UNITATE DIDAKTIKOA

Eskola-umeentzako lehiaketa Kli! Kla! Birzikla!UNITATE DIDAKTIKOABIRZIKLATU ZURE BIZITZALehen Hezkuntzako2. eta 3. zikloaketa DerrigorrezkoBigarren Hezkuntzako1. zikloa17LehengaienErauzketa26KontrolatutakoZabortegianIsurtzeaEkoizpena354HondakinenTratamenduaGaikakoBilketaKontsumoa etaHondakinenSorkuntzarenPrebentzioaBanaketa

Argitaratzailea:Koordinazioa:Zuzendaritza eta errealizazioa:Edukia:Ilustrazioak:Argazkiak:Euskara aholkularitza:Aurreinprimatzea eta fotomekanika:Inprimategia:Bizkaiko Foru Aldundia. Ingurumen SailaErrekalde Zumarkalea , 30. 48009 Bilbo. 53 posta-kutxatila 48080 BilboXabier Arana EigurenIniciativas AmbientalesJaione Pagazaurtundua ArbideMartín de Diego eta Raquel Gerpe - Azala: Raquel GerpeIniciativas AmbientalesJose MoralesRali, S.A.Estudios Gráficos ZURELege-gordailua: BI 1903-2012100 %Paper % 100 birziklatua, berreskuratutako zelulosa-zuntzez (paper erabiliaz) egina, eta ez zelulosa birjinaz.

AURKIBIDEASarrera ....................................................... 2Aurkezpena. ................................................... 3Helburuak. ................................................... 3Unitatearen deskribapena. ....................................... 4Unitatearen mapa saioen arabera. .................................. 6Ikasgelan egiteko jarduerak. ...................................... 71. saioa: Lehengaien erauzketa ................................ 8Azalpen teorikoa ...................................... 8Jarduera praktikoa ..................................... 131. jarduera: Diagramak produktuekin osatu. .............. 132. jarduera: Eguneroko produktuekin diagramak egin. ...... 142. saioa: Ekoizpena ......................................... 15Azalpen teorikoa ...................................... 15Jarduera praktikoa ..................................... 161. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean?(1. atala) ................................ 162. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean?(2. atala) ................................ 183. saioa: Banaketa .......................................... 19Azalpen teorikoa ...................................... 19Jarduera praktikoa ..................................... 201. jarduera: Zein da jaten ditugun produktuen jatorria?. ..... 204. saioa: Kontsumoa eta hondakinen sorkuntzaren prebentzioa ....... 22Azalpen teorikoa ...................................... 22Jarduera praktikoa ..................................... 231. jarduera: Detektibe ona zara?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232. jarduera: Plastikozko botilekin egindako diru-zorroa. ..... 243. jarduera: Arkatzetarako potea ....................... 265. saioa: Gaikako bilketa ..................................... 30Azalpen teorikoa ...................................... 30Jarduera praktikoa ..................................... 361. jarduera: Nora bota behar dut hondakin hauetakobakoitza?. ............................... 362. jarduera: Detektibe ona zara?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396. saioa: Hondakinen tratamendua ............................. 40Azalpen teorikoa ...................................... 40Jarduera praktikoa ..................................... 451. jarduera: Paper birziklatua egingo dugu. ............... 457. saioa: Kontrolatutako zabortegian isurtzea ..................... 48Azalpen teorikoa ...................................... 48Jarduera praktikoa ..................................... 501. jarduera: Wall·E Zineforuma. ........................ 50Eranskin fotokopiagarriak. ........................................ 571

SARRERAGure eguneroko bizitzan mota askotako objektuz inguratuta gaude. Lagungarriak zaizkigu, bizitzaerrazten digute, dibertitzen gaituzte… baina gutxitan pentsatzen dugu haien jatorria zein den edonora joaten diren erabiltzeari uzten diogunean. Haien bizi-zikloa produktuak fabrikatzeko erabilikodiren lehengaiak erauzten diren unean hasten da. Ekoizpen-prozesuan lehengai horiek eraldatuegiten dira, eta gero, azkenean, produktu bihurtuta banatzen dira beharrezkoak diren lekuetara.Guretzat beharrezkoak izateari uzten diotenean, hondakin bihurtzen dira. Hondakin horiekgaika biltzen ditugu, tratamendu egokia emateko, eta ezertarako balio ez dutenak hondakindegietanuzten dira.Unitate didaktiko honetan, ziklo horren funtzionamendu egokia ziurtatzeko eta haren iraunkortasunalortzeko guztiok daukagun ardura nabarmendu nahi da. Iraunkorra izan dadin, kudeatuahal dituen baino hondakin gehiago ez sortzeko gai izango dela bermatu behar da. Beraz, ziklohorretan dugun erantzukizunaren kontzientzia hartu behar dugu, herritarrok baikara haren oinarrinagusia.Hezkuntza-sektoreak funtsezko papera jokatzen du prozesu horretan, mezu argia helarazi beharbaitie belaunaldi berriei: ingurumena babestea norberaren eta gizarte osoaren ardura da.Horretarako sortu zen Kli! Kla! Birzikla! Eskola Lehiaketa. 1997an abiatu zen eta aurten VIII.ediziora iritsi da. Bizkaiko Foru Aldundiaren «Iraunkortasunean oinarritutako Hezkuntzarako2007-2014 Ekintza Egitasmoan» txertatuta dago, Foru Agenda 21en baitan (Bizkaia 21 Egitasmoa).Aurtengo lehiaketa Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloetako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako1. zikloko ikasleei zuzenduta dago, eta landuko dugun gaia materialen bizi-zikloa izangoda. Horretarako, hainbat jarduera praktiko proposatzen ditugu, 7 saiotan antolatuta. Helburuahauxe da: gure eguneroko bizitzan inguruan ditugun materialen bizi-zikloaren fase bakoitzak duengarrantzia ulertzen laguntzea.SarreraEspero dugu lehiaketaren edizio honetanproposatzen ditugun jarduerak baliagarriakizatea eskola-erkidegoak gaur egungo kontsumo-ereduaksortzen dituzten ingurumen-arazoenkontzientzia handiagoahartzeko. Arazo horiekkonpontzeko bide bakarra horriburuz gehiago jakitea da, horrenarabera jokatu ahal izateko.Gu gara garapen iraunkorrarenmotorra.2

AURKEZPENAEskuetan daukazun koaderno honen helburua materialen bizi-zikloa era didaktiko, praktiko etaatseginean lantzea da.Kli! Kla! Birzikla! Eskola Lehiaketaren aurreko edizioetan bezalaxe, oraingoan ere arazoei bainogarrantzi handiagoa emango diegu irtenbideei, ikuspegi praktiko eta positibo batetik. Horrela,ingurumenaren aldeko balioak, jarrerak eta ohitura arduratsuak sortuko ditugu.7 saiotan antolatutako unitate didaktiko honen bidez materialen bizi-zikloaren faseak aztertukoditugu, produktuak fabrikatzeko lehengaiak erauzten direnetik zikloaren bukaeran hondakin bihurtzendiren arte.Unitate didaktikoa Lehen eta Bigarren Hezkuntzako ikastetxeei zuzenduta dago. Horregatik, proposatzendiren saio guztietako jarduerak nahiz helburuak adin taldeen arabera sailkatuta daude.Horri esker, malgutasunez erabili ahalko dugu unitatea, gaia lantzeko daukagun denboraren araberaeta talde bakoitzaren ezaugarrietara eta aldez aurreko ezagupenetara egokituta.HELBURUAKHauek dira unitate didaktikoaren helburu orokorrak:• Ikasleek eguneroko bizitzan erabiltzen dituzten produktuak nondik datozen eta nora doazenulertzea.• Materialen bizi-zikloaren fase bakoitzak sortzen dituen ingurumen-arazoez ohartzea.• Ikasleak jarrera arduratsuei buruzko sentsibilizazio-kanpaina bat gidatzeko gai izatea. Arazoarengarrantziaz jabeturik, ikasleek gizartea sentsibilizatzen lagun dezakete, beren ingurune hurbilekopertsonei ikasitakoa azalduz.Unitate didaktikoa osatzen duten 7 saioek helburu espezifiko hauek dituzte:1. saioa: Lehengaien erauzketa• Ikasleek eguneroko bizitzan beren inguruan dituzten produktuen jatorriaz hausnartzea.2. saioa: Ekoizpena• Ikasleek ingurune sozioekonomikorik hurbilena hobeto ezagutzea.• Etxekoen edo ingurunerik hurbileneko pertsonen laguntza eta elkarlana sustatzea,sentsibilizazio-jarduera honetan parte har dezaten.3. saioa: Banaketa• Ikasleak kontsumitzen ditugun produktuen jatorriaz sentsibilizatzea eta garraioakingurumenari egiten dion kaltean distantziak duen eraginaz ohartaraztea.Aurkezpena3

4. saioa: Kontsumoa eta hondakinen sorkuntzaren prebentzioa• Ikasleen ingurune hurbileko kontsumo-ohiturak aztertzea, hobetzen saiatzeko.• Berrerabilpenaren garrantzia nabarmentzea, jarduera ludiko baten bidez.5. saioa: Hondakinen gaikako bilketa• Ikasleei gure eguneroko jarduerek sortzen dituzten hondakinez gogoeta eginaraztea.• Ikasleak hondakinen gaikako bilketaren garrantziaz kontzientziatzea. Beren inguruneko ohituraokerrak zein diren jakinik, aldatzen saia daitezke.6. saioa: Hondakinen tratamendua• Hondakinak tratatzeko teknika errazak ikastea, ikasleek ondo uler dezaten errealitatean nolagertatzen diren prozesu horiek.7. saioa: Kontrolatutako zabortegian isurtzea• Ikasleak hondakinen eta zabortegien arazoez sentsibilizatzea.UNITATEAREN DESKRIBAPENALehen esan dugun bezala, Eskola Lehiaketaren edizio honetan materialen bizi-zikloa aztertukodugu, erauzketa-prozesuan sortzen direnetik produktu berriak fabrikatzeko hondakin, baliabideedo azpiproduktu bihurtzen diren arte. Unitate didaktiko honetan zazpi fasetan aztertuko duguprozesu hori.Fase bakoitza irakasleak eman beharreko azalpen teoriko labur batez eta teoria era praktikoanlantzeko zenbait jardueraz osatuta dago. Jarduera guztiak erabat independenteak dira, eta partehartuko duten taldeen beharretara egokitzea errazten duten azalpenak dituzte. Horrela, irakasleaktaldearentzat egokiena den eran erabil dezake unitatea, ikasleen aldez aurreko ezagupenak, gaihori lantzen eman dezakeen denbora eta lortu beharreko helburuak kontuan izanik. Onena proposatutakojarduera guztiak egitea izango litzateke, materialen bizi-ziklo osoa jasotzen dutelako,baina haietako batzuk soilik erabiltzea erabaki daiteke.Halaber, unitate didaktiko honek Interneten kontsulta daitekeen informazio osagarrira iristekoikonoak ditu. Unitatea eskaera egiten duten ikastetxeetara bidaliko da, baina www.bizkaia21.netweb orrian ere eskura daiteke. Unitatean esteka duten dokumentu guztiak daude bertan: bideoak,animazioak, dokumentuak… Saguarekin klik bakarra eginez, baliabide ugari erabil daitezke.AurkezpenaLehiaketan parte hartzen duten ikastetxeek unitate didaktiko bat jasoko dute ikastaldebakoitzerako. Gainera, unitate didaktikoa osatzeko, ikastalde bakoitzak jolas informatikobat jasoko du: «Erruleta informatikoaren jolasa: nondik datoz eta nora doazmaterialak?». Hainbat zailtasun-maila ditu, eta haren helburua ikasitakoa errepasatzeaeta sakontzea da, era atsegin eta dibertigarri batean. Ekoizpenaren eta kontsumoarenkatean zehar ditugun ohituren iraunkortasunaren inguruan beste batzuekin lehiatzekogonbidapena egiten zaigu jolas horretan.4

Jolas informatikoa ere www.bizkaia21.net web orrian eskura daiteke.Zure iritzia jakin nahi duguUnitate didaktiko honen edukien inguruan daukazueniritzia jakin nahi dugu: unitatearen gaiinteresgarrienak, hobetu behar direnak, ikaslegoariinteresgarrienak suertatu zaizkionak... Zuen iritziakhurrengo edizioetako edukiak hobetzen lagundukogaitu. Zuen iritzi eta komentarioak bidali ditzakezueondorengo helbidera: kliklabirzikla@gmail.com¡Eskerrik asko!Aurkezpena5

UNITATEAREN MAPASAIOEN ARABERA1. SAIOA: LEHENGAIEN ERAUZKETA1. jarduera: Diagramak produktuekin osatu2. jarduera: Eguneroko produktuekin diagramak egin2. SAIOA: EKOIZPENA1. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean? (1. atala)2. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean? (2. atala)3. SAIOA: BANAKETA1. jarduera: Zein da jaten ditugun produktuen jatorria?IKASGELANEGITEKOJARDUERAK4. SAIOA: KONTSUMOA ETA HONDAKINEN SORKUNTZAREN PREBENTZIOA1. jarduera: Detektibe ona zara?2. jarduera: Plastikozko botilekin egindako diru-zorroa3. jarduera: Arkatzetarako poteaUnitatearen mapa saioen arabera5. SAIOA: GAIKAKO BILKETA1. jarduera: Nora bota behar dut hondakin hauetako bakoitza?2. jarduera: Detektibe ona zara?6. SAIOA: HONDAKINEN TRATAMENDUA1. jarduera: Paper birziklatua egingo dugu7. SAIOA: KONTROLATUTAKO ZABORTEGIAN ISURTZEA1. jarduera: Wall·E Zineforuma6

IKASGELAN EGITEKOJARDUERAKLehen azaldu dugun bezala, unitate didaktiko honetan kontsumorako produktuen ziklo osoa landuko dugu:lehengaien erauzketa, produktuen fabrikazioa eta erabilera, eta bukaeran gelditzen diren «hondakinak».Urratsez urrats, kontsumo-katearen eta hondakin-sorkuntzaren alderdirik garrantzitsuenak jorratuko ditugu.Halaber, ingurumenaren gaineko eragina aztertuko dugu, gure erantzukizun pertsonal eta kolektiboarenikuspuntutik.Hauek dira 7 saioak, zehazki azalduta:

