Iwana Groźnego niebyło. Po takiej prezentacji wszyscy milkną i milczą do dziś.Akcja tymczasem przenosi się do Rzymu, gdzie złowrogi papieżw czystej włoskiej mowie zawiązuje z jezuitami spisek na „ruską duszę"Przebiegły jezuita, symbol wszelkiego krętactwa, obiecuje, że tak pokieruje„ruskim narodem" i wielbiącymi bałwochwalczo papieża Polakami,iż doprowadzi ich do stóp jego tronu. Sceny watykańskie powtórzą sięparokrotnie, aby widzowie dobrze zapamiętali, skąd grozi im niebezpieczeństwo.W scenie końcowej papież wyrzuca z pogardą nieszczęsnegojezuitę, który zbyt gorliwie chciał zgłębiać i zrozumieć tajniki „duszyruskiej", że aż zapuścił brodę. Potrącają goi wyśmiewają z tego powodu katolickie zakonnice.Gdyby ktoś miał wątpliwości, poco istnieje „papieska wiara" po tym filmieich mieć nie powinien. Odpowiedź jest prosta:na zgubę Rusi.Tymczasem film staje się coraz mniejzrozumiały. Jakieś zbiry grzebią w lesiezwłoki małego dziecka i żałują, że nawetkrzyża nie mogą na jego grobie postawić.Scena ta ma nabrać sensu dopiero pod koniecfilmu. Tymczasem piękna Ksienia jestwciąż przymuszana przez wrednego hetmana,aby przyjęła „wiarę łacińską", która -jako żywo - chrześcijańską nie jest. A zatemZIMA 2008349

jej przyjęcie oznacza nie tylko zdradę religijnąi narodową, ale tak po „prawosławnej" prawdzie- zgubę dla duszy.Ksienia stawia bohaterski opór i szuka radyu „leśnego starca" żyjącego na pustelniczej platformiew koronach drzew. Skądinąd to najlepszai najbardziej autentyczna scena w całymfilmie. Starzec daje jej radę, aby wytrwała donajbliższego śniegu, potem może przyjąć „łaciństwo"Niech wytrwa, tak jak on trwa, w postachi modlitwie za świętą Ruś. Na pożegnaniemoże wziąć prawosławny krzyżyk, który dodajej odwagi. Tu powraca kochające ją „ruskiechłopię", które stało się w międzyczasie mężczyzną,zdolnym walczyć o jej cześć z wrednymPolakiem. Jak z obrazu Repina „burłacy", tak onciągnie tratwę z Ksienią i Polakami w górę rzeki.Ku Moskwie zresztą zdążają wszyscy, i Polacy,i kniaź Pożarski z Mininem, którzy zbuntowali się w Niżnym Nowgorodzie.Nocą ucieka ów chłopak z niewoli i zjawia się na tratwie, abychoć popatrzeć na ukochaną, w chwili gdy hiszpański caballero ogrywaNiemca w kości. Już, już wygrywał, gdy tratwa się kiwnęła i kości pokazałycałkiem inny, niekorzystny wynik. Między graczami wywiązuje sięwalka, z której zwycięsko wychodzi hiszpański caballero, choć z raną,którą uzdrawia mu róg jednorożca.Tymczasem wpatrzony w Ksienię chłopiec zostaje pojmany i wybatożony,co ma znaczenie dla jego dalszych losów i narracji filmu, gdyżwydarzenie to uniemożliwi mu zostanie carem. Wystawiony na sprzedaż,dzięki sprytowi i zmowie z „Tatarinem", sługą Hiszpana, zostaje przezniego kupiony i trafia do jego kompanii. Między oboma sługami zawiązujesię przyjaźń tatarsko-moskiewska w hiszpańskiej służbie. Pogłębiasię ona jeszcze bardziej, gdy w zasadzce ginie mężny caballero, a sprytnyTatarin odkrywa, że „ruski chłopak" jest do niego łudząco podobny i możenaśladować Hiszpana. Przebiera go więc i odgrywa jego sługę. Razemudają się do Polaków i wkradają się w łaski hetmana „Żebrowskiego". Brakiw dworskiej etykiecie i znajomości hiszpańskiego „ruski chłopak" nad-350FRONDA 44/45

abia wrodzoną tamtejszemu ludowi inteligencją. Dzielnie pomagamu sprytny Tatarin, stający mężnie w obronie czci równiesprytnej „ruskiej dziewki", którą usiłuje pojmać i zgwałcić polskipan. Ta z wdzięczności obdarza go swoimi wdziękami i prowadzigo, mimo sprzeciwu ojca, boć to Tatarin, przed prawosławny ołtarz,dając początek rozwojowi prawosławia w tatarskim narodzie.Tymczasem „ruski" caballero, jak odtąd możemy go nazwać, stającw obronie swej pani, zdradził swą tożsamość, gdyż przemówił porosyjsku i trafił do więzienia, z którego z łatwością ucieka, od dawnawszak wiadomo, że na Rusi każde więzienie ma podkop. Ale niekażdy podkop prowadzi prosto w objęcia kniazia Pożarskiego, któryidąc ku odległej Moskwie, broni się w bliżej nieokreślonym grodziena Rusi przed hordami dzikich Polaków (z obowiązkowymi skrzydłamiu ramion) i żądnym zemsty hetmanem.W tym momencie filmu padają pełne zachwytu słowa „ruskich" dzieci:angieły idut. Tymczasem rozwścieczony hetman zdobywa gród jak może,niemiłosiernie go obstrzeliwując. W tej chwili próby „ruski" caballero widziducha zmarłego Hiszpana, strącającego butem z muru skórzane wiadroi w mig pojmuje, o co chodzi. Robi skórzaną armatę, odgryzając sięz niej Polakom. Teraz oni są w opałach. Ich szturmy przy pomocy Holendrównie udają się, gdy oto jedyna „ruska" armata, nabita rozżarzoną kuląwysadza w powietrze i Polaków, i ich magazyn pełen prochu, po którympozostaje przykładna dziura w ziemi. Wściekłość hetmana jest jeszczewiększa, ale nie przestaje atakować. Co gorsza, dopuszcza się ohydnegoszantażu, posyłając niewinnej Ksieni lalkę z liścikiem, że będzie wiedziała,co to dla niej znaczy, jeśli do niego nie wróci. Miotając się na koniu,dostrzega rozbity łańcuch przy zwodzonym moście. Na jego rozkazsprawna artyleria rozbijadrugi łańcuch i mostz hukiem wali się naziemię, otwierając drogęrozpędzonej husarii,która - jak na skrzydłach- pędzi w głąb, wydawałobysię bezbronnegojuż grodu. Ale tuZIMA 2008351

właśnie czeka na nią najokrutniejszaniespodzianka, istneostrzeżenie dla wrogów i oszczercówRosji. Sprytny caballeroz Tatarinem wytaczają swą skórzanąarmatę, nabitą kulą złożonąz dwóch półkul, połączonychżelazną sztabą i łańcuchem. Wystrzelonyspecyfik czyni istnespustoszenie wśród polskiej husarii,co w zwolnionym tempiei przez dobre kilkanaście minutkażdy może dokładnie obejrzeć,a skrzydlaci jeźdźcy bez główmogą przerazić co bardziej wrażliwych.Stąd film dozwolony jest dopiero od lat dwunastu. Po takiej masakrzeakcja filmu wyraźnie słabnie, jakby spełniła już swoją zasadnicząfunkcję.Pod murami Kremla rozgrywa się teraz bliżej nieznana, zwycięskabitwa, w której nawołujący do walki z „Ispańcem" hetman „Żebrowski"dostaje się do niewoli i z pętlą na szyi czeka na sprawiedliwy wyrok. Tymczasembojarska duma zastanawia się, czy aby na cara nie wybrać „hiszpańskiegocaballero" skoro taki zdolny i „umny" (a nic nie wie o jegoprawdziwie „ruskim" pochodzeniu). Niestety, brak mu odpowiednio długiegorodowodu. Ale od czego sprytny Tatarin, który za sakiewkę złotazałatwia mu szybko taki rodowód, że nawet Czyngiz-chan się w nimznalazł. Jest to nota bene najdowcipniejszy fragment tego mętnego filmu.Okazuje się, że caballero „jest" w prostej linii potomkiem księżnej AnnyJarosławny, wydanej w XI wieku za króla Francji Henryka. Już, już miałzostać carem i mężem ukochanej, a podglądanej w dzieciństwie Ksieni,gdy „zły język" - hetman „Żebrowski" - wyjawia wszystkim straszliwąprawdę, że jest on wybatożonym chłopem, co można sprawdzić na jegoplecach, a zatem carem żadną miarą zostać nie może.W odpowiedzi pada pochwalna tyrada godna najlepszych filmówsocrealizmu. Ale hetmanowi mało, że upokorzył „chłopa", teraz opluwaksiężniczkę Ksienię i życzy jej śmierci. Wyjawia przy tym straszliwą352 FRONDA 44/45

„prawdę" że oto nie tylko była ona jego kochanką, z którą miałzmarłe dawno temu dziecko, grzebane przez litościwych zbirówna początku filmu, a którego „ponownym" zabiciem szantażowałnieświadomą losów córki Ksienię (stąd motyw z lalką), ale że wyparłasię też prawosławnej wiary i już przyjęła „wiarę łacińską" cood razu kwalifikowało ją na szafot. Od śmierci wybawił ją mężnycaballero, wyzywając kłamliwego Polaka na sąd Boży. Wymowa jestprosta: niech Bóg rozstrzygnie odwieczny polsko-rosyjski spór, ktomówi prawdę, a kto okłamuje ruski naród i cały świat. Hetmanowizdejmują pętlę i dają rapier. Niech broni swych racji w uczciwejwalce, choć zasłużył na śmierć. Ale niech zna „ruską" prawość. Jakw Piratach z Karaibów rzecz się rozstrzyga w ostatniej chwili. WrednyPolak ma złudną przewagę i gdy rozdziawia usta z radości, że zachwilę ubije „ruskiego" caballero, spotyka go przykra niespodzianka.Niespodzianka spotyka też widzów, zwłaszcza polskich. Nie wiedział bowiembiedaczysko, że sprytny caballero „oczytał" się kiedyś u Hiszpanaksiążek z obrazkami, w których strony, jak w kreskówce, szybko przewracanepokazują szczególny sposób walki, demonstrując cios rapieremw usta tak, że pozbawiał on życia każdego przeciwnika. I oto mamy scenę,w której hetman „Żebrowski" przez kilkadziesiąt sekund nie może wyjśćze zdumienia - z rapierem w ustach, którego koniec wychodzi mu przeztył głowy, dokładnie tam, gdzie jest ślad po kuli w czaszkach polskichoficerów. Można mniemać, przy odrobinie wyobraźni, że „kłamstwo katyńskie"zostanie z powrotem wepchnięte do gardła każdemu Polakowi,który będzie nadal obrażał Rosję, aż mu wyjdzie tyłem głowy, tak jak rapierwbity w usta kłamliwego hetmana.Krótko mówiąc, „strzeżcie się Polacy, koniec waszych kłamstw jestbliski". Wraz z zabiciemwszystkiego co polskie i wstąpieniemKsieni do klasztoru,w którym do końca życiabędzie już pokutować zazwiązek z Polakiem (z bliżejnieznanych powodów ślubz ukochanym caballero niejest możliwy), świątobliwyZIMA 2008353

starzec może zrzucić nałożonena swe ciało dobrowolnieciężary, które dźwigał w czasiesmuty i odetchnąć pełną piersią.Odkłada kule, które gopodtrzymywały, aby mógł staćna modlitwie przed Panem,schodzi z leśnej platformyi siada nad czystym źródłem.Na Ruś powraca jednorożec,a z nieba sypią się białe płatki.To pierwszy śnieg. Tak jakobiecał starzec, do pierwszegośniegu trwać miała smuta.A zatem smuta okończyłas', copiskliwym głosem oznajmia całej Rusi, dzisiejszej Rosji i światu, rozradowanydiak, biegnąc ku cerkiewnym dzwonom. Wraz z jednorożcempowraca na Ruś dobrobyt. Oczywiście nie trzeba dodawać, że pod rządami„jedinie" słusznej partii i pod światłym przywództwem „miłościwiepanującego" kniazia Monomacha, czyli Włodzimierza, co miał odwagęogłosić na swej okładce tygodnik „Sowierszenno Sekretno" który tużprzed wyborami zaprezentował Rosjanom prezydenta Putina z koronącarów w rękach.Gdyby i teraz ktoś miał wątpliwości, po co ten film powstał, powinienwysłuchać streszczenia historii stosunków polsko-rosyjskich autorstwajakiegoś rozdrażnionego Rosjanina lub Rosjanki, nawet polskiego pochodzenia,a dowiedziałby się, że obraz spełnił swoją złowróżbną rolę. Doświadczyłemtego wśród „rodaków" na Syberii, gdy w kilka minut dowiedziałemsię, że Polska zawsze najeżdżała i paliła Rosję, rabując i kradnącco się dało, dlatego dziś tylu Rosjan żyje w nędzy, wywołanej przez Polaków,którzy teraz nie kwapią się z udzieleniem pomocy. Nic dodać, nicująć. I tym się tylko różni ta propaganda od „minionej epoki" że komunizmzastąpiło „carosławie", z uniwersalizmem chrześcijańskim niewielemające, prócz nazwy, wspólnego.Ostatni wątek filmu dopełnia całości i adresowany jest do tych, którzyjuż zapomnieli, jak po polsku brzmią najgorsze przekleństwa. Film ten354 FRONDA 44/45

przypomni im je w pełnej „krasie". Jest tam wszystkiego w bród,na każdą literę, bez dźwiękowych „zagłuszaczy". Zrozumiałe sąte bluzgi również dla Rosjan, w iście „dobrym ruskim" stylu. To,że ten film zniknął z braku widowni z ekranów Jekaterynburga naUralu już po 10 dniach, jest dobrym objawem istnienia gustu, choćbyczysto estetycznego u inteligencji wielkich miast i pozwala sądzić,że jej stosunku do Polski w niczym nie zmieni. Gorzej gdy filmten, za odpowiednią dopłatą, rozejdzie się po wsiach i miasteczkachRosji. Tam może bezpowrotnie lub na długo zatruć „rosyjską duszę"nienawiścią do „wrednych" wiecznie szkodzących Rosji Polaków, o cowyraźnie, choć nieudolnie w tym filmie chodzi.Brak walorów artystycznych mu w tym nie przeszkadza. Zobaczymy,jakie będą echa za granicą. O Złotych Lwach w Wenecji chybajuż zapomniano. Nie ulega zaś wątpliwości, że film ten zasługuje napierwsze miejsce w konkursie na zdobycie „palmy nienawiści". Z drugiejstrony szkoda, że całkiem niezła gra aktorska Marata Baszowa (ruskiegocaballero), Violetty Dawydowskiej (w roli Ksieni) i Daniela Spiwakowskiego(jako Tatarina), „poszła na (przysłowiową) Marne".O grze hetmana „Żebrowskiego" nie będę się wypowiadał. Wystarczy,że przytoczę opinię zasłyszaną wśród historyków, iż teraz, dla zachowaniarównowagi, aktor ten powinien zagrać w jakimś niemieckim filmie, zarównie wielkie pieniądze, komendanta polskiego obozu koncentracyjnego,równie bestialsko jak Moskwian na Rusi, mordującego bezbronnychi niewinnych polskich Żydów, których bezskutecznie starają się ocalićbohaterskie dywizje SS,oblegające Oświęcim.Oczywiście jest tożart, taki sam jaki „polskipan" Żebrowski zrobiłz prawdy historycznej,własnej ojczyznyi jej dobrego imienia,a także z samego siebie.Pytanie, na ile był onświadom tego, co z nimrobią?ZIMA 2008355

A tak poważnie: co robić z tak ostro zarysowaną prowokacją? Możnaprzemilczeć, jak przemilczeliśmy w XIX wieku operę Michaiła Glinki (teżPolaka z pochodzenia) o równie bzdurnej treści pt. Iwan Susanin (którejtytuł sam car Mikołaj I zmienił na bardziej znamienny Życie za cara,streszczający styl jego rządów), nigdy nie wystawianą w Polsce. Końcowyakord tej opery posłużył nawet odrodzonej Rosji w 1991 roku za hymnpaństwowy, do czasu aż „wróciło stare"Można odpowiedzieć w ten sam sposób co Rosja, ale szkoda pieniędzy,których niestety nie szczędziła strona rosyjska. I tak pojedynek nakalumnie przegralibyśmy z kretesem.Można wreszciepodać prawdę o smucie,zarówno Polakom,jak i Rosjanom,że była to pierwszapróba, by zaszczepićna Rusi Moskiewskiejnieco inne porządkispołeczne niż wówczaspanujące - tak,aby czasy Iwana Groźnegoi jego opryczniny356FRONDA 44/45

(poprzedniczki CzK, NKWD i KGB) nigdy się nie powtórzyły.Do tego chciano, za cenę tronu, użyć skutecznie Polaków. Mielidać podwaliny pod moskiewską demokrację i wolny sejm.Sęk w tym, że Polacy tego nie chcieli, zostawili króla bez pieniędzy,a załogę na Kremlu, głównie litewską, bez jedzenia i pomocy.Działania Chodkiewicza, rozdęte do rozmiarów bitwy, miałyzaledwie ratować honor króla i życie zagłodzonych ludzi na Kremlu.Gdy uzgodniono, że wyjdą bezpiecznie, poddali się.Wystawieni na pojedynek fałszu z prawdą, powinniśmy podjąć- mimo wszystko - wyzwanie i zdobyć się na wysiłek tak artystyczny,jak i finansowy, by nakręcić, także dla Rosjan, film o zmasakrowanymw 1569 roku Nowogrodzie Wielkim, któremu na wieść o unii lubelskieji demokratycznym połączeniu się narodów Litwy, Polski i Rusi,Iwan Groźny wyrwał serce, tzn. dzwon wiecowy, i wywiózł do Moskwyna wieczne milczenie, a ludność miasta, doświadczoną już podbojemw 1478 roku, raz jeszcze wymordował.Dzwon ten został zawieszony na Kremlu, obok innych dzwonów, wywiezionychz upokorzonych wielkich miast Rusi: Włodzimierza Wielkiego,Suzdala, Tweru, Niżnego Nowogrodu, Riazania czy Pskowa. W tejsamej cerkwi, gdzie je zawieszono, bronili się również rosyjscy i kozaccyobrońcy Kremla, nawet wtedy, gdy Litwini i Polacy 2 listopada 1612 rokupodpisali kapitulację, by złożyć broń kilka dni później. Wiedząc, że niema dla nich żadnych szans, ani miejsca w tym rozejmie, a widząc żądnychzemsty kozaków kniazia Trubeckiego, cofnęli się z powrotem naKreml i tu - 7 listopada - atakowani ze wszystkich stron, wysadzili sięw powietrze, rozrzucając po Kremlu szczątki zagrabionych dzwonówz wielkich niegdyś grodów Rusi Zaleskiej. „Zagrzmijcie dzwony Nowogrodu!",choćby ostatni raz - to hasło powinno być mottem tego filmu,a być może nawet jego tytułem. Wszak tą drogą poszli potem szlachetni„dekabryści", szukający dla Rosji godnego miejsca wśród narodów Europy.Pomyślmy o tym.KRZYSZTOFJABŁONKA1612, rei. Władimir Chotinienko, film prod. ros., 2007.ZIMA 2008

W filmie Chotinienki nie doczekamy się sceny wypieraniaPolaków z Kremla - w zasadzie, według reżysera,na Kremlu ich nie było; ostatnia bitwa rozgrywa się, jakzwykle, pod Moskwą. Ze zgłaszającymi prawa do tronusamozwańcami lud rozprawiał się zaś szybko i zdecydowanie:szczątki jednego z nich, spalone i podeptane, zostająwystrzelone na Zachód - skąd przybył - z armaty.Lud rosyjski, chociaż szlachetny, jest dziki i nieprzewidywalny.Nic dziwnego - Rosjanie od dawna nie mogąsię zdecydować, czy bliżej im do azjatyckich „Skifów",czy europejskich salonów.Stare mitynowej RosjiMARTAKWASNICKA358FRONDA 44/45

1612 Władimira Chotinienki to film, który podtrzymuje wszystkie wielkoruskiemity, jakie kiedykolwiek stworzyli na swój temat Rosjanie.Ideologii putinowskiej „nowej Rosji", którą reżyser i scenarzysta obrazuprzedstawili na ekranie, zdecydowanie najbliżej jest do czasów carskichi przetworzonego w II połowie XIX wieku w duchu nacjonalistyczno--mocarstwowym słowianofilstwa.Ekranizacja weszła do kin tuż przed rosyjskim Dniem Jedności Narodowej- świętem, które decyzją Putina obchodzone jest 4 listopada.Miała przypominać, co właściwie upamiętnia ta data. Czy jednak Rosjaniesą w stanie czegokolwiek się z filmu dowiedzieć? Śmiem twierdzić, żeów główny cel ekranizacji nie został osiągnięty. W obrazie Chotinienkiprzeważa po prostu, przybrana w szaty baśni, stara wielkoruska ideologia.Przekonanie, że Rosja jest niezgłębioną tajemnicą, mistycznym fenomenem,którego rozumem nie da się objąć; że prawda Rosji tkwi w jejludzie, który stoi na straży wiary i ojczyzny (który jednak potrzebujeojca-przywódcy); że, wreszcie, Zachód (portretowany w Moskwie takczęsto w barwach biało-czerwonych i biało-żółtych!) dysponuje zaledwiepowierzchowną technologią, która tylko przejściowo może zagrozić wewnętrznejsile Rosji.Rosyjska „tajemnica"Największym, być może, osiągnięciem Rosji jest właśnie to, że zdołałanarzucić Zachodowi sposób mówienia o sobie samej. Nawykły do rozumieniai kategoryzowania umysł europejski spasował przed „tajemnicąRosji" która rządzi się swoimi prawami - do których nic Zachodowi.Podzwonnym takiego myślenia jest, rzecz jasna, cała współczesna (i nietylko) polityka Europy wobec wielkiego wschodniego państwa.Najpierw, żeby pokazać Zachodowi jednorodne oblicze (a tym samymuprawomocnić swoje terytorialne roszczenia), Rosja dokonała„inwazji" wewnętrznej. Pomogła w tym wielka literatura i filozofia, spychającaw niebyt narody kresowe Rosji. Skłoniła je do milczenia, czyniącz nich zaledwie nieokreślone tło, podatne na rusyfikację. Nie bez przyczynyzatem w filmie Chotinienki jeden z głównych bohaterów, Tatar,wygląda jak Rosjanin z europejskiej części państwa i za takiego się uważa.Całe imperium - jakże zróżnicowane - stało się zatem wielką, jednolitą,ZIMA 2008359

zeuropeizowaną, acz prawosławną Rosją. Cóż z tego, że zeuropeizowanązupełnie powierzchownie, i cóż z tego, że jej prawosławie, sprowadzoneostatecznie do roli jednego z organów państwa, nie panowało nad sferąduchową Rosjan nawet na tyle, żeby zapobiec mnożeniu się sekt i konwersjipoddanych na wyznania zachodnie.Jeśli oświeceniowe traktaty zachodnich ambasadorów i podróżnikówmówiły jeszcze po prostu o „prymitywnym i barbarzyńskim królestwie"to rosło ono w siłę na tyle szybko, że wkrótce ową barbarzyńskość trudnobyło już podkreślać. Przynajmniej nie tam, gdzie sięgały rosyjskie bagnety,i nie tam, gdzie rody królewskie wchodziły w dynastyczne związkiz dziedzicami korony carów. Czy wielkie imperium może w ogóle byćokrutne i prymitywne? Czy nie lepiej założyć, że obowiązują w nim inne,niezachodnie normy? Słynna uwaga Churchilla, że Rosja to tajemnica,jest efektem kapitulacji rozumu Europy wobec kultury, której Zachód niemógł (a może nie chciał?) pojąć. Zracjonalizować Rosję (a, wbrew pozorom,jest to możliwe) - to ją rozbroić.W filmie Chotinienki tajemniczość państwa carów jest niezwyklepodkreślona - symbolizuje ją pojawiający się tu i ówdzie jednorożec(nawet dla rosyjskich krytyków filmu jest to jednak symbol cokolwiekchybiony, z drugiej strony - raczej wbrew intencjom twórców obrazu- odsłaniający bolesną eklektyczność i płycizny imperialnej ideologii).Co więcej, ze względu na tę tajemniczość właśnie, w 1612 na prawosławienawraca się wysłany przez papieża do Moskwy jezuita (dalekie echo ojcaAntoniego Possevino?) - najpełniej ukazując, jak „modelowy" zachodnirozum powinien kapitulować w obliczu szerokiej, rosyjskiej ziemi i niepojmowalnościjej mieszkańców.„Miliony ramion"Tradycja rosyjska wypracowała znakomity sposób na neutralizowanietych, którzy w jakikolwiek sposób od wewnątrz próbowaliby uchylić dlaZachodu rąbka tej „tajemnicy". Prawda rosyjska tkwi w ludzie i, jak pisałniegdyś Chomiakow w polemice z pewnym rosyjskim jezuitą 1 , nawet1sobornosti.Mowa, oczywiście, o Iwanie Gagarinie i polemice dotyczącej chomiakowowskiej•jgO FRONDA 44/45

jeśli zdradzą elity, pozostaną „miliony ramion i dusz" które będą bronićmateczki Rosji i jej prawdziwej wiary. Tak było, według słowianoftla,podczas unii florenckiej i brzeskiej, tak było również - jak pouczają nastwórcy 1612 - podczas polskich najazdów. Niewątpliwie właśnie dlategogłównym bohaterem filmu jest chłop Andriej (w tej roli Piotr Kisłow)- symboliczne wcielenie mądrości rosyjskiego ludu, chłop właśnie, a nieszlachcic, bo przecież w polskiej epopei, dotyczącej zbliżonego okresuhistorycznego, szlachtą byli nie tylko Kmicic czy Skrzetuski, ale nawetKiemlicze czy Rzędzian. Wynika to zresztą także z dwóch różnych sposobówprzeżywania swoiście słowiańskiej demokracji w Rosji i w Polsce- wschodniej wspólnoty ludu i zachodniej szlacheckiej wspólnoty obywatelstwa.W każdym razie to Andriej uwalnia swój naród od Wielkiej Smutyi rozprawia się z polskimi awanturnikami, chcącymi osadzić na carskimtronie cudem ocaloną carewnę, Ksenię Godunowa i jej kochanka-Lacha.Dzięki przyrodzonemu sprytowi i szlachetności (a lud rosyjski od XIXwieku jest opiewany jako nosiciel tych cnót), dysponując magiczną pomocąjednorożca, który zsyła na chłopa wizje, Andriej dowodzi obronąRosji, a u jego boku, jak w wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, walczą kobiety,dzieci i starcy. Jakże symboliczne w tym kontekście jest zakończenie1612, kiedy Andriej, dysponując fałszywą metryką, może objąć tron, leczrezygnuje z niego w imię prawdy - „bo Rosja nie potrzebuje już samozwańców".„Ludowość" czy też „narodowość" rosyjskiego ustroju podkreślanojuż za Mikołaja II, kiedy wprowadzono w życie znaną formułę „prawosławie,samodzierżawie, narodowość". Już wówczas wyznacznikiem rosyjskiejmonarchii miała być właśnie owa „mistyczna" więź, która łączyłacara-batiuszkę z ludem (i poziomo - poddanych pomiędzy sobą), odróżniającaRosję wyraźnie od arystokratycznych monarchii zachodnich.Obraz Chotinienki jest dopracowany pod każdym względem - kochanaprzez Andrieja carewna idzie do klasztoru, gdy ten, przyznającsię do swojego pochodzenia, rezygnuje z jej ręki. Długi kadr pokazuje,jak Ksenia boso kroczy po trawie - jest to bez wątpienia jej symbolicznepojednanie z rosyjską ziemią. Carewna była przecież przez wiele latkochanką Polaka (czy może być gorsze przewinienie?). Topos jak z kartDostojewskiego, tyle że - znowu - w nieco spłyconym wydaniu.ZIMA 2008361

Integralność prawosławiaWróćmy jednak do nawróconego jezuity. W jednej z ostatnich scen filmu,z brodą, w kapturze i z kosturem zmierza do Rzymu, żeby przekazaćpapieżowi odkrytą przez siebie na Wschodzie religijną prawdę.Członkowie Towarzystwa Jezusowego przedstawiani byli w Rosji odsamego początku istnienia zgromadzenia jako apogeum katolicyzmu.Byłby to z pewnością komplement, gdyby nie specyficzne rosyjskie postrzeganieposłusznych Rzymowi chrześcijan. Wizja Chotinienki nie silisię nawet na prostą polityczną poprawność w tym względzie: katolicyzm- dokładnie jak w pismach najbardziej antykatolicko nastawionych słowianofilów- przedstawiony został w wyreżyserowanym przezeń filmiejako kipiąca przepychem forma doczesnej władzy, która chce jedynie poszerzaćswój terytorialny zasięg, w odwodzie mając szable fanatycznychPolaków i puste sylogizmy jezuitów. Prawosławie - dla odmiany - toprawdziwe chrześcijaństwo, religia starców-słupników, którzy cierpią zaRosję i prorokują. Tajemnicza współpraca mnichów łączy ich z symbolizującymRosję jednorożcem - wydaje się, że wspólnie pomagają Andriejowidokonać wielkich czynów.Antykatolicyzm to tylko jedna ze starych idei, które oglądamy naekranie. Bo jeśli rosyjscy myśliciele krytykowali rzymskie wyznanie, robilito zawsze w imię dowartościowania kultury Rosji. Tak jest i w tym przypadku.Od pierwszych scen na ekranie podkreślana jest technologicznaprzewaga Polaków - to oni mają większe armaty, lepsze zbroje, zabawiajągawiedź fajerwerkami i robią wrażenie uskrzydlonymi oddziałami husarii.To jednak tylko powierzchowne zdobycze, które Rosjanie mogą pokonać- jeśli tylko naprawdę chcą. Technicznej sprawności Lachów i towarzyszącychim zachodnich najemników Chotinienko przeciwstawiaodwagę i pobożność rosyjskiego ludu, który pokonuje najeźdźców dziękimistycznym wizjom głównego bohatera i nadzwyczajnemu splotowiprzypadków. Wielkiej żelaznej armacie polskiego hetmana odpowiedzązrobioną ze skóry - ale na tyle celną, by jednym strzałem w składnicęprochu unicestwić kilka oddziałów. Mamy tu zatem uproszczoną wersjętak lubianej przez rusofilów starej dychotomii integralności kultury Rosjioraz efektownej, choć powierzchownej kultury Zachodu - idei, mającejswoje korzenie jeszcze u Iwana Kiriejewskiego.362FRONDA 44/45

Polska - inna koncepcja SłowiańszczyznyGłównym przeciwnikiem Rosjan w 1612 są, oczywiście, Polacy - okrutni,marzący tylko o prywatnych korzyściach, co więcej - niosący naswoich mieczach zafałszowane chrześcijaństwo. Że Polacy są dla Rosjannierozwiązywalnym problemem, wiadomo nie od dzisiaj: zdrajcy Słowiańszczyzny,bo żarliwi katolicy, odrzucający słowiańskie prawosławie,jedyna siła na Słowiańszczyźnie, jaka kiedykolwiek mogła Rosji zagrozić,w imię swojej odrębności urządzająca powstania (to jedna z największychporażek programu kolonizacyjnego Rosji!) czy wreszcie zatrzymującaprącą na Zachód bolszewicką rewolucję.Jeśli Rosja sama siebie definiuje jako tajemniczy Wschód, musi dookreślaćsię poprzez to, co przedstawia sobą cechy Zachodu - i polskasąsiadka zawsze była do tego znakomitą kandydatką. I Rzeczpospolita,bo to ten właśnie twór ustrojowy zaszedł Rosjanom najbardziej zaskórę, dysponowała wszystkimi najważniejszymi atrybutami państwazachodniego, a jednocześnie posiadała tyle typowo słowiańskich cechZIMA 2008363

charakterystycznych, że niemogła nie być dla Rosji czymśw rodzaju jej zwierciadlanegoodbicia, w którym wszystko to,co lewe, znajduje się nagle poprawej stronie. W Polsce inaczejrozumiano typowe słowiańskieludowładztwo; zamiast obszczinynad Wisłą krzewiono demokracjęszlachecką, łącząc sięz innymi narodami na zasadziedobrowolnej unii i tworząc kulturęo wybitnie swoistym, rycerskimcharakterze.Myśl rosyjska karmiła sięi karmi antypolskim kompleksem- stanowisko wobec „sprawy polskiej" zajęli wszyscy najważniejsirosyjscy filozofowie, ze słowianofilami na czele. Obraz Chotinienki, zamówionaprzez Kreml superprodukcja, doskonale wpisuje się w tę właśniestałą rosyjskiej ideologii. Jednak w filmie nie doczekamy się scenywypierania Polaków z Kremla - w zasadzie, według 1612, na Kremlu ichnie było; ostatnia bitwa rozgrywa się, jak zwykle, pod Moskwą. Ze zgłaszającymiprawa do tronu samozwańcami lud rozprawiał się zaś szybkoi zdecydowanie: szczątki jednego z nich, spalone i podeptane, zostająwystrzelone na Zachód - skąd przybył - z armaty. Lud rosyjski, zdają siętwierdzić twórcy 1612, chociaż szlachetny, jest dziki i nieprzewidywalny.Nic dziwnego - Rosjanie od dawna nie mogą się zdecydować, czy bliżejim do azjatyckich „Skifów" czy europejskich salonów.Ogniem i filmemZe względu na scenerię i obsadę film Chotinienki raz po raz przywodzina myśl hoffmanowską ekranizację Ogniem i mieczem. Cały czas ma sięwrażenie, że twórcy rosyjskiej superprodukcji nakręcili odpowiedź napolski film - dodajmy, że nie do końca udany, a więc takiej odpowiedzichyba nie wymagający. Na Helenę Kurcewiczównę w niejednej scenie364FRONDA 44/45

stylizowana jest grana przez Wiolettę Dawydowską Ksenia Godunowa,a rolę Bohuna (tylko w mniej szlachetnej wersji) pełni tutaj polski hetman,znakomicie zagrany przez Michała Żebrowskiego (którego obecnośćw obsadzie tylko wrażenie deja vu potęguje). Chotinienko nie razpowtarzał zresztą, że na polskim kinie się wychował, a kunszt Żebrowskiego,co warto pamiętać, odkrył, oglądając właśnie ekranizację pierwszejczęści Trylogii.1612 to zatem, kreowany na niewinny romans, wykład ideologii „nowejRosji" powstały na zamówienie Kremla. Na superprodukcję, opartąna scenariuszu Arifa Alijewa, wydano oficjalnie 12 milionów dolarów(trudno jednak ustalić, ile naprawdę wyniósł budżet filmu). Obraz nakręconow zaledwie trzy miesiące, angażując doń szereg międzynarodowychgwiazd (w epizodycznej roli włoskiego kardynała zagrał na przykładaktor Antonioniego, Gabriele Ferzetti). Jednym z tych, którzy dołożyliswoje trzy grosze (a dokładniej: cztery miliony rubli), był też oligarchaWiktor Wekselberg, ten sam, który wcześniej wykupił dla Rosji słynnejajka Faberge - arcydzieła sztuki jubilerskiej, należące kiedyś do rodzinycarskiej. Jak symbolika, to symbolika.Zabawne, jak bardzo ta „nowa" ideologia zbliża się do dawnej, carskiej,stylizującej się na jakże bogate w fobie słowianofilstwo. To właśniesłowianofile i ideologowie Mikołaja II dostarczyli ówczesnemu(i dzisiejszemu) aparatowi władzy koniecznej pożywki. Nieprzypadkowotakże w stronnictwie miłośników Rosji przedpiotrowej na plan pierwszypóźniejsi komentatorzy wysunęli panslawistyczne zapędy AleksegoChomiakowa, człowieka, jak pisał Andrzej Walicki, „zachłystującego sięwizją zwycięstw militarnych i pomnażania potęgi państwa" 2 . To właśniesobornost' Chomiakowa - ze wszystkimi swoimi implikacjami - okazałasię z czasem dla rosyjskich przemian ustrojowych doktryną najbardziejwpływową. Wpływową na tyle, że - w sprymitywizowanej formie - stałasię oficjalną wykładnią „rosyjskiej tajemnicy"MARTA KWAŚNICKA1612, Też. Władimir Chotinienko, film prod. ros., 2007.2A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiegostowianofilstwa, Warszawa 2002, s. 136,138.ZIMA 2008

