Cały numer 13 w jednym pliku PDF - Pro Libris - Wojewódzka i ...

Das betrifft Dich - To dotyczy ciebie, projekt S³ubfurt City, Roland Schefferski, 2005Projekt dofinansowany ze œrodków pomocowych Unii Europejskiejprogramu Phare CBC w ramach projektów Euroregionu „Sprewa-Nysa-Bóbr”.

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-KulturalnePro LibrisNr 4(13) – 2005Copyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2005Redakcja:Grzegorz Gorzechowski, Magdalena Gryska, Leszek Kania, S³awomir Kufel, Ewa Mielczarek,Czes³aw Sobkowiak, Anna Szóstak, Maria WasikStali wspó³pracownicy:Krystyna Kamiñska, Miros³aw Kuleba, Ireneusz K. Szmidt,Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owskiRedaktor naczelnyS³awomir KufelRedaktor naukowyAnna SzóstakRedaktor graficznyMagdalena GryskaSekretarz redakcjiEwa MielczarekKorektaGrzegorz GorzechowskiPrace plastyczne wykorzystane w numerzeLila KarbowskaFotografie:Peter Adamik, Thomas Kläber, Waldemar Kremser, Piotr Polus, Dorota WróblewskaWydawcaPro Libris – Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona GóraNiniejsza publikacja zosta³a wsparta ze œrodków pomocowych Unii Europejskiej. Wyra¿one w niejpogl¹dy s¹ pogl¹dami wydawcy i autorów opublikowanych tekstów i w ¿adnym wypadkunie mog¹ byæ uto¿samiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.Sk³ad komputerowyAgencja Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. (068) 451 72 78Druk i oprawaIMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona GóraNak³ad – 300 egz.ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754Adres Redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.pl http://www.wimbp.zgora.pl

Od RedakcjiDoczekaliœmy jednak koñca 2005 roku.Chwilami zdawa³o siê to ma³o prawdopodobne,bo ogólnoœwiatowa histeriawci¹¿ narasta. A to terroryœci, a to niespokojneprzedmieœcia, tajne bazy i jawneczyny polityków. Mimo wszystko jednakdoczekaliœmy koñca tego roku. Prawdopodobniedoczekamy te¿ koñca nastêpnego,i tak dalej...Myœlê sobie, ¿e do wszystkiego trzebapodchodziæ z dystansem. Nawet jeœli jestto sprawnie zorganizowana bitwa polskichi niemieckich bandytów nieopodal Berlina.Ponoæ posz³o o to, kto bêdzie „rz¹dzi³”podczas przysz³orocznych mistrzostwœwiata w pi³ce no¿nej. „Wojna futbolowa”w naszym, polsko-niemieckim prowincjonalnymwydaniu? Szansa na poprawê stosunkówmiêdzynarodowych? Czy mo¿edziedzictwo dziesi¹tków lat liberalnej politykitak zwanych postêpowców?Spokojny cz³owiek boi siê wyjœæ z domu,tyje bandyta.W takim kontekœcie, jak s¹dzê, trzebawidzieæ teksty zape³niaj¹ce bie¿¹cy numer„Pro Libris”. Rozwa¿ania Grzegorza Gorzechowskiegonie s¹ zbyt optymistyczne.Potwierdzaj¹ jednak tezê, ¿e nie wszystkimi nie wszêdzie zale¿y na utrzymywaniujako tako poprawnych kontaktówpolsko-niemieckich. Ulica S³ubicka(chyba Sloubicka?) jest niewielka i nie dowymówienia, natomiast Plac Frankfurcki(Frankfurterplatz – prawda, ¿e proste?)ma byæ gruntownie odnowiony. A mo¿ejest w tym jakaœ metoda?Tym bardziej doceniaæ nale¿y tychNiemców, którzy mimo wszystko chc¹prze³amywaæ stereotypy. W bie¿¹cym numerzegoœcimy wiêc Reinharda Gröpera,Rainera Vangermaina, Ruth Donner, IrisFleckenstein-Seifert, Susanne Lambrecht,Carmen Winter oraz Ritê König. Napisa³em„goœcimy”, ale to nieœcis³e. S¹ towspó³pracownicy i przyjaciele pisma,którzy udowadniaj¹, ¿e mo¿na rozmawiaæ,mo¿na robiæ to na odpowiednimpoziomie, i mo¿na wreszcie z tych rozmówodnosiæ realne korzyœci. Byæ mo¿enie spotkamy siê w takim gronie na mistrzostwachœwiata w pi³ce no¿nej – tojednak inne klimaty i inne pola zainteresowañ.Porozmawiamy za to o literaturzei sztuce. O wspania³ych wierszach Mieczys³awaWarszawskiego, przenikliwychanalizach Andrzeja K. Waœkiewicza, kolejnymznakomitym reporta¿u CezaregoGalka czy nowatorskiej próbie krytycznoliterackiegoogl¹du lubuskiej twórczoœcidokonywanej cyklicznie przez Czes³awaMarkiewicza. Na deser zamówimy osobisterozwa¿ania Czes³awa Sobkowiaka i licznewiersze wype³niaj¹ce ten numer pisma.A Ciebie, ¿yczliwy Czytelniku, zapraszamydo biesiady, nie zwa¿aj na codziennoœæœwiata, przecie¿ minie. Usi¹dŸ z namii popatrz – kultura i sztuka s¹ wieczne.S³awomir KufelOd Redakcji3

Spis treœciOd redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 3Grzegorz Gorzechowski, Transgraniczna Kraina Chichów(Das grenzüberschreitende Land des Lachens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 6Leszek Kania, Artysta dialogu (Künstler des Dialogs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 17Cezary Galek, Ponad brzegiem talerza, cz. I(Über den Tellerrand hinaus, Teil I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 22Reinhard Gröper, Polnische Erinnerungen (Polskie przypomnienia) . . . . . . . . . . str. 32Ireneusz Krzysztof Szmidt, Wiersze [M³odzi siê kochaj¹, PrzyjaŸñ] . . . . . . . . . . str. 43Ma³gorzata Prusiñska, Wiersze [Kosz czereœni, *** (jak najbardziej),*** (w g³owie) *** (genialni poeci)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 44Aneta Giziñska-Hwozdyk, Na szpulce czasu... (Auf der Spule der Zeit...) . . . . . . str. 48Czes³aw Sobkowiak, Ksi¹¿ki i inne s³awne rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 56Ruth Donner, Der gebrauchte Brautstrauss (U¿ywana wi¹zanka œlubna) . . . . . . str. 63Rafa³ Klan, Oferta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 65Rainer Vangermain, Eckie (Eckie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 72Beata Igielska, Wiersze [ Penelopa, Obrona Narcyza] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 78SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80Czes³aw Sobkowiak, Poezja samotnoœci przezwyciê¿anej(Dichtung einer überwundenen Einsamkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80Mieczys³aw Warszawski, Wiersze [Wieczór pe³en doznañ(Ein Abend voller Empfindungen), Zamieszka³oœæ (Bewohntheit),Znad lustra wody (Von dem Wasserspiegel), Kurz. Moje zaleganie(Staub. Mein Liegenbleiben)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 88MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92Andrzej K. Waœkiewicz, Kurowicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 99Lila Karbowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 99Zenon Polus, Pierwsza pomoc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 100Iris Fleckenstein-Seifert, Grenzüberschreitung focusSZYMBORSKA(Przekraczanie granicy – wystawa focusSZYMBORSKA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 101Rita König, Wiersze [Dt.-poln. Übersetzerwerkstatt (Pol.-niem. warsztatyt³umaczy), Lesen hinter Stacheldraht (Czytanie zza kolczastego drutu), Hof derRegenbogenfabrik (Dziedziniec fabryki têczy)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 106Susanne Lambrecht, Hans Georg Wagner – Bildhauer, Grafiker, Möbeldesignerund Ausstellungsinitiator in Cottbus (Hans-Georg Wagner – rzeŸbiarz, grafik,stylista mebli i inicjator wystaw w Cottbus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 108W³adys³aw £azuka, Wiersze [U Krystyny i Irka w Gorzowie, Las. Próba opisu] . str. 1124

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³. Od „Wielkiego œwiniobicia”do „Stanu skupienia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117Maria Radziszewska, Galeria Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowej WiMBPw Zielonej Górze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117W³adys³aw Klêpka, Wiersze [*** (Poetycka dusza), *** (W bia³ej koszul)i,*** (Worek dziwnych), *** (Zygmunta dzwon), *** (Pewien redaktor),*** (Znany Alfred), *** (Pisze Jan), *** (Poszed³ £ado)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 122Jaros³aw Kuczer, Szlachcianka w ¿yciu spo³ecznym ksiêstwag³ogowskiego epoki wczesnonowo¿ytnej (XVI-XVIII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 124KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 130Krystyna Kamiñska, Gmina Bledzew pe³na niespodzianek(Voller Überraschungen: die Gemeinde Bledzew) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 130M³odzi poeci z Klubu Szufladera (***okulary, ***Wczoraj,*** Z okna,*** co wieczór, *** chcesz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 137RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 140Marcin Jerzynek, Fascynuj¹cy œwiat nowego mitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 140Anna Szóstak, „Urodzi³em siê w niew³aœciwym miejscu i czasie”:Kolumbowie (rocznik 1970) bis? Czyli paradoksów polskiego losu ci¹g dalszy . str. 141Carmen Winter, Rezension zu: Gisela Waligora „Die spaziergängerinvon F. mehr oder weniger heitere memo arien”. Recenzja tomiku wierszyGiseli Waligory „Mniej lub bardziej weso³e wspomnienia spacerowiczki z F.”) . str. 143Janusz Koniusz, Nowa poetka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 144Czes³aw Sobkowiak, Recenzja i nie recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 146Czes³aw Sobkowiak, Odejœcie poety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 147KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 149KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 153AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 154Spis treœci5

Das grenzüberschreitendeLand des LachensGrzegorz GorzechowskiTransgranicznaKraina ChichówGrzegorz GorzechowskiDie Grenzbrücke S³ubice / Frankfurt an derOder... Kühles Händedrücken, bittere Herzlichkeit,höffliche Begrüßung, kurzes Anreden, schnelleEntgegnung, gewisses Misstrauen und Distanz –ein Treffen von Józef Oleksy und WolfgangThierse, dem Marschall des Polnischen Parlamentsund dem Bundestagvorsitzenden, am kühlenOktobermontag 2004 an der Grenzbrücke inS³ubice, stellt ein relativ suggestives Bild vondeutsch-polnischen Beziehungen dar, mindestensvon den offiziellen, obwohl:– sich erstens das Treffen der polnischen undder deutschen Parlamentabgeordneten auf diewirklichen Elemente der Zusammenarbeit bezog,also auch auf das Problem, das in den gegenseitigenKontakten entstand, was für einen Erfolg imVergleich zu den früheren süßen politischenLiebesgesten gehalten werden könnte, die imGrunde genommen nicht viel Gemeinsames mitdem wirklichen Charakter der polnische-deutschenKontakte zu tun hatten,– zweitens – wie Thierse nach dem Treffenfeststellte – erlaubten die Ergebnisse des Treffens„den deutschen Parlamentabgeordneten, dieMotivation der polnischen Angeordneten zu verstehen,die sich mit dem Gesetz über Kriegsentschädigungenund Reparationen befassten”; mankönnte sie also als einen fruchtbaren Beitrag zumVersöhnungsprozess zwischen dem polnischen unddem deutschen Volk ansehen.Jedoch sowohl der unmittelbare Grund desTreffens – die Verabschiedung des oben genanntenGesetzes als einer Antwort unter anderem auf dieauftauchenden Ansprüche der deutschen Bürger –als auch die Unfähigkeit, Unmöglichkeit oder auchdie Abneigung des Bundestages und der deutschenRegierung, bereits die Möglichkeit, die Ansprüchean die Polen zu richten, eindeutig zu eliminieren,entdecken eine wirkliche Krise nicht so der pol-Most graniczny S³ubice/Frankfurt nadOdr¹... Zimny uœcisk r¹k, cierpka serdecznoœæ,uprzejme powitanie, króciutka zaczepka,szybka riposta, pewna nieufnoœæ i dystans –spotkanie Józefa Oleksego i Wolfganga Thierse,Marsza³ka Sejmu i Przewodnicz¹cegoBundestagu w ch³odny paŸdziernikowyponiedzia³ek 2004 r. na s³ubickim moœciegranicznym to doœæ sugestywny obraz stosunkówpolsko-niemieckich, przynajmniejtych oficjalnych, chocia¿:– po pierwsze, spotkanie polskich i niemieckichparlamentarzystów dotyczy³o rzeczywistejmaterii wspó³pracy, a zatem i problemu,który zaistnia³ we wzajemnych kontaktach,co wypada³oby uznaæ za sukces,w stosunku do wczeœniejszych s³odkichmi³osnych gestów politycznych, któremia³y w gruncie rzeczy niewiele wspólnegoz rzeczywistym charakterem kontaktówpolsko-niemieckich,– po drugie, wyniki spotkania przecie¿, jakstwierdzi³ po fakcie Thierse „pozwoli³yniemieckim parlamentarzystom zrozumieæmotywy przyœwiecaj¹ce polskim pos³ompodejmuj¹cym ustawê w sprawie odszkodowañi reparacji wojennych”, mo¿na by jezatem uznaæ za owocny wk³ad w procespojednania polskiego i niemieckiego narodu.Zarówno jednak¿e bezpoœrednia przyczynaspotkania – fakt uchwalenia wzmiankowanejustawy, jako odpowiedŸ m.in. napojawiaj¹ce siê roszczenia obywateli Niemiec,jak te¿ nieumiejêtnoœæ, niemo¿noœæ czyte¿ niechêæ Bundestagu i rz¹du niemieckiegoco do jednoznacznego wyeliminowania samejmo¿liwoœci kierowania roszczeñ do Polakówuœwiadamiaj¹ faktyczny kryzys, nie tyle jednakstosunków polsko-niemieckich, ile elit6

politycznych obu krajów. Symptomy tejs³aboœci przybra³y postaæ z jednej strony nikomutak na dobr¹ sprawê niepotrzebnej, populistycznejustawy, z drugiej strony brakdecyzji i lekcewa¿enie sprawy istotnej dlaPolaków i w dalszym nieco horyzoncie równiepopulistyczn¹ inicjatywê budowy ropoci¹guprzez Ba³tyk wspólnie z Rosjanami. Jakczas pokaza³, gra na polskich emocjachzwi¹zanych z drug¹ wojn¹ œwiatow¹, jak te¿nieczyste zagrania, odwo³uj¹ce siê do niemieckiegozmys³u gospodarnoœci i zaradnoœci,przeku³y siê na konkretn¹ liczbê g³osówwyborców.W kwestiach oficjalnej, ogólnopañstwowejpielêgnacji stosunków transgranicznych,trudno oprzeæ siê wra¿eniu koniunkturalizmu– niezale¿nie od efektów, jakoœæ politykiwzglêdem s¹siada coraz czêœciej zdaje siê byæœrodkiem s³u¿¹cym osi¹ganiu doraŸnychcelów politycznych, a nie celem samymw sobie, jak to nierzadko mo¿na us³yszeæw ró¿nego rodzaju oficjalnych enuncjacjach.Trudno w³aœciwie siê temu dziwiæ, politykabowiem, jest niczym innym jak filozofi¹dzia³ania, którego celem jest zawsze zdobycie,utrzymanie i wykorzystanie w³adzy.Definicja nie wspomina o drogach osi¹ganiacelu, a krótka czteroletnia kadencja, corazs³absza reprezentacja w parlamencie, dochodz¹cydo tego ogólnoeuropejski kryzys w³adzynie sprzyjaj¹ dzia³aniom integracyjnym.Te wymagaj¹ g³êbokiego, wzajemnego zrozumienia– tymczasem granica polsko-niemieckajest jedn¹ z ostrzejszych granic jêzykowychi kulturowych, i tak naprawdê oboknieskoordynowanych, czêsto pobie¿nych i powierzchownychdzia³añ niewiele siê robi, abytê ostroœæ z³agodziæ i obu s¹siadów w efektywnysposób przybli¿yæ sobie nawzajem.W obustronnych stosunkach króluj¹ nawarstwianeprzez lata stereotypy wzajemnegopostrzegania. Historia, specyfika geopolityczna,wzajemne konflikty na przestrzeni wiekówtworz¹ g³êbokie koleiny, z których wynikalogika wzajemnych kontaktów i codziennychdzia³añ w tym zakresie. Zmiana tegostanu rzeczy wymaga wielu lat ciê¿kiej pracy,uczenia siê siebie nawzajem, ale te¿ conisch-deutschen Beziehungen als der politischenEliten beider Staaten. Die Zeichen dieserSchwäche verwandelten sich einerseits in eineigentlich unbrauchbares, populistisches Gesetz,andererseits führten die mangelnde Entscheidungund Missachtung der für die Polen wichtigenAngelegenheit in einer weiteren Perspektive zu derebenso populistischen Initiative, zusammen mitden Russen eine Erdölleitung über die Ostsee zubauen. Wie es sich erwies, verwandelten sich dieAusnutzung der mit dem zweiten Weltkrieg verbundenenGefühle der Polen sowie die an dendeutschen Sinn der Wirtschaftlichkeit und Gewandtheitappellierende Unfairness in die konkreteZahl der Wählerstimmen.In den Fragen der offiziellen, allgemeinstaatlichenPflege der grenzüberschreitenden Beziehungenist es schwer, sich des Konjunkturalismuseindruckeszu erwehren – die Qualität der Politikgegenüber dem Nachbarn erscheint immer häufigerals ein dazu dienendes Mittel, gelegentliche politischeZiele zu erreichen und nicht als ein Ziel fürsich selbst, wie dies nicht selten in verschiedenartigenoffiziellen Äußerungen zu hören ist. Eigentlichist es schwer, darüber zu wundern, weil die Politikeigentlich nichts anderes als eine Handlungsphilosophiedarstellt, deren Ziel immer ist, die Macht zuerobern, sie festzuhalten und auszunutzen. DieDefinition sagt nichts über die Wege zum Ziel, unddie kurze vierjährige Sitzungsperiode, eine immerschwächere Vertretung im Parlament sowie die allgemeineuropäischeMachtkrise sind für die Integrationshandlungennicht günstig. Diese verlangennämlich nach einem tiefen gegenseitigenVerständnis – die polnisch-deutsche Grenze stelltdagegen eine der schärferen Sprach- und Kulturgrenzendar, und in Wirklichkeit wird neben unkoordinierten,oft oberflächlichen Handlungen nichtviel gemacht, um diese Schärfe zu mildern undbeide Nachbarn effektiv anzunähern. In den gegenseitigenBeziehungen herrschen sich jahrelangauflagernde Stereotype, sich gegenseitig wahrzunehmen.Geschichte, geopolitische Eigenart, hundertjahrelangegegenseitige Konflikte bilden tiefeSpuren, aus denen sich die Logik der gegenseitigenKontakte und der alltäglichen Handlungen aufdiesem Gebiet ergeben. Die Veränderung diesesZustandes verlangt danach, lange Jahre hart zuarbeiten, sich gegenseitig zu erkennen, aber auch,Grzegorz Gorzechowski7

was noch wichtiger erscheint, nach dem Willen,sich gegenseitig kennen zu lernen. Trotz allgemeinerFeststellungen, offizieller Versicherungenerweist es sich jedoch, dass wir von uns gegenseitignichts wissen und das wir uns gegenüber in derWirklichkeit gleichgültig sind 1 . Deswegen sind dieletztens stets wiederholten Worte über die Abkühlungder polnisch-deutschen Beziehungen nichtganz adäquat, weil sie bedeuten würden, dass dieBeziehungen einst warm waren – so waren sie nie...Die, die es wollenDie Ergebnisse der Umfragenforschungen, diedarauf hinweisen, dass sich die Nachbarn gegenseitigschwach kennen und sich für die Entwicklungder polnisch-deutschen Beziehungen nichtinteressieren, beziehen sich am häufigsten auf natürlichePersonen, sie bedeuten dabei jedoch nicht,dass niemand mit niemandem zusammenarbeitet.Zwangsläufig werden mehrere Projekte mit demgrenzüberschreitenden Charakter in den Grenzgebietenrealisiert, wo die Zusammenarbeit zwischenunterschiedlichen Subjekten auf dem lokalen oderweiteren regionalen Niveau eine relativ oft auftretendeErschienung ist, wozu als Beispiel das vorliegendePeriodikum „Pro Libris” dienen kann,dessen polnisch-deutscher Charakter Resultat einesgemeinsamen Projektes ist. Also im Zusammenhangmit der Oberflächlichkeit und Vernachlässigung,die in dem Entwicklungsbereich der polnischdeutschenZusammenarbeit auftreten, im Zusammenhangmit gemeinsamen Bemühungen, sichgegenseitig kennen zu lernen, machen Initiativennicht nur wichtiger Institutionen, sondern auch dieder kleinen, oft gelegentlichen Subjekte, derenTätigkeit darauf hinweist, dass man jedoch auchgegen Willen der Politiker, gegen verschiedenenUnwillen etwas machen kann, ohne sich auf großeZiele und stolze Rhetorik zu berufen, eine großeFreude – im Grunde genommen sind doch vor allemHandlungen, gemeinsame Handlungen wichtig.Dies ändert jedoch nicht die Tatsache, dass essogar bei den zweiseitig realisierten Projekten oftnajwa¿niejsze, chêci wzajemnego poznania.Tymczasem pomimo ogólnych stwierdzeñ,oficjalnych zapewnieñ, okazuje siê nie tylko,¿e nic o sobie nie wiemy, ale ¿e tak naprawdêto jesteœmy sobie obojêtni 1 . Dlatego nie dokoñca adekwatny jest powtarzany ostatniozwrot o och³odzeniu stosunków polskoniemieckich,bo to by oznacza³o, ¿e by³ykiedyœ ciep³e – takie nie by³y one nigdy...Ci, którym siê chceWyniki badañ ankietowych, wskazuj¹cychna s³ab¹ znajomoœæ s¹siada oraz na brak zainteresowaniaco do rozwoju stosunków polskoniemieckichnajczêœciej dotycz¹ osób fizycznych,nie oznaczaj¹ przy tym, ¿e nikt ze sob¹nie wspó³pracuje. Si³¹ rzeczy o wiele wiêcejprojektów o charakterze transgranicznym jestrealizowanych w regionach przygranicznych,gdzie wspó³praca pomiêdzy ró¿nymi podmiotamina poziomie lokalnym, czy szerszymregionalnym jest zjawiskiem dosyæ czêstym,wspominaj¹c chocia¿by niniejszy periodyk –Pro Libris – którego polsko-niemiecki charakterjest efektem wspólnego przedsiêwziêcia.W kontekœcie zatem zaniedbañ i powierzchownoœci,jakie maj¹ miejsce w zakresie rozwojupolsko-niemieckiej wspó³pracy, wspólnychstarañ na rzecz wzajemnego poznawania,niezmiernie ciesz¹ inicjatywy nie tylkopowa¿nych instytucji, ale te¿ tych niewielkich,czêsto doraŸnie powo³ywanych podmiotów,których dzia³alnoœæ pokazuje, ¿ewbrew politykom, ró¿nym niechêciom mo¿najednak coœ zrobiæ bez koniecznoœciodwo³ywania siê do wielkich celów i targaniaza sob¹ ca³ej tej nadymanej retoryki – bow gruncie rzeczy licz¹ siê przede wszystkimdzia³ania, wspólne dzia³ania.Nie zmienia to jednak faktu, ¿e nawet przyobustronnie realizowanych projektach brakczêsto porozumienia, owej nici ³¹cz¹cej wzajemned¹¿enia. Co bywa przyczyn¹ nie-1 Über die Probleme der Verständigung zwischen Polenund Deutschen schreibt Andreas Billerst in dem Text „DenKuckuck nach Athen tragen”, in: Xing – Ein Kulturmagazin,Słubfurt, Projektheft 05/2005; siehe auch denArtikel von Odette Bereska in „Pro Libris“, Nr. 6.1 O problemach w porozumieniu pomiędzy Polakami i Niemcamipisze Andreas Billert w tekście „Den Kuckuck nachAthen tragen” (Nieść kukułkę do Aten) [w:] Xing – Ein Kulturmagazin.Słubfurt. Projektheft 05/2005; zob.też tekstOdette Bereski w nr 6. „Pro Libris”.8

porozumieñ, wynikaj¹cych z ró¿nych kulturowychpni. Przy czym czêsto nie pomaganawet znajomoœæ jêzyka. Jak ró¿ne bowiemmog¹ mieæ znaczenia te same, zdawa³oby siês³owa, te same pojêcia, ca³e cz¹stki znaczeñ,które niedopowiedziane, tworz¹ zupe³nieobcy sobie obraz w odbiorze dwóch ró¿nychnacji. O tym mo¿na siê przekonaæ tylkow codziennej, komunikacyjnej praktyce i tonie takiej przypadkowej, ale zorganizowanejwokó³ konkretnego przedsiêwziêcia.Most graniczny S³ubice/Frankfurt nadOdr¹... wicher, niesprzyjaj¹ce warunki atmosferyczne,rozhuœtana lina i linoskoczek balansuj¹cyna krawêdzi stalowego kawa³karzeczywistoœci, wyniesieni ponad rzekê, mosti ludzi. Spadnie, czy nie spadnie? To doœæsugestywny obraz wychodzenia sobie naprzeciw,chocia¿... Majowe, wietrzne popo³udniejednoczy zgromadzonych przechodniów równiepodekscytowanych niesamowitym wyczynem,równie niedowierzaj¹cych, przera¿onych,jak i zaciekawionych niezale¿nie odnarodowoœci.„Po tym, kiedy zobaczy³am jak ma³oludzie wiedz¹ tu o sobie nawzajem, d³ugo siêzastanawia³am jak ich zjednoczyæ, jak daæokazjê do wspólnego prze¿ycia. Chcia³am imdaæ historiê, która bêdzie zatañczona na moœcie”mówi o swoim projekcie „Taniec miêdzygranicami. Gra pomiêdzy dwiema rzeczywistoœciami”Sandrine Nicoletta, boloñska artystka2 . Dzia³anie owo to czêœæ inicjatywynazwanej „S³ubfurt City?”, projektu realizowanegoprzez stowarzyszenie S³ubfurt, wramach którego przez rok mieszkañcy S³ubici Frankfurtu nad Odr¹, jak te¿ przyjezdni czyprzypadkowi goœcie mieli okazjê uczestniczyæw cyklu najprzeró¿niejszych dzia³añartystycznych. Sama nazwa S³ubfurt, czegonietrudno siê domyœliæ, to zbitka nazw obumiejscowoœci, które zreszt¹ przed wojn¹ by³yczêœci¹ tego samego miasta. Do tej ideiponiek¹d odwo³uje siê idea S³ubfurtu.Poniek¹d bowiem, dzisiaj obie dawne przedwojenneczêœci miasta zamieszkuj¹ zupe³nie2 Taniec pomiędzy granicami. Gra pomiędzy dwiemarzeczywistościami, „Słubfurt Profil”, nr 4, 20.06.2005an Verständnis fehlt, an dem Faden, der gemeinsameBestrebungen verbindet. Was zum Grund derMissverständnisse wird, die sich aus unterschiedlichenkulturellen Wurzeln ergeben. Wobei nichteinmal Sprachkenntnisse behilflich sind. Wieunterschiedlich können nämlich die Bedeutungender scheinbar gleichen Wörter oder Begriffe, ganzeBedeutungselemente, die – wenn sie nicht völliggeklärt werden – ein gegenseitig ganz fremdes Bildim Bewusstsein zweier verschiedener Nationenbilden. Darüber kann man sich nur in der alltäglichenKommunikationspraxis überzeugen, die nichtzufällig ist, sondern um ein konkretes Projektorganisiert werden muss.Die Grenzbrücke S³ubice/Frankfurt an derOder .... Wind, ungünstige Wetterbedingungen, einin Schwung gebrachtes Seil und ein Seiltänzer, deram Rande eines Stahlelementes der Wirklichkeitbalanciert, über dem Fluss, der Brücke und denMenschen. Fällt er oder fällt er nicht? Es ist ein relativsuggestives Bild, sich einander entgegenzukommen,obwohl... Ein windiger Mainachmittagvereinigt die versammelten Fußgänger, die über dieungewöhnliche Leistung unabhängig von derNation gleich aufgeregt, gleich misstrauisch,erschrocken und interessiert sind.„Nachdem ich gesehen hatte, wie wenig dieMenschen hier voneinander wissen, überlegte ichlange, wie man sie vereinigen, wie man ihnen eineGelegenheit zu gemeinsamem Erlebnis bildenkann. Ich wollte ihnen eine Geschichte schenken,die an der Brücke getanzt wird” – erzählt SandrineNicoletta, eine Künstlerin aus Bologne, von ihremProjekt „Tanz zwischen den Grenzen. Spiel zwischenzwei Wirklichkeiten” 2 . Dieses Unternehmenist ein Teil der als „S³ubfurt City?” genanntenInitiative, eines von dem Verein S³ubfurt realisiertenProjektes, in dessen Rahmen die Einwohnervon S³ubice und Frankfurt an der Odersowie die angekommenen, auch zufälligen Gästeein ganzes Jahr lang die Möglichkeit haben, an verschiedenenkünstlerischen Unternehmen teilzunehmen.Die Bezeichnung S³ubfurt selbst, was nichtschwer zu raten ist, stellt eine Kontamination derNamen beider Städte dar, die übrigens vor dem2 Taniec miedzy granicami. Gra pomiędzy dwiema rzeczywistościami,(Tanz zwischen den Grenzen. Spiel zwischenzwei Wirklichkeiten), in: Słubfurt Profil, Nr. 4,20.06.2005Grzegorz Gorzechowski9

Kriege Teile ein und derselben Stadt waren. Aufdiese Idee eben bezieht sich gewissermaßen dieIdee von S³ubfurt. Gewissermaßen, weil heutebeide Stadtteile, die in der Vorkriegszeit ein Ganzesbildeten, von ganz anderen Menschen bewohntwerden. Polen und Deutsche – außer dem Wohnsitzhaben sie miteinander nichts Gemeinsames oderauch entdecken sie erst das, was Gemeinsames siehaben können. Und dabei sollte ihnen unteranderem dieses Projekt helfen. Der VereinS³ubfurt, eigentlich zwei Vereine, weil aus gesetzlichenGründen die eine in S³ubice und die anderein Frankfurt an der Oder registriert wurden, stelltensich zum Ziel, beide Grenzstädte zu verbinden.Jedoch unabhängig davon, ob die Idee sehr ernst istoder nur als ein Vorwand existiert, unterschiedlicheHandlungen mit künstlerischem Charakter zuinspirieren, kann der Verwirklichungsprozess derIdee, auf der die beiden Organisationen basieren,einen Weg zur idealen Verständigung und Einigungdarstellen, wobei es im Grunde genommen genügenwird, ihn zu wandeln, ohne dass die Absichtbesteht, sein Ende zu erreichen – eine wortwörtlichverstandene Idee ist nämlich etwas kontrovers undin einer kürzen Zeit eigentlich nicht völlig realisierbar.Teilt oder verbindet die Brücke in S³ubice?Sicher stellte sich diese Frage vielmals MichaelKurzwelly, der Begründer der Idee von S³ubfurt,der aus dem ehemaligen Westdeutschland kam, derwunderbar Polnisch spricht, was für einenDeutschen in sich selbst etwas Extravagantes undgewissermaßen Absurdes ist. Dieses Absurde, eigentlichdiese Seltsamkeit, die stets von den Polenselbst betont wird, die fast jeden von einem Deutschenöffentlich ausgesprochenen, mit Mühe syllabisiertenpolnischen Satz mit jubelnden Ovationenbelohnen, wird sicherlich früher oder später zueinem mit der gutnachbarlichen Logik übereinstimmendenPrinzip. Jedoch – nicht böswillig gemeint– ist es immer noch eine ungewöhnliche Leistung.Die von Kurzwelly firmierten Handlungenbasieren in einem hohen Grade auf der Absurdität.Wer mit gesundem Menschenverstand würde eineMauer bauen, um zu verbinden, als erst vor kurzemeine in Berlin eben zu demselben Zweck gefallenist? Der Bau und die Enthüllung von S³ubfurterStadtmauer initiierten das Jubiläumsjahr anlässlichdes fünften Bestehenstages von S³ubfurt, sie stellinniludzie. Polacy i Niemcy – oprócz miejscazamieszkania nie maj¹cy ze sob¹ nic wspólnego,albo te¿ dopiero odkrywaj¹cy, co mog¹mieæ ze sob¹ wspólnego. A pomóc im w tymma m.in. ten projekt.Stowarzyszenie S³ubfurt, a w³aœciwie stowarzyszenia,bo ze wzglêdów prawnych,jedno jest zarejestrowane w S³ubicach, a drugiewe Frankfurcie nad Odr¹, za cel postawi³ysobie po³¹czenie dwóch miast granicznych.Niezale¿nie jednak od tego, czy idea jestœmiertelnie powa¿na, czy funkcjonuje tylkojako pretekst do inspirowania okreœlonychdzia³añ o charakterze artystycznym, procesrealizacji, stoj¹cego u pod³o¿a obu organizacjipomys³u, mo¿e byæ œcie¿k¹ do idealnej zgodyi porozumienia, któr¹ w gruncie rzeczy wystarczykroczyæ bez zamiaru osi¹gniêcia jejkresu – idea bowiem traktowana dos³owniejest doœæ kontrowersyjna i raczej w najbli¿-szym czasie niemo¿liwa do pe³nej realizacji.Czy most w S³ubicach dzieli czy ³¹czy?Zapewne nie raz stawia³ sobie to pytanieMichael Kurzwelly, twórca idei S³ubfurtu –przyby³y z dawnych Niemiec Zachodnich,mówi¹cy œwietnie po polsku, co jak naNiemca samo w sobie jest czymœ ekstrawaganckimi poniek¹d absurdalnym. Ów absurd,w³aœciwie niesamowitoœæ, notorycznie podkreœlanaprzez samych Polaków, nagradzaj¹cychowacj¹ na stoj¹co nieomal ka¿depojawiaj¹ce siê publicznie w ustach Niemcaniesk³adnie sylabizowane polskie zdanie, prêdzejczy póŸniej stanie siê zapewne zasad¹,zgodnie z dobros¹siedzk¹ logik¹. Jak na raziejednak, mówi¹c bez cienia z³oœliwoœci,wyczyn to nie lada.Dzia³ania firmowane przez Kurzwellegow du¿ej mierze opieraj¹ siê na absurdzie. Nobo kto na zdrowy rozum, budowa³by mur, aby³¹czyæ, kiedy dopiero co jeden rozebranow Berlinie, dok³adnie w tym samym celu?Budowa i ods³oniêcie S³ubfurckiego MuruMiejskiego zapocz¹tkowa³a rok jubileuszowyz okazji 5. rocznicy istnienia S³ubfurtu, by³ate¿ pocz¹tkiem realizacji cyklu akcji w przestrzeniotwartej „S³ubfurt City?”, w ramachktórego grupa artystów z Polski, Niemiec,W³och i Austrii stworzy³a kilkanaœcie10

niepokoj¹cych, ale te¿ i inspiruj¹cych sytuacjiartystycznych.Choæ sama idea spajania poprzez murpachnie absurdem, absurd to tylko na pozór –mur, jako ¿e „prowizorycznie okreœla granicenowej to¿samoœci” ma wysokoœæ równieprowizoryczn¹, zaledwie 50 cm. Pojawiaj¹csiê w miejskiej przestrzeni pozwala zmêczonymprzechodniom spocz¹æ na chwilê,usi¹œæ obok innych, stwarzaj¹c mo¿liwoœæzaistnienia sytuacji komunikacyjnej w miejscu,gdzie tego rodzaju mo¿liwoœæ do tej porynie istnia³a.Ów wspomniany absurd objawia siê w zderzeniuze zdroworozs¹dkowymi reakcjamimyœlowymi. Dzia³ania w ramach „S³ubfurtCity?” wytr¹caj¹ z równowagi i pozwalaj¹przypadkowym uczestnikom wyjrzeæ spozaswojej codziennej mentalnoœci na s³ubfurck¹rzeczywistoœæ, a tym samym na siebie samegow tym kontekœcie, wzbudzaj¹ niepokóji podejrzliwoœæ. Interwencja Rolanda Schefferskiego„Das betrifft dich – to dotyczyciebie”, który wyprodukowa³ ca³a masê moneto wymiarach i wygl¹dzie bilonu euroz wyryt¹ tytu³ow¹ inskrypcj¹, rozrzucaj¹c jepo S³ubicach i Frankfurcie by³a jednymz takich dzia³añ. Reakcje znajduj¹cych monetyludzi, którzy ochoczo je podnosz¹c, uwierzyliw nag³y przyp³yw szczêœcia, bywa³y ró¿ne, odzdawkowego uœmiechu poprzez rozgl¹daniesiê w poszukiwaniu ukrytej kamery a¿ dototalnej nieufnoœci pewnego niemieckiegoma³¿eñstwa, które wêsz¹c jak¹œ „dêt¹ sprawê”po krótkiej naradzie wyrzuci³o monetê dokosza.To tylko kilka przyk³adów dzia³añ, jakiew ramach „S³ubfurt City?” ujrza³y œwiat³odzienne, oprócz tego mia³o miejsce wieleinnych akcji, takich jak m.in. projekt zabudowymostu granicznego – przeniesienie nañcentrum miasta, czy nawadnianie Odry,którym warto poœwiêciæ osobny tekst.Projekt zakoñczy³ siê 30 czerwca 2005 r.,dok³adnie rok od otwarcia muru miejskiego,nie koñcz¹c oczywiœcie dzia³alnoœci stowarzyszenia,którego przedstawiciele wraz z podsumowaniem,zaprezentowali kolejny pomys³„S³ubfurt – Triennale” – festiwal naukowotenauch den Anfang eines Zyklus vonVeranstaltungen unter freiem Himmel „S³ubfurtCity?” dar, in deren Rahmen eine Gruppe derKünstler aus Polen, Deutschland, Italien und Österreicheinige sowohl beunruhigende als auchinspirierende künstlerische Situationen schuf.Obwohl die Idee selbst, durch die Mauer zuverbinden, nach Absurdität riecht, stellt sie nur einescheinbare Absurdität dar – die Mauer, weil sie„die Grenzen der neuen Identität provisorisch bestimmt”,hat eine gleich symbolische Höhe von nur50 cm. Indem sie in einem Stadtraum erscheint,erlaubt sie den müden Fußgängern, sich eine kurzeWeile auszuruhen, sich neben die anderen zu setzenund macht dadurch eine kommunikative Situationdort möglich, wo eine solche Möglichkeit bis jetztnicht bestand.Diese oben erwähnte Absurdität drückt sich inder Gegenüberstellung mit Denkreaktionen einesgesunden Menschenverstandes aus. Die Handlungenim Rahmen von „S³ubfurt City?” bringenaus dem Gleichgewicht und erlauben zufälligenTeilnehmern, hinter ihrer alltäglichen Mentalitätauf die S³ubfurter Wirklichkeit und damit indiesem Zusammenhang auf sich selbst zu sehen,sie machen unruhig und misstrauisch. Eine solcheHandlung stellte die Intervention von RolandSchefferski dar, der eine Menge Münzen herstellte,die der Größe und dem Aussehen nach den EURO-Münzen ähnelten und mit einer Titelinschrift versehenwurden; Schefferski hat sie in S³ubice undFrankfurt verteilt. Die Reaktionen der Menschen,die die Münzen fanden, sie gern von der Erdeaufhoben und an ein plötzliches Glück zu glaubenbegannen, waren sehr unterschiedlich, angefangendamit, dass sie banal lächelten und sich nach einerversteckten Kamera umschauten bis sie total misstrauischwurden, wie ein deutsches Ehepaar, daseine List witternd nach einem kurzen Gespräch dieMünze in eine Mülltonne einwarf.Dies waren nur einige Beispiele vonHandlungen, die im Rahmen von „S³ubfurt City?”an die Tageslicht kamen; außerdem gab es vieleandere Aktionen, z.B. das Projekt, die Grenzbrückezu bebauen – hierher das Stadtzentrum zu versetzen,oder das Projekt, die Oder zu bewässern, dieeines Sondertextes wert sind.Das Projekt endete am 30. Juni 2005, genau einJahr nach der Enthüllung der Stadtmauer; selb-Grzegorz Gorzechowski11

stverständlich bedeutete es nicht das Ende derTätigkeit der Gesellschaft, deren Vertreter mit demResume’ die nächste Idee „S³ubfurt – Triennale” –ein wissenschaftlich-künstlerisches Festival –darstellten, während dessen die Studenten ausViadrina vorhaben, das Problem zu untersuchen,eine eindeutige Kulturidentität in der Epoche derfortschreitenden Globalisierung zu behalten unddie Frage zu beantworten, ob sich Menschen auszwei Kulturwelten mit einer Stadt identifizierenkönnen; sie wollen sich auch mit ähnlichen Problemenbefassen, die sich eng mit der Besonderheiteiner zweinationalen Stadt verbinden.WeltschöpfungDie Tatsache, dass eine Stadt ins Leben gerufenwurde, die nicht existiert und es ist fast sicher, dassviel Wasser in der Oder verfließt, bis sie im vonden ersten S³ubfurt-Bewohnern erwünschten körperlichenund geistigen Zustand zu funktionierenbeginnt, ist Schöpfung einer virtuellen Wirklichkeit,die zwar ein absurdes Geschmack hat, jedochkeine Fiktionsschöpfung ist. S³ubfurt stellt nämlicheinen Geisteszustand dar – was nicht nur einenmentalen, sondern auch einen fast transzedentenAusmaß hat. Selbst Kurzwelly, als er in Interviewsnach seinen Motivationen, nach der Herkunft derIdee gefragt wird, antwortet, dass er ein Menschder Grenze ist. Als er viele Jahre lang in Frankreichund Polen wohnte – in Posen blieb er 8 Jahre lang-, lernte er nicht nur die Sprache und oberflächlicheine fremde Kultur kennen, sondern – was amwichtigsten ist – hörte er auf, Mensch einer Heimatzu sein – in Posen lernte er seine heute bereits ehemaligeFrau kennen, hat zwei polnische Kinder.Deswegen als er eine Stadt „schuf”, die „an derGrenze zweier Städte existiert, die gar nichtexistieren” 3 , wie er in den selbst vorbereitetenMaterialien zu diesem Thema angibt, schuf ereinen Raum für sich selbst, einen Raum, in dem erexistieren kann, ohne sich eindeutig mitDeutschen, Polen oder Franzosen zu identifizieren,wo er zwischen traditionellen Identitäten und ohneSchaden für das eigene Identitätsgefühl funktionierenund sich einfach als S³ubfurter bestimmen3 Siehe u.a. www.slubfurt.net; die im Weiteren angegebenenInformationen stammen unter anderem aus der Internetseitevon Michael Kurzwelle www.artrans.de .artystyczny, podczas którego studenciViadriny zamierzaj¹ badaæ problem utrzymaniajednoznacznej to¿samoœci kulturowejw dobie postêpuj¹cej globalizacji, czy ludziedwojga kultur mog¹ uto¿samiaæ siê z jednymmiastem i inne tym podobne zagadnienia,które œciœle wi¹¿¹ siê ze specyfik¹ binacjonalnegomiasta.Tworzenie œwiataFakt powo³ania do ¿ycia miasta, któregonie ma i zapewne sporo wody w Odrzeup³ynie zanim bêdzie w po¿¹danym przezpierwszych s³ubfurtczyków stanie duchai materii funkcjonowaæ, jest tworzeniem rzeczywistoœciwirtualnej, co ma wprawdzie posmakabsurdu, niemniej jednak nie jest tworzeniemfikcji. S³ubfurt bowiem jest stanemducha – a jako taki zyskuje wymiar nie tylkomentalny, ale te¿ niemal transcendentalny.Sam Kurzwelly pytany w wywiadach o motywacje,o pochodzenie pomys³u, odpowiada¿e jest cz³owiekiem granicy. Mieszkaj¹c przezwiele lat we Francji i w Polsce – w Poznaniuprzebywa³ przez 8 lat – nie tylko nauczy³ siêjêzyka i lizn¹³ nieco obcej kultury, ale conajwa¿niejsze przesta³ byæ cz³owiekiem jednejojczyzny – w Poznaniu pozna³ by³¹ ju¿obecnie ¿onê, ma dwójkê polskich dzieci.Dlatego „tworz¹c” miasto, które „istnieje nagranicy dwóch pañstw, które nie istniej¹” 3 ,jak podaj¹ przygotowane przez niego materia³yna ten temat, stworzy³ przestrzeñ dlasiebie, przestrzeñ, w której mo¿e funkcjonowaæ,nie identyfikuj¹c siê jednoznaczniejako Niemiec, ani jako Polak czy Francuz,gdzie mo¿e funkcjonowaæ pomiêdzy tradycyjnymito¿samoœciami i bez szkody dlaw³asnego poczucia to¿samoœci, okreœliæ siê poprostu jako s³ubfurtczyk 4 . To zawieszenie„pomiêdzy” charakteryzuje siê funkcjonowaniemw okreœlonych „granicach przekraczaj¹cychgranice” (te tradycyjne), samej idei3 zob. m.in. www.slubfurt.net, podawane dalej informacjezaczerpnięte m.in. ze strony internetowej MichaelaKurzwellego www.artrans.de .4 zob. m.in. wywiad z Patrycją Delong [w:] www.art.artpp.net/slubfurt/pl/city/p1pl.html12