1SaioaLEHENGAIEN ERAUZKETAAZALPEN TEORIKOAKontsumitzen ditugun ondasun materialen ekoizpen-prozesua lehengaien erauzketarekin hastenda. Lehengaiak naturatik hartzen diren eta kontsumo-ondasunak sortzeko erabiltzen diren materialakdira. Jarduera horiek lehen sektorea osatzen dute.Lehengaien jatorria hauetako bat izan daiteke:• Landareak: zelulosa, zura, kotoia, lurrinetarako estraktuak (jasmina, izpilikua…), zerealak, frutaketa barazkiak, haziak…• Animaliak: artilea, larrua, zeta, esnea…• Mineralak: burdina, urrea, kobrea, petrolioa, silizioa (beira eta osagai elektronikoak egitekoerabiltzen den lehengaia)…Naturatik erauzteko fasean ingurumen-inpakturik handiena duten lehengaiak jatorri mineralekoakdira, gehienek tratamendu fisikoak eta kimikoak behar dituztelako. Energia sortzeko behar diren materialak eta egunero erabiltzen ditugun produktuetako askofabrikatzeko baliatzen diren metalak meatzaritzako tekniken bidez lortzen dira.Meatzaritza mineralak eta lurraren azaleko bestelako materialak gaika eskuratzeko prozesuada. Gure lurraldean jarduera hori gero eta urriagoa da, batez ere meategiakagortzen ari direlako.Ikasgelan egiteko jarduerakLur gaineko meategiak lurraren azaletik hurbil dauden mineralak ateratzeko meatzaritza-ustiategiakdira. Lehenik, arroka zulatu eta leherrarazi egiten da, sakonago daudenmaterialetara iritsi ahal izateko.Terraza eran antolatutakohobi edo zulo handiak dira,gero eta sakonagoak eta zabalagoak.Lurpeko meategiak lur azpiandauden lehengaiakerauzteko eta azaleraino garraiatzekoegiten diren meatzeakdira. Lurraren azalarekinkomunikatuta dauden zulo etagalerien bidez iristen da mineraletara.8

Material energetikoak eta metalikoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKIkatzaMeatzaritzakoteknikakLur gaineko meategiakBurdinaAluminioaMaterialenergetikoaketa metalikoakUranioaLurpeko meategiakAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen da baliabide fotokopiagarrien ataleko I. eranskinean. Bainuontziak eta sukalde-gainekoak fabrikatzeko erabiltzen diren arrokak eta mineral metalikoakere meatzaritzako prozesuen bidez lortzen dira.Harrobiak arrokak, harri apaingarriak edo agregakinak ateratzeko egiten diren meatzaritza-ustiategiakdira, gehienak lur gainekoak. Harrobi bakoitzak bere bizitza baliagarria du, eta amaitzendenean jarduera bertan behera uzteak ingurumen arazoak sor ditzake, batez ere paisaia suntsitzendelako. Horregatik, ingurumena leheneratzeko proiektuak nahitaezkoak dituzte, hain zuzen ereinpaktu hori minimizatzeko.Materialak ibaietatik, ubideetatik edo portuetatik ateratzeko erabiltzen den metodoa, berriz, dragatzeada.Arrokak eta mineral metalikoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKArrokaketa mineralmetalikoakHarrobietanHondeamakinen eta dragen bidezAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen dabaliabide fotokopiagarrien ataleko I. eranskinean.Arbela MarmolaGranitoaKareharriaHarea LegarraBuztina1 Saioa Lehengaien erauzketa9

Hidrokarburoak zulaketa-prozesuen bidez lortzen dira. Gaur egun garraiorako erabiltzen ditugunagusiki (gasolina eta gasolioa), baina etxeak berotzeko ere baliagarriak dira (gas naturala,adibidez).Zulaketa-putzuak petrolioa bilatzeko lurrean egiten diren zuloak dira. Lehenik, ikerketa geologikoakegiten dira, hidrokarburo biltegiak egon daitezkeen lekuak aurkitzeko, eta gero lurra zulatzenda benetan petrolioa dagoen jakiteko. Materialak beraien presioaren bidez edo erauzketa-ponpenlaguntzaz askatzen dira.HidrokarburoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKZulaketaputzuaMaterialen presioaren bidezPetrolioaHidrokarburoakGas naturalaErauzketa-ponpen laguntzazAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen da baliabide fotokopiagarrien ataleko I. eranskinean. Landare-jatorriko produktuak lortzeko bi prozesu erabiltzen dira nagusiki: nekazaritzaeta basogintza.Ikasgelan egiteko jarduerakNekazaritza lurra lantzeko teknika eta ezagupenen multzoa da. Besteak beste, lurzoruatratatzeko lanak eta barazkien hazkuntza biltzen ditu. Nekazaritzaren bidez frutak, barazkiak,zerealak eta beste produktu batzuk lortzen dira.Basogintza basoak sortzeko eta lantzeko zientzia da. Lehengaiak lortzeko itxaron beharden denbora espeziearen arabera aldatzen da, baina urte asko behar izaten dira. Aukeratutakozuhaitzen haziak baso-mintegietara eramaten dira, landareak ekoizteko.10

Landare-jatorriko produktuakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKTomateakTeknikakNekazaritzaPiperrakLandare-jatorrikoproduktuakZuraBasogintzaAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen da baliabide fotokopiagarrien ataleko I. eranskinean. Animalia-jatorriko produktuak abeltzaintzaren eta arrantzaren bidez lortzen dira.Abeltzaintza abereak hazteko eta ustiatzeko jardueren multzoa da. Azienda motaren arabera,produktu desberdinak lortzen dira, hala nola okela, esnea, arrautza, larrua, artilea eta eztia, besteakbeste.Arrantza arrainak edo uretako beste espezie batzuk harrapatzeko eta beraien ingurune naturaletikateratzeko prozesua da.Animalia-jatorriko produktuakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKAnimalia-jatorrikoproduktuakTeknikakArrantzaSardinalataTxorizoa1 Saioa Lehengaien erauzketaAbeltzaintzaAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen da baliabide fotokopiagarrienataleko I. eranskinean.11

Laburbildurik, baliabide naturalak gizarteen ekonomiaren oinarria dira. Era egokian erabili behardira, ekonomia-jardueren iraunkortasuna bermatzeko. Garrantzi handikoa da kontuan hartzeabaliabide horietako asko ez direla agortezinak. Horregatik, iraunkortasunez erabili behar ditugu.Baliabide naturalakBerriztagarriakPartzialkiberriztagarriakBerriztaezinakEguzki-energiazuzenaHaizeaAire freskoaLur emankorraErregai fosilakMineralakMareakAnimaliakUr freskoaIkasgelan egiteko jarduerakUr-fluxuakLandareakAzalpen teorikoan erabiliko dugun diagrama testudun hau irudiekin agertzen da baliabidefotokopiagarrien ataleko I. eranskinean.12

JARDUERA PRAKTIKOABi jarduera praktiko proposatzen ditugu, lehena bigarrena baino errazagoa. Daukazuen denborarenarabera, bata edo bestea egin dezakezue. Bigarren jarduera lehenaren jarraipen gisa egindaiteke.1. jarduera: Diagramak produktuekin osatuDeskribapenaIrakasleek gidatutako jarduera. Ikasleek diagramak osatu behar dituzte, produktuak, lehengaiaketa lortze-prozesuak erlazionatuz.HelburuaIkasleek eguneroko bizitzan beren inguruan dituztenproduktuen jatorriaz hausnartzea.Jardueraren iraupena30 minutu inguru.Behar den materiala• II. eranskineko marrazkiak• Artaziak• Arbela• Zinta itsasgarria• KlarionaProzedura• II. eranskineko marrazkiak moztu eta atzeko aldean zinta itsasgarria jarri, gero arbeleanleku desberdinetan kokatu ahal izateko.(*) Marrazkiak erabili aurretik koloreztatzea proposatu ahal diezue ikasleei. Horrela,hobeto barneratuko dituzte irudiak eta bertan agertzen diren ekintzak.• Arbelean hiru zutabe egin:Erauzketa-prozesua Lehengaia Produktua• Marrazki bakoitza dagokion zutabean itsatsi behar da, gero erauzketa-prozesua erlazionatzeko.• Kolorezko klarionak erabil daitezke erauzketa-prozesuak, lehengaiak eta produktuakerlazionatzeko.1 Saioa Lehengaien erauzketa• Produktu bakoitzaren laburpena egin, jardueran parte hartu duten ikasleen laguntzaz.13

2. jarduera: Eguneroko produktuekin diagramak eginDeskribapenaIrakasleek gidatutako jarduera. Ikasleek diagramak osatu behar dituzte, lehengaiak eta beraiekaukeratutako eta egunero erabiltzen dituzten produktuak lortzeko prozesuak erlazionatuz. Ez dakomeni prozesu konplexuegiak aukeratzea.HelburuaIkasleek eguneroko bizitzan beren inguruan dituzten produktuenjatorriaz hausnartzea.Jardueraren iraupena40 minutu inguru.Behar den materiala• III. eranskinaren fotokopiak. Diagramahutsak agertzen dira, 1. jardueran landudituzuenak bezalakoak• Arbela• Kolorezko klarionakProzedura• Ikasleei jarduera azaldu: Pentsatu al duzue inoiz nondik datozen eguneroko bizitzan zuen inguruandituzuen produktuak?• Ikasleak taldeka banatu.Ikasgelan egiteko jarduerak• Talde bakoitzak egunero erabiltzen dugun produktu bat aukeratuko du. Erraz aztertzekomoduko produktu arruntak aukeratu behar dira.Zuen ustez, zein materialez eginda daude? Eta zein prozesu erabili behar izan diramaterial horiek erauzteko?• Galdera horiei erantzuteko, ikasleek materialbakoitzaren erauzketa-prozesuaeta aukeratutako produktua egitekobeharrezkoak diren lehengaiak idatzibehar dituzte III. eranskineko grafiko bakoitzean.• Behar den denbora igarota, ikasle guztienartean eztabaidatu bakoitzaren erantzunak.Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!14

2SaioaEKOIZPENAAZALPEN TEORIKOAEkoizpena baliabide materialak lantzeko eta pertsonentzat ondasun erabilgarri bihurtzeko prozesuada. Elikagaiak eta lehengaiak eraldatu egiten dira mota askotako ekoizpen-prozesuen bidez.Jarduera horiek bigarren sektorea osatzen dute.Transformazio-prozesuak bilakaera handia izan du denboran zehar. Antzina, produktu gehienakeskuz egiten ziren. Industria-iraultzaz geroztik, makinen bidez fabrikatzen dira eta eskulangintzabigarren mailara bazterturik geratu da.Industria mota bakoitzak produktu desberdinak fabrikatzen ditu:• Industria astuna: produktuak oso lantegi handietan fabrikatzen dira, lehengai eta energia askoerabiliz.– Siderurgia: burdina altzairu bihurtzen duen industria da.– Metalurgia: burdina ez diren metalak lantzen ditu (kobrea, aluminioa…).– Zementu-fabrikak: zementua eta hormigoia fabrikatzen dituzte, arroka industrialak erabiliz.– Oinarrizko kimikoa: azidoak, ongarriak, lehergaiak, pinturak eta beste substantzia batzukekoizten ditu.– Petrokimikoa: plastikoak eta erregaiak ekoizten ditu.• Industria arina: lehengai landugabeak edo erdilanduak eraldatu eta pertsonen nahizzerbitzu-enpresen kontsumo zuzenerako produktu bihurtzen ditu.– Elikagaien industria: edariak, kontserbak eta bestelako elikagaiak ekoizten ditu,nekazaritzako, abeltzaintzako eta arrantzako produktuak erabiliz.– Ehungintza-industria: ehunak eta jantziak fabrikatzen ditu, landare-zuntzak (lihoa,kotoia), animalia-zuntzak (artilea) edota zuntz sintetikoak (nylona, poliesterra) erabiliz.Industriak kutsadura handia eragiten du, prozesu industrialetako fase guztietan kutsatzaileugari eta mota askotakoak sortzen baitira. Industria-guneek sortzen dituzten kutsatzailemotak erabilitako ekoizpen-prozesuen, teknologiaren eta lehengaien araberakoakdira.Arazo horri aurre egiteko bi irtenbide daude. Batetik, neurri zuzentzaileak har daitezke,kutsadura-arazoak sortu ondoren konpontzeko. Bestetik, neurri prebentiboak har daitezke,kutsadura-arazorik ez sortzeko eta, horrela, konpondu beharrik ez izateko. Bigarrenhori da joera nagusia.2 Saioa Ekoizpena15

JARDUERA PRAKTIKOABi jarduera praktiko proposatzen ditugu. Lehena oso-osorik ikasgelan egiteko planteatuta dago.Bigarren jardueraren parte bat eskola-orduetatik kanpo egin behar da, etxekoen laguntzaz.1. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean? (1. atala)DeskribapenaIkasleek beraien ingurune hurbilean dauden manufaktura-industriei buruzko ikerlana egingo dute.Industria mota desberdinen adibideak bilatu behar dituzte.HelburuaIkasleek ingurune sozioekonomikorik hurbilena hobeto ezagutzea.Jardueraren iraupena40 minutu.Behar den materiala• IV. eranskineko eskemaren fotokopiakProzedura• 4-5 ikaslez osatutako taldeak egin.• IV. eranskineko eskema banatu.Ikasgelan egiteko jarduerak• Ikasleei eztabaidatzeko denbora eman,industria mota guztien adibideak lortuarte (20-30 minutu). Industria motabakoitza identifikatu eta zein produktufabrikatu ahal dituen esan behar dute.• Arbelean eskema bat egin, 17. orrialdeko adibidea jarraituz. Talde bakoitzak ateradituen ondorioak aztertu eta arbeleko eskeman idatziko ditugu. Helburua bateratzelana egitea da.16

OndorioakIndustria astunaSiderurgia Metalurgia ZementufabrikakPetrokimikoaOinarrizko kimikoaElikagaien industriaIndustria arinaEhungintza2 Saioa Ekoizpena17