Mundur szwajcarskiej armii, irokez na ogolonej czaszce,różaniec w kieszeni - epatowanie tymi gadżetami pokazywałojasno: jestem przygotowany na walkę. Wydawałosię, że doskonale wie, w co gra.Lament nad KlatąZBYSZEKCZERWIŃSKI366FRONDA 44/45

...ale przecież takie rozczarowania zdarzały mi się już nieraz!Moi uczniowie, właśnie ci najciekawsi, ci - umiłowani, najlepiej -zdawałoby się - przygotowani na konfrontację z wrogim nowomodnymświatem, kapitulowali bardzo szybko. I już w rocznicę matury odwracaliwzrok i nie garnęli się do swojego ulubionego profesora, o nie.A później, w miarę grzęźnięcia w uniwersyteckie wtajemniczenia,już wzroku nie spuszczali, tylko patrzyli bądź to z politowaniem, bądźz wyższością na mnie, swojego polonistę, który - anachroniczny - chciałich zatrzymać w skansenie tradycji i wiary.Najlepsi zdradzali. Najlepsi zawodzili.Choć starałem się, nie umiałem wyhodować wystarczająco mocnejszczepionki przeciw lewackim ideologiom.Mogłem sobie rzucać żarciki: „ty nie wiesz lepiej, ty wiesz modniej",ale nie spotykały się one z aprobatą moich niedawnych absolwentów.Świat zabierał ich okrutnie i wyrywał spod mojej władzy.Dlaczego więc upadek Jana Klaty tak boli? Nie był ani moim uczniem,ani nawet znajomym. Nie solidaryzowałem się ani z jego strategią autopromocji,ani z estetyką przekazu. Ale przecież nadzieje czy też raczejzłudzenia, które rozbudził, były wielkie.Wydawało się, że doskonale wie, w co gra.Mundur szwajcarskiej armii, irokez na ogolonej czaszce, różaniecw kieszeni - epatowanie tymi gadżetami pokazywało jasno: jestem przygotowanyna walkę.W dobie rozkwitu teatru neoeuropejskiego, którego głównym tematembyły problemy modernizatorów z ciemnym ludem nie potrafiącymtolerować i ubóstwiać dewiacji swoich bliźnich, w czasie, gdy wrogiempublicznym wyszydzanym z desek nowomodnych scen stał się - w miejscekułaka - staruszek bigot, który oczywiście w bagażu swoich przekonańoprócz groteskowej homofobii niósł też antysemityzm, zabobon i zwykłąludzką nienawiść, w dekadzie, gdy teatr zdawał się artystyczną forpocztąmodernizatorów (och, te wspaniałe jednomyślne wybuchy śmiechu nawidowni, gdy matka z papilotami na głowie krzywiła się z niesmakiemi przerażeniem, patrząc jak jej syn całuje się z innym mężczyzną!), on wystartowałze swoim komunikatem. Dziwnym komunikatem.ZIMA 2008 367

Przedzierał się do publiczności, którą zdążono wytresować w śmiechuze staruszek kreślących w powietrzu znak krzyża, publiczności, którawiedziała, że wiara i religia to postać hipokryzji, zacofania i represji,przedzierał się do widzów, stęsknionych już tylko tego, by walec eurojednościprzejechał po Polaczkach i wreszcie - odgórnymi regulacjami,edukacją i nowoczesną sztuką - zmodernizował nas i wyzwolił od przesądówi historii.Z niebytu, gdzieś z wałbrzyskiego zapyziałego teatru, z teatru, którynie istnieje na mapie artystycznej Polski, z miasta, które prawie nie istnieje,wystąpił Klata. Wybuchł Klata.I nagle jego zgrzytliwe przedstawienia zaistniały wszędzie. Krzyczałnimi, że tu jeszcze dzieje się historia, że nie ma zgody na powszechnąamnezję, że nie ma zgody na powszechne „kochajmy się" na powszechne„tolerujmy się" i „wybierzmy przyszłość".Rewizor pokazujący pamięć o Peerelu, który - nierozliczony, nieopisany- ciągnie się w naszych splugawionych duszach do dzisiaj, H.- wspaniały obraz wściekłego młodzieńca, rozwalającego zastany porządek,rozwalającego świat rodziców oparty na zakłamaniu i zbrodni,wreszcie ...córka Fizdejki - mistrzowski obraz Polski wchłanianej przezjednoczącą się Europę supermarketu.A były jeszcze: Nakręcana pomarańcza i Lochy Watykanu - fantastycznewieloznaczne spektakle kreślone z żarliwością przez kogoś, komutematy dyktuje nie zimna kalkulacja, moda czy zwietrzenie możliwościsponsoringu, ale realny bunt, niezgoda, chęć przerwania jednomyślnegopochodu... Był też Fanta$y - uznawany przez niektórych za symptomnadchodzącej klęski, dla mnie efektowna porażka, nieunikniona przy gorączkowychposzukiwaniach klucza do współczesności.Ukończył krakowską PWST, która - jeśli wierzyć moim uczniom studiującymna Uniwersytecie Jagiellońskim - całkiem jawnie, oprócz wysokichstandardów zawodowych i niezwykłej dawki prawdziwego artyzmu(w poszukiwaniu takiej przygody uciekał przecież z zaskorupiałejWarszawy), oprócz więc prawdziwego dotknięcia sztuki, forsowała zgołainne dotknięcia, sugerując bezpośredni związek między talentem a seksualnądewiacją. Ukończył krakowską PWST, nie włączając się w głównynurt młodszych zdolniejszych pokręconych i przez kilka lat szykował368FRONDA 44/45

się do skoku. Ciężkie to musiały być lata, gdy jego rówieśnicy, wchodzącw główny nurt teatralnej agitki, zyskiwali niesamowite umiejętności warsztatowei krok po kroku zdobywali teatralny Olimp. A on, przyczajony,wierny swoim tematom, pragnący opowiadać o swoich doświadczeniach,o swoim odczuwaniu świata, musiał z bezsilną wściekłością patrzeć, jakupływa czas. Czaił się do skoku, który w miarę mijających sezonów stawałsię coraz trudniejszy. Ale gdy go oddał, gdy skoczył, oszołomił wszystkich.Bo nagle okazało się, że on jeden, jakiś anonimowy Jan Klata, przezwiele lat brat słynnego brata - dziecięcego aktora - Wojtka, pamiętanegoz 300 mil do nieba, był w stanie przywrócić teatrowi polskiemu temattradycji, polityki, temat społeczny.Cóż z tego, że był pretensjonalny? Cóż z tego, że forma wielu jegoprzedstawień pozostawiała wiele do życzenia? Że postrzępiona, niedopracowana,rażąca tu i ówdzie fastrygą lub szwem nie dość równym?Borykam się z nie tak ułomnymi wypracowaniami. Ale u Jana Klaty,jak i u moich najciekawszych uczniów, była ta iskra Boża, było to coś.Sam zresztą Klata własną nieporadność, czy może roztargnienie, uzasadniałteoretycznie, sugerując, że niechlujne prowadzenie aktorów (cóżto zresztą byli za aktorzy - w większości nieudani, odkurzeni, zakompleksieniaktorzy prowincjonalni, którzy nigdy nie grali w innym teatrzeniż teatr lektur szkolnych), że niespójność spektaklu jest celowym zabiegiem.Dobrze, może i tak było. Przyjmowałem to za dobrą monetę. I najazdKlaty na Warszawę, reklamowany na buńczucznych plakatach „KlataFest" spełnił swoje zadanie. Pokazał Warszawce coś, czego tu nie oglądanood lat!Teatr prawdziwie zbuntowany, szorstki, kanciasty, nie dający się zamknąćw formułkach estetycznych, nie dający spokoju. Teatr bezczelny,szczeniacki, prowokujący tak jak prowokująca była koncepcja celebrowaniatrzydziestolatka świeżo po debiucie na najszacowniejszych scenachstolicy.Pokazywał teatr zrewoltowany, zadyszany, nieudolny, ale tą nieudolnościąmocny jak muzyka punk tworzona przez gości kompletnie nieumiejącychgrać na gitarach, jak rap, wykrzykiwany przez typy spod ciemnejZIMA 2008369

gwiazdy nie mające pojęcia o harmonii, natomiast mające w sobie całepokłady nienawiści do porządku świata tego.Pokazywał teatr mający realizować jego koncepcję sampli i skreczówmentalnych: dziwnych zestawień, fantastycznych wstrzymań czasu, gdynagle - w logice akcji albo zupełnie obok pojawia się coś, co ma zachrzęścić,spowodować dysonans, szok, a później puchnąć w naszych głowachi boleć.Skrecz mentalny - pojęcie kojarzące się z rapem, hip hopem, gdzie narytmie nabudowane bywają brzmienia-diamenty i one stanowią o urodzieutworu. Czasem jest to niezwykle trafnie dobrany muzyczny cytat,innym razem dziwna transakcentacja... I rzeczywiście: mijają lata, a przecieżte skrecze Klaty się pamięta. I one zostają.Dobrze, może wyjdę na niepoprawnego ideologa, ale z tego, co zaprezentowanowe wciąż niezburzonym Pałacu Kultury (spektakle odbywały sięw Teatrze Studio i Dramatycznym), szczytowym osiągnięciem była dlamnie ...córka Fizdejki. Znajomy dramaturg śmiał się przy szatni, że to żałosneskrzyżowanie Brylla z teatrem studenckim lat siedemdziesiątych,a ja chciałem mu wykrzyknąć: skoro to taka łatwizna, dlaczego tego rodzajusztuk nie pokazywaliście w Warszawie? Dlaczego ten fantastycznybełkot ciemnych biednych udręczonych Słowian i niemieckich cynicznychhandlarzy musiał do nas przywędrować aż z Wałbrzycha?! Dlaczegodopiero Klata odważył się wydobyć na jaw pytania o sens zjednoczeniaEuropy, o naszą kondycję, o potwory drzemiące w nas i w naszychsąsiadach?...Ktoś napisał w spóźnionej recenzji, że ...córka Fizdejki wyglądała niczymmanifest PiS-u, wyprzedzając o rok zwycięstwo tej formacji. Aleprzecież w „Fizdejce" PiS-owcy otrzymywali nie tylko kapitalny zastrzykeurosceptycyzmu, pokazujący zjednoczenie Europy jako nową kolonizację,ale też swoje zwierciadło: nieszczęsnych zacofanych kmiotków,których jedną z niewielu monet przetargowych jest galeria potworóww pasiakach z Auschwitz. Była więc „Fizdejka" spektaklem wizyjnym.Potwory z Oświęcimia z koszmarnym chrupaniem zżerające paszę w postacichipsów z supermarketu, żałosni menele z foliowymi torbami-reklamówkami,tak, tak, nie tylko Niemca w topornym garniturze od Bossawciskającego nam swoje produkty mieliśmy na scenie, ale też żałosny370FRONDA 44/45

autoportret narodu tratującego się przy otwarciach kolejnych centrówhandlowych i stoiskach promocyjnych. Narodu gotowego sprzedać się.Sprzedać wszystko łącznie z martyrologią.Wychodziłem z Teatru Studio razem z moimi uczniami szczęśliwy,bo czułem, że udało się, że wreszcie jest ktoś, kto mówi pełnym głosem,że jest ktoś, kto realizuje poruszenia własnego sumienia i gustu, nie próbującna siłę wpisać się w mainstream zasilany europejskimi dotacjami...Podział na dobro i zło nie był już podziałem na tolerancyjnych modernizatoróworaz zacofanych katolików, a morałem nie było wzajemne zrozumieniei wazelinowa tolerancja, ba, łatwego morału nie było w ogóle!I ten płacz nad naszą nędzą, nad naszą biedą, nad naszym menelstwemmentalnym, nad naszą historyczną niedołężnością... Moi uczniowie,rozczytujący się w Gombrowiczu i Bobkowskim, uczniowie częstowaniprzeze mnie na co dzień eurosceptycyzmem, wreszcie otrzymywali sygnał:nie jesteście sami, nie wszystko jest kwestią przeszłości. Szyderczewspółczucie - cóż za wspaniały ton udało się wydobyć Klacie z zapomnianegowitkacowskiego dramatu!A pantomimiczne sceny odegrane przez odkrytego niespodziewanieaktora prowincjonalnego - Wiesława Cichego: też fantastycznie witkacowskie!Próba przekazania Niemcowi przez Fizdejkę, iż czuje się niczymchrabąszcz, któremu robią potwornie wielką lewatywę, czy karykaturanaszej historii do obowiązkowej muzyki Chopina - owszem, pełne prostychkonceptów, ale przecież coś się należało moim uczniom, niech będziew tym trochę sztubactwa!Późniejsza wyprawa do Gdańska na spektakl H.: tłuczenie się pociągiemz garstką najwierniejszych teatromanów i radość, radość ze spotkaniaze sztuką próbującą przekazać prawdę. Wrażenie z „Klata Fest"potwierdziło się i tu: oto narodził się fantastyczny twórca. Oto narodziłsię niesamowity dywersant prawdy. Wyrósł przy tych kolesiachod zboczeń, chwalony przez nich, rozmawiający z nimi, wymieniającysię doświadczeniami, czemu nie, przywoził ładunek, który rozsadzałpowszechny konsens, że wszystko idzie w dobrym kierunku, i że trzebapoczekać tylko troszkę, aż wymrze pokolenie dewotek i oto staniemysię Europejczykami pełną gębą.O nie, dywersant Klata pokazywał: nie ma zgody.ZIMA 2008371

Ktoś powie: co za łatwizna - mieć taką symboliczną przestrzeń jakStocznia Gdańska i tekst Hamleta. No dobrze, ale żeby dokonać takiegozestawienia, trzeba być właśnie mistrzem skreczów mentalnych i prowokatorem.Że będzie to zestawienie iskrzące, wiedzieliśmy już, czekając narozpoczęcie spektaklu. Banalny placyk przed fabryczną bramą, gdybyczłowiek nie zadarł głowy ku górze, widziałby klasyczną nędzę polskiejprowincji: krzywe płoty, nierówności chodnika, nieuporządkowany teren:gdzieś asfalt, zapomniane słupki, na których kiedyś może wisiałyłańcuchy, dziki trawniczek. A nad tym wszystkim kilkanaście metrów odskwerku trzy gdańskie krzyże - kultowe, znane z reprodukcji, z cytatamiz największych naszych proroków. Trzy krzyże, które nie są w stanieemanować swą mocą na odległość większą niż wybrukowany postument!Wokół nędza, beznadzieja i brud.I w tej właśnie zrujnowanej, cuchnącej smarami Stoczni Gdańskiej zabrzmiałyza sprawą Klaty nieśmiertelne frazy opowieści o Hamlecie. Hamlecie,który dla reżysera nie był delikatnym, niezdolnym do czynu intelektualistą,lecz objawił się jako wściekły młodzieniec, gówniarz w zasadzie,irytujący, zły, spalający się w proteście przeciw ogólnej amnezji, przeciwoszustwu, na którym ufundowane jest nasze państwo, nasze życie.Wiele wspaniałych scen, jak ta, gdy nieskazitelnie białe ubrania królewskichbiesiadników królewskich zostają zbryzgane czerwonym winem,a plamy przypominają nagle, że przecież krew jest na ich rękach,krew i zdrada! Jakże wyrazisty obraz! Moi uczniowie trafnie go odczytali:rządzą nami zdrajcy! I tylko krok dzieli nas od tej prawdy. Na nic ichgombrowiczowskie rytuały wywyższania, pompowanie się, na nic popisydegustatorów win, znawców roczników i apelacji, skoro u podstaw królestwajest zbrodnia i zdrada.Znowu, że niby to projekt PiS-u? Ale wtedy nie było żadnego projektu,starano się zagadywać wszelkie fundamentalne krytyki... I Hamletbył sam. Sam, wkurzony, wściekły, niesprawiedliwy. Z jaką radością Klataobrzydzał swojego bohatera widzom, z jakim okrucieństwem kompromitowałgo, pokazując jego ciemne strony... A i huzar - jako duch ojcaHamleta - absurdalny, groteskowy, niczym odrzucana przeszłość jakowłaśnie coś, co w tradycji jakieś nieprzystające, nieuładzone, było świetnymskreczem. Jak pociągnięcie kamieniem po szkle.372FRONDA 44/45

Właśnie z faktu, że ten absurdalny jeździec na białym koniu nie pasowałskalą ani kostiumem do reszty spektaklu, wynikał głęboki sens sztuki.Krzyk, że to, co zgubiliśmy, jest gdzieś bardzo daleko i nie da się uzyskaćprostego domknięcia spektaklu, nie da się znaleźć łatwego wyjścia z sytuacji,łatwego morału...Któż mógł się spodziewać tak ostrego artystycznego obrazu kryzysusamej legitymizacji władzy, legitymizacji naszego ciepełka III Rzeczypospolitej?Jakże wysoko wyrastał Klata ponad ludzi ideowo mu może i bliskich,tych „naszych" tych wszystkich fanów listy Macierewicza, tych nieszczęśnikówz „Solidarności Walczącej" tych na wpół oszalałych Anien Walentynowicz!Cóż ja, nauczyciel, mogłem powiedzieć?W pustej, zrujnowanej stoczni, gdzie w otwierającej scenie Hamletz przyjacielem konsumują wolny czas, grając sobie w turbogolfa przydźwiękach Seven Nations Army i rozwalaj ąc szyby w opustoszałych halach,zrodziło się dzieło sztukibędące diagnozą wielkiejzdrady narodowej.Klata nie byłby sobą, gdybynie sygnalizował w całymbaroku brzmień innychswoich problemów.Obrazem szamotania sięz katolicyzmem jest nietylko modlitewnik, z któregoHamlet czyta „słowasłowa słowa" modlitwyOjcze nasz... Wychodzącz sypialni Gertrudy, zbuntowanysyn nuci ni to szyderczo,ni bezsilnie znanąkatolicko-pielgrzymkowąpieśń Matka, którawszystko rozumie... BrzmiZIMA 2008373

to trochę jak bluźnierczy początek JoyceWego Ulissesa, jak rozpaczliwapróba wyzwolenia się z katolicyzmu, a może szyderstwo z religijnejsankcji nakładanej na zdradę... Czcij ojca swego i matkę swoją. Czcij swoichrodziców... Czcij Kościół, Matkę naszą... Ale jak to czynić, skoro i onimają swój udział w zdradzie...Kondycja współczesnego Kościoła, kondycja polskiego katolicyzmu togłówny motyw Lochów Watykanu - męczącego kolażu pełnego obrazówwynaturzonej religijności. Obrazów serwowanych z jakąś dziwną masochistycznąbezwzględnością. Obłuda i oczekiwanie na cud, żarliwa wiarai banalna lubieżność, naiwność prostaczków podatnych na manipulacjęi bezduszność kościelnych instytucji - na tekście Gide'a Klata zbudowałprawdziwe panopticum katolickich wzlotów i upadków, katolickiej rutynyi ekstrawagancji. Testował wytrzymałość własną i widzów. Testowałwiarę.Spektakl pełen przemocy i zgiełku zakończył czerwonym tekstemwyświetlanym na czarnej elektronicznej tablicy. Kraulem płynące słowamodlitwy Zdrowaś Mario niczym obiektywny komunikat unoszący sięponad zbrodnią i występkiem... było w tym coś wstrząsającego. I oczyszczającego.Skrecz niepojęty, bo prawie dosłownie niczym Deus ex machinarzucający światło na szamotaninę przedstawianą na scenie.Ave Maria - słowa przesuwające się na ekranie niczym jedyny pewnik,ostatnia gwarancja sensu, niczym informacja na dworcu, niczymtekst nie do podważenia... A może tekst, od którego trzeba wszystko zacząćna nowo?(Dalekie echo więziennej sceny z Dziadowi „Dawno nie wiem, gdzie mojapodziała się wiara (...) Lecz nie dozwolę bluźnić imienia Maryi".)Był mistrzem skreczów mentalnych.W tym samym spektaklu, gdy fałszywy arcybiskup wysłuchał z dobrotliwąminą Barki - umiłowanej pieśni umiłowanego Papieża, a potem wziął doręki gitarę, by zagrać riff Satisfaction, czyi nie uradowało się serce moje,polonisty, wychowawcy? Przecież to zestawienie było oczywiste. I moiuczniowie w mig zrozumieli, czemu służy ten zabieg. Pamiętać musieli,jak bolałem nad faktem, że nasz Papież, już w nurcie kremówkowym wy-374 FRONDA 44/45

mienił Barkę jako ukochaną pieśń, która towarzyszyła mu w trakcie mówienia„tak" decyzji konklawe. Jakimż to było dla mnie ciosem, dla mnie,który przez lata uczyłem młodzież, że Kościół jest zwieńczeniem, absolutnymszczytem kultury, gdzie człowiek dzięki dziełom artystycznym,dzięki rytuałowi dotyka nieba, a tu nagle Jan Paweł II wskazuje na sentymentalnykawałek pełen roztkliwiania się nad samym sobą jako znaczącedzieło sztuki. Więc szyderstwo Klaty pokazującego, że diabelscy Stonesibiją na głowę zakochanych w sobie i swojej religijności oazowiczów byłodla mojej klasy jak najbardziej czytelne.Poprzez ciemności teatralnej widowni wychwyciłem porozumiewawczespojrzenia moich uczniów. Co za sztych!Jawił mi się Klata jako ktoś fantastyczny, niebywały, nieoczekiwany.Akceptowany przez młodych lewaków, przychodził na ich balangę z całymswoim rodzimym doświadczeniem: religijnym, społecznym, osobistym.I tego katola wpuszczono. Ba, w jego promocję zaangażowali sięnajwięksi krytycy i promotorzy nurtu nowego teatru. Bo przecież i „KlataFest" był ich dziełem...Dlaczego tego cudaka zaakceptowano na tych salonach? Byłby to gestpodobny kaprysom dawnej arystokracji, która lubiła mieć w swoim saloniejakiegoś dziwaka - Żyda czy pederastę (opowiadałem o tym uczniomprzy okazji omawiania Prousta)? Niby faktycznie, teraz rolę tego obcegomoże odgrywać katolik z obłędem w oku i różańcem w dłoni...A może dawali się zwieść zewnętrznej formie? Temu, że Klata kleciłswoje spektakle z podobnej co oni materii? Że ze śmietniska pop-kulturowychform tkał przekaz? Że ukochał ponad wszystko estetykę teledysku,zalew dźwięków, szybki montaż, migotanie świateł?Czy też po prostu byli przewidujący? Może czuli, że nowomodna formai tak wepchnie im skołowanego Klatę wprost w ich ramiona?Nie wiadomo. Tak czy tak, doczekali się swojego Klaty. Przeciągnęligo na swoją stronę.(Ta estetyka teledysku jest rzeczywiście w spektaklach młodego teatruczymś niepokojącym. Bo to nie tylko niewinny cytat, to integralna częśćprzedstawienia. Niby traktowana z lekkim przymrużeniem oka, niby będącaparodią, niby wzięta w cudzysłów, ale przecież często przesłaniającaZIMA 2008 375

wszystko inne. Agresywna, estetycznie domknięta, dominująca. To niesą takie sobie igraszki. To mniej lub bardziej świadomy hołd składanykulturze masowej, a jednocześnie wyraz bezsilności reżysera, który niejest w stanie zrobić czegoś mocniejszego niż to, co wypracowało MTV.Pieśni zbuntowanych twórców pojawiające się jako komentarz, a czasemwręcz puenta spektaklu. Utwory pop i rock współtworzące najbardziejwyraziste sceny... To nie są niewinne zabawy).Upojony sukcesem Klata zaczął produkować dziwne rzeczy.Owszem, Trzy stygmaty Palmera Aldritcha według Philipa Dicka zrealizowanew Starym Teatrze w Krakowie zdawały się jeszcze osobistąwypowiedzią twórcy. W scenerii science fiction przedstawiał Klata balladę-skowytmęża zakochanego w zdradzonej i zdradzającej żonie, traktato transcendencji, tej stymulowanej chemią i tej uzyskiwanej na drodzełaski, metafizyczne rozważania o realności świata i podmiotowościczłowieka. To wszystko jakoś się broniło, chociaż posłużenie się JanemPeszkiem, który swoimi zabawnymi pląsami prawie ukradł przedstawieniemłodym aktorom, pokazywało, że Klata, gdy dostanie bogate środki,może nad nimi nie zapanować.Co zostawało z krakowskiego przedstawienia? Świetne sceny upadkuniewinnego uduchowionego dziewczęcia, które rzuca się w bezmiar narkotykowegosnu, zdegenerowany krajobraz świata przyszłości oglądanyprzez ludzi tylko w krótkich przerwach między chemiczną stymulacjąmózgu, i rozpacz głównego bohatera, który przedzierając się przez zasłonyułudy i narkotykowych imaginacji, wyznaje dozgonną bezwarunkowąmiłość swojej ułomnej żonie.A później? Później zaczęła się już jazda w dół. I to dość szybka. Za niemieckiepieniądze zrealizował Klata podejrzany moralnie spektakl podtytułem Transfer, którego przesłanie brzmiało jak historiozofia ciotki:„wojna, panie, była i wszyscy cierpieli".Zgromadził Klata na scenie kilkanaścioro dziadków i babć obojganarodów, i kazał im na przemian wspominać czasy przesiedleń. Żebybyło po równo. I raczej bez drastyczności. On, który w „Fizdejce" byłi drapieżny, i pełen rozpaczy, i szyderczy, i współczujący, tu zrobił teatralnąnamiastkę pozbawionego prawie emocji, politycznie poprawnego376FRONDA 44/45

programu publicystycznego. Skoro więc emocje były wyciszone: żadnegoskowytu, żadnego śladu nienawiści, to pozostały spłaszczone relacjeo przesiedleniach, w czasie których, jak można było wywnioskować zespektaklu Klaty, największym nieszczęściem była przeprowadzka właśnie.Patrzyłem na tych wiekowych ludzi, którym Klata kazał recytowaćwojenne wspomnienia i oczywiście wraz z całą widownią życzyłem imjak najlepiej, by dobrnęli do końca swojej kwestii, by nie pogubili sięw opowieściach, by powtórzyli gesty zafiksowane na próbach, a jednocześnieczułem narastającą wściekłość. Na fałsz całej sytuacji, na fałszKlaty biorącego pieniądze za tak pomyślaną akademię na cześć pojednania,pojednania, które przemilcza prawdę. Prawdę o okrucieństwach,gwałtach i rzezi.A cóż to za pojednanie, gdy nie ma prawdy? Rozumiem, że jest politycznezamówienie, ale na Boga, reńskie wino na popremierowym bankiecieto naprawdę za słaby wstrząs, by przeżyć katharsis. Zrobił Klataprzedstawienie żenująco słabe, w swej wymowie zasługujące na marnątrójczynę w każdym w miarę sensownym liceum. Na co się zdobył? Żejeden z polskich uczestników spektaklu wyznał winy swej rodziny względemludności żydowskiej. I z nieba wówczas posypał się biały puch. Aniołpolskości stracił pióra?...Naprawdę, czułem się zażenowany. Bo oto diagnoza-ostrzeżeniez „Fizdejki" gdzie tłum w pasiakach dawał się kupić za paczkę złowieszczochrzęszczących chipsów z supermarketu, sprawdzała się co do joty.Niemiec przyjechał, dał pieniądze i dostał od pierwszego buntownikasceny polskiej to, co sobie zamówił. Kojący spektakl o równowadze win.O wspólnocie w cierpieniu. Diagnozę wojny, która pozwala każdemuz nas spać spokojnie.Głupie to było i irytujące niczym Benedykt XVI w Oświęcimiu, który- o, ten to w każdym polskim liceum dostałby jednak niedostatecznie- popisał się diagnozą, że naród niemiecki dostał się w ręce garstki szaleńców,i stąd wojna, i obozy koncentracyjne.Ach, gdybym był polonistą Klaty! Może takie bzdury, takie myślowe łatwizny,takie dyrdymały wykpiłbym czerwonym długopisem na marginesiejego wypracowania i wstrząsnął nim, i pokazał, że błądzi. Ale kimZIMA 2008377

yłem? Kim jestem? Bezsilnym pedagogiem, improduktywem, wciąż ponoszącymklęskę za klęską.Był Klata w Transferze i żałosny, i przerażający. Bo pokazywał, jak łatwobędzie poprzez różne fundacje, poprzez różne agencje, poprzez wydawnictwazamówić sobie nową historię Polski...Owszem, mógł odgrażać się w wywiadach, jaki to on niepokorny, i jak toNiemcy byli zbulwersowani jego Transferem, ale wszystko to wpisywałosię dokładnie w logikę europejskiego przemilczania prawdy. Bo to nie jesttak - jak chcą Klata i ludzie poczciwi - że jacyś źli politycy na podeściezadekretowali niesprawiedliwość świata tego, a reszta była niewinnai zmanipulowana. O nie, wojna mówi coś więcej o człowieku, o naturzeludzkiej, stawia pytania kulturze... Wojna pyta taką Helgę i Gretę o jej odpowiedzialność,pyta o jej satysfakcję w 1939 czy 40 roku, gdy wszystkodobrze szło. Wojna pyta o zwierzę w każdym z nas i pyta o zalążki choroby,o rozsadnik zarazy. No tak, tylko Klata takich pytań nie stawia. Więcon i Benedykt mieliby u mnie mizerną ocenę i musieliby przychodzić polekcjach i poprawiać się z tego tematu...Wraz z banalizacją przekazu Klata usprawniał swój warsztat i dostawałwiększe środki inscenizacyjne. Więc O. według Orestei mogła jeszczeuchodzić za ciekawy spektakl, tym bardziej, że krytycy dali się - jak tokrytycy - złapać na prosty chwyt. Jeśli coś umiemy zinterpretować - znaczy,że dobre. A ponieważ w swoim drugim krakowskim przedstawieniuKlata podał złotopiórym krytykom dość wyraźne tropy interpretacyjne,to budując w miarę składne widowisko, w miarę udające bunt, mógł liczyćna przychylność prasy. I się nie przeliczył.Krytycy z zachwytem (głównie dla własnej spostrzegawczości) pisalio tym, że oto spektakl rozegrany na gruzach World Trade Center, żezemsta niczym z komiksu i gry komputerowej Punisher, że bogowie niczymz „Idola" czy innego telewizyjnego hitu.Przedstawienie było miałkie. Bo konstatacja, że mit można przedstawićw dekoracjach pop-kultury jest jednym z większych banałów, żetelewizja pożera wszystko, a polityka i religia stają się nieubłaganie corazbardziej domeną show-biznesu to przecież tezy, które budzić mogły378FRONDA 44/45

opór trzydzieści lat temu, ale nie teraz, gdy naucza się o tym w każdymdobrym liceum... Tym bardziej, że pytanie o wpływ pop-kultury na umysłwspółczesnego człowieka Klata powinien postawić samemu sobie, a nieświatu zewnętrznemu. Takiej refleksji w O. próżno by szukać. Błażej Peszekw fantastycznie przyjętej przez publiczność parodii Robbiego Williamsa- cóż znaczył? Że i tu zwycięża pop.Ale tym razem jeszcze Klata nie mający najwyraźniej nic od siebie dopowiedzenia światu, zamaskował pustkę i prześliznął się dalej. Po drodzebyło niefortunne Weź, przestań! w Teatrze Rozmaitości, które już winnoskłonić do lamentu. Bo oto wystawiając własny tekst, konstruując modelświata czy też Polski, jakim miało być przejście podziemne, gdzie krzyżująsię szlaki wielu ludzi, gdzie egzystują osobnicy odrzuceni przez społeczeństwo,a wpadają na chwilę ludzie z wyżyn, Klata nie pokazał nicponad parę zabawnych banałów i grepsów. I - co najgorsze - wszystkiebyły nie pierwszej świeżości: i mocowanie się z kebabem, i dowcipny,rzucający zabawne bon moty gangster, jakby żywcem przeniesiony z komediikryminalnej „Made in III RP", i pan Witek z Atlantydy, i wreszciezuchy przebrane za małych powstańców... To wszystko już widzieliśmy,to wszystko już odkryto, to wszystko już zajeżdżono na amen. Klata nietylko nie był odkrywczy, był wtórny.I wreszcie przyszedł dzień prawdy. 11 listopada 2007. Teatr Rozmaitościw Warszawie. Premiera Szewców u bram według Witkacego. Poprzedzonaniebywałym medialnym ostrzałem artyleryjskim. Wywiady, patronatyprasowe, ankiety, zapowiedzi dyskusji i polemik.Najpierw jednak doszło do znamiennej kapitulacji Jana Klaty. Oto tenniezależny twórca teatralny, wizjoner, pieniacz, indywidualista i dywersantstwierdzał publicznie, iż wiąże się ze Sławomirem Sierakowskim,gdyż ten spojrzał na tekst Witkiewicza „przez pryzmat swej wielkiej wiedzyna temat mechanizmów społeczno-politycznych". I wspólnym dziełemobu panów miało być nowe odczytanie Szewców, nowa interpretacjanaszych dziejów najnowszych. Miał powstać - jak zapowiadał buńczucznieKlata - „radykalny komunikat polityczny".Wypalony twórca i niezbyt zdolny, ot, kandydat na czwórkowego ucznia,lewicowy publicysta, który owszem, naczytał się, nanotował, grantówtrochę pozaliczał, ale pisarskim orłem nigdy nie będzie. I jakaż to „wielkaZIMA 2008 379

wiedza"?! Przecież Sierakowski, marząc o staniu się nowym Michnikiem,nie sformułował jakiejkolwiek trafnej diagnozy, owszem, pamiętam, paręlat temu wieszczył w uniesieniu jakąś rewolucję, która miała zmieść władzęna jesieni czy to 2005 czy 2006 roku. Czwórkowy uczeń i tyle.(„Siadaj, czwórka" - to jedna z bardziej bolesnych ocen. Bo uczeń się stara,jest pracowity, no ale nie ma tej iskry, nie ma tego daru. Nie poradzisznic. Drewno).Mimo iż w Teatrze Rozmaitości spotykał się Pan Wypalony z PanemMało Zdolnym, obawiałem się, że mogą odnieść sukces medialny. Przymierzalisię bowiem do czegoś, co ostatnimi laty w Polsce, w szczególnościw młodym teatrze i młodej literaturze, się udawało. Biznesplan byłprosty. Pod dyktando modnych ideologii duet Klata-Sierakowski miałstworzyć Dzieło. Później krytycy mieli owo Dzieło odczytać jako samodzielnąi przenikliwą wizję świata i z zachwytem pomieszanym z udawanymzdumieniem stwierdzić, że rozpoznania Klaty-Sierakowskiegozgadzają się z tezami Żiżka-Sloterdijka i kogo tam jeszcze. I tak miałodomknąć się koło. Skoro interpretacja zgadza się z ideologią i Dzieło dowodziprawdziwości ideologii, to Dzieło jest wielkie, nieprawdaż?Wydawało się, że tak stanie się i tym razem. Witkacy przemówi Żiżkiem,interpretatorzy przytoczą Żiżka i okaże się, że oto dzięki wrażliwościKlaty otrzymaliśmy niepokojącą i oryginalną wizję współczesności.Tak miało być. I prawie się udało.Ale plan duetu Klata-Sierakowski spalił na panewce!Składniki sukcesu dobrane były idealnie, wystarczyło tylko zmieszaći odpalić. A jednak nie zadziałało. Gorzej. Zdarzyła się jakaś totalna obsuwa.Czemu?Do dzisiaj nie wiem. Może wysłuchane zostały modlitwy nas, dawnychmiłośników Klaty? Może ktoś zapalił świeczkę przed ołtarzem JudyTadeusza, patrona spraw beznadziejnych? Coś cudownego, nadprzyrodzonegosię wydarzyło.380FRONDA 44/45