S³ubfurtu nadaje to z kolei wymiar transcendentalny.Jonathan Carroll pisz¹c powieœæ „KrainaChichów” dotkn¹³ problemu twórcy, któryporuszaj¹c siê w materii artystycznej by³w stanie kreowaæ rzeczywistoœæ. Pisarz wynajêtyprzez córkê zmar³ego genialnego autorabajek, nieœwiadomy swojej roli mia³ napisaæksi¹¿kê o jej ojcu, co doprowadzi³o do jegoponownego o¿ywienia i zaistnienia w œwiecie,który – jak siê okaza³o – by³ wykreowanyprzez samego powracaj¹cego bajkopisarza.Dzia³ania wokó³ S³ubfurtu, to rodzajtworzenia sklejki rzeczywistoœci, poprzez³¹czenie wyprodukowanych przez siebie faktów– wirtualnych i medialnych, ale te¿w znacznej mierze mentalnych. A zatemS³ubfurtu nie ma, ale ludzie ju¿ wierz¹, ¿e jest– si³a ludzkiego przekonania jest stokroæ mocniejszaod wszelkich uchwa³, papierowychporozumieñ czy uzgodnieñ na szczeblu ministerialnym.Uparte wbijanie do g³ów idei S³ubfurtu,konsekwentne przypominanie tej nazwy,tworzenie podstawy w powietrzu, bazuj¹cejna zwi¹zkach pomiêdzy wykreowanymi faktami,na fundamencie jedynie ludzkich chêcii przekonañ, bez oparcia tak naprawdêw rzeczywistoœci, przynajmniej tej fizycznej,tej któr¹ odzwierciedlaj¹ mapy i umieszczonetablice przy wjeŸdzie do miejscowoœci, jesttworzeniem mapy œwiata, który dopiero siêrodzi. Wystarczaj¹c¹ podstaw¹ legitymizuj¹c¹wirtualn¹ ideê jest jednak rzeczywistoœæ mentalna,wystarczy wiêc przekonaæ ludzi, abyuwierzyli, ¿e to ma sens lub te¿, ¿e tak ju¿ poprostu jest. Sam proces przekonywania odbywasiê za spraw¹ budowania swoistejmitologii miejsca, pozwalaj¹cej wykreowaænow¹ to¿samoœæ.Tworzone s¹ zatem wirtualne instytucjei elementy mitologizuj¹ce, uwiarygodniaj¹ceS³ubfurt – powstaje ratusz, oczywiœcie namoœcie, w miejscu przejœcia granicznego,gdzie mo¿na wyrobiæ sobie s³ubfurcki dowódosobisty, Schefferski projektuje walutê, którazostaje rozrzucona wszêdzie dooko³a, powstajegod³o – kogut i jajo, mur miejski ju¿ jest,nazwy ulic te¿ ju¿ zmieniono w ramach hapkann4 . Dieses „Dazwischenhängen” charakterisiertsich dadurch, dass man in bestimmten „grenzüberschreitendenGrenzen” funktioniert (es handelt sichum traditionelle Grenzen), was folglich der S³ubfurt-Ideeeinen transzedenten Charakter angibt.Jonathan Carrol berührte in seinem Roman„Das Land des Lachens” das Problem einesSchöpfers, der im Stande war, die Wirklichkeit zukreieren, als er sich in der künstlerischen Materiebewegte. Der Schriftsteller wurde von der Tochtereines verstorbenen genialen Märchenautors gedungenund sollte seiner Rolle unbewusst ein Buchüber ihren Vater schreiben, was dazu führte, dassder Vater wieder lebendig wurde und in der Weltwieder existierte, die – wie es sich erwies – einevon dem zurückkehrenden Fabeldichter selbstkreierte Wirklichkeit war.Die Handlungen um S³ubfurt stellen eine ArtZusammenklebung der Wirklichkeit dar, was durchVerbindung der von sich selbst hergestellten –virtuellen und medialen, aber auch mentalen –Tatsachen zu Stande kommt. S³ubfurt gibt es alsonicht, aber die Menschen glauben bereits, dass eses gibt – die Kraft der menschlichen Überzeugungist hundertmal stärker als alle Gesetze, Papierverständigungenund Ministereinigungen.Die eigensinnige Einprägung der S³ubfurt-Idee, die konsequente Erinnerung an dieseBezeichnung, die Bildung eines Fundaments in derLuft, das auf Beziehungen zwischen kreiertenTatsachen, auf Grundlagen von nur menschlichemWillen und menschlichen Überzeugungen basiert,ohne wirklichen Bezug auf die mindestens physischeWirklichkeit, die auf den Landkarten undEinfahrtsschildern verschiedener Ortschaftenwiderspiegelt wird, stellt eine solche Gestaltungder Weltkarte dar, die erst entsteht. Die ausreichendeGrundlage, die die virtuelle Wirklichkeitlegitimiert, ist jedoch die mentale Wirklichkeit, esreicht also, die Menschen zu überzeugen, daran zuglauben, dass dies einen Sinn hat oder dass es einfachso ist. Der Überzeugungsprozess selbst verläuftmittels Bildung einer eigenartigen Ortmythologie,die es erlaubt, eine neue Identität zu kreieren.Es werden also virtuelle Institutionen undmythologisierende Elemente gegründet, die4 Siehe u.a. ein Interview mit Patrycja Delong, (in:)www.art.artpp.net/slubfurt/pl/city/plpl.htmlGrzegorz Gorzechowski13

S³ubfurt glaubwürdig machen – es entsteht – selbstverständlichauf der Brücke an Stelle desGrenzübergangs – ein Rathaus, wo man sich einenS³ubfurter Ausweis ausstellen lassen kann,Schefferski entwirft eine Währung, die überallverteilt wird, es entsteht ein Wappen – Hahn undEi, es gibt bereits die Stadtmauer, bei einemHappening wurden bereits auch die Straßenbezeichnungengewechselt. Die Hauptstraße inFrankfurt und S³ubice wird ab jetzt als S³ubfurterStraße bezeichnet. Es entstehen Institutionen wieS³ubfurter Informationszentrum und S³ubfurterJugendklub Backdoor. Kurzwelly selbst nimmt denNamen W³adys³aw Müller an und ernennt sich zumBürgermeister. Im Rathaus, also an der Grenzübergangsstelle,werden den Bewohnern, wie er feststellt,jeden Sonntag Pfannkuchen und Kaffeeserviert und deshalb stehen dort ständig Menschenschlangen.Unter seinem eigenen Namenfunktioniert er als Architekt und Reiseführer inS³ubfurt. Alle genannten Elemente sind in einem sogroßen Maße überzeugend, dass manchmal auchdieser Name offiziell als eine wirkliche Stadt funktioniert.Es scheint, dass es nur die Frage der Zeitist, um die Menschen davon zu überzeugen, dasssie wirklich Einwohner des zweisprachigenS³ubfurts sind, das „an der Grenze zweier Städteliegt, die nie bestanden haben”.Expansion der IdeeDie S³ubfurt-Idee erfreut sich großer Erfolgeund es kann nicht bestritten werden, dass sieerstens immer mehr ernste Anhänger gewinnt – dasJubiläumsjahr und das Projekt „S³ubfurt City?”wurden in diesem Aspekt am wichtigsten, zweitensbeherrscht sie Gebiete, die mindestens am Anfangfür sie fremd waren. Schon heute dringt sie ziemlichfrech aus der Sphäre der Kunst und Kultur indie der Wirklichkeit näheren, obwohl nicht seltenim gleichen Grade in der Sphäre von Wünschenund Träumen bleibenden Probleme ein.Seit der Wende erleben die Bewohner derOstländer eine Identitätskrise, dies bezieht sichbesonders auf die östlichsten Länder. Die Statistikenerschrecken – aus Frankfurt an der Oder,einer Stadt mit fast einhunderttausend Einwohnernam Ende der 80er Jahre ist ein viel kleineresStädtchen mit über sechzigtausend Einwohnernpeningu. G³ówna ulica we Frankurcie i S³ubicachto od teraz ulica S³ubfurcka. Powstaj¹instytucje takie jak S³ubfurckie CentrumInformacji i S³ubfurcki Klub M³odzie¿owyBackdoor. Sam Kurzwelly przyjmuje mianoW³adys³aw Müller i mianuje siê burmistrzem.W ratuszu, czyli na przejœciu granicznym, jaktwierdzi, serwuje mieszkañcom co niedzielakawê i p¹czki i st¹d pojawiaj¹ce siê tam notoryczniekolejki ludzi. Pod swoim w³asnymnazwiskiem funkcjonuje jako miejski architekti przewodnik po S³ubfurcie. Te wszystkieelementy s¹ na tyle przekonuj¹ce, ¿e czasemnawet nazwa ta funkcjonuje w oficjalnymobiegu jako rzeczywiste miasto. Wydaje siê,¿e to kwestia czasu, aby wpoiæ ludziom przekonanie,¿e tak naprawdê s¹ mieszkañcami dwujêzycznegoS³ubfurtu, znajduj¹cego siê, na„granicy dwóch miast, które nigdy nie istnia³y”.S³ubfurt zatem jako projekt artystycznyma szansê staæ siê rzeczywistoœci¹. Niekonieczniejako jedno miasto w miejscu S³ubici Frankfurtu, ale w³aœnie jako stan ducha,wcielenie idei integracji, polsko-niemieckiegoporozumienia i wspó³pracy.Ekspansja ideiIdea S³ubfurtu œwiêci zatem triumfy i niesposób zaprzeczyæ, ¿e po pierwsze zdobywacoraz wiêcej powa¿nych zwolenników – rokjubileuszowy i projekt „S³ubfurt City?” sta³siê w tym wzglêdzie kluczowy, po drugiezaw³aszcza dziedziny, które pocz¹tkowoprzynajmniej by³y jej obce. Ju¿ dzisiaj zatemdoœæ obcesowo przenika ze sfery sztuki i kulturyw zagadnienia mniej nieco oderwane odrzeczywistoœci, chocia¿ nierzadko w równymstopniu pozostaj¹ce w sferze ¿yczeñ i marzeñ.Od czasu przewrotu wschodnie landyprze¿ywaj¹ kryzys to¿samoœci, dotyczy toszczególnie tych najbardziej wysuniêtych nawschód. Statystyki s¹ zastraszaj¹ce – z Frankfurtunad Odr¹, niespe³na stutysiêcznegomiasta z koñca lat 80. zosta³a du¿o mniejszamieœcina z liczb¹ mieszkañców na poziomieszeœædziesiêciu kilku tysiêcy. Mieszkañcówi przemykaj¹cych przez miasto przechodniówstrasz¹ puste bloki, niemal ca³e dzielnice. Nie14

znajduj¹c chêtnych na opuszczone mieszkaniaw³adze miasta rozpoczê³y wyburzaniepustostanów. Si³a robocza – przede wszystkimm³odzie¿, nie potrafi¹c znaleŸæ tu miejsca dlasiebie, uciek³a na zachód w poszukiwaniu lepszego¿ycia.Brak umiejêtnoœci szybkiego zaakceptowaniazmian, jakie zasz³y po upadku muruberliñskiego spowodowa³a, ¿e Frankfurtd³ugo nie móg³ odnaleŸæ swojego nowegooblicza, które pomog³oby miastu i m³odymludziom znaleŸæ cz¹stkê siebie w udanych inwestycjachi pomóc stworzyæ now¹ to¿samoœæmiasta i mieszkañców. Przywi¹zanie dowizji jeszcze zza czasów DDR – Frankfurtnad Odr¹ jako miasto przemys³u elektronicznego– sta³o siê przyczyn¹ zaprzepaszczeniamiliarda marek i wybudowania kolejnejstrasz¹cej dzisiaj ruiny.Koncepcje marketingowe przybiera³y ró¿-n¹ postaæ: Frankfurt jako miasto Kleista,Frankfurt – brama na wschód, oœrodek sportu,wreszcie jako czêœæ S³ubfurtu, co równie¿ostatnimi czasy zaistnia³o w strategiach rozwojumiasta. Niestety ¿adna z tych koncepcjinie ma na tyle si³y przebicia, aby wprowadziæjakieœ o¿ywienie w zakresie rozwoju gospodarczego5 . Idea S³ubfurtu jednak zaczynadopiero siê rozwijaæ i o ile nie jest przekonuj¹cadla inwestorów mo¿e byæ przekonuj¹cadla turystów. Zreszt¹ S³ubice, którepocz¹tkowo mia³y znaczenie marginalnerozwijaj¹ siê zupe³nie inaczej, przede wszystkimnie by³o tu problemu z migracj¹, wrêczodwrotnie problem dotyczy braku mieszkañ.W ka¿dym razie S³ubice przesta³y ju¿ obecniew œwiadomoœci frankfurtczyków spe³niaæfunkcjê tylko zaplecza handlowego, znaczniezyskuj¹c w stosunku do partnerskiego miasta,staj¹c siê tym samym przedmiotem zwyczajnegozainteresowania Niemców, jako miejsceodpoczynku i rozrywki, co znakomicie wpisujesiê w ofertê turystyczn¹ promowanego polsko-niemieckiegomiasta.W S³ubfurcie funkcjonuje instytucja„mobilnej informacji turystycznej”, w ramachübriggeblieben. Den Einwohnern und vorbeigehendenFußgängern jagen leere Wohnblocks, fastganze Siedlungen Angst ein. Nachdem dieStadtverwaltung keine willigen Menschen gefundenhatte, die die verlassenen Wohnungenbewohnen wollten, begann sie leere Häuserabzureißen. Die Arbeitskräfte – vor allemJugendliche – flohen nach Westen auf der Suchenach einem besseren Leben, weil sie hier keinenPlatz für sich selbst finden konnten.Die mangelnde Fähigkeit, Veränderungen, diees nach dem Fall der Berliner Mauer gab, schnellakzeptieren zu können, verursachte, dass Frankfurteine lange Zeit seinen neuen Charakter nicht findenkonnte, der der Stadt und den jungen Menschendabei geholfen hätte, einen kleinen Teil von sichselbst in den gelungenen Investitionen zu findenund eine neue Identität der Stadt und ihrerEinwohner zu schaffen. Die Anhänglichkeit füreine Vision noch aus der DDR-Zeiten – Frankfurtan der Oder als eine Stadt der elektronischenIndustrie – wurde zur Grundlage, eine MilliardeMark verschwendet und eine weitere, heuteerschreckende Ruine gebaut zu haben.Die Marketingkonzeptionen waren unterschiedlich:Frankfurt als Kleist-Stadt, Frankfurt –Tor nach Osten, Sportzentrum, endlich ein Teil vonS³ubfurt, was auch in der letzten Zeit in denEntwicklungsstrategien stand. Leider hat keine dieserKonzeptionen eine solche Durchschlagskraft,dass sie etwas in der Wirtschaftsentwicklungankurbeln kann 5 . Die S³ubfurt-Idee beginnt jedocherst sich zu entwickeln und auch wenn sie fürInvestoren nicht überzeugend ist, kann sie fürTouristen überzeugend sein. S³ubice, das übrigensam Anfang eine Randbedeutung hatte, entwickeltsich auf eine andere Art und Weise, vor allem gabes hier keine Migrationsprobleme, ganz imGegenteil betrifft das Problem hier einen großenMangel an Wohnungen. In jedem Fall hörteS³ubice heutzutage auf im Bewusstsein derFrankfurter Bürger die Rolle eines Handelshinterlandeszu spielen und gewann viel imVergleich zu der Partnerstadt, indem es dadurchzum gewöhnlichen Interessenobjekt der Deutschen,zum Erholungs- und Unterhaltungsplatz5 zob. Fangt doch mal mit’ner Bockwurstbude an (Zacznijod budki z kiełbasami) [w:] „Xing”, op. Cit.5 Siehe: Fangt doch mal mit’ner Bockwurstbude an, (in:)„Xing“, ebenda.Grzegorz Gorzechowski15

wurde, was sich wunderbar in das touristischeAngebot der polnisch-deutschen Stadt einschreibt.In S³ubfurt existiert die Institution einer„mobilen touristischen Information”, in derenRahmen Bürgermeister W³adys³aw Müller zusammenmit dem städtischen Reiseführer in einerPerson mit einem Bus über Europa reist und für die„in der Welt jüngste Stadt” wirbt. DiePromotionstreffen, während deren Projektresultate,Filme über S³ubfurt, die Zeitschrift „Profil”, dieerste S³ubfurter Zeitschrift sowie andereMaterialien dargestellt werden, sind ein ausgezeichnetesMittel, um nicht nur Anhänger der Idee,sondern auch Menschen zu gewinnen, die daraninteressiert sind, dieses Wunder mit eigenen Augenzu sehen. Selbst die Tatsache, dass der Bus der„touristischen Information” Berlin, Siena in Italienoder Linz in Österreich besucht, lässt die S³ubfurt-Idee außerhalb des relativ engen Regionsspektrumszu verbreitern, wobei es ihm gelingt, das touristischeProdukt zu verkaufen, das auf genius loci derpolnisch-deutschen Hybride basiert.Die Marketingeffekte lassen sich erst nacheiner Zeit verifizieren. Jedoch unabhängig von denErgebnissen wird die praktische Dimension, die dieS³ubfurter-Idee betritt, zu einem gemeinsamenInteresse der Einwohner sowohl der einen als auchder anderen Stadt. Kurz gesagt, in Anbetracht einerrelativ schwierigen wirtschaftlichen Situation beiderSeiten kann die Idee einer ideellen Integrationsich zu lohnen beginnen. Die Tätigkeit vonS³ubfurt basiert in einem hohen Grade auf dem anbeiden Oderseiten funktionierenden akademischenZentrum, das jetzt das Schlüsselelement derEntwicklung beider Städte ist – also sowohl dieViadrina, wo übrigens Michael Kurzwelly dieStudenten unterrichtet, als auch das CollegiumPolonicum in S³ubice nicht nur Garant derEntwicklung von grenzüberschreitenden Handlungender Gesellschaft, sondern auch eine nicht zuerschöpfende Quelle von Ideen und frischemStudentenblut sind.której burmistrz W³adys³aw Müller wrazz miejskim przewodnikiem w jednej osobieje¿d¿¹ busem po Europie i promuj¹ „najm³odszemiasto na œwiecie”. Promocyjne spotkania,na których prezentowane s¹ efekty projektów,filmy o S³ubfurcie, gazeta „Profil”, która jestpierwszym dziennikiem s³ubfurckim, jak te¿innych materia³ów s¹ œwietnym mediumw pozyskiwaniu nie tylko zwolenników idei,ale te¿ osób zainteresowanych zobaczeniemowego cudu na w³asne oczy. Sam fakt wizytybusa „informacji turystycznej” w Berlinie,w Sienie we W³oszech i w austriackim Linzupozwala rozprzestrzeniaæ ideê S³ubfurtu pozadoœæ w¹skie spektrum regionu, przy czymudaje mu siê sprzedaæ produkt turystycznyoparty na genius loci polsko-niemieckiejhybrydy.Marketingowe efekty bêd¹ mo¿liwe dozweryfikowania dopiero po pewnym czasie.Niezale¿nie jednak od wyników, praktycznywymiar, w jaki wkracza idea S³ubfurtu stajesiê wspólnym interesem mieszkañców jednegoi drugiego miasta. Krótko mówi¹c,wobec doœæ trudnej sytuacji gospodarczej obustron, zamys³ integracji idealnej mo¿e poprostu zacz¹æ siê op³acaæ. Dzia³alnoœæS³ubfurtu oparta jest w du¿ym stopniu nadzia³aj¹cym po obu stronach Odry oœrodkuakademickim, obecnie kluczowym elemencierozwoju obu miast, a zatem zarówno Viadrina,gdzie zreszt¹ Michael Kurzwelly prowadzizajêcia dla studentów, jak te¿ s³ubickieCollegium Polonicum s¹ nie tylko gwarantemrozwoju transgranicznych dzia³añ stowarzyszenia,ale te¿ niewyczerpanym Ÿród³empomys³ów i œwie¿ej studenckiej krwi.Übersetzt von Bogumi³a Husak16

Artysta dialoguLeszek KaniaKünstler des DialogsLeszek KaniaInterwencja Rolanda Schefferskiego,przeprowadzona w bie¿¹cym roku w ramachmiêdzynarodowego projektu S³ubfurt City, tokolejne niekonwencjonalne dzia³anie berliñskiegotwórcy dotycz¹ce skomplikowanychrelacji polsko-niemieckich. Odnosi³ siê donich wielokrotnie w swoich obiektach, instalacjachi akcjach. Historia, pamiêæ, rozliczeniez przesz³oœci¹, ale tak¿e wspó³czesneuwarunkowania wzajemnego s¹siedztwa stanowi¹przedmiot jego artystycznych rozwa-¿añ. Warto podkreœliæ, ¿e czêœæ dokonañzwi¹zanych z tymi zagadnieniami artysta zrealizowa³na Œrodkowym Nadodrzu. W listopadzie2000 roku, a wiêc jeszcze przedwst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej, by³on inicjatorem ROZMOWY – EIN GE-SPRÄCH, która odby³a siê w CollegiumPolonicum w S³ubicach. Do dyskusji zaprosi³twórców, krytyków sztuki i naukowców z obukrajów. Zgodnie z zamys³em inicjatora,spotkanie przy jednym stole mia³o wymiaraktu twórczego. By³o form¹ wspólnegodzia³ania artystycznego, generuj¹cego proceswzajemnej komunikacji. Szukano wówczasodpowiedzi na zasadnicze pytania: Jesteœmyju¿ Europejczykami, czy jeszcze tylkoNiemcami i Polakami? Co oznacza byæEuropejczykiem? Czy bycie nim, oddala nasczy te¿ przybli¿a?Znakomitym uzupe³nieniem poruszanychwówczas kwestii sta³a siê INWENTARYZA-CJA-BESTANDSAUFNAHME, któr¹ artystamia³ mo¿liwoœæ zrealizowaæ przed dwomalaty w zielonogórskim muzeum, wykorzystuj¹cprzechowywane w magazynach niemieckiezabytki pochodz¹ce z przedwojennegoHeimatmuseum. Wype³ni³ nimi œciœlepowierzchniê galerii NOWY WIEK, tworz¹cmonumentalny obraz poœwiêcony by³ym mieszkañcomZielonej Góry. Wystawa wzbudzi³adu¿e zainteresowanie i nie mniejsze emocje,bêd¹c pretekstem do szerokiej, obustronnejDie Intervention von Roland Schefferski,die in diesem Jahr im Rahmen des internationalenProjekts „S³ubfurt City?” durchgeführtwurde, stellt eine weitere unkonventionelle,auf komplizierte deutsch-polnischeVerhältnisse bezogene Handlung des BerlinerKünstlers dar. Auf diese Verhältnisse stützteer sich vielmals in seinen Objekten, Installationenund Aktionen. Geschichte, Erinnerung,Abrechnung mit der Vergangenheit, aber auchdie heutigen Bedingungen der gemeinsamenNachbarschaft bilden den Gegenstand seinerkünstlerischen Überlegung. Es ist zu unterstreichen,dass der Künstler einen Teil seinermit den genannten Problemen verbundenenLeistungen auf dem Gebiet des Mittel-Oder-Landes verwirklichte. Im November 2000,also noch bevor Polen der EuropäischenUnion beitrat, hatte er ROZMOWY – EINGESPRÄCH ins Werk gesetzt. DieDiskussion, zu der er Künstler, Kunstkritikerund Wissenschaftler aus beiden Ländern einlud,fand im Collegium Polonicum in S³ubicestatt. Der Absicht des Initiators nach hatte dasTreffen an einem Tisch den Rang einerschöpferischen Handlung. Es war eine Form,künstlerisch gemeinsam zu handeln, was denProzess der gemeinsamen Kommunikationgenerieren sollte. Damals wurde nach einerAntwort auf die wesentlichen Fragen gesucht:Sind wir schon Europäer, oder immer nochnur Deutsche und Polen? Was bedeutet,Europäer zu sein? Nähert uns an oder entferntuns die Tatsache, Europäer zu sein?Zu einer wunderbaren Ergänzung derdamals berührten Fragen wurde INWEN-TARYZACJA – BESTANDSAUFNAHME,deren Verwirklichung vor zwei Jahren imGrünberger Museum möglich war und bei dersein Autor die in den Lagerräumen aufbewahrtendeutschen Kunstdenkmäler aus demvor dem Kriege bestehenden Heimatmuseumnutzen konnte. Er machte damit die ganzeLeszek Kania17

Fläche der Galerie „NOWY WIEK” (NeuesJahrhundert) voll und bildete dank dessen einmonumentales Bild, das den ehemaligenBewohnern von Zielona Góra gewidmetwurde. Indem die Ausstellung einen Vorwandzum weiten, beiderseitigen Gedankenaustauschzum Thema des gemeinsameneuropäischen kulturellen Vermächtnisses undder kulturellen Identität darstellte, erwecktesie ein großes Interesse und nicht kleinereEmotionen. Als er im Jahre 2004 an demProjekt „Dialog Loci” in Kostrzyñ teilnahm,knüpfte er an die tragische Geschichte derStadt an, die während des Krieges fast vernichtetwurde. Auf dem Gebiet der ehemaligenAltstadt, in den Ruinen eines der Häuser,bildete er ein Zimmerteil nach. Es war jedochkeine Rekonstruierung in der wortwörtlichenBedeutung. Er stellte ins Zimmer einengegenwärtigen Tisch, vier Stühle und einetypische Schrankwand, die in den heutigenWohnungen massenweise zu treffen ist.Versteckte Lautsprecher sendeten natürlicheGeräusche des Heimes, wodurch eineLebensillusion suggeriert wurde. An dem Ort,wo das Leben wahrscheinlich hätte dauernkönnen, wenn nicht der Krieg gewesen wäre...Die Schaffensgrundlage von Schefferskibildet eine intellektuelle Überlegung, die sichin einer Verwirklichungsform ausdrückt, dieden Rahmen traditioneller Darstellungsartensprengt. Er bewegt sich gern in dem Bereichsdes täglichen Lebens, indem er seine Arbeitenoft im öffentlichen Raum lokalisiert. EineStraße, einen Laden hält er für eine genausowymiany myœli na temat wspólnego europejskiegodziedzictwa kulturalnego i kulturowejto¿samoœci. Uczestnicz¹c w roku 2004 w projekcie„Dialog Loci” w Kostrzynie, nawi¹za³do tragicznej historii tego miasta, niemaldoszczêtnie zniszczonego w czasie dzia³añwojennych. Na terenie dawnej starówki,w ruinach jednego z domów odtworzy³ fragmentpokoju. Nie by³a to jednak¿e rekonstrukcjaw dos³ownym znaczeniu. Postawi³wspó³czesny stó³, cztery krzes³a i typow¹mebloœciankê, jakich wiele mo¿na spotkaæw dzisiejszych mieszkaniach. Z ukrytychg³oœników emitowa³ naturalne odg³osy„domowego ogniska” sugeruj¹c iluzjê ¿ycia.W miejscu, w którym gdyby nie wojnamog³oby ono przypuszczalnie trwaæ...Podstaw¹ twórczoœci Schefferskiego jestintelektualna refleksja, która znajduje wyrazw postaci realizacji wykraczaj¹cych pozatradycyjne sposoby obrazowania. Chêtnieporusza siê w obszarach ¿ycia codziennego,lokalizuj¹c czêsto swoje prace w przestrzenipublicznej. Ulica, sklep s¹ dla niego tak samodobrymi miejscami do zaistnienia sztuki, jakgaleria czy muzeum. Zró¿nicowane œrodkii media, jakie stosuje s³u¿¹ jedynie wizualizacjizamierzonej idei. Przystêpuj¹c do projektuS³ubfurt City, postanowi³ wybiæ okolicznoœciow¹monetê przeznaczon¹ dla mieszkañcówS³ubic i Frankfurtu nad Odr¹. Pracuj¹c nadkoncepcj¹, uwzglêdni³ rozmaite aspektyfunkcjonowania pieni¹dza, akcentuj¹c jegoistotê jako zjawiska spo³ecznego. Nawi¹za³18

do idei wspólnej europejskiej waluty. Przeprowadzonana pocz¹tku 2002 roku gigantycznaoperacja wprowadzenia euro w krajachUnii wi¹za³a siê z przekonaniem, i¿ bêdzieono spoiwem kontynentalnej jednoœci i ukoronowaniemzjednoczeniowych marzeñ. Dziœsprawa wydaje siê bardziej skomplikowana,choæ globalna unifikacja jest nieunikniona.A póki co, Polska chc¹c wejœæ do „strefyeuro” musi w ci¹gu najbli¿szych lat spe³niæœciœle okreœlone kryteria konwergencji.Artysta wyprzedzi³ ten proces tworz¹cmonetê adresowan¹ do Polaków i Niemcówmieszkaj¹cych po obu stronach Odry, bêd¹cejgranic¹ dwóch pañstw. W S³ubicach i Frankfurcie,które stanowi³y w przesz³oœci jedenorganizm. Pieni¹dze Schefferskiego zosta³ywyprodukowane w mennicy pañstwowej. Ichwygl¹d, materia³ i kszta³t na pierwszy rzutoka przypominaj¹ obowi¹zuj¹c¹ monetê onominale jednego euro. Twórca wprowadzi³swoj¹ walutê do obiegu w nietypowy sposób.„Zgubi³” kilkaset egzemplarzy w ró¿nychmiejscach obu miast, maj¹c pewnoœæ, i¿zostan¹ one znalezione. Akcja zosta³a zarejestrowanakamer¹ filmow¹. Reakcje znalazcówmia³y charakter emocjonalny, czysto zmys³owy,polegaj¹cy na skojarzeniu z prawdziwymbilonem. Zachowania by³y wiêcbardzo ró¿ne – od radoœci, po z³oœæ, któr¹zamanifestowa³ pewien mieszkaniec Frankfurtu,wrzucaj¹c po prostu swoje znaleziskodo kosza na œmieci. Wa¿niejsza z pewnoœci¹okaza³a siê funkcja informacyjna monety.gute Stelle der Kunstexistenz, wie es eineGalerie oder ein Museum sind. Die von ihmangewandten differenzierten Mittel undMedien dienen nur der Veranschaulichung dergeplanten Idee. Als er sich entschied, an demProjekt „S³ubfurt City?” teilzunehmen,beschloss er, eine Gelegenheitsmünze fürBewohner von Frankfurt und S³ubice zuschlagen. In seiner Konzeption berücksichtigteer unterschiedliche Geldwirkungsaspekteund akzentuierte das Geldwesen alseine gesellschaftliche Erscheinung. Er knüpftean die Idee einer gemeinsamen europäischenWährung an. Die Anfang 2000 durchgeführtegigantische Operation, EURO in denEU-Ländern einzuführen, war mit derÜberzeugung verbunden, dass EURO dieKontinenteinheit verwirklicht und Vereinigungsträumekrönt. Heute scheint dieseAngelegenheit komplizierter zu sein, obwohleine globale Vereinheitlichung unvermeidbarist. Aber vorläufig muss Polen in den nächstenJahren streng bestimmte Konvergenzkriterienerfüllen, wenn es in die „Euro-Zone”hineingehen will.Der Künstler, als er seine Münze schuf,die an Polen und Deutsche adressiert wurde,die beiderseits der Oder leben, die Grenzezweier Staaten ist, war diesem Prozess voraus.An Polen und Deutsche in S³ubice und Frankfurt,die in der Vergangenheit ein Organismuswaren. Die Münzen von Schefferskiwurden in der staatlichen Geldprägestelle produziert.Ihr Aussehen, Stoff, ihre Form ähnelnauf den ersten Augenblick der geltendenLeszek Kania19

Münze mit einem Wert von einem Euro. DerKünstler setzte seine Währung auf eine untypischeArt und Weise in Umlauf. Er „verlor”mehrere Hunderte davon an unterschiedlichenStellen beider Städte und war sicher, dass siegefunden werden. Die Aktion wurde mit einerFilmkamera dokumentiert. Reaktionen derFinder hatten einen emotionellen, rein sinnlichenCharakter, der in der Assoziierung miteiner wahren Münze bestand. Die Verhaltensweisender Menschen waren sehr unterschiedlich.Angefangen mit Freude bis Ärger,die ein Bewohner Frankfurts manifestierte, alser seinen Fund einfach in eine Mülltonne einwarf.Sicherlich ist die Informationsfunktionder Münze wichtiger. Sie zwingt zu einerkurzen Überlegung. Es ist eine Art „Korrespondenz”,die der Autor der Währungsinterventiondem Empfänger vermitteln will. Diean der Vorderseite stehende Ziffer 1 sowieeine zweisprachige Inskription klingen eindeutig:DAS BETRIFFT DICH - TO DOTY-CZY CIEBIE. Indem er sich mit dieserZmusza ona do chwili zastanowienia. Torodzaj „korespondencji”, jak¹ autor monetarnejinterwencji pragnie przekazaæ odbiorcy.Umieszczona na awersie cyfra 1 oraz inskrypcjaw dwóch jêzykach brzmi¹ jednoznacznie:DAS BETRIFFT DICH – TO DOTYCZYCIEBIE. Kieruj¹c ów komunikat do pojedynczegocz³owieka, zwraca uwagê nawspóln¹, wynikaj¹c¹ z przesz³oœci odpowiedzialnoœæ,która dotyczy równie¿ teraŸniejszoœci,lecz przede wszystkim przysz³oœci.Artysta najbardziej jednak obawia siê ludzkiejobojêtnoœci. To ona bowiem sprawia, ¿e spo-³ecznoœci dwóch s¹siaduj¹cych ze sob¹ krajównie wykazuj¹ wiêkszego zainteresowaniawe wzajemnym poznaniu. Wci¹¿ obowi¹zuj¹negatywne stereotypy, rodz¹ce obawy, niechêæczy wrêcz wrogoœæ. Źród³a tych uczuætkwi¹ zarówno w historii, jak i we wspó³czesnoœci.Wilhelm Gerloff, autor socjologicznejmonografii pt. „Geld und Gesellschaft”poœwiêconej pieni¹dzowi, wydanej w 1952 r.20

we Frankfurcie nad Menem, pisze : Pieni¹dzjest nie tylko œrodkiem gospodarczym, jest onw swej istocie wyrazem form spo³ecznychi sposobów wspó³¿ycia. Moneta Schefferskiegowybita dla S³ubfurtu nie posiada funkcjiœrodka p³atniczego. Jest œrodkiem porozumieniai wymiany myœli. Jej wartoœæ trudnoprzeceniæ...Roland Schefferski – ur. 1956 r. w Katowicachw polsko-niemieckiej rodzinie.W latach 1976-81 studiowa³ na WydzialeRzeŸby PWSSP we Wroc³awiu. Od 1984 r.mieszka i tworzy w Berlinie.Mitteilung an jeden einzelnen Menschenrichtet, macht er auf gemeinsame, sich aus derVergangenheit ergebende Verantwortlichkeitaufmerksam, die sich auch auf die Gegenwart,aber vor allem auf die Zukunft bezieht. DerKünstler hat jedoch vor menschlicherGleichgültigkeit die größte Angst. Sie verursachtnämlich, dass die Gesellschaften derbeiden Nachbarstaaten kein größeres Interessedaran haben, sich gegenseitig kennen zulernen. Immer noch gelten negative Stereotype,die Angst, Abneigung oder auchFeindlichkeit erwecken. Die Quellen dieserGefühle haben sowohl in der Geschichte alsauch in der Gegenwart ihren Ursprung.Wilhelm Gerloff, Verfasser der soziologischenMonographie „Geld und Gesellschaft-,die dem Geld gewidmet und im Jahre 1952 inFrankfurt am Main veröffentlicht wurde,schreibt, dass Geld nicht nur einWirtschaftsmittel, sondern in seinem Wesenein Ausdruck gesellschaftlicher Formen undZusammenlebensarten ist. Die für S³ubfurthergestellte Münze von Schefferski ist ihrerFunktion nach kein Zahlungsmittel. Sie ist einVerständigungs- und Gedankenaustauschmittel.Es ist schwer, ihren Wert zu überschätzen...Roland Schefferski – geb. 1956 inKatowice in einer polnisch-deutschenFamilie. 1976-1981 studierte er an derSkulpturfakultät der Staatlichen Hochschulefür Bildende Kunst in Wroc³aw. Seit 1984 lebtund arbeitet er in Berlin.Übersetzt von Bogumi³a HusakLeszek Kania21

Über denTellerrand hinausEine Reportage von Cezary Galek,Radio Zachód, Februar 2003, (Teil I)Ponadbrzegiem talerzareporta¿, Radio Zachód, luty 2003(czêœæ I)Cezary GalekHenryk Bereska: Es waren die ZwanzigerJahre des letzten Jahrhunderts. Dreizehn Jahremeiner Kindheit verbrachte ich in Schlesien.Szopienice war damals eine Ortschaft, in der dieMehrheit entweder unter Tage oder in den Hüttenarbeitete. Einen Teil bildeten Arbeiter, die zugleichBauer waren, d.h. neben ihrer Arbeit als Kumpelbesaßen sie jeweils einen kleinen Stall, in dem sieZiegen, Schweine und Kaninchen hielten. Alleswar so idyllisch und so ländlich geprägt. Direkthinter den Häusern lagen Felder und es türmtensich riesige Halden auf, auf denen die Kinder wunderbarIndianer spielen konnten. Die eine Haldewar schwarz, die andere weiß. Probleme gab esdamals noch keine.Dies waren eigentlich die ersten Jahrzehntenach einem langen Zeitraum, in dem die Ortschaftunter preußischer Herrschaft gestanden hatte.* * *SPRECHER: Nach dem Ersten Weltkrieg fielennur einige wenige grenznahe KreiseOberschlesiens dem jungen polnischen Staat zu.Die überwiegende Mehrheit verblieb jedoch beimdeutschen Staat und bestätigte somit - zumindestim territorialen Sinne - den Zustand nach der letztenTeilung Polens. Die neue Grenze wurde zumHerd vieler endloser Konflikte und legte sich wieein Schleier über die Beziehungen zwischen denPolen und Deutschen während der gesamtenZwischenkriegszeit. Nichts desto trotz musstenungeachtet dieser Umstände die Deutschen und diePolen in beiden Teilen des geteilten Oberschlesiensnebeneinander leben. All dies führte zu vielenMissverständnissen und auch Konflikten, andererseitszwangen diese Bedingungen zur mehr oderminder friedlichen Koexistenz wie auch zurToleranz im Hinnehmen der kulturellen Andersartigkeitund bezüglich der nationalen Brauchtümer.Polen und Deutsche lebten nun einmal SeiteHenryk Bereska: To by³y lata dwudziestezesz³ego wieku. Trzynaœcie lat dzieciñstwaspêdzi³em na Œl¹sku. Szopienice by³y wtedytak¹ miejscowoœci¹, w której wiêkszoœæ pracowa³aw kopalniach i hutach. Czêœæ stanowilich³oporobotnicy. Mieli chlewiki, w którychtrzymali kozy, œwinie, i króliki. To wszystkoby³o takie sielskie i takie wiejskie. Tu¿ zadomem by³y pola i ogromne ha³dy, wspania³edla dzieci do zabawy w Indian. Jedna ha³daby³a czarna, druga bia³a. Wtedy nie by³o¿adnych problemów.To by³y w³aœciwie pierwsze dziesiêcioleciapo d³ugim okresie, gdy ta miejscowoœænale¿a³a do Prus.* * *NARRATOR: Po pierwszej wojnie œwiatowejtylko kilka nadgranicznych powiatówGórnego Œl¹ska wesz³o w sk³ad pañstwa polskiego.Zdecydowana ich wiêkszoœæ nadalpozosta³a w pañstwie niemieckim utrwalaj¹cniejako, w sensie terytorialnym, porozbiorowystan. Nowa granica sta³a siê zarzewiemkolejnych konfliktów polsko-niemieckichi rzutowa³a na wzajemne relacje Polakówi Niemców w ca³ym miêdzywojennym okresie.Niemniej jednak, w obu podzielonychczêœciach Górnego Œl¹ska przysz³o ¿yæPolakom i Niemcom obok siebie. Rodzi³o towiele nieporozumieñ i konfliktów, ale te¿zmusza³o do koegzystencji i tolerowania wzajemnychodmiennoœci kulturowych i tradycjinarodowych. W konkretnym mieœcie, miasteczkuczy te¿ wsi ¿yli obok siebie Polacyi Niemcy.22

