Wycieczki patriotyczne dla dzieci i młodzieży

Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzkaw KielcachWycieczki patriotycznedla dzieci i młodzieżyRegion świętokrzyskiZestawienie bibliograficznew wyborzeOpracowanieKatarzyna BinkowskaKielce 2008

IlustracjeKatarzyna BinkowskaRedakcja techniczna i skład komputerowyRobert Kardas©Copyright by Katarzyna BinkowskaISBN 978-83-60666-09-8Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w KielcachKielce, ul. Jana Pawła II 5

Spis treściWstęp 4Zagadnienia ogólne 7Region świętokrzyski jako teren wycieczek 10Wybrane miejscowości Kielecczyzny 13Miejsca pamięci narodowej 18

WstępWycieczka, według definicji słownikowej to „wędrówka piesza, wyjazd,podróż, wyprawa w celach krajoznawczych, turystycznych, rzadziej towarzyskich,grupa osób biorących udział w wędrówce, zwiedzaniu, podróży”.Wycieczka szkolna jako forma organizacyjna nauczania polega na prowadzeniuzajęć poza szkołą. Spełnia ona następujące funkcje• poznawczą,• kształcącą,• wychowawczą,• motywacyjną.Funkcja poznawcza wycieczki polega na dostarczaniu dziecku informacjina bazie najbliższego otoczenia. Wycieczki o charakterze społecznymdają możliwość poznania przeszłości własnego regionu, dorobku kulturynarodowej, pracy ludzkiej.Funkcja kształcąca wycieczki obejmuje rozwijanie spostrzeżeń i wrażeńniezbędnych do pracy myślowej, tworzenie wyobrażeń, kształtowanie pojęć,rozwijanie u dziecka mowy.Funkcja wychowawcza wycieczki wyraża się w dostarczaniu wzorów postępowaniai kształtowaniu umiejętności zachowania się wobec swoich kolegów,społeczeństwa, przyrody i wytworów pracy ludzkiej.Wycieczka jest doskonałą okazją do kształcenia uczuć patriotycznych przezwzbudzanie miłości do kraju ojczystego, wyrabianie poczucia dumy narodowej,wytwarzanie więzi dziecka ze środowiskiem, w którym żyje.Funkcja motywacyjna wycieczki polega na pobudzaniu aktywności poznawczejdziecka, wyzwalaniu i rozwijaniu zainteresowań otaczającą rzeczywistością,wyzwalaniu chęci do badań i eksperymentów, do pracy fizycznej,

Wstępsportu i rekreacji, do aktywnej percepcji i twórczej ekspresji sztuki. Wycieczkato „otwieranie okna na świat”, przygotowywanie do samodzielnychwypraw, obserwacji i badań w celu zaspokajania ciekawości, potrzeb intelektualnych,estetycznych i zdrowotnych.Kielecczyzna jest regionem szczególnie bogatym w wydarzenia o znaczeniuogólnonarodowym, które zarówno w zakresie kultury narodowej, jakrównież zmagań zbrojnych w walce o niepodległość, stanowią znaczący elementogólnej historii narodu.Przypomnijmy, naczelnik T. Kościuszko ogłosił tutaj swój Manifest Połaniecki.Kielecczyzna była głównym terenem walk powstania styczniowego(1863-1865), na tej ziemi m. in. walczył wódz i dyktator Powstania MarianLangiewicz. Ponownie walki toczono na Ziemi Kieleckiej w okresie wojenświatowych. Tutaj walczyły polskie oddziały dowodzone przez JózefaPiłsudskiego w czasie I wojny światowej. W 1939 roku Wojsko Polskieponownie broniło tej ziemi przed obcym najazdem. Na Ziemi Kieleckiej powstajeOddział Wydzielony Wojska Polskiego, którym dowodził legendarny„Hubal”, czyli mjr Henryk Dobrzański.Ukształtowanie terenu i jego struktura była wspaniale wykorzystana przezwalczące na tych terenach formacje wojskowe zbrojnego podziemia. Tutajdziałały zbrojnie liczne oddziały partyzanckie („Nurt”, Piwnik „ Ponury”)z najliczniejszą Armią Krajową na czele.W historii walk wolnościowych Kielecczyzna zajmuje znaczące miejsce.Niniejsze zestawienie zawiera materiały dotyczące ogólnych zasad organizacjioraz przykłady scenariuszy wycieczek edukacyjnych i patriotycznych.Podzielone zostało na 3 działy :• Zagadnienia ogólne• Region świętokrzyski jako teren wycieczek• Wybrane miejscowości Kielecczyzny.Sporządzono je w oparciu o zbiory Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiejw Kielcach oraz bazy bibliograficzne : Przewodnik Bibliograficzny,Bibliografia zawartości Czasopism i bibliografia regionalna WojewódzkiejBiblioteki Publicznej w Kielcach. Wykaz przygotowano jako pomoc dlanauczycieli, organizatorów wycieczek szkolnych w szkole podstawoweji gimnazjum oraz dla wszystkich zainteresowanych przeszłością historycznąregionu. Może być wykorzystany jako pomoc w realizacji programu eduka-5

