SPIS RZECZY

tatarskiej. Swym zasięgiem – u szczytu potęgi – objęła zarówno obszarprotestanckiej Estonii na północy, jak i prawosławne księstwa naddunajskiena południu. Działania te miały więcej wspólnego z jednoczeniem Europy,jakie przyjdzie nam obserwować cztery wieki później niż z budowaniemimperium. Choć podstawy ideologiczne dostarczali już niektórzy szlacheccypublicyści, z których jeden, Henryk Rzewuski napisał i opublikował w 1600roku De Imperio Sarmatico (O Imperium Sarmackim), którym – jego zdaniem– wkrótce powinna stać się Rzeczpospolita, rozpoczynając tak jak Rzym czyBizancjum swoje podboje. Nigdy jednak tak się nie stało.W czym zatem tkwiła siła antyimperialnej Rzeczypospolitej? Nie w triumfiejęzyka polskiego, ale w tym, jakie treści w owym czasie można było popolsku przeczytać. Bardzo mało lub niewiele pisano po polsku o samymnarodzie polskim (znacznie częściej po łacinie), za to bardzo dużo o ustrojuRzeczpospolitej i prawach jednostki w nim zawarowanych jako fundamencie– szlacheckiej oczywiście, ale nie jedynie – wolności. Powoli obejmowanomianem narodu wszystkich wykształconych ludzi, co jest przebłyskiemOświecenia. Dlatego też Rzeczpospolita i rozpowszechniony w niej językpolski stały się synonimami uniwersalizmu barokowego oraz jego kulturyw środkowej Europie, a wkrótce także i na wschodzie, czyli w Moskowii. Takpowszechnie zwano państwo moskiewskie, dopóki car Piotr I u progu XVIIIwieku nie zbudował Petersburga, a swemu krajowi, rozłożonemu na dwóchkontynentach, nie nadał nowej, choć wcześniej już znanej nazwy ImperiumRossicum, czyli po prostu Rosji. Dodać należy, że nazwa ta do zamieszkującegoje „ludu ruskiego” tak się miała, jak Imperium Sarmaticum do Polaków,Litwinów i Kozaków Ukrainy. Do dziś budzi zdziwienie osób odwiedzającychRosję, że termin Rosjanie nie oznacza tam narodu w naszym rozumieniu,lecz wszystkich obywateli Federacji Rosyjskiej, niezależnie od narodowości.Stąd można być Rosjaninem (jak Amerykaninem) narodowości tatarskiej,czukockiej, polskiej, a także „russkiej”, czyli rosyjskiej w naszym rozumieniu.Zapładnianie RosjiPrzestrzeń kulturowa nie znosi próżni i jeśli naród nie ma z góryprzemyślanych wzorców i koncepcji, to przyjmuje takie, które są najbliżej.Stąd słuszna jest uwaga pewnego badacza dziejów rosyjskich, że Rosja podkoniec starego i u progu każdego nowego stulecia otwiera się nieznaczniena obce prądy i myśli, wchłaniając inną kulturę, aby zamknąć się na głucho41Zanim powstał Petersburg. Stulecie Polaków