SPIS RZECZY

niektórym wydaje. Musi wychodzić od pojęcia jej istoty i dopiero wtedyrekonstruować ją w nowych warunkach.Samo pojęcie sarmatyzmu ma historię równie nieszczęśliwą, jak pojęcieliberalizmu 7 . Użyte po raz pierwszy przez propagandę stanisławowskąw latach sześćdziesiątych XVIII wieku, znaczyło tyle co specyficzna kulturanajbardziej zacofanej, w tępy sposób konserwatywnej, warcholskiej szlachtypolskiej. Ta publicystyczno-propagandowa manipulacja została utrwalonaprzez niechętnych republikanom historyków ze szkoły krakowskiej(będących zagorzałymi zwolennikami Habsburgów), a później przezbojących się jak ognia odrodzenia polskiego republikanizmu komunistów.Miarą intelektualnej mizerii III RP jest niezdolność do uporania się z tymproblemem interpretacyjnym przez dwadzieścia lat istnienia. Bo przecieżsłowa, zwłaszcza tak kluczowe, mają ogromne znaczenie, a błędne używaniejakiegoś pojęcia przez dowolnie długi czas nie usprawiedliwia brakuposzukiwań – i braku znalezienia – prawdziwego desygnatu.Realny sarmatyzm pojawił się już w początkach XV wieku wrazz zacieśnianiem unii polsko-litewskiej 8 , w odpowiedzi na potrzebęwypracowania nowej, szerszej formuły polityczności dla członkówwspólnoty, która powstała w wyniku unii. Tradycyjna polskość już niewystarczała, jako zanurzona w etniczności i partykularna. Sarmatyzm byłpróbą wypracowania koncepcji narodu na tyle pojemnej, aby zmieścilisię w niej nie tylko Polacy i Litwini, ale też Rusini, a w mniejszym stopniuŻydzi, Ormianie, Tatarzy, Niemcy czy Włosi, jeśli tylko chcieli pracować dlaRzeczpospolitej i zostali uznani za godnych nobilitacji do rangi obywateli.Z tego powodu utożsamianie sarmackości z polskością, tak samo jak z kulturąpolsko-litewską, jest równie nieadekwatne jak redukowanie Brytyjczyków doAnglików czy Amerykanów do białych anglosaskich protestantów (WASP).Sarmatyzm to zatem koncepcja narodu politycznego, czyli takiego,dla którego etniczne pochodzenie jest obojętne. Liczą się zasługi dlaRzeczpospolitej i to one – uwspółcześniona starożytno-republikańska cnota– decydują o statusie obywatela. Ten zaś musi mieć środki materialne i czasna służbę publiczną, więc w oczywisty sposób nie może to być każdy. Faktemjest, że ta wspaniała zasada nigdy nie została w pełni zrealizowana. Jejkonsekwentne wcielenie wymagałoby jakiejś formy egzaminu obywatelskiego7 Mam na myśli klasyczny liberalizm polityczny.8 Już Jan Długosz używał w Rocznikach określeń: Sarmacja, sarmackość, sarmacki, a po Traktacie o dwóchSarmacjach (1517) Macieja z Miechowa pojęcie to stało się powszechnie używane.Sarmacja - niedokończona przygoda25