Chłopaki, otrzymawszy teatralną zabawkę, zwyczajnie nie wytrzymali.Zamiast bazować na fantastycznym ideolobełkocie Stanisława Ignacego,wzbogacić go chwytliwą publicystyką Slavoja Żiżka - intelektualnegohochsztaplera, ale jowialnego, niepozbawionego humoru, a przedewszystkim konstruującego pociągające metafory i wizje, zamiast wykorzystaćopowiadanie Cezarego Michalskiego, który rzeczywiście czytającwspółczesnych prestidigitatorów świata idei, doprawia ich swoim humorem,tworząc zabawne kawałki, więc zamiast konsekwentnie realizowaćte pierwotne, dość cwane założenia, chłopcy dali upust swej chichotliwościi trochę porozrabiali w temacie seksualiów.Nie wiem, kto kogo w tym duecie pchał do sztubackich żarcików z okolickrocza, jako niepoprawny fizjonomista stawiałbym raczej na SławomiraSierakowskiego, tym bardziej że Klata pokazywał już erotyzm w dojrzalszychi mocniejszych wcieleniach niż kolonijne dowcipasy; faktem jest,że chłopaki zatracili się w żartach z ABW i niespełnień seksualnych ministraZiobry, i ani się obejrzeli i było po sztuce.Na scenie Teatru Rozmaitości rozkwitła żenada. Parodia pamiętnej scenyz filmu Nagi instynkt Verhoevena, którą Klata połączył z żarcikiem z komisjiśledczej... Naprawdę zestawianie przejrzałej Ewy Kasprzyk z SharonStone sprzed piętnastu lat było to najmniejsze przewinienie reżysera.Kompletny brak ucha dla zabaw, jakie czyni Witkiewicz, wprowadzającna scenę księżną Zbereźnicką-Podberezką, odmowa głębszej refleksjinad upadkiem IV Rzeczpospolitej, prześliźnięcie się po temacie niemożnościrewolucji, nietrafione symbole, grepsy wyeksploatowane do bóluw ostatnich dwóch latach przez publicystów i kabareciarzy, źle rozegranyfinał...Szewcy okazali się całkowitą klapą!Tak wielką, że w zasadzie, poza jednym Jackiem Cieślakiem, któryzaspał i w „Rzeczpospolitej" zaserwował czytelnikom rytualną pochwałęmłodego teatru, wszyscy krytycy odtrąbili porażkę zbuntowanego reżyserai jego ideologicznego doradcy.ZIMA 2008381

Na odsiecz młodszym kolegom ruszyła z matczyną pomocą Kinga Dunin.Opisała spektakl, którego rzekomo nie dostrzegli ograniczeni krytycyi widzowie. Spektakl konsekwentnie zbudowany wokół opowiadaniaCezarego Michalskiego Cela śmiechu, spektakl o niemożności rewolucjiw świecie postpolitycznym, o zawłaszczeniu języka i przezroczystym totalitaryzmie.Ciekawy spektakl, którego jednak nie udało się zrealizowaćnaszym rozchichotanym twórcom.Nie otrzymaliśmy ani diagnozy IV Rzeczpospolitej, ani też diagnozyuniwersalnej czasów współczesnych. Wielkie pytania Klaty: o modelmodernizacji, o miejsce wykluczonych, o ład społeczny oparty na kłamstwach,o Boga wreszcie i wierność, o możliwość rewolucji czy choćbyrewolty - to wszystko ustąpiło miejsca chichotowi i żartom kabaretowym.Wychodziłem w zimną listopadową noc na Marszałkowską i radośćz klapy, ta przeklęta Schadenfreude, krzyżowała się z wielkim niepokojem.Że Klata zdradza samego siebie, że zatraca się, że pozbawia mnie złudzeń- wiedziałem już od dawna.Że potrzebna mu jest dotkliwa porażka, by zrozumiał, że jego siłąmoże być tylko on sam - Jan Klata, zbuntowany, inny niż wszyscy, mającycoś własnego do powiedzenia światu - to było pewnikiem.Ale czy ten upadek otrzeźwi niezależnego kiedyś twórcę teatru? Przecieżtermin goni termin, kalendarz zobowiązań aż puchnie, telefon wciążdzwoni, trzeba przygotowywać nową premierę, nie można zawieść, niemożna zwolnić...ZBYSZEK CZERWIŃSKIFRONDA 44/45

Byłem proszony oto, by opowiedzieć o wizerunku Tischneraczy też o wizerunku „Kościoła Tischnera" w środowiskuTischnerowi obcym. Kiedy zacząłem się zastanawiać,jak sprostać temu zadaniu, odkryłem, że istniejebardzo duży krąg ludzi, którzy na hasło „KościółTischnera" reagują ironią, jeśli nie rozbawieniem. Zwrot„Kościół Tischnera" budzi w nich skojarzenia nie tylez jakąś szczególną wizją Kościoła, co z pewną grupą ludzi- czymś, mówiąc żartem, w rodzaju politycznej sektyczy „Koła Bożego". Otóż „Kościół Tischnera" dla bardzowielu ludzi znaczy po prostu: „krąg towarzysko-polityczny",w którym filozof ten był niewątpliwym autorytetem.DARIUSZKARŁOWICZWypowiedź podczas dyskusji panelowej zorganizowanej przez InstytutMyśli Józefa Tischnera w ramach VII Dni Tischnerowskich w 2007 roku.384FRONDA 44/45

Muszę od razu, już na wstępie powiedzieć, że wziąłem udział w tej debaciena bardzo szczególnych warunkach, gdyż ja - w przeciwieństwie domoich poprzedników - nie znam się na Tischnerze. Co więcej, to, co najego temat wiem, wywołuje we mnie raczej odruch ostrożności, jeśli nieniechęci, aniżeli zainteresowania.Odnoszę wrażenie, że Tischner bywa dziś często przedstawiany jakoofiara brutalnych polemistów. Owca pośród wilków, które nienawiściąreagowały na jego pełne życzliwości i tolerancji przesłanie. Tymczasem,z tego, co pamiętam, Tischner bardzo chętnie wojował mieczem,a w swojej publicystyce cepem posługiwał się chętnie i bez nadmiernychdystynkcji w rozumowaniu. W latach dziewięćdziesiątych przyjaciele Tischnerazwykli mówić: „Biedny Józek, ONI go tak nienawidzą". Pamiętamtaką opinię w ustach profesora Leszka Kołakowskiego. Tym pewnie różnisię perspektywa nie-tischnerystów, że ja pamiętam tego właśnie „biednegoJózka", który bez ceregieli porównywał tomizm z totalitaryzmem- co, jak wiadomo, jest nie tylko dowodem wyjątkowej intelektualnejsubtelności, ale i niezwykłej wrażliwości na „Drugiego", „Innego", „Bliźniego"itd., itp. Tischner bywał bardzo arogancki i bardzo nonszalanckiw swoich sądach i dobrze o tym nie zapominać, żeby nie ułatwiać sobiesprawy twierdzeniem, że niechęć, która go otaczała i do dziś otacza, jestwyłącznym dziełem polskich sił ciemności.Jednak dzisiaj chciałem powiedzieć o czymś całkowicie innym. Byłemproszony o to, by opowiedzieć o wizerunku Tischnera, czy teżo wizerunku „Kościoła Tischnera" w środowisku Tischnerowi obcym.Kiedy zacząłem się zastanawiać, jak sprostać temu zadaniu, odkryłem,że istnieje bardzo duży krąg ludzi, którzy na hasło „Kościół Tischnera"reagują ironią, jeśli nie rozbawieniem. Zwrot „Kościół Tischnera" budziw nich skojarzenia nie tyle z jakąś szczególną wizją Kościoła, co z pewnągrupą ludzi - czymś, mówiąc żartem, w rodzaju politycznej sekty czy„Koła Bożego". Otóż „Kościół Tischnera" dla bardzo wielu ludzi znaczypo prostu: „krąg towarzysko-polityczny" w którym filozof ten był niewątpliwymautorytetem. Jakkolwiek - co wiem z rozmów ze znawcamiTischnera, a moimi serdecznymi przyjaciółmi: Zbigniewem Stawrowskimi Jarosławem Gowinem - bardzo trudno byłoby w pismach samegoTischnera wyczytać tezy, które się z tym „Kościołem" kojarzą, to jednakpowstaje pytanie, nad którym warto się być może zastanowić, dlaczegoZIMA 2008385

mianowicie Tischner swoją obecnością i brakiem wyrazistej krytyki w jakimśstopniu autoryzował te poglądy?Zastanawiając się nad intelektualną architekturą „Kościoła Tischnera"- tak jak on przedstawiał się ludziom mu obcym - wyróżniłem kilkacech, które chciałbym Państwu przedstawić. Co ciekawe, większość tychcech - jak zrozumiałem z wystąpień moich poprzedników - sam Tischner(jak rozumiem, ten Tischner prawdziwy) bardzo surowo krytykował,przedstawiając je jako fundamentalne wady polskiej duchowości.Główny zarzut wobec „koła Tischnerowego" dotyczy konstantynizacjichrześcijaństwa - postawy w latach dziewięćdziesiątych bardzotypowej dla części związanych z władzą środowisk inteligencji katolickiej.U źródeł tego zjawiska, tej de facto polityzacji religii, leży zamianapewnych twierdzeń wziętych z nauki społecznej Kościoła, np. twierdzeń0 zaletach wolnego rynku i demokracji, poparcie konkretnego programupolitycznego przedstawianego nie tylko jako jedyny słuszny politycznie1 ekonomicznie (co już było sporym nadużyciem intelektualnym), ale nadodatek również jako jedyny w pełni chrześcijański. Z tezy o wyższościwolnego rynku i demokracji nad komunistycznym autorytaryzmem, tezyzbudowanej głównie w oparciu o analizy antropologiczne, wyciąganowniosek o ewangeliczno-papieskiej prawomocności konkretnego, politycznegoprogramu transformacji, dopuszczając się nie tylko polityzacjichrześcijaństwa, ale i pewnego rodzaju teokratyzacji ówczesnego projektuprzemian.Ten ruch wywołał ruch następny. Stając się zakładnikiem polityki,chrześcijaństwo takie, chcąc nie chcąc, stawało po stronie agentówpolitycznej zmiany, nie zaś po stronie ofiar transformacji. Każda dużaoperacja społeczna, nawet taka, w której słuszność wydaje się nie ulegaćwątpliwości, pociąga za sobą ofiary - to oczywiste. Przyjęcie perspektywytych, którzy projektują i animują zmiany, skutkować może odwróceniemsię od ofiar - które w globalnym rachunku przedstawiają się raczejjako „koszty" niż jako ludzie. Ryzyko zaangażowania autorytetu chrześcijaństwaw projekt politycznych reform stanowi przyjęcie perspektywy,w której drogą Kościoła stają się reformy, a nie człowiek. Rzeczywiście,ci, którzy bez szczególnej życzliwości myśleli o „Kościele Tischnera", mieliprzez te lata wrażenie, że tenże krąg jest - symbolicznie mówiąc - raczej„Kościołem ministrów i reformatorów", niż zagubionych, skrzywdzonych386FRONDA 44/45

i poniżonych. Co więcej, że temat skrzywdzonych i poniżonych nie był tuszczególnie popularny, bywał odbierany jako nieodpowiedzialna krytykadobrej władzy i jej jedynie słusznego projektu przemian. Do dziś pamiętampewien specyficzny ton, którym mówiono o niezbędnych, zdaniemreformatorów, przekształceniach na wsi, zwłaszcza w rejonach popegeerowskich:„Oni muszą coś ze sobą zrobić" powiadano z dykcją, od którejcierpła skóra. W tamtych latach nie było zbyt wielu adwokatów, poważnietraktujących problemy ludzi wyrzuconych poza nawias nowego, lepszegoświata. Za pomoc starczyć im miała cyniczna zachęta, by „wzięlisprawy w swoje ręce"Stała za tym pewnego typu polityczna teodycea. Zakładano, że pewnadoza zła jest integralnym i nieuchronnym elementem nowego, liberalno--demokratycznego ładu (zgodnie z założoną przez liberalnych Panglosówtezą, że urzeczywistniamy najlepszy z możliwych światów). Pamiętam,że w kręgach osób związanych z Tischnerem bardzo często pojawiało sięhasło: „koszty transformacji". Duże obszary rzeczywistości ludzkiej byłytraktowane właśnie jako „wióry przemian"; „wióry", którym nie trzebapoświęcać nadmiernej uwagi.Towarzyszyło temu bardzo silne eksponowanie języka konieczności.W kontekście modelu transformacji słowo wolność jakoś się nie pojawiało.W ramach obowiązującego dyskursu przyjęty model transformacjiprzedstawiano jako zjawisko politycznie, kulturowo i ekonomicznie konieczne.I to nie transformację w ogóle, ale właśnie ten konkretny model,który przyjęto w Polsce. Karierę robiło słowo „oszołom". Jakakolwiekpróba dyskusji o wariantach była natychmiast ekskomunikowana. Ludzipróbujących rozmawiać o innych modelach rozwiązań ekonomicznych,ustrojowych czy prawnych przedstawiano jako ignorantów i awanturników.Zakaz dotyczył wszystkich bez wyjątku. Pamiętam, że Roman Graczykw książce Polski Kościół, polska demokracji 1 , nota bene opatrzonejwstępem ks. Józefa Tischnera, zamieścił tekst, w którym surowo krytykowałJana Pawła II za jego sugestie dotyczące jakiejś polskiej „trzeciejdrogi" (która stanowić miała niebezpieczną mrzonkę). Podaję ten tekstjako przykład, nie tylko dlatego, żeby przypomnieć, że naprawdę nikt niemiał prawa wyłamać się z przyjętej logiki konieczności „jedynej drogi" ale1Por. R. Graczyk, Polski Kościół, polska demokracja, Kraków 1999.ZIMA 2008387

i dlatego, żeby przypomnieć, jak zabawne tezy uchodzić mogły za opiniezupełnie serio. Czy każdy, kto choć trochę zna rzeczywistość polityczną,może mieć wątpliwości, że empirycznie nie występuje nic poza różnymirodzajami trzecich dróg? Konia z rzędem temu, kto wskaże pierwsząbądź drugą drogę. Krytyka propozycji Jana Pawła II bardzo dobrze oddawaładuchowy klimat tamtych czasów: jeden cel, jedna metoda i żadnychdyskusji.Politycznej teodycei towarzyszył - nazwijmy go tak - „szantaż wolnością"To jest rzecz, która jako problem istnieje w Kościele do dzisiaji skutkuje ogromną pasywnością wielu chrześcijan, którzy boją się braćodpowiedzialność za kształt świata, który ich otacza. Powiadano, że każdy,kogo niepokoi istnienie obszarów definiowanych jako „koszty wolności"najprawdopodobniej jest po prostu wrogiem wolności, kimś, kto niepotrafi poradzić sobie z „nieszczęsnym darem wolności". Nie podoba cisię nędza pegeerów, bieda emerytów, narkomania, pornografia w sklepach,prostytucja, prymitywizm mediów, rosnące bezrobocie - co więcej:zaczynasz je krytykować, szukasz rozwiązań, protestujesz - więc - brzmidiagnoza - nie rozumiesz natury demokracji, a być może tęsknisz za autorytaryzmem.O ile wiele absurdów lat dziewięćdziesiątych wyparowało,mam nadzieję, bezpowrotnie - to ten szantaż do dziś paraliżuje odpowiedzialnośći aktywność wielu chrześcijan, którzy boją się kształtowaćrzeczywistość z lęku, że zostaną posądzeni o zamach na wolność, a możenawet chęć wprowadzenia jakiejś autorytarnej teokracji.Objawem towarzyszącym tym zjawiskom była - pozwolę sobie posłużyćsię kolejnym neologizmem - euzebianizacja historii. Polegałaona na tym, że historię Tischnerowskiego środowiska, tego „KościołaTischnera", przedstawiano jako historię zawsze prawidłowych wyborów.Mistrzostwo osiągnął Jacek Żakowski, który w niewielkiej książeczce poświęconejhistorii „Tygodnika Powszechnego" przedstawił dzieje pismatak, jakby to środowisko nigdy nie dokonywało błędnych - co ja mówię- choćby ryzykownych czy dyskusyjnych wyborów. To, co robił „Tygodnik",było zawsze trafne. Błędy to inni. Kiedy do Sejmu PRL-owskiegokandydował ktoś spoza „Tygodnika" sprawa mogła być podejrzana, natomiastkiedy do tego samego Sejmu kandydował ktoś ze środowiska„Tygodnika" wtedy zawsze był to przejaw dojrzałej mądrości. Taki sposóbmyślenia o własnej przeszłości jest wprawdzie terapeutycznie dobry,388FRONDA 44/45

ZIMA 2008389

jednak - w moim odczuciu - dość śmiały i, co tu kryć, zabawny. Że jestto dość selektywne zastosowanie zalecanego innym wysiłku krytycznegonamysłu nad własną heroiczną historią, odbrązawiania pomników i zastępowaniamitów prawdą, o tym mówić nawet nie trzeba.Kolejna rzecz, która łączyła się z gwałtownym wsparciem dla przemian,to coś, co określiłbym mianem „ducha millenarystycznego" Bardzowyrazista i gwałtowna orientacja na cele polityczno-gospodarczesprawiała, że rzeczywistość liberalno-demokratyczną przedstawianojako rodzaj „tysiącletniego królestwa Chrystusa", w którym chrześcijaninmiał się czuć doskonale i komfortowo. Jako ze swej natury chrześcijańskierynek, nowe prawo i demokracja nie mogły być źródłem żadnychpoważnych konfliktów chrześcijańskiego sumienia. W ferworze przemianzapominano, że zasada mówiąca, że wszystko, co nie zakazane, jestdozwolone - nie we wszystkim dotyczyć może chrześcijan. W dyskusjio chrześcijaninie we współczesnym świecie chętnie używano kolorówwyłącznie pastelowych. Realizm nie był w najwyższej cenie. Dlategoniestety ludzie doświadczający wówczas takich konfliktów traktowanibyli jako dziwacy czy skrupulanci i w praktyce pozostawiani sami sobie.Nielicznych, którzy podkreślali, że dobro Kościoła i głos sumienia kłaśćnależy przed dobrem rynku czy demokracji, stygmatyzowano jako pesymistów,malkontentów i żółciowców (oraz rzecz jasna wrogów wolności,nieuków i oczywiście wątpliwych chrześcijan). Poważne osłabienie wrażliwościchrześcijańskiej na sytuacje rzeczywistego zagrożenia konfliktamisumienia to cena, którą płacimy za to również dzisiaj.Polityczne zaangażowanie i konstantynizacja Kościoła skutkowały,rzecz jasna, bardzo silną manicheizacją dyskursu religijnego. Polityzacjajęzyka religijnego sprawiała, że robił się on „schmittowski" że był językiemwalki i podziału, językiem, który służył stałej mobilizacji, który cią-390FRONDA 44/45

gle orientował uwagę wokół swoich wrogów. Po jednej stronie byli ludzieskupieni wokół Tischnera, po drugiej ciemnogród, zabobon, zaścianek,nieuctwo, kompleksy, mściwość, lęki, niechęć wobec wolności, ciągotyautorytarne, tęsknota za komunizmem, kryptostalinizm etc. Poziomjęzykowej agresji, który wtedy się pojawił, na długo pozostanie miarąutraty wszelkiej miary. W przeciwieństwie do Jarosława G owiną mnieosobiście nie dziwi fakt, że osoby z kręgu Tischnera przypinały etykietkęniechrześcijan tym, którzy myśleli inaczej. Wedle mojej pamięci takaekskomunika była w „Kościele Tischnera" codzienną praktyką. W najróżniejszychdyskusjach ludziom myślącym inaczej niż za dopuszczalneuważano w tym środowisku miana chrześcijan odmawiano z niezwykłąłatwością i bardzo często. Biorąc pod uwagę ówczesny monopol informacyjnyi rzeczywisty rząd dusz, który środowiska te sprawowały w kręgachówczesnej inteligencji, niektóre kampanie okazywały się zresztą niestetynadzwyczaj skuteczne.Polityzacja języka religii (i argument z konieczności przemian) skutkowałarównież ucieczką ze świata podmiotowej odpowiedzialnościw stronę stadnych, bo jedynie koniecznych, jedynie racjonalnych i jedyniedobrych wyborów. Choć o samodzielności myślenia mówiono częstoi z zapałem, jego przejawy nie cieszyły się wzięciem. Podobnie zresztą jakpraktyczny a nie tylko deklaratywny pluralizm czy rzeczywista niechęćwobec autorytetów (autorytet był problematyczny tylko, jeśli był cudzy).W istocie bowiem, choć bardzo zabawnie kontrastuje to z filozoficznymideklaracjami „Kościoła Tischnera", cechowała go silna skłonność do epistemologicznegoabsolutyzmu. Nie wiem, czy pamiętają Państwo rolęspołeczną, jaką odgrywali wówczas różnego rodzaju eksperci czy autorytety,którzy swoje ostateczne, nieomylne wyroki ferowali w dziedzinach,gdzie pewność występować może co najwyżej jako zjawisko psychologiczne- o czym wie każdy, kto choć liznął metodologii nauk prawnych,ekonomicznych, politycznych czy społecznych.Przedstawiana jako pewnik, niezwykle naiwna wizja polityczności,usuwając tragiczny wymiar życia indywidualnego i społecznego,nie tylko banalizowała politykę, ale w jakimś stopniu unieważniałasens demokracji. Świat przedstawiany jako obszar łatwych wyborównie pozostawiał miejsca na rzeczywisty konflikt racji: tu jest Europa,tam jest zaścianek; tu transformacja, tam tęsknoty do stalinizmu; tuZIMA 2008391

nowoczesność, tam średniowiecze; tu demokracja i rynek, tam niebezpiecznemrzonki; tutaj chrześcijaństwo i miłosierdzie, a tam mściwość,zemsta i niskie intencje. Wybór jest prosty. Dlaczego? Ponieważ sporynie biorą się z problematyczności spraw, których ludzki umysł definitywnierozstrzygnąć nie może, lecz z faktu, że wiedza (którą my posiadamy)zderza się z nieuctwem lub złą wolą (która cechuje naszych przeciwników).Jeśli świat polityki przypomina system aksjomatyczny, który niema tajemnic dla politycznego eksperta, to taki ekspert - oświecony mędrzec,który posiada nieomylną wiedzę o tym, jak jest i jak być powinno- za przeciwnika może mieć tylko człowieka głupiego lub niegodziwego.Po co takiemu ekspertowi demokracja? Trudno orzec. Na szczęście tęsprawę można już zostawić historykom. Ten rodzaj myślenia o politycejest już dziś na szczęście przeszłością.Rzeczą wymagającą dłuższego wywodu, na który nie ma już miejsca,była bardzo posunięta pelagianizacja „Kościoła Tischnera". Szczególniewyraźnie było to widać w dyskusji o miłosierdziu, która wywiązała sięprzy okazji debat lustracyjnych. W tym dyskursie nie tylko sprawiedliwośćnie była formą miłosierdzia, ale - co bodaj ważniejsze - miłosierdzienie było wezwaniem, lecz politycznym obowiązkiem. Mówiącw ogromnym skrócie, „Kościół Tischnera" opowiadał się za pewnymrozwiązaniem ze swej natury teokratycznym, które wyrażało się ideąbezpośrednich rządów imperatywu miłosierdzia. Coś, co jest cnotą heroiczną,miało się stać integralnym elementem porządku politycznego- nie wezwaniem do heroizmu, ale obywatelskim obowiązkiem. Świętośćjako imperatyw polityczny! Myślę, że nawet Savonarola byłby pod wrażeniem.Autonomia polityki i religii ulega zawieszeniu razem zresztą z moralnymii społecznymi skutkami grzechu pierworodnego! A wszystko toprezentowane jest jako element nauki społecznej Kościoła. Doprawdyimponujące! Projekt w historii polskiej teologii politycznej ostatniegostulecia bezprecedensowy.Omówione tu kwestie to, w największym skrócie, zasadnicze składowenienajlepszego wizerunku „Kościoła Tischnera". Zgadzam się, że niewszystkie spośród tych elementów dadzą się wywieść z Tischnerowegonauczania. Ciekawi mnie jednak, dlaczego te, tak podobno wyraźnie niezgodnez nauczaniem Tischnera, elementy wizji Kościoła mogły być rozwijanebez jego wyraźnej kontrofensywy?392FRONDA 44/45

(...)Nie chciałbym również stworzyć wrażenia, że nie widzę żadnych zaletTischnerowskiego myślenia w niektórych obszarach. Mam jednakpoczucie, że przekreślając tomizm, Tischner wylał dziecko z kąpielą i żejest związek między jego myśleniem a zniesieniem referencji uniwersalistycznych.Skoro Jarosław Gowin powiedział, z którymi punktami mojejkrytyki Tischnera się zgadza, ja powiem, co mnie w Tischnerze inspiruje.Po pierwsze, inspiruje mnie Tischnerowskie myślenie o solidarności.To jest rzecz unikalna. Już ten fakt sprawia, że Tischnera zaliczyć możnado niewielkiego grona filozofów zdolnych do widzenia rzeczy naprawdęważnych. To był filozof, który widział i rozumiał rozgrywającą się wokółnas rzeczywistość. Rzeczy wielkiej skali trudno zobaczyć, gdy stoi sięblisko. A Tischner potrafił. Jako jeden z niewielu zrozumiał filozoficznądoniosłość Sierpnia w kraju, w którym filozofowie po dziś dzień nie zauważylifenomenu „Solidarności"Druga rzecz, pod wieloma względami jeszcze lepiej świadcząca o Tischnerze,to fakt, że nie przeoczył giganta, jakim jest siostra FaustynaKowalska. Lekceważenie, z jakim w swoim kraju spotyka się największamistyczka XX wieku, jest uderzającym dowodem naszego prowincjonalizmu.I trzeba powiedzieć, że ksiądz Józef Tischner wyrywa się spod tejprowincjonalnej reguły. Tischner, podobnie jak Jan Paweł II, dostrzegałwielkość tej zakonnicy. To był człowiek widzący to, co wielkie i ważne.Nie mam co do tego żadnych wątpliwości.DARIUSZ KARŁOWICZPowyższa wypowiedź jest fragmentem dyskusji panelowej, której pełny zapis zostanieopublikowany w książce pt. O autorytecie. Ukaże się ona wkrótce nakłademWydawnictwa Znak. Przedruk dokonuje się za uprzejmą zgodą właścicielapraw autorskich do tej książki.Dziękujemy.Rysunek: LachZIMA 2008

Redakcja „Gazety Wyborczej" lubi często powoływać sięna swą inspirację francuskim dziennikiem lewicowym„Liberation". Ale w „Liberation" nie ma rubryki „ArkaNoego".O SZTUCEUPRAWIANIAKOŚCIOŁAMARCINMŚCICHOWSKINiedawno na łamach „Rzeczpospolitej" Tomasz P. Terlikowski odtrąbiłkoniec „Kościoła otwartego" w Polsce. Kiedy czytamy dziś po latachksiążkę Jarosława Gowina Kościół po komunizmie, też możemy odnieśćtakie wrażenie. Nie ma już bowiem postaci emblematycznych dla „Kościołaotwartego", takich osobowości, których twarze byłyby zarazem obliczamiowej formacji. Nie ma już red. Jerzego Turowicza, ks. Józefa Tischnera,ks. Stanisława Musiała i wielu innych. Ich potencjalni następcy,jak Stanisław Obirek czy Tadeusz Bartos, pożegłowali w inną stronę.Gdyby dziś, kilkanaście lat po Gowinie, sporządzić podobną mapępolskiego katolicyzmu, musielibyśmy stwierdzić, że najważniejszymiosobami dla „Kościoła otwartego" w Polsce są Mariusz Walter i Jan Wejchert.Ich firma ITI kupiła bowiem pakiet kontrolny udziałów w deficytowym„Tygodniku Powszechnym". Założyła też kanał telewizyjny TVNReligia. Boję się, że gdyby nie Walter i Wejchert, „Kościół otwarty" w Polsceprzestałby istnieć.394FRONDA 44/45

Doświadczenie wszystkich stacji religijnych na świecie pokazuje, żesamofinansować się są w stanie tylko telewizje „gorące" których twarzamisą charyzmatyczni kaznodzieje, tacy jak protestanci Billy Graham czyPat Robertson lub katolicy.jak Matka Angelika lub ks. Eduardo Dogherty.Swym żarem religijnym porywają oni telewidzów na tyle, że ci ostatnidają pieniądze na utrzymanie stacji. W tej konkurencji „letnie" kanały niemają szans.Żeby pozyskać darczyńców wśród wiernych, trzeba mieć wśród osóbwierzących - i to tych najbardziej „gorących" - wiarygodność. Czy takąwiarygodność może mieć Mariusz Walter?Jerzy Urban w liście do generała Czesława Kiszczaka z 22 lutego 1983roku rekomendował Waltera na szefa specjalnego pionu propagandowegow MSW, którego celem miałoby być „programowanie i realizacjaczarnej propagandy" oraz „prowadzenie przemyślanej, zręcznej i stałejkampanii na rzecz zmiany obrazu SB, MO i ZOMO w społeczeństwiei inicjowanie akcji tych służb dla ocieplenia ich wizerunku". Urban uważał,że nikt się do tego lepiej nie nadaje.Dziś Walter zajmuje się też programowaniem, też kampaniami, teżocieplaniem wizerunku, ale zupełnie innego rodzaju. Powstaje jednakpytanie: po co mu „Tygodnik Powszechny" i TVN Religia, skoro oba sądeficytowe i nie przynoszą zysku?A po co „Gazecie Wyborczej" rubryka „Arka Noego"? Redakcja tegopisma lubi często powoływać się na swą inspirację francuskim dziennikiemlewicowym „Liberation". Ale w „Liberation" nie ma rubryki „ArkaNoego". A nie ma dlatego, że Kościół we Francji jest tak zmarginalizowany,że nie stanowi żadnej siły w życiu publicznym.Kościół w Polsce jest zbyt silny, żeby go ignorować lub otwarcie musię przeciwstawiać. Można jednak Kościół uprawiać. Leszek Kołakowskinapisał swego czasu esej o sztuce uprawiania ogrodu. Ale uprawiać możnateż Kościół. To również sztuka.MARCIN MŚCICHOWSKIZIMA 2008

Wzrasta liczba księży przejętych ideą „otwartości", którymbliżej jest do stanowiska wrogów katolicyzmu niż dosamego katolicyzmu. Poglądy, które reprezentują, mająjednak z otwartością niewiele wspólnego. To raczej zespółrozmaitych arbitralnych reguł i nakazów dotyczącychreligii. Nie wiem, jak liczna jest grupa księży podobniemyślących, ale z tego, co zauważyłem, zastanawiającowysoka. Zamiast czerpać z ogromnego, powstałegow ciągu dwóch tysięcy lat dorobku intelektualnegoKościoła, wychowują się na współczesnych ideologiachi zaczytują się modnymi pisarzami z ostatnich 30 lat.CZY JESTEŚMYZBARAŻEM EUROPY?ROZMOWA Z PROFESOREM RYSZARDEM LEGUTKO396FRONDA 44/45

RYSZARD LEGUTKO, ur. 1949 roku. Profesor filozofii, wykładowcaUniwersytetu Jagiellońskiego i Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. JózefaTischnera. Publicysta i autor książek o tematyce społeczno-politycznej.Tłumacz i komentator dzieł Platona. Do października 2005 roku był prezesemOśrodka Myśli Politycznej - czołowej polskiej instytucji zajmującejsię niezależną analizą polityczną. Wiatach osiemdziesiątych Legutkomiędzy innymi redagował w Krakowie podziemną „Arkę", jedno z najważniejszychniezależnych pism wydawanych w Polsce. W związku z działalnościąopozycyjną w 2005 roku Instytut Pamięci Narodowej przyznałmu status pokrzywdzonego. W2005 roku senator i wicemarszałek Senatuz ramienia PiS. Od 13 sierpnia do 16 listopada 2007 roku Minister EdukacjiNarodowej w rządzie Jarosława Kaczyńskiego. 4 grudnia 2007 rokupowołany na sekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta RP.W jednym ze swoich tekstów zastanawiał się Pan, co filozof zawdzięczachrześcijaństwu. Zapytam Pana o to samo, ale jako polityka. Co politykmoże zawdzięczać chrześcijaństwu?- To trudne pytanie. Z pewnością może zawdzięczać inne widzenie rzeczywistościpolitycznej. Tradycyjnie jest ona rozumiana po hobbesowsku,czyli jako zbiór grup i jednostek, które kierują się przede wszystkimwłasnym interesem. Wedle takiego rozumienia, polityk jest kimś, kto tęgrę interesów ma wykorzystać, zaaranżować i skoordynować w taki sposób,aby działały dla wspólnego celu. Chrześcijaństwo jest kluczem do innegowymiaru życia społecznego. Wprowadza bowiem takie parametry,których klasyczny obraz polityki nie ma. Politycy chrześcijańscy, zwyklezwani chadeckimi, tym się charakteryzowali, że widzieli inny wymiar życialudzkiego.Rola religii w polityce jest też taka, że dostarcza twardego fundamentu.Jako przykład mogę wskazać właśnie Kościół w Polsce, gdzie jest o tyleinna niż w Europie, gdyż u nas te twarde fundamenty jeszcze są. Możemyto zaobserwować choćby w kwestiach dotyczących aborcji, którajest u nas powszechnie uznana za rzecz złą. I to nawet przez tych, którzychcą przepisy aborcyjne zliberalizować. Oni swoje stanowisko formułują:„aborcja jest złem, ale..." W krajach, gdzie nie ma takiego fundamentu,ZIMA 2008397

aborcja jest po prostu prawem człowieka. Tam ktoś, kto mówi, że aborcjajest złem, już od początku stawia się w sytuacji ekscentryka i radykała,który musi dotrzeć ze swoimi racjami do centrum światopoglądowego.I zwykle mu się to nie udaje. U nas jest odwrotnie. I to jest ta niedocenianarola Kościoła, religii i Dekalogu, na który się ludzie u nas powołują,rozmaicie go interpretując. Powoływanie się na niego należy do uznanychprzez tradycję zachowań. Polityk prawicowy może się na takie rzeczypowoływać i powszechność znajomości Dekalogu przez obywatelijest dla niego korzystna. Dzięki temu w polskim dyskursie publicznymnie ma takiego rozziewu między moralnością a prawem. Dzięki temudość powszechne jest w Polsce przekonanie, że prawo musi wyrastaćz moralności, albo przynajmniej stać blisko moralności oraz nie powinnobyć z nią w konflikcie.Mówiąc o chadekach, użył Pan czasu przeszłego. Partie chadeckie todzisiaj karykatury samych siebie i często realizują postulaty jawnie antychrześcijańskie.- Rzeczywiście, chadecja od dawna jest chrześcijańska tylko z nazwy.Zachodni chadecy zaakceptowali klasyczny model polityki oraz socjalistyczno-liberalnyobraz społeczeństwa. Zupełnie nie widzę dzisiaj wpływutradycji czy myśli chrześcijańskiej na ich działania. To się ściśle wiążez problemem sekularyzacji, która jest bardzo głęboka w zachodniej Europie.Jedną z jej przyczyn była reformacja, która w praktyce doprowadziłado dominacji państwa nad religią i Kościołami. Wbrew temu, cosię sądzi, w Europie - w przeciwieństwie do Ameryki - zasada rozdziałupaństwa od Kościoła została wprowadzona tylko nominalnie. Faktyczniemiało to postać kontroli państwa nad kościołami, a pośrednio nad religią.Dlatego religia nie miała już siły oddziaływać na państwo, bo organizacjereligijne i kościoły przestały mieć konieczną do takiego oddziaływaniaautonomię i siłę. Oczywiście, sekularyzacja to także problem państw,w których reformacji nie było...... czego doskonałymi przykładami są choćby Hiszpania i Irlandia.W obu tych krajach sekularyzacja zbiegła się z szybkim bogaceniem się398FRONDA 44/45

i modernizację tych krajów. Czy jest jakaś zależność między rozwojemkapitalizmu a upadkiem religii?- Jakaś zależność zapewne jest, choć ona jest dla mnie nieoczywista.Przypadki Hiszpanii i Irlandii są często przywoływane na dowód tezyo tym, że szybki proces modernizacyjny, emancypacja jednostek i grup,bogacenie się, wolny rynek oraz swobody obywatelskie powodują odejścieludzi od religii. Być może ta teza jest prawdziwa, ale się wzbraniamprzed jej przyjęciem. Wydaje mi się zbyt mechanicystyczna.Nie znam dokładnie tych przypadków, ale z Irlandią jest troszkę innahistoria niż z Hiszpanią, gdzie ten proces był dość gwałtowny. Irlandiaciągle jest krajem katolickim, choć rzeczywiście nie dzieje się tam dobrze.Kilka lat temu byłem na dużej konferencji międzynarodowej, gdzieobok pewnego profesora z Irlandii byłem traktowany jako przedstawicielkraju katolickiego. W prywatnej rozmowie zapytałem tego Irlandczykao kondycję religii w jego kraju. - Najlepszym miernikiem jest liczba powołańkapłańskich - powiedział. I dodał: - W ubiegłym roku nie byłoani jednego.Skąd się zatem biorą różnice w przebiegu sekularyzacji w krajach protestanckichi katolickich?- Z protestantyzmem to było tak. Protestanci byli ludźmi bardzo pobożnymii uważali, że ci, którzy zostali przy Rzymie, nie są prawdziwymichrześcijanami, bo idą na zbyt wielkie kompromisy ze światem zewnętrznym.Rzeczywiście to protestanci byli postrzegani jako ludzie żarliwi religijnie,a katolicy jako ludzie letni, którzy wiarę spychają na marginesswojego życia. Być może ta żarliwość była w protestantyzmie tak wielka,że w skali masowej nie mogła wytrzymać zbyt długo duchowego napięcia.Może za bardzo zaufano indywidualnej sile człowieka, bo w pewnymmomencie to się wszystko wytraciło i poszło dokładnie w odwrotną stronę.Zwyciężył permisywizm.Być może wzięło się to także stąd, że podział św. Pawła na człowiekazewnętrznego i wewnętrznego w protestantyzmie został przedstawionyzbyt dychotomicznie. Życie wewnętrzne sobie, a życie zewnętrzne sobie.ZIMA 2008399