2. jarduera: Zein industria-jarduera daude zure ingurunean? (2. atala)DeskribapenaZiur aski, aurreko jardueran ezinezkoa izan da industria mota guztien adibideak aurkitzea. Horregatik,bigarren jarduera honen helburua hutsune horiek betetzea da. Etxekoen laguntzaz, etahainbat bidetatik lor dezaketen informazioa baliatuz, ikasleek gure Lurralde Historikoan edo AutonomiaErkidegoan dauden industria mota guztien adibideak aurkitu behar dituzte. Gero, bakoitzarenkokapen geografikoa zehaztu behar dute.HelburuaEtxekoen edo ingurunerik hurbileneko pertsonen laguntza eta elkarlana sustatzea, sentsibilizaziojarduera honetan parte har dezaten.Behar den materiala• IV. eranskineko fotokopiak.Jardueraren iraupena40 minutu etxean.20 minutu ikasgelan (bateratze-lana).Prozedura• Jarduerako eskemak aztertu ondoren, ikasleek adibiderik gabe geratu diren industria-jarduerakosatuko dituzte. Jarritako adibideak errepasatu eta Bizkaian ala Bizkaitik kanpo dauden adierazikodugu.• Zenbat hutsune ditugun aztertu, eta Bizkaian kokatutako adibideren bat aurkitzensaiatuko gara. Horretarako, etxerako lana jarriko diegu ikasleei: hainbat iturri erabiliz,industria mota guztien adibideak aurkitu eta bakoitzaren kokapen geografikoa bilatubehar dute.Ikasgelan egiteko jarduerak• Biharamunean, lortutako adibide guztienbateratze-lana egingo dugu, ikasleekindustriak eguneroko bizitzanduen garrantziaren kontzientzia har dezaten.Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!18

3SaioaBANAKETAAZALPEN TEORIKOAMerkataritzarako banaketaren helburua ekoizleak kontsumitzaileekin harremanetan jartzea da,edo, hobeto esanda, ekoizleek egindako produktuak kontsumitzaileen esku jartzea. Horretarako,produktuak fabriketatik saltokietara garraiatu behar dira.Izan ere, ekoizpen-jarduera asko abantaila handiak eskaintzen dituzten lekuetan kontzentratutadaude, hor ekoizpenerako baldintza hobeak dituztelako (lehengaiak, teknologia, lurrak, langileespezializatuak…), eta kontsumitzaileak beste leku batzuetan daude, askotan kontsumorako produktuakfabrikatzen edo sortzen diren tokietatik oso urrun.Oro har, hiru garraio mota erabiltzen dira:• Lurreko garraioa: errepide eta autobideetatik egiten da.• Itsas garraioa: itsasontziak salgaiak urrunera eramateko garraiobiderik erabiliena dira.• Aireko garraioa: garraiobiderik azkarrena da, baina baita garestiena ere.Euskadin eta Espainiako estatu osoan salgai gehienak errepidetik garraiatzen dira. Kanpo-merkataritzarenarloan, aldiz, itsas garraioa da erabiliena, hala inportaziorako nola esportaziorako.Gaur egun, globalizaziorako joeraren eraginez, garraio-beharrak gero eta handiagoakdira, mota guztietako salgaiak munduko edozein bazterretan ekoitzi ahal direlako. Horrenondorioz, garraioan energia eta baliabide asko erabiltzen dira eta kalte handiagoaegiten zaio ingurumenari. Garraioa ingurumena gehien hondatu eta kutsatzen duenjardueretako bat da. Horregatik, tokian tokiko merkataritza sustatu behar da, ingurumenarikalte gutxiago egiten diolako eta, orokorrean, iraunkorragoa delako.3 Saioa Banaketa19

JARDUERA PRAKTIKOA1. jarduera: Zein da jaten ditugun produktuen jatorria?DeskribapenaIkasleek egunero kontsumitzen dituzten elikagaien jatorriaren kontzientzia hartzea lortu nahi dajarduera honen bidez. Horretarako, produktuen jatorria zehazten duten etiketak eta ontziak biltzekoeskatuko diegu.HelburuaKontsumitzen ditugun produktuen jatorriaz sentsibilizatzea.Jardueraren iraupena40 minutu eskola-orduetatik kanpo, etiketak eta ontziak biltzeko.30 minutu ikasgelan, bateratze-lana egiteko.Behar den materiala• Bildutako etiketak eta ontziak• Arbela• Kolorezko klarionakIkasgelan egiteko jarduerak20

Prozedura• Eskola-orduetatik kanpo, produktuen jatorria jasotzen duten etiketak eta ontziak biltzeko eskatuikasleei. Produktu bakoitzaren fabrikazio-lekuaren eta Bilboren arteko distantzia ere ekarribehar dute.• Distantzia markatzeko lerro bat marraztu, 50 kilometroko tarteekin.• Ikasleek etiketak eman ahala, lerroan antolatuko dituzte, produktuen jatorria zein den ikusteko.• Galdera hau egingo dugu:«Produktu hauetako zeinek eragin du kutsadurarik gehien? Produktu horiek hurbil dauzkaguala beharrezkoa zaigu hain urrundik ekartzea?»(*) Ikasleen jakintza-mailaren arabera, produktu horietako batzuen ekoizpenak eragiten dituenCO 2igorpenak kalkula daitezke, honako datu hauek kontuan hartuz:CO 2igorpenak (gr/Tn eta garraiatutako km)Salgai-trena20 inguruKamioi trailerra90 inguruNondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!3 Saioa Banaketa21

4SaioaKONTSUMOA ETA HONDAKINENSORKUNTZAREN PREBENTZIOAAZALPEN TEORIKOAFabrikatu ondoren, produktuak saltokietara eramaten dira, eta hor erosten ditugu, gure kontsumorako.Kontsumo arduratsuagoa eta iraunkorragoa egin ahal izateko, ezinbestekoa da araubatzuk argi edukitzea.• Erosketen kopurua murriztu. Erosteko asmoa dugun produktuak benetan aseko gaituen galdetubehar diogu geure buruari. Agian, hobe da gutxiago erostea eta erosten ditugun gauzak guregogokoagoak izatea.• Beti ez da beharrezkoa produktu berriak erostea. Batzuetan, bigarren eskuko produktuak erosiahal ditugu, gure senide edota lagunek dagoeneko behar ez dituzten gauzak berrerabili ahal ditugu,edo bigarren eskuko produktuen azoketara joan gaitezke. Halaber, gauzak zaramara bota aurretikkonpontzen saia gaitezke, edo eskulanak egiteko balia ditzakegu, erabilera berria emateko.• Produktu baten bizitza baliagarria amaitzen denean, hondakinak gaika biltzeko sistemak erabili,produktua egiteko erabili den materiala birziklatu ahal izateko.Ikasgelan egiteko jarduerak• Beharrezkoak ez diren bilgarriak dituztenproduktuak baztertu. Ogitartekoak edosandwichak gordetzeko kolorezko poltsaberrerabilgarriak daude, esaterako. Horrelakopoltsak erabiliz gero, hondakingutxiago sortzen dira.• Bertako eta sasoiko produktuak erosi. Horrela,bilgarri gutxiago erabili behar dira,garraio-beharrak gutxitzen dira…• Ahal duzun guztietan, produktu birziklatuakerosi (papera, plastikoa…).• Errafiazko, plastikozko edo paperezkopoltsa berrerabilgarriak erabili supermerkatuetakoohiko poltsen ordez. Horrela,lehengai gutxiago xahutu eta hondakin gutxiagosortuko dira.22

Beharrezkoa al da gailetak poltsa txikietan etortzeapoltsa handiago baten barruan eta, gainera, kutxabatean gordeta?• Alde batetik bakarrik idatzitako edo inprimatutakoorriak berrerabili apunteetarako edo oharretarako,paper berria erabili beharrean.• Gogoan izan beti dela hobea kalitatea erostea kantitateaerostea baino. Oro har, kalitate oneko produktuenbizitza baliagarria luzeagoa izaten da eta,horrelako produktuak erosten baditugu, hondakingutxiago sortzen lagunduko dugu.Gure ekintza xume guztiek planetaren hondamenarenerantzule edo, aitzitik, ingurumenaren babeslebihurtzen gaituzte.Informazio gehiagoErosketa Iraunkorrerako Gida,www.bizkaia21.net atarian.JARDUERA PRAKTIKOA1. jarduera: Detektibe ona zara?DeskribapenaJarduera honen asmoa ikasleak gizartea sentsibilizatzeko bide gisa erabiltzea da. Horretarako,fitxa bana emango diegu, beraien ingurunerik hurbileneko kontsumo-ohitureiburuzko oharrak idatz ditzaten. Jarduera honetan, ikasleek detektibe lana egingodute. Hurrengo saioetan egingo dituzten beste ikerlan txiki batzuekin batera, hauxelortu nahi dugu: gure eguneroko bizitza askoz ere iraunkorragoa izan dadin hartu beharrekoohituren kontzientzia hartzea.HelburuaIkasleak beraien inguruneko ohituraokerrez ohartaraztea eta ohitura horiekaldatzen saiatzea, ikerlaneko oharrak etaaholkuak erabiliz.Jardueraren iraupena4 Saioa Kontsumoa eta hondakinensorkuntzaren prebentzioaJarduera hau eskola-orduetatik kanpoegin behar da eta ez du iraupen zehatzik.23

Behar den materiala• Bolaluma• Klipa• V. eranskinaren fotokopiak: Nire ikerlanaren emaitzak• VI. eranskinaren fotokopiak: Kontsumoari buruzkoikerlaneko oharrakProzedura• Kontsumoari buruzko ikerlaneko oharraketxera eraman.• Leku ezkutu batean gorde eta inguruan gertatzendenari buruzko oharrak hartu.• Berriz ere ikasgelara eraman, talde osoarekinbateratze-lana egiteko.• Emaitza guztiak karpeta batean artxibatu etaV. erainskinaren azala itsatsi.Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!Saio honen bigarren partean bi eskulan egingo ditugu (2. jarduera eta 3. jarduera), ikasleak gauzakberrerabiltzearen garrantziaz sentsibilizatzeko. Eskulanak zailtasunaren arabera sailkatutadaude: lehena bigarrena baino errazagoa da. Daukagun denboraren arabera, bata edo besteaegin dezakegu, edo biak. Helburua hauxe da: bestela bigarren bizitzarik edo beste erabilerarikizango ez luketen material erabiliekin baliabide praktikoak sortzea, hau da, erostearen ordez sortzea.2. jarduera: Plastikozko botilekin egindako diru-zorroakDeskribapenaIkasgelan egiteko jarduerakJarduera hauetan, eskulanen bidez ikusarazi nahi dugu erostea ez dela beti beharrezkoagure eskuetan objektu politak edukitzeko. Kremailera zaharrak eta plastikozko botilakerabiliko ditugu horretarako. Helburua gauza horiek berriz erabiltzea da, beste gauzaaskorekin gertatzen den bezala alferrikako hondakin bihur ez daitezen.HelburuaBerrerabilpenaren garrantzia nabarmentzea, jarduera ludiko baten bidez.Kontuan izan sentsibilizazio nahikorik gabe jarduera hau eskulan-eskola hutsa izan daitekeela.Garrantzitsuena ez da diru-zorroa bera.24

Jardueraren iraupena40 minutu inguru.Behar den materiala• Plastikozko botila txiki bi• Kremailera bat, botila inguratzeko bezain luzea• Kuterra• Haria• Jostorratza• TitareaProzedura1. Botilak hartu eta beheko aldeamoztu. Moztutako bi aldeak ahaliketa berdinenak izaten saiatu.2. Jostorratza eta haria erabiliz, kremailerajosi bi aldeetako bati. Itxigailuakanporantz geratu behar da.3. Gauza bera egin beste botilarenbehekaldearekin.4. Josten bukatzen dugunean, prestdaukagu diru-zorroa. Aurreztenhasteko, txanponak soilik falta zaizkigu.Diru-zorroak pertsonalizatu ahal ditugu eranskailuak, egunkari zatiak, botoi zaharrakedo bestelako gauzak baliatuz. Erabili irudimena!Berriz ere, zuzenean zaramara joangozen edo birziklatu egingo zen zerbaitgauza politak egiteko erabil daitekeelaikusi dugu. Oso diru-zorro originala egindugu. Opari ederra maite dugun norbaitentzatedo norberarentzat.Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!4 Saioa Kontsumoa eta hondakinensorkuntzaren prebentzioa25

3. jarduera: Arkatzetarako poteakDeskribapenaTxirikordatze-teknika erraz baten bidez, arkatzetarako pote ederrak egingo ditugu, oparitako papera,aldizkari zaharrak, liburuxkak eta horrelako gauzak erabiliz.HelburuaBerrerabilpenaren garrantzia nabarmentzea, jarduera ludiko baten bidez.Kontuan izan sentsibilizazio nahikorik gabe jarduera hau eskulan-eskola hutsa izan daitekeela.Garrantzitsuena ez da arkatzetarako potea bera.Jardueraren iraupenaOrdubete eta erdi inguru.Behar den materiala• Berrerabiltzeko paper mota desberdinak: oparitakopapera, liburuxkak, egunkariak, aldizkariak…• Kartoi mehea• Artaziak• Haria• Jostorratza• Kakao-poteen estalkiak• LekedaProzedura• Prestatu txantiloi bat paperezko tirak egiteko. Horretarako, honakoproportzio hauek dituen laukizuzen bat marraztu kartoi mehebatean:Ikasgelan egiteko jarduerakY zabalera – 2,4 luzera x Y. Hau da, alde luzea alde zabala baino 2,4 aldiz handiagoaizan behar da. Adibidez: laukizuzena 17 cm luze eta 7 cm zabal izan behar da, gutxigorabehera.• Orain, aukeratu duzun txantiloiaren tamainako paper zatiak moztu. Asko behar dira(1. urratsa).• Laukizuzena luzetara tolestu, tolestura erdian markatzeko (2. urratsa).• Ertz bat erdiraino eraman (3. urratsa).• Beste ertza ere erdiraino eraman (4. urratsa).• Papera erditik tolestu. Tira estu bat geratuko zaizu (5. urratsa).26

1 234• Tira erditik tolestu (6. urratsa).• Punta bat erdiraino eraman, eta gero bestea (7. urratsa).• Egin hori paperezko laukizuzen guztiekin (8. urratsa).5 6784 Saioa Kontsumoa eta hondakinensorkuntzaren prebentzioa27

• Piezak txirikordatzeko, sartu pieza bat bestearen barruan argazkian ikusten den moduan. Osoerraza da (9. urratsa).9• Honela geratzen da. Piezak berez gelditzen dira beren lekuan (10. urratsa).10• Irudikoa bezalako tira bat egingo dugu, pieza guztiak bata bestearen barruan sartuz(11. urratsa).Ikasgelan egiteko jarduerak1128

• Txirikordatu ditugun tira guztiak elkartu, elkarri josiz edo atzeko aldean zinta itsasgarria jarriz(12. urratsa).12• Azkenik, itxi eta beheko aldean kakao-pote baten estalkia jarri, esaterako (13. urratsa).13Berriz ere, bere bizi-zikloaren bukaerara zuzenean zihoan zerbait baliatu dugu, oraingoanarkatzetarako pote oso praktikoa egiteko.Zer gehiago egin dezakegu bestela zaramara joango ziren hondakinak baliatzeko?Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!4 Saioa Kontsumoa eta hondakinensorkuntzaren prebentzioa29