* * *Henryk Bereska: Dwa kilometry dalej,w Sosnowcu, byli Rosjanie. Niedaleko, w Mys³owicachby³a Austria. Ju¿ w czasach polskich,kiedy chodzi³em do szko³y, mo¿na by³oswobodnie przekraczaæ dawne granice. Jakodzieciak nie mog³em sobie wyobraziæ, ¿ejeszcze niedawno to wszystko by³o niemieckie.Moi rodzice chodzili do niemieckichszkó³. Koœcio³y by³y polsko-niemieckie, wiêcczêœæ rodziny chodzi³a na mszê polsk¹, czêœæna niemieck¹.Wszystkie sytuacje by³y zupe³nie bezkonfliktowe.S³owo „kompromis” by³o wtedynieznane, a ¿y³o siê kompromisowo i nie by³o¿adnych, w moim odczuciu, problemów.By³o trochê ewangelików, którzy mielitrudniejszy los, poniewa¿ katolicy uwa¿ali, ¿eoni s¹ najlepsi. ¯ydów by³o sporo. Wówczasnie wiedzia³em, ¿e to byli ¯ydzi. Chodzi³o siêdo sklepów do ¯yda. Nie wiedzia³em, ¿e toby³ ¯yd i w ogóle nie by³ to ¿aden problem -¯yd czy nie ¯yd. Chodzi³o siê dwa, trzy kilometryna zakupy do Sosnowca, poniewa¿ tamby³o mo¿na wszystko najtaniej kupiæ. To by³aczysta egzotyka. Pamiêtam, ¿e wchodziliœmydo jednego, drugiego podwórka, potem poschodach do jakiegoœ sklepu z ubraniami…i ten cudowny zapach ubrañ. A potem by³ydziwne, teatralne zabawy, ¿eby cenê ubiæ.Cena pierwsza by³a, powiedzmy, piêædziesi¹t,co koñczy³o siê wychodzeniem. Potem znowumama by³a ci¹gniêta z powrotem i w koñcuwysz³a jakaœ bagatelna, piêkna suma za fajnyancug czy inne ubranie wspania³e. Po prostuinnoœæ tych ludzi by³a dla dziecka ciekawai zabawna. Nie by³o nigdy zasady, ¿e coœ jestgorsze. Je¿eli chodzi o ¯ydów, to pamiêtamjeszcze, ¿e bodaj¿e w koñcu 1938 roku by³yjakieœ nagonki – „Nie kupowaæ u ¯ydów!”.Wtedy w³aœnie zauwa¿y³em, ¿e tych ¯ydówjest trochê. Potem pozamykano sklepy, wktórych kupowaliœmy o³ówki czy zeszyty doszko³y, ale nikt siê tym nie przejmowa³. Nadalkupowaliœmy u nich, wiêc ten zakaz nie by³wielk¹ rzecz¹.Nasi górnicy zarabiali niewiele, ale bylinastawieni na „eleganckoœæ”. Mój ojciec mia³an Seite in einer ganz konkreten Stadt, in einemganz konkreten Städtchen oder Dorf.* * *Henryk Bereska: Im zwei Kilometer entferntenSosnowiec waren die Russen. Nicht weit davonentfernt, in Mys³owice, war schon Österreich.Bereits zu polnischen Zeiten, als ich noch zurSchule ging, konnten man all diese ehemaligenGrenzen völlig frei überqueren. Als kleiner Jungekonnte ich mir gar nicht vorstellen, dass all dies bisvor noch nicht allzu langer Zeit noch deutschgewesen war. Meine Eltern besuchten deutscheSchulen. Die Kirchen waren deutsch-polnisch, einTeil der Familie ging also zur deutschen, der anderezur polnischen Messe.Alle auftretenden Situationen verliefen völligkonfliktlos. Ein Wort wie „Kompromiss” kannteman damals nicht, diesen Kompromiss lebte maneinfach, und in meiner Wahrnehmung traten keinerleiProbleme auf. Es gab einige Protestanten, dieein härteres Schicksal ereilte, da sich dieKatholiken für etwas Besseres hielten. Es gab auchJuden, recht viele. Damals wusste ich nicht, dasssie Juden waren. In die Einkaufsläden ging manhalt zum Juden. Wie gesagt, wusste ich gar nicht,dass die Kaufleute Juden waren, und überhauptspielte das auch keine Rolle - Jude oder Nicht-Jude. Zum Einkaufen ging man zwei, dreiKilometer ins benachbarte Sosnowiec, da dort allespreiswerter angeboten wurde. Das war die reinsteExotik. Ich kann mich daran erinnern, dass wir erstin den einen, dann in den anderen Hinterhof gingen,dann die Treppen hinauf zu irgendeinemBekleidungsgeschäft… und dieser wunderbareGeruch der Kleidung. Daraufhin folgten in der Tatsonderbare, geradezu theatralische Szenen desFeilschens um den besten Preis. Der ersteVorschlag betrug, sagen wir, Fünfzig, woraufhinwir uns anschickten, unverzüglich das Geschäft zuverlassen. Daraufhin zerrte man die werte Mamawieder in den Laden zurück und schließlich wurdeein feiner Preis für einen feinen Anzug oder einanderes herrliches Kleidungsstück vereinbart, derim Vergleich fast eine Bagatelle darstellte. DieAndersartigkeit dieser Menschen war für unsKinder einfach interessant und amüsant zugleich.Einen Grundsatz, dass etwas oder jemand schlechtersei, den gab es niemals. Und wenn es um dieJuden geht, so kann ich mich noch daran erinnern,dass es, wenn ich mich recht entsinne, Ende 1938diese Hetzjagd gab: „Kauft nicht beim Juden!”.Erst da habe ich eigentlich bemerkt, dass es vonCezary Galek23

diesen Juden nicht wenige gab. Nach und nachwurden ihre Geschäfte geschlossen, aber darumkümmerte sich niemand. Unsere Bleistifte oderSchulhefte kauften wir auch weiterhin dort woimmer, womit das Verbot letztlich keine großeSache war.Unsere Kumpel verdienten zwar nicht viel,legten aber größten Wert auf „Eleganz”. MeinVater besaß herrliche Anzüge, gefertigt aus Stoffenaus dem damals für seine Tuchmacherfabrikenberühmten Bielsko. Ins Haus kam der jüdischeSchneider, ein überaus vornehmer, älterer Herr,sehr nett und schick anzusehen. Er nahm die Maße.Kehrte zurück. Das war eine solche Normalität,dass alle mit allen zusammenlebten, mit den Juden,und mit den Deutschen… Eigentlich waren meineEltern, zumindest in einem gewissen Maße, auchDeutsche, aber sie sprachen selbstverständlichPolnisch, d.h. Schlesisch – in diesen Regionenspricht man so einen schönen Dialekt. Als kleinerJunge soll ich anfänglich Deutsch und Polnischgesprochen haben. Bis zu einem gewissen Zeitpunktwar das auch normal, aber als ich dann späterin die Schule kam, da sprach man nur noch Polnisch.* * *SPRECHER: Mein von Feldern umgebenesHeimatstädtchen lag auf Hügeln inmitten derHalden und Schachttürme der Kohlegruben. Vordem Haus floss die Rawa. Und darauf meineSchiffchen. Auf den Halden spielten wir Indianerund ließen mit dem Rauch, der aus denSchornsteinen emporstieg, unsere Drachen fliegen.Aus den Fenstern des Bergmannshauses, des sog.„Familok”, erstreckte sich der Blick auf den brachliegenden Garten und auf die schwarze Halde. Undso saßen wir, zwei Alte, Josef und Paulus, der eineblind und der andere taub, der greise Drabik undich. Am Tage machte der Schnaps die Runde. EinSchnäpschen ohne besonderen Anlass, einfach so,auf unser Treffen. Die etwas beleibtere Nysiareichte Stullchen – zum Schnaps muss es einfachetwas zwischen die Zähne geben. Die Gläser wurdenrandvoll gefüllt und in einem Zug den Rachen hinuntergeschüttet. Darauf folgte eine verzogeneMiene. Die Schnapsgläser wurden zurückgestelltund so wurde immer wieder aufs Neue eingeschenkt.Abgemessen aber wurde ohne Eile. Eile schadet nur.* * *Henryk Bereska: Akustisch war das eine herrlicheund alles andere als eine Geschichte städtiswspania³eubrania robione z bielskich materia³ów.Przychodzi³ krawiec ¿ydowski,wspania³y, starszy pan, bardzo mi³y, piêkny.Bra³ miarê. Wraca³. To by³y takie normalnoœci- wspó³¿ycie ze wszystkimi, z ¯ydami,Niemcami… W³aœciwie moi rodzice te¿ dopewnego stopnia byli Niemcami, ale mówilioczywiœcie po polsku, czyli po œl¹sku - w tychokolicach jest to taki piêkny dialekt. Podobno,na pocz¹tku, jako ma³y dzieciak, mówi³em poniemiecku i po polsku. Do pewnego czasu toby³y normalne sytuacje, potem, gdychodzi³em do szko³y, to mówi³o siê wy³¹czniepo polsku.* * *NARRATOR: Moje miasteczko le¿a³o nawzgórzach otoczone polami, wœród ha³di wie¿ kopalñ. Rzeka Rawa przed domem. Naniej moje ³ódki. Na ha³dach bawiliœmy siêw Indian i puszczaliœmy latawce z dymemkominów. W górniczej chacie, familoku spojrzeniena ogród le¿¹cy od³ogiem i czarn¹ha³dê. Siedzieliœmy, dwóch starców, Josefi Paulus, œlepy i g³uchy, staruch Drabik i ja.W bia³y dzieñ kr¹¿y³a gorza³ka. Sznaps bezszczególnych okazji, ot tak, za nasze spotkanie.Gruba Nysia wnios³a kanapki - zak¹skamusi byæ do gorza³ki. Kieliszki wype³nionepo brzegi wychylane za jednym zamachem.Grymas. Odstawiane powoli i co chwilanape³niane po brzegi. Odmierzane bez poœpiechu.Poœpiech tylko szkodzi.* * *Henryk Bereska: Pod wzglêdem akustyki,to by³a œwietna, niemiejska historia: szmaciarze,którzy zbierali ga³gany i skórkikrólicze, i te cepy, te kozy, ten jêzyk œl¹ski…Na dzia³kach schodzi³y siê ch³opy i r¿nê³yw karty, gra³ akordeon. Ta muzyka brzmi miœwietnie. S¹siedzi obok, dobrzy pijacy, bospêdzaj¹ dwanaœcie godzin w niebezpiecznychwarunkach, wiêc zawsze potemby³o dobre picie. Czasem te¿ na szychcie.Idylliczny obraz. Oczywiœcie by³y antagonizmy,na pewno byli jacyœ fanatycy, agre-24

sywni, ale tego siê nie wyczuwa³o. Oboks¹siedzi nie byli tacy. To by³a rodzina,w której niemal wszyscy pracowali na dole.Ja nie wyczuwa³em ¿adnych antagonizmówi by³em trochê zdumiony wejœciemwojska niemieckiego 2 wrzeœnia, a mo¿e3 wrzeœnia 1939 roku. Nagle zjawi³o siê sporoludzi z jakimiœ chor¹giewkami… i to mniezdziwi³o. Wejœcie Niemców nie okaza³o siêjakieœ groŸne. I te armaty, i te wojska weso³owkracza³y. Niewiele siê dowiedzia³em, co siêdzia³o poza t¹ stref¹. By³ to Generalgouvernement(Generalne Gubernatorstwo), którysiê zacz¹³ zaraz w Sosnowcu. W ogóle niemia³em pojêcia co siê z ¯ydami dzia³o i co siêdzia³o w Oœwiêcimiu. Rodzice ukrywali tetematy, po prostu nic dzieciom nie mówili.Trochê siê dziwi³em, gdzie nasz krawiec siêpodzia³, który czêsto przychodzi³. Tak, by³emw kompletnej niewiedzy. Trudne do uwierzenia,ale by³ to okres, w którym radia nieodbieraliœmy, poniewa¿ zabrano nam g³oœniki.Gazety by³y nacechowane ideologi¹ niemieck¹,hitlerowsk¹. Ja, dobrze czu³em siêw harcerstwie i wtedy, w 39. roku bardzo misiê podoba³o chodzenie po lasach, wêdrówkipo górach - Beskidach, itp. Pojecha³em na takzwany Landdintz, to znaczy na s³u¿bê na wsi.* * *NARRATOR: Wzajemne relacje Polakówi Niemców na Górnym Œl¹sku pogorszy³ysiê znacznie po dojœciu do w³adzyHitlera i wybuchu II wojny œwiatowej.Polskie powiaty Górnego Œl¹ska przy³¹czonodo dawnej prowincji Œl¹sk i w³¹czono doRzeszy. Polacy posiadaj¹cy niemieckie obywatelstwopowo³ani zostali do Wehrmachtulub do Niemieckich Wojskowych S³u¿bPomocniczych. Przedwojenni obywatelepolscy zostali wpisani na jedn¹ z niemieckichlist narodowoœciowych. Najczêœciej wbreww³asnej woli. W latach II wojny œwiatowejnaziœci systematycznie niszczyli polsk¹ tradycjêi kulturê na Górnym Œl¹sku. WieluNiemców uleg³o ówczesnej sytuacji i odwróci³osiê od swoich polskich znajomychi s¹siadów. Jednak wielu nie podda³o siêchen Charakters: Lumpensammler, die Lumpenund Hasenfelle sammelten, Dreschflegel, Ziegenund über all dem diese schlesische Mundart…In den Schrebergärten kamen Männer zumKartenspielen zusammen, das Akkordeon spielte.Diese Musik klingt einfach wunderbar in meinenOhren. Die Nachbarn von nebenan waren standfesteTrinker, da sie zwölf Stunden untergefährlichen Bedingungen verbrachten und danachalso ordentlich gezecht wurde. Manchmal sogarwährend der Schicht. Ein idyllisches Bild.Selbstverständlich gab es auch Antagonismen, esgab sicherlich auch etwas wie aggressive Fanatiker,was jedoch nicht spürbar war. Die Nachbarn vonnebenan waren nicht so. Es war eine Familie, in dernahezu alle unter Tage gearbeitet haben.Ich verspürte keinerlei Feindseeligkeiten undder Einmarsch der deutschen Truppen am 2. (odervielleicht 3.) September 1939 hat mich dann schonein wenig überrascht. Plötzlich erschienen vieleMenschen mit irgendwelchen Fähnchen… und dieserstaunte mich erst recht. Der Einmarsch derDeutschen stellte sich nicht sonderlich schrecklichdar. Wie die Kanonen marschierten auch dieSoldaten fröhlich ein. Ich erfuhr nicht viel über das,was außerhalb dieser Region vor sich ging. Daswar das Generalgouvernement, das direkt inSosnowiec anfing. Ich hatte überhaupt keineAhnung, was mit den Juden geschah und was sichin Auschwitz zutrug. Die Eltern schwiegen zudiesem Thema, erzählten den Kindern einfachüberhaupt nichts davon. Ich wunderte mich einwenig darüber, wo unser Schneider, der doch sohäufig zu uns gekommen war, plötzlich abblieb. Sovollkommen ahnungslos war ich. Es ist kaumvorstellbar, aber es war eine Zeit, in der wir auchkeinen Radiosender hören konnten, da man uns dieLautsprecher wegnahm und die Zeitungen von derdeutschen Nazi-Ideologie durchdrungen waren. Ichfühlte mich bei den Pfadfindern ausgesprochen gutund es gefiel mir damals, 1939, durch die Wälderzu streifen und in den Bergen wie den Beskiden zuwandern. Ich fuhr zum sog. Landdienst, das heißtzum Dienst auf dem Lande.* * *SPRECHER: Die gegenseitigen Beziehungenzwischen den Polen und den Deutschen inOberschlesien verschlechterten sich erheblich,nachdem Hitler an die Macht kam, und dann späternach dem Ausbruch des II. Weltkrieges ohnehin.Die polnischen Kreise Oberschlesiens wurden derehemaligen Provinz Schlesien und damit demCezary Galek25

Reich angegliedert. Polen mit einer deutschenStaatsangehörigkeit wurden zum Dienst in derWehrmacht oder in den Deutschen Hilfstruppeneinbezogen. Polnische Staatsbürger aus derVorkriegszeit wurden in eine der deutschenVolkslisten eingetragen. Meistens gegen ihreneigenen Willen. In den Jahren des ZweitenWeltkrieges zerstörten die Nazis systematisch diepolnische Tradition und Kultur in Oberschlesien.Viele Deutsche gaben dem auf ihnen lastendenDruck nach und kehrten ihren alten polnischenBekannten und Nachbarn den Rücken zu. Vielevon ihnen ließen sich jedoch nicht unterkriegenund änderten gar nichts an ihren Beziehungen zuden seit Jahren in der Nachbarschaft wohnendenPolen.* * *Henryk Bereska: In Niederschlesien, in derNähe von Boles³awiec (deustsch: Bunzlau), verbrachteich ein ganzes Jahr. Dort schien der Krieggar nicht angekommen zu sein. Es gab viele Polen,die auf den Feldern desselben Bauern arbeiteten,bei dem auch ich zum Dienst eingeteilt war. MeineBeziehung zu ihm war durchaus gut. Abends trafenwir uns alle etwas abseits des Dorfes amLagerfeuer, so um zu plaudern… Ich wurde aucheingeladen, obwohl das überhaupt nicht gern gesehenwurde, da sie mich damals für einenHitlerjungen hielten. Dazu aber wurde ich gezwungen– ein jeder musste doch der Hitlerjugendbeitreten, das gehörte eben dazu. Langsam fügteman sich in diese Gemeinschaft ein, da man stetsund ständig mit dieser faschistischen Ideologieüberflutet wurde. Ich traf mich mit einigen Polen,die dafür waren, dass sich Frankreich in den Kriegeinmischt. Es waren die Vierziger und die Polenzählten sehr auf England und Frankreich.Krieg in Frankreich und … wenn ich michrecht erinnere, dann am 10. Mai die Kapitulation.Die Polen konnten das nicht fassen, sie glaubtendiese Nachricht einfach nicht. Dann, nach ein paarTagen, erfuhren sie auf einem anderen Wege, dassdies wohl doch die Wahrheit sei. Daraufhin versankensie in Resignation und Trauer darüber, dassall ihre Hoffnungen auf einmal zerschlagen wurden.Als ich nach einem Jahr dann wieder nachSchlesien zurückkehrte, gab es verschiedeneVolkslisten - die Volkslisten 1 und 2 waren ganzordentlich, halt deutsch. Wenn man dort eingetragenwar, durfte man das Gymnasium besuchen, einStudium aufnehmen oder im Büro arbeiten. Werdagegen auf der Volksliste 3 stand, durfte es nichtpresji w³adz i nie zmieni³o swego stosunku domieszkaj¹cych od lat w s¹siedztwie Polaków.* * *Henryk Bereska: Spêdzi³em na DolnymŒl¹sku, w pobli¿u Boles³awca, ca³y rok. Tamwojna jakby nie dochodzi³a. By³o tam sporoPolaków, którzy pracowali na roli u tegosamego ch³opa, u którego ja by³em. Mia³emz nim dobre kontakty. Wszyscy spotykali siêwieczorami, trochê za wsi¹, przy ognisku,takie tam gadki… Mnie te¿ zapraszali, chocia¿nie by³o to dobrze widziane, bo wtedybrali mnie za Hitlerjugend. Zwi¹zane to by³oz przymusem - trzeba by³o nale¿eæ do Hitlerjugend.Powoli wnika³o siê w to, poniewa¿cz³owiek by³ wci¹¿ zalewany ideologi¹faszystowsk¹. Spotyka³em siê z Polakami,którzy chcieli, ¿eby Francja siê w³¹czy³a. Toby³y lata 40. Polacy bardzo liczyli na Angliêi Francjê.Wojna we Francji… 10. maja, bodaj¿e,kapitulacja. Oni nie chcieli wierzyæ, niewierzyli. Potem, po paru dniach, w jakiœ innysposób dowiedzieli siê, ¿e to jednak prawda.By³a wiêc wielka rezygnacja, smutek, ¿e tenadzieje prysnê³y. Gdy wróci³em po roku naŒl¹sk, by³y ró¿ne volkslisty - jedynka i dwójkaby³y doœæ porz¹dne, niemieckie. Nale¿¹cdo nich mo¿na by³o chodziæ do gimnazjum,na studia, pracowaæ w biurach. Trzecia volkslista- ju¿ nie. Trzeba by³o zostaæ orcem nadole. Myœmy mieli trójkê, jak wiêkszoœæ -ca³a moja rodzina, ogromna rodzina, bo sporoby³o Beresków. Jakieœ biuro poszukiwa³ow Katowicach ucznia. Nie by³o to dla mnie,bo ja mia³em trójkê, ale poniewa¿ by³y tamegzaminy (pisanie, dyktando), a ja by³emz tych, którzy pisali najlepiej ortograficznie,to zosta³em w tym biurze uczniem. To siênazywa³o Kreisekasse.* * *W Katowicach by³o lotnisko. By³y tamszybowce i przeprowadzano na nich kursy.Dostawa³em cztery tygodnie urlopu, wiêcprzez nastêpne lata co roku szkoli³em siê na26

szybowcach. W wieku siedemnastu lat zaliczy³emegzaminy A, B, C, wiêc lata³em ju¿nieŸle. To cudowne lataæ na szybowcach!Latanie to by³a dla mnie wielka sprawa, tomnie najbardziej interesowa³o. Poza tympiêkna ideologia faszystowska, dziêki którejcz³owiek dowiedzia³ siê jak œwietni s¹niemieccy myœliwcy, jak wszystkich potrafi¹zestrzeliæ, jaka to wspania³a przygoda lataæi zestrzeliwaæ przeciwników. I cz³owiek,maj¹c lat szesnaœcie, siedemnaœcie, by³og³upiony. Wtenczas nie by³o m¹drych czyodwa¿nych ludzi, którzy by dorastaj¹cymcz³owiekiem potrafili kierowaæ. Rodzicemieli obawy. A ja stara³em siê dostaæ do lotnictwa.* * *To by³o dla mnie pewnego rodzaju szczêœcie– parê miesiêcy spêdzi³em w pobli¿uMünchen (Monachium) w szkole lotniczej.Uczyliœmy siê w niej lataæ na takichsamolotach, które przygotowywa³y do pilotowaniamyœliwca. Ju¿ wtedy samolotyniemieckie nie mia³y ¿adnych szans w stosunkudo angielskich i amerykañskich.Myœmy nie doszli ju¿ do tego etapu, ¿ebynasz zestrzeliwano. To by³ luty 44. O dziwo,zamiast wys³aæ nas, m³odych, osiemnastoletnichch³opców na front, ten, który zbli¿a³ siêdo Austrii, wys³ali nas w Alpy. Zrobili z nasspadochroniarzy, ale nikt z nas nie mia³ pojêciaco to jest spadochron. Potem spêdziliœmytrzy miesi¹ce we wsiach alpejskich. To by³oabsolutnie nie do wiary! Tu za³ama³y siê fronty.Te setki tysiêcy, które ginê³y na frontach,na wszystkich frontach wschodnich, a myœmytu siedzieli po tych wsiach alpejskich. To by³asytuacja niewiarygodna! W³aœciwie ju¿ wtedywiadomoœci nie dociera³y. Nie wiadomo by³ojak ten front wygl¹da. Próbowano nas zmyliæ.Wiadomo by³o, ¿e nasze strony, ¿e Œl¹sk jestzajêty przez Ruskich i by³y to straszne wiadomoœci,¿e wszyscy poginêli, ¿e wszystkichrozstrzelano! Czu³em siê wtedy absolutnieosamotniony, bo wiadomo, ¿e wróciæ ju¿ niebêdê móg³. Przypuszcza³em, ¿e nikt z moichnie ¿yje, wiec smutne to by³y czasy. Dosta³emmehr. Da blieb einem nur, sich ganz untenabzuackern. Wir, d.h. meine ganze Familie - eineriesige Familie, da es von uns Bereskis eine ganzeMenge gab - standen wie die meisten auf der 3.Irgendein Büro in Katowice suchte einen Lehrling.Es war nichts für mich, da ich ja der Abteilung 3zugeordnet war, aber da es dort eineAufnahmeprüfung gab (Schreiben und Diktat) undich zu jenen zählte, die orthographisch am bestenschreiben konnten, wurde ich Lehrling in diesemBüro. Es hieß Kreiskasse.* * *Katowice besaß einen Flughafen. Dort gab esSegelflugzeuge, mit denen Flugkurse durchgeführtwurden. Ich bekam immer vier Wochen Urlaub,also nahm ich in den nacheinander folgendenJahren Flugunterricht im Segelfliegen. Mit 17bestand ich schon die A-, B- und C-Prüfungen,musste also wohl schon relativ gut fliegen können.Segelflugzeug zu fliegen ist herrlich! Fliegen warfür mich eine große Sache, das hat mich am meisteninteressiert. Darüber hinaus gab es noch dieseprächtige faschistische Ideologie, dank derer derMensch erfahren konnte, wie gut die deutschenJagdflieger seien, wie gut sie alle abschießen könnenund was das für ein herrliches Abenteuer sei,zu fliegen und die Gegner vom Himmel zu holen.Und man wurde mit sechszehn oder siebzehn blindgemacht. Da gab es keine klugen oder mutigenMenschen, die dem heranwachsenden Jugendlichenden Weg hätten zeigen können. Die Elternsorgten sich. Und ich war einfach nur darumbemüht, Flieger zu werden.* * *Henryk Bereska: Es war für mich eine Artvon Glück - einige Monate verbrachte ich inMünchen an der Flugschule. Wir lernten dortMaschinen zu fliegen, die uns in die Lage versetzensollten, einen Jagdflieger zu beherrschen. Aberbereits damals hatten die deutschen Flugzeugekeine Chancen mehr gegen die englischen oderamerikanischen. Aber wir erreichten dann nichtmehr den Zeitpunkt, an dem man uns hätteabschießen können. Es war Februar ‘44. SeltsamerWeise schickte man uns, junge achtzehnjährigeJungs, nicht an die sich Österreich nähernde Front,sondern in die Alpen. Wir wurden zuFallschirmspringern, aber keiner von uns hatte eineAhnung, was ein Fallschirm überhaupt ist. Danachverbrachten wir drei Monate in irgendwelchenCezary Galek27

Alpendörfern. Das war absolut unglaublich! DieFronten brachen ein. Hunderttausende fielen ansämtlichen Ostfronten und wir saßen hier in irgendwoin den Alpen verlorenen Dörfern. Es war eineganz und gar unglaubliche Situation! Eigentlicherreichten uns zu diesem Zeitpunkt keine Nachrichtenmehr. Keiner wusste, wie die Frontlinien aussahen.Man versuchte uns irrezuführen. Wirerfuhren, dass unsere Heimat, Schlesien, von denRussen eingenommen wurde und es gab schrecklicheNachrichten, dass alle gefallen seien, dassman alle erschossen hätte! Ich fühlte mich vollendsverlassen, da klar war, dass ich nicht mehr zurückkehrenkann. Ich vermutete, dass dieses Infernokeiner meiner Nächsten überlebt hatte; es warenalso alles in allem sehr traurige Zeiten. Ich gerietdamals in amerikanische Gefangenschaft. Als manmich später entließ, glich ich einem Gerippe. Beimeinem Anblick fingen irgendwelche Frauen inder österreichischen Ortschaft Linds an zu weinen.Ich war erstaunt, da ich das nicht spürte. Ich hattemich noch in keinem Spiegel betrachten können.Das war wohl die Strafe für meine Dummheit undfür die Unfähigkeit, gewisse Zusammenhänge zuerkennen. Es dauerte noch ein wenig, aberschließlich erkannte ich, was was ist. So einAuschwitz oder Dachau – das konnte man kaumglauben. Wir waren eigentlich ganz in der Nähe, daBurg nicht weit von Dachau entfernt liegt. Bei ausunterschiedlichen Gründen ausgelösten Alarmensahen wir sogar die Menschen, die so gar nichtnach Häscher oder nach Mörder ausgesehen haben.Ihre Gesichter waren so menschlich, dass dasGanze nicht zu dem Bild von Auschwitz oderDachau passte, zu dem Bild von Mördern, Verbrechernund einer Bande von üblen Schurken…* * *Henryk Bereska: Dann wurde ich aus derGefangenschaft entlassen. Viele meiner Schlesier,und es waren vor allem die aus der 1. und 2.Volksliste, befürchteten, dass etwas Schlimmespassieren kann. Die Mehrheit - von der Volksliste 3- blieb daheim. Sie waren vor allem Arbeiter. Undsie fühlten sich auch nicht sonderlich belastet. Eswar für sie bereits der vierte Wechsel ihrerStaatsangehörigkeit. Zunächst waren sie Deutsche,dann, im Jahre 1920, plötzlich Polen, später ‘39wieder Deutsche und nun wieder Polen. Es wurdelangsam normal, von Zeit zu Zeit die Staatsangehörigkeitzu wechseln. Wären sie geflüchtet,würden sie wieder Deutsche werden. Da sind sieeben geblieben.siê wtedy do amerykañskiej niewoli. PóŸniejkiedy mnie wypuszczono by³em takim koœciotrupem.Jakieœ kobiety, w miejscowoœciaustriackiej Linds, rozp³aka³y siê na mójwidok. By³em zdumiony, bo tego nieodczuwa³em. Nie widzia³em siê w ¿adnymlustrze. To by³a taka kara za moj¹ g³upotê i têmoj¹ niezdolnoœæ zrozumienia tego wszystkiego.Trwa³o to pewien czas, ale zrozumia³emco jest co. Taki Oœwiêcim czy Dachau– to by³o nie do wiary. Myœmy w³aœciwie byliw pobli¿u, Burg jest niedaleko Dachau. Przyjakichœ alarmach myœmy widzieli nawet tych,którzy nie wygl¹dali na oprawców, na jakichœmorderców. Ich twarze, takie bardzo ludzkie,wiêc jakoœ to nie pasowa³o do obrazuAuschwitz, Dachau, ¿e to s¹ mordercy, ¿e tos¹ z³oczyñcy, ¿e to jest banda ³otrów...* * *Henryk Bereska: Potem wyszed³em z niewoli.Mnóstwo moich Œl¹zaków, a byli toprzede wszystkim ci z dwójki, z jedynki,obawia³o, ¿e siê mo¿e coœ staæ. Wiêkszoœæ –ta z trójk¹ - zosta³a. To byli przede wszystkimrobotnicy. I nie czuli siê w³aœciwie niczymobarczeni. To by³a czwarta ju¿ wtedy zmianaobywatelstwa. Najpierw byli Niemcami,potem – w 20. roku Polakami, potem w 39. –Niemcami, teraz znowu Polakami. To poprostu sta³o siê normalne, takie przechodzenieco pewien czas z jednego obywatelstwa nadrugie. Gdyby uciekli staliby siê znowuNiemcami. Zostali.* * *Ja wtedy, po prostu, zjawi³em siê pewnegodnia w Szopienicach. Dociera³em dziwnymidrogami, na piechotê, wieloma poci¹gami towarowymi.By³o sporo tych poci¹gów, w którychPolacy wracali z zachodu, z Niemiec.Zobaczy³em, ¿e wszystko jest tak jak by³o:ojciec pracowa³, wychudzony trochê. W³aœciwienie by³o zmian, poza tym, ¿e du¿ej czêœciNiemców, Œl¹zaków niemieckich nie by³o.Mia³em ochotê zostaæ. Poszed³em do takiegostudium przygotowawczego. Móg³bym wtedy28

zrobiæ maturê. Skoñczy³o siê to dla mniebardzo szybko, poniewa¿ zaproponowano miwspó³pracê. Ze strony UB by³o zrozumia³e, ¿emaj¹c taki ¿yciorys jak ja w ostatnich latach,trzeba wykazaæ siê lojalnoœci¹. Dla mnie toby³o nie do przyjêcia, wiêc szybko znikn¹³em.Przeszed³em na drug¹ stronê. NRD jeszczenie by³o. To by³ 47. rok. By³em na stoczniw pobli¿u Bremy. Drug¹, straszn¹ zimêspêdzi³em na Schlezwig-Holstein. Pracowa-³em trochê u ch³opów na £u¿ycach. Tam, nawsi, spotka³em cz³owieka, j¹ka³ê, nazywaj¹cegosiê Buk. I Buk, j¹kaj¹c siê, powiedzia³mi, ¿e jest w Berlinie takie studium przygotowawcze,które akurat opuœci³em w Polsce.Kwiecieñ 47. roku - zacz¹³ siê dla mnie rokakademicki. Koñcz¹c w 48. roku maturê,poszed³em zaraz na uniwersytet w Berlinie(Humboldt Uniwersität), po nim na germanistykêi slawistykê, z takim spojrzeniem napolonistykê, która siê póŸniej tutaj utworzy³a,a której by³em pierwszym studentem.* * *NARRATOR: Po zakoñczeniu II wojnyœwiatowej Niemcy, mieszkaj¹cy najpierww radzieckiej strefie okupacyjnej, a od 1949.,w uzale¿nionej pod ka¿dym wzglêdem odZSRR, Niemieckiej Republice Demokratycznej,zostali poddani ideologicznej indoktrynacji.Symbolem podzielonych Niemieci podzielonej Europy sta³ siê podzielonyBerlin. Mieszkañcy wschodniej czêœci miasta,podobnie jak ca³ej NRD i innych pañstwsowieckiego bloku, zostali odciêci od œwiatowychtrendów w kulturze, gospodarcei ¿yciu politycznym. Wszystkie obszary ¿ycialudzi poddane zosta³y inwigilacji, cenzurzeoraz urzêdowym trendom.* * *Henryk Bereska: Czasy studenckie by³ywspania³e, poniewa¿ doœæ szybko zapozna³emsiê z polskim biurem informacyjnym, w którympozna³em Tadeusza Borowskiego. On, popobytach w Auschwitz, w Dachau uwierzy³w tê now¹ drogê. Uwierzy³ w to, ¿e rzeczy-* * *Eines Tagen bin ich dann einfach in Szopieniceaufgetaucht. Ich kam auf seltsamen Wegen: zu Fußoder in Güterzügen. Es fuhren eine ganze Mengevon Zügen, in denen Polen aus dem Westen, ausDeutschland, zurückkehrten. Ich sah, dass allesbeim Alten blieb: mein etwas abgemagerter Vaterarbeitete. Eigentlich gab es kaum Veränderungen,außer, dass es einen großen Teil der Deutschen undder deutschen Schlesier nicht mehr gab. Ich hatteLust zu bleiben. Ich besuchte ein Studium, dassmich auf das Abitur vorbereiten sollte. Es endetefür mich jedoch äußerst schnell, da man mir eineZusammenarbeit anbot. Für den polnischenGeheimdienst Bezpieka war es selbstverständlich,dass man mit solch einem Lebenslauf wie demmeinigen – insbesondere in den letzten Jahren -besonders darum bemüht sein müsse, seineLoyalität unter Beweis zu stellen. Das war für michaber inakzeptabel, also tauchte ich schnellstensunter. Ich überquerte die Grenze. Die DDR gab esdamals noch nicht. Es war das Jahr 1947. Icharbeitete auf einer Werft in der Nähe von Bremen.Den zweiten furchtbaren Winter verbrachte ich inSchleswig-Holstein. Dann arbeitete ich hin undwieder bei den Bauern in der Lausitz. Dort, aufdem Lande, traf ich einen Menschen, den StottererBuk. Und Buk teilte mir stotternd mit, dass es inBerlin so ein Vorbereitungsstudium gibt, wie ich eseben in Polen abgebrochen hatte. Im April ‘47begann für mich das neue Studienjahr. Nachdemich ‘48 das Abitur ablegte, nahm ich unverzüglichein Studium an der Humboldt Universität in Berlinauf und danach studierte ich Germanistik undSlawistik, mit solch einem Blick auf die Polonistik,wie sie sich später hier herausgebildet hatte undderer erste Student ich war.* * *SPRECHER: Nach Beendigung des II.Weltkrieges wurden die zunächst in der sowjetischenBesatzungszone SBZ und ab 1949 in der injeder Hinsicht von der UdSSR abhängigen DDRwohnenden Deutschen einer massiven ideologischenBeeinflussungsmaschinerie unterzogen. ZumSymbol für das geteilte Deutschland und dasgeteilte Europa wurde Berlin. Die Einwohner desöstlichen Teils der Stadt, ähnlich wie die in dergesamten DDR sowie in den übrigen Staaten desOstblocks, wurden von den Welttrends in derKultur, der Wirtschaft und des politischen Lebensabgeschnitten. Alle Bereiche des menschlichenCezary Galek29

Lebens wurden von nun an ständig überwacht, zensiertund je nach gerade herrschenderInteressenlage von Amtswege her gelenkt.* * *Henryk Bereska: Die Studienzeit war wundervoll,da ich hier schnell Kontakte mit dem polnischenInformationsbüro aufnahm, in dem ichauch Tadeusz Borowski kennen gelernt hatte. Nachseinen Aufenthalten in Auschwitz und Dachauglaubte er jetzt an den neuen Weg. Er glaubte festdaran, dass es eine reale Chance gibt, eine neue,gerechte Welt aufzubauen. Diese Gespräche hier…Ich wohnte auf dem Prenzlauer Berg und er inPankow, was nicht allzu weit voneinander entferntist. Wir kamen häufig zusammen. DieSpaziergänge mit ihm, die Gespräche mit dem nuretwas älteren und dennoch so schwer vom Lebengeprüften Tadeusz Borowski waren für michäußerst wichtig. Ich, der ich in einer absolutenUnwissenheit gelebt hatte, durchschaute nunlangsam, aber dafür sehr deutlich dieseVergangenheit, das heißt, dass ich erkannte, dassdas, was man darüber erzählt, auch die Wahrheitwar. Zunächst, nach dem Kriegsende, wollte icheinfach nicht glauben, dass es diese Sachen tatsächlichgegeben haben soll… Borowskis Problembestand nun wiederum darin, dass er unbedingt andie neue Utopie glauben wollte. Die Ideologie derDDR und auch schon die, die in der SBZ verbreitetwurde, wirkte sogar ein wenig erschreckend.Bereits damals tauchten blaue Uniformen auf,Trommeln, militärische Lieder und Märsche. DiePolen waren erstarrt vor Schreck und Borowskihoffte dagegen, dass all dies doch etwas vollkommenanderes sei, dass dies der Sozialismus sei, eineRichtung der gerechten Utopie. Aber es waren dennochäußerst ernsthafte Probleme, mit denen ersich auseinandersetzte. 1950 reiste Borowski abund beging dann in Warszawa Selbstmord. Indieser Zeit arbeitete ich für einen Verlag, der dienationale Klassik herausgab, um die verloreneGeneration mit „meiner” großen Literatur andererLänder bekannt zu machen. Schon damals, amBeginn meiner Studienzeit, arbeitete ich an einerAnthologie, die den Titel „Mickiewicz: einVolkslesebuch” trug. So sah damals meineZusammenarbeit mit den Polen aus. Ich übersetzteverschiedenes, wie Bsp. Ró¿ewicz’s Gedichte. Ichtauchte in diese Arbeit ganz ein. Ich fand auchZugang zur neuen Literatur, die für mich schwierigwar, da ich meine Studienjahre eher mit denWerken Rilkes oder Hoffmans verbracht hatte. Daswiœcie jest szansa na zbudowanie nowego,sprawiedliwego œwiata. Te nasze rozmowytutaj… Mieszka³em w Prenzlauerberg, a on wPanko, co nie jest daleko od siebie. Czêstospotykaliœmy siê. Spacery z nim by³y dlamnie bardzo wa¿ne, te rozmowy z TadeuszemBorowskim, niewiele starszym ode mnie, a jakbardzo doœwiadczonym przez ¿ycie. Ja, któryby³em w kompletnej niewiedzy powoli, aledoœæ radykalnie poznawa³em przesz³oœæ, toznaczy dowiedzia³em siê, ¿e to co mówi¹, toprawda. Na pocz¹tku, po zakoñczeniu wojnynie chcia³em wierzyæ, ¿e rzeczywiœcie istnia³yte rzeczy… Problem Borowskiego by³ taki, ¿echcia³ koniecznie, chcia³ wierzyæ w tê now¹utopiê. Ta ideologia enerdowska, przedenerdowskanawet troszkê przera¿a³a. Ju¿ wtedyzaczê³y siê mundury niebieskie, bêbenki, militarnepiosenki i marsze. Polacy byli przera-¿eni, natomiast Borowski wtedy mia³ nadziejê,¿e to jest jednak zupe³nie coœ innego, ¿e to jestsocjalizm, kierunek jakiejœ sprawiedliwejutopii. I to by³y powa¿ne problemy. W 50. rokuBorowski wyjecha³, a potem w Warszawiepope³ni³ samobójstwo. W tym czasie wspó³pracowa³emz wydawnictwem, które wydawa³oklasykê narodow¹, ¿eby zapoznaæ têgeneracjê zatracon¹ z tak¹ „moj¹” wielk¹ literatur¹innych krajów. Ju¿ wtenczas, na pocz¹tkumoich studiów, pracowa³em nad antologi¹, tosiê nazywa³o „Mickiewicz Volksliesbuch”.Tak wygl¹da³a wówczas moja wspó³pracaz Polakami. T³umaczy³em sporo rzeczy, wierszeRó¿ewicza na przyk³ad. Wsi¹k³em w têpracê. Tak¿e wszed³em ju¿ w tê now¹ literaturê,która by³a dla mnie trudna, poniewa¿ dorasta³emw latach uniwersyteckich raczej razemz Rilke, Hoffmanem. To by³a ta wielkaniemiecka poezja, która by³a zupe³nie inna ni¿to, co pisa³ Ró¿ewicz w latach powojennych.Zacz¹³em pracowaæ w wydawnictwie AUFPO.Od tego czasu, to by³ 52., 53. rok, robiê t³umaczeniai redakcje do dnia dzisiejszego. Tojest piêædziesi¹t lat pracy nad literatur¹ polsk¹.* * *NARRATOR: Urodzi³em siê nagórnoœl¹skim styku trzech krajów. Osiem lat30

po pierwszej i trzynaœcie lat przed drug¹wojn¹ œwiatow¹. Z Marii i Józefa - moichrodziców. I rzuci³o mnie w berliñski stykczterech krajów. Rzeki, kana³y rozcina³yudrêczone miasto nieszczêœcia, a póŸniej mur.Dalej na wschód krwawi¹ca rzeka - Odra.Dwa narody dziel¹ca. Przez œrodek czujniestrze¿ona linia podzia³u. By³em przewoŸnikiem.Wioz³em cenne ³adunki na drugibrzeg, w niemiecki las liter. S³owa polskiejpoezji.cdn.war die große deutsche Dichtung, die so vollkommenanders war als das, was dann in derNachkriegszeit Ró¿ewicz so schrieb. Ich begannfür den Verlag AUFPO zu arbeiten. Von dieser Zeitan, und zwar seit 1952 oder ‘53, bin ich bis heuteals Übersetzer und Redakteur tätig. Das sind fünfzigJahre Arbeit an der polnischen Literatur.* * *SPRECHER: Ich bin im oberschlesischenDreiländereck auf die Welt gekommen. Acht Jahrenach dem ersten und dreizehn vor dem zweitenWeltkrieg, als Sohn meiner Eltern - Maria undJosef. Und dann verschlug es mich an das BerlinerVierländereck. Flüsse und Kanäle teilten diegeplagte Unglücksstadt, später die Mauer. Weiterin Richtung Osten, der blutende Fluss - die Oder.Sie teilte zwei Völker. Durch die Mitte eine scharfbewachte Trennungslinie. Ich war ein Fährmann,der die Ladung von einem Ufer an das andere übersetzte,in das deutsche Buchstabendickicht. Worteder polnischen Poesie.Fortsetzung folgtÜbersetzt von Grzegorz Za³ogaCezary Galek31