W konsekwencji życie zewnętrzne się usamodzielniło i przestało miećzwiązek z religijnością. Z katolikami jest trochę inaczej.W Polsce takich problemów nie mamy. Powołań jest bardzo dużo, miażdżącaczęść społeczeństwa uważa się za katolików, a kościoły pękająw szwach. I dotyczy to także młodzieży. Nawet politycy - także postkomuniści- liczą się z postulatami Kościoła. Ten potencjał jest tak duży,że pojawiły się głosy, iż siła polskiego katolicyzmu będzie promieniowałana inne kraje Europy. Uważa Pan, że to realny scenariusz, czy też samibędziemy się musieli bronić przed sekularyzacją?- Szansa na ewangelizowanie Europy oczywiście istnieje, tylko żeby jąwykorzystać, trzeba mieć mocne poczucie pewności siebie, a tego Polakombrakuje. Polacy nie wierzą w swoje możliwości i pod tym względemjesteśmy krajem prowincjonalnym. Prowincjusz to taki człowiek,który uważa, że prawdziwe życie toczy się gdzie indziej. Przełamanietego kompleksu jest warunkiem wstępnym i koniecznym. Jeśli prawdąjest teza, a myślę, że ona jest prawdziwa, iż religia jest potrzebą wpisanąw naturę ludzką, to polskie doświadczenie może się stać doświadczeniematrakcyjnym dla wielu ludzi na Zachodzie. Najpierw jednak sami musimysobie zdać sprawę z wartości, jaką jest nasze dziedzictwo. Musimy umiećto dziedzictwo dobrze opisać i promować. Ja nie mówię tutaj o ewangelizacji,bo to jest słowo z wyższego poziomu. Odbyłem wiele rozmówz ludźmi z innych krajów, przeważnie akademikami deklarującymi sięjako agnostycy. Oni zwykle mówili: „Wie pan, jestem agnostykiem, alejak przyjeżdżam do Polski, to dla mnie niezwykle interesujące, że widzęna ulicach księży i zakonnice. To mi pokazuje, że jest taki wymiar życialudzkiego, o którym myśmy zapomnieli. Mnie osobiście nie pcha w tymkierunku, ale to dobrze, że są miejsca w Europie, gdzie to jest nadal istotnasprawa".Są zresztą różne sposoby oddziaływania. Po śmierci Jana Pawła IIprzyjeżdżało do Polski wiele osób, które szukały tajemnicy narodu, którywydał tak wielkiego człowieka. Myśmy się wtedy zachowywali dośćgłupio, bo gdy ci ludzie pytali o fenomen Jana Pawła II, to podkreślaliśmygłównie to, że był „otwarty". Uważaliśmy, że to jest jedyna poprawnaodpowiedź, która dotrze do przybyszów z zachodu. Tymczasem papież400FRONDA 44/45

ył wielki swoją katolickością, w głębokim sensie tego słowa, i o ten senswłaśnie nas pytano, a myśmy tak postawionego pytania nie mogli pojąć.Przyszłość jest otwarta - również przyszłość chrześcijaństwa w Europie- wszystko zależy od energii i inicjatywy katolików, a w niemałej mierzetakże polskich katolików. Mają wiele do zrobienia.Czy tego typu reakcje to tylko rodzaj naturalnego zaciekawienia nowopoznaną kulturą, czy wynikają z naturalnej potrzeby metafizyki, którana Zachodzie jest w odwrocie?- Odwrót od metafizyki na Zachodzie to efekt procesu, o którym powiedziałemjuż wcześniej. To powoduje taką nie do końca uświadomionątęsknotę za duchowością i ludzie podejmują działania kompensacyjne.Gdy człowiek jest ateistą czy agnostykiem, to sam sobie organizuje życie,sam podejmuje decyzje i może to być dla niego satysfakcjonujące. Czyminnym jest jednak osobisty wybór, a czym innym życie w społeczeństwie,gdzie wymiar duchowy jest kompletnie wycięty. To nie jest zresztą nowaobserwacja. Benjamin Constant pisał, że wierzy, iż pojedynczy ludziemogą nie być religijni, ale nie wierzy w istnienie niereligijnego społeczeństwa.Podobne myśli możemy znaleźć także u Mickiewicza. Agnostycyczęsto patrzą z wyższością na tych poczciwców chodzących do kościoła.Myślą sobie: ja mam dystans do życia, ja widzę szerzej, przenikliwiejprzemyślałem podstawy swojego światopoglądu, to mi daje poczucie siłyitd. Natomiast gdy agnostycy wygrywają - a to zwycięstwo jest w Europiepowszechne - to nagle robi im się jakoś smutno. Mówią: zawalczyłbymz Panem Bogiem, ale jak On nie ma żadnych oddziałów, to z kim tuwalczyć. Społeczeństwo agnostyckie jest społeczeństwem niesłychaniesmutnym. Stąd właśnie takie reakcje czy różne działania kompensacyjne,z których przebija tęsknota.Może jednak nie jest w Polsce tak dobrze? Według Tomasza Terlikowskiego,PO i PiS, bez nacisku ze strony partii o wyraźniejszej katolickiejidentyfikacji, nie gwarantują realizacji nauczania Kościoła w kwestiachspołecznych. Dlatego - jego zdaniem - trzeba stworzyć katolickie grupynacisku na polityków, które wypracują świecki język, którym będąartykułowane interesy polityczne katolików i będą one uzależniaćZIMA 2008 401

poparcie dla danej partii od jej stanowiska w konkretnych kwestiach,np. aborcji.- Ogólnie powiedziałbym, że interesy społeczności katolickiej nie są jakośszczególnie zagrożone. Choć jest stała presja na niektóre regulacjeprawne. Z pewnością walka o kwestię aborcji nie jest walką wygraną razna zawsze, bo wisi nad nami presja europejska. To dotyczy też tzw. „małżeństw"homoseksualnych czy eutanazji. To są kwestie o wielkim potencjalepolitycznym w dzisiejszym świecie. Polsce narzucona została tutajrola Zbaraża, którego obrona powinna przynieść otuchę innym utożsamiającymsię z naszym stanowiskiem w całej Europie.Mamy dwie główne partie, które się deklarują po stronie chrześcijaństwa.Żadna z nich wojny z Kościołem nie wywoła, choć Prawoi Sprawiedliwość jest tutaj bardziej na prawo niż Platforma. To pokazująpierwsze zapowiedzi rządu Donalda Tuska, który wysyła sprzecznesygnały. Z jednej strony religia na maturze, a z drugiej kwestia dopłat dozapłodnienia in vitro. PO to partia hybrydyczna w wielu kwestiach, nietylko religijnych. Katolicy świeccy rzeczywiście mają sporo do zrobienia,ale niekoniecznie przez naciski na partie polityczne. Partia jest innymorganizmem niż wspólnota religijna, ma inne cele.To może rację ma Cezary Michalski, który uważa, że „spotkanie politykaz Bogiem" - jak to ironicznie określa - jest szkodliwe dla modernizacjikraju.- Ja nie widzę niczego złego w tym, że jacyś politycy czy partie są bliskoPana Boga. Ważne jest jednak, aby rozumieli naturę porządku i działaniapolitycznego. Wiadomo, że w polityce nie wszystko można zrobić, że oddziałań polityków poszczególni ludzie nie stają się lepsi. Nie bardzo teżrozumiem, co to może mieć wspólnego z procesem modernizacji. Niektórzymodernizację interpretują jako proces jednoznaczny, którego warunkisą absolutnie jasne, explicite wymienione i wśród nich jest sekularyzacja.Stąd każdy taki polityk prawicowy, u którego wątki religijne sąwidoczne, czy to w języku, czy w zachowaniu, jest traktowany jako takiwielki hamulcowy. Jest z definicji kimś anachronicznym i antymodernizacyjnym,bo modernizacja nie przewiduje takich zachowań.402FRONDA 44/45

Ja odrzucam takie pojmowane modernizacji, jako uproszczone, a nawetprostackie, bo nachalnie formuowane pod własne oczekiwania. Gdy ktośtak interpretuje modernizację, to już na starcie daje przywileje liberałomczy socjalistom, a przekreśla polityków konserwatywnych. Tymczasemmodernizacja nie jest jakimś dogmatem. Jeszcze raz podkreślę: przyszłośćjest otwarta. Modernizacja to jest to, co my robimy; ze światem,jak go ulepszamy, dysponując nowoczesnymi narzędziami do wprowadzeniazmian. To my stawiamy sobie cele, to my chcemy społeczeństwouczynić lepszym i to w pewnym stopniu od nas zależy, jak Polska będziemodernizowana.A są jakieś niepokojące sygnały?- Jest ich trochę. Wzrasta na przykład liczba księży przejętych ideą „otwartości"którym bliżej jest do stanowiska wrogów katolicyzmu niż dosamego katolicyzmu. Poglądy, które reprezentują, mają jednak z otwartościąniewiele wspólnego. To raczej zespół rozmaitych arbitralnych regułi nakazów dotyczących religii.Dwaj najbardziej reprezentatywni dla tego nurtu duchowni - StanisławObirek i Tadeusz Bartos - zrezygnowali niedawno z kapłaństwa.- I bardzo dobrze. Choć z tego, co wiem, nadal zajmują się pouczaniemKościoła i jego wiernych. To mi się wydaje zawstydzające. Jeśli sobie,kolego, nie dałeś rady w zakonie, to twoja sprawa, ale przynajmniej sięzamknij i przestań mówić innym jak mają postępować. Problem jest jednakszerszy. Nie wiem, jak liczna jest grupa księży podobnie myślących,ale z tego, co zauważyłem, zastanawiaj ąco wysoka. Zamiast czerpaćz ogromnego, powstałego w ciągu dwóch tysięcy lat dorobku intelektualnegoKościoła, wychowują się na współczesnych ideologiach i zaczytująsię modnymi pisarzami z ostatnich 30 lat.Na koniec chciałem zapytać o wątek osobisty. W pana eseistyce kwestiewiary pojawiały się dość rzadko i zawsze były opisywane z pewnegodystansu. W ostatnim czasie widać jednak pewną zmianę. Choćby wewspomnianym przeze mnie na początku rozmowy tekście pisze Pan, żeZIMA 2008403

„siła Objawienia nadal promieniuje" a „doświadczenie krzyża jest jednymz najistotniejszych doświadczeń człowieka" Skąd ta zmiana?- To nadinterpretacja. Tekst, o którym Pan mówi, został u mnie zamówionyi po prostu odpowiedziałem w nim na postawione pytanie. Ja nigdynie byłem eseistą religijnym. Mam zupełnie inny temperament i zapewnenie dysponuję odpowiednią wiedzą. Jako akademik zajmowałemsię głównie Grekami, choć czytałem też filozofów związanych z chrześcijaństwem,choćby świętego Tomasza. W kwestiach wiary nic się u mnienie zmieniło. Jestem przeciętnym polskim katolikiem, który regularniechodzi do kościoła i od czasu do czasu zabierze głos w kwestiach religijnych.Jako polityk także nie widzę swojej misji w kreowaniu katolickiejpolityki. Jestem po prostu politykiem-katolikiem.Dziękuję za rozmowę.Rozmawiał: Piotr Pałkagrudzień 2007

Jeśli kardynałowi Wyszyńskiemu przyszło toczyć walkęo rząd dusz ówczesnych Polaków z przywódcami komunistycznymi,to stało się tak nie dlatego, że prymaswkroczył w sferę polityki, lecz dlatego, że komuniści dokonalibrutalnej inwazji w sferę religii.CZY PRYMASWYSZYŃSKIBYŁ POLITYKIEM?PAWEŁ SKIBIŃSKI406FRONDA 44/45

Z pewnością prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński był jednym z najwybitniejszychPolaków w historii XX wieku. W powszechnym odbiorzejest przede wszystkim symbolem oporu narodu przeciwko komunizmowi.W pamięci zbiorowej ten wybitny duchowny i kandydat na ołtarzepozostał głównie jako „niekoronowany król Polski" - jak napisalimu wdzięczni rodacy na szarfie, która spowijała trumnę z jego ciałemw maju 1981 roku. W podobny sposób podchodzi do osoby prymasaznaczna część historiografii. Większość biografów zainteresowana jestprzede wszystkim zagadnieniami uporczywego oporu przeciwko komunistycznemupaństwu, któremu kardynał przewodził, lub też okresowychrozejmów, jakie zawierał z polskimi komunistami. Lektura tych opracowańsprawia nieraz wrażenie, że Wyszyński przede wszystkim był polskimprzywódcą politycznym. Nie ulega też wątpliwości, że to spojrzenieniemal stricte polityczne dominuje u badaczy, którzy osobą prymasa siębezpośrednio nie zajmują, a także przenika do publicystyki historycznejoraz podręczników 1 .Z pozoru sprawa wydaje się oczywista. Nie można bowiem zaprzeczyć,że rzeczywiście przez kilkadziesiąt lat kardynał Wyszyński byłnajwyższym autorytetem Polaków, którzy nie utożsamiali się z komunistycznympaństwem i partią rządzącą. W wielu wypadkach odegrałw PRL poważną rolę polityczną.Przypomnijmy w tym kontekście jedynie kilka najważniejszych momentów.Rok 1950, gdy prymas zawarł z władzami komunistycznymisłynne porozumienie potraktowane przez część Polaków jako kapitulacja1Takie podejście dominuje m.in. skądinąd w bardzo interesujących pracach wybitnegoznawcy dziejów stosunków państwo-Kościół w okresie PRL - Antoniego Dudka(Komuniści i Kościół w Polsce, Kraków 2003). Częściowo wynika to oczywiście z zakresuzainteresowań tego badacza, który skupia się na polityce komunistów względem Kościoła.Także część prymasowskiej biografistyki - m.in. Andrzej Micewski (KardynałWyszyński - prymas i mąż stanu, Warszawa 2000), Janusz Zabłocki (Prymas StefanWyszyński - opór i zwycięstwo 1948-1956, Warszawa 2002), Peter Raina (KardynałWyszyński, t. 1-12, Warszawa 1999-2004) - skupiają się na zagadnieniach stosunkówz państwem komunistycznym, co sprawia wrażenie, że Wyszyński był przede wszystkichpolitycznym konkurentem komunistów. Znacznie bardziej zniuansowane stanowiskozajmuje Jan Żaryn (Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce 1944-1989, Warszawa2003), który znacznie bardziej wszechstronnie prezentuje dzieje Kościoła w epoce kard.Wyszyńskiego, w związku z czym postać prymasa traci swą polityczną jednowymiarowość.ZIMA 2008407

wobec totalitarnego państwa.Rok 1953, gdy kardynałzostał aresztowanyi był bodaj najważniejszymwięźniem w komunistycznejPolsce. Stał sięwówczas najbardziej wyrazistymsymbolem narodowychprześladowań.Rok 1956, gdy uwolnieniehierarchy było znakiempolitycznej „odwilży",a jego uspokajająca postawapozwoliła uniknąćspołecznej konfrontacjiz władzą, która musiałabysię wówczas skończyćtragedią na miarę zdławionegoprzez ZwiązekSowiecki powstania budapesztańskiego.Także i w następnych dekadach Wyszyński brał udział w istotnychwydarzeniach politycznych - był żywym symbolem obchodów MileniumChrztu Polski w 1966 roku. W imieniu Episkopatu Polski zabierałgłos w obronie studentów w 1968 roku. Wreszcie odegrał znaczącą rolęw okresie „Solidarności", gdy wpłynął w decydujący sposób na zorganizowanie„Solidarności" Rolników Indywidualnych, która wprowadziłaśrodowiska chłopskie do tego ogólnonarodowego ruchu.Istotnego znaczenia dla dyplomacji i polityki międzynarodowej - niezależnieod ich aspektu religijnego - nie można też odmówić listowi biskupówpolskich do niemieckich. Nie sposób zbagatelizować także negocjacjiw sprawie ewentualnego wznowienia stosunków dyplomatycznychmiędzy PRL i Watykanem, jakie toczyły się w latach siedemdziesiątych,a które zostały zamrożone m.in. pod wpływem jednoznacznie niechętnejpostawy prymasa.408FRONDA 44/45

Nie przecząc tym oczywistym faktom, nie można jednak przejść doporządku dziennego nad tym, iż Wyszyński był przede wszystkim duchownymi głową Kościoła katolickiego w Polsce. Z tego punktu widzeniaistnieje przy okazji analizy jego postaci istotne niebezpieczeństwo. Jeślibowiem przesadnie skupimy się na wątkach politycznych jego działańimoże w naszych rozważaniach dojść do - nawet mimowolnego - utożsamieniasfery politycznej i religijnej, co wykrzywi obraz zarówno samegoPrymasa Tysiąclecia, jak i szerzej - wizję funkcjonowania i roli Kościołakatolickiego w Polsce w II połowie XX wieku.Wydaje się więc sensowne, by jeszcze raz przyjrzeć się, na ile uprawnionejest mówienie o wieloletnim prymasie Polski jako polityku. Postarajmysię przedstawić argumenty za i przeciw takiemu określeniu kardynałaWyszyńskiego.Za stosowaniem dyskursu politycznego przemawia przede wszystkimfakt, że lata sprawowania przez tego hierarchę funkcji prymasa naszegokraju przypadają na okres państwa komunistycznego. Totalitarne państwo,jakim była PRL, miało zaś niezdrową ambicję ścisłego kontrolowaniawszelkich sfer życia społecznego w Polsce, w tym także w oczywistysposób życia religijnego. Ideologia komunistyczna zawierała w sobieprzecież programowy ateizm, a więc stawiała przed państwem komunistycznymzadanie eliminacji lub przynajmniej marginalizacji wpływówKościoła w społeczeństwie. W tej sytuacji obszar religii siłą rzeczy stawałsię elementem politycznej konfrontacji pomiędzy państwem a Kościołem.Była to konfrontacja tym bardziej znacząca, że Kościół katolickiw Polsce, na którego czele stał prymas Wyszyński, był bodaj jedyną ważnąinstytucją społeczną, która skutecznie opierała się komunistycznejkontroli na całej przestrzeni pomiędzy Łabą a Władywostokiem. Jegorola polityczna była więc tym bardziej istotna.Prowadzona ostatnio publiczna debata na temat stopnia infiltracjipolskiego Kościoła przez komunistyczne służby specjalne nie zmieniatej generalnej oceny. Nawet jeśli okazałyby się prawdą najbardziej pesymistycznespekulacje prasowe, mówiące o około 20 hierarchach, którzymieli współpracować z SB, nie zmienia to faktu, że większość episkopatui jego najważniejsi przedstawiciele, z prymasem Wyszyńskim na czele,nie byli kontrolowani przez komunistyczne służby, a więc Kościół jakoZIMA 2008409

instytucja, jako całość, także działał w znacznej mierze niezależnie odnadzoru wrogiego mu totalitarnego państwa.Polska po II wojnie światowej nabrała też charakteru państwa niemaljednonarodowego i jednowyznaniowego, w którym zdecydowanawiększość Polaków określała się jako rzymscy katolicy. W takiej sytuacjispołecznej dominacji katolików, gdy państwo dławiło wszelkie przejawyzbiorowej samodzielności, a jedyną niekontrolowaną instytucją pozostawałKościół, siłą rzeczy stawał się on naturalnym wyrazicielem wolnościowychaspiracji polskiego społeczeństwa, niemal jedynym kanałemprzekazywania władzom sygnałów ze strony rodzimej opinii publicznej.Kościół pełnił więc w okresie komunizmu funkcję, która w wolnym spo-410FRONDA 44/45

teczeństwie należy do stowarzyszeń,partii politycznych, centrówbadania opinii społecznej, a nawetmediów.Od pełnienia funkcji wyrazicielaopinii narodu Kościół sięnie uchylał. Uznawał ją za naturalnyelement swej posługi wobecwiernych. Nie może więc nasdziwić, że wśród memoriałówprzekazywanych władzom przezhierarchów nie brakowało dokumentówpoświęconych np. sytuacjidemograficznej kraju, politycerolnej państwa, a nawet sytuacjiw polskim mieszkalnictwie. Wielez tych wystąpień biskupów wynikałoz bezpośredniej inspiracjiprymasa Wyszyńskiego, a bodaj żadne nie mogło być przygotowanei przekazane władzom wbrew jego woli. Ten fakt daje więc podstawy, bymówić o politycznej roli i znaczeniu Prymasa Tysiąclecia, roli wielokrotniewiększej niż ta odgrywana przez przeciętnego hierarchę Kościoła.Odrębnym argumentem na rzecz tego, że opisywanie kardynała Wyszyńskiegojako polityka pozostaje uprawnione, jest istniejąca w naszymkraju tradycja związana ze znaczeniem publicznym Kościoła katolickiego,a osoby prymasa Polski w szczególności. Biografowie Wyszyńskiegowielokrotnie zwracali uwagę na fakt, że był on być może ostatnim wcieleniemznanego z poprzednich stuleci interrexa. Tradycyjnie bowiem - odXVI wieku - do prymasów Polski należało sprawowanie najwyższej władzyw kraju w okresie bezkrólewia, z prawem zwoływania sejmów konwokacyjnegoi elekcyjnego. Wyszyński swym autorytetem i znaczeniemz pewnością dorównywał tak znakomitym swoim poprzednikom, jak MikołajTrąba czy Jan Łaski. Do tej szczególnej roli prymasa nawiązywał teżnapis na trumnie, o którym wspominałem już wyżej.Jednak mimo wszystkich tych przesłanek, pozwalających mówićo politycznej roli Wyszyńskiego, wydaje się, że należy stosować tegoZIMA 2008411

odzaju określenie w sposób precyzyjnyi dbać o to, by nie byłonadinterpretowane lub nadmiernierozszerzane. Istnieją bowiemtakże poważne przesłanki, by raczejpowstrzymywać się od mówieniao Prymasie Tysiącleciajako polityku.Pierwszą - bodaj najistotniejsząz nich - jest fakt, że kardynałWyszyński stał na czele Kościołakatolickiego w naszym kraju, niezaś żadnej struktury o charakterzepolitycznym. Kościół mazaś cele niezależne od państwa. Dba też ze wszystkich sił, by zapewnićsobie niezależność od struktur państwowych lub innych organizacji czyinstytucji politycznych. Nie jest to przypadek. Zadanie Kościoła jest usytuowanew sferze nadprzyrodzonej - ma on prowadzić swych wiernychdo zbawienia. Tymczasem polityka jest związana z doczesnym życiemspołecznym. W wizji katolickiej, którą podzielał z pewnością także samprymas Wyszyński, choć nie można mówić o zupełnym rozdziale sferwłaściwych dla obu instytucji, to z pewnością się one nie pokrywają,a Kościół i państwo cieszyć się powinny swobodą we właściwych im sferachdziałania. Jeśli zaś sprawy tak się mają - to nazywanie wysokiegohierarchy Kościoła politykiem, zwłaszcza gdy nie pełni on żadnych dodatkowych,świeckich godności, jest równie bezsensowne, jak określeniepolityka mianem duchownego.Trzymanie się przez prymasa Wyszyńskiego właściwej Kościołowisfery działań i kierowanie się priorytetami natury religijnej może najbardziejdobitnie widać w sprawie porozumienia z władzami PRL z roku1950. Porozumienie to pełne było daleko idących ustępstw na rzecz komunistycznegopaństwa (łącznie z nazwaniem oddziałów podziemia niepodległościowego„bandami"). Uzasadnieniem dla tego kroku była chęćzabezpieczenia swobód Kościoła w sferze jego posługi religijnej 2 .2Kard. S. Wyszyński, Zapiski więzienne, Warszawa 1995, s. 18-25.412 FRONDA 44/45

Konflikt między państwemi Kościołem w Polsce komunistycznejnie był jedynie konfliktem dwustruktur, kierujących się odmiennymiprzesłankami światopoglądowymi,lecz był próbą obrony swobodyKościoła przed stałą uzurpacjąi ingerencją ze strony totalitarnejwładzy, która stara się zapewnić sobiepełną kontrolę nad życiem społecznym,także w sferze religijnej,i gwałciła - naturalną i koniecznąz katolickiego punktu widzenia -sferę niezależności Kościoła i jegozwierzchników.Sam kardynał Wyszyński także nie zamierzał odgrywać roli polityka,choć przecież - jeszcze przed wojną - nie stronił od aktywnej roli w życiuspołecznym Polski, by wspomnieć jego zaangażowanie w chrześcijańskiruch związkowy, czy intelektualną refleksję nad komunizmem w Polsce.Nie stawiał sobie jednak politycznych celów, nie miał też tego rodzajuambicji. W przestrzeni zdominowanej przez partię komunistycznąi podległy jej aparat bezpieczeństwa, niezależna działalność politycznanie miała również możliwości funkcjonowania. Z tego zaś płynie wniosek,że kardynał - nawet gdyby chciał - politycznej roli w PRL odgrywaćraczej nie mógł.Jeśli zabierał głos w materii politycznej, to raczej z pełną świadomościąpełnienia przez Kościół funkcji substytutu niezależnej od komunistycznejwładzy opinii publicznej. Politycznie nie miał zaś zamiaru anirywalizować z rodzącą się pod koniec jego życia „Solidarnością" ani jejkontrolować, choć udzielał liderom NSZZ „Solidarność" życzliwych radi duchowego wsparcia 3 .Rozważania na temat politycznego charakteru działań prymasa Wyszyńskiegowydają się też wskazywać na nieco szerszy problem, którego3R. Kukułowicz, W cieniu prymasa Tysiąclecia, Gdańsk 2001, s. 136-204 orazKard. S. Wyszyński, Kościół w służbie narodu, Rzym 1981, s. 253-258.ZIMA 2008 „, „413

doświadczająwszyscy, którzyzajmująsię relacjamimiędzy światempolitykia Kościołem.W praktycet r u d n obowiem wyważyćodpowiednieproporcjemiędzy- z jednejstrony - faktem,że politykadotyka częstosfery działańKościoła,z drugiej zaś- postulatem,by instytucjeś w i a t apolitykii Kościół pozostawałyodrębnymibytami, którenie zastępują siebie nawzajem i nie mieszają się do sfer zastrzeżonych dladrugiej strony.Szczególnie trudne było to zadanie w przypadku osoby takiej, jak kardynałStefan Wyszyński, gdyż przyszło mu działać w czasach, gdy naturalnypodział w tej materii został pogwałcony w wyniku agresji komunistycznegopaństwa, mającego pretensję do omnipotencji i polityzującegoswymi działaniami także sferę religijną. Prymas musiał więc w pewiensposób w dwójnasób uczestniczyć w kontakcie ze sferą polityki.414FRONDA 44/45

Jednak zasadnicze i poważne zastrzeżenia, związane z właściwymcharakterem pełnionej przezeń funkcji, skłaniają do ostrożności w porównywaniupostaci kardynała do polityków. Nawet bowiem jeśli Wyszyński- żyjąc w komunistycznym państwie - musiał się częściej niżinni hierarchowie Kościoła borykać z problemami stricte politycznymi,nawet jeśli w politycznych dziejach PRL jego nazwisko słusznie będzieprzeplatać się z nazwiskami Gomułki czy Gierka, powinniśmy zawszepamiętać, że jego postać pochodzi jednak z innego wymiaru niż komunistyczniliderzy. Jeśli zaś przyszło im toczyć walkę o rząd dusz ówczesnychPolaków, to stało się tak nie dlatego, że prymas wkroczył w sferę polityki,lecz dlatego, że komuniści dokonali brutalnej inwazji w sferę religii.Rola kardynała Wyszyńskiego w umacnianiu duszpasterstwa katolickiegow Polsce była przeogromna, a jednak ten wymiar jego działalnościwydaje się w naszej historiografii niedoceniony. Fakt, że po upadku komunizmunie doszło do gwałtownej sekularyzacji polskiego katolicyzmu,jest przede wszystkim zasługą Prymasa Tysiąclecia. Wielu obserwatorówżycia publicznego przewidywało, że po 1989 roku świątynie w Polsceopustoszeją, spadnie liczba powołań duchownych, a wiara w narodziesię załamie. Tymczasem polski Kościół okazał się nadzwyczaj dobrzeprzygotowany na wyzwania nowych czasów. Wcześniej nie przeżył onteż takiego kryzysu, jaki stał się udziałem Kościoła w krajach Europy Zachodniej,zwłaszcza w okresie po Soborze Watykańskim II. Nawet takiebastiony katolicyzmu, jak Irlandia czy Hiszpania, zostały bardzo mocnonadszarpnięte przez procesy laicyzacyjne. Prymas Wyszyński niewątpliwiemiał wizję i program duszpasterski, które - jak się okazało - wzmocniłyKościół nie tylko w konfrontacji z komunistycznym ateizmem, lecztakże w zetknięciu z „wolnym rynkiem idei".Gdybyśmy więc chcieli portret kardynała ograniczyć do wizerunkupolityka, pomijając lub pomniejszając duszpasterski wymiar jego misji,wówczas dokonalibyśmy zafałszowania historii, a nie rozumiejąc jegomotywów, możemy nawet nieświadomie manipulować pamięcią na tematjego rzeczywistego dorobku.PAWEŁ SKIBIŃSKIZIMA 2008

Rewolucja francuska różniła się od rosyjskiej czyniemieckiej, ponieważ we Francji lud uczestniczyłw najpotworniejszych zbrodniach, podczas gdy w Rosjii w Niemczech proces zagłady odbywał się za zamkniętymidrzwiami albo w odległych „obozach". Rozeźlonymotłoch, który zamordował księżniczkę de Lamballe,dosłownie wypatroszył i rozsiekał jej ciało. Z obciętejgłowy, warg sromowych i wzgórka łonowego wykonanosurrealistyczną makabryczną kompozycję, którą osadzonona pice i „triumfalnie" poniesiono ulicami Paryża.Inkaust na Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela niezdążył jeszcze wyschnąć.Gilotynafrancuska GolgotaŁUKASZADAMSKI416FRONDA 44/45

Pisząc o terrorze XVIII-wiecznej Francji, pomija się często fakt, że rewolucjapróbowała znieść religijność chrześcijańską i zastąpić ją laickąideologią. Zastanawiająca jest antykatolicka furia francuskich rewolucjonistów,którą trudno wytłumaczyć tylko jako reakcję na feudalny ucisk.Kościół u progu rewolucjiW 1789 roku Francja liczyła około 27 milionów ludzi i była krajem trzechstanów: duchowieństwa, szlachty oraz mieszczan i chłopów. Duchowieństwoz racji posiadanych majątków ziemskich stanowiło poważnąsiłę ekonomiczną. Kościół składał państwu świadczenia w wysokości4 milionów franków rocznie oraz łożył duże kwoty na opiekę społeczną,a także na utrzymanie szkół i nauczycieli. Kler miał również swoichprzedstawicieli w Stanach Generalnych, które zostały powołane w celuzlikwidowania 400-milionowego deficytu państwa.Kryzys we Francji narastał od 1774 roku z powodu podniesienia podatkówi załamania gospodarki. Jednak nieprawdą jest, że lud cierpiałz powodu głodu i nędzy. Jak pisze historyk tamtego okresu Warren H.Carrol: „Mimo że często wyolbrzymia się wąski margines rzeczywistejnędzy, biedotę francuską było stać na chleb. (...) Nie było zarazy. Niebyło wielkich przewrotów religijnych. W roku 1789 rząd Francji poniósłgłównie skutki własnych zaniedbań, ale nie ciemięstwa".Znacznie większy wpływ na antychrześcijańskie nastroje społecznewywierały ówczesne prądy filozoficzne. Popularność zdobywały krytykująceKościół, katolicyzm i chrześcijaństwo w ogóle pisma Woltera,Rousseau czy markiza de Sade'a. Ten ostatni znany był nie tylko jakozaprzysięgły ateista i autor literatury pornograficznej (niektóre pomysłytortur, jakie rewolucjoniści zadawali arystokratom, zaczerpnięto z dziełsadystycznego markiza), lecz również jako działacz polityczny, którymiał swój wkład w zdobycie Bastylii.Ogromną rolę we francuskim społeczeństwie odgrywała także masoneria,która nie kryła się ze swoją niechęcią wobec Kościoła. W 1772roku istniały we Francji 102 loże masońskie, a w 1789 już ponad 600w 282 miastach. W Zgromadzeniu Narodowym na 600 posłów aż 477było masonami, wśród nich większość politycznych przywódców rewolucji,m.in. Talleyrand Sieyes, La Fayette, Condorcet, Robespierre,ZIMA 2008417