5SaioaGAIKAKO BILKETAAZALPEN TEORIKOAProduktuen kontsumoak hainbat hondakinmota eragiten ditu, bakoitzak bere ezaugarri,arrisku- eta toxikotasun-maila bereziarekin etatrataera-premia bereiziekin. Hemen hiri-hondakinak(HHak) aztertuko ditugu, hau da, etxebizitzapribatuetan, dendetan, bulegoetan edozerbitzuetan sortzen direnak.Nolanahi ere, jakin behar dugu beste hondakinbatzuk ere multzo horretan sartzen direla: arriskutsutzatjotzen ez direnak eta, izaeragatik edoosaeragatik, lehen aipatutako toki edo jardueretansortutakoekin pareka daitezkeenak. Hala, hiri-hondakintzat hartuko dira honako hauek ere:• Herri bideak, berdeguneak, atsedenlekuak eta hondartzak garbitzearen ondorioz sortutakohondakinak.• Hildako etxeko abereak, eta utzitako altzariak, tresnak eta ibilgailuak.• Etxebizitzetako konponketen edo eraikuntza-lan txikien ondorioz sortutako obra-hondakinak.Beraz, ez dira HHtzat hartuko industria-hondakin toxiko eta arriskutsuak, abelazkuntzakoedo nekazaritzako hondakinak eta meatzetatik edo harrobietatik datozenak.Ikasgelan egiteko jarduerakHorrenbestez, hiri-hondakinak sailkatzeko orduan, hiru multzo handi bereiz ditzakegu:• Etxeko Hondakinak (EH)• Industria, Merkataritza eta Erakunde Berdingarrietako Hondakinak (IMEBH)• Etxebizitzetako konponketen edoeraikuntza-lan txikien ondoriozsortutako obra-hondakinak (EEH).Hondakin mota hauek guztiak aurrerago(6. saioan) aztertuko dituguntratamendu desberdinen bidez kudeatzendira.30

Hondakinen kudeaketak hainbat jardueraeskatzen ditu, sortzen direnetikazken helmugaraino. Prozesu horrekhiru fase ditu:1. Uztea eta biltzea: hondakinak lekuaproposetan uzten dira, gero bilketazerbitzuek jaso ditzaten.2. Garraioa: hondakinak jasotzen direnlekutik tratatuko diren lekura eroatendira. Noiz edo noiz, tartean transferentzia-gune batean biltzen dira aldi baterako. Bertan trinkotueta ibilgailu handiagoetan kargatzen dira, azken helmugara eramateko.3. Tratamendua: hondakinak ezabatzeko edo bertan dauden baliabideak aprobetxatzeko eginbeharreko jarduera guztiak dira. Gehien erabiltzen diren tratamenduak birziklatzea, energiaberreskuratzeko erretzea eta zabortegian uztea dira.Zalantza barik, hondakinak kudeatzeko fase garrantzitsuenetakoak hondakinak uzteko eta biltzekomodua dira, gainerako prozesua baldintzatu egingo dute eta. Funtsezko alderdia da eta, hainbatazpiegitura ez ezik, hiritarren parte-hartzea eta sentsibilizazioa ere eskatzen ditu. Kate-begihorri esker Hondakinak uztea eta biltzea bi eratara egin daiteke:• Aukeratu gabe edo masan: hondakinak nahastuta sartzen dira zaborrontzietan, inolako bereizketarikegin barik.• Gaika: hondakinak osaeraren arabera sailkatu eta uzten dira.Gaur egun, geure hondakin gehienak etxean bertan sailkatu eta berariaz ezarritako azpiegituretanbereizita utz ditzakegu. Horretarako, udal gehienetan gaikako bilketa egitekozaborrontziak edo sistemak daude eta, gainera, Bizkaia osoan zehar sakabanatutakoGarbigune sare zabala ere badago.Gaikako bilketaEtxeko hondakin ohikoenak, gure etxeetan gehien sortzen ditugunak, gaika uzten dirahonako leku hauetan:• Ontzietarako edukiontzia (horia): brikak, latak, botilak eta plastikozko ontziak, plastikozkopoltsak edo poliespanezko erretiluak.• Beirarako ontzia (berdea): beirazko botilak, kontserba-poteak eta kosmetikako etaperfumeriako ontziak.• Paper eta kartoietarako edukiontzia (urdina): paper- eta kartoi-hondakinak, hala nolaegunkariak, aldizkariak, publizitate idatzia, kartoizko bilgarriak, etab.• Masan biltzeko edukiontzia (grisa, marroia edo berde iluna): gaika utzi ezin direnhondakinak uzten dira edukiontzi horretan, batik bat janari-hondakinak edo etxekohondakin organikoak.5 Saioa Gaikako bilketa31

Aipaturiko zatikiez gain, badaude hainohikoak edo ugariak ez diren bestehondakin batzuk, eta horiek ere hainbatzerbitzu edo azpiegituren bidez gaikabiltzen dira. Ekoizpena askoz txikiagoaizan arren, arreta bereziz tratatubehar dira, askotan arriskutsuak edokutsagarriak izaten dira eta.Hondakin horietako gehienak Garbiguneetanutzi ahal dira. Gainera, kudeatzekosistemak desberdinak izaten diraudalaren edo mankomunitatearen arabera.Ondorenean, halako hondakinen adibide batzuk eta kudeatzeko modu batzuk aipatuko ditugu.• Pilak: botoi-pilak, pila prismatikoak eta kargatzeko pilak saltokietan bertan dauden edukiontzietanuzten dira (supermerkatuetan, elektrotresna-dendetan, bitxi-dendetan, erloju-dendetan,argazki-dendetan,…) edota kalean dauden berariazko edukiontzietan, Garbiguneetan edo udalzerbitzuen zentro batzuetan.• Erabilitako landare-olioak: halako hondakinak hainbat modutan bil daitezke. Udal eta mankomunitatebatzuek etxeko olioa jasotzeko ibilgailuak dituzte. Beste leku batzuetan berariazkoedukiontziak daude, edo Garbiguneetan uzten dira.• Hondakin elektriko edo elektronikoak: halako hondakinak udal zerbitzu espezifikoek jasotzendituzte. Garbiguneetan ere utz daitezke. Saltokiek ere jasotzen dituzten elektrotresnak, berriakerosten ditugunean.Ikasgelan egiteko jarduerak• Ehunak: erabilitako arropa eta oihal eta ehun zatiak hainbat lekutan utz daitezke.Egoera onean daudenak GKEei, parrokiei edo elkarteei eman ahal zaizkie, beste norbaitekberriz erabil ditzan. Herri batzuetan halako hondakinak biltzeko udal zerbitzuadago, eta Garbiguneetan ere utzi ahal dira. Gainera, herrietan geroz eta gehiagotanikusten dira arropak eta zapatak jasotzeko ontziak.32

• Medikamenduak: hondakin horiek botiketanuzten dira, horretarako daudenontzietan, eta gero bilketa espezifikorakozerbitzu batek jasotzen ditu (SIGRE, OntziakBiltzeko eta Kudeatzeko SistemaIntegratua).• Inprimagailuen tinta: Garbiguneetan ezezik, halako hondakinak beste leku batzuetanere biltzen dira: informatika-dendabatzuetan, biltzeko ibilgailu espezifikoetan,etab. Hondakinen garraioari dagokionez, bi metodo erabiltzen dira jasotzen diren lekutik tratamendu-guneetaraeramateko:Ibilgailuen bidezko bilketaHorixe da ohikoena. Horretarako bereziki prestatutako ibilgailuen bidez egiten da. Kalapatxadunkamioietan hondakinak trinkotu egiten dira, edota beste batzuetan trinkotu gabe uzten dira.Hondakinaren arabera batzuk ala besteak erabiltzen dira. Adibidez, trinkotzea oso teknikaegokia da hondakin organikoetarako edo bilgarrietarako, baina ez da erabiltzenbeira biltzeko. Ibilgailu horiek egunez egun prestatuago daude, biltzeko prozesuakeragiten dituen eragozpenak eta kostuak murrizteko.Bilketa pneumatikoaHondakinak lur-azpiko hodi handi batean zehar doaz, aire-korronte batek bultzatuta,70 km/h-ko abiaduran gutxi gorabehera, Bilgune nagusi bateraino, eta bertatik tratamenduegokienera bideratzen dira. Teknika horrek hasierako inbertsio handia eskatzendu, eta ondorioz urbanizatu berri dauden lekuetan errazago ezar daiteke. Hasierakoinbertsio horren trukean, baina, langile-kostu txikiagoa eskatzen du eta hiritarrei eragozpenmurritzagoa eragiten die. Zatikiak garraiatzeko maiztasun egokiak izan beharditu, geroago egin beharreko birziklapenari kalterik ez eragiteko.5 Saioa Gaikako bilketa33

Halako bilketa-modua erabiltzen dute, adibidez, Portugaleten, Barakaldon, Galdakaon edo BilbokoAmetzola inguruan.Deskribapenean zehar esan dugunez, aipaturiko hondakin-zatikiguztiek berariazko edukiontziak dituzte Garbiguneensarean.Garbiguneak Bizkaiko Foru Aldundiaren ekipamenduakdira, etxeko hondakinen edo parekoen zati bat behintzatgaika jasotzeko. Halakoetan, erabiltzaileek doan utz ditzaketebirziklatu, berriz erabili edo balioztatu egin litezkeenmaterialak: geldoak (obra-hondakina, lurrak…), beira,paper-kartoia, bilgarriak, pilak, tamaina handikoak, metalak,olioak, elektrotresnak, etab.Halatan, honako hauek dira Garbiguneen helburuak:• Erraz birziklatu ahal diren hondakinak materialki aprobetxatu eta balioztatzea. Hondakinakkontrolatutako zabortegietan uzten direnez, energia aurreztea eta bolumena murriztea ahalbidetzenda.• Tamaina handiko hondakinak kontrol barik jaurtitzea murriztea.Ikasgelan egiteko jarduerak34

• Ingurumena zaintzeko hiritarrak prestatzen eta kontzientziatzen laguntzea.• Eskualde, mankomunitate edo inguru batean, hondakinak kudeatzeko eta transferitzeko erreferentziakopuntu izatea, Bizkaiko Lurralde Historikoaren eremuan kudeaketa hobetzen lagunduz.GAUR EGUNGO GARBIGUNEAKBasauri Bermeo Gautegiz ArteagaZalla Muskiz MungiaAmoroto Markina KarrantzaDurango Urduña GueñesGetxo Gernika-Lumo ErandioBarakaldo Amorebieta-Etxano BakioDerio Santurtzi IgorreSestaoIturria: Garbiker Sozietate Publikoa.SopelanaNondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!5 Saioa Gaikako bilketa35

JARDUERA PRAKTIKOA1. jarduera: Nora bota behar dut hondakin hauetako bakoitza?Jarduera praktiko honetan hauxe proposatzen dugu: edukiontzi txikiak egitea eta eguneroko jardueretansortzen diren hondakinak bertan uztea.DeskribapenaEdukiontziak egin ondoren, egoera batzuk aurkeztuko ditugu, eragiten dituzten hondakinak aipatuz.Ikasleek eguneroko jardueretan sortzen dituzten hondakinez gogoeta egitea eta hondakinhoriekin zer egin behar duten hausnartzea lortu nahi da jarduera honen bidez.HelburuaIkasleei gure eguneroko jarduerek sortzen dituzten hondakinez gogoeta eginaraztea.Jardueraren iraupena½ ordu.Behar den materiala• VII. eranskineko txantiloiak• Brik hutsak (zukuak, esnea…)• Zinta itsasgarria• Kartoi zatiak, hondakinen marrazkiak itsastekoProzeduraIkasgelan egiteko jarduerak1. Edukiontziak egin eta, zinta itsasgarria erabiliz, edukiontzien marrazkiak briketanitsatsi.2. Hondakinak fabrikatu, VII. eranskineko marrazkiak kartoi lodietan itsatsiz.3. Egoerak azaldu, ikasleek sortzen den hondakin kopuruaz gogoeta egin dezaten.Jarduera hausnarketara bideratu behar dugu.4. Egoera bakoitzean sortutako hondakin guztiak identifikatuko ditugu (1. egoera, 2.egoera).5. Ikasleek hondakin bat aipatzen duten bakoitzean, zutik jarri eta dagokion edukiontziansartuko dute, banan-banan.1. egoeraJolas-orduan gaude, olgetan, eta bat-batean lurrera erori gara. Praka zaharrak ditugujantzita, eta apurtu egin zaizkigu. Zauri txiki bat egin dugu eta iodo-disoluzio batez sendatudigute. Iodoa orduantxe bukatu da. Gero, dutxa bat hartzera joan gara, eta gelabukatu zaigu. Azkenik, askaria egin dugu: ogitarteko ederra, laranja eta jogurta.36

Honako galdera hauek egingo ditugu eta, ikasleek erantzun ahala, hondakinen marrazkiak erakutsikoditugu, kartoian itsatsita.a. Zein hondakin sortu ditugu?• Praka apurtuak• Iodoa• Tiriten plastikoa• Gel-pote hutsa• Laranja-azala• Ogitartekoa biltzekoaluminioa• Jogurt-ontziab. Zer egin behar dugu hondakin horiekin? Berrerabili ahal ditugu?Ideia batzuk emango dizkiegu ikasleei. Hala, esaterako, jogurt-ontziak loreontzi bihur ditzakegu,praka apurtuen kremailera kontsumoari buruzko 4. saioan azaldutakoa bezalako diru-zorro bategiteko erabil daiteke…c. Zer egingo dugu berrerabili ezin ditugun hondakinekin?Dagokien edukiontzian utzi.• Prakak: Zaharrak ziren eta, gainera, apurtu egin zaizkigu. Beraz, ez dizkiogu GKE bati emango.Bi aukera geratzen zaizkigu: udal-edukiontzi espezifikoan uztea edo garbigunerik hurbileneraeramatea.• Iodoa: Bukatzen diren botiken ontziak farmazietako SIGRE puntuetan utzi behar dira.• Tiriten plastikoa: Tiriten plastikoa edukiontzi horian utzi behar da, plastikoekin etaontziekin batera.• Gel-pote hutsa: Gel-pote hutsa edukiontzi horian utzi behar da, plastikoekin eta ontziekinbatera.• Laranja-azala: Gure auzoa edo udalerria konpostajerako gaikako bilketaren programansartuta badago, bosgarren edukiontzira botako dugu. Bestela, edukiontzi grisedo marroian utziko dugu, gainerako materia organikoarekin batera. Bide batez,konpostajea zer den azal dezakegu (Kli! Kla! Birzikla! lehiaketaren aurreko edizioan gaihori landu zen, era monografikoan. Horretarako prestatutako informazio guztia eta proposamendidaktikoak www.bizkaia21.net atariko Iraunkortasun Pertsonala Aktibazaitez Kli! Kla! Birzikla! atalean dituzue).• Ogitartekoa biltzeko aluminioa: Edukiontzi horian utzi behar da, gainerako ontziekinbatera.5 Saioa Gaikako bilketa• Jogurt-ontzia: Edukiontzi horian utzi behar da, gainerako ontziekin batera.37