6 Wstępcji patriotycznej.Uzupełnieniem zestawienia są zdjęcia wybranych miejsc pamięci narodowejw regionie świętokrzyskim.

ZAGADNIENIA OGÓLNEKsiążki1. Denek Kazimierz : Poznawczo–wychowawcze aspekty działalnościkrajoznawczo–turystycznej we współczesnej szkole / Kazimierz Denek. –Koszalin : Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych w Koszalinie,1981sygn. 196847 (37) Czytelnia PBW[obozy wędrowne szkołą patriotycznego wychowania młodzieży]2. Edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole: materiały dla nauczycieli / red. Stefan Bednarek. – Wrocław , 2000sygn. 232547 (Met. Ścież. Eduk.) Czytelnia PBW[turystyka jako narzędzie edukacji regionalnej i krajobrazowej]3. Krajoznawstwo i turystyka w szkole / red. Tadeusz Łobożewicz. –Gdańsk : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990sygn. 206734 (37) Czytelnia PBW4. Mała Ojczyzna – Świętokrzyskie : edukacja regionalna – dziedzictwokulturowe w regionie. Materiały dla nauczycieli/ red. Małgorzata Suchańska.– Kielce : Zakład Wydawniczy SFSD, 2002sygn. 233704 (Met. Ścież. Eduk.) Czytelnia PBW[wycieczka jako forma realizacji edukacji regionalnej]

8 Zagadnienia ogólne5. Pawelec Lidia : Edukacja regionalna w przedszkolu i klasach młodszychszkoły podstawowej / Lidia Pawelec. – Kielce : Wydawnictwo AkademiiŚwiętokrzyskiej, 2006sygn. 241571 (Met. Ścież. Eduk.) Czytelnia PBW6. Wojtycza Janusz : Organizacja turystyki młodzieży szkolnej / JanuszWojtycza. – Kraków : Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej,2000(biblioteka główna AŚ w Kielcach)7. Wycieczki szkolne w klasach I-III szkoły podstawowej / red. TadeuszŁobożewicz. – Łódź: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989sygn. 205861 (Met. Naucz. Pocz.) Czytelnia PBWsygn. 205862 Wypożyczalnia PBWArtykuły z czasopism8. Boczukowa Beata : Szkolne wycieczki krajoznawcze / Beata Boczukowa// „Edukacja i Dialog”. – 2001, nr 6, s. 15 - 199. Denek Kazimierz : Krajoznastwo i turystyka w procesie kształcenia /Kazimierz Denek // „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”. – 2002, nr 2, s.4 - 910. Denek Kazimierz : Wycieczki, które uczą i wychowują / KazimierzDenek // „ Nowa Szkoła”. – 2006, nr 10, s. 4-1411. Denek Kazimierz : Wycieczki szkolne w procesie dydaktyczno–wychowawczym/ Kazimierz Denek // „Lider”. – 1998, nr 7 / 8 , s. 16-2212. Gąsior Henryk : Funkcje wycieczek szkolnych w edukacji wczesnoszkolnejdzieci / Henryk Gąsior // „Nauczyciel i Szkoła”. – 1998, nr 1,s. 50-5613. Kuc Anna : Wycieczki szkolne stymulatorem zainteresowań młodzieży/ Anna Kuc // „Wychowanie na co Dzień”. – 1994, nr 10, s. 8-9