PolnischeErinnerungenPolskieprzypomnieniaReinhard GröperReinhard GröperZu den Erlebnissen meiner Kinderzeit, diesich mir unauslöschlich eingeprägt haben,gehört eine winterliche Begegnung im Kriegsjahr1941. Ich war elf Jahre alt, meinBruder, den die Begegnung ebenso betrifft,neun. Es war an einem der ersten Januartage,einem Sonntag; eiskalt war es, 20° Kälte solles gehabt haben. Der Schnee lag so hoch, dasswir Schlitten fahren konnten, ohne nur aufgefrorener Erde herumzurutschen. Wir beidewanderten nach dem Mittagessen mitunserem Schlitten in den Nachbarort, weildort am Berg der Weg durch die Weinbergeherunter eine ordentliche Schussfahrt versprach.Die Funken sprühten unter denSchlittenkufen. In solcher Teufelsfahrt hattedas Schlittenfahren für Buben unseres Altersseinen Reiz. Im Nachbarort angelangt hörtenwir Fanfarenblasen. Wer blies und warum? Eswar kein Tag dafür, uns kein Anlass bekannt.Natürlich zogen die Fanfaren uns an. Wirstießen auf einen ungewöhnlichen Zug:Männer der Nazipartei trieben eine Frau vorsich her durch die Straßen. Die Fanfarenbläserwaren Hitlerjungen; andere Hitlerjungenliefen voraus, klingelten an den Haustüren. Eswar eine schmächtige Frau. Ich meine michzu erinnern, ihr Wintermantel sei schäbiggewesen, als Krägelchen mit einem Pelzbesetzt. Das Haar war der Frau abgeschnitten,der Kahlkopf machte sie erst recht ärmlich;ich hatte noch nie eine Frau ohne Haar gesehen.Sie trug einen Pfahl, wie die, an die Vaterdie Tomatenpflanzen band, daran einePapptafel. Der Zug bewegte sich widerwillig,die Frau hielt ihn auf. Auf der Tafel stand:„Ich bin eine Polenhure”. Aus der Menge, dieihr folgte, wurde sie beschimpft, bespuckt.Kindliche Neugier zog uns hinterher. Die FrauDo prze¿yæ z okresu dzieciñstwa, którepozostaj¹ niezatarte w mojej pamiêci, nale¿ywidok, jaki ujrza³em wojennej zimy 1941roku. Mia³em wtedy jedenaœcie lat, zaœ mójbrat, bêd¹cy równie¿ œwiadkiem owegowidoku, liczy³ wiosen dziewiêæ. By³o to jednegoz pierwszych dni stycznia, w niedzielê,kiedy – jak mówiono – mia³o byæ dwadzieœciastopni mrozu. Œnieg le¿a³ wysoki, tak ¿emogliœmy zje¿d¿aæ po nim sankami, a nietylko œlizgaæ siê po zmarzniêtej ziemi. Poobiedzie udaliœmy siê z bratem do s¹siedniejmiejscowoœci, gdzie droga wiod¹ca ze stokupoœród winnic obiecywa³a wspania³e zjazdy, aspod p³óz pob³yskiwa³o iskierkami. Takaniemal diabelska jazda mia³a dla ch³opców32

w naszym wieku szczególny urok. Alezbli¿aj¹c siê do celu, us³yszeliœmy dŸwiêk tr¹bek.Zainteresowa³o nas, kto gra i dlaczego.Nie by³o tego dnia ¿adnego œwiêta ani jakiejœinnej okazji. Oczywiœcie, pod¹¿yliœmy w tymkierunku i natknêliœmy siê na osobliwypochód: naziœci prowadzili przed sob¹ œrodkiemjezdni jak¹œ kobietê. Fanfarzystami bylim³odzi z Hitlerjugend; ich koledzy wyprzedzalikolumnê i podbiegali do domów,wywo³uj¹c mieszkañców. Kobieta krocz¹cana przedzie by³a szczup³a. O ile sobie dobrzeprzypominam, mia³a wytarty p³aszcz z ko³nierzemobszytym lichym futerkiem. Zgolono jejw³osy i z t¹ ³ysin¹ wygl¹da³a fatalnie; nigdydot¹d nie widzia³em kobiety bez w³osów.W rêku trzyma³a palik, taki do jakiego ojciecprzywi¹zywa³ krzewy pomidorów, a do palikaprzytwierdzono tekturowy szyld. Pochódposuwa³ siê apatycznie w tempie nadawanymprzez kobietê. Na tekturze wypisano zdanie:„Jestem polsk¹ kurw¹”. Mot³och, który za ni¹pod¹¿a³, plu³ na ni¹ i j¹ l¿y³. Dzieciêca ciekawoœækaza³a nam iœæ w œlad za nimi. Kobietapracowa³a jako pomoc domowa u miejscowegoogrodnika i rzekomo kocha³a siê z polskimrobotnikiem, który pracowa³ w tymogrodnictwie.Czy jako jedenastolatek wiedzia³em, co toznaczy „polska kurwa”? W ka¿dym razieoznacza³o to coœ nieprzyzwoitego, a czynnieprzyzwoity to czyn zas³uguj¹cy na potêpienie.Nie mam zamiaru opisywaæ dalszychszczegó³ów, tak¿e tego, ¿e zdarza³y siê wœródreakcji ludzi tak¿e protesty. Nie relacjonujêzatem gehenny tej kobiety oraz polskiegorobotnika. Ci, którzy na polecenie partii organizowalitak zwane „akcje dyscyplinarne”(„Rügeaktion”), stanêli w 1947 roku przeds¹dem i S¹d Krajowy w Stuttgarcie skaza³ ichna kary wiêzienia. Obecnie Kobiecy Zespó³Historyczny (Geschichtswerkstatt der Frauen)stara siê odtworzyæ przebieg owego zdarzenia,pozosta³em chyba jedynym jegonaocznym œwiadkiem.Có¿ jedenastolatek móg³ wtedy wiedzieæo Polsce? Mój ojciec w latach 1926-1933kierowa³ miejsk¹ bibliotek¹ w Bunzlau, czyliw dzisiejszym Boles³awcu. W swoich Zapiswardie Hausangestellte eines Gärtners; angeblichhatte sie mit einem polnischenZwangsarbeiter, der in dieser Gärtnerei arbeitete,eine Intimbeziehung gehabt. Ob ich alsElfjähriger wusste, was das hieß: „Polenhure”?Etwas Unanständiges war jedenfallsdamit gemeint, und etwas Unanständiges zutun, ist schandbar. Ich will Einzelheiten diesesZuges hier nicht nachzeichnen, nicht weiterberichten, dass es auch Proteste gab.Ebensowenig will ich nachzeichnen denLeidensweg der Frau wie den des polnischenArbeiters. Für diejenigen, die verantwortlichwaren für diese, wie man das damals nannte,„Rügeaktion” gab es 1947 ein gerichtlichesNachspiel; das Stuttgarter Landgericht verurteiltesie zu Gefängnisstrafen. Heute arbeiteteine Geschichtswerkstatt der Frauen dieserStadt den Vorgang auf; als wohl fast noch dereinzige Augenzeuge bin ich daran beteiligt.Was wusste der Elfjährige von Polen?Mein Vater leitete von 1926 bis 1933 dieStadtbücherei des einstigen Bunzlau, heuteBoleslawiec. In dem Lebensbericht, den meinVater meinem Bruder und mir hinterlassenhat, erwähnt er, er habe damals sich Gesam-Reinhard Gröper33

tkenntnisse über die polnische Literatur zuverschaffen gesucht, zur Zulassung an derLeipziger Büchereischule eine Arbeit überWladyslaw Stanislaw Reymonts NobelpreisromanDie Bauern eingereicht, auch ReymontsRoman Das gelobte Land oder wie derdeutsche Titel damals noch lautete Lodz undReymonts Bauernnovellen habe er gelesen.Davon schlug natürlich kaum etwas schon aufden Elfjährigen durch, es manifestierte sichallenfalls in der Grundgesinnung imElternhaus. 1939 marschierte mein Vater, alsälterer Gefreiter, mit in Polen ein. Uns Bubenschickte er polnische Sloty die ersten ausländischenMünzen, die wir besaßen undeinen polnischen Mützenadler; ihn habe ichauf den Dankbrief gezeichnet; mit dem Briefist die Kinderzeichnung noch erhalten. In denUrlaub brachte Vater seine eigenen Aquarellemit von verschlammten Dorfstraßen, von strohgedecktenoder tief verschneiten Bauernhütten,auch hatten ältere Bauern und Kindernihm Modell gesessen mein Vater hatte, ehe ersich dem Bibliothekarberuf zuwandte, an derLeipziger Akademie studiert. Er brachte außerdemmit Aquarelle eines jungen Krakauerkach z ¿ycia, które pozostawi³ mojemu bratui mnie, wspomina, ¿e aby byæ przyjêtym doSzko³y Bibliotekarstwa w Lipsku, stara³ siêprzyswoiæ sobie wiedzê o polskiej literaturzeze szczególnym uwzglêdnieniem twórczoœciW³adys³awa Stanis³awa Reymonta, pisz¹cw tym celu rozprawê na temat Ch³opów,powieœci nagrodzonej Literack¹ Nagrod¹Nobla, przeczyta³ równie¿ Ziemiê obiecan¹tego¿ autora, ukaza³a siê ona wtedy w Niemczechpod tytu³em Lodz oraz jego Nowelech³opskie (Bauernnovellen). Oczywiœcie,niemal nic z tego nie dociera³o do jedenastolatka,który kszta³towa³ swój charakter conajwy¿ej pod wp³ywem atmosfery panuj¹cejw rodzinnym domu. W roku 1939, jako starszyszeregowiec, ojciec znalaz³ siê w Polsce.Nam, ch³opcom, przys³a³ polskie z³otówkipierwsze zagraniczne monety, jakie mieliœmyoraz polskiego orze³ka z ¿o³nierskiej czapki;narysowa³em go pisz¹c do ojca list z podziêkowaniem;list z dzieciêcym rysunkiemzachowa³ siê do dziœ. Przyje¿d¿aj¹c na urlop,ojciec przywióz³ malowane przez siebieakwarele z pogr¹¿onymi w b³ocie wiejskimidrogami, z pokrytymi s³om¹ albo ton¹cymiw œniegu cha³upami, czasem pozowali muwiejscy starcy i dzieci – ojciec, zanim zdecydowa³siê wybraæ zawód bibliotekarza,studiowa³ w Akademii Sztuk Piêknychw Lipsku. Poza w³asnymi pracami przywióz³tak¿e akwarelê m³odego krakowskiegomalarza nazwiskiem Serwin-Oracki 1 . W Zapiskachz ¿ycia ojciec odnotowa³: „Pewnegodnia po musztrze (...) uda³em siê do okaza³ejksiêgarni, w której, jak na to wskazywa³awystawa, mo¿na by³o nabyæ tak¿e dzie³a wjêzyku niemieckim. Wewn¹trz, opróczksi¹¿ek, wy³o¿ono na sto³ach grafikê, poœródktórej znalaz³em litografiê, jaka mi siê spodoba³a,z motywem wiejskiego koœció³ka.Naby³em j¹ i spyta³em o nazwisko artysty, naco sprzedaj¹ca pani odpar³a z uœmiechem: Tenpan stoi w³aœnie obok pana. Uradowany zwróci³emsiê do zadbanego m³odego cz³owieka,wyra¿aj¹c podziw dla jego sztuki i chêæ obejrzeniatak¿e innych jego prac. Przedstawi-1 Mieczysław Serwin-Oracki (1912–1977) – przyp. tłumacza.34

liœmy siê. Zaprosi³ mnie do swego atelier.Postanowi³em udaæ siê tam zaraz. Kiedy ju¿szliœmy przez o¿ywiony krakowski rynek,zacz¹³em siê zastanawiaæ, jakie przykrenastêpstwa mo¿e wywo³aæ moja wizyta u polskiegoartysty. (...) Ale mimo to zostaliœmyprzyjació³mi. Odwiedza³em go niemal ka¿-dego wolnego popo³udnia. Obcowanie z nimi jego mi³¹ ¿on¹ sta³o siê dla mnie okazj¹ doczynienia dobra. Przynosi³em bowiem produktydo przygotowania kolacji dla trojga,a nawet pieczywo przys³ane mi ze Stuttgartuna Bo¿e Narodzenie. Rysowaliœmy siê nierazwzajemnie. Czasem obecni byli tak¿e jegokoledzy. Chêtnie s³ucha³em, jak opowiadalio polskich dziejach i o polskiej kulturze.Wszyscy byli patriotami i g³êboko prze¿ywalinieszczêœcie, jakie spad³o na ich ojczyznê.(...) W tym gronie us³ysza³em po raz pierwszynazwisko symbolisty Jacka Malczewskiego,którego chwalono za niepospolity talent. To,¿e w czasie mojego pobytu w Krakowiewojenne wydarzenia nie znajdowa³y jeszczereperkusji w sztuce, zrozumia³e by³o dlatego,¿e by³y to pierwsze miesi¹ce wojny. Widoczneby³o, ¿e naród polski jest jeszczeMalers, Oratzki-Servin. Mein Vater schreibtin seinem Lebensbericht: „An einem der folgendenTage ging ich nach dem nun regelmäßigenExerzierdienst (...) in eine ansehnlicheBuch- und Kunsthandlung, deren Sortiment,wie im Schaufenster zu sehen war, deutscheLiteratur enthielt. Auf den Verkaufstischenfand ich außer Büchern graphischeBlätter, hierunter eine künstlerisch ansprechendeLithographie. Ihr Motiv war eine polnischeDorfkirche. Ich kaufte das Blatt undfragte, wer es gemacht habe. Die Buchhändlerinantwortete lächelnd: «Der Herr stehtneben Ihnen». Erfreut wandte ich mich demgepflegt wirkenden jungen Manne zu, erklärteihm mein Wohlgefallen an seiner Arbeit undwünschte, noch mehr sehen zu können. Wirmachten uns bekannt. Er lud mich in seinAtelier ein. Ohne weiteres war ich bereit, mitihm sofort dahin zu gehen. Während wir überden belebten Marktplatz gingen, überlegte ichtiefsinnig, ob der Besuch bei einem polnischenKünstler unangenehme Folgen habenkönnte (...). Wir wurden Freunde. Fast jedendienstfreien Nachmittag suchte ich ihn auf.Der Umgang mit ihm und seiner liebenswürdigenFrau wurde zur Wohltat für mich.Mir war es möglich, stets ein Abendbrot füruns drei mitzubringen, schließlich sogar Weihnachtsgebäck,das ich aus Stuttgart erhielt.Wir zeichneten uns gegenseitig. Manchmalwaren auch Kollegen von ihm zugegen. Ichließ mir gern von der Geschichte und derKultur Polens erzählen. Sie waren alle nationalbewusstund vom Unglück ihres Vaterlandesstark betroffen. (...) Zufällig hörte ich in jenemKreise das erste Mal den Namen des SymbolistenJacek Malczewski, den man als einenaußergewöhnlichen Könner verehren muss.Dass es zu der Zeit, da ich in Krakau war,noch keine bildneriche Auseinandersetzungmit den Kriegsgeschehnissen gab, ist verständlich,weil es sich doch nur um die allererstenMonate des Zweiten Weltkriegs handelte. Daspolnische Volk befand sich sichtlich noch imZustand eines Schocks. In Krakau lebte es sogarnoch in einer friedensähnlichen Phase. Die KrakauerKünstler allerdings konnten schon nichtmehr mit dem Absatz ihrer Bilder rechnen”.Reinhard Gröper35

Vater wurde mit seiner Kompanie versetztals Stabswache im Radziwillschloss Balicebei Krakau. Diese Versetzung und das Fraternisierungsverbotbrachen die Kontakte ab.Nach anderem setzt mein Vater seinenBericht über die Begegnung in Krakau fort:„Nachdem im Mai 1940 die deutschenTruppen die Maginotlinie durchstoßen hatten,(...) wurden wir (...) nach Krakau zurückbefohlen und der Transport des Bataillonsnach dem Westen vorbereitet. Noch einmalkonnte ich kurz den Maler Oratzki-Servinbesuchen. Es gab ein herzliches Wiedersehen.Er erschreckte mich aber, indem er erzählte, erhabe einen SSOffizier porträtiert, der dieArbeit jedoch nicht bezahlte. Ohne zuvieldazu zu sagen, sah ich das zunächst nur füreinen üblen Charakterzug dieses SS-Offiziersan, doch konnte es auch sein, dass er beauftragtwar, den Umgang Oratzki-Servins mitdeutschen Soldaten, der oft stattgefundenhatte, zu erkunden. Es war auch möglich, dassdie SS aus rassepolitischen Gründen gegendie jüngere polnische Intelligenz vernichtendvorzugehen strebte und sich deshalb Einblickein deren Verhältnisse zu verschaffensuchte”. Mein Vater schließt den Bericht derBegegnung mit Oratzki-Servin: „An Oratzki-Servin behielt ich für mein Leben besteErinnerungen. Möge ihm ein gutes Schicksalzuteil gewesen sein”.Blättern wir von diesen meinen undmeines Vaters persönlichen Erinnerungen indie Dreißigerjahre des 19 Jahrhundert zurück:Polen unterliegt in seinem Freiheitskampfgegen die Russen. Vielleicht wissen Sie vonder Polenbegeisterung in unserem Land. Soetwa richtet Ludwig Uhland in Tübingen, deraufrechte Demokrat, Haupt der SchwäbischenDichterschule, einen Brief an die DeutscheBundesversammlung in Frankfurt, nicht zuletztgegen die preußische Hilfe für Russlandgerichtet; er schreibt: „Der Kampf (...), dendie edle Nation der Polen für ihre lang unterdrückteSelbständigkeit verzweiflungsvollbesteht, hat das Mitgefühl des deutschenVolkes in einem jene Hülfeleistungen völligentgegengesetzten Sinne lebhaft angeregt.Erinnerungen mussten erwachen an die Tagew stanie szoku. Ten okres w Krakowie przypomina³do z³udzenia czasy pokoju. Natomiastkrakowscy artyœci nie mogli ju¿ liczyæna sprzeda¿ swoich prac”.Po pewnym czasie kompaniê, w którejs³u¿y³ ojciec, przeniesiono do pe³nienia s³u¿-by wartowniczej przy sztabie, ulokowanymw pa³acu Radziwi³³ów w Balicach podKrakowem. Zarówno przeniesienie formacji,jak i zakaz fraternizacji z Polakami, przerwa³ykontakty. Po pewnym czasie ojciec kontynuujerelacjê o krakowskim epizodzie: „PóŸniej,kiedy w maju 1940 roku wojska niemieckiesforsowa³y Liniê Maginota (...) zostaliœmyodkomenderowani z powrotem do Krakowai nasz batalion przygotowywa³ siê do wyjazduna Zachód. Wtedy raz jeszcze na krótkoodwiedzi³em Serwina-Orackiego. Naszespotkanie by³o serdeczne, lecz Oracki przerazi³mnie, kiedy powiedzia³, ¿e portretowa³ oficeraSS, który jednakowo¿ za wykonan¹pracê nie zap³aci³. Nie wypowiadaj¹c siê dokoñca pomyœla³em najpierw, ¿e dowodzi tobrzydkiego rysu w charakterze tego oficera,lecz potem przysz³a mi do g³owy myœl, ¿e byæmo¿e mia³ on dokonaæ rozeznania doœæ36

czêstych stosunków Serwina-Orackiegoz niemieckimi ¿o³nierzami. Niewykluczonete¿, ¿e z rasowo-politycznych wzglêdów SSinwigilowa³a m³od¹ polsk¹ inteligencjêw celu jej wyniszczenia”. Relacjê swoj¹o przygodzie z Serwinem-Orackim koñczyojciec takimi oto s³owami: „Po spotkaniuz Serwinem-Orackim pozostan¹ we mnie dokoñca ¿ycia najlepsze wspomnienia. Niechlos bêdzie dla niego ³askawy”.Przenieœmy siê teraz myœlami od wspomnieñmoich i mojego ojca do lat trzydziestychdziewiêtnastego stulecia: Moskale st³umiliwtedy polskie d¹¿enia niepodleg³oœciowe,wyra¿one w powstaniu. Wiadomo o fali entuzjazmudla Polaków, jaka ogarnê³a nasz kraj.Wtedy to szczery demokrata, Ludwig Uhlandz Tybingi, g³owa Szwabskiej Szko³y Poetyckiej(Schwäbische Dichterschule), wystosowa³petycjê do Deutsche Bundesversammlungwe Frankfurcie nad Menem, oponuj¹cnie tylko przeciwko pomocy udzielanej Rosjiprzez Prusy. Uhland uzasadnia³: „Walka (...),któr¹ prowadzi przeciw nieustêpliwemu ciemiê¿cyzrozpaczony wieloletni¹ niewol¹ szlachetnynaród polski, rozbudzi³a w niemieckimnarodzie wspó³czucie, wyra¿ane w o¿ywionejpomocy zdecydowanie przeciwstawnej tamtej(scil. Pruskiej). Przypomina nam to dniw³asnej walki wyzwoleñczej”. Uhland wzywaBundesversammlung (Zgromadzenie Zwi¹zkowe)do „podjêcia wszelkimi dostêpnymiœrodkami wspólnych przedsiêwziêæ, maj¹cychna celu jak najszybsze powstrzymaniewojny odwetowej, skierowanej przeciwkoPolakom”. A jeœli ju¿ mowa o LudwiguUhlandzie, wypada w tym miejscu przypomnieæjego wiersz pod tytu³em Mickiewicz.Pozwolê sobie zacytowaæ ostatni¹ zwrotkêtego utworu:des eigenen Befreiungskampfes”. Uhlandfordert die Bundesversammlung auf, „alle ihrzu Gebote stehenden gemeinsamen Maßnahmenzur Hemmung des Vertilgungskriegesgegen die Polen (...) schleunigst inAnordnung zu bringen”. Und ist von Uhlanddie Rede, ist sein 1833 enstandenes GedichtMickiewicz in Erinnerung zu bringen. Ichzitiere dessen letzte Strophe:Mitten in der stillen FeierWird ein Saitengriff getan;Ha! wie schwillet diese LeierVoller stets und mächt’ger an!Leben schaffen solche Geister,Dann wird Totes neu geboren;Ja! mir bürgt des Liedes Meister:Noch ist Polen nicht verloren!Justinus Kerner, der Arzt und Parapsychologe,der romantischste unter denRomantikern der Schwäbischen Dichterschule,öffnet in Weinsberg sein Haus weit fürdie Flüchtlinge aus der polnischenNiederlage. Wir haben den Bericht seinesSohnes Theobald: „Es war im Jahr 1831, derW tej tajemnej ciszy œwiêtaPotr¹cona drgnê³a struna;Lir¹ zrzuca ciasne pêtaŒmia³o ten co ponoæ umar³!Têgi umys³ ¿ycie rodzi,Niby martwe teraz drgnê³o;Pieœni mistrz pieœni¹ przewodzi:Jeszcze Polska nie zginê³a!Reinhard Gröper37

Aufstand der Polen gegen Russland warblutig niedergeschlagen, die Polen unterGeneralissimus Rybinski nach Preußenübergedrängt; es ging der Zug der flüchtigenPolen durch Deustchland nach Frankreich. ImOktober kamen täglich in kleineren undgrößeren Abteilungen die Polen durchWeinsberg; meist übernachteten sie in Öhringenund fuhren von da auf Leiterwagen vorunserem Hause an. Das Mitleiden mit diesenaus dem Vaterland vertriebenen Unglücklichenmusste die Gastfreundschaft erhöhen,die Wände des kleinen Kernerhauses schienensich gutherzig von selbst zu dehnen, um dieflüchtigen Ankömmlinge zu fassen.Im Garten am Hause wurden Tischeaufgeschlagen und daran die Flüchtlinge inder kurzen Rast – in Heilbronn warenMassenquartiere für sie bereit – getränkt undgespeist; viele aber, namentlich Offiziere,denen das unruhige Treiben, das Wirtshausleben,die fortwährenden Ovationen zurLast waren, zogen es vor, hier im gastlichenLandhause länger zu verweilen. Für unsKinder gab es da kein Bett und keineSchlafstube mehr, die Eltern zogen in einJustinus Kerner, lekarz i parapsycholog,najbardziej romantyczny poœród romantykówSzwabskiej Szko³y Poetyckiej, otworzy³ szerokopodwoje swego domu w Weinsbergu dlapolskich uchodŸców po st³umionym powstaniu.Posiadamy relacjê jego syna Theobalda:„By³o to w roku 1831, kiedy krwawost³umiono powstanie Polaków przeciwkoRosji i Polacy pod przywództwem genera³aMacieja Rybiñskiego przedostawali siê naobszar Prus; pochód Polaków ci¹gn¹³ przezNiemcy ku Francji. W paŸdzierniku Polacypojawiali siê codziennie w mniejszych lubwiêkszych grupach; nocowali najczêœciejw Öhringen przyje¿d¿aj¹c stamt¹d na drabiniastychwozach przed nasz dom. Wspó³czucie,jakie towarzyszy³o nieszczêœliwymuchodŸcom, wzmaga³o jeszcze nasz¹ goœcinnoœæ,dziêki czemu niejako bezwiednierozstêpowa³y siê œciany szczup³ego domostwaKernera po to, aby pomieœciæ sto³y z posi³kamii napojami dla uchodŸców, którzyzatrzymywali siê u nas na krótki postój –w Heilbronn czeka³y na nich kwatery zbiorowe– natomiast wielu spoœród oficerów,którym ci¹¿y³y ustawiczne przemieszczenia,popasy w zajazdach oraz nieustaj¹ce owacje,wola³o przebywaæ w goœcinie na wsi. Dla nas,dzieci, nie starczy³o ³ó¿ek, rodzice wprowadzilisiê do mansardy, a my k³adliœmy siêobok nich na pod³odze; we wszystkich pokojachnasza dobra i pracowita matka przygotowa³alegowiska na kanapie, na krzes³achi w ³ó¿kach, a my w naszych schowkach nagórze ¿yczyliœmy co wieczór przed zaœniêciem«dobrej nocy» tym bezdomnym tam na dolez tak¹ moc¹ i z ca³ej duszy, ¿e z pewnoœci¹spa³o im siê u nas dobrze i ze spokojem œnilio rodzinach, które pozostawili tak daleko.Chyba najbardziej dostojnym, ale i najbardziejnieszczêœliwym cz³owiekiem wœróduciekinierów by³ genera³ Maciej Rybiñski.Widocznym by³o, i¿ troska i zmartwienieo rozszarpan¹ ojczyznê zaledwie w ci¹gukilku miesiêcy wydatnie pog³êbi³y na jegoczole i surowej twarzy bruzdy, których dot¹dprzydawa³y mu tylko wiek i choroby.Do tego dochodzi³a mêcz¹ca podró¿ oraztrwaj¹ce zamieszanie wokó³ jego osoby. Szu-38

ka³ wiêc spokoju i pozosta³ u nas dziesiêæ dni.Mieszka³ w altanie, milcz¹cy, zamkniêtyw sobie i wyraŸnie regenerowa³ si³y, ale i tutajnie oszczêdzono mu przykroœci. Pewnegowieczora siedzieliœmy w pokoju szwajcarskimprzy kolacji z genera³em Rybiñskim i oœmiomadopiero co przyby³ymi polskimi oficeramispod ró¿nych barw pu³kowych. I ledwiezaczêto jeœæ, wœród oficerów powsta³ spórcoraz to gwa³towniejszy. Genera³ kilkakroædaremnie prosi³ o opanowanie, a¿ wreszciegromkim g³osem rzek³: «Panowie! Nie wypada,abyœmy w domu gospodarza rozmawialijêzykiem, którego on nie rozumie, proszêzatem panów, abyœcie odt¹d rozmawiali poniemiecku lub po francusku». Rozmowyprzycich³y, ale tylko na chwilê, gdy¿ zarazpotem wymiana s³ów znów stawa³a siê corazg³oœniejsza i zapalczywa, a w ca³ym zgie³kupojawi³o siê s³owo «zdrajca». WtedyRybiñski wsta³, w¹s dr¿a³ mu ze zdenerwowania,i zawo³a³: «Zanim wst¹pimy na francusk¹ziemiê i rozstaniemy siê na zawsze, jeszczeraz jako wasz zwierzchnik rozkazujê, abyœcienatychmiast zamilkli!».I rzeczywiœcie wszyscy siê uciszyli,w milczeniu wychodzili jeden po drugim,Dachzimmer, wir legten uns auf den Bodenneben sie; in allen Wohn- und Schlafzimmernaber hatte unsere gute, fleißige Mutter aufSofa, Stühlen und in Betten für die PolenLagerstätten bereitet und wir in unseremVerstecke oben wünschten jede Nacht vordem Einschlafen den Heimatlosen unten sofest und von ganzer Seele gute Nacht, dass siegewiss jedesmal gut geschlafen und freundlichvon den Ihren in der Ferne geträumthaben.Unter diesen Flüchtlingen war wohl dervornehmste, aber auch der unglücklichsteGeneralissimus Rybinski. Man sah, nichtdurch das Alter allein waren in die hohe Stirneund die scharfen Gesichtszüge so tiefe, eckigeFurchen gerissen, Sorge und Kummer um seinzerfleischtes Vaterland hatten ihn in kurzenMonaten mehr als vorher ein langes Leben altund krank gemacht.Dazu kam die ermüdende Reise, der fortgesetzteFesttumult um ihn. Er suchte Ruhe,nur Ruhe und blieb bei uns zehn Tage. Erwohnte im Gartenhaus still und zurückgezogenund erholte sich sichtlich, doch auch hierblieb ihm Schmerz nicht erspart.Eines Abends saßen wir mit Rybinskinebst acht neu angekommenen polnischenOffizieren, welche verschiedenen Regimenternangehörten, im Schweizerzimmer beimNachtessen. Kaum hatte es begonnen, so entstandunter den Offizieren ein politischerStreit, der immer heftiger wurde. Rybinskihatte mehrmals vergeblich zum Friedengemahnt, endlich rief er den Offizieren zu :«Es ist unpassend, im Beisein des Hausherrnin einer Sprache zu reden, die er nicht versteht,ich bitte Sie, nun deutsch oder französischzu sprechen!».Dadurch stockte die Unterhaltung, abernur auf kurze Zeit, und der Wortkampf wurdeimmer lauter und hitziger und mehrmals fieldas Wort «Verräter». Da erhob sich Rybinski,sein grauer Schnurrbart zitterte vorAufregung, und er rief: «Wollt ihr noch einmaldem Kommando eures Obergenerals folgen,eh’ wir den französischen Boden betretenund uns auf immer trennen, so befehle icheuch: keiner rede heute mehr ein Wort!».Reinhard Gröper39

Da ward alles still, stumm entfernte sicheiner um den anderen von den Offizieren,einige küssten Rybinski die Hand, einer derjüngsten, Matuszynski mit Namen, weintehelle Tränen. Mein Vater behielt diesenMatuszynski, als die anderen abreisten,zurück. Er hatte Medizin studiert, war imInsurgentenheer Militärarzt gewesen undmein Vater und Professor Eschenmayer ließenihn in Tübingen seine Studien vollenden.Einige Jahre darauf starb er als geachteterArzt in Paris an Heimweh nach seinen Elternund seinem Vaterlande.Ein inniger Freund von ihm war derKomponist Chopin, den er auch ärztlichbehandelte.„(...) Der Abschied Rybinskis von meinenEltern war traurig und herzlich. Ich (...) durfteihn in der Chaise bis Heilbronn begleiten.Dort gab er mir zum Abschied einen Kussund sagte «Ne m’oubliez pas!», was mich inmeiner jungendlichen Polenbegeisterung ganzstolz machte.Von Paris aus schrieb Rybinski an meinenVater und Lelewel, der Vorstand des PariserPolenkomitees, sandte ihm ein Dankschreiben”.Darf ich auch das zitieren?niektórzy ca³owali genera³a w rêkê, zaœnajm³odszy z nich, Matuszyñski, p³aka³ rzewnymi³zami. Mój ojciec zatrzyma³ Matuszyñskiego.Studiowa³ on medycynê, a w powstaniuby³ lekarzem; ojciec i profesorEschenmeyer umo¿liwili mu dalsze studiaw Tybindze. Kilka lat póŸniej Matuszyñskizmar³ w Pary¿u jako uznany lekarz, z³o¿onytêsknot¹ za rodzicami i ojczyzn¹. Jegobliskim przyjacielem by³ Fryderyk Chopin,którego Matuszyñski tak¿e leczy³.(...) Smutne i serdeczne by³o po¿egnaniegenera³a Rybiñskiego z moimi rodzicami.Pozwolono mi (...) towarzyszyæ mu w kolascewioz¹cej go do Heilbronn. Na po¿egnaniegenera³ poca³owa³ mnie, mówi¹c «ne m’oubliezpas!», co mnie wprawi³o w dumê.Genera³ Rybiñski napisa³ z Pary¿a do mojegoojca, natomiast stoj¹cy na czele NarodowegoKomitetu Polskiego w Pary¿u JoachimLelewel nades³a³ szczególne podziêkowanie”.Niech mi bêdzie wolno owo dziêkczynnepismo przytoczyæ:„Comité National Polonais, Pary¿, 9 maja1832:„Brief des Comité National Polonais,Paris, 9 Mai 1832: „An den Herrn DoktorKerner zu Weinsberg. Auf die uns gescheheneAnzeige, sowohl von der durch Sie unserenKriegern während dem heiligen Kampfe gereichtenUnterstützung als nach unserem Fallbewiesenen Teilnahme an unserem Unglück,und endlich von der brüderlichen Aufnahmeunserer Unglücksgenossen auf ihrer Wanderschaftund den ihnen erwiesenen Wohltaten,zollen wir Ihnen hiermit den verbindlichstenDank, sich Ihrem gütigen weiteren Andenkenempfehlend. Gruß und Bruderschaft. DerSekretär Valerian Pietkiewicz. Der PräsidentLelewel”.Lassen Sie mich den Kreis schließen: inmeiner vergangenes Jahr erschienenenNovelle Nach Venedig erzähle ich wie vierSechzehnjährige, die 1945 zuletzt noch Soldat40

Do Pana doktora Kernera w Weinsbergu.Œwiadomoœæ nasza, zarówno o poparciu,jakiego udziela³ Pan ³askawie w œwiêtejwojnie naszym bojownikom, o Pañskimwspó³czuciu w naszym nieszczêœciu oraz obraterskiej goœcinie i dobrodziejstwachwyœwiadczanych naszym zrz¹dzeniem losu idalek¹ wêdrówk¹ utrudzonym ziomkom, ka¿enam wyraziæ Szanownemu Panu nasze gor¹cepodziêkowanie, polecaj¹c siê w dalszymci¹gu Pañskiej ³askawej pamiêci. £¹czymywyrazy braterstwa i g³êbokiego szacunku:Walerian Pietkiewicz sekretarz.Joachim Lelewel przewodnicz¹cy”.Pozwol¹ Pañstwo, ¿e zamknê ten fragmentniejako osobistym zapisem: w mojejnoweli Nach Venedig (Do Wenecji) opowiadamo tym, jak czwórka szesnastolatkówzmobilizowanych w ostatnich dniach wojnychce siê ratowaæ w obliczu klêski, ale sami niewiedz¹, gdzie w³aœciwie jest ich miejsce; znajdujesiê w owej noweli fragment, który pozwolêsobie przytoczyæ:„- Wiesz, o czym myœlê? - zapyta³ Anders.Wyrówna³em z nim krok. - U nas w domu, walkierzu, wisi jakiœ dziwny obraz. (…) Ten,kto go namalowa³, nazywa³ siê Malczewski.Wiem, ¿e to Polak. Ojciec mówi³, ¿e umar³wtedy, kiedy ja siê urodzi³em, ale to w tejchwili nie ma ¿adnego znaczenia. W ka¿dymrazie by³ to dobry malarz, a ten obraz jestjedynie reprodukcj¹. Ojciec przywióz³ goz «wyprawy» na Polskê. Nazywa³ go Pokus¹.Dok³adniej, lecz mniej zwiêŸle, Pokus¹Fortuny. T¹ Fortun¹ jest naga kobieta. Nieomieszka³em gwizdn¹æ przez zêby. PoAndersie bym siê tego nie spodziewa³.Przedstawia on kobietê zwrócon¹ twarz¹do patrz¹cego, która siedzi z pochylon¹ g³ow¹i prawym kolanem przysuniêtym pod pierœ.Jej podbrzusze to drapie¿ny kot. Zza jejpleców wystaje r¹bek anielskiego skrzyd³abr¹zowoczarnej barwy. Przepaska podtrzymujew³osy. W palcach ma monetê. Zwodzi ni¹pasterza. Wyczuwa siê, ¿e patrz¹c spodpowiek cofnie rêkê, gdyby ch³opak usi³owa³siêgn¹æ po pieni¹dz. Ten ch³opak w baraniejczapie przypomina³ ojcu mnie, bo rzekomohatten sein müssen, sich durchschlagen, ohnezu wissen, wohin sie nun eigentlich gehören.Sie finden darin folgende Passage:„Weißt du, woran ich denke, fragte Andersmich im Weitergehen.Ich holte neben ihm auf.Wir haben zu Hause in derRumpelkammer ein Bild hängen.Das heißt: Du denkst an zu Hause?Nein, an das Bild. Der Maler heißtMalczewski. Ich weiß, er ist ein Pole. Vatersagt, er ist so lange tot, wie ich alt bin, daspiele das keine Rolle mehr. Jedenfalls sei ergut. Ein Õldruck ist es. Vater hat ihn aus demPolenfeldzug mitgebracht. Die Versuchung,nennt er es. Genauer, aber umständlicher, istes Die Versuchung durch das Glück. DasGlück ist eine nackte Frau.Ich unterließ, durch die Zähne zu pfeifen.Bei Anders wäre ich gar nicht auf denGedanken gekommen.Sie kehrt dem Betrachter die Front zu, sitztmit gesenktem Kopf und gegen die Brustangezogenem rechten Knie. Ihr Unterleib istder einer Raubkatze. Das Knie deckt dieReinhard Gröper41

Brust. Der Rand braunroter Engelsflügelschaut hinter ihrem Rücken hervor. Sie neigtden Kopf nach vorn. Ein Stirnband hält ihrHaar zurück. Daumen und Zeigefingerumfassen den Rand einer Münze. Die hält sieneben sich hin, vor den jungen Hirten, dem sieerschienen ist. Unter den Augenlidern hervorwartet sie ab, so als werde sie die Hand vielleichtzurückziehen, wenn der Junge nach derMünze greife. Vater sagte, der Junge mit seinerPelzmütze erinnere ihn an mich, so blickteich, wenn ich zweifelte. In einer Buchhandlungin Krakau sei er dem Bild plötzlichgegenüber gestanden, im Bilde mir, habemich gesehen. Ohne weiter nachzudenken,habe er den Õldruck sofort gekauft.Und da hängt dein Vater es in dieRumpelkammer?Der Pole geht doch nicht jeden etwas an”.Sie werden fragen, wie ich aufMalczewski komme. Lesen Sie die Passage,als das, was sie verborgenerweise sein soll:eine Hommage an einen von Ihnen. Ich meineEugeniusz Wachowiak. Als ich vor einigenJahren das erste Mal hier in Poznañ war,führte er mich unter anderem in die StaatlicheGemäldegalerie. Mag sein, dass er beobachtethat, wie ich vielleicht gerade auch an diesemBild hängen geblieben bin. Er überreichte mirnachher eine Karte mit diesem Bild. So hat siegewirkt. Danke, lieber Eugeniusz.patrzê tak jak on, kiedy czemuœ niedowierzam. Ojciec spostrzeg³ reprodukcjêw krakowskiej ksiêgarni i niewiele myœl¹ckupi³ j¹, gdy¿ wyobrazi³ sobie, ¿e na tymobrazie zobaczy³ syna.I dlatego powiesi³ j¹ w alkierzu?Przecie¿ polski malarz nikogo nie interesuje”.Mo¿na pytaæ, dlaczego wspominam tutajMalczewskiego. Proszê zatem zechcieæ odczytaæten fragment jako coœ, czym on w rzeczysamej ma byæ, a mianowicie jako podziêkowaniedla pewnej osoby. Mam na myœlimojego przyjaciela, autora Afryki poety,bowiem gdy przed kilku laty po raz pierwszyprzebywa³em w Poznaniu, on to zaprowadzi³mnie miêdzy innymi do Muzeum Narodowego.Byæ mo¿e spostrzeg³ wtedy, ¿e moj¹uwagê zaprz¹tn¹³ ten w³aœnie obraz. Potemwrêczy³ mi pocztówkê z Pokus¹ FortunyJacka Malczewskiego. I tak siê ten kr¹gzamyka. Dziêkujê, drogi przyjacielu.T³umaczenie Eugeniusz WachowiakDer Essay von Reinhard Gröper wurdewährend des literarisch-wissenschaftlichenSymposiums Literatur als Brücke. Poznañ –Stuttgart – Passage, anlässlich der zehnjährigenZusammenarbeit zwischen dem StowarzyszeniePisarzy Polskich (PolnischerSchriftstellerverein) und dem StuttgarterSchriftstellerhaus e.V. am 26 April 2003 inPoznañ vorgetragen.Esej wyg³oszony przez Reinharda Gröpera26 kwietnia 2003 roku w Poznaniu podczassympozjum literacko-naukowego Literaturajako pomost. Pasa¿ Poznañ - Stuttgart, zorganizowanegodla uczczenia dziesiêcioleciawspó³pracy Stowarzyszenia Pisarzy Polskichw Poznaniu ze Stowarzyszeniem „DomPisarza” (Stuttgarter Schriftstellerhaus)w Stuttgarcie.42

Ireneusz Krzysztof SzmidtM³odzi siê kochaj¹Jak ci m³odzi siê kochaj¹jak g³êboko patrz¹ w oczyjak swe cia³a tr¹ o cia³ajak siê li¿¹, jak zêbamisw¹ namiêtnoœæ pieczêtuj¹Jak¿e oni czuj¹ siebieka¿dym nerwem czu³ej skóryjak z rozkoszy omdlewaj¹jak s¹ boscy w uniesieniachi jak ludzcy w poni¿eniachJak ci m³odzi siebie rani¹niepotrzebnym s³owem, gestemjak okrutni s¹, jak zimnii jak nagle sobie obcyw usta wody nabieraj¹byle tylko nie powiedzieæ¿e kochaj¹PrzyjaŸñSpotykamy ci¹gle innychtych samych przyjació³ten sam interesjak zwykle nas dzielii jak zwykle optymizmuchodzi za tê sam¹granicê rozs¹dkuW miêdzyczasie rozmawiamyw znajomymobcym jêzykui wypijamy kilka toastówza wspania³y rozwój wzajemnychjednostronnychstosunków43

Ma³gorzata PrusiñskaKosz czereœnipostawiê przed tob¹ kosz czereœnii bêdê patrzeæ jakrumieniej¹ twoje k¹ciki ustjak po wargachœcieka ci ich sokpotem w³o¿ê miêdzy niep³atek purpurowej ró¿yi b³yszcz¹cymi oczymabêdê dotykaæczerwonej pomarszczonej powierzchniwgniotê w twoje wargiswoje bia³e od têsknoty policzkiskórê szyimiêkk¹ czêœæ uchaopuszkiw³osy i rzêsyró¿owe ze wstydubêdê mia³a rozwarte ustai d³onie szerokie z gor¹cabêdê dr¿eækiedy mnie dotknieszkiedy wejdêna cztery rogi przeœcierad³ai przytulê ramionado zimnej od nowa poduszkia kiedy roz³o¿ê ci siê na udachœladem po sukiencei czerwonym paznokciemzadr¿ê jeszcze parê razypo cichuprzylgnê do ciebiemokrymi piersiamii czo³em wolnymod kosza czereœni...23/07/200444

Ma³gorzata Prusiñska* * *jak najbardziejupojê siê tob¹okr¹g³ymwieloprocentowymwtulê siê w ciebietak mocno¿e zmarszczy ci siênie tylko ramiênie tylko japoparzê siêbo nie mogêszeptaæ ci do uchawierszychoæ broniê siêz ca³ej si³yz zaciœniêt¹klatk¹ piersiow¹odpycham bóltob¹ chcê byæ pijanaw ciebie wsi¹kn¹ætwoim uciszeniemsiê dusiæd³awiæ cia³oszaleñstwemtak ciebie w³aœniekarmiæ kiczemjaskrawymkarmiæ mn¹nie po koleipoezj¹nagoœci¹inaczej chybanie umiem6/08/200445

Ma³gorzata Prusiñska* * *w g³owie mi jesteœwinemi przestrzeni¹drgaj¹c¹miêdzy kolanamica³a jestemjak schemata tyodciskasz siê na mnieszalenie niewyliczonydla ciebienoszêsukienkipo k¹t okr¹g³oœcisymetryczne¿ebyœ wiedzia³gdzie rozpi¹æjednym ruchemdla ciebiepod sukienk¹mam cia³orozebranea¿ po serceprzy tobienie koñczê siêjestem z wszechdrgañpó³okr¹g³aty jesteœ miciê¿kimwilgotnym powietrzemwci¹¿wbiegam w ciebiez twarz¹ ciep³¹i oczymazaciœniêtymi ze szczêœcia11/08/200446

Ma³gorzata Prusiñska* * *genialni poecizaciskaj¹mi stopypopio³emnie znam siêna naskórkachgenialni poecimieszaj¹ mi siê ze œlin¹poecisp³ywaj¹ po brodziena szyjêszczerz¹ zêbygenialni poecidr¿¹ w moich piersiachrozdziewiczaj¹ twarzepo tysi¹ckroæzrzucaj¹ rzêsydo pêpkapoeci trzês¹ siêstrzepuj¹obgryzione paznokciei owalnymi palpacjamigniot¹ poœladkigenialni poecigwa³c¹ mniew medialnydzieñi nie wiempo co krzyczê18/08/200447

Auf der Spuleder Zeit ....Aneta Giziñska-HwozdykNa szpulceczasu...Aneta Giziñska-HwozdykDie Dezemberdämmerung umarmte die Stadtmit Stilleschnee. Der Winter kam viel früher alserwartet. In der Werkstatt begann man erst vorkurzem zu heizen. Alles, sogar Brennstoff, musstenämlich abgegeben werden. Interessant, warumirgendetwas sie hier - in diesem ruhigen Städtchenbetreffen muss. Bis jetzt fand alles nur lautenWiderhall. Es gab irgendwelche Transparente,Durchzüge. Zuerst fröhlich, freudig, mitOptimismus erfüllt, voll von Kraft- undMachtlobsprüchen. Später immer weniger fröhlich,so gut wie verstummend, monoton, düster.Alle kamen auf den Markt, sich Parademärscheanzusehen. Sogar die Kinder in Landsbergsummten Märsche von Carl Teike vor sich hin,schöne, großartige Märsche. Solche, die ohneWiderhall nicht bleiben konnten.Wie viele Jahre vergingen, seitdem Theike aufdem evangelischen Friedhof beerdigt worden war?Sicher wäre er darauf stolz gewesen, wenn erdamals gesehen hätte, wie erhaben undmajestätisch im Rhythmus seines Marsches„Frieden” marschiert wurde. Seines Friedensmarsches,den er gleich nach dem ersten Weltkriegkomponierte. Wenn sie im Rhythmus eines solchenMarsches marschierten, eines Marsches untereinem solchen Titel, einem solchen markantenTitel, konnte ihre spezifische Mobilisation nichtsSchlechtes bedeuten ... Aber ...Hermann kuckte auf den Fluss. Korneisfleckenkreisten auf einer zu früh gefrorenen Tafel. Treibeisprallte von Ufern ab und floss langsam. Es wird derBrücke nicht mehr drohen . Sie war eine solideStahlbetonbrücke und .... wurde von einem Priestereingesegnet! Die solideste Brücke in der ganzenMarkt. Hermann pfiff stolz und hüllte sich inseinen Schall dichter ein. Das Echo verbreitete dieGeräusche seiner Schritte auf die in derDezemberdämmerung eingeschlafene Stadt. SeinPfeifen verwandelte sich plötzlich in eine bekannteGrudniowy zmrok otoczy³ miasto œniegiemciszy. Zima przysz³a du¿o wczeœniej ni¿siê spodziewali. W pracowni dopiero niedawnozaczêto grzaæ. Wszystko bowiem, nawetopa³, trzeba by³o oddaæ. Ciekawe dlaczego ichtu – w tym spokojnym miasteczku cokolwiekmusi dotyczyæ. Do tej pory tylko odbija³o siêg³uchym echem. By³y jakieœ transparenty,przemarsze. Najpierw weso³e, radosne, optymizmemprzepe³nione, pe³ne pochwa³y si³i mocy. PóŸniej coraz mniej radosne, jakbyprzycichaj¹ce, jednostajne, ponure.Wszyscy przychodzili na rynek ogl¹daæparadne musztry. Nawet dzieciaki w Landsbergunuci³y marsze Carla Teike, piêkne,triumfalne. Takie, które pozostaæ bez echa niemog³y.Ile to ju¿ lat, gdy Teikego pochowali nacmentarzu ewangelickim? Z pewnoœci¹ by³byz nich dumny, gdyby wtedy ogl¹da³, jakwznioœle i wspaniale maszeruj¹ w rytm jegomarsza „Frieden”. Marsza pokojowego,skomponowanego tu¿ po pierwszej wojnie.Jeœli maszeruj¹ w rytm takiego marsza, podtakim tytu³em, znamiennym tytu³em, ta ichspecyficzna mobilizacja nie mog³a oznaczaænic z³ego... A jednak...Hermann spogl¹da³ na rzekê. Plamy œry¿ukr¹¿y³y po zbyt wczeœnie zamarzniêtej tafli.Kra odbija³a siê od brzegów i wolno p³ynê³a.Ju¿ nie zagrozi mostowi. Ten by³ solidny,¿elbetonowy i... poœwiêcony przez ksiêdza!Najsolidniejszy most w ca³ej Marchii.Hermann z dum¹ gwizdn¹³, szczelniej otuliwszysiê szalem. Echo nios³o odg³os jegokroków na uœpione w grudniowym zmrokumiasto. Nagle pogwizdywanie zmieni³o siêw jak¹œ znan¹ melodiê. To ten nieszczêsnymarsz pokojowy nie dawa³ mu spokoju.Dobrze jednak maszerowaæ w jego rytm.48