2. egoeraEtxean gaude, jolasean. Bat-batean, gure erlojuaren pila bukatu egin dela konturatzen gara (botoi-pilada). Telebista ikusten ari gara, baina urrutiko kontrolagailua ez dabil. Pila horiek ere agortuegin da! Bai zorte txarra gurea! Irakurgairen baten bila hasten gara, baina aurkitzen ditugunegunkari guztiak zaharrak dira. Aldizkariak gordetzeko altzaria apur bat garbitu eta balio ez dutenakbota beharko genituzke. Aspertuta gaude. Zorionez, oso usain gozoa dator sukaldetik! Bazkariaprestatzen ari dira: makarroiak tomatearekin eta okelarekin. Latako tomatea, pakete batespageti eta kilo erdi okela erabili dituzte. Itxura ederra dute makarroiek! Etxean nagusi asko elkartzendira bazkaltzeko orduan, eta izugarri gustatzen zaie ardoarekin jatea. Horregatik, bazkalosteanbeti geratzen da ardo-botila huts bat.Honako galdera hauek egingo ditugu eta, ikasleek erantzun ahala, hondakinen marrazkiak erakutsikoditugu, kartoian itsatsita.a. Zein hondakin sortu ditugu?• Botoi-pila• Pilak• Egunkari zaharrak• Tomate-lata hutsa• Espagetien plastikoa• Ardo-botilab. Zer egin behar dugu hondakin horiekin? Berrerabili ahal ditugu?Ideia batzuk emango dizkiegu ikasleei. Hala, esaterako, egunkari zaharrak arkatzetarako poteakegiteko erabil ditzakegu, kontsumoari buruzko saioan azaldu dugun bezala. Makarroiak beirazkobotila batean itsatsi eta kolorez margotzen baditugu, oso pitxer originalak sor ditzakegu.c. Zer egingo dugu berrerabili ezin ditugun hondakinekin?Dagokien edukiontzian utzi.Ikasgelan egiteko jarduerak• Botoi-pila: Garbiguneetan edo horretarako ontzi bereziak dituzten dendetan utzibehar da.• Pilak: Garbiguneetan edo horretarako ontzi bereziak dituzten dendetan utzi behardira.• Egunkari zaharrak: Edukiontzi urdinean utzi behar dira, paperarekin eta kartoiarekinbatera.• Tomate-lata hutsa: Edukiontzi horian utzi behar da, plastikoekin eta ontziekin batera.• Espagetien plastikoa: Edukiontzi horian utzi behar da, plastikoekin eta ontziekinbatera.38• Ardo-botila: Beiraren edukiontzian utzi behar da, kortxorik gabe. Kortxoa edukiontzigrisera bota behar da.

2. jarduera: Detektibe ona zara?DeskribapenaJarduera honen asmoa ikasleak gizartea sentsibilizatzeko bide gisa erabiltzea da. Horretarako,fitxa bana emango diegu, beraien ingurunerik hurbileneko kontsumo-ohiturei buruzko oharrakidatz ditzaten. Jarduera honetan, ikasleek detektibe lana egingo dute. Hurrengo saioetan egingodituzten beste ikerlan txiki batzuekin batera, hauxe lortu nahi dugu: gure eguneroko bizitza askozere iraunkorragoa izan dadin hartu beharreko ohituren kontzientzia hartzea.HelburuaHondakinak gaika bereizteari dagokionez, ikasleak beraien ingurune hurbileko ohitura okerrezohartaraztea eta ohitura horiek aldatzen saiatzea, ikerlaneko oharrak eta aholkuak erabiliz.Jardueraren iraupenaJarduera hau eskola-orduetatik kanpo egin behar da eta ez du iraupen zehatzik.Behar den materiala• Bolaluma• Klipa• VIII. eranskinaren fotokopiak: Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrakProzedura• Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrak etxera eraman.• Leku ezkutu batean gorde eta inguruan gertatzen denari buruzko oharrak hartu.• Berriz ere ikasgelara eraman, talde osoarekin bateratze-lana egiteko.• Emaitza guztiak 4. Saioan prestatutako karpeta berean artxibatu.Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!5 Saioa Gaikako bilketa39

6SaioaHONDAKINEN TRATAMENDUAAZALPEN TEORIKOAHondakinak gaika bereizi ondoren, tratatu egin behar dira, hainbat sistema erabiliz. Hondakinekazken etapan jasotzen duten tratamendua funtsezkoa da gurea bezalako gizarte aurreratu batengarapen iraunkorrean. Horregatik, hondakinak jatorritik bereizita heltzen badira, adibidez paperarekinedo bei-rarekin gertatzen den bezala, zuzenean birziklapen-plantara bideratzen dira. Bilgarrienkasuan bezala, nahastuta heltzen badira, birziklapen-plantetara eraman aurretik bananduegin beharko ditugu. Hori sailkapen-zentroan egiten da, bertan hondakinak izaeraren araberabereizten baitira. Zentro horietako bat Zornotzako BZB-Bizkaiko Zabor Berziklategia da.Antzeko sailkapen-prozesua egiten da «hondakinen zakuarekin». Bertan materia organikoa 1 nagusitzenda, baina zaborra hor uzten duten pertsonek lagunduz gero gaika banatu ahal direnbeste zabor-zatiki batzuk ere aurki daitezke. Zoritxarrez, materia organikoarekin nahasterakoan“kutsatuta” daudenez, ezinezkoa da birziklatzea.Bizkaian inausketa-lanetan, lorategietan eta merkataritza-eremu handietan sortzen diren hondakinorganikoak tratatuz dagoeneko lorezaintzan erabiltzen ari den oso kalitate oneko konpostalortzen da.Ikasgelan egiteko jarduerak40Hain zuzen ere, jokabide oker horren ondorioak arintzeko eta birziklapenaren arlokoeraginkortasuna handitzeko, Bizkaian laugarren edukiontzian uzten den zaborra Artigasen(Bilbo) egiten ari den tratamendu mekaniko biologikorako plantatik igarokoda 2013. urtetik aurrera. Instalazio horretan, birziklatu ahal den guztia berreskuratueta hondakin organikoak geldotu 2 egingo dira. Horrela, zabor horren parte handi batbereizi eta birziklatu ahal izango da, eta dagoeneko oso kutsatuta dagoena (zaborraren% 25 inguru) Zabalgarbiko erraustegira bidaliko da, energetikoki balioztatzekoeta aprobetxatzeko.Hainbat sistema erabiltzen dira hondakinak sailkatzeko edo gaika bereizteko:• Metal ferrikoak: eremu magnetikoen bidez.1Gaikako bilketari buruzko 5. saioan azaldu dugun bezala, materia organikoaren parte bat birziklatu egindaiteke, eta etorkizunean joera hori areagotu egingo da, bosgarren edukiontzia hedatu ahala eta herritarrakkonposta (ongarri organikoa) egiten hasten badira. Artigasen egiten ari den tratamendu mekanikobiologikorako plantak ere horretan lagunduko du.2Geldotzea hondakin arriskutsuen kudeaketan erabiltzen den teknika bat da: hondakinak egonkortu etasolidotu egiten dira. Materia organikoari dagokionez, hondakinen erabilera eta ezaugarri fisikoak hobetzeaahalbidetzen du, eta gai kutsatzaileen toxikotasuna gutxitzen du. Horrela, azkenean lortzen denmateriala ez da hondakin gisa sailkatzen eta erregai industrial gisa balioztatu ahal da.

• Ferrikoak ez diren metalak: eskuz sailkatuz eta Foucault-korronteen bidez (aluminioa banatzenduen eremu magnetikoa eragiten dute).• Papera eta kartoia: eskuzko sailkapena.• Plastiko gogorrak: eskuzko sailkapena.• Plastikozko filma: sistema pneumatikoen bidez.• Kolorezko beira: eskuzko sailkapena.• Beira zuria: eskuzko sailkapena.• Plastikozko ontziak bereizteko sistema automatizatuak.• Aurreko prozesuak egin ondoren gelditzen dena materia organikoa da.Hondakinak banandu ondoren, tratatu egiten dira. Hondakinaren izaeraren eta egoeraren araberaeta erabiltzen den kudeaketa-moduaren arabera ezarriko da tratamendu bat ala bestea (hondakinentratamenduaren sailkapena):• Birziklapena• Konpostatzea• Tratamendu mekaniko-biologikoa• Energia berreskuratuz erraustea• Zabortegian uztea1. BirziklapenaHondakinen osagaiak (lehengaiak) berreskuratzeko prozesu fisikokimikoa edo mekanikoa da.Helburua lehengai horiek berriro ekoizpen- eta kontsumo-zikloan sartzea da, jatorrizko produktuaberriro eskuratzeko edo beste produktu bat egiteko.Normalean, birziklapen-kateak hainbat kate-begi ditu:• Jatorria: etxekoa edo industriakoa izan daiteke.• Berreskurapena: hondakinak biltzea eta hurrengo kate-begira eroatea.• Transferentzia-guneak: hondakinak bertan metatzen dira gero beste kate-begi bateraeroateko, eskuarki trinkotuta. Ez da derrigorrezko pausua, eta gerta daiteke beharrezkoaez izatea.• Sailkapen- (edo banaketa-) guneak: hondakinak sailkatu eta balioztagarriak bananduegiten dira.• Azken birziklapena (edo balioztapen-gunea): hondakinak birziklatzeko edo/eta balioztatzekotratatzen dira bertan, hondakin-motaren arabera, garatu beharreko prozesuarenarabera eta eskuratu nahi den produktuaren arabera.6 Saioa Hondakinen tratamendua41

Gaur egun, material asko eta asko birzikla daitezke. Hurrengo taulak kasu arruntenak jasotzenditu:MaterialaMateria organikoaBeiraPaperaPET plastikoa (polietileno tereftalikoa)PE-LD plastikoa (trinkotasun gutxikopolietilenoa)PVC plastikoa (vinilo-polikloruroa)AluminioaSukaldeko olioakPneumatikoakProduktu deribatuakKonposta (ongarri organikoa)Beirazko ontzi berriakPaper birziklatua, egunkariko paperaBotilak, poliesterrezko zuntzak, neguko arropa,edredoiak, burkoak edota lozakuak egitekoPoltsak, laminak, elikagaien bilgarriak, biltzekofilma finen biribilkiak eta zabor-poltsakHodiak, leihoak, altzariak, kable elektrikoenestalkia, dutxako gortinak, lurzoruko azulejuak,lore-ontziak eta beste ontzi batzukAluminiozko ontziak eta objektuakErregaiakZoladurarako materiala, pantaila isolatzaileak,oinetakoen zolaLogikoki, sortzen dugun HH guztia, edo ahalik eta gehiena, berreskuratzea eta berriro erabiltzealitzateke onena. Paperez, kartoiz eta abarrez paper-ore berria egiten da, eta zuhaitzak mozteasaihesten da. Beira erabiliz, lehengai gehiago atera gabe eta, batik bat, energia-gastu askoz eremurritzagoarekin, botila eta ontzi berriak egin daitezke. Plastikoak banandu egiten dira, horietakobatzuk lehengaiak sortzeko eta beste batzuk objektuak egiteko erabiltzen direlako.Helburu horretan eta birziklapenean aurrera egiteko, Bizkaiko Foru Aldundiak honakoazpiegitura hauek jarri ditu abian, lehen aipatutako eta bereiz aztertuko ditugun garbiguneezeta tratamendu mekaniko biologikorako instalazioez gain:• BZB (BIZKAIKO ZABOR BERZIKLATEGIA), ontziak birziklatzeko.Ikasgelan egiteko jarduerak• BPB (BIZKAIKO PLASTIKO BERZIKLATEGIA), plastikoak birziklatzeko.• BERZIKLATU, tamaina handiko hondakina berriro erabili eta birziklatzeko.• EKORREPARA, elektrotresnak eta gailu elektrikoak berriz erabili eta birziklatzeko.• BTB (BIZKAIKO TXINTXOR BERZIKLATEGIA), eraikuntzatik eta eraispenetatik datozenhondakinak balioztatzeko.Baina gainera, laster, beste azpiegitura batzuk ere etorriko dira, 2016rako «isurketagordinik bat ere ez» helburua betetzeko, hau da, zabortegian ez da aurretik aprobetxatukoez den ezer utziko.42