Zagadnienia ogólne14. Mańkowska Anna : Być w terenie/ Anna Mańkowska // „DyrektorSzkoły”. – 2002, nr 7/8 , s. 36-39[zalety wycieczek przyrodniczych]15. Maszczak Tadeusz : Krajoznastwo i turystyka jako obszar edukacji/ Maszczak Tadeusz // „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”. – 2002, nr 2,s. 2-316. Ryba Barbara : Wycieczka jako forma zajęć dydaktycznych / BarbaraRyba // „Wychowawca”. – 2005, nr 7 /8, s. 33-3617. Siwołowski Jerzy : Wycieczka szkolna / Jerzy Siwołowski cz. 1-2 //„Dyrektor Szkoły”. – 2001, nr 12, s. 35-36 ; 2002, nr 1 s. 32-3519. Tokarczuk Stanisław : Krajoznastwo i turystyka w szkolnej działalnościwychowawczo- turystycznej / Stanisław Tokarczuk // „Chowanna”. –1981, nr 1, s. 36-5220. Zembok–Sopot Barbara : Wędrówki po małej ojczyźnie / BarbaraZembok–Sopot // „Wychowanie na co Dzień”. – 1998, nr 3, dod. s. III-V21. Żywno Irena : Wyruszamy na wycieczkę / Irena Żywno // „ŻycieSzkoły”. – 2002, nr 1, s. 18-219

REGION ŚWIĘTOKRZYSKI JAKOTEREN WYCIECZEKKsiążki22. Boczarski Bolesław : Przewodnik – informator po upamiętnionychmiejscach walk i męczeństwa w województwie kielckim 1939-1945 / BolesławBoczarski, Mieczysław Edelbaum. – Kielce : Wojewódzki KomitetObywatelski Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, 1965sygn. 54643 (R 943.8) Czytelnia PBW23. Garus Ryszard : Góry Świętokrzyskie: najatrakcyjniejsze szlaki turystyczne/ Ryszard Garus. – Kielce : Wydawnictwo Pedagogiczne ZG ZNP,1991sygn. 212653 (R 914) Czytelnia PBW[ uwzględnia również trasy historyczne ]24. Garus Ryszard : Wędrówki po Górach Świętokrzyskich / RyszardGarus. – Kielce : Wydział do Spraw Młodzieży Kultury Fizycznej i TurystykiUrzędu Wojewódzkiegow Kielcach, 1989sygn. 206298 (R 914) Czytelnia PBW25. Garus Ryszard : Skarżysko i okolice: przewodnik / Ryszard Garus,Łucja Naszydłowska, Anna Sawa. – Kielce : Agencja „JP”, 1996sygn. 228601 (R 914) Czytelnia PBW