Danton czy Saint-Just. Do masoneriinależeli nie tylko filozofowie,ale również książęta i niektórzyduchowni, szczególnie ci, którzydali się porwać wolterianizmowi,jansenizmowi lub gallikanizmowi.Tej właśnie części kleru łatwobyło kwestionować prymat papiestwa.W XVIII wieku Rzym kilkukrotnieoficjalnie potępiał ideologięmasońską, czym niewątpliwienaraził się „postępowcom"Po zdobyciu Bastylii pierwszerozporządzenia prawne wymierzonebyły w stan posiadaniaKościoła. Mimo sprzeciwu kleruupaństwowiono majątki kościelne,wyznaczono duchowieństwustałe pensje, a opiekę nad biednymiprzejęło państwo. Rozpoczęto też sprzedaż dóbr kościelnych. Był tojednak dopiero początek działań wymierzonych w Kościół katolicki.Ludobójstwo w Imię demokracjiNiecały miesiąc po uprowadzeniu z Wersalu królewskiej rodziny i wymordowaniujej armii, odebrano Kościołowi niemal całkowitą władzę.Państwo zastrzegło sobie prawo do wyboru biskupów i proboszczów, diecezjedostosowano do granic departamentów oraz uchwalono CywilnąKonstytucję Kleru, podpisaną ze strachu przez króla, którą papież PiusVIuznał za schizmatycką. Ludwik XVI podpisał ów dokument, myśląc, żei tak większość księży ją uzna. Jednak ogromna większość z heroizmemKonstytucję odrzuciła. W samym Zgromadzeniu Narodowym z 49 biskupówpodpisało ją tylko dwóch. W całym kraju przysięgę złożyła mniejniż połowa księży. Duchownych przymuszano do zawierania związkówmałżeńskich i ich błogosławienia. Zredukowano liczbę biskupstw ze 144do 83, aby pokrywały się z terenami departamentów, a stolice biskupie418FRONDA 44/45

i probostwa obsadzano ludźmi wybieranymi przez zwolenników rewolucji(często innowierców bądź jawnych grzeszników).11 sierpnia 1789 roku Komuna po osadzeniu w wieży Tempie (najcięższymfrancuskim więzieniu) króla Ludwika XVI rozpoczęła oficjalneprześladowanie kleru. Danton i Robespierre uznali papieża i niepokornychksięży za wrogów ludu. Jakobini uznali przeciwników rewolucji zaagentów i wydali ustawę nakazującą aresztować, a później gilotynowaćksięży, którzy pozostali wierni papieżowi.2 sierpnia 1792 roku w klasztorze karmelitów miała miejsce pierwszaz wielu masakr urządzonych na duchowieństwie przez żołnierzy rewolucji.Jak pisze Warren H. Carrol: „Tuż po trzeciej po południu zabójcy,uzbrojeni w pistolety, miecze i piłki, wkroczyli do klasztoru. (...) Arcybiskupukląkł, by się pomodlić, potem wstał i powtórzył słowa Panawypowiedziane w Getsemani: Ja jestem tym, którego szukacie. W tejsamej chwili miecz rozpłatał mu twarz, a pika pogrążyła się w piersi. (...)Następnie oprawcy urządzili duchownym «proces». Każdego stawianoprzed «sędzią», by złożył przysięgę na Cywilną Konstytucję Kleru. Nieodnotowano, aby ktokolwiek ją złożył. Wszystkich zasztyletywano". Kościółkatolicki beatyfikował później 191 zamordowanych osób jako męczenników.Ku zaskoczeniu jakobinów kilka miesięcy późnej wybuchło powstanierojalistów. Objęło ono Wandeę i Bretonię, a w obronie króla i religiikatolickiej stanęło głównie ubogie chłopstwo. Armia katolicka zdobyłajedno z największych miast Francji - Angers, które upadło dopiero poroku bohaterskich walk. W odwecie jakobini urządzili pierwsze w czasachnowożytnych ludobójstwo, systematycznie paląc wsie i miasta orazeksterminując ich ludność. W samym Angers zamordowano 2000 ludzi,w Venzis 1500, w Loroux-Botterau 700, w La Gaubretiere 700, w Lucssur-Boulogne564, w tym 110 dzieci. W ciągu półtora roku wymordowanoco najmniej 120 000 cywilów, czyli około 15 procent populacji zbuntowanejprowincji.„A więc ludobójstwo, a więc holokaust. (...) Wszystko to, co w praktycewykorzystało SS, zostało już wcześniej dokonane przez «demokratów»wysyłanych z Paryża: z wygarbowanej skóry mieszkańców Wandeizrobiono buty dla urzędników. Przygotowano setki trupów, aby uzyskaćz nich tłuszcz i mydło" pisze Vittorio Messori.ZIMA 2008419

W Wandei po raz pierwszy zastosowanobroń chemiczną, użyto gazówtrujących. W tym celu wykorzystywanopomysły naukowców, którzy mieliwynaleźć najtańszy i najszybszy sposóbeksterminacji ludności. Po tym,jak gaz okazał się niewystarczającoefektywny, Jean Carrier, komisarz republiki,nakazał zatruwanie rzek arszenikiem.Inne tortury były żywcemwyjęte z dzieł markiza de Sadea. Niemowlętaobnoszono na bagnetach,a kobiety w ciąży „prasowano" prasąz winnicy (według de Sadea to ulubionaperwersja prawdziwego libertyna).Żywych ludzi palono dla uzyskaniatłuszczu, który następnie przelewanodo beczek i sprzedawano (późniejsza metoda nazistów).Jakobini jako pierwsi usankcjonowali również dokładną i zaplanowanąeksterminację. Komisarz Wandei Jean Carrier wymyślił technologię(zwaną noyad) masowego i taniego pozbywania się ludności. Spuszczanopo prostu na rzekę Loarę spróchniałe i dziurawe barki (z prowizorycznymizatyczkami, wyjmowanymi później na środku rzeki), na których znajdowałysię setki ludzi. Topiono zarówno żołnierzy opozycji, jak i kobietyz dziećmi i kapłanów. W ten makabryczny sposób wymordowano tysiąceosób.W Wandei postrach budziły „piekielne kolumny" generała Turreau,które wsławiły się tworzeniem makabrycznych kompozycji z nagich ciałmartwych młodych kobiet i mężczyzn. Naczelnik miasta Cholet napisałw liście do Turreau, że podległe mu oddziały popełniły zbrodnie, doktórych zdolni nie byliby nawet kanibale. Wyjątkowo wstrząsający jestlist napisał generał Westermann do Komitetu Ocalenia Publicznego pozdławieniu rojalistów pod Savenay: „Wandea już nie istnieje! Umarła podciosami naszych szabel wraz ze swoimi kobietami i dziećmi. (...) Dziecistratowaliśmy końskimi kopytami. Wymordowaliśmy kobiety, aby niemogły dalej płodzić bandytów. (...) Ulice są zasłane trupami. Niekiedy420FRONDA 44/45

jest ich tak wiele, że ułożyliśmy z nich całe piramidy. (...) nie oszczędziliśmyżadnego. Trzeba by ich było nakarmić chlebem wolności, ale litośćnie jest cnotą rewolucji".To ostatnie zdanie idealnie opisuje późniejszą ideologię nazistów.W tym czasie w całej Francji nasiliły się bestialskie mordy i libertyńskiegwałty na duchowieństwie. Wokół gilotyn rozgrywały się szatańskie orgie.Rewolucjoniści tańczyli pijani w kałużach krwi. Współżyto ze zwierzętamiw przebraniu duchownych. Rewolucjoniści szczególnie upodobalisobie orgie seksualne z wykorzystaniem katolickich symboli. HistorykStanley Loomis pisze: „Kiedy się czyta o tamtym okresie, nie sposóboprzeć się wrażeniu, że starły się tam siły potężniejsze od tych, jakimirozporządza człowiek".Tuż przed straceniem królowa Maria Antonina pisała: „Umieram, wyznająckatolicką, apostolską i rzymską religię moich przodków. (...) Niemam nadziei na duchową pociechę, bo nie wiem nawet, czy jeszcze sąkapłani tej religii i czy nie naraziłabym ich na jeszcze większe niebezpieczeństwo".Delegalizacja chrześcijaństwa5 maja 1793 roku Terror wprowadził kalendarz republikański i uroczyścieogłosił zniesienie ery chrześcijańskiej. Nie tylko nakazano liczenie czasuod wcześniej ogłoszonego I roku Republiki, ale usunięto wszystkie nazwymiesięcy i dni. Podzielono miesiące na dekady, czyniąc co dziesiąty dzieńwolnym od pracy. Ten absurdalny kalendarz zawierał 12 miesięcy po 30dni plus 5 (6 w latach przestępnych) dodatkowych dni świątecznych, takzwanych dni sankiulotów. Miesiąc, zamiast na tygodnie, podzielono na3 dekady - po 10 dni. Każdy z 10 dni nazywany był po prostu liczebnikamiporządkowymi - pierwszy, drugi, trzeci itd. Zniesiono niedziele,a w miejsce świąt kościelnych wprowadzono święta narodowe z dniemzdobycia Bastylii jako najważniejszym. Zlikwidowano wszelkie odniesieniado świętych, zastępując je nawiązaniami do „dobrodziejstw przyrody".Wprowadzono więc „dzień rzepy", „dzień dyni" „dzień łopaty", „dzieńmotyki" itd.Jak pisze francuski historyk Jean-Francois Feyard: „Boże Narodzeniebyło niekiedy «dniem siarki» a niekiedy «dniem smoły». Francuzi jednakZIMA 2008421

używali tego kalendarza jedynie przypisaniu urzędowych pism, by zrobićwrażenie patriotów".Rewolucja stworzyła wiele nowychsłów. I tak m.in. sksiężyć sięoznaczało zostać księdzem, a predicantto ksiądz, który sprzeciwił siękolaboracji z reżimem. Wszystkiemiasta mające w nazwie Saint czyli„Święty" przechrzczono na świeckiew rodzaju: „Ukochane Góry", „KołyskiWolności" czy „Miasta Braterstwa" To samo dotyczyło ulic, np.Ulica Świętego Dionizego w Paryżu stała się Francjadą. Oficjalnie niszczonosymbole religijne i bezczeszczono cmentarze. Miejsce Boga zajęłatzw. „Najwyższa Istota", a legislatura uznała, że dozwolone jest kultywowanietylko natury i rozumu. Symbol katolicyzmu - katedrę Notre-Dame w Paryżu przemianowano na Świątynię Rozumu. Tydzień późniejKomuna Paryska zakazała w stolicy pogrzebów religijnych. Zamykaneświątynie przekształcano na knajpy dla pospólstwa, domy publicznei pogańskie miejsca kultu. W Saint Denis doszczętnie zniszczono królewskiegrobowce.Z czasem Komuna nakazała zamknąć wszystkie kościoły, a wiernychdomagających się możliwości uczestniczenia we mszy zamykać w więzieniujako wrogów rewolucji. Większość kolaborujących z reżimem księży„konstytucyjnych" porzucała stan kapłański, wygłaszając nonsensowneteorie o korelacji rewolucji z katolicyzmem.To szaleństwo trwało aż do ścięcia tyrana i konstruktora rewolucjiMaxymiliana Robespierre'a. Konwent, widząc niezadowolenie społeczeństwa,powoli zmierzał ku zaniechaniu tępienia chrześcijaństwa.MęczennicyProcesy beatyfikacyjne religijnych ofiar rewolucji mogły rozpocząć siędopiero po upadku terroru. Gdy gromadzono dokumenty wymaganedo otwarcia przewodów kanonizacyjnych, okazało się, że rewolucjoniściwiele z nich celowo zniszczyli. Okazuje się, że podczas krwawych dni422FRONDA 44/45

terroru kler w wyjątkowy sposób stawiał opór reżimowi i wielokrotniedawał dowód swojej świętości.Warto wspomnieć o szczególnie bohaterskiej postawie kobiecej częścikleru. Jedną ze wspólnot chrześcijańskich, która poświęciła swe życiedla wiary, było zgromadzenie sióstr karmelitanek bosych z Compiegne.W sierpniu 1790 roku, po napaści na klasztor, władza zarekwirowałacały majątek zakonu, a siostry zmuszono do zrzucenia sukien zakonnychi ucieczki. Zakonnice podzieliły się na cztery grupy, które znalazły schronieniew różnych domach w pobliżu kościoła, gdzie nadal prowadziłyreligijny tryb życia. Urząd przeoryszy pełniła Matka Teresa od św. Augustyna,która wystąpiła z inicjatywą złożenia ślubu męczeństwa za Francjęoraz w intencji ustania prześladowań Kościoła. Pozostałe siostry teżpostanowiły ofiarować swoje życie w tej intencji. Niedługo potem Terrorpojmał siostry i oskarżył je o przechowywanie broni dla wrogów rewolucji,utrzymywanie z nimi korespondencji, fanatyzm oraz posiadanie antyrewolucyjnychgodeł, czyli obrazków Serca Jezusowego.17 lipca 1794 roku karmelitanki zostały skazane na śmierć i przewiezionena gilotynę. Przełożona poprosiła katów, by mogła być ścięta jakoostatnia, aby móc wspierać i błogosławić swoje siostry. Ciężka podróżwozami trwała ponad godzinę, podczas której karmelitanki śpiewały Miserere,Salva Regina i Te Deum. Słysząc to, hałaśliwy i podekscytowanytłum nagle zamilkł. Była to sytuacja nadzwyczajna, gdyż do tej pory motłochradował się publicznymi egzekucjami synów i córek Kościoła. Tymrazem jednak ciżba zamarła w osłupieniu. U stóp gilotyny siostry wzniosłyoczy do nieba i odśpiewały Veni Creator Spiritus, po czym udzieliłyprzebaczenia katom. Dziesięć dni później, 27 lipca 1794 roku, straconyzostał Robespierre i era terroru zakończyła się.W podobny sposób co karmelitanki z Compiegne straconych zostało15 zakonie z Cambrai i Valanciennes, które również śpiewając pieśnireligijne, z godnością poszły na szafot. Wśród wielu bohaterskich postawwarto też wspomnieć o męczennikach z Rochefort. Otóż 827 duchownychpod pozorem wydalenia z kraju umieszczono na więziennychstatkach. Niedługo po odbiciu od brzegu zostały one zablokowane przezangielską flotę i do końca terroru pozostały na morzu. Duchowni masowoumierali na pokładzie z głodu, chorób i rąk strażników. Księży pozbawianoksiążek i wszelkich przedmiotów kultu. Zabijano za posiadanieZIMA 2008423

óżańców i modlitewników. Jednaknawet na tym pływającymłagrze słudzy Chrystusa potrafilisię wznieść ponad ateistycznyreżim. Postanowili oddać życieBogu jako „ofiarę całopalnąskładaną na ołtarzu wzniesionymprzez Opatrzność międzyfalami morza". Jeden z nich, kapucyno. Sebastian Francois, umarł w pozycji klęczącej z rozkrzyżowanymiramionami, półotwartymi ustami i oczami wzniesionymi ku niebu.Kiedy stracono Robespierrea, w samym Paryżu na egzekucję czekało7 tysięcy obywateli. W całym kraju podejrzanych o antyrewolucyjne zapędybyło 300 tysięcy ludzi.Do dziś rewolucja francuska stanowi natchnienie dla światowej lewicy.Przemilcza się jednak jej ludobójcze oblicze. Nie mówi się, że metodyfrancuskich rewolucjonistów w eksterminowaniu niewinnej ludnościwyprzedzały to, co później robili Lenin, Stalin czy Hitler. Istnieje międzynimi jednak pewna różnica, o której trafnie pisze Erik von Kuehnelt-Leddihn:„Rewolucja francuska różniła się jednak pod tym względemod rosyjskiej czy niemieckiej, ponieważ we Francji lud uczestniczyłw najpotworniejszych zbrodniach, podczas gdy w Rosji i w Niemczechproces zagłady odbywał się za zamkniętymi drzwiami albo w odległych«obozach». Rozeźlony motłoch, który zamordował księżniczkę de Lamballe,dosłownie wypatroszył i rozsiekał jej ciało. Z obciętej głowy, wargsromowych i wzgórka łonowego wykonano surrealistyczną makabrycznąkompozycję, którą osadzono na pice i «triumfalnie» poniesiono ulicamiParyża. Inkaust na Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela nie zdążyłjeszcze wyschnąć. Jak się zdaje, Karta Atlantycka stworzyła klimat polityczny,który zaowocował Dreznem, Hiroszimą i Nagasaki".ŁUKASZ ADAMSKI424FRONDA 44/45

AneksOto lista beatyfikowanych ofiar rewolucji francuskiej:Męczennicy z Angers - 99 osób (11 księży, 3 zakonnice - 2 szarytkii 1 benedyktynka oraz 87 osób świeckich, głównie kobiet, także matkiz dziećmi) - wspomnienie 1 lutego (beatyfikowani 19 lutego 1984 rokuprzez Jana Pawła II).Męczennicy z Rochefort - 64 osoby (61 księży i zakonników oraz 3 bracizakonnych) - wspomnienie 18 sierpnia (beatyfikowani 1 października1995 roku przez Jana Pawła II).Męczennice z Orange - 32 osoby (16 urszulanek, 13 sakramentek, 2 cysterkii 1 benedyktynka) - wspomnienie 9 lipca (beatyfikowane 10 maja1922 roku przez Piusa XI).Karmelitanki bose z Compiegne - 16 osób - wspomnienie 17 lipca (beatyfikowane27 maja 1906 roku przez Piusa X).Urszulanki z Valenciennes - 15 osób - wspomnienie 23 października(beatyfikowane 13 czerwca 1920 roku przez Benedykta XV).Męczennicy z Laval - 13 osób (beatyfikowani 19 czerwca 1955 rokuprzez Piusa XII).Męczennicy paryscy (zwani też męczennikami wrześniowymi) - 191osób (3 biskupów, 179 księży diecezjalnych i zakonnych, 2 diakonów,1 brat zakonny, 1 kleryk i 5 świeckich) - wspomnienie 2 września (beatyfikowani17 października 1926 roku przez Piusa XI).W watykańskiej Kongregacji Kanonizacji Świętych rozpatrywanych jestobecnie 13 spraw męczenników francuskich z lat 1790-1800, dotyczących541 osób. Oprócz nich pozostają tysiące anonimowych ofiar.Czy katolicy mogą obchodzić 14 lipca (rocznicę wybuchu rewolucji) jakoswoje własne święto?Ł.A.ZIMA 2008

W wierszu Kwiaty krwi czytamy: „W kręgu oddanych namludzi nazywają ją Gilotynieta. Jest kochanką poety obmywanychkrwią placów. Chodzimy razem pod gilotynę,gdzie leje się czerwone wino". W epoce Robespierreaistniały takie Gilotyniety. Najbardziej jaskrawoczerwonąbyła panna de Mericoure...ROBESPIERREW KSIĘŻYCOWYM ŚWIETLECZYLI MISTYKA TERRORUI JEGO RZECZYWISTOŚĆIWANKARABUTENKO426FRONDA 44/45

Znane wszystkim przezwisko Robespierre'a - Nieprzekupny - brzmiw miarę pokojowo w porównaniu z Brutusem (tak nazywał siebie ojciecautora Nędzników, kiedy w roli komisarza Konwentu zabijał księżyi chłopów Wandei w imię wolności, równości, braterstwa) oraz innymiteoretykami i praktykami terroru: Żelaznym Feliksem, KomendantemŚmierci, Czerwonym Dzwonnikiem czy wiecznie uśmiechniętym Murzynemz odeskiej CzeKa o pseudonimie Bielusieńki, którego specjalnościąbyło wyciąganie na wierzch żył więźniom.Ale już Puszkin, rozmyślając o Radiszczewie, powiedział, że „nie chciałsię on stać wyznawcą Robespierre'a, tego sentymentalnego tygrysa".Do owego epitetu nawiązał, niezależnie od Puszkina, Wasyl Różanów.Wpadając w zadumę nad mistycznymi właściwościami księżycowegoświatła, pisał: „Marzycielski początek jest zarazem okrutny: przecieżsentymentalizm Rousseau narodził furię terroru, tak jak sentymentalnybył i Robespierre... W marzeniach rodzi się ideał; a ideał ten zawszei w sposób szczególny urzeczywistnia się w oskarżycielskiej działalności.Ideał i «księżyc» nie znają kompromisów".Na samym początku bolszewickiego terroru Maksymilian Wołoszynnapisał wiersz, w którym znów pojawia się sentymentalna, księżycowo--tygrysia para: „W Montmorancy, gdzie wieje cień Rousseau, z kwiatkiemw dłoni spaceruje samotnie, przygotowując mowę o zaostrzeniu kar, NajwyższyKapłan - Mesjasz - Robespierre..."Można oczywiście zachwycać się przenikliwością i aforystyką rosyjskichpisarzy. Tym bardziej, że z fundamentalnymi- badaniami francuskichuczonych, którzy problematyce tej poświęcili całe życie, żadenz nich nie był zaznajomiony - może z wyjątkiem Wołoszyna, ale i on niemiał dostępu do wielu dokumentów. Okazuje się, że istnieje straszliwaprawidłowość w tym, co wiąże się z mistyką terroru. Właśnie nocami,nie zawsze, ale najczęściej, księżycowymi, zbierali się w swoim sztabieprzy ulicy Saint Honore terroryści-jakobini, żeby opracowywać planyzniszczenia cywilizacji, której było na imię Francja. W odróżnieniu odkordelierów, jakobini otwarcie żądali przelewu krwi. W pierwszej kolejnościżądali zabicia królewskiej pary, księży, szlachty, poetów, uczonych,pracowitych chłopów i rzemieślników, a także sędziów. Równocześnieniszczyli klasztory, kościoły, zabytki historii i pamięć o chwaleZIMA 2008427

przodków. Potem stworzyli republikański kalendarz i zamienili chrześcijańskieświęta na rewolucyjne. Cóż to za znajomy obraz!Francuzi, lekkomyślnie obchodzący każdego roku 14 lipca jako świętonarodowe, do tej pory nie znają ani realiów, ani mistyki terroru. Realiazaś były takie: komendant Bastylii markiz de Launay, dając wiarę słowuhonoru bandytów, że obrońcy twierdzy zostaną puszczeni wolno, otworzyłim wrota i w tej samej chwili został pozbawiony głowy. Jego głowęnasadzono na pikę i z chichotem obnoszono po pięknym mieście Paryżu.Obok niesiono głowę majora pełniącego służbę w Bastylii. Po drodzezabito jeszcze wojskowego lekarza, pewnego porucznika, powieszonodwóch inwalidów i dwóch żołnierzy; jednemu z nich przed egzekucjąodrąbano palce u rąk.Mistyka zaś była taka: Bastylia została wybrana jako pierwszy cel spiskowców,jako że swego czasu przebywał tam pod strażą Jacąues de Molay.Zamek Tempie zaś - stara rezydencja rycerzy templariuszy - stałsię dla odmiany więzieniem ówczesnej pary królewskiej i przedsionkiemszafotu.Do mistycznych momentów terroru należy też „sprawa naszyjnika"uwarzona przez siły zła niewiele lat przed „wielką" rewolucją, sprawa,która oficjalnie rozpoczęła się w 1785 roku i która zadała dotkliwy ciosidei monarchii oraz Kościoła. Warto wspomnieć, że uczestnikiem tychwydarzeń był „mag" i „hrabia" Cagliostro, któremu we Frankfurcie nadMenem miano wręczyć „mandat", by w imieniu zabitych templariuszydokonał zemsty.Ludziom nam współczesnym trudno jest uwierzyć w powstałą wówczas„religię szafotu". Szeroko rozpowszechnione było wtedy wyrażenie„Święta Gilotyna" Śpiewano wówczas pieśni na wzór litanii:Święta Gilotyno, obrończyni patriotów, módl się za nami.Święta Gilotyno, postrachu arystokratów, chroń nas.Droga machino, zmiłuj się nad nami.Zachwycająca machino, zmiłuj się nad nami.Święta Gilotyno, wybaw nas od naszych wrogów.„Drogą machinę" ostrzono nie tylko na dzień święta Najwyższej Istoty,obciągając ją błękitnym suknem i ozdabiając bukietami róż; w Paryżu428FRONDA 44/45

i departamentach tworzono symboliczną Górę, której podnóżek stanowiłygłowy „wrogów ludu".„Marzyciel" Jean-Jacques Rousseau był prorokiem najbardziej niszczycielskichteorii. Poprzednicy bolszewików - iluminaci Weishaupta (podziemnypseudonim Spartakus) zalecali nowym adeptom swojej sekty jakomateriał kształceniowy dzieła Rousseau. Uważam za niezbędne przytoczeniew tym miejscu cytatu z książki (przemilczanego dziś we Francji)Fabre-d'01iviera, który w swej pracy o Rousseau napisał: „Jego wola byłastraszliwą siłą. Ogłaszając najwyższą władzą Lud, stawiając tłum ponadprawem i podporządkowując mu sędziów oraz królów, a także naruszającautorytet duchowieństwa - rzucił ideę «umowy społecznej». Jeśli ustrójproponowany przez tego melancholijnego człowieka zostałby wcielonyw życie, rodzaj ludzki bardzo szybko stoczyłby się w stan pierwotnej natury,której fałszywe i chore wyobrażenie przedstawiał sobie Rousseauw najbardziej czarujących formach, podczas gdy w rzeczywistości nastałabyanarchia i dzikość. Choroba ta dotknęła także innego człowieka, alejako bardziej chłodnego i wyrachowanego, zaczął on urzeczywistniać to,co Rousseau miał w głowie. Tym człowiekiem był Weishaupt".W cudownym parku wErmonville, który po śmierci Rousseau stałsię miejscem pielgrzymek i gdzie znajduje się mauzoleum z napisem„Tu spoczywa Miłośnik Prawdy i Natury", wiele lat później Napoleonwypowie najbardziej szczere słowa w swoim życiu: „Przyszłe wieki powiedzą:czy nie lepiej dla pokoju ludzkości byłoby, gdyby nie istniałRousseau, ani ja".Napoleon znów prowadzi nas do Robespierre'a. Kiedy przyszły imperatorbył zwykłym Bonapartem, przyhołubił go młodszy z Robespierre'ów- Augustin. Dzięki jego protekcji młody oficer otrzymał możliwość przeprowadzeniawTulonie, który powstał przeciw dyktaturze jakobinów,kilku pacyfikacyjnych ostrzałów.Od tego zaczęła się napoleońska kariera. Zresztą z Tulonu kilka latpóźniej wyprawi się on do Egiptu... Zastanawiające, że w czasie szturmuna pałac Tuillerie 10 sierpnia 1792 roku (był to dzień, w którym monarchiazostała ostatecznie pokonana) Bonaparte nie wziął udziału w boju ani postronie rojalistów, ani po stronie buntowników. Wypowiedział wówczasznamienne słowa: „Wystarczyłyby dwie salwy kartaczy, żeby rozpędzić tęswołocz". Miał na myśli batalion marsylskich rozbójników - główną siłęZIMA 2008429

uderzeniową atakujących pałac. Nie mniej znamienny i pouczający jestfakt, że do upadku Robespierre'a przyłożyli dłonie przyjaciele Nieprzekupnego:płomienni rewolucjoniści Barras, Tallien, Fouche...Myślę, że nadeszłajuż pora, by ujawnić unikalny dokument. Zimą 1795roku (choć właściwiej byłoby powiedzieć: w miesiącu Nivose, w trzecimroku jedynej i niepodzielnej republiki) wydana została książka pt. Raportkomisji, której zlecono spis papierów znalezionych u Robespierred i jegowspółpracowników. Właściwie składał się z on z pełnej patosu i użalaniasię mowy obywatela Courtoisa, deputowanego z departamentu Aube.Jego tekst zajmował sto stron. Pozostałe trzysta stron to osobiste pismaRobespierrea i jego zwolenników: listy, rejestry szpiegów, spisy ludzioczekujących w więzieniu na karę śmierci, scenariusz zniszczenia Lyonuprzemianowanego przez jakobinów na „Wyzwoleńczą Komunę", opowiadaniakatów o swoich „osiągnięciach", hymny na cześć Robespierre'a.Nieprzekupny nawet nie przypuszczał, że zostanie strącony, inaczej postarałbysię zniszczyć tak bezcenne tropy. Można z pewnością skonstatować,że książka ta ujawnia oblicze Robespierrea - człowieka „księżycowegoświatła" oraz wyprowadza na jaw i na sąd Boży jego podwładnych:Lebona, Saint-Justa, Couthona, Fouche, Talliena, Barrasa.Na szczęście jednak to nie jedyna jej wartość. Kartkując „papieryznalezione u Robespierrea i jego współpracowników" nieustannie łapieszsię na myśli, a konkretniej na poczuciu, że to wszystko zdarzyłosię nie dwieście lat temu i nie we Francji. Z tych stron wyłania się jużukształtowana „stara gwardia" Ilicza i wodzowie, którzy po nim nastąpili.Przede wszystkim styl, a dokładniej zupełny brak stylu i otwarty cynizmwielu znajdujących się w książce wystąpień i deklaracji jest podobny jakdwie krople wody do wystąpień i deklaracji bolszewickich przywódców(wystarczy sięgnąć po Dzieła wybrane Dzierżyńskiego w dwóch tomachz 1977 roku czy pracę Etyka partyjna. Dyskusja z lat z dwudziestychz 1987 roku). Dziesiątki jakobińskich dyrektyw, wskazówek, uprzedzeń,gróźb i rozkazów zostało dosłownie skopiowanych. Podobieństwo polegajednak głównie na formie, w mniejszym stopniu na treści. W papierachRobespierre'a nie ma sekretów, nie ma cenzury, nie ma ani aluzji, ani podtekstów.To nie jest książka dla sowieckich propagandzistów. Natomiastkilka wydanych u nas w ostatnich latach książek pozwała przeprowadzić430FRONDA 44/45

ścisłą analogię. Mam na myśli zwłaszcza publikację tajnych dyrektywLenina i Trockiego, w których dają oni rady, jak organizować głód, rozstrzeliwać„burżujów i popów" rabować cerkiewne kosztowności, tłumićludowe powstania, krótko mówiąc: dokumentów opatrzonych gryfem„ściśle tajne": „W żadnym wypadku nie robić kopii, a każdy członek Politbiura(także tow. Kalinin) ma pisać swoje uwagi na samym dokumencie".Istnieje jednak dokument bez gryfu „tajne" godny tego, by zajmowaćmiejsce razem z papierami Robespierre'a. To Pieśni Czerwonego DzwonnikaWasyla Kniaziewa, wydane w 1919 roku nakładem PiotrogrodzkiejRady Deputowanych Robotniczych i Czerwonoarmijnych. Na okładcenapis „Księga ludu" i wyobrażenie jakby chłopa i jakby robotnika. Otwartymtekstem padają rymowane zachęty typu: „Chrońcie wodzów, komunardzi,chrońcie wodzów!... Przysięgamy na trupie zimnym swój groźnywykonać wyrok - pomścić się na złodziejach ludu! Niech żyje czerwonyterror! (z pieśni Oko za oko, krew za krew)... Drzyj, podły złodzieju - bliskijuż czas bezlitosnej zemsty. Nie ma dla was, wredne gady, przebaczenia- śmierć mordercom ludowych wodzów. Kopcie rów zakładnikom.Nikogo nie oszczędzimy z przeciwników! (z pieśni Na grobie Urickiego).Być może jakobińskie piosenki przypomniały „czerwonemu dzwonnikowi"wiersz Kwiaty krwi, w którym czytamy: „W kręgu oddanych namludzi nazywają ją Gilotynieta. Jest kochanką poety obmywanych krwiąplaców. Chodzimy razem pod gilotynę, gdzie leje się czerwone wino".W epoce Robespierre'a istniały takie Gilotyniety. Najbardziej jaskrawoczerwonąbyła panna de Mericoure...Wśród dokumentów, napisanych ręką samego Robespierre'a, znajdujemylistę osób, „posiadających talenty, większe lub mniejsze" (ayantdes talent plus on moins) - to sadyści nad sadystami: Coffinhal, Payan,Julien, Lacoste, Reverchon i inni. Sąsiedni rząd nazwisk konkretyzuje zasługikażdego: „Dumas - energiczny, wypełnia ważne funkcje; Cambon- czysty, dobry w administracji; Faure - z charakterem i zdolnościami;Fouquier-Tinville (główny oskarżyciel na wszystkich procesach) - dobrywe wszystkim, drogocenny w trybunale; Couthon - słaby, posłuszny, łatwyw kierowaniu, Fabre d'Eglantine - chytry oszust, Camille Desmoulines- słaby człowiek"...ZIMA 2008431

Co prawda, to prawda. Nie pasował do Nieprzekupnego. Nie zważającna to, że był świadkiem na ślubie Camille'a, Robespierre skazał go na gilotynę.A później jego żonę - Anne Lucile. Interesująca była charakterystykaBarrasa, późniejszego wszechwładnego rządcy Paryża i zwolennikaBonapartego: „rozpustnik, były szlachcic, bez majątku, nieumiarkowanyw brudnych rzeczach". Nie mniej ciekawa była ocena przyjaciela-nieprzyjacielaDantona: „Niebezpieczny człowiek" Prawdziwe arcydzieło gatunkuto charakterystyka przyszłego szefa napoleońskiej policji Fouche:„Skończony obrzydliwiec. Śledzić".Właśnie Fouche ze szczególnym okrucieństwem działał w Lyonie.„Główny egzekutor" jak go nazywali wśród ludu, codziennie wysyłał doKonwentu raporty z takimi frazami, jak ta: „Łzy radości spływają po mychpoliczkach, kiedy pod lufy stawiam jeszcze trzystu buntowników..."Tak, prawdę powiedział Rozanow: „Mimo wszystko rewolucjoniścito parszywy naród. Nie z powodu swych nieważnych twarzy, ale ze swejistoty. A dlaczego? Bo nie rozumieją Bólu. Nie rozumieją Śmierci. Nierozumieją Narodzin... Jeśliby rozumieli śmierć, to nie obnosiliby nabitejna pikę głowy markizy de Lamballe. «Dlatego że była arystokratką».Przecież arystokrata cierpi i umiera tak samo jak ja".Mówiąc o mistyce terroru, zadajesz sobie czasami pytanie: czy zdarzyłosię tak, że czyjaś „niewidzialna ręka" dosięgła samych złoczyńców?Nie ręka dzielnej dziewczyny Charlotty Corday, która zasztyletowałaMarata, lecz ręka Losu.Zdarzyło się tak: pewnej przepięknej nocy 1786 roku bawarska policjaznalazła trafionego piorunem Weishaupta, a w jego kieszeniachdokumenty ujawniające sekrety organizacji. Nie ma sensu dodawać, żerewizje i aresztowania, jakie po tym nastąpiły, nie zapobiegły wybuchowirewolucji trzy lata później.Jeśli chodzi o Robespierre'a, to został on pozbawiony głowy zanimjeszcze uderzył grom dziewiątego Termidora. Zaryzykowałbym nawetprzypuszczenie, że kiedy w rzeczywistości zawleczono go na szafot i katSanson realnie chwycił go, by za chwilę „kichnąć do koszyka" (żargonrewolucjonistów tamtej epoki), Robespierre nie zdawał sobie z niczegosprawy.Wiedział natomiast wszystko doskonale i czuł wszystko, kiedy pewnejnocy trafił do sekty, w której prorokowała półślepa Catherine Theo,432FRONDA 44/45

i kiedy na swe pytanie, dlaczego właśnie przed chwilą wymieniła jegoimię, otrzymał godną odpowiedź: „Zdejmij swoją maskę, Robespierre,pokaż nam bez peruki swoją głowę, którą Bóg powinien umieścić na pustejszali swej wagi. Głowa Ludwika XVI jest ciężka i tylko twoja głowamoże ją zrównoważyć".IWAN KARABUTENKOTłumaczenie: Jan Dembowski„Niezawisimaja gazieta", 2 czerwca 1999.ZIMA 2008

„Medycyna retrospektywna" miała nie tylko demaskowaćfałszywe przypadki opętań. Miała też ujawniaćprzypadki „histerycznej neurozy" w odniesieniu do wielkichświętych Kościoła, zwłaszcza mistyków, takich jakśw. Teresa z Avila, św. Jan od Krzyża czy św. Franciszekz Asyżu. Ich mistyczne uniesienia kwalifikowano jako„klaunizm".III REPUBLIKAPSYCHIATRYCZNACZYLI JAK ZE ŚWIĘTEGO ZROBIĆ WARIATAGRZEGORZKUCHARCZYK434FRONDA 44/45