2. KonpostatzeaKontrolatutako baldintzapean hartzitutako materia organikoak «konpost» delakoa sortzen du. Materialhorrek lurzoruaren egitura eta kalitatea hobetzen ditu, erosioa murrizten lagundu eta landareekura eta mantenugaiak absorbitzea errazten du. Ondorioz, nekarazitzako lurzoruak ongarritzekoedo andeatutako lurrak leheneratzeko erabil daiteke.Edonola ere, ezinbestekoa da substantzia toxikoek ez kutsatzea materia organikoa.Bizkaian, 2011n lanean hasi zen Artigasko konpostaje-planta (Bilbo). Urtero, inausketan eta lorategietansortutako 15.000-20.000 tona hondakin berde berriz erabiltzea ahalbidetzen du.Horretaz gain, ekoizle handiek (Erriberako Merkatua, Handizkarien Zentroa, Mercabilbao, etab.)sortutako bio-hondakinak eta gaika bildutakoak ere prestatzen ditu berrerabilpenerako eta, ondorioz,zabortegietan uztea saihesten du.3. Tratamendu Mekaniko BiologikoaHiri hondakinen tratamendu mekaniko-biologikoaren (TMB) prozesuak teknologia modernoaerabiltzen du. Hainbat materialen sailkapen mekanikoa, eta hondakinen zati organikoaren tratamendubiologikoa nahasten ditu. Helburu nagusia hondakinen materiala ahalik eta gehien aprobetxatzeaeta zati organikoa egonkortzea da, hau da, hartzidura-prozesua azkartzea, ez isurtzekobiogasik 3 atmosferara eta lixibiaturik 4 lurzorura.Tratamendu mekaniko-biologikoak isurketak galarazten ditu, honako hauek errazten dituen neurrian:• Zati organikoak ahalik eta gehien berreskuratzen ditu (konpostajea edo egonkortzea, eta besteprozesu biologiko batzuk).• Metalak eta konposatu metalikoak ahalik eta gehien berreskuratzen ditu (ferrikoaketa aluminioa bereizten ditu).• Beste materia ez-organiko batzuk ahalik eta gehien aprobetxatzen ditu (beira, plastikoak,brikak, etab. sailkatzen ditu), birziklatzekoak izan nahiz termikoki balioztagarriaden erregaia prestatzera bideratutakoak izan.2013tik aurrera Bizkaiak tratamendu mekaniko biologikorako planta bat edukiko du.Arraiz-Artigasko hondakinen ekoparkean egongo da eta urtean 180.000 tona hondakintratatu ahal izango ditu 5 .3Egoera anaerobikoan (hau da, airerik gabe) mikroorganismoen lanaren bidez eta beste faktore batzueneraginez materia organikoak jasaten dituen biodegradazio-erreakzioen emaitza. Biogasaren osagaiakhonako hauek dira: karbono dioxidoa (CO 2), karbono monoxidoa (CO), metanoa (CH 4), eta beste gasbatzuk (kopuru txikiagoan).4Lurzoruaren beheko geruzetara iragazten diren likidoak. Disolbatuta edo esekita, zeharkatzen dutensolidoan dauden konposatuetako asko erauzten dituzte. Lixibiatuak zabortegietan edo bestelako lurzoruandeatuetan sortutakoak badira, konposatu horien eraginez oso likido kutsatzaile bihurtzen diraeta, horrenbestez, kontrolatu eta era egokian kudeatu behar dira. Lixibiatua = Hondakineko ura + Euri-urareniragazketa + Lurpeko ura.5Erreferentzia gisa, kontuan izan 2011n 588.807 tona hiri-hondakin sortu zirela Bizkaian.6 Saioa Hondakinen tratamendua43

Tratamendu bakoitzeko hondakinen %Birziklapena (papera, kartoia,altzariak eta plastikoak)Energia berreskuratuz errausteaGeldotzeaKonpostatzeaIturria: Geuk egina4. Energia berreskuratuz errausteaHiri hondakinen kopurua murriztu eta gordetzen duten energia aprobetxatzeko aukeretako baterretzeko prozesu termikoa erabiltzea da.Erreketa-prozesu kontrolatuaren bidez, hondakinak material geldo eta gas bihurtzen dira eta,horiek egoki kudeatuz gero, berotasuna elektrizitatea sortzeko erabil daiteke. Ez da behin-betikotratamendua baina hondakinen azken tamaina asko murrizten du, errautsak eta zepak baino ezdira gelditzen eta. Gainera, energia berreskuratuz lortzen den onura ere badago.Tratatu behar diren materialen heterogeneotasuna eta legezko arauak inposatutako isurketa-mailakdirela eta, prozesu horretarako teknologia espezifikoak garatu eta egokitu behar izan dira.Bizkaian Zabalgarbiko errausketa-instalazioa daukagu, Arraiz aldean (Bilbo). Bizkaikohondakinen tratamendu-sistemetako asko inguru horretan daude, hala nola TratamenduMekaniko Biologikorako Planta berria, Artigasko Konpostaje-planta eta BioArtigasEnergia Aprobetxamendurako Planta (izen bereko zabortegiaren barruan). Horregatik,Artigas-Arraiz eremuari «hondakinen ekoparkea» esaten zaio.Ikasgelan egiteko jarduerak44

JARDUERA PRAKTIKOA1. jarduera: Paper birziklatua egingo duguDeskribapenaSortzen ditugun hondakinak tratatzeko hainbat metodo azaldu ditugu. Orain, praktikan jarrikodugu metodo horietako bat, oso modu errazean: papera birziklatuko dugu!HelburuaHondakinak tratatzeko teknika errazak ikastea, ikasleek ondo uler dezaten errealitateannola gertatzen diren prozesu horiek.Halaber, ikus-entzunezko baliabideak erabil ditzakegu, material osagarri gisa, sortzenditugun beste hondakin mota batzuk birziklatzeko prozesuak azaltzeko. Aurrerago adibidebatzuk jarriko ditugu, «Baliabide gehiago» atalean.Jardueraren iraupenaOrdu t’erdi papera egiteko.12 ordu papera lehortzeko.Behar den materiala• Ura: kopurua lortu nahi dugun emaitzaren araberakoa izango da (paper-orri meheakedo sendoak).• Papera: paper mota guztiek balio dute. Hala ere, itxura eta egitura desberdinetakopaperak erabiltzen baditugu, efektua desberdina izango da. Aldizkari zaharrak, egunkariak,idazteko papera edo kartoia erabil ditzakegu.6 Saioa Hondakinen tratamendua45

• Irabiagailua: papera birrintzeko, urarekinnahasteko eta orea egiteko.Sukaldeko irabiagailua erabil dezakegu.• Plastikozko ontzia.• Armazoia: zurezko marko bat etasare bat. Erosi edo guk geuk egindezakegu. Aukeratu dugun ontzian(terreinan) sartzeko moduko tamainakoaizan behar da. Halaber, lortukodugun paper-orriaren neurriakarmazoiaren tamainaren araberakoakizango dira.• Prentsa: oso orri laua lortzeko,lehortze-fasean presio handia egin behar diogu. Liburu astun batzuk erabil ditzakegu horretarako.Plastikozko xafla edo poltsa batzuk ere beharko ditugu, orearen hezetasunak liburuakbusti ez ditzan.• Kotoizko oihala: armazoia baino handiagoa izan behar da.• Oihalak, artilea, espezieak, loreak eta horrelakoak, paper-orri birziklatuak pertsonalizatzeko.Prozedura1. Papera moztu, zati txiki-txikiak eginez. Paper mota desberdinak nahastenbaditugu, produktu erakargarriagoa lortuko dugu.2. Paper zatiak terreinan sartu eta 1 edo 2 orduz uretan utzi, orea eratzen hasten den arte.(*) Ura bero badago, denbora gutxiago beharko da. Paperak tinta askatu ahala, ura aldatu, bukaerakokolorea uniformeagoa izan dadin.Ikasgelan egiteko jarduerak3. Nahastura irabiagailuan birrindu, ore homogeneo, leun eta krematsua lortu arte.Komenigarria da txandaka irabiatzea, paper zatiak ondo birrinduta gera daitezen.(*) Birrintzeko orduan kotoi zatitxoak botatzen baditugu, ore lodiagoa lortuko dugu.4. Orea eginda dagoenean, terreinan sartu berriz ere. Oso lodia bada, emaitza kartoiarenantzekoa izango da. Horregatik, lortu nahi dugun efektuaren arabera, ura gehituahal diogu.(*) Efektu desberdinak lortzeko, oihalak, artilea, espezieak, loreak eta horrelakoak gehitu ahal ditugu,papera armazoian lehortzen jarri baino lehen.5. Nahastura armazoian sartu. Armazoiaren azalera osoa estalita geratu behar da. Bukaerakopaperaren gramajea geruzaren lodieraren araberakoa izango da.6. Sarea paper-orez guztiz estalita dagoenean, terreinatik atera eta soberan dagoenura isurtzen utzi. Likidoa galtzearen ondorioz lehortzen hasten denean, kontu handizirauli kotoizko oihal baten gainera.46

7. Bukatzeko, papera erabat lehortu behar da. Liburuak erabiliko ditugu presioa egiteko. Horrela,paper-orriak leunagoak izango dira.(*) Lehortze-prozesuak 12 ordu inguru irauten du.8. Lehor dagoenean, papera eta oihala bereizi, kontu handiz, itsatsita egon daitezkeen zatiak apurez daitezen. Behar izanez gero, espatula bat erabili.Baliabide gehiago• «Yo reciclo» jolasa:http://www.rcir.es/imagenes/reciclo1.swf• «Kli! Kla! Birzikla!» jolasa:http://www.bizkaia21.net/atalak/SostenibilidadPersonal/kliklabirzikla/cliclarecicla.asp?idpagina=45&idioma=eu• Kli! Kla! Birzikla! lehiaketaren aurreko edizioetako material didaktikoa:http://www.bizkaia21.net/interior.asp?idpagina=48&idioma=eu• Birziklatze-prozesuei buruzko materiala:Bonbillen eta fluoreszenteen birziklapenahttp://www.ambilamp.es/comunicacion/ambilamp_tvEtxeko birziklapenari buruzko infografiahttp://www.consumer.es/web/es/medio_ambiente/urbano/2011/01/24/198478.phpKonpostajeari buruzko infografiahttp://www.consumer.es/web/es/medio_ambiente/energia_y_ciencia/2006/08/25/154998.phpHiri-hondakinei buruzko infografiahttp://www.consumer.es/web/es/medio_ambiente/urbano/2002/11/27/140010.phpLatei buruzko infografiahttp://www.reciclame.info/2011/02/se-necesita-un-segundo-para-reciclar-una-lata-si-no-lo-haces-necesitara-50-anos-para-reciclarse-ella-sola/Nondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!6 Saioa Hondakinen tratamendua47

7SaioaKONTROLATUTAKO ZABORTEGIANISURTZEAAZALPEN TEORIKOAZalantzarik gabe, zabortegiak dira historikoki hondakinak botatzeko gehien erabili den bidea. Gauregun, zabortegiek dituzten desabantaila argien ondorioz (baliabideak ez dira aprobetxatzen, lureremu zabalak hartzen dituzte, etab.), sistema horren ordez hondakinak birziklatzeko eta balioztatzekoprozesuak nagusitzen dira. Dena dela, zaborra berrerabiltzeko, birziklatzeko edota energiaberreskuratuz errausteko sistemarik hoberenak erabilita ere, azkenean beti geldituko dirazabortegietan tratatu beharreko hondakinak. Helburua hondakin horiek ahalik eta gutxien izateada, eta lehenago hondakinaren aprobetxamendu-katean sartu ez den ezer botako ez dela bermatzea(«isurketa gordinik bat ere ez»).Kontrolatutako zabortegian, lur-azpiko urak ez kutsatzeko, lurzorua aurretikiragazgaiztu eta egokitu egiten da, eta ondoren, hondakinak geruza erregularretanbanatu eta aldian-aldiro lurrez estaltzen dira.Funtsezkoa da zabortegiak ondo eraikita eta kudeatuta egotea, lur-azpikourak ez kutsatzeko eta euri-urak eta bestek zabortegitik kutsagarriak kanporatukoez dituztela bermatzeko. Beste arrisku batzuk kiratsa eta zaborrak hartzitzearenondorioz sortzen diren gas lehergarriak biltzea dira. Hori galarazteko gasak biltzekogailuak ezartzen dira. Gero energia sortzeko erabiliko diren gasak, hain zuzen. Zabortegiaegoki estali behar da, batik bat erabilpen-aldia amaitzen denean, ikus inpaktuagutxitzeko eta ingurumen-berreskurapena errazteko.Ikasgelan egiteko jarduerakHondakinak hiri-hondakinetarako zabortegi kontrolatuetan jaurtitzen dira, bertan bildu,tratatu eta kontrolatzeko baina, epe ertainera, halako instalazioetan balioztatu ezin direnbigarren mailako hondakinak eta hondakin geldoak baino ezin izango dira onartu.Bizkaian, Garbiker erakunde publikoak kudeatzen dituen HHetarako bi zabortegi kontrolatudaude (Jatabe Lemoizen eta Igorre), eta Bilboko Udalak Artigasen duen zabortegiaere badago. Gaur egun zabortegiko gasa kontrolatzeko aukera egokiena energiaelektrikoa sortzea dela ematen du (adibidez, Bilboko zabortegiko BioArtigasen). Denadela, ingurumenerako egokia eta ekonomikoki bideragarria dela frogatzen den zabortegietanbaizik ezin da erabili.Ekipamendu horiek guztiek hondakinak jasotzeko, zaintzeko eta segurtatzeko neurrizorrotzak dituzte, isurketa egokia bermatzeko eta ingurumenean nahiz giza osasuneaneragin litzaketen arriskuak galarazteko.48

Halatan, Garbikerrek Europako legeriaren eskabideenarabera egokitu du lana eta kudeaketa, beti ere HondakinenEstrategia Europarraren menpe. Estrategiahorrek zaborra sortzeko eta balioztatzeko prozesuetanneurri prebentiboak lehenesten ditu, eta zabortegi bateanjaurtitzea egin beharreko azken gauza dela jotzendu. Hain zuzen 90eko hamarkadan sortu zen ingurumen-legeriakzabortegiaren ontziaren babesaren kalitatea,ustiapen-metodoak, energia sortzeko biogasaateratzeko modua, eta tarteko eta azkenengo estaldurakhobetu zituen, ingurumena zaindu eta zabortegiadagoen ingurua teknikoki eta ingurumenaren ikuspegitikahalik eta hobekien zaintzekotan, eta sortutakoisurketak hobeto aprobetxatu eta ingurumen-inpaktuamurrizteko.Zabortegiaren ustiaketa-aldia amaitu ostean, behin-betikoixten da eta ingurumena leheneratzeko prozesuariekiten zaio, hondakinen isurketari buruzko Zuzentarau Europarraren arabera. Itxi diren azkenzabortegiak Amorotokoa eta Gordexolakoa dira; gaur egun berdeguneak dira, eta haritzak etabeste zuhaitz-espezie batzuk landatu dira bertan.7 Saioa Kontrolatutako zabortegian isurtzea49