Region świętokrzyski...26. Garus Ryszard : Góry Świętokrzyskie : szlak oznaczony im . EdwardaWołoszyna : Wąchock – Bodzentyn – Święta Katarzyna – Cedzyna /Ryszard Garus, Andrzej Rembalski. – Kielce : Agencja Wydawnicza „JP”,1992sygn. 8526 b/p ( R 914 ) Czytelnia PBW27. Jankowski Andrzej : Pomniki walki i męczeństwa na ziemi kieleckiej/ Andrzej Jankowski. – Warszawa: Wydawnictwa Akcydensowe, 1979sygn. 157657 (R 943.8) Czytelnia PBW28. Kraina Świętokrzyska i Ponidzie : wycieczki szkolne / red. AdamMassalski, Ryszard Garus. – Kielce : Kieleckie Towarzystwo Naukowe, TurystycznyZwiązek Gmin Świętokrzyskich w Kielcach,(Biblioteka Główna AŚ w Kielcach)29. Kuczyński Janusz : Wokół Kielc / Janusz Kuczyński. – Kraków :Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984sygn. 172440 (R 914) Czytelnia PBW30. Kułaga Bogusław : Wąchock: przewodnik turystyczny / BogusławKułaga, Mieczysław Gonciarz. – Kielce : Wydawnictwo Bog – Art., 1998(Biblioteka Główna AŚ w Kielcach)31. Osiecki Jerzy : Kieleckie ścieżki Józefa Piłsudskiego / Jerzy Osiecki.– Kielce : Agencja „JP”, 1999sygn. 236383 (R 943.8) Czytelnia PBW237561 Wypożyczalnia PBW32. Pilich Przemysław : Ziemia kielecka: Panorama turystyczna / PrzemysławPilich, Maria Pilich. – Warszawa : Krajowa Agencja WydawniczaRSW „Prasa – Książka – Ruch”, 1979sygn. 144982 ( R 914 ) Czytelnia PBW11

12 Region świętokrzyski...33. Przyrodniczo – historyczna ścieżka dydaktyczna w SieradowickimParku Krajobrazowym i jego otulinie : Berezów – Michniów – KamieńMichniowski – Burzący Stok – Suchedniów / oprac. Anna Kuśmierska, ZofiaMajecka, Ewa Kościak. – Kielce , 1993sygn. 215334 ( R 914 ) Czytelnia PBW34. Ścieżka dydaktyczna : „Szlakiem krajobrazu kulturowego w SieradowickimParku Krajobrazowym i jego otulinie: Wąchock – Wąwóz Rocław– Rataje – Polana Langiewicza – Wykus / oprac. Genowefa Senderowska,Zofia Majecka, Agnieszka Kuśmierska. –Kielce, 1992sygn. 215337 (R 914) Czytelnia PBW35. Świeca Marek : Regionalne projekty edukacyjne: materiały dla nauczycielii studentów / Marek Świeca, Katarzyna Ziołowicz. – Kielce : OficynaWydawnicza Scriptum, 2005sygn. 241575 (Met. Ścież. Eduk.) Czytelnia PBW[zawiera przykłady edukacyjnych projektów regionalnych związanych z historiąi zabytkami]36. Wojtyś Paweł : z sercem w plecaku, czyli wędrówki po drogach i bezdrożachziemi świętokrzyskiej i sandomierskiej. Cz.1 : Kielce i okolice /Wojtyś Paweł. – Kielce : Wydawnictwo GRAFTUR, 2005sygn. 240035 (R 914) Czytelnia PBWArtykuły z czasopism37. Kulak Robert : z legunem po Kielcach czyli kieleckim szlakiem i PułkuPiechoty Legionów Polskich – wycieczka, opis trasy / Robert Kulak,Jerzy Osiecki, J. Przemysław Witek // „Świętokrzyskie: środowisko, dziedzictwokulturowe, edukacja regionalna”. – 2006, nr 3, s. 73 - 7638. Massalski Adam : Świętokrzyskie / Adam Massalski // „Ikar”. – 1994,nr 6, s. 44-46

WYBRANE MIEJSCOWOŚCIKIELECCZYZNYKielce39. Grabińska Beata : Czy Park w Kielcach to tylko miejsce wypoczynku,czy też miejsce lekcji historii o regionie świętokrzyskim? – edukacjaregionalna. Zajęcia dla uczniów klas V-VI szkoły podstawowej oraz I-IIIgimnazjum / Beata Grabińska // „Świętokrzyskie – środowisko, dziedzictwokulturowe, edukacja regionalna.”. – 2006, nr. 3, s. 36-4440. Kapuściński Jerzy : Miasto rezerwatów – Biesag – Białogon / JerzyKapuściński // „Ikar”. – 1997, nr 7/8 ,s.42[trasa historyczna]Chęciny41. Braun Juliusz : Chęciny i okolice. Przewodnik / Juliusz Braun. –Warszawa : Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1979sygn. 143710 (R 914) Czytelnia PBW42. Zarzycki Łukasz : O Chęcińskiej babie, cebulowej zupie i łuku triumfalnym/ Łukasz Zarzycki, Wojciech Boratyński // „Poznaj swój kraj” . –2002, nr 9, s. 13-1543. Długosz Hubert : Rajd pieszy Karczówka – Chęciny / Hubert Długosz// „Nasza Baba Jaga”. – 2005, nr 3, s. 27-28