Laicyzm naukowyObjęcie w 1876 roku teki premiera przez Julesa Ferry'ego zainaugurowałoepokę intensywnej polityki laicyzacyjnej w III Republice Francuskiej(której istnienie ogłoszono w Zgromadzeniu Narodowym większościąjednego głosu rok wcześniej). Priorytetem pierwszej fali laickiego ustawodawstwa(do połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku) było szkolnictwo,„wyrwane z okowów ciemnoty i zacofania", czyli radykalnie odseparowane(w sensie organizacyjnym, kadrowym i programowym) od Kościołai moralności chrześcijańskiej. Odtąd miała być jedna szkoła (republikańska)oraz jeden model wychowania (republikański). Przy czym Republikętraktowano synonimicznie z radykalnie antykatolickim programem politycznymoraz antykatolicką ideologią.Wśród elit rządzących i laicyzujących Francję nikt co prawda nieprzyznawał się do ideologii. Przecież cały projekt stworzenia nowej, laickiejFrancji oraz nowych, „republikańskich" Francuzów był traktowanyjako zwycięstwo nauki nad ciemnotą. Zanim w Rosji karierę (czytaj:spustoszenie) zrobił „socjalizm naukowy" podobną karierę (gdy chodzio moralne i duchowe spustoszenia) robił w III Republice „naukowy laicyzm"Naukową podbudowę dostarczał pozytywizm. Wyznawcami naukAugusta Comte'a byli wszyscy bez wyjątku autorzy i wykonawcy (na poziomierządowym i parlamentarnym) dechrystianizacyjnej polityki realizowanejod 1876 roku.„Naukowość" oznaczała przede wszystkim odejście od religii. Takątezę głosiła opublikowana na początku lat osiemdziesiątych XIX wiekurozprawa Ernesta Lesigne'a Lirreligion de la science („Areligia nauki").A czołowy francuski darwinista, Alfred Giard, stwierdzał w 1889 roku:„pośród najszczęśliwszych symptomów końca tego stulecia należy wymienićtendencję do stopniowego zastępowania nauką roli wypełnianejdo tej pory przez religię" 1 .„Naukowe" było wszystko. Przede wszystkim nauki ścisłe (od epokipozytywizmu przyjmuje się, że wyraz „nauka" jest synonimicznyz matematyką, fizyką czy biologią), ale również nauki humanistyczne.1H.W. Paul, The crucifix and the crucible: catholic scientists in the Third Republic,„The catholic historical review" 58,1972/1973, s. 200-201.ZIMA 2008435

„Naukowa" historia, tj. napisana w duchu republikańskim - a więc antykatolickim- miała udowadniać odwieczną wojnę „dwóch Francji" - jednejpostępowej, tolerancyjnej, „niosącej wolność przez barykady" (od hugenotówpoprzez autorów wszystkich rewolucji po 1789 roku) i drugiej- zacofanej, nietolerancyjnej, ostoi europejskiej reakcji i klerykalizmu(a więc Francja monarchiczna i katolicka).Nlepostepowy „dogmat wolnej woli"„Naukowa" a tym samym wspierająca dzieło „naukowego laicyzmu" weFrancji miała być również rodząca się właśnie w II połowie XIX wiekunowa dyscyplina wiedzy - psychiatria. Początki francuskiej psychiatriisięgają epoki II Cesarstwa (1852-1870) i związane są z osobą prof. AleksandraAxenfelda. Ten urodzony w Rosji uczony, deklarujący się jakowolnomyśliciel, podjął w 1865 roku serię wykładów na wydziale medycznymparyskiej Sorbony poświęconych osobie i dziełu Jeana Wiera. Bohaterwykładów był XVI-wiecznym lekarzem, który w epoce procesówo czary traktował jako umysłowe schorzenia przypadki zidentyfikowanewówczas jako demoniczne opętanie 2 .Jak przekonywał swoje audytoriumAxenfeld, Wier był pionieremna drodze postępu, jako reprezentantoświeconego i humanitarnego etosumedycznego zderzył się z „brutalnymfanatyzmem religii" 3 . Ten ostatni byłidentyfikowany przez wykładowcęprzede wszystkim z Kościołem katolickimoraz Inkwizycją, chociaż historycznaewidencja (przynajmniejgdy chodzi o epokę XVI-XVII wieku)dowodzi, że gros procesów o czaryprzeprowadzanych było w krajach2J. Goldstein, The hysteria diagnosis and thepolitics of antidericalism in late nineteenth- century France, „Journal of modern history" 54,1982, s. 224-225.4363Tamże, s. 225.FRONDA 44/45

protestanckich (przede wszystkimw północnych Niemczech), a hiszpańskaInkwizycja była jedną z pierwszychinstytucji, która sceptycznie odnosiłasię do oskarżeń o czary (których ofiarąbyły przede wszystkim kobiety) 4 .Zresztą ten protestancki fanatyzmw tępieniu „czarownic" przeniósł siędo Nowego Świata. Słynny przypadek„czarownic z Salem" wydarzył się przecieżw purytańskich koloniach w AmerycePółnocnej 5 .Powracając do Axenfelda, należystwierdzić, że odnotowywał on „znacznypostęp" który dokonał się w traktowaniuprzypadków obłąkania (jako schorzeń a nie działań demona) odczasów Jeana Wiera. Ale droga nie została zakończona. Pozostawał dousunięcia, według Axenfelda, jeszcze jeden dogmat - „dogmat wolnejwoli". Orzecznictwo sądowe, jak podkreślał, powinno podczas osądzaniaspraw porzucić ten „dogmat" i uznać „jako powszechnie spotykanąokoliczność - nieskończoną nierówność w zdolnościach jednostek doczynienia dobra i zła" 6 .Takie tezy Axenfelda (bardziej niż kłamliwa interpretacja historii polowańna czarownice jako dziedzictwa „fanatycznego" katolicyzmu) wywołałysprzeciw Kościoła, którego przedstawiciele zasiadali wówczas wewładzach wydziału medycznego Sorbony. Wykłady kontrowersyjnegouczonego - mające od początku charakter fakultatywny - zostały odwołane,a Rada Naukowa (Conceil academiąue) Uniwersytetu odrzuciław 1868 roku rozprawę doktorską P.J. Greniera, ucznia Axenfelda, któryw swojej tezie „Medyczno-psychologiczne studium ludzkiego wolnegoosądu" powtarzał poglądy swojego mistrza o „dogmacie wolnej woli"4H. Kamen, Inkwizycja hiszpańska, tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki,Warszawa 2005, s. 249-253.5P. Stawiński, Demonizm i czary w życiu społecznym purytanów amerykańskichokresu kolonialnego, Częstochowa 1997.6J. Goldstein, dz. cyt, s. 225.ZIMA 2008437

(równie wielkie powinowactwoduchowe odczuwał Grenierz Augustem Comte em - twórcąpozytywizmu) 7 .Kontrowersja urosła szybkodo rangi „sprawy". Tzw. sprawaAxenfelda i Greniera wzbudziłagłośne protesty obrońców „postępui nauki" czyli rozmaitychśrodowisk antykatolickich i wolnomyślicielskich(wolnomularskich).Oddany pozytywistycznejwizji nauki „Journal de medicinementale" zapytywał: „JakKościół śmie zakazywać tego?" 8 .Autorzy protestów - skądinądoddani całym sercem „sprawiewolności" - nie zauważali, żeakurat w tej sprawie obrońcą wolności (wolnej woli człowieka) jest atakowanyprzez nich Kościół i „klerykalizm" (tzn. katolicyzm).Cała „sprawa" oparła się nawet o Senat Cesarstwa, który debatowałnad petycją podpisaną przez ponad dwa tysiące obywateli - katolikówzaniepokojonych szerzeniem się „materialistycznych tendencji" na wydzialemedycznym Sorbony. Ton debacie nadał od początku Saint-Beuve,wolnomyślny pisarz, nie kryjący swojej przynależności do masonerii,który orzekł, że zajmowanie się petycją katolików byłoby repliką „smutnejbezradności Miltonowskiego szatana z Raju utraconego, który wygnanyna samotne wzgórze gada coś o wolnej ludzkiej woli i ostatecznymprzeznaczeniu człowieka, co jest kompletnie bez znaczenia" 9 . Saint-Beuveprzekonał większość senatorów, którzy postanawiali nie przesyłać petycjido rządu.789Tamże, s. 226.Tamże, s. 226.Tamże, s. 227.438FRONDA 44/45

Od świętego do histeryka - czyli „medycyna retrospektywna"Upadek w 1870 roku „klerykalnego" II Cesarstwa i nastanie sześć lat późniejlaickiej III Republiki otworzyły przed „naukową" - tzn. uprawianąw pozytywistycznym duchu - psychiatrią nowe perspektywy rozwoju.Nie tylko, gdy chodziło o badania kliniczne, ale jako narzędzie w toczącejsię walce o duchowe oblicze i tożsamość Francji.Najwybitniejszą postacią tej nowej psychiatrii był Jean Martin Charcot- piastujący w latach siedemdziesiątych XIX wieku urząd naczelnegolekarza w największym paryskim przytułku dla obłąkanych kobiet w Salpetriere.Głównym przedmiotem badań i czynności diagnostycznychCharcota była histeria. Wcześniej traktowana przez psychiatrów jako„medyczny kosz na odpadki, gdzie wrzuca się symptomy nie przypisanedo innych przypadków" 10 , dzięki Charcotowi została usystematyzowanai „unaukowiona"Naczelny medyk z Salpetriere wyodrębnił cztery stadia histerii:pierwsze charakteryzujące się „tonicznym usztywnieniem" następnie„klaunizm" albo „wielkie ruchy" trzecim stadium były „postawy pełnenamiętności" [attitudes pasionelles) - a więc ujawnianie skrajnych emocji.Ostatnim stadium było delirium objawiające się w niekontrolowanympłaczu lub śmiechu 11 .10Określenie użyte w połowie XIX wieku przez psychiatrę Charles'a Laseguea,zob. J. Goldstein, dz. cyt, s. 211.11Tamże, s. 214.ZIMA 2008439

Charcot nie krył swoich republikańskich i laickich sympatii. Często nawykładach drwił z „jezuiterii" uważając ją za pierwszorzędny rezerwuarswoich przyszłych pacjentów (pacjentek) 12 . W nadzorowanym przez siebieprzytułku Charcot jako kliniczne przykłady „histerycznego obłąkania"wskazywał pacjentki noszące Cudowny Medalik 13 . Pisarz AlphonseDaudet, który odwiedził Charcota w połowie lat osiemdziesiątych XIXwieku w jego gabinecie w Salpetriere, zauważył „na ścianach fotografie,prymitywne włoskie i hiszpańskie malowidła przedstawiające świętychpogrążonych w modlitwie, ludzi w ekstazie, konwulsjach, opętanych- wielką religijną neurozę [la grandę nevrose religieuse\" u .System Charcota był bowiem „przechowaną w kapsule XVIII-wiecznąwolteriańską mentalnością" 15 . Jak sam mówił o swoich pacjentkach:„wiele z nich byłoby spalonych w dawnych czasach, a ich choroba byłabywzięta za zbrodnię. Badanie tej choroby, obecnie i w przeszłości [podkr.G.K.], jest smutnym, ale i pouczającym rozdziałem ludzkiej myśli" 16 .1213141516Tamże, s. 229.Tamże, s. 228.Tamże, s. 237.Opinia J. Goldsteina w: tamże, s. 237-238.Tamże, s. 237.440FRONDA 44/45

To zwrócenie się w przeszłość jest tutaj godne podkreślenia, bowiemskoro (idąc w ślad za koncepcją Charcota) można wyodrębnić wyraźneprawa i symptomy kierujące histerycznymi zachowaniami, to można jezastosować nie tylko do czasów współczesnych, ale i przeszłych. EmileLittre - zafascynowany poglądami Charcota jeden z koryfeuszy francuskiegopozytywizmu - ukuł pojęcie „medycyny retrospektywnej" któramiała nie tylko demaskować fałszywe przypadki opętania 17 . Przypadki„histerycznej neurozy" miała również ujawniać i „ujawniała" w odniesieniudo wielkich świętych Kościoła, zwłaszcza mistyków - jak np. św. Teresyz Avila czy św. Jana od Krzyża (a wcześniej św. Franciszka z Asyżu),których mistyczne uniesienia kwalifikowano według schematu Charcotajako „klaunizm" (lub też attitudes passioneles) 16 ':Nieprzypadkowo metody „medycyny retrospektywnej" stosowanowobec osoby Joanny dArc (beatyfikowanej przez Piusa X, a kanonizowanejprzez Piusa XI), która w toczonej na przełomie XIX i XX wieku walce„dwóch Francji" była symbolem Francji katolickiej i monarchicznej.Rozmowy Joanny z Archaniołem Michałem, wzywającym ją do podjęciawalki o wolność Francji i o „powrót króla", były jednoznacznie kwalifikowanejako symptomy neurozy histerycznej.„Biblioteka Dlaboliczna"Jednym z uczniów Charcota był Desire Bourneville, który jako członekrady miejskiej Paryża patronował laicyzacji (dokończonej na początkulat osiemdziesiątych XIX wieku) zakładów leczniczych w stolicy Francji.Usunięcie zakonników i zakonnic ze szpitali odbyło się pod hasłem promowania„metody naukowej" kosztem „metafizycznego ducha", przy jednoczesnejkonstatacji, że „dobro publiczne różni się od chrześcijańskiegomiłosierdzia, jest narodową służbą, która musi być wykonana przez sektorobywatelski" 19 .W 1883 roku zlaicyzowano wszystkie paryskie szpitale (nowe kadrypielęgniarskie miały dostarczać powołane w 1878 roku z inicjatywy171819Tamże, s. 234-235.Tamże, s. 235.Tamże, s. 231.ZIMA 2008441

Bourneville'a „szkoły dla laickich pielęgniarek"). W tym samym rokuBourneville rozpoczął edycję dziewięciu tomów „Biblioteki Diabolicznej"(Bibliotheąue Diaboliąue), w której zgromadzono bogato ilustrowanefotografiami i rysunkami „dowody" istnienia histerii ujawniającejsię zwłaszcza w klasztorach jako doznania mistyczne 20 . Według autora„Biblioteki Diabolicznej" ukrycie histerii pod płaszczykiem mistycznychobjawień umożliwiło m.in. Kościołowi w XVI wieku „wsparcie doktrynyo Realnej Obecności [Chrystusa w Najświętszym Sakramencie]" 21 .Nic dziwnego, że tak „unaukowiona" psychiatria zaczęła robić karieręw III Republice. W 1876 roku na wniosek deputowanego GeorgesaClemenceau, zaczynającego swoją polityczną karierę w szeregach antykatolickichradykałów, utworzono na wydziale medycznym paryskiego2021Tamże, s. 235-236.Tamże, s. 236.442 FRONDA 44/45

uniwersytetu finansowaną z budżetu państwa „katedrę alienacji umysłowej[alienation mentale]". W 1882 roku rząd Leona Gambetty (autorasłynnego motta politycznego III Republiki: „klerykalizm - oto wróg!")utworzył z kolei katedrę chorób systemu nerwowego. Jej pierwszym szefemzostał Charcot 22 .Republika zna „swoich" uczonychNależy tutaj zauważyć, że uprawiająca kult nauki III Republika nie miałalitości dla tych naukowców, którzy nie podzielali laicyzującego zapału,albo - co gorsza - stali „po tronie ciemności". Dla nich droga awansuzawodowego była zamknięta. Przecież - jak pisano w prasie oddanej ideilaickiej republiki - „gorliwy katolik i dobry człowiek nauki - to są rzeczy,które nigdy nie idą w parze" 23 . Tak więc w 1882 roku odmówiono z tejwłaśnie przyczyny Edouardowi Branly'emu katedry fizyki medycznej naparyskim uniwersytecie, a jego kandydatura do Akademii Nauk aż do1911 roku była skutecznie blokowana, by zapobiec „triumfowi reakcji"Ta sama Akademia skutecznie sprzeciwiła się w 1909 roku inicjatywiesztokholmskiej Akademii Nauk, by Branly wraz z Marconim otrzymaliNagrodę Nobla w dziedzinie fizyki 24 .Podobny los był udziałem innego fizyka, profesora w Lille i Bordeaux.Pierre'a Duheme'a (1861-1916), któremu kolejne rządy przez ponad 20lat (od 1894 roku aż do śmierci uczonego) odmawiały prawa do objęciaprestiżowej katedry fizyki teoretycznej w College de France. Powód byłten sam: zaangażowanie się prof. Duheme'a po stronie prześladowanychprzez Republikę instytucji katolickiego wychowania i edukacji 25 .Nie można więc odmówić III Republice zaślepienia w uprawianiukultu nauki. Dokładnie potrafiła rozróżnić, kto jest „prawdziwym" naukowcem.Jak mówił klasyk: „była za, a nawet przeciw".GRZEGORZ KUCHARCZYK22232425Tamże, s. 232-233.Cyt. za H.W. Paul, dz. cyt, s. 198.O perypetiach Branly'ego zob. tamże, s. 198-199.Tamże, s. 202-211.ZIMA 2008

Lider Samopomocy Chłopskiej Stanisław Wojtowicztwierdził, że jego partia istnieje tylko po to, by prowadzić„obróbkę materiału chłopskiego" dla potrzeb komunizmu,po której „miał on być poddany pod bezpośredniewpływy i działalność KPP". Wojtowicz ilustruje to wyśmienitątrawestacją sowieckiego symbolu sojuszu robotniczo-chłopskiego- sierpa i młota, który na grunciepolskim przekształca się w topór i hebel. Hebel to partiakomunistyczna, która nadaje materiałowi ludzkiemupożądany kształt nowego człowieka, na swój obrazi podobieństwo zamieniając go w produkt ostateczny- homo sovieticus. Ale surowy materiał, w którym płynąjeszcze soki tradycji przekazanej przez pokolenia przodków,żywe zwłaszcza w warstwie konserwatywnych, katolickichpolskich chłopów, nie nadaje się do obróbki.Te drzewa należy najpierw ściąć - potrzebny jest więctopór, czyli partia quasi-ludowa.DARIUSZMAGIER444FRONDA 44/45

1.Symbole to archetypy kultury, podstawowe dane o stanie ducha danejgrupy ludzkiej, kondycji cywilizacyjnej. Niosą ze sobą ładunek emocjonalnyi informację. Bez bliższych wyjaśnień umiejscawiają reprezentantówdanego symbolu w świadomości społecznej, nierzadko przekraczającejramy państw czy kontynentów. Bo czyż potrzeba dodatkowych jeszczeinformacji w przypadku posłużenia się krzyżem, gwiazdą Dawida, półksiężycem,swastyką czy sierpem i młotem? Symbole stają się ikonami,znakami kulturowymi, herbami, które pierwotnie pozwalały rycerstwuw bitewnym zamęcie odróżnić swoich od obcych, a współcześnie skupiają(i odróżniają wśród masy ludzkiej) osoby podobnie myślące, czującei odbierające świat. Nierzadko potrafią oddać większą prawdę o danymzjawisku, niż wielostronicowe opracowania.2.Funkcjonuje w metodologii badań nad ruchem ludowym pewien PRL--owski paradygmat, który zawsze budził mój sprzeciw. I budzi nadal, ponieważpomimo cezury roku 1989 trwa w najlepsze, o czym przekonałemsię, próbując powalczyć z nim na łamach PAN-owskich „Dziejów Najnowszych".Niestety, traktująca o tym praca nie przebiła się przez skostniałącenzurę redakcyjną (zostanie opublikowana w 7. numerze pismaspołeczno-historycznego „Glaukopis"). Chodzi mianowicie o zagadnienietzw. radykalnych partii chłopskich, które pojawiły się w Polsce w okresiemiędzywojennym. Otóż studia nad zagadnieniem radykalnych partiichłopskich uparcie włącza się w zakres badań nad ruchem ludowym.Tym samym nadal pełną aktualnością metodologiczną mogą cieszyć sięZIMA 2008445

prace powstałe w okresie obowiązywania materializmu historycznego,by wymienić tylko takie spośród nich, jak Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej„Samopomoc" 1928-1931 Henryka Cimka (Lublin 1973), Rozwój organizacyjnyNiezależnej Partii Chłopskiej i Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej„Samopomoc" Henryka Słabka („Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego" nr6/1964) czy Kształtowanie się lewicy w ruchu ludowym w latach 1924--1931 Benona Dymka, (70 lat ruchu ludowego. Materiały z sesji naukowejzorganizowanej przez Zakład Historii Ruchu Ludowego przy NKZSL22-24 XI1965 r., Warszawa 1967). A przecież powstawały one w okresie,kiedy historiografia, niczym za panią matką, podążała drogą marksistowskiejmetodologii, zaś Lenin, pierwszy z wielkich XX-wiecznych zbrodniarzy,dowodził, że „w społeczeństwie opartym na walce klasowej nie mamiejsca dla «bezstronnej» nauki" 1 . Tym samym opracowania te tworzonebyły nie tyle przez historyków (albo nie tylko przez historyków), ale przezhistoryków-aparatczyków. Alain Besancon tę marksistowsko-leninowskądoktrynę wytłumaczy we właściwej sobie stylistyce: ,,[W komunizmie]uczony jest działaczem, ponieważ uczony i działacz jest uczonym z tejracji, że jest działaczem" 2 .12W. Lenin, Trzy części składowe marksizmu, w: Dzieła, 1.19, s. 1.A. Besancon, Świadek wieku, red. F. Memches, 1.1, Warszawa 2006, s. 55.446 FRONDA 44/45

3.Lata 1918-1920 przyniosły zwolennikom komunizmu dotkliwą porażkę.Oto zapowiadany przez projektantów nurtu moment urzeczywistnieniarewolucji socjalnej, do którego przyczynić się miał w Europie chaos związanyz przebiegiem i skutkami wojny światowej - nie nastąpił. W Polscedodatkowo boleśnie dotknęła ich porażka bolszewickiego najazdu,w trakcie której zdradziecko zwrócili się przeciwko własnemu państwui rodakom, wspierając sowieckiego agresora. Kolaboracja z Sowietamipodczas wojny polsko-bolszewickiej zdecydowała o losie KomunistycznejPartii Robotniczej Polski (późniejszej Komunistycznej Partii Polski)i innych komunizujących ruchów w Drugiej Rzeczypospolitej. Przylgnęłodo nich piętno zdrady, a sami przedstawiciele tej ideologii definitywnieskompromitowali się w oczach narodu. W efekcie przez cały okresmiędzywojenny skupiali się wokół nielegalnego stronnictwa politycznegostanowiącego de facto agenturę Związku Sowieckiego i przezeń utrzymywanego.4.Fakt ten zmusił centralę ruchu komunistycznego w Moskwie do przewartościowańw zakresie dotychczasowej działalności. Oto bowiem okazałosię mrzonką przekonanie, iż rewolucję może wzniecić (i wygrać) samatylko klasa robotnicza. Nieliczna w słabo uprzemysłowionej EuropieŚrodkowo-Wschodniej, a w dodatku zbyt mocno przesiąknięta ideą narodowąi niepodległościową, nie była w stanie unieść ciężaru rewolucji.Od sierpnia 1920 roku, w momencie krachu innej możliwości - zaprowadzeniakomunizmu drogą bolszewickiej ekspansji - stało się jasne, żeklasę robotniczą ktoś musi w tej nierównej walce z kapitałem wspomóc.Tylko w ten sposób można było marzyć o przejęciu władzy i zamianieustroju na dyktaturę proletariatu, czyli totalne rządy partii komunistycznejjako tegoż proletariatu uosobienie.Już w 1920 roku podczas II Kongresu Międzynarodówki KomunistycznejLenin wysunął hasło sojuszu robotniczo-chłopskiego*, który3W. Lenin, Dziecięca choroba „lewicowości" w komunizmie, Dzieła, t. 31, s. 1.ZIMA 2008 447

zaklęty w symbolice przetrwa w godle Sowietów do lat dziewięćdziesiątychXX wieku. Znany z czołówki Mosfilmu motyw robotnika i kołchoźnicystanie się nowym archetypem, komunistycznymi Adamem iEwą, pierwszymi rodzicami nowego człowieka, który narodzi się z tegozwiązku, zaludni ogromne obszary nowego raju i będzie go sobie czyniłpoddanym - człowieka sowieckiego. Nowym bogiem, kreatorem tychistot będzie zaś władza sowiecka uosabiana przez kremlowskiego genseka.Natomiast rolę węża-szatana, który kusił w biblijnym Edenie, zajmątu Hegel oraz intelektualiści - zombi zniewoleni jego ukąszeniem ipospołu kąsający wszystkich dokoła. Zew wodza rewolucji przekują wczyn komunistyczni programiści, których wysiłkiem pojawiają się wkrótcerewolucyjne programy agrarne. Pozostanie tylko przenieść je na gruntchłopski, gdzie ma się akumulować do momentu zwerbowania tej częścispołeczności do szeregów armii walczącej pod czerwonym sztandarem.Tak jak w ojczyźnie proletariatu, gdzie godło nań czekać będzie gotoweod punktu 0, czyli roku 1917. Namacalnym wyrazem sojuszu będziezaś tchnięcie życia w nową kreaturę sowieckiego doktora Frankensteina- Międzynarodową Radę Chłopską, którą oficjalnie powołał do istnieniaMiędzynarodowy Kongres Chłopski zorganizowany przez Sowietyw Moskwie w dniach 10-16 października 1923 roku.5.Otwarcie tamy dla komunistycznej fali mającej zalać polską wieś symbolizujesama zmiana nazwy kompartii w 1925 roku. Odnowiona, jużnie tylko „robotnicza", ale wręcz ogólnospołeczna, partia komunistycznadaje dyskretny znak, że jej nowi członkowie chłopskiego pochodzeniastaną się w niej równoprawnym partnerem proletariatu, z czasem wygospodarowującteż skrawek miejsca dla - dziwacznej lingwistycznie - inteligencjipracującej. Oczywiście nigdy to nie miało nastąpić, co pokazałozarówno funkcjonowanie nielegalnej struktury w okresie międzywojennym,jak i socjalizm realizowany w praktyce w Polsce po 1944 roku, kiedyto partia ludowa (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe) nadal była jedyniegorszą kompartią dla ludności wiejskiej, koncesjonowaną przez komunistów.Ze strony polskiej sekcji Kominternu, którą stanowiła KPP, była toli tylko czystej wody socjotechnika.448FRONDA 44/45

6.Ruszyła zatem na biedną polską prowincję armia tubylczych agitatorówopłacanych przez sowiecki lud pracujący miast i wsi, w znoju kładącypodwaliny pod państwo, które pół wieku z okładem później prezydentUSA określi trafnym mianem Imperium Zła. Nikt nie miał nad nami litości/My także jej mieć nie będziemy./ Nikt nie chciał nam ziemi dać- naszej własności,/ My sami co nasze weźmiemy - śpiewali kusicielskogłodnemu ziemi polskiemu, białoruskiemu i ukraińskiemu chłopu refrentzw. Pieśni Oraczy, zakazanej przez władze (jako wywrotowa), lansowanejjako hymn rewolucyjnej wsi 4 .7.W tym samym czasie na szczytach konspiracyjnej drabiny kominternowskiejsekcji polskiej trwała walka z wewnętrzną opozycją, negującąpotrzebę i sens utrzymywania osobnej struktury organizacyjnej dla rewolucyjnejludności chłopskiej 5 . Walka zwycięska, czego dowodem stałosię powołanie Niezależnej Partii Chłopskiej w listopadzie 1924 roku.Powołanie nie poprzez oddolną kreację, ale przez odgórny, pilotowanyprzez agentów KPRP, rozłam wewnątrz klubu poselskiego PSL-Wyzwolenie.Tacy rozłamowcy, jak Adolf Bon, Feliks Hołowacz, Antoni Szapiel,Sylwester Wojewódzki, Stanisław Ballin i Włodzimierz Szakun przewijaćsię będą odtąd w różnych odsłonach prokomunistycznego ruchu chłopskiego6 . Całą mocą zaangażują się weń Wojewódzki, Ballin i Hołowacz.Do tego stopnia, że w pewnym momencie wybiorą wolność za wschodniągranicą. Dwóch pierwszych zostanie złożonych w ofierze krwiożerczemubogu rewolucji pożerającemu własne potomstwo 7 . Hołowacz wyłgasię kilkuletnim pobytem w stalinowskich kazamatach; jego przeszłość4Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Sąd Okręgowyw Białej Podlaskiej, sygn. 785.5H. Cimek, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc" 1928-1931, Lublin1973, s. 13.6H. Cimek, Sojusz robotniczo-chłopski w Polsce 1918-1939, Warszawa 1989,s. 150.7ZIMA 2008Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 27.449

stanie na drodze wyjścia z nieludzkiej ziemi wraz z Armią Andersa. Wrócido Polski w 1946 roku, by radować się zwycięstwem ideologii własnejmłodości 8 . Szakuna dopadnie zazdrosny bożek konkurencyjnej ideologiineogermańskiej - zginie w obozie koncentracyjnym w Stutthofie 9 . JedynieSzapiela uratują działania rządu Drugiej RP, który wielokrotnymiaresztowaniami zniechęci go do antypolskich knowań 10 . Zanim to jednaknastąpi, potrzebna będzie delegalizacja NPCh przez władze. Osierocone,zbolszewizowane towarzystwo rozbiegnie się po limesie lewej strony scenypolitycznej. Jedni założą Radykalną Partię Włościańską Ziem Białoruskich,inni znajdą miejsce w Stronnictwie Chłopskim, jeszcze inni wesprąChłopską Partię Lewicową. Dopiero matczyna ręka kompartii, która naswoim siódmym zjeździe w lecie 1927 roku zdecydowała, że idea niosącychświatło komunistycznej propagandy na polską wieś za pośrednictwematrap samodzielnych partii chłopskich sprawdza się, i należy tewysiłki kontynuować. Pojawiły się projekty tworzenia kolejnych partii ludowych,które wykorzystałyby dawną strukturę, działaczy i formy organizacyjneNPCh. Pryncypałowie z KPP wskazywali również sposób, w jakinależało postępować przy powoływaniu tych podmiotów, czyli kontynuowanierozbijackiej roboty w istniejących, legalnych partiach chłopskich.Szczególnie narażone na te działania stało się Stronnictwo Chłopskie.Ze specjalnym zadaniem skierowany tam został Zygmunt Szymański,członek ścisłego kierownictwa KPP, oraz Stanisław Wojtowicz, którywziął na siebie zadanie wewnętrznego skłócenia członków StronnictwaChłopskiego i wyłonienie zeń nowej, stricte prokomunistycznej struktury.Posłużyła mu do tego animowana przezeń spółdzielnia ZwiązekSamopomocy Chłopskiej oraz jej prasowy organ - pismo „SamopomocChłopska" 11 .891011Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2, s. 546-547.Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, s. 385.Tamże, s. 386.H. Cimek, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc" 1928-1931, s. 16.FRONDA 44/45

8.Czas sprzyjał wewnętrznym sporom, bowiem na okres przełomu 1927i 1928 roku przypadła kulminacja kampanii wyborczej do parlamentuRP. Spółdzielnia Wojtowicza, a zwłaszcza jej gazeta, znalazły uznaniew oczach władz KPP. W styczniu 1928 roku na tajnym spotkaniu członkówKC kompartii oraz najaktywniejszych działaczy byłej NPCh postanowiono,że to właśnie struktura Wojtowicza zasłużyła na formalnei oficjalne kontynuowanie działalności. Nowemu stronnictwu nadanonazwę jednoznacznie kojarzącą się z organizacją założyciela, co miałoutrzymać przy niej dotychczasowych zwolenników i czytelników „SamopomocyChłopskiej", a jednocześnie w typowy dla komunistów sposóbsugerującą powszechność - Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc".W skład ZLCh „S" weszli (poza kierującymi rokoszem agitatoramiz KPP) rozłamowcy ze Stronnictwa Chłopskiego, głównie z województwalubelskiego, lwowskiego, kieleckiego i warszawskiego 12 .9.Paradoksalnie to Stanisław Wojtowicz, który formalnie do partii komunistycznejnie należał, najdokładniej wyłuszczył istotę tzw. radykalnychpartii chłopskich, jednoznacznie przekreślając możliwość snucia jakichkolwiektez o ich samodzielności czy niezależnej działalności. Bez ogródekstwierdzał, że jego partia istnieje li tylko po to, by prowadzić „obróbkęmateriału chłopskiego" dla potrzeb komunizmu, po której „miał on12Tamże, s. 33.ZIMA 2008451

yć poddany pod bezpośrednie wpływy i działalność KPP" 13 . Wojtowiczilustruje to wyśmienitą trawestacją sowieckiego symbolu sojuszu robotniczo-chłopskiego- sierpa i młota, który na gruncie polskim przekształcasię w topór i hebel. To stolarskie porównanie, prostota tej symboliki, najtrafniejoddaje cel, zadania i sens istnienia radykalnych partii chłopskichw międzywojennej Polsce. Hebel to partia komunistyczna, która nadajemateriałowi ludzkiemu pożądany kształt nowego człowieka, na swójobraz i podobieństwo zamieniając go w produkt ostateczny - homo sovieticus.Ale surowy materiał, w którym płyną jeszcze soki tradycji przekazanejprzez pokolenia przodków, żywe zwłaszcza w warstwie konserwatywnych,katolickich polskich chłopów, nie nadaje się do obróbki. Tedrzewa należy najpierw ściąć, odłączyć je od życiodajnych korzeni, którepompują weń to wszystko, co dla komunizmu nienawistne. Potrzebnyjest topór, czyli quasi-ludowa partia, która pod osłoną chłopskiej formyzdradziecko pozbawi ofiary atrybutów stojących na drodze bolszewizacji.„Nie zaczynajcie pracy od hebla, skoro istnieje topór!" - przestrzegałWojtowicz niczym nowy jakiś chłopski antyprorok 14 .Ten pseudobiblijny ton spodoba się zresztą komunistom, którzy zechcąpochwalić się Wojtowiczem na tzw. Europejskim Kongresie Chłopskimzorganizowanym przez Komintern w Berlinie w 1930 roku. SamoZLCh „S" nie przetrwa długo, władze zdelegalizują je w 1931 roku. StylistykaWojtowicza przyczyni się zaś do upadku również jego osoby. Odsuniętyza szerzenie tendencji sekciarskich od wpływu na działalność komunistówna wsi, opuszczony przez dawnych towarzyszy pożegna ziemskipadół w połowie lat trzydziestych XX wieku 15 .10.Uparcie utrzymuje się w polskiej historiografii jedna z najbardziej rozpowszechnionychdyrektyw metodologicznych PRL-u, zwana czynnikiemekonomicznym, która charakteryzuje się opieraniem wszelkich historycznychsyntez na szerokim ponad rzeczywiste potrzeby opisie sytuacji go-131415H. Cimek, Sojusz robotniczo-chłopski w Polsce 1918-1939, s. 35.H. Cimek, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc" 1928-1931, s. 260.Tamże, s. 309-310.FRONDA 44/45

spodarczej 16 . Zgodnie z doktryną marksistowską ma ona determinowaćwszelkie przejawy działalności ludzkiej w dziejach, co kolokwializuje potocznetwierdzenie, że to byt określa świadomość, a tym samym wpływana przyszły charakter tegoż bytu. Dyrektywa ta została przez historykówprzyswojona i, o dziwo, nie razi powszechnie nawet dzisiaj, po kilkunastulatach od oficjalnego zerwania z materializmem historycznym. Co gorsza,nie jest z nim nawet kojarzona. Można by rzec, że to kukułcze jajo komunizmupodrzucone metodologii historii. W naszych rozważaniach nadradykalnymi partiami chłopskimi ma ono kapitalne znaczenie, bowiempokutuje w postkomunistycznej historiografii teza, iż bieda polskiej wsiw latach dwudziestych XX wieku rodziła nasiona komunizmu, któremunadawano w ten sposób niejako polskie obywatelstwo. Z twierdzeniemtym nie sposób się jednak zgodzić. Co więcej, czas wreszcie odwrócićpeerelowski paradygmat obowiązujący siłą rozpędu we współczesnejmetodologii historii i tą drogą zakradający się do narracji historycznej- paradygmat badawczy związany z genezą rewolucyjnych stronnictwchłopskich. To nie fatalna sytuacja ekonomiczna polskiej wsi, która przyczyniałasię do radykalizacji chłopskich postaw, stanowiła przyczynykiełkowania idei komunistycznych - to agenturalny ruch komunistycznywykorzystywał radykalne nastroje biedoty wiejskiej do szerzenia wśródmas chłopskich swojej ideologii i tym sposobem zjednywania sobie zwolenników.Jeśli zaś się z tym zgadzamy, kolejnym krokiem powinno byćusunięcie zagadnienia radykalnych partii chłopskich z zakresu badańnad polskim ruchem ludowym, a włączenie ich w tematykę badawczązjawiska komunizmu w Polsce międzywojennej. Jakkolwiek bowiem zarównow programie PSL-Lewicy, jak i PSL-Wyzwolenie (a nawet PSL-Piast) w różnych okresach dawało się zauważyć tendencje lewicowe czywręcz antykapitalistyczne, nigdy jednak stronnictwa te nie były - tak jaktzw. radykalne partie chłopskie - transmiterami ideologii wrogiego państwana polską na wieś.DARIUSZ MAGIER16J. Topolski, Jak się pisze i rozumie historię, Warszawa 1998, s. 271.ZIMA 2008