JARDUERA PRAKTIKOA1. jarduera: Wall·E zineforumaWall·E animazio-filma oinarri gisa erabiliz, zabortegiei buruzko eztabaida piztuko dugu ikasleenartean.DeskribapenaHainbat gai aztertzeko erabiliko dugu filma. Horregatik, haren ezaugarri nagusiak laburbildu dituguhemen.Fitxa teknikoaIzenburua: Wall·EUrtea: 2008Iraupena: 103 minutuHerrialdea: Estatu BatuakZuzendaria: Andrew StantonGidoia: Andrew StantonMusika: Thomas NewmanEkoiztetxea: Walt Disney Pictures · Pixar AnimationStudiosWeb ofiziala: http://disney.es/wall-e/Generoa: Animazioa2008an Torontoko Zinemaldiko eta National Board of Review elkartearen animazio-filmonenaren sariak jaso zituen. Gainera, sariduna izateko hautagaia izan da nazioartekozinemaldirik ospetsuenetan, hala nola Akademiaren Oscar sarietan, Urrezko Globoetaneta Bafta sarietan, besteak beste.Ikasgelan egiteko jarduerakSinopsia2115 urtea da. Gizakiek Lurra garbiketa-batailoi robotizatuen ardurapean uztea erabakidute, ezinezkoa baitzaie zaborrez betetako mundu batean bizitzea. Lurra berriz erebizitzeko leku egokia izan arte, espazio-ontzi batean «bizi» dira eta makinek egiten dituztelan guztiak. «Neurririk gabe erosi» izeneko enpresa ahalguztiduna (hondamendiaeragin zuen kontsumo neurrigabearen bultzatzailea) pertsonen bizitza kudeatzeaz arduratzenda. Enpresaren eslogan nagusia hauxe da: «Zoriontsua izateko behar duzunguztia daukagu».Mundua gizakiek sortutako zaborrez beteta dago eta ezinezkoa da bertan bizitzea. Ezdago landarerik ez animaliarik. Pertsonek ez dute gogoratzen zer diren loreak, aireaedo ura. Eskuak, begiak eta oinak atrofiatuta dauzkate, makinak direlako beraien ordezukitu, ikusi eta mugitzen direnak.50

Mundu horretan bizi da Wall·E. Filmean erabilitako teknikabikainari esker, kutsaduraren beroa sentitu eta zarama usainduahal dugu, Wall·Eren bakardadeak triste jarriko gaitu etaberarekin batera hunkituko gara zaramaren erdian altxorrakaurkitzen dituenean.Hain zuzen ere, hiperrealismo zinematografiko horrek ikustenditugun irudiak gure mundu errealarekin lotzen laguntzendigu. Filma ingurumena suntsitu eta giza harremanak arriskuanjartzen dituen garapen- eta bizikidetza-ereduaren kritikazorrotza da.Filmak irudi gogorrak eta mingarriak erabiltzen ditu gure kontsumo-ereduaz gogoeta eginarazteko,baina, era berean, bizitza birsortu ahal delako uste sendoa sentiarazten du.Wall·Ek Eva robotaren aldera sentitzen duen maitasunak eta hondamendiaren erdian bizirik iraunduen landaretxo baten aurkikuntzak aldaketak eragingo dituzte gainerako pertsonaiengan.Hona hemen adibide batzuk: espazio-ontziko komandanteak bere buruari egiten dion lehen galdera(«Definitu lurra, itsasoa, dantza»), gizon batek eta emakume batek lehenbiziko aldiz elkarrieskutik heltzea, elkarrekin gehiago direla konturatzea… Aldaketa horien eraginez, gizakiek espazio-ontziarenagintea hartzea eta Lurrera itzultzea erabakitzen dute. Wall·Eren abenturak gure gizaharremanak berreraikitzera gonbidatzen gaitu, oreka, begirunea eta Lurrarekiko harmonia nagusidiren mundu berri batean.HelburuaWall·E filma baliabide gisa erabiltzea ikasleak hondakinen eta zabortegien arazoaz sentsibilizatzeko.Jardueraren iraupena3 ordu.(Gaia kokatzeko galderak + filma ikustea + bukaerako eztabaida)Behar den materiala• Wall·E filma• Zabortegien irudiakProzedura1. Solasaldia zabortegien gaira bideratzeko, honako galdera hauek egin eta, haien bidez,lehen eztabaida sustatu.• Zer egiten da tratatu ezin diren edo tratatu arren desagertzen ez diren hondakinekin?• Kontsumo-gizartean sortutako hondakin kopuruak nolako eragina du zabortegietan?7 Saioa Kontrolatutako zabortegian isurtzea51

• Zein dira zabortegien alde onak eta txarrak?Zerrenda egin dezakezu arbelean.+ –__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________• Ezagutzen duzu zabortegi kontrolaturen bat zure inguruan? Non dago? Zergatik dago hor?• Eta zabortegi kontrolatugaberen bat ezagutzen duzu? Zure ustez, nola sortu da?2. Wall·E filma ikusi3. GalderakIkusi duten filmaz gogoeta eginaraziko dieten galderak egingo dizkiegu ikasleei. Hainbat gai jorratuahal ditugu, hala nola osasuna, iraunkortasuna, hondakinak eta haien kudeaketa, adimen artifiziala…Eztabaida eragin behar dugu, ikasleek beren iritzia eman dezaten.– Zer iradokitzen dizu filmaren hasierako irudiak?Hasierako irudia: haize-energia lortzeko errotak, hondakinez inguratuta, itxuraz inolako bizitzarikez dagoen hiri batean.Irudiaren esanahia hau izan daiteke: gizarteak bertan behera utzi behar izan du guk ezagutzendugun bizimodua, berak sortutako hondakinak kudeatzeko gai ez delako.– Zerk eraman du gizadia egoera horretara? Nola eragotz zitekeen hori?Ikasgelan egiteko jarduerakGizadia ez zen konturatu bere kontsumo-ereduak hondakin kopuru ikaragarria sortzenzuela, eta ez zuen hondakin horiek kudeatzen jakin. Egoera horretara ez iristekobide bakarra zegoen: kontsumo-ohiturak garaiz aldatzea (hondakin gutxiagosortzeko) eta arazo horren ondorioak ahal beste murrizteko kudeaketa-sistemaegokiak erabiltzea. Hau da, gizakiek aurrea hartu behar zioten arazoari, errotik moztekoeta, horrela, hondamen are handiagoa eragozteko. Esaera zaharrak dioen moduan:«zauria sendatzea baino, ez egitea hobe».– Nor da Wall·E? Zein da beraren lana? Zergatik egin behar du lan hori?Wall·E robot bat da, eta beraren lana mundua zaborrez garbitzea da. Gizakiek Lurretikalde egin behar izan dute hondakinak oso toxikoak direlako. Lurra garbitzeazarduratzen diren roboten artean, Wall·E bizirik dirauen robot bakarra da.– Zein izaki bizidun daude Lur planetan? Nola tratatzen ditu Wall·Ek?Intsektu bat eta landare bat. Wall·Ek maitasunez eta begirunez zaindu eta tratatzenditu, berarekin batera geratzen diren izaki bizidun bakarrak direlako.52

– Zer da BnL? Eta Axiom espazio-ontzia?BnL ingelesezko «Buy in Large» esalditik dator. Era masiboan edo neurririk gabe erostea esannahi du. Gizakiak beharrezkoa zaien guztiaz hornitzen dituen enpresa da.Axiom espazio-ontzia gizakien denboraldi baterako bizilekua da. Hor biziko dira Lurrera itzuliahal izan arte, planetak osasuna berreskuratzen duenean.– Zer gertatzen zaio Wall·Eri Eva ikusten duenean? Zein da Evaren zeregina Lurrean? Zein da birobot horien arteko desberdintasuna?Ikusi bezain laster, Wall·E Evaz maitemintzen da.Eva Wall·E baino askoz modernoagoa eta sofistikatuagoa da. Landaredi estralurtarraren ebaluagailubat da, espazio-zundamotako robot dotorea. Berarenzeregin nagusia Lurrean landarediaaurkitzea da, planeta berrizere bizitzeko leku egokia den alaez jakiteko.Wall·Ek, planetan bakarrik dagoenez,bere burua konpontzekomodua bilatu du, besteek hondakintzatjo dutena baliatuz. Bereadimenari esker, bizirik irautealortu du beste guztiei hori ezinezkoagertatu zaien mundu batean.Eva, ordea, ez da bere burua konpontzeko gai.– Zein desberdintasun nabaritzen duzu filmeko zeruaren eta gure zeruaren artean? Zergertatu ote da klima gaur egun ezagutzen dugunaz hain bestelakoa izateko?Ziur aski, hondakinen metaketak, iraunkorrak ez diren beste jarduera batzuekin batera,klima aldatu du. Horren eraginez, atmosfera zakartu egin da eta marroiz tindatudu zerua. Gainera, harea-ekaitzak gertatzen dira, ziur aski Lurrak jasandako klima-aldaketareneraginez.– Zer gertatzen da Wall·Ek Axiom espazio-ontzira bidean atmosfera zeharkatzen duenean?Zer dago Ilargian? Nondik dator?Wall·Ek zeharkatzen duen atmosfera espazio-zaborrez beteta dago. Zabor horrenosagaiak honako hauek dira: kohete eta satelite zaharren zati handiak, eztandekeragindako hondakinak eta koheteen hondarrak (hautsa eta pintura-partikula txikiak).Gehienak espazioko jardueren ondorioz sortu diren eta ingurune horretatik kenduez diren hondakinak dira. Ilargirako bidaiek ere hondakin kopuru ikaragarria sortudute.Gizakiak, Lur planetan ez ezik, hondakinak sortzen ari dira espazioan ere.7 Saioa Kontrolatutako zabortegian isurtzea53

– Gustatuko litzaizuke Axiom espazio-ontzia bezalako leku batean bizitzea? Zerk desberdintzendu Lur planetatik?Makinek hartzen dituzte erabakiguztiak.Grabitaterik ez dagoenez eta gizakiakerosokerian bizi direnez,haien hezur-dentsitatea gutxitueta pisua handitu egin da. Horregatik,ezin dira beren kabuz mugitueta makinek garraiatu behardituzte.Makinek gizakiak baino adimentsuagoak direla erakusten dute. Kapitainak, esaterako, lurra edoitsasoa definitzeko eskatzen dio makinari.Klima beti berdina da: tenperatura, prezipitazio-arriskua…– Filmaren hasieran esaten da Axiom espazio-ontziko gurutzaldiak 5 urte iraungo duela (ustez,epe horretan robotek Lurra berriz ere bizitzeko leku egokia izatea lortuko dute), baina, aurrerago,kapitaina konturatzen da 700 urte eman dituztela bertan. Zergatik hainbeste denbora?Arrazoia hauxe da: ingurumen-arazoak garaiz tratatzen ez badira, denbora luzea behar da konpontzeko.Gainera, Lurra berriz ere bizitzeko leku egoki izatea lortu behar zuten robot gehienek ez dutebizirik irauten ikasi. Wall·E da bizirik geratzen den bakarra, baliabideak bere burua konpontzekoerabiltzen dakielako.Ikasgelan egiteko jarduerakDatu bitxi eta praktiko hauek eman ahal ditugu:• Aluminiozko lata batek 350-400 urte behar ditu deskonposatzeko.• Olio erabiliaren litro batek milioi bat litro ur kutsatu ahal ditu.• Botoi-pila batek 500.000 litro ur kutsatu ahal ditu, hau da, hurrengo 10 urteetanetxean erabiliko zenukeen ur guztia.• Tinta-kartutxoetako plastikoak gutxienez 300 urte behar ditu era naturalean deskonposatzeko.• Gaur zaramara botatzen dugun kartutxoak gutxienez hiru belaunaldi beharko ditudeskonposatzeko.– Noiz itzuli ahalko dira gizakiak Lurrera? Zergatik?Evak aurkitzen duen landareak Lur planetan berriz ere bizitza egon daitekeela adieraztendu. Landareak badaude, ziur aski gizakiak ere bertan bizi ahalko dira.– Filmeko une batean, kapitainak honela dio: «Lurra harrigarria da!». Ados zaude? Zergatikda harrigarria? Hala ere, kapitainak ezagutzen zuen Lurra desagertu egin da.Zein desberdintasun aurkitzen dituzu?54

Lurra harrigarria da. Horretaz konturatzeko,aski da animaliak, landareak etagure ingurune hurbila aztertzea. Ezinezkoada horrelako ingurune bat fabrikatzea.Lurra planeta orekatua da, izakibizidun guztiek beren zeregin zehatzadute, janariz eta urez hornitzen gaituzte…Gure behar guztiak beteta daude.Era naturalean hondakinik sortzen ezden leku perfektua da. Izan ere, espeziebatentzat hondakina dena (gorotzak,ileak, hezurrak, hostoak…) bestebatzuentzat baliagarria da, amaierarikez duen ziklo etengabe batean. Filmakerakusten duen bezala, gaur gaurkozgizakia ez da hori egiteko gai. Beraz,planeta orekan dagoen sistema bat da,eta gizakiak sortzen ditu desorekak.Gaur egungo Lur planetaren eta 700 urte geroago filmean agertzen denaren arteko desberdintasunak.• Zeruaren kolorea• Bizitzarik eza• Zaborra edonon• …Landarea hilzorian dagoela ikusten duenean, kapitainak esaten du norbaitek zaindu beharduela. Lur planeta landare handi bat da, eta norbaitek zaindu behar du. Txarto tratatzenbadugu, hil egingo da.– Garrantzitsua da une jakin batean kapitainak esaten duen esaldi hau nabarmentzea:«Nik ez du biziraun nahi, bizi nahi dut». Zure ustez, zergatik esaten du hori? Zeindesberdintasun daude bi kontzeptu horien artean?Bizitzea hauxe da:• Zer, nola eta noiz egin erabakitzeko askatasuna edukitzea. Espazio-ontzian, makinekagintzen dute, beraiek erabakitzen dute gizakiek zer egin ahal duten eta zerezin duten egin.• Dena beti berdina den ingurune batean ez da ezer zirraragarririk gertatzen, etabizitza aspergarria da. Bizitzea egunero zirrararen bat sentitzea da, aldaketa horiekbizitzea.• Bizitzea ikastea da, eta horretarako beharrezkoa da erabakiak hartzea eta aldaketeiaurre egitea.7 Saioa Kontrolatutako zabortegian isurtzea55

Bizirautea, aldiz, hauxe da:• Monotonia onartzea, zerbait naturala balitzbezala. Aldaketarik ez izatea.• Ekimenik ez izatea. Emanda datorkigunabere horretan onartzea, galderarik etaerantzunik gabe.• Bizirautea ez ikastea da. Norberak erabakibeharrean, erabakiak beste norbaitenesku uztea (kasu honetan, robotenesku).Esaterako, bizitzea kalean gabiltzala udako ekaitz batek goitik behera bustitzea da. Ez al da horidibertigarria?– Filmaren bukaerako irudietan Lur planetan landareak berriro hazi direla ikusten da. Oraindikitxaropena dago! Baina, horretarako, gizadiak muturreko egoera bat gainditu behar izan du. Ezzen hobe izango egoera horretara iritsi aurretik erabaki batzuk hartzea? Zeintzuk?Aurtengo Kli! Kla! Birzikla! lehiaketakoproposamen didaktikoan eta unitateetanproduktuen bizi-zikloko fase guztiekgure planetan duten eragina aztertudugu. Horregatik, aste hauetan ikusiditugun aldaketa txiki horiek guztiakgauzatu behar ditugu, gure eraginakonponezina izan ez dadin, hau da,etorkizuneko belaunaldieiere Lur planetaz gozatzeaahalbidetuko dien garapeniraunkorra bermatzeko.Ikasgelan egiteko jarduerakNondik datoz eta noradoaz materialak?erruletaren jolasinformatikoan adibidegehiago dituzu.Jolasaren bidezikasi eta ondopasa!56