14 Wybrane miejscowości...Daleszyce44. Sapa Janusz : Daleszyce czekają na odkrycie / Janusz Sapa // „Poznajswój kraj”. – 1997, nr 12, s. 10-11Drygulec (koło Ostrowca Świętokrzyskiego)45. Kędracki Janusz : Bomby zabijały bezbronnych, odkrywamy świętokrzyskie– Drygulec/ Janusz Kędracki // „Gazeta Wyborcza : dodatek kielecki”.– 2007, nr 209.5517, s. 22-23Michniów46. Kaczanowski Longin: Michniów – symbol pamięci / Longin Kaczanowski// „Magazyn Słowa Ludu” (19-22 VII). – 1986, nr 1404, s. 447. Krogulec Władysław : w 40 rocznicę pacyfikacji Michniowa – dolinaśmierci / Władysław Krogulec // „Magazyn Słowa Ludu”(9-10 VII). – 1983,nr 1244, s. 1 i 3Pińczów i Busko – Zdrój (Ponidzie)48. Jurecki Michał : Ponidzie w świętokrzyskim stepie : przewodnik turystyczny/ Michał Jurecki. – Kraków, Wydawnictwo Bezdroża, 2004sygn. 238987 (R 914) Czytelnia PBW49. Jamka Rudolf : Sprawozdanie z wycieczki naukowej w Pińczowskii Stopnickie/ Rudolf Jamka // „Z otchłani wieków” R.7 : 1932, s. 63-6450. Pilich Maria : Ponidzie : szlaki turystyczne / Maria i Przemysław Pilichowie.– Warszawa : Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1985sygn. 182180 (R 914) Czytelnia182181 Wypożyczalnia PBW[pozycja opisuje ślady powstań narodowych, 20 tras pieszych, samochodowychi wodnych]

Wybrane miejscowości...51. Rogala Stanisław : Busko – Zdrój i okolice : legendy – historia – zabytki– trasy wycieczkowe / Stanisław Rogala. – Kielce : WydawnictwoELIPSA, 1996sygn. 221886 Czytelnia PBW, 223803 Wypożyczalnia PBW52. Rogala Stanisław : Busko – Zdrój i okolice : walory lecznicze – legendy– historia -trasy wycieczkowe : Busko, Chmielnik, Nowy Korczyn,Pińczów , Solec Zdrój, Stopnica, Szydłów, Wiślica / Stanisław Rogala . –Kielce : Agencja Wydawnicza Gens, 1999sygn. 226567 (R 914) Czytelnia PBWSamborzec (koło Sandomierza)53. Spadło Małgorzata : Samborzec i okolice. Program edukacji regionalnej/ Małgorzata Spadło // „Świętokrzyskie – środowisko, dziedzictwokulturowe, edukacja regionalna”. – 2004, nr 1, s. 61-68[ szkolny program autorski ]Sandomierz54. Garus Ryszard : Kielce – Sandomierz – Góry Świętokrzyski : przewodnikdla turystów pieszych i zmotoryzowanych / Ryszard Garus. – Kielce: Agencja „JP”, 1999[książka dostępna w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Kielcach]55. Kapuściński Jerzy : Sandomierz / Jerzy Kapuściński, cz. 1-3 //„Ikar”. – 1999, nr 5, s. 41; nr 6, s. 41; nr 7/8, s. 41[notki historyczne]56. Myjak Józef : „Sandomierz, Ziemia Sandomierska, przewodnik turystyczny.– Sandomierz : „Myjakpress”, 1999[książka dostępna w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Kielcach]15

