FRONDA

jak jej dwie późniejsze, coraz bardziej radykalne wersje: francuska rewolucjaz jakobinami i Napoleonem czy rosyjska - z bolszewikami i Stalinem. Bookres rządów Cromwella, co zauważa nawet jeden z najgłośniejszych ostatniow Anglii historyków, Simon Schama, nie wydaje się przystawać na przykładdo radzieckiego terroru. Lorda Protektora, który żył w świecie - wymaiginowanychczy nie - racji religijnych, uratował głęboko przeżywany rozdźwiękpomiędzy światem teraźniejszym i przyszłym, który uniemożliwiał ewentualnąkonstrukcję Królestwa Bożego na ziemi; będąc przekonany o przemijalnościrzeczy doczesnych (a w kontekście licznych wówczas nastrojów millenarystycznychstary świat miał zniknąć dosyć prędko), nie chciał przebudowywaćciała Brytanii. Ciało to zaś było wciąż królewskie. Śmierć Karola I stworzyłaniemal od razu Karola II. Nikt nie miał spójnego programu na przebudowęangielskiej świadomości. Nie miał, bo nie chciał. Purytański Syjon już powstałi, jak obrazowo określa to Schama, rozsiadł się wygodnie na krzesłach istniejącychod dawna magistratów. Kiedy zaciekły rojalista John Evelyn podróżowałpo Anglii w poszukiwaniu piekła, zastał prowincję tak sielską, jaką zostawiłją król. Szkody wojenne były naprawiane, a lokalni gentlemen troszczyli sięjedynie o „upiększanie" swoich ogrodów. Tylko chwili potrzeba było, żebywszystko powróciło do dawnej - mniej lub bardziej chwiejnej - równowagi.Paradoksalnie, powstałe wówczas w celu zaprowadzenia pokoju nieśmiertelnerozwiązanie Hobbesa, postulujące oddanie władzy Lewiatanowi, nieuświęconemużadnymi religijnymi czy tradycyjnymi racjami, ale zdolnemu zaprowadzićporządek, mogło być tylko propozycją for the time being, na potrzebybieżącej chwili.Historia uodporniła zatem Anglię na rewolucję. Także jej wersja protestantyzmubyła przecież, co zauważył na przykład John Henry Newman i cokazało mu napisać arcyhistoryczny An Essay on the Developtnent of ChristianDoctrine, tylko połowicznym rozwiązaniem. Można więc stwierdzić, że głębokiepoczucie historii leczy z niebezpiecznego radykalizmu. Jak strumień, doktórego wpadają ostre skały idei, łagodzi ich załomy, tworząc rzeczy owalneczy obłe. Czasem piękne, czasem zaledwie odarte z pierwotnej brzydoty.I chyba ten fakt jest w angielskiej tradycyjności najdonioślejszy; człowiek jestistotą zdolną do czynów i pomysłów, które teoretycznie pojawiają się tylkow najgorszych koszmarach. Jeżeli coś jest go w stanie powstrzymać, to głębokiezakorzenienie w tym, co minione, w tym, co wartościowe.