Tymczasem Most Gerloffa prowadzi³ godo jego œwiata. Po tamtej stronie Warty,ku której zmierza³, mieszkali bogatsi. Ta strona,któr¹ w³aœnie opuszcza³ w marszowymrytmie, zaludni³a siê przede wszystkim robotnikamifabryk. By³o ich w mieœcie corazwiêcej. Z ka¿dym rokiem przybywa³okamieniczek i parterowych, szarych domków.Taka szara dzielnica przemys³owa. Barwi³asiê wieloma odcieniami szaroœci, o którejmieszkañcy tej czêœci mówili, ¿e jest twarzowai pasuje do wielu kolorów ich miasta.Hermann by³ krawcem. Dopiero niedawnoopuœci³ tamt¹ fabryczn¹ dzielnicê i zamieszka³u pana Brosmanna. Chocia¿ pracowa³doœæ krótko, lecz od razu zaskarbi³ sobie zaufaniepracodawcy i klientów. To przecie¿ onw³aœnie by³ autorem najwspanialszych i najbardziejwymyœlnych kreacji. ¯ona samegonadburmistrza szy³a tylko u niego, u Hermanna,swoje stroje. Zawsze by³o wiadomo, ¿e nicnie sknoci, nie zepsuje, a jeszcze pochwaliwygl¹d i zachowa siê przy tym niezwykleuprzejmie! Tak, w³aœnie takiego pracownikapan Brosmann potrzebowa³. Wkrótce mia³osiê okazaæ, ¿e w³aœnie dziêki talentowi krawcaHermanna zmieni siê ca³e ich ¿ycie... I ¿ycieich pracowni, której adres wypisany by³ naka¿dym wieszaku, jak reklama: „C.F. Brosmann,Landsberg (Warthe) Wollstrasse 23-26”...Grudniowy poranek obudzi³ go rytmemmarszowych kroków. Mo¿e to tylko sen,mo¿e to jedynie echo wczorajszych kroków,jego w³asnych, przez most? Nie... Gdzieœz daleka s³ychaæ pukanie do drzwi pracowni.Zdecydowane. Przeradzaj¹ce siê stopniowow dudnienie. Pan Brosmann z kimœ rozmawia.Du¿o osób? Czy g³os tylko taki tubalny,niski? S³owa niczym marszowe kroki. Jakbywydawa³ polecenia... Hermann zerwa³ siê narówne nogi. W pomieszczeniu obok zapanowa³adziwna cisza. Jeszcze przez chwilêusi³owa³ wy³owiæ z tej ciszy tamten tubalnyg³os. Nie, nie by³o g³osu, nie by³o kroków.Mo¿e te¿ nigdy nie by³o pukania do drzwi?By³o. Jak burza do pokoju Hermanna wbieg³pan Brosmann.– Hermann, nie ma ju¿ czasu na sen. Dopracy, Hermann! Zlecenie mamy! KonkretneMelodie. Eben dieser üble Friedensmarsch ließ ihnnicht in Ruhe. Es tut jedoch gut, seinem Rhythmusnach zu marschieren.Inzwischen führte ihn die Gerloffbrücke inseine Welt. Jenseits der Warthe, zu der er sich hinbewegte,wohnten die Reicheren. Die Seite, die ereben im Marschrhythmus verließ, bevölkerte sichvor allem mit Fabrikarbeitern. Es gab sie in derStadt immer mehr. Mit jedem Jahr vergrößerte sichdie Zahl von kleinen Wohn- und grauenEinstockhäusern. Ein grauer Industriestadtteil. Erschillerte mit vielen Grauabstufungen, von denendie Bewohner dieses Stadtteils erzählten, dass siekleidsam sind und den zahlreichen Farben ihrerStadt gut zu Gesicht stehen.Hermann war Schneider. Erst vor kurzem verließer den Fabrikteil der Stadt und ließ sich beiHerrn Brosmann nieder. Obwohl er ziemlich kurzarbeitete, erwarb er sich gleich das Vertrauenseines Arbeitgebers und seiner Kunden. Er wareben Schöpfer von wunderbarsten und wählerischstenKreationen. Die Frau des Oberbürgermeistersselbst ließ sich ihre Kleider nur beiihm, bei Hermann, nähen. Es war immer klar, dasser nichts verpuscht, nichts verdirbt und außerdemnoch das Aussehen lobt und sich dabei ungewöhnlichfreundlich benimmt! Ja, Brosmann brauchteeben einen solchen Mitarbeiter. Es sollte sich inKürze erweisen, dass sich ihr ganzes Leben ebendank der Begabung des Schneiders Hermannverändert ... Und das Leben der Werkstatt, derenAnschrift an jedem Haken wie eine Reklame hing:„C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe), Wollstraße23-26” ...Das Dezembermorgen erweckte ihn mitMarschschrittrhythmus. Vielleicht ist es nur einTraum, vielleicht ist es nur das Echo der gestrigenSchritte, seiner eigenen Schritte, über die Brücke?Nein, ... Von irgendwo aus der Ferne lässt sich einKlopfen an die Werkstatttür hören. Ein entschiedenesKlopfen. Ein sich allmählich in Rasselnverwandeltes Klopfen. Herr Brosmann spricht mitjemandem. Viele Personen? Oder ist die Stimmenur so donnernd, tief? Die Worte wie Marschschritte.Als spreche er Aufträge aus. Im Raumdaneben trat eine sonderbare Stille ein. Noch einenAugenblick lang versuchte er, aus dieser Stille jenedonnernde Stimme auffangen. Nein, es gab keineStimme, es gab keine Schritte. Vielleicht gab esAneta Giziñska-Hwozdyk49

auch nie das Klopfen an die Tür? Doch, es gab es.Wie ein Sturm lief Herr Brosmann in HermannsZimmer hinein.– Hermann, es gibt keine Zeit mehr zuschlafen. An die Arbeit, Hermann! Wir bekameneinen Auftrag. Einen konkreten Auftrag. Anzügefür gut aussehende Herren und Kostüme für schöneFrauen legen wir beiseite. Wir werden Uniformefür unsere Armee schneiden! Wir werden imganzen Reich bekannt! Vielleicht werden sichunsere Jungen in Berlin selbst darin sehen lasen?Hermann, es ist unser Beitrag zur Geschichte! Duwirst sehen, auch wir verewigen uns!!!Uniformenberge wuchsen im militärischenMarschrhythmus. Die Uniforme blendeten mit wiedas in der Dunkelheit schimmernde Warthewasserfeldgrauer Farbeabtönung in die Augen. Groß undkleiner, für Generäle und für gemeine Soldaten.Hergestellt, entworfen, geschnitten, genäht, vonniemandem anprobiert, schuldlos. Sie entstandenund wuchsen mit Triumphmärschen beseelt, sofreudig ... Mit Wind der Veränderungen gefütterteund nichts bewusste Uniforme. So riesig wie dasGroße Reich... Auszeichungs- und medaillebegierig.Uniforme, die einmal jemanden gestaltenwerden, weil sie gemäß der Zeit, in der sie entstanden,geschnitten wurden. Uniforme, in die einmalBegrüßungsfreude und Trennungstrauer eindringen.Uniforme, die mit Kampfschweiß getränktwerden. Steife, noch lebenslose Uniforme.Uniforme wie Rahmen, in die Bilder großerMeister eingesetzt werden. Wie Kinder ersehnteund Ungeduld erwartete Uniforme. Uniforme, indenen die Menschen von ihrer Macht träumen werden...* * *Am 30. Januar 1945 sprengte die sichzurückziehende deutsche Armee die vom „echten”Priester eingesegnete Gerloffbrücke – den letztenStolz der Stadt an der Warthe – in die Luft.An der Reichstagsschwelle lagen Männer infeldgrauen Uniformen. Die Geschichte graviertejedem von ihnen seinen Uniformaufschlag mitseinem Lebenslauf ein. Ein Curicculum vitae mitder an dem Uniformeinsatz geschriebenenHerkunftsadresse: „C.F. Brosmann, Landsberg(Warthe), Wollstraße 23-26” ... Man schaute sichzlecenie. Odk³adamy garniturki dla przystojnychpanów i kostiumiki dla piêknych pañ.Bêdziemy szyæ mundury dla naszego wojska!Bêdziemy znani w ca³ej Rzeszy! Mo¿e nasich³opcy w samym Berlinie pokazywaæ siêw nich bêd¹? Hermann, to nasz wk³ad w historiê!Przejdziemy i my do historii, zobaczysz!!!W rytm wojskowego marsza ros³y stertymundurów. K³u³y w oczy b³êkitno-szarymodcieniem niczym wody Warty po³yskuj¹ceo zmroku. Wielkie i mniejsze, dla genera³ówi dla szeregowców. Wyrabiane, tworzone,krojone, szyte, nie przymierzane przez nikogo,niewinne. Powstawa³y, ros³y, natchnionetriumfalnymi marszami, takie radosne...Mundury podszyte wiatrem przemian i nieœwiadomeniczego. Mundury wielkie jakWielka Rzesza... Mundury ¿¹dne odznak i orderów.Mundury, które kiedyœ kogoœ stworz¹,gdy¿ krojone na miarê czasów, w którychpowsta³y. Mundury, w które wedrze siê kiedyœradoœæ powitañ i smutek rozstania. Mundury,które przesi¹kniête zostan¹ potem zmagañ.Mundury sztywne, jeszcze bez ¿ycia. Munduryniczym ramy, do których wstawi¹ obrazywielkich mistrzów. Mundury upragnionei oczekiwane jak dzieci. Mundury, w którychœniæ bêd¹ ludzie swoje sny o potêdze...* * *30 stycznia 1945 r. wycofuj¹ce siê wojskaniemieckie wysadzi³y poœwiêcony przez „prawdziwego”ksiêdza Most Gerloffa - ostatni¹chlubê miasta nad Wart¹.U stóp Reichstagu, w mundurach kolorufeldgrau le¿eli mê¿czyŸni. Historia w klapachka¿demu z nich wyry³a swój ¿yciorys.Curriculum vitae z wpisanym na wszywcemunduru adresem urodzenia: „C.F. Brosmann,Landsberg (Warthe), Wollstrasse 23-26”... Ogl¹dano te mundury jak ¿o³nierskienieœmiertelniki. A by³y ich tysi¹ce... Szarob³êkitnychjak wody Warty o zmroku. Bylis³awni. Ich Warta zakwit³a krwi¹ niczymmakami tam - u stóp Reichstagu.Na starych, przedwojennych maszynachniemieckich „Singer” k³ad¹ cienie ludzkie50

twarze. Pochylone nad stanowiskami pracy,wytrwale œledz¹ ka¿dy ruch maszyny. Ig³awolno, z wpraw¹ wycina w materiale noweœcie¿ki. Tysi¹ce nowych œcie¿ek.Tu¿ po wojnie ludzie chcieli mieæ noweubrania. Tamte, przesi¹kniête krwi¹ ich bliskich,by³y zbyt smutne teraz, gdy trzeba by³osiê odrodziæ. Tu, na Ziemie Odzyskane,w³aœciwie nie przywo¿ono odzie¿y. Przyje¿-d¿a³y z ludŸmi naczynia, sztuæce, zegary,zabawki, ale nikt nie przywozi³ ubrañ.Tymczasem zach³yœniêcie siê wolnoœci¹wnosi³o w ich ¿yciorysy koniecznoœæ zbytku.Pierwszym ich zamówieniem by³a balowasuknia. Czarna, w bia³e grochy, z usztywnian¹halk¹ i gorsetem. Pracowali nad ni¹ wszyscyz ogromn¹ radoœci¹ i wielkim zapa³em. Ktoœtu, wœród ruin, pragn¹³ mieæ balow¹ sukniê!Tworzyli now¹ rzeczywistoœæ. Z przedwojennychmateria³ów, znajdowanych na strychach,w szafach, tapczanach kroili, zszywali,materia³ przekuwali w rzecz. W tych ubraniachby³o coœ lekkiego, wolnego. Nawet szyciegarniturów do trumny dawa³o im satysfakcjê.W takim „wolnym” garniturze cz³owiekspocznie w wolnej Polsce.I tworzyli. Jakby nieco w poœpiechu, jakbymaj¹c przeczucie nieustannego wiania odWarty przez otwarte okna, wiatru przemian.Ale przecie¿ nikt ju¿ nie odbierze im wolnoœci.Po Moœcie Manifestu Lipcowego przebieg³yszwaczki z drugiej zmiany. JeszczePolska w nie wierzy. W ich zapa³, moc, jednoœæ,wspólny cel, którym przesi¹kniête maj¹spracowane d³onie. W rytm marszowychpieœni socjalistycznych wybudowano imnowy most, którym teraz i do pracy bli¿ej,i do idei. A te przecie¿ - idee - maj¹ wznios³e!Niedawno zlecono im szycie mundurów dlaw³adz i dla wojska polskiego. W szyciemundurów zielonych wk³ada³y najwiêcejserca. Równo przyciête kieszonki, równiutkiemankiety. Wszystkie stworzone na miarê czasów,wiêksze i mniejsze. Anonimowe, bezto¿samoœci, gdy¿ nieprzymierzane. Takichmundurów bêdzie mo¿na tylko pozazdroœciæ.I Polska Ludowa im zaufa³a - na niemieckichmaszynach buduj¹ ojczyznê.diese Uniforme wie soldatische Strohblumen an.Und es gab Tausende davon... Feldgrau wieWarthewasser in der Dämmerung. Sie warenberühmt. Ihre Warthe erblühte mit Blut wie mitMohnblumen dort - an der Reichstagschwelle.Menschliche Gesichter werfen Schatten aufalte deutsche Nähmaschinen „Singer” aus derVorkriegszeit. Die über Arbeitsstellen gesenktenGesichter beobachten jede Maschinebewegung mitAusdauer. Die Nadel schneidet geschickt neueWege im Stoff aus. Tausende neue Wege.Gleich nach dem Krieg wollten die Menschenneue Kleider haben. Die alten, mit Blut getränktenKleider ihrer Nächsten, waren zu dieser Zeit, alsman wiedergeboren werden soll, zu traurig.Hierher, in das Wiedergewonnene Land, wurdeneigentlich keine Kleider gebracht. Mit denMenschen kamen Geschirr, Besteck, Uhren,Spielzeug, aber niemand brachte Kleider mit. DieFreiheitsbegeisterung führte in ihren LebenslaufLuxusbedürfnis ein. Ihre erste Bestellung war einBallkleid. Schwarz, weiß getupft, mit verstärktemUnterkleid und Korsett. Daran arbeiteten alle mitgroßer Freude und riesigem Eifer. Jemand wolltehier, in den Ruinen, ein Ballkleid haben!Sie gestalteten eine neue Wirklichkeit. Aus denVorkriegsstoffen, die sie in Dachräumen,Schränken, unter Ruhebetten fanden, schnitten sie,nähten zusammen, verwandelten den Stoff in einenGegenstand. In diesen Kleidern gab es etwasLeichtes, Freies. Mit Vergnügen nähten sie sogarSarganzüge. In einem solchen „freien” Anzug findetder Mensch seine letzte Ruhe im freien Polen.Und sie schufen. Als seien sie etwas in Eile, alshätten sie Ahnung, dass von der Warthe durchoffene Fenster der Wind der Veränderungenständig wehe. Aber niemand mehr nimmt ihnen dieFreiheit weg.Über die Manifest-Lipcowy-Brücke liefenSchneiderinnen von der Nachmittagsschicht. Polenglaubt immer noch nicht. An ihren Eifer, an ihreEinigkeit, an ihr gemeinsames Ziel, mit dem ihreabgearbeiteten Hände getränkt sind. ImMarschrhythmus sozialistischer Lieder wurde fürsie eine neue Brücke gebaut, die den Weg sowohlin die Arbeit als auch in die Idee kürzer macht. Undsie haben doch hohe Ideen! Vor kurzem bekamensie den Auftrag, Uniforme für die Regierung unddie polnische Armee zu nähen. Ihr ganzes IchAneta Giziñska-Hwozdyk51

legten sie in die Herstellung von grünen Uniformenein. Gleich ausgeschnittene Taschen, ganz gleicheManschetten. Alle ihrer Zeit gemäß hergestellt,kleiner und größer. Anonym, identitätslos, weilnicht anprobiert. Solche Uniformen sind nur zubeneiden. Die Volksrepublik Polen vertraute ihnenauch - mit deutschen Nähmaschinen bauen sie ihrVaterland.Und als es keine Haken mehr gab, nahmen siejene, aus dem Dachraum. Viele davon sind nachdem Krieg hier geblieben. Größer als die ihre,Holzhaken mit der Aufschrift: „C.F. Brosmann,Landsberg (Warthe), Wollstraße 23-26” ... Daranhängten sie die Uniforme und brachten sie schonendin die richtige Form. Sie bemerkten nämlichgleich, dass die Haken seltsam profiliert sind. Alsdie Uniform bereits gehängt wurde, fiel dieSchulterpartie etwas. Es ziemt sich den polnischenUniformen nicht. Die Schulterpartien sollen stolzerhoben sein und gerade gemacht werden. An diesedeutschen Haken wurden Uniforme wahrscheinlichnie gehängt...Sie waren stolz, jung, es war einfach, ihnen dasZiel zu zeigen, nach dem sie streben sollten. Mitder Zeit hörten sie also auf, Ballkleider zu nähen.Niemand mehr brauchte sie. Nicht einmal sie selbst– Schneiderinnen aus der Nachmittagsschicht –brauchten solche Kleider. Unter ihnen ist Hanna –Aktivistin. Eine kleine Tasche in der Hand siehtwie grüner Uniformenstoff. Der Taschenverschlussbestimmt wie eine Maschinennadel unbewusst auchihre Wege in die Freiheit. In diejenige Freiheit, dieim Tascheninnern durch die Grellheit der Schminkefarbezum Ausdruck kommt und in tiefem Blaudes Nasetuches fest wird, in das immer noch keineeinzige Träne versickerte, weil sie – Aktivistin –nie weint. Eine Freiheit in der Tasche bedeutetSchlüssel für ein Haus, wo niemand wartet.Solche Aktivistinnen wie Hanna erlebten dasgrößte Vergnügen, als die neue Brücke eröffnetwurde. Die Machtvertreter traten in den von ihnenhergestellten Uniformen auf. Wäre diese Brückedenn extra für sie, für die jungen Mädchen alsDank für das große Nähen und Schneiden gebautworden? Die Augen der Schneiderinnen lachten.An jeder Uniform ihre kleine Visitenkarte - ihrBeitrag zur Volksrepublik Polen.Jetzt kehrten sie nach der Nachmittagsschichtüber die neue Brücke zurück, die noch einmal zweiA gdy zabrak³o wieszaków, wziê³y tamte,ze strychu. Du¿o ich tu zosta³o po wojnie.Wiêksze ni¿ ich, drewniane wieszaki z napisem:„C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe)Wollstrasse 23-26”... Na nich wiesza³y temundury, delikatnie nadaj¹c im kszta³t. Odrazu bowiem zauwa¿y³y, ¿e wieszaki s¹ dziwniewyprofilowane. Kiedy ju¿ powiesi³o siêmundur, ramiona jakby nieco opada³y. To nieprzystoi polskim mundurom. Ramiona musz¹mieæ dumnie wzniesione i wyprostowane. Natych niemieckich wieszakach raczej nigdy niewieszano mundurów...One s¹ dumne, m³ode, ³atwo im wskazaæcel, do którego d¹¿¹. Z czasem przesta³y wiêcszyæ suknie balowe. Ju¿ nikt ich nie potrzebowa³.Nawet one same - szwaczki z drugiejzmiany - takich sukien nie potrzebowa³y. Jestwœród nich Hanna - przodownica pracy. Ma³atorebeczka w d³oni wygl¹da jak zielony materia³na mundury. Zapiêcie torebki niczymmaszynowa ig³a nieœwiadomie i jej wykreœlaœcie¿ki ku wolnoœci. Tej wolnoœci, która wewnêtrzu torebki przejawia siê poprzez jaskrawoœæszminki, utrwala w g³êbokim b³êkiciechusteczki, w któr¹ nie wsi¹knê³a jeszcze anijedna ³za, bo ona - przodownica pracy – niep³acze. Wolnoœæ w torebce, to klucze oddomu, w którym nikt nie czeka.Takie przodownice pracy jak Hanna mia³ynajwiêksz¹ satysfakcjê, gdy uroczyœcieotwierano nowy most. W uszytych przez niemundurach wyst¹pili przedstawiciele w³adz.Czy¿by ten most zosta³ zbudowany specjalniedla nich, dla tych m³odych dziewcz¹t za towielkie krojenie i szycie? Szwaczkom œmia³ysiê oczy. Na ka¿dym mundurze ich maleñkawizytówka - ich wk³ad w Polskê Ludow¹.Teraz wraca³y z drugiej zmiany nowymmostem, który jeszcze raz po³¹czy³ dwa brzegiWarty - rozdzielone przez wojnê zielonesukna ³¹k nadbrze¿nych. Le¿a³y cicho naprzeciwkosiebie niczym ogromna p³achta materia³u,z którego trzeba bêdzie uszyæ wielkimundur. Tylko ktoœ bêdzie musia³ powycinaæmaki, aby nie przypomina³y plam krwi,powycinaæ kaczeñce, ¿eby nie szpeci³yjaskrawoœci¹. Ktoœ bêdzie musia³ wykopaærosn¹ce u brzegów wierzby p³acz¹ce, aby52

nigdy wiêcej nie szumia³y „z ¿alu, co sercerwie” i nie narzeka³y „na ¿o³nierski, nakrwawy ¿ycia los”... Ktoœ bêdzie musia³uciszyæ ukryte w zaroœlach s³owiki, którewygrywaj¹ tylko s³odkie trele, a nie marszewojskowe. Ktoœ bêdzie musia³ wyrzuciæ zgniazd bociany, aby lataj¹c ka¿dego roku dociep³ych krajów, nie przywiod³y tu z sob¹zarazy imperializmu.* * *Dwa brzegi Warty, z³¹czone MostemManifestu Lipcowego, nic jeszcze niewiedzia³y o œwiecie, który nastêpowa³. Tylkokra nie zagra¿a³a filarom, a spiêtrzona wodanie czyni³a dziur w moœcie. Pod nazw¹Manifestu Lipcowego prze¿y³ niejedn¹odwil¿...W sali wystawowej jest dziwnie cicho,choæ t³umnie. Dostojnie skrzypi pod³oga, gdyostatni goœcie przemierzaj¹ szerokie schody,na szczycie których otwiera siê przestrzeñsali. Du¿ej, rozjaœnionej œwiat³em, które niepozwoli zb³¹dziæ. Zapach perfum miesza siêz dziwnie znajomym ka¿demu zapachem. Takpachnia³a wolnoœæ. A kolor jej ma barwêzielon¹...Nagle padaj¹ pierwsze s³owa jak deszczna dwa brzegi ich Warty. Za oknem przetaczasiê ¿ycie. St¹d jednak tego ¿ycia nie s³ychaæ.Odp³ywa bowiem teraŸniejszoœæ, a powracaprzesz³oœæ...„...Witamy wœród nas równie¿ dawnychmieszkañców Gorzowa... Landsberga...”Nag³e poruszenie, szum. Dobrze, ¿e wnukda³ siê przekonaæ. Zawsze to razem raŸniej,choæ on to ju¿ przecie¿ inne pokolenie... Hannaomiata wzrokiem twarze Niemców. Hubertsiê uœmiecha? Nie, wymienia uœmiech.Z kim? M³oda dziewczyna. Po tamtej stronie.Grupa Niemców stoi naprzeciwko nichniczym na drugim brzegu. Stoj¹ po dwóchstronach granicy, która tu ich po³¹czy³a.W wielkiej sali wystawowej dotykaj¹rzeczy, zostawionych tu przez Niemcóww 1945 r. W drugiej czêœci sali – przedmiotyprzywiezione przez Polaków na ZiemieOdzyskane.Wartheufer - die vom Krieg getrennten grünenTuche der Uferwiesen - verband. Sie liegen stillgegeneinander wie ein großes Stofftuch, aus demeine große Uniform genäht werden soll. Nurmüsste jemand große Mohnblumen, damit sieBlutflecken nicht ähneln und Butterblumen, damitsie mit ihrer Grellheit nicht verunzieren, ausschneiden.Jemand müsste am Ufer wachsendeTränenweiden ausgraben, damit sie nie mehr „vorTrauer, die das Herz brechen lässt” rauschen undüber „das blutige Soldatenschicksal” nicht klagen... Jemand müsste im Gebüsch versteckteNachtigallen still bleiben lassen, die nur süßtrillern, anstatt Militärmärsche zu singen. Jemandmüsste Storche aus ihren Nestern hinauswerfen,damit sie hierher keine Imperialismuspest mitbringen,wenn sie jedes Jahr in warme Länder fliegen.* * *Die zwei von der Manifest-Lipcowy-Brückeverbundenen Wartheufer wussten immer nochnichts über die Welt, die folgte. Nur das Treibeisdrohte den Brückenpeilern nicht und das aufgestauteWasser machte keine Löcher in der Brücke.Unter dem Namen „Manifest Lipcowy” überlebtedie Brücke nicht nur eine Tauwetterzeit.Im Ausstellungsraum ist es sonderbar leise,obwohl gedrängt voll. Der Fußboden knarrt würdevoll,wenn die letzten Gäste breite Treppen durchschreiten,am deren Ende sich ein geräumiger Saalöffnet. Groß, mit Licht aufgehellt, das sich nichtverirren lässt. Das Parfümgeruch vermischt sichmit einem jedem bekannten Sondergeruch. So rochdie Freiheit. Und ihre Farbe ist grün.Plötzlich fallen die ersten Worte wie Regen aufdie beiden Ufer ihrer Warthe. Draußen vor demFenster bewegt sich langsam das Leben. Von hieraus ist dieses Leben jedoch nicht zu hören. Esvergeht nämlich die Gegenwart und dieVergangenheit kommt zurück ...„Wir begrüßen unter uns auch die ehemaligenBürger von Gorzów ... Landsberg ...”Plötzliche Erregung, Lärm. Erfreulicherweiseließ sich der Enkel überzeugen. Gemeinsam istimmer besser, obwohl er schon einer anderenGeneration gehört ... Hanna starrt die Gesichter derDeutschen an. Lächelt Hubert? Nein, er lächelt zu.Wem? Ein junges Mädchen. Jenseits. Die GruppeAneta Giziñska-Hwozdyk53

der Deutschen steht ihnen gegenüber wie amanderen Ufer. Sie stehen an beiden Seiten derGrenze, die sie verband.Im großen Ausstellungsraum tasten sieGegenstände an, die hier 1945 von Deutschengelassen wurden. In dem anderen Raumteil -Gegenstände, die von Polen in dasWiedergewonnenes Land mitgebracht wurden.Ein mit Sägespänen ausgestopfter Teddy-Bär -Deutscher starrt sie Welt immer noch schelmischund hochmütig an, aber jetzt nur mit einem Auge.Eine Läppchenpuppe im damals Rosakleid bittet,sie zu umarmen. Ein Holzgewehr träumt davon,wieder Bezwinger der Spielplätze zu werden, dieWelt zu erobern. Das Gewehr will sich nicht daranerinnern, dass er ehemals auch verloren hat ...Gläser wollen mit Konfitüren aus an denWartheufern gesammelten Himbeeren gefüllt werden.Durchschlagsiebe weinen mit gelöchertenTränen. Hier erleben der Gerichte beraubte Töpfeihren großen Verrostungsprozess. Ein blauer, weißgetupfter Becher leidet immer noch, nachdem ihmsein Henkel abgerissen worden ist. Schränke undSchubladen, Kommoden und Kisten - es reicht, siealle auch nur mit kleinsten Erinnerungsportionenzu erfüllen, damit sie wieder sich selbst werden.Im Ausstellungsraum setzen die ehemaligenund die heutigen Bewohner der Stadt ihre Füße sogut wie unsicher auf, als würden sie einen längstverlorenen Weg zurückfinden. Nur das Knarren desalten Fußbodens wie Knackgeräusch der Bildausschnitte,wo die Vergangenheit aufgenommenwurde – nur es belebt die Zeit. Tränen. Erregung.Hanna träumt davon, dass Filmchronikaufnahmeneben heute gemacht werden. Nicht damals warensie erforderlich, nicht damals ...Hermann befindet sich wieder in seinerHeimatstadt. Nach sechzig Jahren. Er findet Spuren,bekannte, ausgetretene Spuren, Pfade, Wege.Nein, kein Gegenstand gehörte ihm. Vielleichtdiese silberne Gabel, oder vielleicht diese alte Uhr?Nein, er erinnert sich nicht. Plötzlich, in derRaumecke ... Eine Nähmaschine von „Singer” bittet,dass auf die Spule der Zeit Zwirn gewickeltwird, mit dem sie noch eine Uniform nähen könnte.Eine große Uniform! Eine grüne Uniform, wo freundlichrauschende Wälder wachsen und woBäume ihre Wurzel so tief fassen, dass kein Windder Geschichte sie hin und her treiben könnte.Wypchany trocinami miœ – Niemiec nadalbutnie i szelmowsko spogl¹da na œwiat, aleju¿ tylko jednym okiem. Lalka z ga³gankóww niegdyœ ró¿owej sukience prosi o przytulenie.Drewniany karabin marzy, by znowu staæsiê pogromc¹ podwórek, by podbijaæ œwiat.Karabin nie chce pamiêtaæ, ¿e kiedyœ te¿ przegrywa³...S³oje chc¹ byæ nape³nione konfituramiz zebranych u brzegów Warty malin.Durszlaki p³acz¹ za przesz³oœci¹ dziurawymi³zami. Garnki, pozbawione potraw, tu odgrywaj¹wielki proces rdzewienia. Niebieskikubek w bia³e grochy jeszcze cierpi po oderwaniuucha. Szafy i szuflady, komody iskrzynie - wystarczy je wszystkie nape³niæchoæby niedu¿¹ dawk¹ wspomnieñ, abyznowu by³y sob¹.Dawni i obecni mieszkañcy tego miastast¹paj¹ po tej sali jakby niepewnie, jakbyodnajduj¹c dawno zagubion¹ drogê. Tylkotrzeszczenie drewnianej pod³ogi jak trzaskklatek filmowych, na których utrwalonoprzesz³oœæ - tylko ono o¿ywia czas. £zy.Wielkie wzruszenie. Hanna marzy, aby todzisiaj krêcono zdjêcia do kroniki filmowej.Nie wtedy by³y potrzebne, nie wtedy...Hermann jest znowu w swoim rodzinnymmieœcie. Po szeœædziesiêciu latach. Odnajdujeœlady, znajome, wydeptane œlady, œcie¿ki,drogi. Nie, ¿aden przedmiot nie nale¿a³ doniego. Mo¿e ten srebrny widelec, a mo¿e tenstary zegar? Nie, nie pamiêta. Nagle, w rogusali... Maszyna do szycia marki „Singer”prosi, aby nawiniêto na szpulkê czasu nici,którymi mog³aby uszyæ jeszcze jeden mundur.Wielki! Zielony, na którym wyrosn¹ przyjaŸnieszumi¹ce lasy, a drzewa zapuszcz¹g³êboko korzenie, by ¿aden wicher historii niemóg³ ju¿ nimi miotaæ.Obok jeszcze jedna maszyna do szycia.Hanna podchodzi bli¿ej. Maszyna jej m³odoœci,dziêki której przekuwa³a w czyn swojeidea³y. Teraz czeka jak na dotkniêcie czarodziejskiejró¿d¿ki palców, za spraw¹ którychmóg³by powstaæ jeszcze jeden mundur. Bezusztywnianych mankietów, bez idealnie skrojonegoko³nierzyka. Za to taki, któryuchroni³by przed przemijaniem, a jesieni¹przykry³ wszystko kolorem feldgrau. I ¿eby54

jego po³y falowa³y na wietrze jak wody Wartypo³¹czonej mostem ju¿ na zawsze.Na moment dotykaj¹ siê spojrzeniem. I taniewidzialna niæ, któr¹ teraz szyli wspomnienia,tonie w oczach pe³nych ³ez. Niæ, którejczas nie zerwie.Nagle Hannê przywo³uje do rzeczywistoœcig³os wnuka:– Babciu, spotkamy siê za godzinê.Chcia³bym Hildzie pokazaæ Gorzów. – ObokHuberta stoi uœmiechniêta dziewczyna. Hannapoznaje – to ta m³oda Niemka, z któr¹wymieni³ uœmiechy tu¿ przy wejœciu.Staruszek obok mówi coœ do dziewczyny.NajwyraŸniej s¹ tutaj razem.– Hubercie, tylko nie pozwól, ¿eby jejdziadek siê niepokoi³.– Ok.! Babciu! Jestem ju¿ du¿ymch³opcem!Jeszcze na moment powrót do przesz³oœci.Do tamtej ich m³odoœci w tym ich mieœcie...Mostem Staromiejskim w kierunku centrumidzie dwoje m³odych. Bez baga¿udoœwiadczeñ, bez koniecznoœci odgrywaniadziejowych ról w historii.Wieczorem ten m³ody ch³opak swoj¹kurtkê w modnym kolorze khaki powiesi nastarym wieszaku z napisem, którego nie rozumie:„C.F. Brosmann, Landsberg (Warthe)Wollstrasse 23-26”...Wieczorem ta m³oda Niemka wyœle poczt¹elektroniczn¹ list z Berlina do Gorzowa, którydla niej nigdy nie by³ Landsbergiem.Nawet nie wiedz¹, ¿e dziêki starymmaszynom zaczynaj¹ wspólnie szyæ now¹œcie¿kê czasu. Czasu, który sam poka¿e, czyby³o warto...Daneben noch eine Nähmaschine. Annakommt näher. Die Maschine ihrer Jugendzeit, dankder sie ihre Ideale in die Tat umsetzte. Jetzt wartetsie wie auf eine Berührung vom Zauberstab derFinger, die noch eine Uniform nähen lassen könnten.Ohne verstärkte Manschetten, ohne ideellgeschnittenen Kragen. Dafür eine solche, die vorVergänglichkeit schützen und im Herbst alles mitFeldgrau bedecken würde. Ihre Schöße solltenauch im Wind wie das Wasser der Warthe wogen,die durch die Brücke für immer verbunden bleibt.Für eine kurze Weile berühren sich ihre Blicke.Und dieser unsehbare Faden, mit dem sie jetzt ihreErinnerungen nähen, versenkt in ihren tränenvollenAugen. Der Faden, den die Zeit nicht zerreißt.Hanna wird plötzlich von der Stimme seinesEnkels in die Gegenwart gerufen:– Oma, wir treffen uns in einer Stunde. Ichmöchte Hilda Gorzów zeigen. – Neben Hubertsteht ein lächelndes Mädchen. Hanna erkennt sie –es ist die junge Deutsche, mit der er am EingangLächeln austauschte. Ein Greis daneben sagt etwaszu dem Mädchen. Höchstwahrscheinlich sind siehier zusammen.– Hubert, lass nur nicht zu, dass ihr Opaunruhig wird.– Klar! Oma! Ich bin schon ein großer Junge!Noch für einen Augenblick eine Rückkehr indie Vergangenheit. In diese Vergangenheit vonihnen in dieser Stadt von ihnen.Über die Staromiejski-Brücke gehen in dieZentrumsrichtung zwei junge Personen. OhneErfahrungsvorrat, ohne Notwendigkeit, historischeRollen in der Geschichte spielen zu müssen.Am Abend hängt dieser junge Mann seineJacke in der Modefarbe khaki an einen alten Hakenmit einer Aufschrift, die er nicht versteht: „C.F.Brosmann, Landsberg (Warthe), Wollstraße 23-26”...Am Abend schickt diese junge Deutsche eineE-Mail aus Berlin nach Gorzów, das für sie nieLandsberg war.Sie wissen nicht einmal, dass sie dank altenMaschinen einen neuen Weg der Zeit gemeinsamzu nähen beginnen. Der Zeit, die selbst zeigenwird, ob es sich lohnte...Übersetzt von Bogumi³a HusakAneta Giziñska-Hwozdyk55

Ksi¹¿ki i inne s³ynne rzeczyCzes³aw SobkowiakW PolsceW Polsce ostatnio nie by³o nic bardziej œmiesznego ni¿ „szlachetne” d¹sy PanówObywatelskich. To z powodu rzekomej troski o dobro kraju usilnie postarali siê wycofaæ zmo¿liwoœci rz¹dzenia. Logiczne to i s³uszne jak jasna cholera.OgródOgród mam wokó³ domu. ¯yw¹ metaforê œwiata. Dzie³o moich r¹k i wysoko œwiec¹cychgwiazd. Bogactwo w zasiêgu oczu. Bez tego zbioru drzew, krzewów z premedytacj¹ przeze mniepozyskiwanych, poszukiwanych zach³annie, ogl¹danych kiedyœ z poczuciem zazdroœci w innychbli¿szych i dalszych ogrodach, bez tej œciel¹cej siê pod nogami trawy, przyniesionych i przywiezionychsk¹d tylko siê da³o kamieni, wychodz¹cych z ziemi tulipanów, pierwiosnków i lilii,nie móg³bym ¿yæ. Natura ma w sobie dziwn¹ mistycznoœæ. To coœ wzbudza moje wnêtrze. Tocoœ ka¿e mi podnieœæ g³owê. Teraz o zmierzchu patrzê przez okno i widzê na niebie, przezieraj¹cemiêdzy nagimi ga³¹zkami lipy wyraziste, mocno œwiec¹ce pasemko ksiê¿yca. Jeœli z dniana dzieñ zachowujê samego siebie, to dziêki temu po³¹czeniu œwiat³a, cienia i roœlin, którewiosn¹, latem a niektóre jesieni¹ kwitn¹, ka¿dy kwiat z osobna kwitnie. Mam motywacjê. ¯yjê.Nie patrzê beznamiêtnie. Dotykam pêczniej¹cych p¹ków. Kontemplujê kropelki rosy na ŸdŸbletrawy. Lœni¹. Jak iskry. Têcze. Te widzenia s¹ mi do czegoœ potrzebne. Wiem, jak mnie poch³aniapatrzenie na ka¿dy liœæ, p³atek, ugiête ga³¹zki, zw³aszcza ga³¹zki forsycji, tak, napisa³em wierszz powodu tych forsycji, w³¹czy³em jaœminy do kolejnego, innego wiersza. Lepkie, gorzkiejaœminy. Ka¿dego roku czekam na nie, obfite i ciê¿kie. Którym nic nie jest w stanie dorównaæ.Czasami chwytam aparat fotograficzny i próbujê te cudowne, pe³ne blasku, zjawiska utrwaliæ nakliszy. Tê kwiecistoœæ. Ach, wyros³y wysoko, utworzy³y nade mn¹ istne ³uki triumfalne, baldachimy,tunele, w których i pod którymi w najs³oneczniejszej porze dnia panuje pó³mrok,zielonoœæ. D³ugo mo¿na miêdzy tym wszystkim wêdrowaæ. Czasami usi¹œæ z ksi¹¿k¹. Cisza.Ptasi œpiew. Zza kurtyny chlorofilu docieraj¹ g³osy przechodz¹cych ulic¹ ludzi. Wozów konnychi traktorów. Kobieta prowadzi dwójkê dzieci do szko³y. Mówi coœ do nich. Ktoœ pijanywrzeszczy na ca³e gard³o. Drzewa wnikaj¹ jedne w drugie. Tworz¹ tkaninê. Teraz czerwieni¹ siêw œwietle dnia jab³ka. Nareszcie mam jab³ka. Bogactwo. Ach, spe³ni³o siê marzenie dzieciñstwa,kiedy z pastwiskowymi kolegami zapuszcza³em siê do owocuj¹cych, gospodarskich sadówpo z³ote renety lub papierówki. A dzisiaj jab³ka rozdajê, tak¿e brzoskwinie oraz czereœnie,swoim znajomym. Tu, w gêstwie, w ró¿norodnoœci natury, spotykam jesieni¹ je¿a, a nierzadkorównie¿ zaskroñce, sroki spaceruj¹ po œcie¿ce, œlimaki, wróble zlatuj¹ w skwarze do wystawionegogarnka z czyst¹ wod¹, przypatrujê siê sikorkom, spadaj¹cym, pomarañczowym liœciomczereœni, ogromnym liœciom hortensji, ogromnym kwiatom piwonii bia³ej, tak, poddajê siê magiiistnienia. Wreszcie owo przyrodnicze ukszta³towanie, te kolory, kszta³ty i zapachy, ca³¹ ¿ywoœæ,witalnoœæ i œwie¿oœæ, zobaczy³a Ewa. Kiedy ju¿ póŸna jesieñ, listopad, i wy³¹cznie dociekliweoko w tym, co szare, zetla³e, sp³owia³e, opustosza³e, jest w stanie dostrzec jeszcze niedawn¹,ledwo co zgas³¹ œwietnoœæ, dopiero teraz odwiedzi³a mnie. Ewa prawdziwie odczytuje przyrodê.56