ERANSKINFOTOKOPIAGARRIAK1

AURKIBIDEAI. eranskina: Lehengaien erauzketaren eskemak .............................. 3II. eranskina: Adibide gisako diagramak ..................................... 10III. eranskina: Bete beharreko grafikoak ...................................... 18IV. eranskina: Nire inguruneko industriak ..................................... 19V. eranskina: Nire ikerlanaren emaitzak ...................................... 20VI. eranskina: Kontsumoari buruzko ikerlaneko oharrak ......................... 21VII. eranskina: Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak .................. 24VIII. eranskina: Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrak ............. 362

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakMaterial energetikoak eta metalikoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKMeatzaritzakoteknikakLur gaineko meategiakMaterialenergetikoaketa metalikoakLurpeko meategiakIkatzaBurdinaAluminioaUranioa3

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakArrokak eta mineral metalikoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKArbela MarmolaHarrobietanGranitoaKareharriaArrokaketa mineralmetalikoakHondeamakinen eta dragen bidezHarea LegarraBuztina4

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakHidrokarburoakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKZulaketaputzuaMaterialen presioaren bidezPetrolioaHidrokarburoakErauzketa-ponpen laguntzazGas naturala5

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakLandare-jatorriko produktuakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKTeknikakNekazaritzaLandare-jatorrikoproduktuakBasogintzaTomateakPiperrakZura6

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakAnimalia-jatorriko produktuakLEHENGAIA ERAUZKETA-METODOA ADIBIDEAKTeknikakArrantzaAnimalia-jatorrikoproduktuakAbeltzaintzaSardina-lataTxorizoa7

I. eranskina. Lehengaien erauzketaren eskemakBerriztagarriakEguzki-energiazuzenaHaizeaUr-fluxuakMareakBaliabide naturalakPartzialkiberriztagarriakAire freskoaLur emankorraAnimaliakLandareakUr freskoaBerriztaezinakErregai fosilak Mineralak8

II. eranskina. Adibide-diagramak9

II. eranskina. Adibide-diagramak10

II. eranskina. Adibide-diagramak11

II. eranskina. Adibide-diagramak12

II. eranskina. Adibide-diagramak13

II. eranskina. Adibide-diagramak14

II. eranskina. Adibide-diagramak15

II. eranskina. Adibide-diagramak16

Emaitza-orriaBehia(abeltzaintza)EsneaEremulandatua(nekazaritza)KakaoaKanabera /erremolatxa(nekazaritza)AzukreaHur-kremaMeatzaritzaMetalezko hankak,torlojuak…BasogintzaZuraMeatzaritzaPintura(konposatumineralak)IkasgelakomahaiaBasogintzaKotoizkooihalakMeatzaritzaPinturaBizkar-zorroaMeatzaritzaMetala (kremaileraketa krisketak)17

III. eranskina. Bete beharreko grafikoakErauzketaprozesuaErauzketaprozesuaErauzketaprozesuaLehengaia LehengaiaLehengaia Produktua LehengaiaLehengaia LehengaiaErauzketaprozesuaErauzketaprozesuaErauzketaprozesua18

IV. eranskina. Nire inguruneko industriakIndustria astunaSiderurgia Metalurgia Zementu fabrikak Petrokimikoa Oinarrizko kimikoaIndustria arinaElikagaien industriaEhungintza-industria19

V. eranskina. Nire ikerlanaren emaitzakTOP SECRETNIRE IKERLANAREN EMAITZAKIzena:______________________________________________________________Maila:______________________________________________________________20

VI. eranskina. Kontsumoari buruzko ikerlaneko oharrakKONTSUMOARI BURUZKO IKERLANEKO OHARRAKDetektibea: _______________________________________________1. zatia: Nola egiten dira erosketak zure etxean?1 Ontzi txikiak erosten dira ontzi handien ordez?2Frutak, barazkiak eta horrelako produktuak soltean erostendira?3 Ontzi edo bilgarri gutxiko produktuak hobesten dira?4 Edariak beirazko ontzi berrerabilgarrietan erosten dira?5Plastikozko poltsak erosten dira oihalezko edo errafiazko poltsaberrerabilgarriak erabili beharrean?6 Bertako eta sasoiko produktuak erosten dira?71Marrazkirik gabeko eta zuritu gabeko komuneko paperaerosten da?Detektibearen ondorioakProduktuak ontzi handietan erosten baditugu, ontziak egitekobehar den lehengai kopurua murrizten dugu eta hondakin gutxiagosortzen dira. Gainera, kopuru handian saltzen diren produktuekkostu txikiagoa izaten dute, eta etxean beirazko ontziak erabil ditzakeguondo antolatuta gordetzeko.Bai erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite zer ikasiduzun. Beraz, azal iezaiezu!BaiEzLortutakopuntuak2Ez erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Premiarik gabe ontziratutako produktuek lehengaien gastu handiagoaeragiten dute. Frutak, barazkiak eta horrelako produktuaksoltean erosten baditugu, ordea, kopuru bikoitza sar dezakegupoltsa berean. Horrela, bilgarrien erabilera murrizten dugu eta espaziogutxiago behar dugu. Gainera, poltsa berrerabili ahal dugu.Bai erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, azal iezaiezu zer ikasi duzun!21

VI. eranskina. Kontsumoari buruzko ikerlaneko oharrakDetektibearen ondorioakLortutakopuntuak3Premiarik gabe ontziratutako produktuek lehengaien gastu handiagoaeragiten dute. Produktuak ezinbestekoa den ontziarekinsoilik erosten baditugu, ordea, ontziak egiteko behar den lehengaikopurua murrizten dugu eta, horrela, hondakin gutxiagosortzen dira.Bai erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!Beira material berrerabilgarria da eta, beraz, ez da beharrezkoaetengabe ontziak fabrikatzea.4Bai erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!5Plastikozko poltsek lehengaien gastu handia eragiten dute eta,gainera, hondakinak sortzen dituzte inolako premiarik gabe.Oihalezko edo errafiazko poltsa berrerabilgarriek eginkizun berberabetetzen dute baliabideak xahutu gabe. Gainera, askozsendoagoak dira, iraupen luzeagokoak… eta dotoreagoak!Bai erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, azal iezaiezu zer ikasi duzun!Ez erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.6Tokian tokiko eta sasoian sasoiko produktuek garraio-beharraketa bilgarri kopurua murrizten dituzte. Horregatik, askoz iraunkorragoakdira.Bai erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!22

VI. eranskina. Kontsumoari buruzko ikerlaneko oharrakDetektibearen ondorioakLortutakopuntuakKomuneko paper zuritua egiteko energia asko eta tindagaiakerabili behar dira. Erraza da baliabide-xahuketa hori saihestea.7Bai erantzun baduzu, zorionak! Erosketa iraunkorragoa egiteko irizpide horibetetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, azal iezaiezu zer ikasi duzun!Guztira lortutako puntuak:Emaitzak0-2puntu3-5puntu6-7puntuZure etxeko kontsumo-ohiturak ez dira guztiz egokiak, baina ez kezkatu. Garrantzihandiko eginkizuna duzu: ikasi duzun guztia baliatuz, ohitura horiekbizimodu iraunkorragoa lortzeko zeinen garrantzitsuak diren irakatsi ahalkodiezu etxekoei. Ekin lanari!Zure etxean gauza batzuk ondo eta beste batzuk txarto egiten dira. Horregatik,jokabide okerrak zuzentzen lagundu behar diezu etxekoei. Badirudi ikastekogogoa dutela; beraz, ekin lanari! Irakats iezaiezu zure ikerlanean ikasi duzunguztia. Eginkizun garrantzitsua duzu. Aurrera!Zorionak! Zure etxean bide onetik zoazte. Hala ere, inoiz ez zaio ikasteari utzibehar. Egon erne, beti aurkituko baituzu etxekoei irakatsi beharreko zerbait.Zure ingurunea arreta handiagoaz aztertzen baduzu, berehala ohartuko zara horretaz.Dena dela, oraingoz ondo ari zarete. Zorionak berriz ere!23

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriakontzi,lata etabrik ontziakBAKARRIKSOLOenvasesde plástico,latas y briks24

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriakBEIRAZKO ONTZIAKBAKARRIKSOLO ENVASESDE VIDRIO25

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriakpaperaetakartoiaBAKARRIKSOLOpapelycartón26

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak27

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak28GARBIGUNEA

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak29

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak30

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak1. egoera31

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak32

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak33

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak34

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak2. egoera35

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak36

VII. eranskina. Edukiontzien eta hondakinen txantiloi ebakigarriak37

VIII. eranskina. Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrakHONDAKINEN GAIKAKO BILKETARI BURUZKO IKERLANEKO OHARRAKDetektibea: ______________________________________________11. zatia: Zure etxean era egokian bereizten dira hondakinak?Zure etxean badago plastikoa, ontziak eta horrelakohondakinak uzteko leku bat?2 Olio erabilia gordetzen duzue?3 Pilak leku berezi batean uzten dituzue?4 Arropa hondatzen denean, bereizi egiten duzue?5 Egunkariak irakurri ondoren, birziklatzeko bereizten dituzue?6 Beirazko ontziak beste edukiontzi batean gordetzen dituzue?1Detektibearen ondorioakGarrantzi handikoa da etxean plastikoa, ontziak eta horrelakohondakinak uzteko leku bat edukitzea. Hondakin horiek bereizieta tratamendu egokia ematen bazaie, produktu berriak egitekoerabil daitezke.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite zer ikasiduzun. Beraz, azal iezaiezu!BaiEzLortutakopuntuak2Bai erantzun baduzu, zorionak! Hondakinak era egokian kudeatu ahal izatekoirizpide hori betetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.Olio erabilia oso hondakin kutsatzailea da: litro batek milioi batlitro ur kutsatu ahal ditu. Horregatik, bereiztea garrantzi handikoada tratamendu egokia emango zaiola bermatzeko. Pote huts baterabil dezakezu olio erabilia gordetzeko. Bestela zaramara botakogenituzkeen kakao-poteak horretarako berrerabil daitezke.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite zer ikasiduzun. Beraz, azal iezaiezu!Bai erantzun baduzu, zorionak! Hondakinak era egokian kudeatu ahal izatekoirizpide hori betetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.38

VIII. eranskina. Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrakDetektibearen ondorioakLortutakopuntuak3Pilak ere oso hondakin kutsatzaileak dira. Botoi-pila batek, esaterako,500.000 litro ur kutsatu ahal ditu, hau da, hurrengo 10urteetan etxean erabiliko zenukeen ur guztia. Horregatik, ezinbestekoada pilak bereiztea, era egokian kudeatuko direla ziurtatzeko.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!Bai erantzun baduzu, zorionak! Hondakinak era egokian kudeatzeko irizpidehori betetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.4Zuk dagoeneko nahi ez duzun arropa zaharra baliagarria izandaiteke beste pertsona batzuentzat. Horregatik, gehiago erabilikoez duzun arropa jasotzen duten erakundeak daude. Dagoenekoerabilgarriak ez diren ehunezko gauzak (eskuoihal zaharrak, adibidez),trapu bikainak izan daitezke.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!Bai erantzun baduzu, zorionak! Hondakinak era egokian bereizteko irizpidehori betetzen duzue. Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.5Paper erabilia birziklatu egin daiteke, paper birziklatua edo egunkari-paperalortzeko. Birziklatzen badugu, paper berria egitekomoztu beharko litzatekeen zuhaitz kopurua murriztu ahal dugu.Izan ere, tona bat paper birziklatu ekoizteak aurrezpen handiadakar: beti piztuta dagoen bonbilla batek 6 urteko epean gastatukolukeen energia (5.500 kWh), 4 familia-igerileku betetzekobeharko litzatekeen ura (198.000 litro inguru) eta 12 zuhaitzheldu.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, azal iezaiezu zer ikasi duzun!Bai erantzun baduzu, zorionak! Iraunkortasun-irizpide hori betetzen duzue.Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.39

VIII. eranskina. Hondakinen gaikako bilketari buruzko ikerlaneko oharrak6Detektibearen ondorioakBeira nahi beste aldiz birziklatu ahal da, inolako mugarik gabe.Bereizten badugu, haren kudeaketa eta birziklapena erraztenditugu. Gogoan hartu datu hau: 1.000 kilo beira birziklatzeak 30kilo petrolio eta 1.200 kilo lehengai aurreztea dakar.Ez erantzun baduzu, lana duzu egiteko! Ziur aski, etxekoek ez dakite hori.Beraz, irakats iezaiezu iraunkorragoak izaten!Bai erantzun baduzu, zorionak! Iraunkortasun-irizpide hori betetzen duzue.Ondo egindako lanak puntu bat merezi du.LortutakopuntuakGuztira lortutako puntuak:Emaitzak0-2puntu3-4puntu5-6puntuZure etxean ez dira jabetzen birziklatzeak daukan garrantziaz. Ziur aski, zure laguntzareneta jakintzaren beharra dute. Garrantzi handiko eginkizuna duzu:ikasi duzun guztia baliatuz, ohitura horiek bizimodu iraunkorragoa lortzeko zeinengarrantzitsuak diren irakatsi ahalko diezu etxekoek. Ekin lanari!Zure etxean gauza batzuk ondo eta beste batzuk txarto egiten dira. Horregatik,jokabide okerrak zuzentzen lagundu behar diezu etxekoei. Badirudi ikastekogogoa dutela; beraz, ekin lanari! Irakats iezaiezu zure ikerlanean ikasi duzun guztia.Eginkizun garrantzitsua duzu. Aurrera!Zorionak! Zure etxean bide onetik zoazte. Hala ere, inoiz ez zaio ikasteari utzibehar. Egon erne, beti aurkituko baituzu etxekoei irakatsi beharreko zerbait. Zureingurunea arreta handiagoaz aztertzen baduzu, berehala ohartuko zara horretaz.Dena dela, oraingoz ondo ari zarete. Zorionak berriz ere!40