16 Wybrane miejscowości...Stąporków57. Szot Małgorzata : Stąporków i okolice. Program edukacji regionalnej/ Małgorzata Szot, Małgorzata Stradomska // „Świętokrzyskie – środowisko,dziedzictwo kulturowe, edukacja regionalna. – 2006, nr. 3, s. 63-71[szkolny program autorski]Święta Katarzyna58. Fijałkowski Jerzy : O Świętej Katarzynie / Jerzy Fijałkowski // „MagazynSłowa Ludu”(5-6 III ). – 1983, nr 1226, s. 8Wąchock59. Prońko Bartosz : Co piszczy w trawie – Wykus / Bartosz Prońko //„Nasza Baba Jaga”. – 2005, nr 3, s.1360. Oettinger Urszula : Partyzanckie sanktuarium / Urszula Oett inger//„Ikar”. – 2000, nr 11, s. 16-17[trasa historyczna – Wykus]Taśmy magnetofonowe (szpulowe)Oddział partyzancki mjr. HubalaAudycja słowno–muzycznaWarszawa : Dom Wojska Polskiego, cz. 1 i 2, 41 minutsygn T 565 Wydział Audiowizualny PBW.Echa kieleckich lasówAudycja słowno–muzycznaWarszawa : Dom Wojska PolskiegoStr. I – 19 minut, Str. II – 40 minutsygn. T 567 Wydział Audiowizualnu PBW

Wybrane miejscowości...Taśmy wideo17HubalWarszawa : Przedsiębiorstwo Dystrybucji Filmów1 płyta VHSsygn. 119 Wydział Audiowizualny PBW

MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJW REGIONIE ŚWIĘTOKRZYSKIMTablica upamiętniająca pobyt Tadeusza Kościuszkiw Kielcach (7-9 czerwca 1794 r.)

Miejsca pamięci narodowej...19Płaskorzeźba Tadeusza Kościuszki na wzgórzu zamkowym w Kielcach

20 Miejsca pamięci narodowej...Tablica pamiątkowa na budynku więziennym w Kielcachprzy ul. Zamkowej 3 obecnie Muzeum Pamięci Narodowej

Miejsca pamięci narodowej...21Tablica pamiątkowa na murach więzienia kieleckiego upamiętniającazamordowanie jeńców wojennych przez hitlerowców w dniu 9 września 1939 r.

22 Miejsca pamięci narodowej...Grób nieznanego żołnierza poległego w wojnie polsko-bolszewickiej(Bodzentyn)

Miejsca pamięci narodowej...23Pomnik ku czci żołnierzy polskich poległych w latach 1918-1920 orazpoległych w walce z najeźdźcą hitlerowskim na wszystkich frontachII wojny światowej (Sandomierz)

24 Miejsca pamięci narodowej...Tablica upamiętniająca żołnierzy Wojska Polskiego poległych w walceo wyzwolenie ziemi sandomierskiej

Miejsca pamięci narodowej...25Mogiła powstańca styczniowego (Święta Katarzyna)

26 Miejsca pamięci narodowej...Pomnik poświęcony bohaterom walk o wyzwolenie narodu polskiegospod hitlerowskiej okupacji i partyzantom ziemi kieleckiej (Św. Katarzyna)

Miejsca pamięci narodowej...27Pomnik mjr. Jana Piwnika „Ponurego” (Wąchock)

28 Miejsca pamięci narodowej...Panteon Polskiego Państwa Podziemnego Tablice poświęconeKomendantom Głównym Armii Podziemnego Państwa 1939-1945(Wąchock)

Miejsca pamięci narodowej...29Pomnik w Panteonie Polskiego Państwa Podziemnego (Wąchock)

30 Miejsca pamięci narodowej...Tablica pamiątkowa poległym żołnierzom ze zgrupowania „Ponurego”i „Nurta” ( 28.10.1943 r.) (Wykus)

Miejsca pamięci narodowej...31Kapliczka i mur pamięci (Wykus)