Na kilka minut przed oficjalną zmianą wart, wyznaczonąna dwunastą, naziści ubrani w mundury wartownikówpaństwowych zaatakowali biuro kanclerza i gdy próbowałuciekać, strzelili do niego. Dollfuss upadł na podłogę,gdzie leżał przez kilka godzin i śmiertelnie krwawił.Prosił swoich zabójców, by posłali po księdza i lekarza,aie zlekceważyli obie Jego prośby.WIEDEŃ 1934:MIĘDZY DWOMASOCJALIZMAMIALICE VON HILDEBRAND454FRONDA 44/45

„Osobiście jestem przekonany, że gdy kiedyś w przyszłości zostanie napisanaintelektualna historia Kościoła katolickiego XX wieku, Dietrich vonHildebrand będzie uznany za jedną z najwybitniejszych postaci naszychczasów", napisał swego czasu kardynał Joseph Ratzinger o człowieku, któregopapież Pius XII nazywał wprost „dwudziestowiecznym DoktoremKościoła". Dietrich von Hildebrand (1889-1977), wybitny katolicki filozofi teolog uczeń Edmunda Husserla, Maxa Schelera i Adolfa Reinacha,w wieku 25 lat nawrócił się na katolicyzm. Był zdecydowanym przeciwnikiemnarodowego socjalizmu, co spowodowało, że aż czterokrotnie musiałuciekać przed nazistami: w 1923 roku z Monachium, w 1933 z Niemiec,w 1938 z Austrii i w 1940 z Francji. Po swej ucieczce z Niemiec do Austriizałożył antynazistowskie (i antykomunistyczne) pismo „Der ChristlicheStdndestaat" i został jego redaktorem naczelnym. Występował wówczaszdecydowanie przeciwko dwóm socjalizmom: narodowemu i międzynarodowemu.Uzyskał w tym pomoc austriackiego kanclerza Engelberta Dol-Ifussa, który sprzeciwiał się Hitlerowi, ale został zamordowany podczasnazistowskiego zamachu stanu. Ten właśnie okres życia Dietricha vonHildebranda, który przeżył w 1934 roku w Wiedniu dwie socjalistycznerewolty, opisuje wdowa po nim - Alice von Hildebrand.Czasopismo otrzymało nazwę „Der Christliche Standestaat"(dosł. „Chrześcijańskie państwo stanowe"). Nazwy tej nie wybrałDietrich. Chciał tytułu, który by otwarcie nawiązywał dostanowiska antynazistowskiego, ale musiał ulec naciskom FriedrichaFundera, redaktora naczelnego czasopisma „Reichspost". Dietrich spotkałsię z Funderem podczas swojej pierwszej wizyty w Wiedniu w sierpniu1933 roku. Kiedy Dietrich powiedział mu, że ma nadzieję przenieśćsię do austriackiej stolicy, Funder przyklasnął. Opublikował w sierpniowymnumerze „Reichspost" z 1933 roku artykuł napisany przez Dietrichawe Florencji, zatytułowany Wielka godzina Austrii, który był w pewiensposób streszczeniem jego przyszłych planów 1 .1Dietrich von Hildebrand, ósterreichs grosse Stunde, „Reichspost" nr 231 (20sierpnia 1933), s. Inn.ZIMA 2008455

Pierwszym problemem, jaki należało poruszyć z EdmundemWeberem, była kwestia płacy. Weber oferował Dietrichowiwynagrodzenie w wysokości sześciuset szylingów miesięcznie.W sposób dla siebie charakterystyczny Dietrich przypomniał Weberowi,że już obiecano mu pieniądze na sześć miesięcy z funduszu na nieprzewidzianewydatki. Czy powinien otrzymywać pensję, gdy jednocześniedostawał pieniądze z funduszu? Weber był wyraźnie zaskoczony jegoprostolinijnością. „Ale stoi pan na czele czasopisma i zasługuje pan nawynagrodzenie" - powiedział.Wówczas von Hildebrandnakłonił Webera, aby poparłpowołanie na jego asystentaKlausa Dohrna, który współpracowałz nim nad planemczasopisma. Poprosił dlaDohrna o pensję w wysokościpięciuset szylingów, co byłodużą sumą jak na początkującegow dziedzinie dziennikarstwa.Weber był równieniechętny, co zdziwiony. Niechętny, ponieważ uważał, że w celu promocjimagazynu korzystniej byłoby powołać na stanowisko obywatela austriackiego,a zdziwiony, ponieważ uważał, że zaproponowana pensja jestzbyt wygórowana jak na nieznanego młodego dziennikarza. Weber jasnodał do zrozumienia, że nie aprobuje takiego układu. Dietrich wiedziałjednak, że słowo „skąpstwo" nie występowało w słownictwie Klausa i żenie podoła, żyjąc z mniejszej pensji. Aby rozwiązać patową sytuację i kuzdumieniu Webera Dietrich zaproponował, że Klaus będzie otrzymywałsześćset szylingów i że on sam dostanie zapłatę pięćset szylingów. Weberzrozumiał, że nie ma do czynienia z „dzieckiem tego świata" Z westchnieniemzgodził się na jego prośbę.Dietrich przekonał również Webera, że potrzebna jest muMarguerite Solbrig w roli sekretarki. Marguerite była Żydówką,chociaż jako dziecko została ochrzczona jako protestantkai wstąpiła do Kościoła katolickiego w roku 1919. Dietrich wiedział, żejeśli Marguerite pozostanie w Niemczech, to nieuchronnie trafi do obo-456FRONDA 44/45

zu koncentracyjnego. Jej życie było jawnie zagrożone. Przekonał ją, abyprzeniosła się do Wiednia, dokąd przybyła na początku 1934 roku. Jejprzyjazd okazał się błogosławieństwem zarówno dla Dietricha, jak i dla„Der Christliche Standestaat". W jej przypadku miał kogoś, komu mógłbezgranicznie ufać i kto w pełni rozumiał wagę jego misji.Pierwsze tygodnie w Wiedniu były okropnie gorączkowe. Dietrichmusiał zorganizować wydanie czasopisma, co nie było zadaniem łatwym.Musiał także powołać pracowników, wynająć miejsce na prowadzenie biznesui znaleźć drukarza. Ponadto musiał nadzorować roboty wykonywanew mieszkaniu, które znalazł, nim mógł się do niego przeprowadzićwraz ze swoją rodziną (pomimo swojego uroku mieszkanie nie miałotoalety). Nie był taką osobą, której tego typu działalność przychodziłałatwo, ale wiedział, że musi to zrobić. Wypełniał misję powierzoną muprzez Boga i kierowało nim poczucie obowiązku. Jednak przeszkody byłyogromne. Nie był typem organizatora. Musiał polegać na współpracownikach,których skuteczność i wiarygodność były często dalekie od tego,czego miał prawo oczekiwać. Niektórym brakowało bezinteresownegooddania wymaganego w tego rodzaju pracy. Nieraz nie wykonywano jegopoleceń, a jednak oficjalnie był odpowiedzialny za wydawanie tygodnika.Z powodu swojej serdeczności i lekceważenia konwenansów nie potrafiłpodkreślać swojego autorytetu i jego podwładni, świadomi tej słabości,często nadużywali jego uprzejmości. Nie wszyscy rozumieli pracę w „DerChristliche Standestaat" jako moralne i religijne powołanie. Dla niektórychbyły to względy polityczne, dla innych sposób zarobienia pieniędzyna życie.Każdego miesiąca Dietrich musiał czekać w kolejce do biura EdmundaWebera. Było to nie tylko upokarzające, ale i kosztowałowiele czasu i energii, które mógłby wykorzystać w innym celu.Ale przyjmował wszystko jako cenę, jaką musi zapłacić za wypełnienietego, co uważał za swoją misję. Mimo wszystkich piętrzących się trudnościpierwszy numer czasopisma ukazał się na początku grudnia 1933roku.Wyjątkową cechą „Der Christliche Standestaat" było to, że atakowałojednocześnie nazizm i komunizm. Było to konieczne: liczni ludzie zostawalinazistami, ponieważ sprzeciwiali się komunizmowi, a inni zostawalikomunistami, ponieważ nienawidzili nazizmu. Zamieszanie byłoZIMA 2008457

ogromne i trzeba było koniecznie pokazać, że obie te ideologie są przecieżrównie trujące i źe wyrastają z tych samych korzeni: ateizmu, antychrześcijaństwa,triumfu brutalnej siły, totalitaryzmu i pogardy dla godnościi praw jednostki 2 .(...) Oddźwięk na czasopismo był bardziej wrogi, niż Dietrichprzewidywał. Wielu ludzi uważało go za pesymistycznegouchodźcę, proroka klęski, którego ostrzeżenia zakłócały radosneżycie stolicy Austrii. Był niepożądaną Kasandrą, kimś, kto psułdobrą zabawę. Niektórzy złapali „wirusa nazizmu" i przeciwstawiali sięDietrichowi od samego początku. Niektórzy uważali nazizm za przejaw„ducha świata" i byli przekonani, że sprzeciw wobec tego historycznegoprądu jest równie bezużyteczny, co pozbawiony sensu. W końcu antysemityzmszerzył się w niektórych austriackich kręgach, które nie przyjmowałyżyczliwie nieustępliwego potępienia przez von Hildebranda antysemityzmujako sprzecznego z chrześcijaństwem. Szokujący wypadekwydarzył się, kiedy Dietrich, zaproszony do seminarium, aby wygłosiłodczyt, grzmiał przeciwko antysemityzmowi, podkreślając jego całkowitąniezgodność z autentycznym obliczem Kościoła katolickiego. Ku jegowielkiej konsternacji kilku kleryków po prostu opuściło salę. Nigdy niezaproszono go tam z wykładem ponownie 3 .Dietrich von Hildebrand nie szedł na żadne kompromisy. Nierozwadniał swojego przesłania. Szerzył prawdę w porę i niew porę. Popierało go wielu serdecznych zwolenników jego dzieła,natomiast inni go nienawidzili. Antyklerykalni, niepraktykujący katolicy,pronaziści, komuniści, antysemici - ci wszyscy traktowali go jakoczłowieka niebezpiecznego, którego działalność powinno się ukrócić.Otrzymywał liczne anonimowe listy, niektóre jedynie obelżywe, innez pogróżkami, nawet sugerujące, że powinien być powieszony „na swoichwłasnych jelitach".2Zob. artykuły w „Der Christliche Standestaat" oraz: R. Ebneth, Die ÓsterreichisheWochenschrift „Der Christliche Standestaat", Mainz 1976, s. 83.3Lśon Bloy: „Antysemityzm, całkowicie nowożytny wynalazek, jest najgorszympoliczkiem, jaki nasz Pan otrzymał w twarz podczas swojej Męki, która wciąż trwa; jestto najkrwawszy i niewybaczalny policzek, ponieważ przyjmuje go na twarz swojej Matkii z rąk chrześcijan", w: Das Mysterium Israels, red. J. i R. Maritain, s. 301.45g FRONDA 44/45

(...) W roku 1934 Austrią zaczęły wstrząsać politycznerozruchy socjalistyczne. W lutym, niczym gromz jasnego nieba, socjaliści pod przywództwem dr. OttoBauera wywołali w Wiedniu rewolucję (czwartą, którejświadkiem był Dietrich). Mając dostęp do tajnego składubroni, zaczęli strzelać na ulicach. Dollfuss uczyniłwszystko, co w jego mocy, by negocjować z buntownikami. Obiecał imcałkowitą nietykalność i błagał, żeby dla dobra kraju zaprzestali strzelaniny.Jednak nie chcieli słuchać żadnych argumentów. Co miał począć Dollfuss?Jako głowa państwa musiał zapewnić obywatelom bezpieczeństwo.Nie mógł w żadnym razie pozwolić na przedłużanie tego bezsensownegozabijania. Na dachach i w oknach znajdowali się snajperzy socjaliścii nikt, kto ośmielił się wyjść na ulicę, nie był bezpieczny. Kompletniewbrew swojej woli Dollfuss wezwał armię do stłumienia rebelii i w ciągukilku dni przywrócono spokój. Dr Bauer uciekł z kraju. Nieuchronnie poobu stronach były ofiary. W trakcie religijnego nabożeństwa żałobnegow kościele św. Michała Dietrich głęboko wzruszył się słowami wypowiedzianymiprzez kanclerza, który głosił pokój i pojednanie oraz zapewniało swoich modlitwach za tych, którzy stracili życie: czy to żołnierzy, czysocjalistów. Następnie Dollfuss ogłosił ogólną amnestię.Jakiekolwiek skargi wnosiliby robotnicy, którzy wzniecilirewolucję, powinni sobie uświadomić, że w czasie,gdy jednym wielkim zagrożeniem był narodowy socjalizm,wszelkie niepokoje w Austrii musiały osłabić rządi być na rękę Hitlerowi. Nie było nic, czego Hitler niepragnąłby bardziej niż niepokojów w Austrii. Dałybymu „prawomocny" pretekst do inwazji na ten mały i praktycznie bezbronnykraj. Z tego powodu wielu socjalistów było przeciwnych buntowi,ale ich stanowisko zostało przegłosowane jednym głosem.Konsekwencje stłumienia rewolty były dla Dollfussa poważne. Prasanie omieszkała nazwać go „mordercą". Jacąues Maritain, który dwamiesiące wcześniej wyraził w obecności Dietricha swój podziw dla kanclerza,był teraz oburzony tym, jakimi metodami poradził sobie z kryzysem.Kanclerza zakwalifikowano jako złego dyktatora, który bezlitośnieZIMA 2008 459

zdeptał robotników. Maritainzorganizował w Paryżuprotest i zebrał podpisy(co ciekawe, GabrielMarcel 4 odmówił podpisaniadokumentu).Dzisiaj podręcznikihistorii oraz encyklopedieprzedstawiają Dollfussajako niedemokratycznego,autokratycznego i bezwzględnegoszefa państwa.Należy mieć nadzieję, że z czasem historycyprzywrócąmu dobrą reputację,rzucając światłona straszliwą różnicę pomiędzy totalitaryzmem i autorytaryzmem. Wpierwszym przypadku prawa osoby są bezlitośnie deptane. Uważa się ją zaniewolnika Lewiatana zwanego państwem, do którego należy duszą i ciałem.Rząd autorytarny zaś ogranicza się do sfery ściśle politycznej. W sytuacjachkryzysowych głowa państwa otrzymuj e nadzwyczaj ne uprawnienia,które umożliwiają jej przeforsowanie szybkich decyzji, które w powolnymdemokratycznym procesie argumentów i kontrargumentów okazują sięniemożliwe. To prawda, że Dollfuss przewodniczył rządowi autorytarnemu.Ale jak wyznał swojemu bliskiemu przyjacielowi Gottfriedowi Domanigowi,uważał to za swoje tragiczne fatum, że chociaż był w duszy demokratą,to musiał odgrywać rolę „dyktatora" Będąc człowiekiem miłującympokój, został zmuszony do wezwania armii, aby stłumiła rewoltę. Człowiekz misją historyczną (a Dollfuss otrzymał taką misję) często jest zmuszonydo roli całkowicie przeciwnej niż jego zasadnicze stanowisko i najgłębszedążenia.4Gabriel Marcel (1889-1973), filozof francuski, dramaturg i krytyk, nawrócił się nakatolicyzm w roku 1929. Podzielał wiele politycznych przekonań von Hildebranda.460FRONDA 44/45

W książce poświęconej Georges'owi Bernanosowi 5znalazłamartykuł nakreślający porównanie między tym słynnym francuskimpisarzem, dobrze znanym ze swoich zdecydowanychpostaw politycznych, jakie zajmował, a Joanną d'Arc, uroczą, łagodnądziewicą z Domremy, która usłyszała głos wzywający do wyruszenia nawojnę - bouter les Anglais hors de France - do stoczenia zaciekłych bitewi oglądania straszliwego rozlewu krwi, aby wypełnić misję, której nigdyby się nie podjęła i która kosztowała ją życie. Analogicznie Dollfuss byłczłowiekiem pokoju, który został wezwany do walki. Znalazł się w dramatycznejsytuacji, która usprawiedliwiała postawę, jaką zajął, i wiedział,że zajmując taką postawę, wystawia się na niesprawiedliwe zarzuty.Któregoś dnia historia być może przyzna, że wielkość Dollfussapolegała na tym, że jasno dostrzegł „wezwanie chwili" przeciwstawiającsię ohydzie narodowego socjalizmu, podczas gdywiększość polityków cierpiała na ostry przypadek ślepoty moralnej. Zostałpowołany do poświęcenia się tej wielkiej politycznej misji, a to uniemożliwiłomu przyjrzenie się innym sprawom, bardzo bliskim jego sercu.W końcu był on jedynym mężem stanu w Europie w tamtym czasie, którywykazał się pełną przenikliwością i zapłacił za to życiem. Hitler nie miałpowodów, by zlecić zamordowanie Chamberlaina - tego pełnego dobrychchęci, ale żałośnie ślepego polityka, który łykał w całości kłamstwaw roku 1938 serwowane mu w Monachium przez Hitlera.Oto co miał do powiedzenia Chesterton o tym epizodzie w życiuaustriackiego kanclerza: „Przeciwko tej pogańskiej hordziewystąpił Engelbert Dollfuss, skromny człowiek biednego, wiejskiegopochodzenia, kierowany odwiecznym instynktem tego pochodzenia,gotowy na wszystko, by ocalić resztki rzymskiej cywilizacji Niemiec"Odnosząc się do rewolucji socjalistycznej, napisał:„Powiem tylko tyle, że dowolny osąd w tej sprawie nie ma żadnejwartości, jeśli nie staje w obliczu fundamentalnego faktu, że byłoto rozprawienie się z buntem w czasie wojny. Przyznać, że Dollfusswalczył na dwa fronty, to oczywiste, ale niewystarczające. Byłaustriackim patriotą, katolikiem poważnie liczącym się z postulatami5Georges Bernanos, red. A. Beguin, Neuchatel 1949.ZIMA 2008 461

proletariatu, ale od tyłu zaatakowali go komuniści - w tym samymmomencie, gdy bronił swojego własnego kraju przed tyranami,którzy ciemiężyli wszystkich, również komunistów. [...] Nic niebyłoby bardziej typowe dla tradycji sięgającej odległych czasów niżopowieść o karle, który prowadził armie broniące głupich olbrzymówz niemieckich lasów. Ale to, czy będzie, czy nie będzie się go pamiętaćna ziemi, ma dla niego małe znaczenie. Chociaż ta świnia, która ponim deptała, wzbroniła mu nawet księdza, to wiemy, jakiego imieniawzywał, kiedy umierał" 6 .Krótkotrwała rewolta socjalistyczna znacznie osłabiła pozycjęDollfussa. Nieświadomie socjaliści poszli Hitlerowi na rękę.Osłabili popularność austriackiego kanclerza, wzmacniając imperialistyczneplany nazistów wobec Austrii. Los Dolltussa był przesądzony.Uniknął już zamachu w październiku 1933 roku. Było jasne, żewrogowie mieli zamiar dokonać kolejnej próby.Ale trzeba tutaj wspomnieć kolejne nieszczęśliwe zdarzenie.Zdecydowano, że karę śmierci, która w Austrii została zniesiona,powinno się przywrócić w celu powstrzymania serii czynnychnapaści - wszczynanych, rzecz jasna, przez nazistów - które się wówczasmnożyły. Wydawało się, że ten krok stanowi rozsądną odpowiedź. Alekiedy Weber powiedział Dietrichowi, że ma nadzieję, iż pierwszym złapanymwinowajcą będzie komunista, a nie nazista, Dietrich się zasmucił.Weber wyraźnie się obawiał, że jeśli pierwszą ofiarą tego nowego prawabyłby narodowy socjalista, wywołałoby to oburzenie w Niemczechi wzrost politycznego napięcia pomiędzy obydwoma krajami. Dietrichaten argument w żadnej mierze nie przekonywał. Było oczywiste, że nienawiśćHitlera do austriackiego kanclerza była tak wielka, że cokolwiekby Dollfuss zrobił lub nie zrobił, stałoby się przedmiotem nieustającejkrytyki. Państwa totalitarne mają swoje plany i naiwnością jest przyjmować,że ich postępowanie dyktowane jest działaniami państw ościennych.One idą bezwzględnie swoim kursem.6IheDeath of Dollfuss, w: The End ofthe Armistice (1940), przedruk: The CollectedWorks ofG.K. Chesterton, t. V, San Francisco 1987, s. 574-575.462 FRONDA 44/45

Tak się tragicznie złożyło, że pierwszym złapanym kryminalistąnie był ani nazista, ani komunista, ale podpalacz. Kierowanyzemstą spalił szopę. Oczywiście taki postępek, choć godny ubolewania,nie zasługiwał na karę śmierci. Ale austriackie sądy wydawałysię zadowolone, że znalazły winowajcę, który nie był nazistą i wobecktórego można było zastosować nowe prawo. Dollfuss był nieszczęśliwyz powodu tego wyroku, ale myślał, że jego obowiązkiem jest dopuścićdo jego wykonania. Modlił się żarliwie za skazanego, ale postanowił niezmienić zasądzonej kary. Dietrich wychodził z siebie: ta oburzająca niesprawiedliwośćniezmiernie go przygnębiała. Ponadto, pomijając kwestięmoralną, Dollfuss robił poważny błąd. W dniu, w którym ten nieszczęśnikstracił życie, razem z Dietrichem i Gretchen spędzali wieczór Matajai Oberst Barn, oboje równie przerażeni losem podpalacza. Bez wątpieniabył winien, ale pomiędzy popełnionym przez niego przestępstwem a karąziała dramatyczna dysproporcja. Ani gospodarz, ani jego goście nie potrafilipogodzić się z raison d'etat ani usprawiedliwić niesprawiedliwości.To był smutny wieczór.Śmiertelna nienawiść, jaką naziści żywili wobec Dollfussa,nie słabła i 25 lipca 1934 roku podjęli w końcu działania.Tego dnia wczesnym rankiem Dietrich złożył jakzwykle swoją comiesięczną wizytę Weberowi. Ten ostatnipowiedział mu, że kanclerz jest bardzo zadowolonyz jego pracy i że w dowód wdzięczności przeznaczył dla niego dodatkowąsumę, aby umożliwić Dietrichowi i Gretchen wyjazd na dobrze zasłużonewakacje. Uszczęśliwiony wiadomością, że człowiek, dla którego miał takgłęboki szacunek, był zadowolony z „Der Christliche Standestaat" Dietrichruszył do domu, by podzielić się dobrą wiadomością z Gretchen.Wdzięczność Dollfussa, bardziej niż pożądane pieniądze, była dla niegopociechą i balsamem na jego duszę.Wkrótce potem otrzymał telefon od księdza Johna Ósterreichera,konwertyty z judaizmu, który założył wyjątkową organizacjęw celu nawracania Żydów, Pauluswerk (Margarete Solbrig,córka Hermanna i Marguerite, była sekretarką księdza Ósterreichera).Powiedział Dietrichowi, że właśnie usłyszał w radio, że Dollfuss ustąpiłZIMA 2008463

i że nowym kanclerzem jest Anton Rintelen 7 , który publicznie popierałnazizm. Jak rażony gromem Dietrich wykrzyknął: „To niemożliwe! Właśniewidziałem się z Weberem i powiedziałby mi coś, gdyby cokolwiek takiegosię wydarzyło" Wkrótce ksiądz Ósterreicher zadzwonił ponownie,mówiąc: „Wydaje się, że w mieście są zamieszki. Coś się dzieje".Dzień 25 lipca okazał się tragiczny. Dietrich włączył radioi wkrótce podano straszną wiadomość. Dollfuss byłprzetrzymywany jako więzień w swoim biurze na Ballhausplatz.Nikt nie wiedział na pewno, co się dzieje.Dietrich napisał: „Ukląkłem przy moim biurku i prosiłemBoga, by ocalił Dollfussa. Zacząłem szlochać na myśl, że ten szlachetnywojownik przeciwko Antychrystowi, ten uroczy, miły i głęboko pobożnyczłowiek wpadł w ręce kryminalistów". Dietrich przewidywał, że nawetjeśli Dollfuss przeżyje, to prawdopodobnie zostanie zmuszony doustępstw co do swojej postawy. Jak straszna była myśl, że wpadł w ręceśmiertelnego wroga i że nic nie można zrobić, by go uwolnić.O godzinie 19.00 austriacki kanclerz już nie żył i w końcupoinformowano opinię publiczną o tym, co zaszło. Nakilka minut przed oficjalną zmianą wart, wyznaczoną nadwunastą, naziści ubrani w mundury wartowników państwowychzaatakowali biuro kanclerza i gdy próbowałuciekać, strzelili do niego. Dollfuss upadł na podłogę, gdzie leżał przezkilka godzin i śmiertelnie krwawił. Prosił swoich zabójców, by posłali poksiędza i lekarza, ale zlekceważyli obie jego prośby. Wszyscy jego pracownicyzostali uwięzieni. Dwaj wartownicy zajęli się nim, przykładającmu opatrunek na ranę. Dollfuss podziękował im słowami: „Chłopcy,jesteście dla mnie tak uprzejmi. Dlaczego inni są całkiem inni? Moimcelem było działanie na rzecz pokoju. Nigdy nikogo nie atakowaliśmy.Musieliśmy bronić samych siebie. Niech Bóg im przebaczy" Pozwolonomu krótko porozmawiać z majorem Feyem. Błagał go, by poprosił Mussoliniegoo zajęcie się jego żoną i dwójką dzieci (w 1934 roku włoskidyktator jeszcze nie wpadł w sidła Hitlera 8 ). Dollfuss zmarł jak chrześ-7Anton Rintelen (1876-1946) byt austriackim jurystą i politykiem.8W tamtym czasie los Mussoliniego jako sojusznika Hitlera nie był jeszcze przesądzony.Jak opowiada John Toland, Mussolini określił nazizm jako „rewolucję starychniemieckich plemion w pierwotnej puszczy przeciwko łacińskiej cywilizacji Rzymu"464FRONDA 44/45

cijanin - podczas modlitwy. Najbardziej dalekowzroczny polityk tamtejburzliwej epoki padł ofiarą bezwzględnego bestialstwa nazistów.Dietrich von Hildebrand popadł w głęboki smutek. Chociażjeden raz spotkał polityka, którego mógł podziwiać. Dollfussrozumiał zagrożenie, jakie nazizm stanowił nie tylko dla Niemieci Austrii, ale dla całego świata, i został zamordowany przez swojegonieprzejednanego wroga, Adolfa Hitlera. Jakkolwiek podstawową troskąDietricha był tragiczny koniec Dollfussa i los Austrii, to dostrzegał takżekonsekwencje tego wydarzenia dla siebie. Kto będzie następnym kanclerzem?Czy zrozumie on wagę osobistej misji Dietricha, polegającej nazwalczaniu nazizmu i sprzeciwie wobec narastającej infiltracji w Austrii?Czy będzie wspierał „Der Christliche Standestaat"?Wkrótce po zamachu na Dollfussa wydawca z Salzburga, Pustet,poprosił Dietricha o napisanie książki o kanclerzu. Dietrichzamknął się w swoim gabinecie i w ciągu dwunastu dniukończył biografię tego wielkiego męża stanu. Wydana praca spotkałasię z uznaniem krytyków i przetłumaczono ją na hiszpański, ale wkrótcezostała zapomniana 9 . W swojej książce Modern Times historyk PaulJohnson poświęca Dollfussowi tylko kilka linijek i nie wspomina nawet,że został zamordowany przez nazistów - zadziwiające przeoczenie 10 .Kiedy kamraci jednej głowy państwa mordują głowę drugiego państwa,to jest to tradycyjnie casus belli i z pewnością zasługuje na wzmiankę.ALICE VON HILDEBRANDFragment książki Dusza lwaTłumaczenie: Jan J. Franczaki nazwał Hitlera „mordercą Dollfussa", w: J. Toland, Adolf Hitler, Garden City (N.Y.)1976, s. 355.91934.D. von Hildebrand, Engelbert Dollfuss: Ein katholischer Staatsmann, Salzburg10P. Johnson, Modern Times: The World from the Twenties to the Eighties, NewYork 1983, s. 322-323.ZIMA 2008

Pan Bóg pozostawia każdemu człowiekowi jego wolnąwolę. Mieliśmy ją również my, Austriacy, owego 10 kwietnia1938 roku; nawet jeśli Niemcy byli już w posiadaniunaszego kraju, ani Bóg, ani Niemcy nie przymusili naszejwolnej woli do „tak" albo „nie".LINZ 1941:Z PĘDZĄCEGO POCIĄGUFRANZ JAGERSTAETTER466FRONDA 44/45

Czy mężczyzna posiadający nieślubne dziecko może zostać przez Kościółkatolicki wyniesiony na ołtarze? Austriacki rolnik Franz Jagerstaetterzostał 1 sierpnia 1934 roku ojcem Hildegardy Auer. Jej matka Theresia,niezamężna służąca, nigdy nie została żoną Franza. On sam ożenił sięw 1936 roku z Franziską Schwaninger, z którą miał trzy córki. 26 września2007 roku Franz Jagerstaetter został beatyfikowany podczas uroczystej ceremoniiw katedrze w Linzu.Zanim przeżył głębokie nawrócenie w wieku 27 lat, prowadził życie- jak napisano w aktach procesowych - „moralnie nieuporządkowane".Mieszkał w małej miejscowości Sankt Radegund w Górnej Austrii, napograniczu z Bawarią, gdzie prowadził gospodarstwo rolne. Po zajęciuAustrii przez Trzecią Rzeszę nie ukrywał swojej niechęci wobec ideologiinarodowosocjalistycznej. Odrzucił oferowaną mu posadę burmistrza. Powołanydo Wehrmachtu, odmówił służby wojskowej, tłumacząc, że Niemcyprowadzą wojnę niesprawiedliwą, a hitleryzm jest nie do pogodzeniaz Ewangelią i chrześcijaństwem. W1941 roku został z tego powodu aresztowany,a 9 sierpnia 1943 roku zgilotynowany w więzieniu w Brandenburgunad Hawelą. Do dziś zachowały się jego zapiski więzienne oraz listydo żony Franziski, które pisał w latach 1941-1943. Poniżej publikujemyfragmenty niektórych z nich.Najpierw leżałem w łóżku do północy, nie mogąc zasnąć, chociaż nie byłemchory; ale jednak musiałem zasnąć. Nagle ujrzałem piękną kolejkę,która jechała wokół góry. Oprócz dorosłych do pociągu wsiadały równieżdzieci; nie można ich było powstrzymać. Wolę nie mówić ani nie pisać,jak niewielu było w tej okolicy dorosłych, którzy by nie jechali [tym pociągiem].Nagle jakiś głos powiedział mi: „Ten pociąg jedzie do piekła"Zaraz też zdało mi się, jakby ktoś mnie wziął za rękę. Teraz pójdziemydo czyśćca, powiedział mi ten sam głos; widziałem i odczułem tam takiemęki, że gdyby głos nie powiedział mi, że idziemy do czyśćca, pomyślałbym,że znalazłem się w piekle. Minęły prawdopodobnie sekundy, gdyna to patrzyłem. Potem usłyszałem szum, ujrzałem światło i wszystkoznikło. Zaraz zbudziłem swoją żonę i opowiedziałem jej wszystko, co zaszło.Do tej nocy nie wierzyłem, że cierpienie w czyśćcu może być takstraszne. (...)ZIMA 2008467

Rys. Janusz Kapusta468FRONDA 44/45

Początkowo ów pociąg stanowił dla mnie zagadkę, ale im dłużej o tymmyślę, tym jaśniej rozumiem, czym on był. Dziś zdaje mi się, że obraz tenprzedstawiał nic innego, jak wdzierający się wtedy - czy też wpełzający- narodowy socjalizm, we wszystkich jego różnorodnych odłamach.Lecz odkąd ludzie żyją na świecie, doświadczenie uczy nas, że Bóg dajeczłowiekowi wolną wolę i tylko z rzadka wyraźnie ingeruje w losy ludzii narodów; i nie inaczej będzie w przyszłości (...). Przez swoje nieposłuszeństwowobec Boga Adam i Ewa całkowicie zrujnowali swoje losy. Bógdał im wolną wolę i nigdy nie musieliby cierpieć, gdyby bardziej słuchaliBoga niż kusiciela. (...)Zapytajmy, czy Austriacy i Bawarczycy nie ponoszą winy za to, że zamiastchrześcijańskiego rządu mamy rząd narodowosocjalistyczny? Czynarodowy socjalizm spadł nam z nieba? Sądzę, że szkoda na to słów, ponieważkażdy, kto nie przespał marca 1938 roku, doskonale wie, jak do tegowszystkiego doszło. Sądzę, że nie różniło się to od wydarzeń z WielkiegoCzwartku sprzed tysiąca dziewięciuset lat, gdy naród żydowski miał wybórpomiędzy Chrystusem, niewinnym Zbawicielem, a przestępcą Barabaszem;również wtedy faryzeusze rozproszyli się wśród ludu, by głośnokrzyczeć i w ten sposób zwieść i zastraszyć tych, którzy stali jeszcze postronie Chrystusa. Jakież to straszliwe historie opowiadano i zmyślanow marcu 1938 roku o chrześcijańskim kanclerzu i duchowieństwie. (...)Nielicznych, którzy nie dali się nakłonić do tego nieszczęsnego „tak"określano mianem głupców lub komunistów, a przecież do dziś nie przestanowalczyć o tych głupców, by ich zdobyć dla narodowosocjalistycznejwspólnoty narodowej lub przynajmniej złożyć ich w ofierze tej idei.Ponieważ Chrystus musiał najpierw umrzeć, by następnie powstaćz martwych. Wielkim Czwartkiem był dla nas, Austriaków, nieszczęsny10 kwietnia 1938 roku (data referendum w sprawie Anschlussu - przyp.tłum.); wtedy to Kościół austriacki znalazł się w niewoli i odtąd wciążleży spętany, i dopóki owo „tak" które wówczas nieśmiało wypowiedziałorównież wielu katolików, nie znajdzie odpowiedzi w zdecydowanym „nie"dopóty nie nastąpi dla nas Wielki Piątek. Czy jednak owo „nie" zostaniewypowiedziane tak licznie i solidarnie, jak swego czasu „tak"? Trudnomi w to uwierzyć. Jak zatem może zostać wypowiedziane owo „nie"? CzyZIMA 2008469

odniesie ono jakikolwiek skutek, jeśli nie zostanie wypowiedziane wspólnie?Tak, do tego nie potrzeba, by jeden pytał drugiego, ponieważ, jaksądzę, każdy uznaje, że warto uwolnić swą duszę z niebezpiecznego położenia.Lecz decyzja ta może zostać wypełniona, gdy ktoś w każdej chwilijest gotów złożyć każdą ofiarę za Chrystusa i jego wiarę... (...)Wszyscy wiedzieliśmy z gazet, radia, zebrań itd., co Hitler chce uczynić,i że anulowanie długów oraz wycofanie z obiegu reichsmarki niemoże przynieść innych skutków, jak te, które już nastąpiły. Poza tym PanBóg mógłby odebrać wolną wolę również innym narodom i pokierowaćich myślami w taki sposób, że poddałyby się bez walki niemieckiemunarodowemu socjalizmowi - lecz Pan Bóg pozostawia każdemu człowiekowijego wolną wolę. Mieliśmy ją również my, Austriacy, owego 10kwietnia 1938 roku; nawet jeśli Niemcy byli już w posiadaniu naszegokraju, ani Bóg, ani Niemcy nie przymusili naszej wolnej woli do „tak"albo „nie". (...)Sądzę, że gdyby katolickie domy boże były zamknięte, a tysiące wiernychofiarowały swą krew i życie za Chrystusa i wiarę, prawdziwie chrześcijańskawiara nie stałaby w naszym kraju gorzej niż teraz, gdy [Kościół]w milczeniu przygląda się coraz bardziej szerzącym się błędom!Wierzę, że Bóg wystarczająco wyraźnie ukazał mi przez ten sen (czy teżObjawienie) i złożył w sercu, że muszę się zdecydować: narodowy socjalistaczy katolik!Wyskakuj, zanim pociąg wjedzie na docelową stację, nawet jeśli będziecię to kosztować życie.FRANZ JAGERSTAETTERTłumaczenie: Artur KućWkrótce nakładem Frondy ukaże się biografia Franza Jagerstaettera autorstwaErny Putz pt. Boży dezerter.FRONDA 44/45