Zna jej obyczaje, nazwy, czuje jej rytm i oddech. Kroki stawia powoli. Wyprzedza mnie w nazywaniuogl¹danych gatunków. W ka¿dym jej s³owie, urealnia siê zarazem piêkno tej przestrzeni.Wysoka kêpa trawy - na ni¹ zaskakuj¹co zwraca uwagê, taka zwyczajna trawa, a osobna, wartapoezji, która nie kpi, popatrz, podkreœla swoje miejsce i szczególny wygl¹d. Popatrz. Gnij¹cejab³ka jeszcze niemieckiej jab³oni, potwierdzaj¹ s³usznoœæ zachodz¹cego procesu. Tak. Zielskaobfite, osty wysokie, lebioda, resztki porzeczek, kopczyki kretowisk w jej oczach zyskuj¹ przychylnoœæ.Cieszy to. Grz¹ska ziemia, zas³ana liœæmi, zadziwiaj¹cy dereñ, dorodny czarny bezprzytulony do œciany domu. Zapach winnej fermentacji i gorzkawego butwienia. Jeszcze trochêtu chcia³bym pobyæ. Zanim ostatecznie upadnê.Poezja w sekwencjach, czyli „obszary niewiedzy”Najnowszy zbiór wierszy Andrzeja K. Waœkiewicza „sekwencje i inne doœwiadczenia dawnei nowe” jako fakt wydawniczy zaskoczeniem dla mnie nie jest. Dlatego, ¿e wczeœniej doœæsukcesywnie ukazywa³y siê (chyba posiadam wszystkie) redagowane przez autora, publikowanew zgo³a bibliofilskiej formie, niskonak³adowe, np. „Miasto (notatki)”(1998), czy pi¹te ogniwocyklu „sekwencje” „morena, zima (notatki do poematu)” (2002) - autor mieszka na osiedlu„Morena” w Gdañsku. W ogóle zapis sekwencyjny, charakteryzuj¹cy siê pewnym novumw doœwiadczeniu poetyckim Waœkiewicza, pojawi³ siê doœæ wczeœnie, gdy¿ sekwencja pocz¹tkowaopublikowana by³a ju¿ w zbiorze „Bezimienna nadzieja” (1980), a kolejne w wydaniu„Suwerenne pañstwo ob³oków” (1994). A obecnie wszystkie je zbiera omawiany tom. Pojawi³siê ten rodzaj poetyki jako pierwszoplanowy, co nie znaczy ¿e wy³¹cznie ta forma jest kultywowana.Na pewno zosta³o jej nadane ogromne znaczenie o wymowie filozoficznej. Jakbychcia³ w tym sposobie mówienia poetyckiego zaprezentowaæ Waœkiewicz swoje nowe podejœciedo œwiata, zaprezentowaæ w jego przekonaniu (i siebie) i œwiata adekwatniejsze widzenie.Wyra¿aj¹c zarazem stan swojego ducha. Jednostkowe ¿ycie. Czytelnik wchodzi w ci¹gzapisków, potok obrazów, odrêbnych, nie opatrywanych tytu³ami, ale i pozostaj¹cych wzwi¹zku, którego spoiwem, ³¹cznikiem jest przede wszystkim osoba samego poety - s¹ to jegow zasadzie wszystkie doœwiadczenia ¿yciowe, z którymi zmierzyæ siê postawi³ sobie za cel. Tonie jest ma³o, to jest chêæ uwzglêdnienia wszystkich, rozpoznanych wewnêtrznie, emocjonalnieb¹dŸ intelektualnie spraw, aspektów osobistych, pokoleniowych, spo³ecznych, cywilizacyjnych,historycznych. Dostêpnej ca³oœci. Zobaczyæ, czyli wyeksponowaæ wszystkie tego rodzajurozpoznane czynniki, mo¿na na pewno ró¿norako, na pewno tak¿e w formie zapisu, który niejest jednorodnie usytuowany, bowiem jest w nim zarówno œwiadomie realizowany jakby dziennikliryczny, ale i pos³u¿enie siê zapisem strumienia œwiadomoœci. A tak¿e œwiadomy dyskurs.Przez to owe sekwencje mieni¹ siê doz¹ oryginalnoœci. Mo¿na w nich dostrzec jakiœ sposóbaktualizacyjnego towarzyszenia rzeczywistoœci. Rzeczywistoœæ zjawisk, sama w sobie jestzmienna i migotliwa, ale i zapis poetycki ma tu tê sam¹ cechê. Nic nie jest ustalane raz nazawsze. Nic nie jest dawne w sensie dos³ownym, bo zaledwie w wymiarze linearnym. Jest tenbohater poetycki zanurzony w trwanie. U jego, swego zarania, co punktowo notuje jego osobniczapamiêæ, póŸniej wzmagana wiedz¹, sytuuje ci¹gle œni¹cy siê obraz „wypalonego miasta”, zdajesiê widzieæ ch³opca wstêpuj¹cego „po wypalonych schodach wypalonego domu”, ch³opca,któremu odebrana zosta³a genealogia, to¿samoœæ miejsca, identyfikacja poprzez znaki. Okazujesiê, ¿e taka sytuacja musi rzutowaæ. Oto „lata mijaj¹ a on idzie”. Sens tego zdania jest najg³êbiejtraumatyczny. Regresywny mentalnie. Wszystko do czego potrafi siê odwo³aæ (oraz musi) to„ogromne ruiny” „miasto p³on¹ce” przez niego „wyniesione” z tego apokaliptycznego ognia.W tej poezji, jeœli dostrzegam rzeczywisty dramat, to polega on na tym, ¿e ten problem, tenobraz wlecze siê za nim „przez wszystkie miasta gdzie mieszka³eœ”, towarzyszy dorastaniu,Czes³aw Sobkowiak57

podró¿om, dojrzewaniu intelektualnemu, przemyœleniom i wyborom artystycznym, nie jest litylko wspomnieniem, ale nie zabliŸniaj¹c¹ siê ran¹, snem, wreszcie mitologicznym œwiatem,jedynym zapamiêtanym, bowiem „nie pamiêtasz / innego œwiata”. Nadal ci¹gle obecnym. I temuœwiatu, osadzonemu na trwa³e w g³êbi podmiotowego ja, poeta czuje siê zobowi¹zany daæodpowiedŸ. Zaprezentowane w zbiorze widzenie rzeczywistoœci œciœle - myœlê - funkcjonuje nastyku i w zwi¹zku z tym co bezpowrotnie zginê³o, tak to okreœlê. Rzecz jednak w tym, ¿e poetatraktuje to odniesienie jako sta³e. Zapamiêtany krajobraz nies³ychanie uwra¿liwi³ poznawczo.Wyzwala d¹¿enie do uchwycenia prawdy wolnej od mistyfikacji. T³o, na którym rozgrywa siêpoezja Andrzeja K. Waœkiewicza maksymalizuje potrzebê weryfikacji praw i prawd, i zjawisk,w których podmiot uczestniczy. W tym sensie, mo¿e na istnienie spojrzeæ jak na daj¹c¹ siê realizowaækoniecznoœæ i szansê zbudowania wszystkiego w zasadzie „od nowa” (zarazem jawi siê„obce” to miasto „gdzie siê urodzi³eœ”), a wiêc mo¿e równie¿ wyraziæ przekonanie: „zaprawdêjesteœ dzieckiem szczêœcia”, „jednak prze¿y³eœ”, wie, ¿e zosta³ mimo kataklizmu ocalony. Aletu pojawia siê dylemat, co ma z tego faktu dla podmiotu wynikaæ? Nie wiem, czy do koñca tos³uszne, ale „po takiej wiedzy” usilna, ca³oœciowa weryfikacja w³asnego podmiotowegodoœwiadczenia zapewne mo¿e jawiæ siê jako jedna z form „usprawiedliwienia”. Czyli w opisiew³asnej biografii ma sens u¿ycie formy, która gwarantuje wartoœæ nagiej prawdy. Tylko tak¹bowiem cechuje racja moralna. Ksi¹¿ka „sekwencje i inne doœwiadczenia dawne i nowe” ju¿ wtytule j¹ eksponuje. Nie prawda w ogóle, ale poznawanie we fragmentach. I owszem.Nieustannie takie siê ods³ania. To jednak tak¿e znak autorskiego dystansu. W oparciu o tenrodzaj dyskursu zbudowana jest ca³a ksi¹¿ka, wszystkie jej czêœci. Niektóre czêœci tego ogromnegozespo³u poematów-rozlewiska s¹ opatrzone tytu³ami, niektóre nie, na bie¿¹co funkcjonuj¹,jak beznamiêtna kamera, s¹ te¿ epifanicznymi b³yskami, refleksami symbolicznego wtajemniczenia,zapisami faktograficznymi, ale tak¿e wyposa¿onymi w fabu³ê opowieœciami, jak choæbypoematy - relacje z podró¿y do Chin: „s³ynny chiñski piêciopak” czy „plac tienanmen”. Toprawda, zamykaj¹ ksi¹¿kê. Mo¿e zapowiadaj¹ w tej poezji coœ nowego? Jednak zarazem staj¹siê pretekstem do przywo³ania dyskursu dotycz¹cego „idei która / zmieni³a œwiat”. To przejœcieod traumatyki do resentymentów ideologicznych na pewno musi byæ zauwa¿alne. Od zdania siêna cz¹stkowe opisanie œwiata, od konstatacji „obszarów niewiedzy”, potwierdzenia chaosui sprzecznoœci, negatywnych wreszcie zjawisk ¿ycia spo³ecznego, katastroficznoœci, w³asnegowyosobnienia ze œwiata, poczucia niemo¿noœci, niewiary w szansê poznania „wybawiaj¹cego”g³osu, samotnoœci („tyle spraw b³¹ka siê teraz samotnie”), obcoœci i zbêdnoœci, od swoistego³kaj¹cego rytmu, przejmuj¹cego dramatyzmem, „z trudem artyku³uj¹c s³owa”, co przek³ada siêna trud czytelniczy, przeszed³ Waœkiewicz do obserwacji „idei”, zaopatruj¹c j¹ w bardzo emocjonalnygest. Do rejestracji zmienionego oblicza dziejów, tam, w Chinach. Jeœli mnie zaciekawiata publikacja, to g³ównie ta pierwsza, trudniejsza; „doœwiadczenia dawne”, jej strona, pe³na skomplikowania,przemiennoœci gorzkich prze¿yæ, ciemnoœci doœwiadczeñ, paradoksów, popl¹tania,reminiscencji, powracaj¹cych motywów „widmowego miasta”, sennych widzeñ, ruin i poszukiwaniadoraŸnego sensu istnienia. Nie s³ynnoœæ „idei”. Która wysch³a z siebie samej. W sumie - poszukiwaniapodmiotowej to¿samoœci, bo d¹¿¹c do jej uchwycenia, choæ czyni to powœci¹gliwie,jednak najszerzej swój wewnêtrzny œwiat poeta ods³ania. Andrzej K. Waœkiewicz: Sekwencjei inne doœwiadczenia dawne i nowe, Toruñ 2005, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, s.110.Bez tytu³uRó¿nie siê dzieje, ¿e nie sposób sensownie o tym myœleæ. Rozpacz i nadzieja. A myœleæ trzeba,¿eby siê nie okaza³o, i¿ w pewnym momencie, na co relatywiœci chyba w koñcu zas³u¿¹,bêdziemy w Europie tañczyæ jak nam zagraj¹ fanatyczni islamiœci. Ju¿ ustêpujemy, ju¿ siê58

oimy, o swoich duchowych korzeniach otwarcie mówiæ. Có¿ to za logika, odstêpowaæ odw³asnych racji i gospodarstwa. A nu¿ kogoœ moglibyœmy uraziæ. Na przyk³ad tych z przedmieœæfrancuskich miast, którzy (kiedy piszê te s³owa) pal¹, niszcz¹ co tylko popadnie. Albo innychzaprawionych w zabijaniu. A oto dyktator Saddam, ociekaj¹cy krwi¹ tysiêcy ludzi, którzy ginêliw mêczarniach, wykrzykuje, pisze sobie na sali s¹dowej wiersz: „Lêk przed krokiemniepewnym odrzuæ.(...) Za pierwszym nastêpny okop” i media puszczaj¹ to dzie³o na ca³y œwiat.Jaka wyrozumia³oœæ i pob³a¿anie. Kiedy cierpia³ Jan Pawe³ II nie brakowa³o tych, co siênaigrawali z Jego mêki i choroby. No có¿, jakie to nieprzyzwoite, gorsz¹ce, nie na miejscu, bycierpienie, chorobê pokazywaæ œwiatu... Ku jego opamiêtaniu. Cynicznej, œwiatowej pysze,która ju¿ nie uznaje ¿adnej œwiêtoœci, nie przeszkadza nic, poza prób¹ rozró¿nienia Dobra i Z³a.DziewczynyStoj¹. Czasami jedna, czasami dwie, nieopodal stacji benzynowej, na chodniku. Szczuplutka,o drobnych rysach twarzy, w³osy czarne, mo¿e osiemnaœcie lat. Lolitka. Stoi prawie nieruchomo.Bia³e rajstopy. Torebkê i parasol ma w rêce. Jakiœ samochód podjecha³. Podesz³a nieœmia³o.Przywo³ana gestem mêskiej rêki. Szyba w drzwiach uchyli³a siê. Dziewczyna zgiêta wpó³, rozmawia.Jedna ma ma³e dziecko, które sama wychowuje, druga pieniêdzy potrzebuje na narkotyki.W samotne, czerwcowe popo³udnie.TomaszCzasami w t³umie staje przede mn¹. Patrzy mi w oczy. I mówi o poezji. Ty ¿yjesz tymw³aœnie duchem. Ja to wiem. Tomasz chce mi tak¿e uœwiadomiæ moje wyj¹tkowe miejsce. Alecofam siê, jak szybko tylko potrafiê przed wchodzeniem na wie¿ê, któr¹ sugeruje mi Tomasz,bo nie jest mi to do niczego potrzebne ani w mojej naturze. A poza tym, mój Bo¿e, wiem coœ natemat ograniczonoœci codziennych i tych niecodziennych usi³owañ. I wolê siê tej wiedzy trzymaæ.Widzê co dzieje siê z innymi. A ja? Ja upatrujê sens, ¿e siê tak niemodnie wyra¿ê, w stawianiukroków po ziemi, a przynajmniej nie za daleko od jej kamieni. Ile siê potknê, tyle wiemnaprawdê. Nie jest to luksusowe doœwiadczenie. Ale wa¿ne. Tomasz chyba myœli o tym samymco ja. Czyta poezjê niekiedy tak, ¿e siê j¹ s³yszy. To znaczy wie, ¿e kiedyœ znikniemy z tychwszystkich cierpliwie udeptywanych miejsc. Zostanie wiatr.Tanka-zdankaPrzyk³ad poezji W³adys³awa Klêpki pozwala obserwowaæ jak autentyczna fascynacja natur¹- obecnoœæ tegó¿ przyniós³ charakterystyczny pod tym wzglêdem tomik „Lato zimorodka” -splata siê ze zdeterminowanym poszukiwaniem formy, tak, by odda³a ona jego (autora) wszystkiespostrze¿enia, niezwyk³oœci i zmys³owoœci doœwiadczenia. Mo¿na s¹dziæ, ¿e poeta idziew³asn¹ drog¹. Przyjêtym za³o¿eniom i wyborom stara siê byæ bardzo wierny. Taka konsekwencjana pewno w ka¿dej praktyce twórczej siê liczy, jest wiêc warta docenienia. Warta tymwiêcej, ¿e nie s¹ to zainteresowania doraŸne. Na to wskazuje zbiór najnowszy „Za wiatrem zawod¹”, z³o¿ony z dwóch czêœci. W sk³ad jednej wchodz¹ haiku, drug¹ zaœ wype³niaj¹ piêciowersowetanka. Jak wiadomo, obie te formy s¹ mocno osadzone w tradycji japoñskiej poezjilirycznej. Wspó³czeœnie uprawiane by³y i nadal s¹ przez wielu ró¿nych poetów. Znajdujemy jeu Iwaszkiewicza, Grochowiaka, Mi³osza. Ich zalet¹ na pewno jest zwiêz³oœæ. Jednak ¿adenCzes³aw Sobkowiak59

z tych poetów nie ograniczy³ swej poezji do tych g³ównie form. Stanowi¹ one w palecie twórczychmo¿liwoœci jedn¹ z form artystycznego popisu. Natomiast u Klêpki sk³adaj¹ siê chyba nag³ówny trop poetycki. Ta fascynacja trwa u niego od kilku ju¿ lat. Myœlê, ¿e lubuski autor bardzomocno doceni³ w haiku mo¿liwoœæ wyra¿enia wielu wra¿eñ i doznañ przy pomocy kilku zaledwies³ów. Jakby doszed³ do wniosku, ¿e przy niewielkim wysi³ku warsztatowym efektem mo¿e ju¿byæ poezja. Taka perspektywa zapewne bardzo poci¹ga. Nie wdawanie siê w szeroki opis,wyszukane metafory, precyzyjne rozpoznawanie rzeczywistoœci spo³ecznej, ale skupienie siêg³ównie na zarysie, na szkicu jakiegoœ obrazu, który poprzez zestawienie z innym sprawia, ¿e aktywnieoddzia³ywuj¹ na siebie. Ta zwiêz³oœæ formalna, stanowi podstawê obfitej wieloznacznoœci.W³adys³aw Klêpka tak to okreœla we wstêpie: „szkicowa notatka wra¿eñ, b³ysk œwiadomoœci dajezarys obrazu, reszta jest refleksyjnym dopowiedzeniem odbiorcy. Zawsze w czasie teraŸniejszymwystêpuje konkret, rzecz realna, namacalny szczegó³ i ulotna chwila zatrzymana w biegu.” A wiêcforma poetycka stara siê sprostaæ potokowi zdarzeñ, zjawisk, b³ysków œwiadomoœci i podmiotowejegzystencji. Sugeruj¹c zawsze ich momentalne trwanie, najczêœciej to¿same z procesem pisaniai tworzenia. To¿same z rytmem egzystencji. Nie ukrywam, ¿e ceniê tê mo¿liwoœæ jak¹ daje haiku.Wobec wspó³czesnej nadprodukcji s³ów, tkwi¹ca w nim powœci¹gliwoœæ, jest zapewne krokiemw dobr¹ stronê. Tak¿e wspó³czesny czytelnik lubi¹cy mieæ woln¹ wolê w odkrywaniu znaczenia,ceni¹cy nastawienie kontemplacyjne, mo¿e uznaæ, i¿ taki rodzaj utworów jest mu pomocnyw docieraniu do treœci jego indywidualnego wnêtrza. Zdajê sobie sprawê, ¿e tradycyjne japoñskieregu³y haiku, jak i tanka, trzeba respektowaæ, bowiem zawsze to bêd¹ trzy lub piêæ wersów, tegozmieniaæ dowolnie nie mo¿na, ale wspó³czeœnie swobodnie zdaj¹ siê byæ respektowane wszystkieinne wymogi. Dzisiaj haiku odœwie¿a i wzbogaca warsztat artystyczny ka¿dego poety. Jakby niepatrzeæ stanowi pewne wyzwanie zwiêz³oœæ, która jawi siê niezwykle atrakcyjnie. Ale, o czymrównie¿ warto pamiêtaæ, zawiera te¿ w sobie pu³apkê. Stanowi j¹ mo¿liwoœæ ³atwej powierzchownoœci,która ukrywaæ mo¿e brak g³êbszych umiejêtnoœci twórczych. Dlatego o znaczeniuokreœlonego poety winny œwiadczyæ tak¿e inne formy wyrazu. Albo wychodzenie od haiku doinnych form artystycznych, które egzemplifikuj¹ odkrywcze nastawienie do rzeczywistoœci.Natomiast, gdy czytam na przyk³ad tanka „Akrostych oniryczny” czy inne, to ulegam nieodpartemuwra¿eniu, ¿e s¹ to po prostu krótkie zdanka i mog³yby tak¿e funkcjonowaæ w innym uk³adziewersyfikacyjnym, bez szkody dla ich wymowy. W wyborze haiku jak i tanka dla Klêpki chybanajwa¿niejsze jest to, ¿e formy te ustanawiaj¹ pomiêdzy autorem i œwiatem pewien stan równowagi.Ta równowaga emanuje stanem duchowego napiêcia. Które uruchamia wra¿liwoœæ na wszystkoco autora otacza. W haiku Klêpka jest g³ównie obserwatorem natury, ca³kiem jak ornitolog,który czêsto gêsto zagl¹da w podzielonogórskie lasy i na ³¹ki: „gdera gdzieœ derkacz”, „s³ucha koncertuwilgi / ¿ó³todziób wróbel”, „wrzask sp³oszonej wilgi / w miêkki mech pada” itd., itp. Muszêprzyznaæ, ¿e to zawê¿enie „ornitologiczne” nie jest mocn¹ stron¹ autora. A szkoda. Przyda³oby siêwiêcej refleksji. Zdecydowanie wiêcej. Szersze tematycznie s¹ natomiast pomieszczone w zbiorkutanka. Dowiadujemy siê ju¿ sporo o uczuciach, sferze myœli samego autora, jego ludzkichdoœwiadczeniach. Jeœli s¹ obrazy, to czêœciej ujmowane panoramicznie: „P³yn¹ce wzgórza - / wieœw faluj¹cym zbo¿u”, „Pod kocem nocy / tysiêcznej i tej jednej / ukryjmy siebie.” W moim przekonaniuw tego typu tekstach, zreszt¹ opatrywanych tytu³ami, Klêpka artystycznie i duchowo siêistotniej spe³nia. A o to w sztuce tak¿e chodzi.W³adys³aw Klêpka, Za wiatrem za wod¹, Zielona Góra-Legnica 2005, s.160.MarekS³yszê dzwonek u drzwi. Otwieram, patrzê. Stoi Marek z koszykiem ró¿nego gatunku grzybów- jeden maœlak, czarne ³ebki, dwa prawdziwki i sporo zielonek. No có¿, patrzê na Marka60

odzianego w swój wêdrowniczy, wytarty, zestarza³y p³aszcz i wiem, ¿e jestem zobowi¹zany têgarœæ leœnych owoców nabyæ. Nawet nie pytam, ile za to trzeba, gdy¿ Marek widz¹c mojewahanie, ustala tê kwestiê jasno: - Panie Czes³awie, ile ³aska. A to w zwi¹zku z tym, ¿e lubiêgrzyby. A Marek piwo.S³ynne rzeczyKropla wody jest s³ynna. Ksiêgi, które o niej napisano wype³niaj¹ wszystkie biblioteki œwiata.Podobnie jest z kropl¹ potu. Wylewali j¹ niewolnicy wznosz¹cy nieœmiertelne budowle napiaskach pustyni. Wspó³czeœni niewolnicy tak¿e. Niedaleko st¹d droga do kropel krwi wystêpuj¹cychna czo³o Ukrzy¿owanego na Golgocie. Wiatr, niebo, chmury, trawa przykrywaszczelnie wszystkie rzeczy, co nam siê wydawa³y i wydaj¹ wielkie i wa¿ne. Z ich powodu staralisiê i staraj¹, zawsze tak samo gorliwie, wszelkiej maœci no¿ownicy lub nieznani sprawcy. A toona, trawa, jest wa¿na. S³ynna. Roœnie, ¿eby mog³a po ludzku wygl¹daæ ziemia. S³ynna trawa.Poeci z GorzowaW tej szarzyŸnie œwiata (mam w¹tpliwoœci czy s³uszne to okreœlenie) czytam (bo przysz³y)wiersze m³ode i starsze, które upewniaj¹ mnie w przekonaniu a¿ do bólu trywialnym, ¿e wbrewtemu, co siê wokó³ dzieje lub nie dzieje, wszystko zale¿y od tego, co siê potrafi samym sob¹zobaczyæ. I jak. I okazuje siê, ¿e zawsze coœ mo¿na zauwa¿yæ. Wiêc nie jest a¿ tak Ÿle, jak siêczêsto opowiada o tym co mo¿e s³owo.W ¯aganiu pisz¹Poezja umar³a a zarazem ma siê ca³kiem dobrze w swoim „¿yciu po ¿yciu”, jak chyba nigdydo tej pory. Jeœli wzi¹æ pod uwagê jak szerokie zastêpy poetów daj¹ o sobie znaæ, to mo¿na siêzdumieæ. W Polsce pisz¹ niemal wszyscy, wszyscy przy tym pretenduj¹ do miana poetów: pierwszoklasiœci,licealiœci, studenci czy rzesze starszych, na emeryturze najczêœciej, pañ i panów.Trzeba przyznaæ, ¿e z uprawianiem poezji i jej publikacj¹ nadal ³¹czy siê, zw³aszcza na powiatowejprowincji, jakiœ rodzaj nobilitacji. Dotyczy ona osoby lub miejscowoœci, w której poetalub poetka mieszka. Na presti¿u zyskuje na przyk³ad Stary Kisielin b¹dŸ Droniki. Bo w StarymKisielinie Kulikowska, a w Dronikach Œmigielski. Jeszcze zupe³nie niedawno byliœmy œwiadkamiwzrostu presi¿u, który spotka³ ¯ary za spraw¹ doœæ intensywnie rozwijaj¹cego siê tamœrodowiska literackiego, z Werstlerem, Rozwadowsk¹-Bar i Baworowsk¹ na czele. To samoby³o z Lubskiem, w którym w sferze poetyckiego s³owa coœ nagle drgnê³o. I oto wysypali siêm³odzi poeci, miêdzy innymi spod skrzyde³ pani Zofii Zawiœlak. Na moment zrobi³o siê o nichg³oœno. Podobnie rzecz w ubieg³ym roku wygl¹da³a w Kroœnie, które w poetów nigdy do tejpory nie obfitowa³o. Równie¿ tego rodzaju przygodê, jednak sporo lat temu, prze¿y³ Œwiebodzinza spraw¹ zmar³ego ju¿ Gustawa A. £apszyñskiego. Niestety. Tak¿e do Sulechowa zawita³apoezja. Obecnie do pejza¿u lokalnych ambicji do³¹czy³ ¯agañ, gdzie ukaza³ siê literacki zbiór„Gorzki oddech. ¯agañ literacki”, prezentuj¹cy miejscowe dokonania w poezji, prozie ale ieseju, pod redakcj¹ Waldemara Raka. Okazuje siê jednak, ¿e ¯agañ pustyni¹ literack¹ wprzesz³oœci nie by³ i obecnie te¿ nie jest. Œrodowisko jest ma³e pod ka¿dym wzglêdem, ale jednak.Jak czytamy w przedmowie „S³owem”: „¯agañskimi ulicami na prze³omie XVIII i XIXwieku chadzali poeci Carl Weislog i Johann F. Schink, w po³owie ubieg³ego wieku ¿y³aCzes³aw Sobkowiak61

i tworzy³a tu Bronis³awa Wajs-Papusza, dwadzieœcia lat póŸniej autor wielu ksi¹¿ek prozy Pawe³Wiktorski, a w latach osiemdziesi¹tych Janina Utracka i Stanis³aw M. Drygalski tworzyliw œrodowisku wojskowym grupê literack¹ „Tematy” itd. „Gorzki oddech” jest jednak pierwsz¹pozycj¹ zbieraj¹c¹ dokonania autorów obecnie tu pisz¹cych i mieszkaj¹cych b¹dŸ tych, którzy ztym miastem, s³yn¹cym z ¿agañskiego Zamku i wojskowych koszar, maj¹ sta³y kontakt, jakzw³aszcza bardzo ciekawa, utalentowana rosyjska poetka, Nadie¿da Myszlennik z Omska, któraze wzglêdów rodzinnych zamieszka³a w Borowem, a obecnie jej wiersze w³aœnie w przek³adzieWaldemara Raka zosta³y opublikowane w tym prezentacyjnym druku zwartym. Z czego wypadasiê tylko cieszyæ. Bardzo piêkne s¹ niektóre z jej wierszy. A poza tym z omawianej ksi¹¿kidowiedzieæ siê mo¿na, ¿e obecnie ulicami ¯agania chadzaj¹: Janina Utracka, posiadaj¹ca wiêkszyju¿ dorobek, Edward Derylak daj¹cy siê tu poznaæ jako prozaik, Danuta Bachórz, DariuszKwiatkowski, Jerzy Wilanowski, Waldemar Rak oraz debiutanci - Bronis³awa Kempiñska,Leokadia Kondratowicz, Wojciech Raj, Wies³awa Siekierska i Zofia Zawadzka, Bartosz Feligai Ewelina Staliœ. S¹dzê, ¿e taki obraz mo¿na uznaæ za reprezentatywny. Mo¿liwoœci poszczególnychautorów s¹ ró¿ne. W formie klasyczni b¹dŸ nowoczeœni, w tematyce wspó³czeœni,odwo³uj¹cy siê do Boga, mi³oœci lub spraw codziennych albo te¿ wspominaj¹cy kresowepejza¿e. Myœlê, ¿e na tym etapie inaczej byæ nie mog³o. Moim zdaniem bardzo oryginalne treœciowoi formalnie s¹ krótkie teksty Waldemara Raka, który równie¿ jest autorem eseju o Papuszypt. „¯agañskie lata Papuszy, albo dzieje mi³oœci zziêbniêtej”, cygañskiej poetce, w po³owieubieg³ego wieku zwi¹zanej z ¯aganiem. Na uwagê te¿ zas³uguj¹, prze³o¿one z rosyjskiego, nostalgiczne,pe³ne pragnienia mi³oœci i têsknoty wiersze wspomnianej wy¿ej Nadie¿dyMyszlennik. Jakby nie patrzeæ, tê zaledwie 64 strony licz¹c¹ ksi¹¿kê nie zaliczy³bym do marginalnychlub jak napisa³ Cz. Markiewicz, w znacznej czêœci „piœmiennicz¹”. Myœlê, ¿e terazwszystko bêdzie zale¿eæ od rozwoju poszczególnych autorów. Ich talentu i ambicji. Genius Locitego miejsca jest wspania³y - Talleyrand, Kepler, Stendhal. Mo¿e bêdzie motywowa³ do krystalizacjiœwiadomoœci. Oby! Nie mia³aby ta ksi¹¿ka swoistego kolorytu, gdyby nie licznie tu prezentowanerysunki autorstwa osiad³ego w ¯aganiu artysty pochodzenia greckiego PanagiotisaKaragiorgisa. Jest przez to ten zbiór o wiele ciekawszy.Gorzki oddech: ¯agañ literacki, red. Waldemar Rak, ¯agañ 2004, s. 64.Koniec paŸdziernikaPrzyjechali przed po³udniem - Kazik Skorupski i Gienek Pawlak. Do mnie do Zawady, naprowincjê. Kazik ma g³owê pe³n¹ teatru. Pojedzie do Ameryki w grudniu, w zwi¹zku ze spektaklemi wyk³adem o Marii Curie-Sk³odowskiej. A¿ mu zazdroszczê. W zasadzie niepowinienem, bo umieæ emigrantowi jakoœ sobie radziæ we Francji, to jednak szczêœcie. Mamwra¿enie, ¿e jest jednak zmêczony, zapracowany. Gienek pamiêta mnie z „ITD” we Wroc³awiu.Studiowa³ historiê sztuki, któr¹ ukoñczy³ na Sorbonie. Tym bardziej mo¿e cieszyæ, ¿e podobaj¹mu siê obrazki na szkle malowane, które wisz¹ w moim pokoju. Kiedyœ namalowa³ na œcianienaszego akademika fresk „in Arcadia ego”. Wiele ju¿ lat mieszka w Wysokich Pirenejach, tampracuje w lokalnym muzeum, 12 kilometrów od Lourdes. Stamt¹d mam dwa piêkne pawie pióra,które zdobi¹ okno mojego pokoju. Jego biuro jest usytuowane na wie¿y z widokiem na Góry.Obeszliœmy dom, popatrzyliœmy na jesienne zielsko, wypaliliœmy po papierosie. GienekwyraŸnie polubi³ moje trzy ma³e kotki, które raz po raz g³aszcze. Pstryknêliœmy sobie zdjêcia.Ktoœ zauwa¿y³ nad naszymi g³owami pogodne niebo. Zrobi³em jajecznicê à la Niesio³owski,jemy i przypominamy jakieœ drobiazgi z przesz³oœci. I tylko tyle.62

U¿ywanawi¹zanka œlubnaRuth DonnerDer gebrauchteBrautstraussRuth DonnerBy³ rok 1943, œrodek wojny , a my chcieliœmysiê pobraæ. Moja mama kupi³a gdzieœokazyjnie b³yszcz¹cy materia³ w kolorzetruskawki. Znajoma uszy³a mi z tego materia³u³adn¹ sukienkê. Mój m¹¿, wówczasstarszy mat marynarki wojennej wyst¹pi³ wgranatowym uniformie.. Ale co ze œlubn¹wi¹zank¹?W ca³ej Zielonej Górze (Grünberg) nieby³o ¿adnych kwiatów. Szukaliœmy w kwiaciarniachi ogrodnictwach, by³o ju¿ za póŸno,a do tego jeszcze z powodu wojny wolno by³ouprawiaæ tylko owoce i warzywa. Nie by³o poprostu ¿adnych kwiatów. A ja nie chcia³am iœædo œlubu bez kwiatów!Jedna z kwiaciarek poradzi³a mi, ¿ebywzi¹æ ma³¹ g³ówkê kapusty i na niej poprzyczepiaæsztuczne kwiaty z bibu³ki w stylu biedermeier,kapusta by³aby niewidoczna... Pojakimœ czasie kwiaciarka przypomnia³a sobie,¿e przed dziesiêcioma dniami inna parastanê³a na œlubnym kobiercu. Dla nich przygotowa³awi¹zankê z ostatnich prawdziwychkwiatów w Zielonej Górze. By³o to szeœæró¿owych chryzantem.I tak poprosi³a nas, aby zajœæ do niej nazajutrz,ona w miêdzyczasie pojedzie donowo¿eñców zobaczyæ czy te kwiaty „jeszczestoj¹”. Trzy z nich by³y ca³kiem dobre, m³odapara by³a pe³na zrozumienia, gotowaodsprzedaæ je za pó³ ceny. Otrzymaliœmy jepo po³udniu.I tak pobraliœmy siê z „u¿ywanymi kwiatami”9. paŸdziernika 1943 roku, w zielonogórskimratuszu. Zdjêcie z tej uroczystoœciwisi u mnie na œcianie, widaæ na nimwi¹zankê. Podczas mojej ostatniej wizytyw Zielonej Górze, w maju 2001 roku opowiedzia³amo moich perypetiach z wi¹zank¹w ratuszu. Byliœmy tam przyjmowani przezEs war 1943, als mitten im Krieg, als meinMann und ich in Grünberg (Zielona Góra)heiraten wollten. Fümein Hochzeitskleid konntemeine Mutter unter der Hand einenglänzenden, erdbeerfarbenen Stoff auftreiben.Eine Bekannte nahte mir daraus ein hübsches,knielanges Kleid. Mein Mann, der damalsGefreiter bei der Kriegsmarine war, ging inblauer Dienstuniform. Aber der Hochzeitsstrauss?In der ganzen Stadt waren einfach keineBlumen aufzutreiben. Wir ersuchten es nsämtlichen Blumenladen und Gärtnereien,doch es war bereits zu spät im Jahr undausserdem aufgrund des Krieges nur nochObst und Gemüse angebaut werden. Es wareinfach nichts zu bekommen. Ganz ohneBlumen aber wollte ich nicht heiraten!Da meinte eine Blumenhändlerin, in derNot sollten wir einfach kleinen Kohlkopfnehmen und darauf nach Biedermeierart künstlicheBlumen aus Kreppapier stecken, sodass der Kohlkopf nicht mehr zu sehen wäre.Doch dann hatte die gute Frau eine Eingebung:Sie erinnerte sich an ein anderes Paar,das sich 10 Tage zuvor das Jawort gegebenhatte. Für diese hatte die Blumenfrau die letzenechten Blumen in ganz Grünberg aufgetrieben:Sechs Stiele pinkfarbener Chrysantemen.Und so bat sie uns am Nachmittagnochmals vorbeizukommen, sie würde in derZwischenzeit zu dem frischvermählten Paarfahren und gucken, „ob die Blumen noch stehen”.Drei Chrysanthemen blühten tatsächlichnoch, das junge Paar hatte Mitleid und warbereit, sie noch zum halben Preis wiederzurückzugeben. Am Nachmittag dann wurdensie an uns weiterverkaufl.Mit diesen, gebrauchten Blumen” bin ichdann am 9. Oktober 1943 im GrünbergerRuth Donner63

Rathaus getraut worden. Ein Foto davonhängt noch heute bei mir an der WandBrautstrauss inklusive.Bei meinem letzten Besuch in Grünbergim Mai dieses Jahres (2001) habe ich meineGeschichte von dem „Brautstrauss mit Hindernissen”im Rathaus von Rathaus vonGrünberg erzählt. Wir waren dort von der polnischenStadträtin eingeladen und wurdennach besonderen Erlebnissen und Erinnerungenaus unserer alten Heimat gefragt.Einige Tage später war unsere Gruppe imGrünberger Heimatmuseum. Als alle wiederherauskamen, stand plõtzlich unsere Dolmetscherinim festlichen langen Kleid an der Türund fragte nach mir. In der Hand hielt sieeinen Strauss mit weissen Nelken in Biedermeierartgebunden.Es war für mich, als„Ersatz für meinen nur gebrauchtenStrauss1943! Ich war zu Tränen gerüNicht nur wegender wunderschönen Blumen, sondern auchwegen dieser grossartigen, menschlichen Gestedeutsch-polnischer Freundchaft! Danke!radn¹. Pytano o nasze wspomnienia zwi¹zaneze star¹ ojczyzn¹.Kilka dni póŸniej nasza grupa by³a w muzeumw Zielonej Górze. Gdy wychodziliœmystamt¹d stanê³a przed nami w drzwiach naszat³umaczka w d³ugiej eleganckiej sukni i zapyta³ao mnie. W rêku trzyma³a wi¹zankêz bia³ych goŸdzików w stylu biedermeier.By³a przeznaczona dla mnie jako rekompensataza moj¹ u¿ywana wi¹zankê 1943.Wzruszy³am siê do ³ez. Nie tylko z powodupiêknych kwiatów, lecz z powoduwspania³ego gestu, ludzkiego gestu polskoniemieckiejprzyjaŸni. Dziêkujê!T³umaczenieBarbara Krzeszewska-Zmyœlony64

OfertaRafa³ KlanZastanawiam siê kto mo¿e dzwoniæ o tak wczesnej porze. Kto mo¿e dzwoniæ pod nasznumer? Do nas? Bezrobotnych? Kiedy cz³owiek pracuje, to siê rozumie. Zawsze ktoœ przekrêci.Z zak³adu na przyk³ad. A to przyjdŸ dzisiaj wczeœniej. A to przygotuj siê, ¿e zostaniesz d³u¿ej.Musimy œci¹gn¹æ ciê z urlopu. To ty wakacje spêdzasz w domu? No, to tym bardziej wsiadaj narower i przyje¿d¿aj. I tak w kó³ko. A¿ do ostatniej rozmowy, kiedy us³ysza³em od tych z pierwszejzmiany, ¿e otrzymali wypowiedzenia. No, ¿e to prawda, o tej likwidacji zak³adu. Wszystkoprawda. PóŸniej ju¿ nie mia³ kto dzwoniæ. Mówi¹, ¿e to znaki czasu.S³yszê, jak hucz¹cy telefon milknie i Ada, moja ¿ona, zagaduje do s³uchawki.– Nie, nie. Nie szkodzi. Naprawdê! – przekonuje kogoœ – Nie spa³am. Rafa³ jeszcze œpi, alezaraz bêdê go budziæ, bo wiesz, on dzisiaj... (...) Tak! Tak! Dzisiaj jest w³aœnie ten dzieñ. (...)¯ebyœ wiedzia³a! (...) Tak! By³ w mieœcie eL, ale niczego nie znalaz³. (...) Tak, w Gie te¿. (...)To prawda – wzdycha – trudno coœ znaleŸæ, ale mamy nadziejê, ¿e dzisiaj wszystko odmieni siê.Dzisiaj znajdzie. Co ja gadam: znajdzie! On w³aœnie nie znajdzie! To jego znajd¹! (...) Tak!Przecie¿ napisali. Niech pan przyjdzie, rozumiesz, o tej i o tej godzinie w zwi¹zku z ofert¹ pracy.Podpisano: jakiœ zastêpca czy ktoœ podobny. No! To jak ja mogê mówiæ, ¿e znajdzie, kiedy onipierwsi zrobili krok. Nie? Znaczy ten mój Rafa³ nie taki g³upi. (...) Martwi³am siê, kiedy takchodzi³ za t¹ prac¹ i chodzi³ i nic znaleŸæ nie móg³. (...) Tak, ale myœla³am, ¿e jak ktoœ tak chodzi,rozumiesz, miesi¹cami, to wreszcie natrafi na swego. Wiesz, swój swego rozpozna i pracê,wiesz, zaoferuje. (...) No tak, mo¿e i masz racjê. Mo¿e rzeczywiœcie, ktoœ doceni³, ¿e on takchodzi i teraz chc¹ z nim obgadaæ pewne sprawy. Co do warunków zatrudnienia na przyk³ad.Nie? (...) No dobra! (...) To do zobaczenia. (...) Jak tylko coœ bêdzie tego, to zaraz przekrêcê. (...)Dobrze! Jak wróci. (...) Czeœæ.– Kto dzwoni³? – wo³am z pokoju.– Nie œpisz ju¿? Telefon ciê rozbudzi³? Lidka. Lidka dzwoni³a – odpowiada na pytanie –chodŸ! Œniadanie ju¿ gotowe.Wyskakujê z ³ó¿ka. Ubieram koszulki, swetry, skarpety. A wszystko specjalnie dobrane naokolicznoœæ umówionego spotkania w Powiatowym Urzêdzie Pracy. W kuchni Ada wita mnieszerokim uœmiechem.– Czyta³am ten wiersz, który wczoraj – chyba w nocy? – napisa³eœ.– Ach! Wiersz! – przypominam sobie.Wracam do pokoju i biorê do r¹k zapisan¹ kartkê papieru.– Przeczytaj mi Rafciu! – krzyczy Ada z kuchni – Lubiê jak czytasz! Ty mój Michale¯ebrowski!Z powrotem wiêc do kuchni. Siadam na taborecie i nim przyst¹piê do konsumpcji czytam.Panie!– ,,Panie” w znaczeniu – pracodawco! – pozwalam sobie na krótki komentarz.Panie!Daj! Daj pieni¹dza!Choæ jeden pieni¹dz!Z³otówkê! Daj trochu!Rafa³ Klan65

Trochu, co?! Jestem chory!Zziêbniêty! Biedny! Przemoczony!Nie jad³em od ... kto to mo¿e wiedzieæ!Wspomó¿! Biednego Polaka!Ziomek jestem twój, nie bujam.Mam zielone oczy, to kolor drzwiczek zestawu kuchennego.I czêsto przekrwione bia³ka, to kolor tapet w kuchni.Bia³e by³y kiedyœ.Rozumiesz o czym mówiê?Koniec. W tej chwili, do kuchni, zaspanym krokiem wkracza dwuletni ch³opiec. Nasz syn.Mateusz. Ada sadza go sobie na kolana.– Tatuœ napisa³ piêkny wiersz? Wiesz? – pyta ch³opca.Mateusz zdaje siê kiwaæ g³ow¹.Godzina ósma. Dok³adnie, piêtnaœcie minut po ósmej. Œniadanie! Jestem oddalony odspotkania z, byæ mo¿e, przysz³ym pracodawc¹ o siedemdziesi¹t cztery minuty. O siedemdziesi¹tcztery siorbniêcia, siedemdziesi¹t cztery umiarkowane kêsy chleba.Wiêc chleb, d¿em, siedemdziesi¹ta czwarta szklanka mleka i p³atków owsianych. Wystaj¹ceprzednie zêby, piegi i worki pod oczami. Zgarbiona sylwetka, taki znak zapytania. Atmosferaposzukiwania odpowiedniej stacji radiowej odpowiada zaburzeniom moich myœli. Cicho, cicho,cichutko. Nic nie zrobi¹, nie skalecz¹. – Wykastruj¹?! – No co ty! – No to bêdê przynajmniej pospotkaniu, gorzej – w trakcie – bêdê, jak kastrat. Spokojnie. Spokojnie.Wdech przez nos. Dobrze. Powietrze dociera – krew transportuje, myœl nie przeszkadza – domiejsc najboleœniej spiêtych. To miêœnie twarzy. Wydech. Usta uk³adaj¹ siê w rurkê. Spokojnie.Wdech. Skupiasz siê na tych miejscach... i tak dalej.Siedemdziesi¹t cztery westchnienia i siedemdziesi¹t cztery próby uciszenia dzieci.– Mateuszku?!!! Cœœœœ.... Wiesz gdzie dzisiaj tatuœ idzie? Do? Do? Do u? urzê? do urzêdu!!!Urzêdu pra? pra? pracy!!! I mo¿e tatuœ otrzyma co? Pra? no? Pra? Pra? Pracê!!! I znowu bêdzieprzynosi³ do domku co? Pie? Pieni¹? Pieni¹? Pieni¹¿ki!!! Och ty mój ma³y gamoniu! Wiêc terazb¹dŸ cichutko, tak? Ju¿ cichutko. Bo tatuœ denerwuje siê przed spotkaniem. Wiesz? No chodŸ,zobaczymy co robi Gabrysia w pokoju. Pewnie jeszcze œpi.Kiedy zak³adam wiosenne obuwie i kwietniow¹, zamszow¹ kurtk¹ Ada z dzieciêcego pokojurzuca pytanie.– Denerwujesz siê?– Trochê. – odpowiadam.– Myœlisz, ¿e co to bêdzie? Coœ ciekawego? Ciekawa propozycja?– Nie wiem! Sk¹d mam wiedzieæ?!Wychodzê. Ulice rodzinnego miasteczka pl¹cz¹ siê pod nogami kiedy maszerujê niepewniei wzdrygam siê na myœl o niewiadomej. Wiem, jak mówi¹ starsi ludzie, bêdzie co ma byæ i nicna to nie poradzê. Wiem równie¿, jak mawiaj¹ inni ludzie, ¿e bêdzie jak Bóg chce i tego bracie...,no! tego bracie nie przeskoczysz. Wiêc po prostu idê i lewym, bezrobotnym profilemnaœwietlam szare mury, kolorowe wystawy, bramy, drzwi, drzewa.W koñcu jestem na miejscu. Po stopniach do budynku.Pukam. Za biurkiem siedzi kobieta, pochylona nad plikiem kartek, poprawia na nosie okulary.– Pan Kl.? Pan by³ umówiony?– Na dziewi¹t¹ trzydzieœci!– Pokój numer siedemdziesi¹t cztery! – wraca do pierwotnej pozycji, do stosu d³ugopisówbez wk³adów, mruczy sobie pod nosem radiow¹ melodiê.66

Stawiam krok do ty³u, naciskam klamkê, odpycham oszklone drzwi i naraz,niespodziewanie, s³yszê jeszcze g³os kobiety:– Niech pan zaczeka! – odrywa wzrok od papierów i przybieraj¹c na twarzy wyraz pe³negoprzekonania mówi – Dzisiaj pana ¿ycie odmieni siê, nabierze kolorów, g³owa do góry. Tylkoniczego siê nie baæ!Do pomieszczenia numer siedemdziesi¹t cztery. Ten sam korytarz, ten sam kolor nak³adanyprzez bezrobotnych malarzy na krzywe œciany. Te same uschniête kwiaty w pomarañczowychdoniczkach. Pusto, do samych drzwi pusto. Pukam i wchodzê.– O! Dzieñ dobry! Kto do nas przyszed³? – Od samego progu mê¿czyzna za biurkiemzaskakuje pytaniem. – Proszê – mówi – niech pan usi¹dzie. Proszê siê nie denerwowaæ, my tutaj,proszê pana, nikomu krzywdy nie wyrz¹dzimy. Mo¿e pan byæ o to spokojny.Na ka¿de us³yszane s³owo reagujê skiniêciem g³owy i zmierzam w kierunku krzes³a. Siadam.Obok mê¿czyzny, który do mnie mówi, siedzi drugi, tyle tylko, ¿e milczy. Zwieszona g³owa.Zdaje siê zainteresowany czym innym.– Wiemy, podejrzewamy, jednym s³owem rozumiemy. – mê¿czyzna nie ustawa³ – Pañskiesamopoczucie, mo¿e nawet lekkie zawstydzenie, nie jest nam obce. Ka¿dy z nas to przechodzi³,niech mi pan wierzy. Nowa sytuacja! Nowi ludzie! Dlatego chcemy dope³niæ wszelkich starañ,¿eby nasz rozmówca, proszê pana, czu³ siê swobodnie i nie by³ niczym skrêpowany. Niedzia³amy, ³askawy panie, jak inne towarzystwa ubezpieczeniowe, które próbuj¹ cz³owiekazagadaæ i nie dopuœciæ do s³owa. O nie! Proszê pana! A je¿eli ju¿ w pewnym sensie wyda³o siêkogo reprezentujemy, to przejdŸmy do szczegó³ów. Czy jest pan gotowy? RozluŸniony?Ochotny?– Tak – odpowiadam – tak. Jestem, jestem.– Dobrze – mê¿czyzna zaciera rêce – dobrze. Musi pan wiedzieæ, ¿e ca³a proceduraprzes³uchania nie bêdzie trwaæ d³u¿ej ni¿ piêæ do dziesiêciu minut. Zadam teraz panu kilkapytañ, a pan niech odpowie zgodnie z pañskim sumieniem. Ju¿? Mogê zaczynaæ?Uœmiecham siê, co ma oznaczaæ, ¿e moje przygotowanie za chwilê osi¹gnie punkt kulminacyjny.Wykrzywiam wiêc usta i mój rozmówca, mê¿czyzna w garniturze ze znaczkiem w klapie,przyjaŸnie mru¿y oczy. Wyci¹ga g³adk¹ kartkê, k³adzie j¹ przed sob¹ i przez chwilê zagl¹da mig³êboko w oczy.– Dobrze – mówi. – Proszê nam powiedzieæ czy chce pan podj¹æ ciekaw¹ pracê?– Tak. – mówiê uroczyœcie.– A czy chcia³by pan du¿o zarobiæ?– Tak!– A ile dok³adnie?– Wystarczy, ¿e dostanê tyle ile zarabia³em w poprzedniej pracy.– Doskonale! Naprawdê idzie panu jak po maœle. Jeszcze kilka pytañ, niech pan tylkowytrzyma, a podejrzewam, ¿e wszystko... naprawdê..., no nie wiem jak to powiedzieæ...A zreszt¹, zaraz wszystko siê wyjaœni, tylko kilka pytañ. Niech wiêc pan bêdzie ³askawpowiedzieæ czy gotów jest pan podj¹æ pracê od dzisiaj?– Tak!– A czy chcia³by pan sam sobie byæ szefem?– Tak!– Jeszcze tylko jedno pytanie.– Taaak?– Pana imiê i nazwisko?– Rafa³ Kl.Na twarzy pytaj¹cego rozlewa siê szeroki uœmiech. K¹ciki ust radoœnie drgaj¹ i wysy³aj¹ domnie pozytywne fluidy.Rafa³ Klan67

68– Brawo! – krzyczy, co wydaje mi siê lekk¹ przesad¹ – Brawo! Proszê niech pan wstaniei podejdzie tutaj. Tutaj, tutaj. Do mnie. I niech pan spojrzy na kartkê, która le¿y przede mn¹.Proszê siê nie krêpowaæ.Podchodzê i zagl¹dam mê¿czyŸnie przez ramiê. Na bia³ej kartce, w kolumnie, widzê wypisanes³owa: tak, tak, tak, tak, tak, tak, Rafa³ Kl.– Czy pan wie co to znaczy? – s³yszê pytanie.– No, nie za bardzo. No nie wiem.– Proszê pana! Przede wszystkim gratulujê! Pan jest urodzonym szczêœciarzem! Czy ktoœ ju¿to panu mówi³? Pan jest po prostu Jack Nicholson, Meryl Streep, pan jest po prostu urodzonyw czepku! Czy pan wie, ¿e jest pan pierwszym w tym dniu, który na szeœæ pytañ odpowiedzia³pozytywnie. Nikt! Nikt, poza panem, nie zdo³a³... w takim wymiarze... bez zaj¹kniêcia... bezzawahania... Proszê pana! Proszê pana! Czy pan rozumie, co to dla pana oznacza?– No jeszcze nie. – mówiê zgodnie z prawd¹.– No to niech pan zrozumie, ¿e przeszed³ pan do ostatniego etapu kwalifikacyjnego i je¿eliodpowie pan – obiecujê, ¿e to ju¿ ostatnie pytanie – zgodnie z prawd¹, pozostanie mi tylkoz³o¿yæ na pañskie rêce gratulacje i przyj¹æ pana w poczet pracowników firmy, któr¹ mam przyjemnoœætutaj godnie prezentowaæ.– Jakie to pytanie?– Zaraz wszystko panu wyjaœniê. Panie Jurku! – mê¿czyzna zwróci³ siê do tego drugiego zezwieszon¹ g³ow¹. Po czym ten drugi natychmiast wsta³, podszed³ do szafy, odsun¹³ j¹ od œcianyi znikn¹³ za ni¹.– Wiêc, jak ju¿ mówi³em, ostatni etap sk³ada siê z dwóch czêœci. W pierwszej zadajê panupytanie, a w drugiej czêœci bêdzie pan œwiadkiem bardzo krótkiej prezentacji, której celem jestpomóc panu w odpowiedzi. Jest pan gotowy?– Tak.– Dobrze. Pytanie brzmi: proszê odpowiedzieæ jakie towarzystwo ubezpieczeniowe sk³adapanu propozycjê wyj¹tkowej pracy. I od razu mogê powiedzieæ, ¿e nie oczekujê natychmiastowejodpowiedzi. Poczekajmy na prezentacjê, która na pewno rozwieje pañskie w¹tpliwoœci.Panie Jurku? Jest pan gotowy? – W odpowiedzi us³yszeliœmy pukanie w drzwi szafy. – No toœwietnie! Niech pan podejdzie do szafy.– Mam podejœæ? – upewniam siê.– Tak, tak! Niech pan podejdzie. Spokojnie. Na pewno zna pan odpowiedŸ! Zapewne ju¿ pannas przejrza³! Zgadza siê? Rozpozna³! Po tym na przyk³ad, jak z panem rozmawiamy? Tylkojedno towarzystwo mo¿e w ten sposób prowadziæ dialog. To ju¿ powinno panu du¿o powiedzieæ,ale niech pan obejrzy jeszcze to, to za szaf¹.Podchodzê. Ostro¿nie. I w chwili kiedy mam zajrzeæ i rozwiaæ wszelkie w¹tpliwoœci, zzarogu szafy wy³ania siê, gdzieœ na wysokoœci mojej klatki piersiowej, g³owa lwa. Oczywiœcie niejest to prawdziwy lew, ale pan Jurek w przebraniu drapie¿nika. Na widok króla zwierz¹t stajê wmiejscu i nie ruszam siê podejrzewaj¹c, ¿e towarzystwo chce sprawdziæ jak reagujê naniespodziewane zagro¿enie. Stojê wiêc nieruchomo, udajê drzewo, rozpoœcieram na boki rêce ipozwalam by g³owa bezwiednie opad³a. Ale widaæ, ¿e ten rodzaj reakcji nie le¿y w zakresiezainteresowañ towarzystwa, bo mê¿czyzna szturcha mnie pod ¿ebro i mówi.– Niech pan uwa¿a, panie Rafale.I w tej samej chwili pan Jurek podnosi na wysokoœæ lwiej g³owy bodaj¿e dyktafon. Naciska,,play”, rozwiera usta, a z g³oœników wydobywa siê trzeszcz¹cy g³os lwiego ryku. Po czym panJurek z lwi¹ g³ow¹ wycofuje siê. A mê¿czyzna, który do tej pory by³ moim przewodnikiemznowu wkracza do akcji.– I co panie Rafale? Nie by³o trudne? Prawda?