Wyrażenie „przeżycie metafizyczne" powinno mieć siędo przeżycia metafizycznego tak mniej więcej, jak mówienie„boli mnie" do bólu albo powiedzenie: „podajmi tamten czerwony przedmiot" do sytuacji, gdy mówięto komuś, od kogo chcę, by podał mi tamten czerwonyprzedmiot. Czy wypowiedziawszy poprzednie zdanie,dowiedzieliśmy się czegoś o przeżyciu metafizycznym?Otóż nie, bo nie znamy tej gry.FILOZOFIAPOWROTUCZYLI O TYM, ŻE WSZYSTKOZACZYNA SIĘ I KOŃCZYWOJCIECHCZAPLEWSKINie ustaniemy w poszukiwaniach,A kresem wszelkich naszych poszukiwańBędzie dojście do punktu wyjściaIpoznanie tego miejsca po raz pierwszyT.S. Eliot, Cztery kwartetyLudzie, którzy pragną się znaleźć na drodze powrotu, powinnipoznać swój własnyi wszystkich rzeczy Pierwszy Początek, bo w nim znajduje sięrównież ich ostateczny kres.bt. Henryk Suzo, Księga Prawdy472FRONDA 44/45

1.Chwila pełna nieokreślonych smutków. W Rosji jest taki ładny obyczaj,że się przed odjazdem, przed rozstaniem siada na chwilę i wspólnie milczy,ci, co jadą, i ci, co zostają. Potem się wzdycha, ech, i dalej w drogę,w ruski bezkres. Dostojewski pisał o tym tak: „Trakt - to coś długiego,długiego, coś, co nie ma końca jak życie ludzkie, jak ludzka tęsknota" 1 .U nas, po naszemu, nie zasiada się do rozstania, inny jest polski obyczaj.U nas wkłada się lewą stopę w strzemię - i wtedy Jan podaje kieliszek,i pije się strzemiennego, po czym się wsiada i jedzie, od razu galopem.Żeby za sobą mieć tę chwilę nieokreślonych smutków. Albo jeszcze inaczej:zimnego i mokrego wieczoru idziesz pod wiatr na dworzec, ulicapusta, wszyscy za oknami, za ścianami, zimnymi od tej strony, ciepłymiod tamtej. I po zatrzaśnięciu drzwi od razu ukłucie tęsknoty. Od tej stronybolesny, od tamtej kojący blask żarówek. Dojmujące poczucie bycia nazewnątrz. I jakaś taka świadomość bezpowrotności. Potem, gdy już siedziszsama w przedziale, nad czmychającymi szynami, gdy czoło oparteo szybę przestaje czuć chłód, z łapczywych oczu znikają ostatnie znajomeulice i domy. Smutek i trwoga.Szybko to znika, ten ból. Przychodzi ciekawość nowości, fascynacjaobczyzną, obznajomienie, przyzwyczajenie, zadomowienie w bezdomności.Spotykasz ludzi, którzy też tak jak ty są w drodze, mówicie sobie,skąd jedziecie, kim jesteście, dokąd zmierzacie. Uważaj! Mówiąc spotkanemu,skąd jesteś, ujmujesz swój dom w słowa. Miejsce, skąd jesteś,zamykasz w zdaniach, w mówieniu, tak jakbyś brała w niewolę czy w nawias.W końcu twój dom tylko słowem się staje. Opowiadasz, opowiadaszi znowu opowiadasz, i w końcu pytana o przeszłość nie pamiętaszjuż przeszłości - lecz tylko słowa, które trzeba powiedzieć. Przebijaniesię przez słowa - uwagą, innym słowem, milczeniem - by się dokopać,dogrzebać się domu (tego prawdziwego miejsca, skąd naprawdę jesteś),jest jak rozgrzebywanie grobu. Boli. I tylko wtedy jest owocne, kiedy jestwyrazem autentycznej potrzeby, prawdziwego głodu.Odnajdywać w sobie tę drogę, po to, żeby szukać miejsca, skąd jestem- domu, łona, gleby, tego, co przed początkiem, przed pierwszym1F. Dostojewski, Biesy, tłum. T. Zagórski, Z. Podgórzec, Warszawa 1994, s. 508.ZIMA 2008 473

krokiem, przed tym kieliszkiem, westchnieniem, ech, pierwszym krzykiem- szukać ukrytego, uprzedniego, pierwszej części rozwiązania.Skąd przychodzimy?...2.Jednym z głównych wątków skandalizującej telenoweli pod tytułem „Historiafilozofii" jest tocząca się od dwóch i pół tysiąca lat batalia o powrót,o źródło, o (ujmując to w języku Narodu Poetów i Myślicieli) zuruck. Naprzykład w pierwszym odcinku tej telenoweli występował Tales z Miletu,który był wyspiarzem i może właśnie dlatego powiedział, że „arche towoda" co można rozumieć: „wszystko jest wodą" albo: „na początku jestwoda". A tym, co sprawia, że Tales to filozof, nie jest wcale jego zamiłowaniedo wody, lecz założenia, bez których nie dałoby się tego zamiłowaniatak wyrazić. Owe założenia, które w logice nazywają się presupozycjami,to sądy, np. takie: „wszystko jest czymś Jednym", albo: „można wiedziećcoś, czego się nie widzi" albo: „był jakiś Początek". Tales zakładamożliwość powrotu, to znaczy poznawalność tego, co jest na początku.I to właśnie to powracanie do początku, który jest wszystkim, to właśnienazywamy „filozofią pierwszą" 2 . Kilka wieków później, za sprawą dośćnieszczęśliwego zbiegu okoliczności (ale o tym opowiem może innym razem)filozofię pierwszą zaczęto nazywać „metafizyką". Potem zaś metafizyka,uznawszy się za teorię bytu, wyemancypowała się, to znaczy wyzwoliłaz obowiązku bycia pierwszą, co zresztą źle się dla niej skończyło(została zgwałcona i zamordowana przez empirystów z pozytywistami).Klasyczna metafizyka rozważała kwestie bytu i bycia oraz kwestie wynikającez tych kwestii. Doprowadziwszy te rozważania do sensownychkonkluzji, należało się zająć tym, co uznawano za właściwy cel filozofowania,a celem tym była etyka, to znaczy dająca się zastosować w praktyceodpowiedź na pytanie: „jak żyć?"Jednym z powracających motywów naszej telenoweli jest zabieg przestawianiarozmaitych teorii i koncepcji z głowy na nogi i z powrotem. Na2Termin ten został upowszechniony zwłaszcza przez Kartezjusza (głównego bohaterapierwszego odcinka drugiej serii „Historii filozofii") za pomocą sławnego traktatuMedytacje o pierwszej filozofii; niestety u Kartezjusza początkiem, który jest wszystkim,jest „ja"474 FRONDA 44/45

przykład Emmanuel Levinas był filozofem, który zadał sobie pytanie, czy(i jaka) filozofia jest możliwa po Auschwitz i Kołymie. Bo dotychczasowafilozofia nie zapobiegła ani Auschwitz, ani Kołymie. Nie tylko nie zapobiegła,ale nawet je uzasadniła, przygotowała i spowodowała. EmmanuelLevinas mówi, że jeżeli na początku drogi klasyczna metafizyka jest filozofiąpierwszą, a etyka - dopiero drugą, to na końcu tej drogi otwierająsię drzwi komory gazowej. Skoro tak, to trzeba odwrócić porządek.Levinas postuluje i ustanawia etykę jako filozofię pierwszą, jako od nowapomyślaną metafizykę. Nowym arche, nowym punktem wyjścia jestspotkanie. Bo czy może być coś przed spotkaniem? Spotkanie, którejest pierwsze, to, od którego się zaczyna, spotkanie „źródłowe" musi byćspotkaniem z Innym. A etyczne, czyli sensowne, jest wtedy, gdy otwieramsię na Innego jako Innego. Nie zawłaszczam, nie zabijam, nie czynięTym Samym. Przyjmuję za Innego odpowiedzialność, aż do gotowościoddania życia za niego. Spotkanie, twoje ze mną, to za każdym razempoczątek, który jest wszystkim. Chyba że chcesz mnie ominąć, zniewolićlub zabić.A teraz parę słów o dwóch projektach, których zasadniczą treścią jestzaczynanie od nowa, czyli szukanie punktu wyjścia, czyli wspinaczka doźródła (zauważ, że ludzie z nizin, tacy jak my, do źródła mają zawsze podgórkę), czyli powrót. Dwa razy zuriick, zuriick Heideggera i zuriick Wittgensteina.3.Niemiecki filozof Martin Heidegger w tekście Koniec filozofii i zadaniemyślenia? twierdzi, że ta historia, historia metafizyki, jest zamknięta.Koniec metafizyki, tej rozumianej jako teoria bytu, teoria arche, możliwychpodstaw, zasad czy gruntów - już nastąpił, ciąg dalszy możliwyjest już tylko w postaci epigonalnych kontynuacji i nawiązań. Nie będziejuż nowych odcinków serialu, najwyżej remiksy starych, na nowopomontowanych. Filozofia kończy się w naukowości społecznie działającegoczłowieka, na ostatecznej nauce podstawowej - cybernetyce,3Wykład zawarty w Ku rzeczy myślenia, tłum. K. Michalski, J. Mizera, C. Wodziński,Warszawa 1999.ZIMA 2008475

ozumianej jako pragmatyczna i efektywna teoria sterowania ludźmi i ichwytworami. Czyżby to już naprawdę był koniec? Heidegger ufa, że nie.Odpowiada przecząco i prorokuje przemianę cywilizacji, jej wyzwoleniesię ze swe; techniczno-naukowo-przemysłowej postaci. Cóż więc ma począćmyśl, uwięzła w bezruchu? Heidegger powiada, że począć trzebaod nowa, przy czym to „od" dotyka czegoś uprzedniego wobec początku.Czegoś wcześniejszego niż „najpierw". Ponieważ po końcu już nic niemoże być, trzeba wrócić przed początek. Sednem poszukiwańHeideggera jest prawda, którą nazwać można przedustanowioną. Prawdaprzedustanowiona, czyli wcześniejsza niż ustanowienie, wcześniejszaniż prawo, w jakimś sensie wcześniejsza od samej siebie. Aletheia, nieskrytość,greckie słowo. Pamiętasz Lethe - podziemną rzekę, której wodydają zapomnienie duszom zmarłych? Aletheia, greckie słowo, które zwykliśmytłumaczyć jako 'prawda! jako prawda myślane już przez Platonai Arystotelesa, ba, używane tak już u Homera - jeszcze u Parmenidesajest czymś mniej i czymś więcej niż prawda. Czymś mniej, bo jest czymśprzed prawdą, czymś więcej, bo jest warunkiem jej możliwości. 'Prawda',która zaczyna się od przedrostka a-, od negacji! Sercem aletheia ('nieskrytości')jest skrytość, która zaczyna odkrywać się, a raczej odkrywaćto, co skryte. Jest zatem aletheia prześwitem. Jak kiedy wędrując przezlas, doświadczamy jasności wśród przerzedzających się drzew. Prześwitjest tym, co umożliwiając ukazywanie, samo nie jest widziane, bo człowiekprzebywający w prześwicie czy stający wobec prześwitu zwraca sięku temu, c o się ukazuje (a nie ku samemu ukazywaniu). Doświadczonei pomyślane jest tylko to, co aletheia umożliwia, a nie ona sama. A too nią Heideggerowi chodzi. Na nią chce patrzeć, do niej powracać. Powrótdo tak rozumianego punktu wyjścia jest u Heideggera powrotemdo przedracjonalności. Jest intensywnym doświadczeniem tego, co niewymaga dowodu. Czy obstając za tym, co dowodliwe, nie zamykamy sobiedrogi do tego, co jest?4.Zupełnie inne zuriick, inny trop do początku wytycza Ludwig Wittgenstein.Ten, który powiedział, że „praca filozofa polega na gromadzeniuprzypomnień i że filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu za476FRONDA 44/45

pomocą środków naszego języka". Nie ma różnicy między gestem i sensem,między sposobem użycia języka w konkretnej sytuacji a znaczeniemwypowiadanego wtedy tekstu. Rozumienie to nie „doświadczanie tego,co jest". Rozumienie to umiejętność, żadna tam ogólna, lecz konkretna,np. umiejętność podania dwóch cegieł po usłyszeniu tekstu: „podaj dwiecegły" - w sytuacji używania cegieł do czegoś. Jeżeli zaś chcemy tworzyćteorię - to znaczy abstrahujemy od konkretnej sytuacji - wówczasposzukiwana semantyka (czyli teoria znaczenia) musiałaby być zbioremdyrektyw dotyczących sposobów użycia słów. Przy czym dyrektywa jestmożliwa do sformułowania wyłącznie p o, nigdy nie „przed", nigdy niejest na przykład narzędziem do uczenia się języka. „Jeżeli osoba A chceod osoby B otrzymać dwie cegły, to mówi do osoby B: «podaj dwie cegły»"- czy tak uczymy się języka?Na czym polega rozumienie niniejszego tekstu? Czy na znajomościreguł gramatycznych, pragmatycznych i semantycznych? Na teorii? Raczejna czymś innym, na przykład na umiejętności powiedzenia go sobieinnymi słowami, poczuwania się do zgody lub sprzeciwu w niektórychmomentach czytania. W niektórych momentach powiedzenia do siebiew myślach: „acha!" albo: „co?" i potem: „acha". Rzeczywiście - zamiasto teorii znaczenia, gramatyce, semantyce i pragmatyce, wygodnie jestmówić o grze językowej. I że w każdej grze występują reguły. Że są, żewyznaczają granice możliwym sposobom użycia języka w danej sytuacji.Jednakowoż - już powyższe trzy zdania to teoretyzowanie. A zdanie,które nastąpiło po nich, to teoretyzowanie na temat teoretyzowania.„Rzecz sama" ucieka z prędkością myśli. W jakimś momencie takiegomyślenia wszystko staje się płynne, słowo „reguły" czy „dyrektywy" przestajemieć sens. Nie wiadomo, czy gra jest meczem, układanką, udawaniem,loterią czy salonowcem. I w tym właśnie sensie filozofia jest gromadzeniemprzypomnień: wskazuje kierunek powrotu, cofa do sytuacji,zanim reguły stały się płynne, do gry, którą znamy: podawania cegieł, wybieraniaczerwonego przedmiotu. Jest to taki powrót, żeby przypomnieć.Żeby pokazać, że takie myślenie, teoretyzowanie na temat teoretyzowania,nie jest już użyciem, lecz nadużyciem języka. Racjonalność jest tusługą, nie panem. Logika - milcząc, obserwuje, nie organizuje. W tensposób filozofia staje się terapią, której celem jest wyleczyć z samej siebie.Bardzo trudno oderwać się od takiego Wittgensteinowskiego mówienia,ZIMA 2008 477

straszliwym ciężarem jest to ciągłe zapytywanie siebie: „co ja właściwiemówię?" „co to jest, to, co ja mówię?"W ujęciu Wittgensteina problem Heideggera, a także Levinasa, niejest ani metafizyczny, ani etyczny. Jest gramatyczny. Ludzie dają się dogłębnieomamić filozoficznym, to znaczy gramatycznym nieporozumieniom.Nietrzeźwość ich myślenia to świętowanie języka. Dionizje. Opętanieprzez język. Język na wakacjach. „Powrót" Heideggera to obarczonanieusuwalnym błędem próba cofnięcia się do pierwotnych użyć źródłowychpojęć, do źródeł filozofii. Wittgenstein cofa się jeszcze bardziej,przed filozofię, a ponieważ ten początek, to znaczy początek języka, jestnieobserwowalny, Wittgenstein go konstruuje, tworząc na przykładscenki z podawaniem cegieł. Tak jakby było wiadomo, że język rodzi sięz podawania cegieł, a nie na przykład z wycia do księżyca.Wyrażenie „przeżycie metafizyczne" powinno mieć się do przeżyciametafizycznego tak mniej więcej, jak mówienie „boli mnie" do bólu albopowiedzenie: „podaj mi tamten czerwony przedmiot" do sytuacji, gdymówię to komuś, od kogo chcę, by podał mi tamten czerwony przedmiot.Czy wypowiedziawszy poprzednie zdanie, dowiedzieliśmy się czegośo przeżyciu metafizycznym? Otóż nie, bo nie znamy tej gry.5.Punkt wyjścia ma podwójną naturę. Bo najpierw jest domem, źródłem,glebą, kolebką, łonem, a potem - z chwilą wyjścia właśnie, otwarcia drzwii oderwania stopy od progu - tajemnicą, horyzontem, rajem, miejscemniemożliwego powrotu, coraz głuchszej tęsknoty. Miejsce, gdzie jestemteraz, zawsze (za każdym „teraz") jest punktem dojścia. Punkt wyjściastaje się jawny (jawi się) jako punkt wyjścia dopiero p o wyjściu. Tu procedura„stawania się" przebiega, o dziwo, od teraźniejszości do przeszłości,tak jakby stawanie się w jakimś trudno uchwytnym, choć istotnymsensie było tak naprawdę znikaniem. W ten sposób punkt wyjścia więźniew skrytości. I jest jak wzrok na stałe wbity w moje plecy: jak bym sięszybko nie odwrócił, będzie z tyłu, nieuchwytny, niepostrzegalny, raczejprzeczuwany niż czuty. W powieści Ericha Marii Remarque'a Czarnyobelisk jest taka wariatka, która mówi, że jeśli obrócisz się dostatecznieszybko, możesz t o przyłapać na gorącym uczynku, zobaczyć, jak rzeczy478FRONDA 44/45

wskakują na swoje miejsca. Ale to tylko wariatka. Ptakiem, którego ogonwymyka nam się z rąk, jest n i c Każda filozofia pierwsza jest zmaganiemsię z tą skrytością, tym paradoksem, tą nieszczerą kapitulacją, samoabdykacjąjęzyka. Poznanie tej tajemnicy jest, zdaje się, możliwe tylko nadrodze kontemplacji. Bo kontemplacja to niedyskursywne wejście w tajemnicę;doświadczasz wtedy, całą powierzchnią nagle nadwrażliwej skóry,miłosnego zjednoczenia z tajemnicą jako tajemnicą właśnie.Więc filozofia powrotu to zniecierpliwienie kontemplacji. Wychodzeniena rynek zamiast wejścia w siebie. Hałaśliwa próba werbalizowaniatajemnicy. Kontemplacja to „mowa niewerbalna", a filozofia to mowa,która przeczy, od-mowa, grzech, może (wypada się żywić cnotą nadziei)grzech błogosławiony,^e/z'* culpa.6.Kiedy powrót albo punkt wyjścia staje się marzeniem albo tęsknotą,to miejscem tego powrotu jest Eden, ten ogród, od którego zaczęła sięhistoria człowieka. Nie, nie zaczęła się. Historia zaczęła się dopiero z abramą Edenu, ustanowiona przez płomienisty miecz archanioła, od drogina wschód, gdzie Adam i Ewa spłodzili swych przeklętych synów. W Edenienie było historii - czas stał, podobny do wieczności, nie było żadnychdychotomii, żadnych napięć inicjujących ruch. Dobro miało wyłącznośćna tę rzeczywistość czystej afirmacji, czystego „tak" Dobro, które nie jestskładnikiem opozycji, elementem różnicy, składową dychotomii, przeciwieństwemzła - to dobro jako byt 4 . W tej rzeczywistości - rzeczywistościEdenu - jaki język jest możliwy? Z pewnością nie język zdolny dodyskursu i negacji 5 . W świecie czystej afirmacji, w rajskim ogrodzie językzdolny może być tylko (aż?) do adoracji i wezwania, i dotykania rzeczy,w akcie miłości lub w akcie stwarzania (co na jedno wychodzi, bo tylebycia, ile miłości).4Dlaczego jest raczej coś niż nic? - pytał Gottfried Leibniz. Dlaczego jest raczejbycie niż dobro? - pytał Emmanuel Levinas.5Szwajcarski strukturalista Ferdynand de Saussure opisał język jako system opozycji,pozbawiony okien na rzeczywistość. Zauważmy, że język rajski, pozbawiony negacji,możliwości przeczenia, nie jest w ogóle językiem w rozumieniu de Saussure'a.ZIMA 2008479

Bóg mówił: „światłość", i stawała się światłość. Mówił: „niech się stanie"i stawało się. Potem przyprowadził Adamowi zwierzęta, aby je ponazywał.A Adam nie powtarzał po Bogu. Mówił, więc współstwarzał.Mowa Adama to i ustanowienie, i poznanie, i uczestnictwo. Stał się świat,stał się Ogród, stało się wszystko. / było dobre] A przecież nawet to dobre(Eden) jest złe, złe z braku, złe z braku Boga. Miejsce tego braku jestmalutkim „nie" w krainie „tak", w krainie afirmacji. O tyle stwarzanie jestzłe, o ile nie jest Stwórcą. Więc w tym, co dobre (w Edenie), musi byćjakaś dziura, jakiś otwór, którym złe wchodzi czy się staje. Jakaś pokusa.Ziarno negacji kiełkuje w fatalne drzewo. Innego punktu wyjścia być niemogło: zawsze być to musiał ruch o d czystej afirmacji.Drzewo Poznania Dobra i Zła - nie będziesz spożywał jego owoców.Drzewo różnicy aksjologicznej. Na nim pojawia się ten, który przeczy- wąż - pierwszy filozof. Tym, do czego kusi wąż, jest owoc poznaniadobra i zła. Owoc poznania dobra i zła, jak każdy owoc, zawiera nasiona.Zanim średniowiecze nadało mu postać jabłka, tradycja wcześniejszaprzedstawiała go jako owoc granatu, który składa się z samych pestek,z nasion, które kiełkują w człowieku i wydają swój owoc, poznanie dobrai zła, negację i dychotomię, i dyskurs, i wieczne szukanie, i zabłąkanie 6 ,i śmierć. Nasiona kiełkują, wydają owoc według rodzaju swego, pełen nasion,i rozsiewają się dalej, rozprzestrzeniają pośród świata i historii, pośródludzi. Jakie i czyje jest to poznanie? Gdzie rośnie to drzewo?7.W Apokalipsie czytamy, że na końcu, u kresu wszystkich rzeczy, zstąpiz nieba Miasto, niebiańska Jeruzalem, pośrodku którego będzie rosłoDrzewo Życia. Będzie rosło pośrodku Miasta, tak jak wtedy rosło pośrodkuOgrodu.Aby ustanowić miasto (które nazywało się Henoch), na to była potrzebnazbrodnia Kaina. Rolnik zamordował pasterza, aby życie osiadłezastąpiło wędrówkę, aby miasto stało się możliwe.6Deotyma wyjaśniła Sokratesowi, że Eros, syn Biedy i Dostatku, jest kimś wieczniew drodze, wiecznie tęskniącym, kimś, komu brakuje, kimś nienasyconym, czyli filozofem.480FRONDA 44/45

Historia to opowieść o człowieku poza nawiasem Edenu, człowieku,który buduje miasto, to znaczy zakłada cywilizację. Mit założycielski cywilizacjiopowiada o ufundowaniu jej na krwi. Na krwi Abla. Na krwiRemusa, zabitego przez Romulusa, założyciela Rzymu. Na krwi synówsmoka, konających w bratobójczej walce budowniczych Teb - groduKadmosa, brata Europy. Historia to opowieść o złowieszczym, człowieczymmieście, doświadczającym człowieka rosnącym bólem, stosem nieszczęść:wojen, rewolucji, tyranii, pandemii chorób ciała i ducha.Drzewo Wygnania, do którego zaprosił nas anioł pod postacią wymownegowęża i kazał nam zjeść jego owoc. Gdzie jest Drzewo Powrotu?Czy anioł, który go strzeże, nie każe nam raczej zwymiotować niżzjeść? Owocem Drzewa Powrotu jest ciało i krew Boga, pokarm życia,pełnia bez granic. Miasto ustanowione przez człowieka ma się do Miastau kresu wszystkich rzeczy tak, jak Adam ma się do Jezusa. Czy to sileniesię na analogię?Punkt wyjścia ustanowiony dla Adama to Ogród. Dalej - ciemność,którą nazywamy historią. Która na to jest, byśmy wrócili - do Miasta. Ludzie,którzy pragną się znaleźć na drodze powrotu, powinni poznać swójwłasny i wszystkich rzeczy Pierwszy Początek, bo w nim znajduje się równieżich ostateczny kres. Drzewem Powrotu jest krzyż.WOJCIECH CZAPLEWSKIZIMA 2008

NOTY O AUTORACHŁUKASZ ADAMSKI (1982) absolwent Wydziału Teologii na UniwersytecieWarmińsko-Mazurskim w Olsztynie i podyplomowych studiówdziennikarskich w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Józefa Tischneraw Krakowie, dziennikarz i publicysta, drukuje m.in. w „Opcji na Prawo"„Najwyższym Czasie!", „Gazecie Polskiej" i olsztyńskim miesięczniku„Debata". Ma stronę internetową www.lukaszadamski.pl. Mieszka w Olsztynie.ADSON Z MONTIER-EN-DER (ok. 910-992) mnich benedyktyński,długoletni opat klasztoru w Montier-en-Der, autor wielu hagiografii,m.in. Żywotu św. Berchariusza, Żywotu św. Frodoberta czy Żywotu św.Mansueta. Zmarł w Jerozolimie.MACIEJ BAZELA (1981) absolwent Ateneum Pontificio Regina Apostolorumw Rzymie - kierunek: filozofia, specjalizacja: bioetyka, obecniew trakcie studiów doktoranckich z etyki konsumpcji na wspomnianej wyżejuczelni. Studiował również na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskimw Olsztynie oraz Universidad Francisco de Vitoria w Madrycie. Pracujedla Westchester Institute for Ethics and The Humań Person, gdzie zajmujesię screeningiem etycznym korporacji międzynarodowych. Mieszkaw Rzymie.KARD. GIACOMO BIFFI (1928) emerytowany metropolita Bolonii,autor wielu książek, m.in. Jezus - centrum kosmosu i historii, Trzy rozprawyo Duchu Świętym. Mieszka w Bolonii.NATALIA BUDZYŃSKA (1968) kulturoznawca, dziennikarka. Mieszkaw Poznaniu.WOJCIECH CZAPLEWSKI (1961) herbertolog, recytator, wielodzietnypolonista, wydał Filozofię z przyleglościami. Skrypcik szkolny dla użytkownikówmózgu (2000). Mieszka nad Bałtykiem.482FRONDA 44/45

ZBYSZEK CZERWIŃSKI (1962) polonista, wychowawca młodychchrześcijan do życia w postchrześcijańskim świecie. Dotychczas uczył,nie publikował. Mieszka pod Warszawą.LECH DOKOWICZ (1966) producent i operator filmowy i telewizyjnyspecjalizujący się w tematyce religijnej i cywilizacyjnej. Mieszkaw Gdyni.GRZEGORZ GÓRNY (1969) redaktor naczelny „Frondy". Mieszkaw Warszawie.TADEUSZ GRZESIK (1964) szczęśliwy mąż, ojciec 6 dzieci, w peereludziałacz Grup Politycznych Wola - Robotnik, w stanie wojennym drukarzi wydawca periodyków podziemnych: biuletynu MRKS-u „CDN"oraz organu PPS „Robotnik". Publikował w podziemiu pod pseudonimem„Tolo Maj". Były członek Rady Głównej PPS, były członek Rady GłównejUPR. Obecnie przedsiębiorca, od 2003 roku współwłaściciel i wiceprezesspółki Fronda.PL. Mieszka w Izabelinie.KS. JACEK GRZYBOWSKI (1973) doktor filozofii, adiunkt KatedryFilozofii Kultury na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiegow Warszawie, autor książek Miecz i pastorał oraz Jacąues Maritain i nowacywilizacja chrześcijańska. Mieszka w Warszawie.LESZEK HAIMANN (1981) student historii. Interesuje się szczególnieantropologią kulturową i historią mentalności. A po trochu, jak zalecałPascal, wszystkim innym. Mieszka ze swoją ukochaną żoną, Anną, weWrocławiu.ALICE VON HILDEBRAND (1923) filozof, teolog, autorka wielu książek,m.in. Wprowadzenie do filozofii religii, Kobieta i kapłaństwo, Duszalwa. Mieszka w USA.ZIMA 2008483

KRZYSZTOF JABŁONKA (1951) historyk ze szkoły profesora AndrzejaZahorskiego, napoleonista, nauczyciel licealny, dyplomata, konsulpolonijny w Charkowie i Grodnie, autor książki Wielkie bitwy Polaków.Mieszka w Warszawie.FRANZ jAGERSTAETTER (1907-1943) austriacki rolnik skazany naśmierć za odmowę służby w Wehrmachcie z pobudek religijnych, straconyw Brandenburgu, beatyfikowany przez Benedykta XVI w 2007 rokuw Linzu.MIRA JANKOWSKA polonistka (UMK) i teolog (ATK), publicystka,autorka audycji radiowych i telewizyjnych, inicjatorka i prezes StowarzyszeniaIntegracji Świata Pracy LABOR (www.labor.org.pl) oraz „rektor"Mistrzowskiej Akademii Miłości (www.akademia24.pl) - „latającegouniwersytetu" promującego nowoczesne i atrakcyjne podejście do sprawzwiązanych z kobiecością i męskością. Ma za sobą studia MBA w Mediolanie.Mieszka w Warszawie.MICHAŁ JEŻEWSKI (1960) przedsiębiorca, od 2003 roku współwłaścicieli prezes spółki Fronda.PL. W podziemiu publikował pod pseudonimem„Szczebel". Mieszka w Komorowie.IWAN KARABUTENKO ukraiński pisarz i tłumacz, autor takich utworów,jak powieść Ja-On i Ona czy szkic literacki Szewczenko w Moskwie.Obecnie przebywa poza Ukrainą.DARIUSZ KARŁOWICZ (1964) doktor filozofii, prezes Fundacji św.Mikołaja, założyciel i wydawca (wraz z Markiem Cichockim) rocznikaTeologia Polityczna, autor książek Arcyparadoks śmierci, Koniec snu Konstantyna,Sokrates i inni święci. Mieszka w Józefowie.GRZEGORZ KUCHARCZYK (1969) docent doktor habilitowany, kierownikPracowni Historii Niemiec i Stosunków Polsko-Niemieckich IHPAN, autor m.in. takich książek, jak Pierwszy holocaust XX wieku, Ostatnicesarz, Niemcy i racja stanu, Kielnią i cyrklem. Mieszka w Poznaniu.484FRONDA 44/45

MARTA KWAŚNICKA (1981) filozof, archeolog, historyk, poetka, eseistka.Obecnie pracuje jako redaktor w Polskim Radiu. Mieszka w Krakowiei Warszawie.TOMASZ KWAŚNICKI (1981) publicysta, tłumacz, redaktor portaluinternetowego kresy.pl (startuje w lutym 2008 roku). Mieszka w Krakowiei Warszawie.DANIEL LIFSCHITZ (1937) malarz, archeolog, egzegeta, autor wieluksiążek na tematy biblijne. Mieszka w Kortonie.DARIUSZ MAGIER (1971) archiwista, historyk, wydawca; redaktor„Wschodniego Rocznika Humanistycznego" i kwartalnika kulturalnego„Kozirynek". Żona Beata, trzech synów. Mieszka w Radzyniu Podlaskim.MARCIN MŚCICHOWSKI (1972) wolny strzelec, tłumacz, surfer internetowy,maratończyk. Obecnie mieszka w Paryżu.PIOTR PAŁKA (1981) pochodzi ze Śląska. Mieszka w Warszawie.BENJAMIN PHILIPPE (1978) publicysta związany z ruchami pro-life.Mieszka w Nowym Jorku.BORYS POSPIEŁOWSKI (1968) matematyk, absolwent Uniwersytetuim. Łomonosowa w Moskwie, ojciec czworga dzieci, w młodości pielgrzymowałpo monastyrach, związany z Cerkwią katakumbową. Mieszkaw Moskwie.ELŻBIETA RUMAN dziennikarka prasowa i telewizyjna, publikowałam.in. w „Niedzieli", „Być sobą" „Idziemy" obecnie pracuje w redakcji programówkatolickich TVP. Mieszka w Józefowie.PAWEŁ SKIBIŃSKI (1973) doktor historii, wykładowca UniwersytetuWarszawskiego, kierownik działu badawczego Muzeum Historii Polski,autor książki Państwo generała Franco. Żonaty, dwoje dzieci. Mieszkaw Warszawie.ZIMA 20084g5

KS. ROBERT SKRZYPCZAK (1964) doktor teologii, duszpasterz akademickiw Warszawie, autor kilku książek teologicznych, m.in. Osobai misja, publikował m.in. w „Rzeczpospolitej" i „Znaku". Obecnie na stypendiumnaukowym w Wenecji.ELŻBIETA STARZYŃSKA (1969) polonistka. Mieszka w Warszawie.JAKUB SZYMAŃSKI (1970) magister teologii KUL, publicysta, tłumacztekstów średniowiecznych, autor kilku książek, m.in.: Sentencje anielskie,Średniowiecze aniołów, Objawienia demoniczne. Specjalizuje się w tematyceangelologii i demonologii. Współpracuje głównie z pismem „Któżjak Bóg". Mieszka w Gdańsku.TOMASZ P. TERLIKOWSKI (1974) doktor filozofii, publicysta, dziennikarzradiowy i telewizyjny, tłumacz, autor wielu książek, takich jakm.in. Bogobójcy i starsi bracia, Tęczowe chrześcijaństwo, Kiedy sól tracismak, Moralny totalitaryzm. Mieszka w Piasecznie.