Wracam na miejsce i powoli tracê nadziejê na zdobycie posady. Za nic w œwiecie nie potrafiêskojarzyæ lwiej g³owy z towarzystwem. Naraz coœ w mojej g³owie nabiera konkretnychkszta³tów.– To siê zaraz oka¿e – mówiê.Zza szafy wy³ania siê postaæ pana Jurka. Z powrotem przysuwa mebel do œciany, siada obokmê¿czyzny i jak poprzednio zwiesza g³owê.– Proszê wiêc odpowiedzieæ na pytanie, które panu zada³em przed prezentacj¹.Odpowiadam.– Metro, Goldwyn i Mayer.– S³ucham?! – Mê¿czyzna wytrzeszcza do mnie oczy– Metro, Goldwyn i Mayer – odpowiadam.– No có¿ – widzê na twarzy mê¿czyzny konsternacjê – niestety! Nie powiod³o siê panu.W³aœciwa odpowiedŸ brzmi: i tu pada nazwa firmy.£apiê siê za g³owê. No jasne – myœlê. ¯e te¿ o tym nie pomyœla³em.– No niestety! Bardzo nam przykro. Ale proszê siê nie martwiæ towarzystwo nie pozostawiacz³owieka okrutnym ¿ywio³om losu. Mamy dla pana pracê zastêpcz¹, je¿eli oczywiœcie wyrazipan zgodê. To ju¿ oczywiœcie nie bêd¹ te same pieni¹dze, tylko najmniejsza krajowa, ale zawszelepsze to ni¿ nic. Prawda?– Prawda. – mówiê nie taj¹c ju¿ lekkiego rozdra¿nienia.– Proszê pana, mam na myœli posadê, której godnym tutaj przedstawicielem jest kolegaJurek. Mam na myœli kogoœ kto, przebrany za lwa, mo¿liwie przekonuj¹co odgrywa ostatni etappytañ. Jak pan zauwa¿y³ pan Jurek nie potrafi imitowaæ jeszcze ryku lwa dlatego nosi ze sob¹dyktafon, ale od pana oczekiwalibyœmy ju¿, w miarê mo¿liwoœci, wiêcej inicjatywy i pracy wdomu. Pan rozumie? Towarzystwo ¿yczy sobie wiêcej naturalnoœci, a mniej ingerencji zzewn¹trz. Czy panu to odpowiada?– Tak! – mówiê z przekonaniem. – Tak!– To œwietnie! Skontaktujê pana z moimi przyjació³mi z Towarzystwa, którzy poszukuj¹w³aœnie kogoœ takiego jak pan. Na pewno siê uciesz¹, bo dzisiaj proszê pana ma³o jest takichludzi, którzy nie boj¹ siê pracy. Raczej spotykamy postawê, wie pan, co tu zrobiæ, ¿eby nic nierobiæ, a zarobiæ. Rozumie pan? No, ale z panem to co innego. No to có¿ – podniós³ siê z krzes³a,co i ja uczyni³em – szkoda, ¿e nie zosta³ pan pe³noprawnym pracownikiem, ale ma pan szansê.Myœlê, ¿e tak! Ma pan szansê! Popracuje pan trochê imituj¹c lwa i za jakieœ pó³ roku bêdziemymogli znowu spotkaæ siê i byæ mo¿e wtedy, bez problemu... No to co? – Podaje mi rêkê. – Dozobaczenia. Skontaktujê pana z przyjació³mi i myœlê, ¿e od nastêpnego tygodnia bêdzie praca.Do widzenia.– Do widzenia. – ¯egnam siê i wychodzê.Korytarz! Korytarz ozdobiony kolorami, tymi bezrobotnymi, których ¿aden malarz ju¿ nieu¿ywa, które wycofano z obiegu i gdzieœ tam na strychu fabryki, w której tworzy siê tysi¹ceodcieni, gdzieœ tam, te niczyje kolory schn¹ w dwudziestolitrowych pojemnikach. Wychodzê.Nim zach³ysnê siê powietrzem, przetrê zmêczone oczy i poproszê o kubek wody. Bo najzwyczajniejw œwiecie zasch³o mi w gardle. Wiêc nim wszystko to siê wydarzy podchodzi i otacza mniegrupka m³odych ludzi. Przedzia³ wiekowy 27-29 lat. To kumple z podwórka, z dzieciñstwa.Krótko ostrzy¿eni, bluzy z kapturem. Spodnie opuszczone w kroku.– Jo!– Jo!– Jo! – witaj¹ siê ze mn¹.– Jo – odpowiadam.– S³uchaj stary – zaczyna najwiêkszy z nich, Piotr – wiesz, stary, co jest?– Jest, jak jest, wiesz... – odpowiadam.Rafa³ Klan69

– Co z nasz¹ umow¹? Muza ju¿ gotowa!– Gotowa, gotowa. – do³¹cza siê drugi, Pawe³ – Bity gor¹ce!– Jak tam rymy? Piszesz? – pyta Piotr. – Rozumiesz, ¿e to ju¿ czas...– Wiesz – mówiê z nieukrywanym ¿alem – dosta³em pracê!– Jak to? – dziwi siê trzeci, Jakub – nie chcesz byæ g³osem bezrobotnych?! Przecie¿ to twojerodzinne miasto! Cz³owieku?! – mówi – blisko 30% ludzi nie pracuje, nie ma co jeœæ! A ty wtakiej chwili przyjmujesz jak¹œ dupn¹ ofertê pracy?!– Tylko nie dupn¹! – obruszam siê.– No! Jak znam ¿ycie bêdziesz naœladowa³, czy tam przebiera³ siê za lwa!– Sk¹d wiesz? – pytam zaskoczony.– Cz³owieku?! A co ty myœlisz? Dzisiaj poza lwem innego zajêcia nie znajdziesz!– To nie wiedzia³em – mówiê zbity z tropu.– Zreszt¹! Niewa¿ne! – koñczy Jakub – rezygnujesz, to twój problem. Powiedz tylko, kogoznajdziemy na twoje miejsce...– Kto nam takie rymy u³o¿y. – wtr¹ca siê czwarty, Barnaba – Lepszego od ciebie nie znamy.Przecie¿ ty jesteœ Philip Larkin dla naszego hip – hopu.– Ale ja mogê dalej... – próbujê ich przekonaæ.– WyjdŸmy na zewn¹trz, bo muszê zajaraæ – mówi Piotr – zawiod³eœ nas brachu. A w ogóle,co to za kolor? – wskazuje na œcianê – Sraczkowata zieleñ? Zaschniête gówno? Cz³owieku! Ktotutaj mo¿e pracowaæ? ChodŸmy st¹d!Opuszczamy mury Urzêdu Pracy. Ka¿dy z nich z g³ow¹ zakryt¹ szerokim kapturem.– Stary – najwiêkszy zaci¹ga siê dymem – nie bêdziesz ju¿ autentyczny. Musimy szukaæ podinnym adresem.– Ale te rymy – wzdycha kolejny – te rymy!Idziemy powoli w stronê rynku. Szeœciu bezrobotnych rapowców i jeden z posad¹ lwa.– Tak! Rymy! Pamiêtacie to: Bezrobocie do¿ywocie / ¿ycie w tym ca³ym b³ocie– Tak! – wzdycham i ¿a³ujê, ¿e tak g³upio pozby³em siê mo¿liwoœci przewodzenia pokoleniubezrobotnych.– Rzeczywiœcie – mówiê – nie bêdê ju¿ autentyczny.– Niestety – konstatuje Piotr – Ale wiesz co? Ostatni raz!– Co ostatni raz? – pytam.– Stójcie, stójcie – Piotr zatrzymuje pozosta³ych – pamiêtacie ten tekst o bezrobociu.Wszyscy kiwamy g³ow¹.– To jest ostatnia okazja, ¿eby wspólnie, w tym sk³adzie, wiecie, porapowaæ!– Nie ma na co czekaæ! Nie ma co siê zastanawiaæ – podchwytujê pomys³.Rozstawiamy siê. Za nami, w ratuszowych murach, burmistrz przechyla fili¿ankêkawy. Ale my ju¿ w hip-hopowym transie, odpowiednio gestykuluj¹c rap – rap, rapujemy:Poranna kawa, to nie jest zabawaNiezagospodarowany czas, okrada nasZabija nasJestem mieszkañcem miastaGdzie brudne ulice od kroków bez pracyJêcz¹ i jêcz¹To ca³e moje m³ode ¿ycieTo moje bezrobocieTo moje do¿ywocie¯ycie w tym ca³y b³ocie¯ycie w cudzym kurorcie70

K¹tem oka widzê, ¿e przechodnie zatrzymuj¹ siê i podchodz¹ bli¿ej. Podchwytuj¹ s³owa i wrozko³ysanym transie nasz przekaz wznosi siê ponad miejscowe podzia³y. Murarz opuszczabetoniarkê, a tynkarz rzuca kielni¹ o œcianê i wciskaj¹c siê w coraz obfitszy t³um dok³ada swojerymy.Chcesz ¿yæ musisz pracowaæOd rana do wieczora przy kielni siê marnowaæDostaniesz za to och³ap, dostaniesz marn¹ kasê¯ebyœ musia³ wróciæ swoje ¿ycie tu rozrzuciæTo ca³e moje m³ode ¿ycieTo moje bezrobocieTo moje do¿ywocie¯ycie w tym ca³y b³ocie¯ycie w cudzym kurorcieNie widzê ju¿ dok³adnie co dzieje siê poza t³umem, który czynnie bierze udzia³ w po¿egnalnymwystêpie siedmiu m³odych rapowców. Mogê natomiast obj¹æ wzrokiem wy¿sze partiebudynków. A dzieje siê tam niema³o. Otwieraj¹ siê okiennice i widzê, jak ludzie pozbawienipracy, nasyceni depresj¹ i samobójczymi myœlami opuszczaj¹ swoje getta. Przy³¹czaj¹ siê donas. A ten niespodziewany t³um nie ko³ysze siê ju¿ w miejscu, ale ulicami, w transowympochodzie, po³yka nastêpnych, którym nieobce jest sk³adanie rymów. Nieobcy jest strachi demoniczny chichot pustego portfela.To ca³e moje m³ode ¿ycieTo moje bezrobocieTo moje do¿ywocie¯ycie w tym ca³ym b³ocie¯ycie w cudzym kurorcie(luty, 2003)71

EckiRainer VangermainEckiRainer VangermainRuben stand auf der Brücke über der Oderund schaute über das Geländer hinweg, in dastrübe Wasser des Flusses. Der kleine Grenzverkehrder über die Stadtbrücke führte undum diese Tageszeit noch mäßig war, berührteihn nicht. Er kannte ihn und es war ihmgewohnt, umgeben zu sein von Studenten, diean der deutsch-polnischen Universitätstudierten, Rentnern auf Billigeinkaufstour,Tanktouristen, Prostituierten, Arbeitssuchenden,Schmugglern und Zufallspassanten. Erkam von seinem polnischen Friseur, den eralle zwei Monate aufsuchte, um sich dieHaare schneiden zu lassen, weil das nur denBruchteil des Preises kostete, den er dafür inDeutschland hätte bezahlen müssen. DerFriseur demütigte ihn, indem er denHaarschnitt nie ganz exakt ausführte, entwederschnitt er etwas kürzer, oder er ließ dieHaare länger als gewünscht, oder er schnittauf den Hinterkopf, wo man es selbst niedirekt sah eine Stufe hinein. Ruben wußte dasund es war etwas nicht ganz zu Erklärendes,warum er immer wieder diesen polnischenFriseur aufsuchte. Die Deutschen und diePolen in dieser Grenzregion schienen sichnicht besonders zu mögen, obwohl sie, wiebei einer Symbiose, gegenseitig von demkleinen Grenzverkehr profitierten. Der polnischeFriseur zu dem Ruben immer ging,mochte ganz offensichtlich keine Deutschen,obwohl sie den Großteil seiner Kunden ausmachten.Er bediente sie still, ohne je ein Wortmit ihnen zu wechseln, machte sich durchGesten und Zeichen verständlich undbemühte sich das mundartliche deutsch seinerKunden zu verstehen, über deren Lippen nieein polnisches Wort kam. Ruben, so schien es,war der einzige deutsche Kunde der sichbemühte, sein Begehr mit minimalen polnischenWorten auszudrücken, die er einemWörterbuch entlehnte, das er schon jahrelangRuben sta³ na moœcie ponad Odr¹, spogl¹daj¹cprzez porêcz w mêtn¹ wodê rzeki.Nie zwraca³ uwagi na niewielki jeszcze o tejporze ruch graniczny, ci¹gn¹cy siê przezmiejski most. Zna³ to dobrze, by³ przyzwyczajonydo otaczaj¹cych go zewsz¹d studentówpolsko-niemieckiego uniwersytetu, emerytóww swej podró¿y do tanich sklepów, turystóww drodze na stacjê benzynow¹, prostytutek,bezrobotnych szukaj¹cych pracy, przemytnikówi przypadkowych przechodniów.Wraca³ od polskiego fryzjera, którego regularnieco dwa miesi¹ce odwiedza³, obcina³ tuw³osy i p³aci³ u niego u³amek tego, comusia³by zap³aciæ w Niemczech. Fryzjerponi¿a³ go notorycznie, nigdy nie obs³uguj¹cgo tak, jak Ruben sobie tego ¿yczy³. Obcina³w³osy raz za krótko, raz zostawia³ za d³ugie.Zdarza³o siê te¿, ¿e niedbale przystrzyga³ ty³g³owy, gdzie nigdy samemu nie mo¿na by³odostrzec porobionych schodków. Rubenzdawa³ sobie z tego doskonale sprawê i nijaknie mo¿na by³o wyt³umaczyæ, dlaczego wci¹¿do niego wraca³. Polacy i Niemcy, zamieszkuj¹cyw pobli¿u granicy, zdawali siêniespecjalnie za sob¹ przepadaæ, pomimofunkcjonowania w symbiozie po obu stronachgranicy, z której obie strony czerpa³y zyski.Polski fryzjer, którego odwiedza³ Ruben,w sposób oczywisty nie cierpia³ Niemców,choæ stanowili znakomit¹ wiêkszoœæ jegoklienteli. Obs³ugiwa³ ich bezg³oœnie, bez jednegos³owa. Staraj¹c siê zrozumieæ gwarêswoich niemieckich klientów, na wargachktórych nie zagoœci³o nigdy polskie s³owo,porozumiewa³ siê z nimi za pomoc¹ gestówi znaków. Ruben, na to wygl¹da³o, by³ jedynymNiemcem, który zadawa³ sobie trudwyartyku³owania swoich oczekiwañ w kilkupolskich s³owach. Wynalaz³ je wczeœniejw s³owniku, którego samo noszenie by³odowodem na brak postêpów w nauce jêzyka.72

Mia³ go od lat przy sobie, wybieraj¹c siê nadrug¹ stronê.Niemniej jednak szacunek do samegosiebie powodowa³, i¿ wchodz¹c do polskiegosklepu odczuwa³ wewnêtrzny nakaz powiedzieæw ojczystym jêzyku sklepikarza przynajmniej„dzieñ dobry” a przy wyjœciu „dowidzenia”. Z tej te¿ przyczyny zagadywa³ popolsku do fryzjera: „Proszê fason, tam krótko,tu d³ugo, dziêkujê, proszê”. Z pocz¹tku, przytego rodzaju dzieciêcej artykulacji zdañodczuwa³ wstyd. Z chwil¹ jednak¿e, gdy siêprzekona³, ¿e dziêki temu osi¹ga to co chce –fryzjer obcina mu w³osy – zdo³a³ przezwyciê¿yæza¿enowanie. Cena w z³otówkach plusbrak szacunku, nie wyda³a mu siê zbyt wysoka,wiêc Ruben wci¹¿ wraca³. Kiedy w³¹cza³siê w ten ci¹gn¹cy przez granicê ruch,zdawa³o mu siê, ¿e jest jedynym Niemcem,który stara siê mówiæ po polsku. Pewn¹osobliwoœci¹ by³ jednak fakt, ¿e do tej poryfryzjer nie podziêkowa³ mu za to. Bez reakcjiprzyjmowa³ do wiadomoœci jego polskies³owa. Nigdy nie odpowiada³, ani nie dopytywa³.Inni niemieccy klienci, którzy tu równie¿za³atwiali swoje sprawy, niechlujnie wyra-¿aj¹c ¿yczenia swoj¹ brandenbursk¹ gwar¹znad Odry, w przedziwny sposób byli przezniego rozumiani i w podobnie milcz¹cy i lekcewa¿¹cysposób traktowani. Ale onirównie¿ nie dali siê zniechêciæ, powracaj¹cwci¹¿ na nowo. Zreszt¹ co do fryzur i sposobuobcinania w³osów w Polsce – dla Niemcówsprawy te zdawa³y siê byæ wielk¹ tajemnic¹.Ruben nie zamierza³ dociekaæ sedna owejzagadkowej kwestii – przyjmowa³ j¹ tak¹ jakajest i tylko czasem problem ów stawa³ siêpretekstem do g³êbszych spekulacji.Odrzañskie wody toczy³y w kó³ko brudnoszarewiry pomiêdzy filarami mostu,spowodowane prawdopodobnie nierównoœciamidna rzeki. Stary most zosta³ wysadzonyw czasie drugiej wojny œwiatowej. Do tej poryna dnie wci¹¿ wala³ siê gruz, powoduj¹czmarszczki na g³adkiej gdzie indziej powierzchnip³yn¹cej rzeki. Patrz¹c w wiruj¹cywodny sto¿ek, przypomina³ sobie Rubenma³ego Eckiego, który niegdyœ równie¿musia³ sun¹æ pomiêdzy przês³ami mostu.mit sich herumtrug und immer beimGrenzübertritt bei sich hatte und das Belegdafür war, das seine Polnischkenntnisse abeinem bestimmten Jahr stagnierten.Aber Rubens Selbstachtung gebot es ihm,beim Betreten eines polnischen Ladenswenigsten „Guten Tag” und beim Verlassen„Auf Wiedersehen”, in der Landessprache zusagen und seinem polnischen Friseur sagenzu können, „bitte Fasson, bitte dort kurz undhier etwas länger, bitte, danke”. Bei dieser ArtBabysprache empfand Ruben anfangs Scham,die er aber überwand, denn er bekam ja etwasdafür, das er sich zu dieser Art Kommunikationbereit fand, er bekam die Haaregeschnitten. Der Preis in Sloty, plus Demütigungdurch Nichtachtung, schien ihmnicht zu hoch, so daß er immer wiederkam. Inden Zeiten der Teilnahme am kleinenGrenzverkehr, schien es Ruben, das er dereinzige Deutsche sei, der sich bemühe, ineinem polnischen Geschäft auch polnisch zusprechen. Das Kuriose war, das ihm seinFriseur das nie dankte. Regungslos nahm derRubens polnische Worte zur Kenntnis, alswürde er seinen Fön anschalten und fragte niezurück. Die anderen deutschen Kunden, dieauch hier in der brandenburgischen Mundartder Oderregion, ihre Sache maulfaul vortrugen,wurden auf wundersame Weise verstanden,und genauso stillschweigend undwenig beachtend behandelt wie Ruben selbst.Aber auch diese Kunden ließen sich nichtvertreiben und kamen immer wieder. Um dieFriseure und das Haarschneiden in Polen beideutschen Kunden, schien es ein Geheimniszu geben. Ruben wollte dieses Geheimnisnicht weiter erforschen, er nahm es hin undnur manchmal nahm er es zum Anlaß fürSpekulationen.Das Wasser der Oder bildete graue Strudelim Brückenbereich, die wahrscheinlich vonder Unebenheit des Flußgrundes herrührten,denn die Brücke wurde im zweiten Weltkrieggesprengt und ein Teil der Trümmer lag nochimmer da unten und verursachten die kleinenStrudel an der Oberfläche des fließendenWassers. Beim Blick in die rotierenden Kegel,erinnerte sich Ruben an den kleinen Ecki, derRainer Vangermain73

damals auch durch die Brückenpfeilergetrieben sein muß, als er beim Spielen oderHändewaschen an der gemauerten, deutschenUferseite von den Granitstufen, die bis insWasser führten, vornüberfiel, weil er dasGleichgewicht verlor. Gerüchte besagten,eines der Kinder, die mit ihm an der Oderspielten, hätte ihn gestoßen, um ihn schwimmenzu sehen. Aber Ecki war einVorschulkind und konnte noch nicht schwimmen.Nach dem er hineingefallen war und einpaar mal untertauchte und Wasser geschluckthatte, wild und hilflos herumpotschelte undvor Anstrengung kein Wort hervorbrachte,trieb er davon, der Mitte des Flusses zu. DieOder floß mit ihren 23 km/h ruhig dahin. DieGruppe der Kinder guckte wohl noch einenkurzen Moment, dem wegtreibenden undertrinkenden Ecki nach und kehrte dann aufden in der Nähe liegenden Kinderspielplatzdes Neubaugebietes zurück. Kurz daraufsuchte Frau Berger ihren Sohn auf demSpielplatz, und bekam auf ihre Frage, „hatjemand von euch Ecki gesehen”, die lapidareAntwort, „ja, der ist vorhin in die Oder gefallen“.Ruben war nicht dabei, als Frau Bergerdiese Antwort bekam und er konnte sich nichtvorstellen, wie Frau Berger reagierte. Ob sieder ungeheuren Nachricht Glauben schenkteund sofort etwas unternahm, oder dieseAntwort für völlig unglaubwürdig hielt undfür einen bösen Kinderscherz und sich lieberin Geduld üben wollte, bis Ecki irgendwannhinter der nächsten Hausecke hervorkam undsich alles in Wohlgefallen auflöste.Nach einer Stunde war Frau BergersGeduld zu Ende und sie war bereit, demUngeheuren aus Kindermund zu glauben. Essetzte sich eine Routine aus Feuerwehr,Rettungswagen und Grenzalarm in Gang, dienach mehreren Stunden erfolglos blieb. Eckiblieb verschwunden, niemand hatte etwasgesehen und die kleine Kindergruppe mit derer an der Oder war, übte sich in Unschuld.„Ecki wollte sich die Hände waschen und seidabei hineingefallen, hätte auch nichts weitergesagt und sei davon davongetrieben. Einkleines Mädchen habe ihm noch leisenachgerufen, „Ecki kann schwimmen, EckiPodczas zabawy lub, mo¿e, podczas myciar¹k na murowanym, prowadz¹cym do wodyniemieckim brzegu, straci³ równowagê i spad³z kamiennych schodów. Plotka g³osi, ¿epopchn¹³ go jeden z dzieciaków, bawi¹cychsiê razem z nim nad brzegiem Odry, chc¹czobaczyæ jak p³ywa. Ecki by³ przedszkolakiemi p³ywaæ nie umia³. Wpad³ w toñ,zanurzy³ siê kilka razy ³ykaj¹c haustamiwodê. Nerwowo i bezradnie trzepota³ siêwko³o, nie mog¹c z wysi³ku wydobyæ z siebieg³osu. Cicho oddala³ siê w kierunku œrodkarzeki. Odra p³ynê³a spokojnie sta³ym tempem,23 kilometry na godzinê. Dzieciaki spogl¹da³yza odp³ywaj¹cym Eckim jeszcze przezmoment. Chwilê póŸniej wróci³y na pobliskiplac zabaw nowo powsta³ego osiedla. Wkrótcena plac przyby³a Pani Berger w poszukiwaniuEckiego. Na pytanie „Czy ktoœ z waswidzia³ mojego syna?” pad³a lapidarnaodpowiedŸ „Tak, dopiero co wpad³ do rzeki”.Rubena nie by³o przy tym, nie s³ysza³ tego,nie by³ w stanie wyobraziæ sobie, jaka by³areakcja matki. Nie wiedzia³ czy da³a wiarê tejz³owrogiej wieœci i z miejsca podjê³a jakieœdzia³ania, czy te¿ s³owa te by³y na tyleniewiarygodne, ¿e potraktowa³a sprawê jakog³upi, dzieciêcy ¿art, uzbrajaj¹c siê w cierpliwoœæ,a¿ Ecki wychynie zza któregoœ rogui wszystko skoñczy siê szczêœliwie.Po godzinie wyczerpa³a siê cierpliwoœæpani Berger, dojrza³a do tego, by uwierzyæw zas³yszan¹ z dzieciêcych ust potwornoœæ.W ruch posz³a maszyna rutyny – stra¿ po-¿arna, karetki pogotowia, alarm na przejœciu –bez skutku. Po wielu godzinach poszukiwañnie odnaleziono dziecka. Ecki znikn¹³, nikt gonie widzia³, a niewielka grupa dzieci, z którymibawi³ siê nad Odr¹, nie poczuwa³a siê dowiny. Ecki jakoby chcia³ umyæ rêce i wpad³do wody, nic te¿ wiêcej nie mówi³ i odp³yn¹³st¹d. Ma³a dziewczynka cichutko jeszcze zanim wo³a³a, „Ecki umie p³ywaæ! Ecki umiep³ywaæ!”. Patrzyli wiêc za nim bezradniei wrócili na plac zabaw. Miesi¹c póŸniej Eckiznalaz³ siê przy jednym z nadbrze¿nychnasypów, hamuj¹cych bieg wody. Plotkag³osi, ¿e cia³o mia³o dostaæ siê pod œrubêprzep³ywaj¹cego statku, która pozbawi³a74

zw³oki ch³opca g³owy. Nigdy tego niedowiedziono. Ojciec w ka¿dym razie móg³zidentyfikowaæ zmar³ego tragicznie syna.Tak¿e pewien pogranicznik, pe³ni¹cy wówczasstra¿ na nieprzechodnim jeszcze wtedymoœcie, mia³ widzieæ Eckiego w rw¹cej toni.Konkretnie, jak twierdzi³, widzia³ malutk¹r¹czkê wystaj¹c¹ z wody. Ale to wszystkoplotki i bzdurne gadanie, które zawszew takich przypadkach kr¹¿y po mieœcie.Ruben wci¹¿ jeszcze sta³ na moœcie,pogr¹¿aj¹c siê w myœlach na temat tej historii.Przez chwilê patrzy³ jeszcze w wody Odry, bynie wracaæ za wczeœnie do siebie. Wpad³dzisiaj na niego pewien Niemiec, kr¹¿¹cy poulicach polskiego miasta, w znoszonychciuchach, kolorem i krojem przypominaj¹cychstyl starej NRD. W pijackim ob³êdziewypytywa³ ka¿dego przechodnia „Jak tudojœæ do Niemiec?”. Coraz czêœciej zdarzasiê, ¿e równie¿ mieszkaj¹cy przy granicyalkoholicy, wêdruj¹ do Polski z zamiaremniekontrolowanego spo¿ycia alkoholu. Jakoœæpolskiego piwa ostatnio znacznie siê poprawi³a.Przypomina czeskie, nawet amerykañskiegoBudweissera. Pijacy obu krajów wydaj¹siê te¿ mieæ znacznie mniej problemówz porozumieniem i kontaktem ponadgranicznymi podzia³ami, ni¿ przedstawicielepozosta³ych grup spo³ecznych. W jakiœsposób ponadnarodowe „prost” 1 jest wszystkimznane i dobrze odbierane, ale te¿ wœródpijaków to Polacy chêtniej i czêœciej staraj¹siê u¿ywaæ jêzyka s¹siada. Niemieccydelirycy niespecjalnie siê do tego garn¹. ÓwNiemiec, szukaj¹cy przed po³udniem drogi dodomu po polskiej jeszcze stronie, znalaz³ wkoñcu most. Wci¹¿ jednak nagabywa³ przechodniów,pytaj¹c tym razem: „Czy têdydojdzie siê do Niemiec?”. Wydawa³ siê byæniezmiernie szczêœliwy, bo œmia³ siê szeroko,kiedy w koñcu dotar³o do niego, ¿e znalaz³drogê do domu.Powia³o tymczasem trochê mocniej, zewschodu. Na moœcie zrobi³o siê wietrznie, aleRuben wci¹¿ jeszcze nie zamierza³ wracaæ.Wiatr przyniós³ z sob¹ zapach palonego drew-1 Prost, inaczej prosit – (niem.) na zdrowie!kann schwimmen“. Man habe ihm ratlosnachgeschaut und sei zum Spielplatz zurückgekehrt.„Einen Monat später fand man Eckiin einer Buhne bei L.. Der Volksmund sagteohne Kopf, denn der Körper sei wahrscheinlichin eine Schiffsschraube gekommen, dieihn abgeschlagen hätte. Bewiesen wurde dasnie. Ecki´s Vater hatte seinen ertrunkenenSohn identifiziert. Auch ein Grenzer derdamals die noch nicht passierbare Brückebewachte, wollte noch den dahintreibendenEcki gesehen haben, weil ein Ärmchen ausdem Wasser ragte. Aber das waren schon dieBlüten des Tratsches und Quatschens in derStadt.Ruben stand noch immer auf der Brückeund sinnierte dieser alten Geschichte nach. Erwollte noch ein bißchen in das Wasser derOder schauen und noch nicht nachDeutschland zurückkehren. Ihm fiel derDeutsche ein, den er heute in den Straßen derpolnischen Stadt gesehen hatte, noch stark imDelirium, in abgenutzter Kleidung, die inFarbe und Schnitt an die alte DDR erinnerteund der jeden Passanten fragte, „wo geht eshier nach Deutschland“. Es kam jetzt häufigervor, das die Alkoholiker der Grenzstadtnach Polen hinüber gingen, um sich satt zutrinken. Das polnische Bier war sehr vielbesser geworden und erinnerte an Tschechenbier,oder amerikanisches Budweisser.Auch schienen die Trinker beider Länderweniger Verständigungs-und Berührungsproblemezu haben, als andere Bevölkerungsgruppen.Irgendein übernationales Prost warirgendwie allen bekannt und auch bei denTrinkern, waren die Polen eher bereit deutschzu sprechen als die Deutschen polnisch. DerDeutsche, der am Vormittag noch in den polnischenStraßen den Weg nach Deutschlandsuchte, hatte die Oderbrücke erreicht undfragte immer noch jeden Passanten, „geht eshier nach Deutschland?“ und er schien besondersfroh zu sein und lachte dabei, wohl wissend,er habe den Weg gefunden.Inzwischen kam Wind auf, Ostwind. Eswurde zugig auf der Brücke, aber Rubenwollte immer noch nicht gehen. Der Windbrachte den Geruch nach Holzfeuer mit. DieRainer Vangermain75

Polen heizten hier noch vorwiegend mit Holzund der Geruch dieser Gase assoziierte beiRuben die Vorstellung von offenem Feuer,von Wald, von Lagerfeuer, und er bekamAppetit auf Würste, auf Brühpolnische. Daswaren Riesenbockwürste, stark gewürzt mitMajoran und kleinen Speckgrieben durchsetztund die er gern aß, wenn er dazu viel Senfhatte, viel polnischen Senf, der hier auchsüßer war, als in Brandenburg und dessenGeschmack er sonst nur aus Bayern kannte.Es war eben alles durcheinander. Aber umpolnische Würste zu essen, hätte er wiedernach Polen gehen müssen und das wollte erheute nicht. Vielleicht beim nächsten Mal,wenn er wieder Haare schneiden ging, oderbei einem Tankaufenthalt.In der Zwischenzeit hatte auf der Brückeungefähr auf gleicher Höhe, auf der Rubenstand, nur auf der gegenüberliegendenStraßenseite, ein kleines Orchester zu spielenbegonnen. Die Zigeunerkapelle spielte seiteinigen Tagen hier und Ruben fiel dieInstrumentierung auf, ein Akkordeon und dreiBlasinstrumente, eine Trompete, eine Posauneund ein Saxophon.Die Instrumentierung schien ihm soungewöhnlich, daß er im ersten Moment vondieser Kapelle nichts zu erwarten hoffte, alsseinem Ohr Schmerzen bereitende Folklore.Aber er war erstaunt, als es dem kleinenOrchester, gelang herzzerreißenden Romanzen,in zartester Weise zu spielen, die inRuben die Lust weckten sich dazu im Tanzezu drehen und er stellte sich vor, eines der polnischenMädchen aufzufordern, die geradelaut schnatternd und für einen Stadtbummelzurechtgemacht, an ihm vorbeizogen und sichmit ihr, in Tanzschritten über die Brücke zudrehen, der Paßkontrolle entgegen, wo hinterden Scheiben die Grenzbeamten saßen undmit den Blicken von müden Hunden in denPässen lasen und mit kurzen Kopfbewegungen,oder dem Zucken eines Fingers, dieSchlange von Passanten weiterleiteten. DerWind dazu, der Geruch von Holzfeuer, dieVorstellung des Duftes nach brühpolnischenWürsten und Rubens frisch geschnitteneHaare, der Alkoholiker, der den Weg nachna. Polacy jeszcze w przewa¿aj¹cej czêœciogrzewaj¹ domy drewnem, a zapach ten przywo³a³Rubenowi konkretne skojarzenia.Zobaczy³ wiêc otwarty ogieñ, las, ogniskoobozowe i poczu³ nagle apetyt na kie³basê.Gotowan¹, polsk¹ kie³basê. To by³y wielkiepêta, mocno doprawione majerankiem i przetykaneskwarkami. Zajada³ je ze smakiem,pod warunkiem wszak¿e, ¿e dosta³ du¿omusztardy, du¿o polskiej musztardy, któratutaj by³a nieco s³odsza ni¿ w Brandenburgii.Podobny smak spotka³ wczeœniej tylko wBawarii. W³aœnie, wszystko by³o jakieœpokrêcone. Niemniej jednak, aby zjeœæ polsk¹kie³basê, musia³by wróciæ do Polski, a niechcia³ dzisiaj tego robiæ po raz kolejny. Mo¿enastêpnym razem, jak znów bêdzie szed³ dofryzjera, lub te¿ jak pojedzie zatankowaæ.W miêdzyczasie na moœcie, w tym samymmniej wiêcej miejscu, gdzie sta³ Ruben, tyle¿e po przeciwnej stronie ulicy, zaczê³a graæniewielka orkiestra. By³a to cygañska kapela,przygrywaj¹ca przechodniom od kilku dni.Ruben przyjrza³ siê instrumentom, które jakopierwsze zwróci³y jego uwagê - akordeon itrzy instrumenty dête - tr¹bka, puzon, saksofon.Instrumenty wygl¹da³y tak niezwykle, ¿eRuben w pierwszym momencie nie oczekiwa³od kapeli nic innego jak folkloru, prawie dokrwi kalecz¹cego jego uszy. Jakie by³o jednakjego zaskoczenie, kiedy muzykantom uda³osiê zagraæ w najbardziej delikatny i subtelnysposób, rozdzieraj¹c¹ serce pieœñ mi³osn¹.Obudzi³a siê w nim ochota do tañca. Wyobrazi³sobie, ¿e porywa w objêcia jedn¹z polskich dziewczyn, które w³aœnie, wymalowanestosownie jak na wycieczkê do miasta,przechodzi³y obok niego g³oœno plotkuj¹c.Jak tanecznym krokiem wiruj¹ poprzez most,w kierunku kontroli paszportowej, gdzie zaszybami siedzieli funkcjonariusze s³u¿bygranicznej i wzrokiem zmêczonego psa zagl¹dalido paszportów, krótkimi kiwniêciamig³owy lub leniwym drgniêciem palca przesuwaj¹ckolejkê przechodz¹cych. Wiatr, zapachpalonego drewna, b³¹kaj¹cy siê w myœlachsmak polskiej kie³basy, dopiero co obciêtew³osy, alkoholik szukaj¹cy drogi do Niemiec,wêdkarze siedz¹cy na wcinaj¹cych siê w rze-76

kê g³ówkach nasypów, mocz¹cy swoje wêdkitak wytrwale i cierpliwie, jakby z tego coz³api¹ mieli wy¿ywiæ swoje rodziny, m³odeplotkuj¹ce Polki i romanse cygañskichmuzyków. Nastrój przedpo³udnia poch³on¹³Rubena ca³kowicie. „Tu koñcz¹ siê Niemcyi zaczyna coœ innego” – rzek³ do siebie,próbuj¹c okreœliæ tê chwilê. Przez momentmyœla³ o tym, aby w³¹czyæ nagrywaniew mini-dysku i nagraæ cygañsk¹ muzykê.Móg³by póŸniej pos³uchaæ jej u siebie, albopo prostu dorzuciæ do swojego archiwum.Przenoœny mikrofon zosta³ jednak w domu, coteraz mocno go z³oœci³o. Nie chcia³ bowiemzaraz tu wracaæ, a nie mia³ pojêcia jak d³ugojeszcze Cyganie bêd¹ graæ. Nastrój chwilipobudzi³ go a zarazem znu¿y³. Powoliopuszcza³ most i znów wraca³ do Niemiec.T³umaczenie Grzegorz GorzechowskiDeutschland suchte, die Angler auf denBuhnen in der Oder, die ihre Ruten so ausdauerndund langmütig ins Wasser hielten, alsmüßten sie von ihrem Fang leben, die jungenschnatternden Polinnen, und die Romanzender Zigeunermusik, alles das bildete andiesem Vormittag eine Stimmung, die Rubensagte, hier ist Deutschland zuende und esbeginnt etwas anderes. Einen Moment dachteer daran seinen Minidiskrecorder einzuschaltenund die Musik des Zigeunerorchestersaufzunehmen, um sie dann später zu Hause zusampeln, oder auch nur seinem Archiv hinzuzufügen,aber er hatte das portableMikrophon nicht dabei und ärgerte sichdarüber, denn wiederkommen wollte er heutenicht gleich und wer weiß, wie lange dieZigeuner hier auf der Brücke noch spielenwürden. Das Stimmungsbild hatte ihn doch inBewegung gesetzt und er begann die Brückezu verlassen, sich den Grenzkontrollen zunähern und wieder nach Deutschland zurückzukehren.Rainer Vangermain77

Beata IgielskaPenelopatêsknotachyba nie bolimyœla³a naiwniezanim odp³yn¹³potemw bóluniañczy³a Telemachaa gdy zasn¹³bezg³oœnie p³aka³a w poduszkêba³a siê sennych koszmarówi samotnoœcigdy wróci³d³ugo nie mog³a uwierzyæ¿e jeszcze jestkobiet¹nic tak nie bolijak roz³¹ka i niepewnoœæszepta³a munie wiedz¹c¿e wkrótce morzeznów siê o niego upomni78

Beata IgielskaObrona Narcyzatrzymajmy siêfaktówka¿dy detalmojej twarzyzapisany w pamiêcikrystalicznie czystego Ÿróde³kapotwierdza ¿e by³em piêknynie zgubi³a mnie pró¿noœæna œmieræskaza³y mnie nimfyfaworyty Demeterleœne egocentryczki i donosicielkiodchodz¹csam trzyma³em siê za rêkêmyœla³emmo¿e zapiszê siê w historiiwszak wczeœniejnikt nie umar³z mi³oœci do siebiena moim grobiewyrós³ kwiatnazwany od mego imienia(choæ nawet w czêœcinie tak piêkny)podrêcznikimilcz¹ o nimfachnauczyciele k³ad¹ dzieciom do g³ówbana³y i frazesyo egoizmiei pró¿noœciwy¿szoœci ducha nad piêknemzewnêtrznyma ja domagam siê tylkosprawiedliwoœcito niewielejak na mitologicznego potêpieñca79

SYLWETKIDichtung einerüberwundenenEinsamkeitCzes³aw SobkowiakPoezjasamotnoœciprzezwyciê¿anejCzes³aw SobkowiakEin sehr weiter und wichtiger Abschnitt derDichtung, die auf dem Gebiet von Ziemia Lubuskaentsteht, verbindet sich mit Leistungen vonMieczys³aw Warszawski. Der Dichter macht auf sichnicht nur dadurch aufmerksam, dass er in seinemdichterischen Erwerb einige Gedicht- sowie zweiErzählungsbände hat, sondern auch durch seinepersönliche lyrische Stimme, seine jahrelang festgelegteexistentielle Thematik, seine erkennbareSprechweise, unabhängige Haltung sowie mit derTatsache, dass sich mit seiner Person eine Legendeverbindet.Die Anfänge seines Schaffens greifen in diespäteren 60er Jahren zurück, er debütierte im Jahre1967 in der Zeitschrift „Nadodrze” mit dem Gedicht„Krzy¿” („Kreuz”). Die erste dichterische Sammlungunter dem Titel „Otwarcie ¿y³” („Adereröffnung”)veröffentlichte er dagegen im Jahre 1976 im VerlagLTK. Ich glaube, dass sich seine Weltanschauung,Jeden z bardzo szerokich, wa¿nychrozdzia³ów poezji tworzonej na Ziemi Lubuskiej³¹czy siê z dokonaniem Mieczys³awa Warszawskiego.Autor zwraca na siebie uwagê nietylko tym, ¿e w dorobku posiada kilkanaœciezbiorów wierszy oraz dwa tomy opowiadañjako rezultat ju¿ bez ma³a czterech dekad pracyliterackiej, ale zw³aszcza bardzo osobistymg³osem lirycznym, ustalon¹ przez lata tematyk¹egzystencjaln¹, rozpoznawalnym sposobemmówienia, postaw¹ niezale¿noœci, a tak¿e faktem,¿e ³¹czy siê z jego osob¹ legenda.Pocz¹tki tej twórczoœci siêgaj¹ koñca latszeœædziesi¹tych, debiutowa³ w Nadodrzuw 1967 roku wierszem „Krzy¿”. Natomiastpierwszy zbiór poetycki wyda³ w 1976 rokunak³adem LTK pt. „Otwarcie ¿y³”. Myœlê, ¿e80

miêdzy tymi datami w zasadniczym zarysiewykrystalizowa³ siê jego œwiatopogl¹d, zw³aszczaœwiadomoœæ w³asnego miejsca w œwiecie.Okazuje siê bowiem, ¿e w tym zbiorku zosta³yzasygnalizowane wszystkie determinanty jegomyœlenia i sposoby wyra¿ania, które mimopewnych modyfikacji, ca³y czas by³y w kolejnychksi¹¿kach obecne. Warszawski jest tym,który kontynuuje zaznaczone w¹tki z godn¹uznania konsekwencj¹. Problemy (samotnoœæ,obcoœæ) s¹ w zasadzie te same. Kiedyœ – „Tenobcy idzie / Ka¿dy go widzi”, obecnie - „ktoœzatrzasn¹³ przede mn¹ drzwi”. To zdania czasowood siebie bardzo odleg³e, a naznaczonejakby podobnym doœwiadczeniem odrzucenia.Ró¿nica polega g³ównie na odmiennymroz³o¿eniu akcentów.W latach siedemdziesi¹tych ubieg³egowieku da³oby siê wiele utworów Warszawskiegoodczytaæ jako swoisty sprzeciwwobec zniewalaj¹cego tyle¿ œwiata, co systemupolitycznego. Niew¹tpliwie, mniej lub wiêcejœwiadomie, idee Nowej Fali musia³y na niegooddzia³ywaæ. On jednak, jego podmiot, nigdy wzasadzie nie przybiera³ postaci my, a wy³¹cznieja pierwszoosobowego. Tak zreszt¹ bêdzie ju¿ca³y czas. Nie da siê ukryæ, ¿e poezjaWarszawskiego, która ma g³ównie wartoœæœwiadectwa ¿ycia, w którym z ca³¹ moc¹ daje osobie znaæ jego negatywnoœæ, mog³a sk³aniaædo opisu jej jako wyrazu spo³ecznego krytycyzmu.Wymowa choæby takich obrazów: „Ja niemam po co tutaj (...) wszystko nadal nie ulegazmianie”, „O krok dalej samotnoœæ Jej tylewokó³ / jak przera¿enia” nie pozostawia³a w tejkwestii z³udzeñ. Nieporozumieniem by³oby jednakkwalifikowaæ postawê Warszawskiego jakoœwiadomie polityczn¹.Powód, dla którego jego doœwiadczeniemia³o szczególny kszta³t by³ jeden - zetkniêciesiê z obcym, rz¹dz¹cym siê innymi regu³ami,konwencjami, obyczajowoœci¹ œwiatem, innymni¿ znamy z dzieciñstwa, ukszta³towanym wrealiach wiejskich. Koniecznoœæ okreœlenia siêna nowo, koniecznoœæ poznania i zaadoptowaniaw miejskiej rzeczywistoœci dokonywa³a siêgwa³townie i dramatycznie. Wyzwala³a fascynacjêi zarazem lêk. Pragnienie znalezieniaw³asnego miejsca, ustalenia pozycji i g³êbok¹vor allem das Bewusstsein des eigenen Platzes inder Welt, im Prinzip zwischen diesen zweiZeitpunkten herauskristallisierte. Es erweist sichnämlich, dass in diesem Band alle Determinantenseiner Denk- und Ausdrucksweise signalisiert wurden,die trotz gewisser Modifizierungen die ganzeZeit in nächsten Büchern anwesend waren.Warszawski ist die Person, die fixierte Motive mitanerkennenswerter Konsequenz fortsetzt. DieProbleme (Einsamkeit, Fremdheit) sind im Grundegenommen die gleichen. Einst - „Dieser Fremdegeht / Jeder sieht ihn”, heute - „jemand machte dieTür vor mir zu”. Zeitgemäß sind beide Sätze sehrentfernt, aber sie sind durch fast eine ähnlicheAblehnungserfahrung geprägt. Der Unterschiedbezieht sich vor allem auf unterschiedlicheVerteilung der Akzente.In den 70er Jahren des vorigen Jahrhundertsließen sich viele Gedichte von Warszawski als eineigenartiger Widerspruch gegen nicht nur die versklavendeWelt, sondern auch gegen das versklavendepolitische System lesen. Zweifellosmussten ihn, mehr oder weniger bewusst, die Ideender Neuen Welle beeinflussen. Er jedoch, seinSubjekt, hat eigentlich nie die Gestalt von „wir”, sondernimmer die von der ersten Person „ich”angenommen. So bleibt es übrigens die ganze Zeit.Es lässt sich nicht verheimlichen, dass die Dichtungvon Warszawski, die vor allem den Wert einesLebenszeugnisses hat, in dem das darin Negativevon sich kräftig hören lässt, dazu bewegen konnte,sie als einen Ausdruck des gesellschaftlichenKritizismus zu betrachten. Die Bedeutung von z.B.folgenden Bildern: „Wozu soll ich hier (...) hierändert sich immer noch nichts”, „Einen Schritt weiterdie Einsamkeit, soviel davon rundum / wie Furcht”ließ bei diesen Fragen keine Illusionen zu. Es wärejedoch ein Missverständnis, wenn man die Haltungvon Warszawski für politisch bewusst hielte.Es gab nur einen Grund, warum seine Erfahrungeine besondere Gestalt hatte, nämlich Kontakt mitdem Fremden, das sich nach anderen Regeln,Konventionen, Sittlichkeit, einer anderen als der unsaus der Kindheit bekannten, in dörflichen Realiengestalteten Welt richtete. Die Notwendigkeit, sichneu zu bestimmen, die Notwendigkeit, die Stadtwirklichkeitkennen zu lernen und sich daran anzupassen,war gewaltsam und dramatisch. Sie riefFaszination und Angst gleichzeitig hervor. Auch denWillen, seinen eigenen Platz zu finden, seinePosition und seinen tiefen Unglauben an dieAuthentizität der hier geltenden Regeln zu bestimmen.Eine Alternative dafür war eine erfolgreicheÜberwindung von Barrieren, die sehr hoch undSYLWETKI81

moralisch nicht zu akzeptieren wirkten und dabeiinnere Komplexe entstehen ließen. Die Perspektiveneuer zwischenmenschlicher Relationen musstegleichzeitig als ungewöhnlich attraktiv erscheinen.Hierin ist eine ganze Menge Widersprüchlichkeitenzu sehen, die es verursachten, dass das Subjekt zu„Niemand ist einsam wie nur wenige” wurde. Ererfuhr ein Sein und ein Nichtsein gleichzeitig. Nurder Glaube an Vorteile, ein Dichter zu sein, milderte- wie ich meine - die Schärfe solcher Spannungenwesentlich. Er stand für alle Mängel der wirklichenPosition. Hierbei soll bemerkt werden, dass seinlyrisches Subjekt vor allem in der ersten Periode einDichter und ein Gedicht gleich der Wirklichkeit sind:„Irgendwo ich hingehe: komme ich ins Gedichtzurück”. Das Merkmal, sich mit dem Dichter zuidentifizieren, manifestiert sich vielmals auf denBlättern von „W otwarte karty” („Offenes Kartenspiel”)(1978) und „Poranne wygnania” („Morgenvertreibung”)(1981). Die Gestalt des Dichters wirdvon ihm durch eine Sondermission geprägt, seinStatus wird mythologisiert. Nach Warszawski sollder Dichter außerhalb der Regeln der gesellschaftlichenLebens funktionieren, und so will ersich selbst sehen; er affirmiert ihn als einen, der „dieAugen nicht schließen will”, der die Freiheithochschätzt. Die Freiheit, die dem eigenen Ichdienen soll. Einfach. Er baute sein Ethos auf diesemZwang und auf dieser inneren Überzeugung.Dichter zu sein erwies sich sehr behilflich beider Erkenntnis der Wirklichkeit und seines Ichs.Parallel zum Durchdringen der Wirklichkeit von derDichtung impliziert es gewissermaßen einen Diskursmit sich selbst und Fragen nach Anwesendheit desMenschen in seinem Ich, im Allgemeinen nach demEin-Mensch-Sein im moralischen Sinne. Diese Spurwird mit der Zeit übrigens immer tiefer. Er entscheidetsich nicht für eine andere Art und Weise, sichgesellschaftlich zu engagieren. Es handelt sich nurum ihn selbst und seine innere Welt. Für das eineund das andere - eine solche Diagnose stellt Warszawski- gibt es keinen Raum, wo er nicht demütigtexistieren kann. Er stellt Unsicherheit in jederReaktion, in jedem Gedanken und Komplikationenjeder zwischenmenschlicher, auch der mit einerFrau, der intimen Relation fest. Die Frau, die vorallem in der frühen Periode sein festes Leitmotivdarstellt, liest vor „ein Gedicht eines Dichters, / derin sich so viel Untreue hat, / dass er sogar sich selbstverliert”. An einer anderen Stelle signalisiert derDichter die Angst: „Mir wird alles beraubt, was ichweiß”. Er leidet. Aber er täuscht auch in Erwartungen.Er ist nicht im Stande, mit sich selbst fertigzu werden, alles wird zum Irrtum und Abstoßen. „Esniewiarê w autentycznoœæ regu³, które tuobowi¹zuj¹. Alternatyw¹ by³o skuteczne pokonaniebarier, a te jawi³y siê jako wysokie i niedaj¹ce siê akceptowaæ moralnie, przy tymrodz¹ce kompleksy wewnêtrzne. Zarazem perspektywanowych relacji miêdzyludzkich musia³asiê przedstawiaæ niezwykle atrakcyjnie. Tumo¿na dostrzec ca³y splot sprzecznoœci, którypowodowa³, ¿e podmiot to: „Nikt jest sam jakma³o kto”. Doœwiadcza³ bycia i nie bycia jednoczeœnie.Tylko wiara w zalety bycia poet¹ -myœlê - znacz¹co ostrze tych napiêæ ³agodzi³a.Wystarcza³a za wszystkie niedostatki realnejpozycji. Zauwa¿yæ wypada, ¿e zw³aszczaw pierwszym okresie jego podmiot liryczny jestprzede wszystkim poet¹, a wiersz równoznacznyz rzeczywistoœci¹: „Gdziekolwiek idê:wracam w wiersz”. Uto¿samienie siê z poet¹zostaje na kartach „W otwarte karty”(1978),czy „Poranne wygnania” (1981) wielokrotniezamanifestowane. Postaæ poety naznaczaspecjaln¹ misj¹, mitologizuje jej status. Poetawedle Warszawskiego powinien funkcjonowaæ,i tak siebie chce widzieæ, poza regu³ami ¿yciaspo³ecznego, afirmuje go jako „nie chc¹cegozamykaæ oczu”, ceni¹cego wolnoœæ. Wolnoœæ,która mu s³u¿yæ w³asnemu ja. Po prostu. Natym wymogu i przekonaniu wewnêtrznym zbudowa³swój ethos.Bycie poet¹ okaza³o siê niezwykle pomocnew rozpoznaniu otaczaj¹cej rzeczywistoœci orazsamego siebie. Poniek¹d implikuje pytania,dyskurs z samym sob¹, równolegle do nadbudowywaniarzeczywistoœci poezj¹, o obecnoœæw jego ja równie¿ cz³owieka, w ogóle byciacz³owiekiem w sensie moralnym. Ten¿e tropz czasem zreszt¹ przybierze na sile. Na inny,jakiœ rodzaj zaanga¿owania spo³ecznego niedecyduje siê. Chodzi tylko o niego samegoi jego wewnêtrzny œwiat. Dla jednego idrugiego - do takiej diagnozy Warszawskidochodzi - nie dostrzega przestrzeni, w którejmóg³by istnieæ nie upokorzony. Stwierdzaniepewnoœæ w ka¿dym odruchu, myœli, komplikacjeka¿dej relacji miêdzyludzkiej, nawet tejintymnej z kobiet¹. Kobieta (zw³aszcza wewczesnym okresie stanowi sta³y leitmotiv)mówi „na g³os wiersz pewnego poety, / który wsobie ¿ywi tyle zdrady, ¿e / utraci³ nawet siebie,82

itd.” W innym miejscu poeta sygnalizuje lêk:„Zostanê pozbawiony wszystkiego wiem”.Cierpi. Ale i sprawia zawód. Nie potrafi sobieradziæ z samym sob¹, wszystko staje siêpomy³k¹, odtr¹ceniem. „Bawi¹ siê inni” -zareaguje z wyrzutem i ironi¹. Rozpoznawanietego, co go otacza, trwa. Nigdy nie rezygnujez samego siebie na rzecz nieautentycznoœcii pozoru. Ten upór w opresjach duchowychi egzystencjalnych daje Warszawskiemu si³ê.Zachowuje siê raczej „Jak cz³owiek którypróbuje czy mo¿na jeszcze ¿yæ”. Nie wybieraklêski, poddania siê i rezygnacji w sytuacjachkryzysowych. Wybiera konflikt. Potrafi byæprzy tym autorefleksyjny: „Karta któr¹ rozdajê /Godzi w moje imiê”. Nie uchyla siê od zap³acenia¿adnej ceny osobistej. Nie przypadkiemwiêc pojawi¹ siê nuty straceñcze, jakaœ rozpaczliwoœæ,jakieœ nawi¹zania do „kilkunastoletniegoch³opca” Rimbauda czy powszechnieczytanego w owych latach Rafa³a Wojaczka:„Mo¿e byæ dobra œmieræ”, „pêtlê s³ówzaci¹gn¹³ wokó³ szyi”, obok „Ktoœ piszenekrolog”. Miewa³ tego rodzaju, dziwne obsesjei przeb³yski. Na szczêœcie istotniejsza refleksjadotyczy³a fundamentu, czyli: „Niepokojê siêo ciebie cz³owieku który zamieszkujesz wemnie”. Ten cz³owiek jednak ¿y³ naprawdê, nieby³ mistyfikacj¹. By³ prawd¹ wewnêtrzn¹. Mia³twarz, oczy, w które wymaga³, by ktoœ patrzy³uczciwie, prosto, bez uniku. Równie¿ chcia³,aby i jego poezje czytaæ „jak twarz”. To dlarozumienia poezji Mieczys³awa Warszawskiegowa¿ny moment. Zachowuje siê jego ja liryczneamüsieren sich andere” - reagiert er vorwurfsvollund ironisch. Es hält die Erkenntnis dessen an, wasihn umgibt. Er verzichtet nie auf sich selbst zugunstendem Nichtauthentischen und Scheinbaren.Diese Hartnäckigkeit bei seelischen und existentiellenProblemen macht Warszawski kräftig. Er benimmtsich eher „Als ein Mensch, der versucht, obman noch leben kann”. In Krisesituationen wählt erkeine Niederlage, keine Ergebung, keine Resignation.Er wählt einen Konflikt. Es kann dabei selbstüberlegendbleiben: „Die Karte, die ich verteile /verletzt meinen Namen”. Er weicht nicht seinerPflicht ab, jeden persönlichen Preis zu bezahlen. Esist also kein Zufall, dass Verlustmotive, Verzweiflungen,Anknüpfungen an Rimbaudes „Knaben vonmehreren Jahren” oder an den zu dieser Zeit allgemeingelesenen Rafa³ Wojaczek: „Es kann guter Todsein”, „er zog die Schlinge um den Hals zu” unddaneben „Jemand schreibt eine Todesanzeige” zumAusdruck gebracht werden. Er hatte derartige seltsameZwangsvorstellungen und Gedankenblitze.Zum Glück bezog sich seine wesentlichere Reflexionauf das Fundament, d.h. „Ich habe Angst um dich duMensch, der in mich wohnst”. Dieser Mensch lebtejedoch wirklich, er war keine Täuschung. Er war eineinnere Wahrheit. Er hatte ein Gesicht und Augen undverlangte danach, dass jemand darin ehrlich, geradeund ohne rasches Ausweichen schaut. Er wollteauch, dass seine Dichtung „wie ein Gesicht” gelesenwird. Es ist ein wichtiger Moment, um die Dichtungvon Mieczys³aw Warszawski verstehen zu können.Sein lyrisches Ich benimmt sich mannhaft, (mankann sagen) hart, wie jemand, der dazu entschlossenist, ein Held zu werden, der sich seinenSchwächen und Trugbildern einer Kompromisslösungnicht unterwirft, sondern um sein Rechtkämpft. Sein nicht ausschließlich ästhetischesRecht. Ein derartiges Benehmen wird von einerSYLWETKI83

höheren, überpersönlichen Berechtigung verursacht.Die Subjektberechtigung bezog sich auch aufeinen anderen Menschen, konnte also egoistischnicht sein: „dann wagst du / eine menschliche Gesteund lässt nicht zu / dass ich dir den Rücken kehre”.Es sind eben die Werte und die sich damitverbindende Erlebniswahrheit. Sie bedingt denLebenssinn, weil „nur derjenige lebt, wer desLebens sicher ist”. Der Dichter wird die Moralfragenvielmals und auf eine unterschiedliche Art undWeise definieren. Ich muss zugeben, dass konsequentgebildete Formulierungen dieser Art sowie dieLeidenschaft, sie auszudrücken, zu dieser Dichtungüberzeugen. Damit verbindet sich eine Muthaltungund trotz allem ein Glaube an den Menschen. Es istklar, dass es nicht möglich war, den dichterischenDiskurs immer in extremer Spannung zu erhalten.Das Dichtungsmodell, das von Mieczys³awWarszawski ausgearbeitet wurde, ergibt sich engaus inneren Tugenden, über die seine Persönlichkeitverfügt und nicht aus Generationsaufgaben und -deklarationen. Der Geist der Zeit hatte hier eine Rolleim hohen und eher allgemeinen Sinne zu spielen.Wenn Warszwski sich selbst und die Wirklichkeitvon Lügen reinigte, tat er so nicht, weil es sich soziemte. Er schuf in Anlehnung an sich selbst.Außerdem basierte der Dichter nie auf etwas, außerviele literarische Werke gelesen zu haben.Manchmal, was zu sehen ist, führt er eine Polemikdurch. Manchmal paraphrasiert er jemanden. Undnur so viel. Nur die eigene Erfahrung hatte für ihneine Bedeutung. Ich zitiere: „In meinem Gedicht /darf man den Kopf nicht in die Hände verstecken /und sagen / ich habe nicht gesehen”. Das genügt.Künstlerisch und lebensgemäß muss man aufmerksamund gleichzeitig offen sein: „Mein Gedicht heißtdie Tür / das Haus zu öffnen”. Zu einer wichtigenschöpferischen Methode in später veröffentlichtenGedichtbänden macht er eben die Offenheit bei derDarstellung seiner Lebenssituation.Ich glaube, dass die Dichtung des Autors von„Przyziemnoœci” („Prosaisches”) (2002) auf jederEtappe vom Individualismus charakterisiert ist. Aberauch von der Veränderbarkeit. Er konnte beispielsweiseeine große Gedichtsammlung schreiben, diedem realen und metaphorischen Meer gewidmetwurde - „Na przekór ¿ywio³om” („Den vier Elementenzum Trotz”) (1997). Seine Betrachtungsweisewird jedoch immer vom Subjekt geleitet. Einerseitslässt er Rückblicke zu, führt Gespräche mit sichselbst, andererseits dagegen führt er eine distanzierende,von außen stammende, objektivierendeBeschreibung ein, also eine eigenartigeSelbstkreation („Zapis” / „Aufzeichnung”, „Poeta” /po mêsku, twardo (mo¿na rzec), jak ktoœ zdecydowanyna bohaterstwo, kto nie poddaje siês³aboœciom ani u³udzie kompromisowegorozwi¹zania, ale walczy o swoj¹ racjê. Niewy³¹cznie estetyczn¹. Tego typu zachowaniepodyktowane jest racj¹ wy¿sz¹, ponadosobist¹.Racja podmiotowa dotyczy³a równie¿drugiego cz³owieka, a wiêc nie mog³a byæ egoistyczna:„wówczas zdobêdziesz siê / na jakiœludzki gest i nie pozwolisz / abym do ciebieodwróci³ siê plecami”. To s¹ wartoœci i prawdadoznañ z nimi siê ³¹cz¹ca. Warunkuj¹ca sens¿ycia, gdy¿ „ten tylko ¿yje kto pewien jest¿ycia”. Kwestie moralne bêdzie poetawielokrotnie na ró¿ne sposoby definiowa³.Przyznam, ¿e konsekwentnie budowane tegotypu sformu³owania, jak i ¿arliwoœæ z jak¹zosta³y wyra¿one, przekonuj¹ do tej poezji.Wi¹¿e siê z nimi postawa odwagi, ale i mimowszystko wiary w cz³owieka. Jasne jest, ¿e nieby³o mo¿liwe utrzymywanie dyskursu poetyckiegostale w skrajnym napiêciu.Model poetycki, jaki Mieczys³aw Warszawskiwypracowywa³ œciœle wynika z przymiotówwewnêtrznych, które cechuj¹ jego osobowoœæ,a nie z pokoleniowych zadañ i deklaracji. Duchczasu mia³ tu do odegrania sw¹ rolê w bardzoszerokim i raczej ogólnym sensie. JeœliWarszawski odk³amywa³ siebie i rzeczywistoœæ,to nie dlatego, ¿e tak wypada³o. Tworzy³w oparciu o siebie. Poeta zreszt¹, poza czytelniczympoznawaniem wielu dzie³ literackich,nigdy ideologicznie na niczym nie bazowa³.Niekiedy, co jest zauwa¿alne, odnosi siê polemicznie.Niekiedy kogoœ parafrazuje. I tylko tyle.Dla niego znaczenie mia³o w³asne doœwiadczenie.Cytujê: „W moim wierszu / nie mo¿nag³owy schowaæ w d³onie / i powiedzieæ / niewidzia³em”. To wystarcza. Trzeba artystyczniei ¿yciowo byæ uwa¿nym, a zarazem otwartym:„Mój wiersz jest otwarciem drzwi / domu”.Zw³aszcza otwartoœæ w pokazywaniu swojejsytuacji ¿yciowej uczyni wa¿n¹ metod¹ twórcz¹w kolejno wydawanych zbiorach wierszy.Myœlê, ¿e poezjê autora „Przyziemnoœci”(2002) na ka¿dym etapie cechuje indywidualizm.Ale i zmiennoœæ. Potrafi³ np. napisaæ du¿yzbiór wierszy poœwiêcony realnemu i metaforycznemumorzu, „Na przekór ¿ywio³om”84

(1997). Optyk¹ ogl¹du jednak stale rz¹dzi podmiot.Raz dopuszcza introspekcjê, wdaje siê wrozmowy z samym sob¹, to znów wprowadzaczyniony z dystansu, z zewn¹trz, opis obiektywizuj¹cy,czyli swoist¹ autokreacjê („Zapis”,„Poeta”). Wszystko to s¹ poszukiwaniarównowagi, bowiem spraw, doznañ jest wiele,czasami jakby za wiele. Trudno je uporz¹dkowaæ.Przenikaj¹ œwiadomoœæ, t³ocz¹ siêw niej, zaciemniaj¹ widzenie, mog¹ sprawiaæk³opot, tak¿e wywo³uj¹ marzenia zmys³owe.Nawet z kobiet¹ nie zawsze kojarzy siê sfera³agodnoœci. Ona nagle „wybiega w ciemnoœæ”.Jedyny wyj¹tek stanowi¹ wiersze dedykowaneMa³gorzacie Pakulskiej. S¹ to w dorobku tegopoety utwory najjaœniejsze.Jeœli - powiedzmy - pierwszy etap tej poezjipolega³ na stawianiu rozlicznych pytañ o to,kim jest podmiot, o drugiego cz³owieka, wiêziinterpersonalne, to we wszystkich nastêpnychzbiorach o jak¿e wymownych tytu³ach: „Czteryœciany bezdomnoœci” (1995), „We w³asnejskórze” (1998), „Przyziemnoœæ”, (2002) „Zaledwieniczyj” (2002), chodzi o doœwiadczenieskutków w³asnej niezale¿noœci, d¹¿enia do wolnoœciitp. Tu samotnoœæ, bezdomnoœæ, odrzuceniezostaj¹ doœwiadczone w ostrej postaci.Owocuj¹ konfliktami egzystencjalnymi orazutrat¹ bliskoœci, w tym tak¿e pustk¹, któraw obrêbie poezji skutkuje brakiem spo³ecznejprzynale¿noœci. Bezkierunkowoœci¹, jak piszeAndrzej K. Waœkiewicz: „W tym sensie wierszstaje siê „jakby niczyj” (patrz: pos³owie„Z w³asnym nic”). Uwiarygodnia go bowiemwy³¹cznie sam poeta. Tu wiersz mo¿e byæ traktowanyjako œwiadectwo ¿ycia wy³¹cznie naw³asny rachunek. Nigdy jako g³os w czyimœimieniu lub sprawie. Skutek zmiany poetyckiejoptyki jest te¿ taki, ¿e obraz ulega zawê¿eniu,¿eby nie powiedzieæ zubo¿eniu. Co widocznetak¿e w sferze wersyfikacyjnej. Rozleg³oœæi szerokoœæ zdaje siê nale¿eæ do przesz³oœci. Nadodatek nieustannie mamy do czynienia z przerzutniami,które s¹ zak³óceniami, ³ami¹melodiê wiersza, podkreœlaj¹ jego chropawoœæ.W pewnym sensie to duchowo bardzo trudnyokres dla Mieczys³awa Warszawskiego. Trudnazawsze jest samotnoœæ. Funduje bowiem efektklatki. Z drugiej, lirycznie jest ten etap zdecy-„Dichter”). All dies bedeutet eine Suche nach demGleichgewicht, es gibt nämlich viele Angelegenheitenund Erlebnisse, manchmal gewissermaßen zuviele. Es ist schwer, sie in Ordnung zu bringen. Siedurchdringen das Bewusstsein, drängen sich drin,machen die Betrachtungsweise dunkel, könnenSchwierigkeiten bereiten, aber gleichzeitig rufen sieSinnträume hervor. Nicht einmal mit der Frauassoziiert man immer die Sanftmutsphäre. Sie „läuftplötzlich in die Dunkelheit hinaus”. Die einzigeAusnahme stellen Gedichte dar, die Ma³gorztaPakulska gewidmet wurden. Im Erwerb vonWarszawski sind das die hellsten Gedichte.Wenn - angenommen - die erste Etappe dieserDichtung auf zahlreichen Fragen danach, wer dasSubjekt ist, nach dem anderen Menschen, nachinterpersonellen Banden beruhte, handelt es sich inallen späteren Sammlungen mit so viel ausdrückendenTiteln: „Cztery œciany bezdomnoœci” (VierWände der Obdachlosigkeit”) (1995), „We w³asnejskórze” („In eigener Haut”) (1998), „Przyziemnoœæ”(„Prosaisches”) (2002), „Zaledwie niczyj” („Kaumniemandes”) (2002), um die Erfahrung vonResultaten seiner eigenen Unabhängigkeit undFreiheitsbestrebungen. Die Einsamkeit, Obdachlosigkeit,Abweisung werden scharf erfahren. ImResultat bringen sie existentielle Konflikte undNäheverlust, dazu auch eine Leere mit, die imDichtungsbereich zum Mangel an gesellschaftlicherZugehörigkeit wird. Zu einer Richtungslosigkeit, wieAndrzej K. Waœkiewicz feststellt: „In diesem Sinnebeginnt das Gedicht, gewissermaßen ‚zu niemandemzu gehören’” (Siehe: Nachwort zu „Z w³asnymnic” / „Mit eigenem Nichts”). Glaubwürdig wird esnämlich ausschließlich vom Dichter selbst gemacht.Hier kann ein Gedicht als Zeugnis des Lebens ausschließlichauf eigene Rechnung betrachtet werden.Niemals als eine Stimme im fremden Namen oder ineiner fremden Angelegenheit. Zum Resultat einerveränderten dichterischen Betrachtungsweise wirdauch eine Verengung, wenn nicht eine sozusagenVerarmung des Bildes. Was auch in derVersifikationssphäre zu sehen ist. Das Weite undBreite scheinen zur Vergangenheit zu gehören. Dazuhaben wir stets mit Enjambementelementen zu tun,die stören, Gedichtmelodie brechen, seine Holperigkeitunterstreichen. In einem gewissen Sinneist es eine seelisch schwere Zeit für Mieczys³awWarszawski. Die Einsamkeit ist immer schwer. Sieführt nämlich zu einem Käfigeffekt. Andererseits istdiese Etappe im lyrischen Sinne entscheidendsauberer. Als sei sie mit nichts Müßigen belastet,von dem übermäßigen Diskurs, seinem Drang unddem Chaos der Erscheinungen befreit. ErgreifendSYLWETKI85

spricht er zu sich selbst ausschließlich darüber, wasweh tut, woran er zu zweifeln begann, z.B. „Wo istdenn / der Mensch / der mehr wollte/ als nur / einMensch sein (...) ein Mensch / so wie ich”. DieSituation veränderte sich, weil sich das Subjekt insich selbst zurückzog. Man kann jedoch nicht sagen,dass es dazu führte, dass das Bild flacher wurde.Das Sichzurückziehen des Subjekts ergab sich ausdem Hoffnungsverlust, aus dem Verzicht aufIllusionen. Die Getrenntheit, Fremdheit undObdachlosigkeit, vor allem die Obdachlosigkeit,wurden in ihrer ganzen Fülle bemerkt. Ein solchesempfindliches Wissen ist von nichts zu betäuben:„Ich habe hier nichts zu tun”, kein Zuhause „habeich bis jetzt kennen gelernt”, „Ich habe mich amTisch nicht getroffen”. Man kann sich bemühen,dieses Wissen bis zum Ende auszudrücken.An der Schnittstelle dieser fast extremenErlebnisse ist der Dichter manchmal ungewöhnlichehrlich und gleichzeitig offen, er hat sich vielvorzuwerfen, was ihn vor anklagender, märtyrerischerSelbstgetrennthaltung schützt. Es istauch zu sehen, dass er sich darum bemüht, einenDialog mit getroffenen (oft auch obdachlosen)Menschen und vor allem mit der nächsten Familieanzufangen. Charakteristisch ist es dabei, dass esdie Periode ist, in der sehr viele Gedichte mitDedikationen versehen wurden. Vielmals dokumentierensie Freundschaften, Kollegenschaften,Bekanntschaften und Anhänglichkeit, besonders diefamiliäre. Es sind Gedichte, die der Mutter, denBrüdern, der Schwester, dem Sohn gewidmet werden.Ich glaube, dass der Dichter aus LaskiOdrzañskie den Höhepunkt einer scharfen existentiellenNegativität bereits hinter sich hat. ZumBeispiel obwohl noch in dem Gedicht „Mit rodzinny”(„Familienmythos”) eine Selbstanklage zu hören ist:„Womit denn / womit ich / dafür vergelte”, kannschon eine Identifizierungsspur bemerkt werden.Eine Spur der Mitexistenz mit anderen Menschen.Die Getrenntheit wird gemildert. Ja, die Einsamkeitnimmt in dieser Dichtung den dominierenden Platzein. Es wäre jedoch gerechter zu sagen, dass es eineüberwundene, von schöpferisch inspirierendenKontakten aller Art vergesellschaftlichte Einsamkeitist. Eine solche Einsamkeit, die zu keiner Exaltationführt. Die dichterische Betrachtungsweise behielteine deutliche Gestalt und das Subjekt blieb offenwie früher. Der Dichter entäußerte sich auch nichtdes Vorstellungsreichtums. Er schloss gewisseGebiete aus seiner Betrachtungsweise nicht aus.Seine Empfindlichkeit und Zärtlichkeit beleben sich,wenn sie sich auf die Person der Mutter beziehen.Warszawski wäre im Stande, eine schönedowanie czystszy. Jakby ju¿ niczym zbêdnymnie obci¹¿ony, uwolniony od nadmiaru dyskursu,jego nat³oku, chaosu zjawisk. Przejmuj¹comówi od siebie wy³¹cznie, o tym co boli, w cozw¹tpi³, np.: „Gdzie¿ jest / ten cz³owiek, / którychcia³ wiêcej / ni¿ tylko byæ / cz³owiekiem (...)cz³owiek / taki jak ja”. Tak, sytuacja siêzmieni³a, bo podmiot wycofa³ siê w siebie. Niemo¿na jednak powiedzieæ, ¿e skutkiem jestsp³aszczenie obrazu. Wycofanie wynik³o zpozbycia siê nadziei, z rezygnacji ze z³udzeñ.Osobnoœæ, obcoœæ i bezdomnoœæ, zw³aszczabezdomnoœæ, zostaj¹ ujrzane w ca³ej pe³ni. Niemo¿na takiej dotkliwej wiedzy niczymzag³uszyæ: „Nic tu po mnie”, domu „dot¹d niezazna³em”, „nie zasta³em siê przy stole”.Mo¿na staraæ siê j¹ do koñca wyraziæ.Na styku tych granicznych wrêcz doznañpoeta bywa niezwykle szczery, zarazemotwarty, ma sobie wiele do zarzucenia, cochroni go przed oskar¿ycielsk¹, cierpiêtnicz¹samoizolacj¹. Widaæ te¿, ¿e stara siê podejmowaædialog ze spotykanymi (czêsto równie¿bezdomnymi) ludŸmi, a zw³aszcza najbli¿sz¹rodzin¹. Charakterystyczne, ¿e jest to okres,kiedy bardzo wiele wierszy zosta³o opatrzonychdedykacjami. Dokumentuj¹ po wielekroæ przyjaŸñ,kole¿eñstwo, znajomoœæ oraz przywi¹zanie,szczególnie przywi¹zanie rodzinne.Wiersze poœwiêcone matce, braciom, siostrze,synowi. S¹dzê, ¿e apogeum ostrej negatywnoœciegzystencjalnej poeta z LasekOdrzañskich ma ju¿ za sob¹. Na przyk³adw „Micie rodzinnym”, choæ jeszcze us³yszymyautoskargê: „W zamian czym¿e ja / czym¿eodp³acam”, to mo¿na ju¿ dostrzec œladuto¿samienia. Wspó³bycia z innymi. Osobnoœæzostaje z³agodzona. Tak, zasadniczo samotnoœæma w tej poezji pozycjê dominuj¹c¹.Sprawiedliwiej jednak powiedzieæ, i¿ jest tosamotnoœæ przezwyciê¿ana, uspo³ecznianiawszelakiego rodzaju kontaktami, które twórczoinspirowa³y. I nie doprowadzaj¹ca do egzaltacji.Poetyckie spojrzenie zachowa³o kszta³twyrazisty a podmiot dawn¹ otwartoœæ. Poetanie wyzby³ siê ponadto bogactwawyobraŸniowego. Nie wy³¹czy³ okreœlonychobszarów ze swej optyki. Szczególnie jegowra¿liwoœæ, czu³oœæ o¿ywia siê, kiedy dotyczy86

postaci jego matki. Z powodzeniem móg³byWarszawski wydaæ piêkny zbiór wierszy,poœwiêcony w³asnej matce (jej pracy), wierszybynajmniej okolicznoœciowych i banalnych. Alei w³asnemu „Dachowi nad g³ow¹”, pod który -pisze ju¿ w liczbie mnogiej - „wci¹¿ zbiegamy”.Jako wspólnota. To jest ten drugi - raz mocniejszy,raz s³abszy - nurt liryczny Warszawskiego,którego nie mo¿na lekcewa¿yæ.(¯yczy³bym sobie aby w tym kierunku ta poezjasiê rozwinê³a.)Myœlê, ¿e cechy, które daj¹ o sobie znaæ,œwiadcz¹ o elementach autorskiej dojrza³oœci.Najnowszy zbiór „Odrzañskie”, w znacznymstopniu opisuj¹cy powódŸ z roku 1997, te¿ nato wskazuje. Albowiem nakreœlony w nimzosta³ obraz topografii miejsca „tej naodrzañskiejwsi” oraz do g³osu dosz³a swojska,rodzinna domowoœæ w³aœnie. Obraz wsi(„Dysonans”, „Zamieszka³oœæ”) i obrazy sytuacjidomowych: „Siedzimy w kuchni a piec gaworzy/ Z nami” lub: „Zasiedliœmy do kolacji /Aby pobyæ ze sob¹ d³u¿ej”. Prosto, zwyczajnie.Oto dowód, ¿e potrafi Mieczys³aw Warszawskisiê zmieniaæ, a wiêc i zaskakiwaæ ci¹gle nowymiinspiracjami i mo¿liwoœciami wyrazu.Sammlung von Gedichten zu veröffentlichen, dieseiner Mutter (ihrer Arbeit) gewidmet werden unddie überhaupt nicht banal und gelegenheitsbezogensind. Auch von Gedichten, die dem „eigenen Dachüberm Kopf” gewidmet werden, unter das - erschreibt schon im Plural - „wir immer zurückkommen”.Als eine Gemeinschaft. Es ist die andere -manchmal stärkere, manchmal schwächere -lyrische Richtung von Warszawski, die man nichtgering schätzen darf. (Ich möchte, dass sich seineDichtung eben in diese Richtung entwickelt.)Ich glaube, dass die Merkmale, die von sichhören lassen, von Elementen der Autorenreife zeugen.Der neueste Band „Odrzañskie” („Oderzugehörend”),der in einem hohen Grade dasHochwasser aus dem Jahre 1997 beschreibt, weistauch darauf hin. Es wurde darin nämlich einTopographiebild „dieses Oderdorfes” skizziert, zumAusdruck kam auch eben die alltägliche, familiäreHäuslichkeit. Es sind ein Dorfbild („Dysonans” /„Dissonanz”, „Zamieszka³oœæ” / „Niederlassenheit”)sowie Bilder häuslicher Situationen: „Wir sitzen inder Küche und der Ofen plaudert / mit uns” oder„Wie setzten uns zum Abendbrot zu Tisch / Ummiteinander länger zu bleiben”. Einfach, gewöhnlich.Es ist ein Beweis, dass Mieczys³aw Warszawski sichändern, also auch mit immer neueren Inspirationenund Ausdrucksmöglichkeiten überraschen kann.Übersetzt von Bogumi³a HusakSYLWETKI87

Mieczys³aw WarszawskiWieczór pe³en doznañTo by³ d³ugi ciê¿ki wieczórKiedy wczeœniej ni¿ zwykleZasiedliœmy do kolacjiAby pobyæ ze sob¹ bli¿ejAni¿eli tylko przez stó³Nastrój ku temu sprzyja³Lecz wnet przygas³ gdy¿Zmierzch tych doznañWcale nie zapowiada³Podania sobie r¹kWrêcz przeciwnie smu¿y³Jakieœ widoki na jutroPe³ne pó³s³ówek gdybañI sêków jakby ten stó³Odtr¹ca³ a nie jedna³Przysz³o nam wreszcieSobie podziêkowaæZa tak wspólnieI bez dobrej nocySpêdzony ju¿ wieczórlistopad 2001Ein Abend voller EmpfindungenEs war ein langer schwerer AbendAls wir früher wie sonstUns zum Abendbrot setztenUm miteinander näher zu verweilenAls nur über den TischDie Stimmung begünstigte diesDoch bald verblaßte sie weilDie Dämmerung dieser GefühleKeineswegs versprachEinen HandschlagGerade im Gegenteil bot sieIrgendwelchen Ausblick auf morgenVoll von Andeutungen MutmaßungenUnd Knorren als dieser TischStieß ab sonst einigenEndlich war es soweitEinander Dank zu sagenFür so gemeinsamUnd ohne Gute NachtGerade verbrachten AbendNovember 200188

Mieczys³aw WarszawskiZamieszka³oœæTa nadodrzañskaWieœ, w której ¿ywiêZamieszka³oœæPod okapemWzgórza, ros³a i trawi³aZe mn¹A terazZachodzi, jakbyW nie swoj¹Stronê, i¯egna, miastWitaæ14. czerwca 2000BewohntheitIm Odergebiet liegtDas Dorf, wo ich lebeBewohntheitUnter der TraufeDes Hügels, wuchs es und verfielMit mirUnd jetztSinkt es, als obNicht in seineRichtung, undSagt ade, stattGrüß dich14. Juni 2000Übertragen von Marek Feliks Nowak89

Mieczys³aw WarszawskiZnad lustra wodyPrzysiad³em nad brzegiem Odry jakiœ nieswójW jej nurcie widz¹c ¿e wszystko ode mnieodp³ywaNawet ta ch³opakiem jeszcze z³owiona p³oæTak¿e zwodowana niegdyœ ³ódeczka z koryJak widaæ wci¹¿ siê p³ynie tylko w g³¹bI rozlewa po koœciach po trzewiachAlbowiem zza tych ³êgów i podtopieliskWynurza siê brodz¹ca przez op³otki jakaœ wieœKto wieCzy nie przeze mnieJeszcze bardziejZg³êbiana1. czerwca 1999Von dem WasserspiegelIch kauerte mich ans Ufer der Oder etwas verstimmtIn ihren Wellen sehend wie alles von mirfortschwimmtDiese noch in den Knabenjahren gefangenePlötzeAuch einst vom Stapel gelaufenes Schiffchenaus RindeOffenbar fließt es nur tief hineinUnd dringt in die Knochen ins GedärmDenn hinter diesen Brüchen und MorastenTaucht ein durch die Flechtzäune watendesDorf aufWer weißOb nicht von mirNoch gründlicherErforscht1. Juni 199990

Mieczys³aw WarszawskiKurz. Moje zaleganieStaub. Mein LiegenbleibenNiechi kurz zna swoj¹ ¿ywotnoœæ, skoro pyli.Ten uporczywy werso byciuw niebycienajzwiewniej mnie intryguje,gdy¿ opróczniczegoposiada jeszcze moc, tajemnicê ilekkoœæ piór go³êbi pocztowych.Tylko bezwiedny wiatr p³o¿y siêpospoliciej, wcale nieubywaj¹c27. marca 2001Mögeauch Rauch seine Stärke kennen, wenn erstaubt.Dieser hartnäckiger Versüber das Seinim Nichtseinmacht mich flatternd neugierig,weil er außerNichtsnoch Kraft, Geheimnis undeine Leichtigkeit von der Brieftaubenfedernbesitzt.Nur der unbewußte Wind breitet sichgewöhnlicher aus, gar nichtabnehmend27. März 2001Übertragen von Ernest Dyczek91

MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICHAndrzej K. WaœkiewiczKurowickiWierszy Jana Kurowickiego nie ma wretrospektywnej antologii Mieszkam wwierszu, choć w tym czasie autor mieszkałw podzielonogórskiej Suchej i od kilku latpracował na Uniwersytecie lubuskim.Zresztą był czynny także jako krytyktowarzyszący. Publikowane w tym okresieteksty krytyczne złożyły się na zbiórNaczynia osobności, w całości poświęconypisarstwu zielonogórskich autorów.Wydawać by się mogło, że jego obecnośćw środowisku, które bogate w poetów,nieszczególnie obrodziło w krytykówpowinno jakoś odbić się na lokalnym życiuliterackim. Zdaje się wszakże, że tak sięnie stało. Ale też, pisałem w zbiorowejpublikacji z okazji 50-lecia zielonogórskiegoZLP (Cztery dekady, 2002) „krytycy,jeśli byli, to funkcjonowali samotnie,bez większego, na miejscu, rezonansu.Przydarzyło się to mnie, przydarza sięteraz Janowi Kurowickiemu. Ten ostatniprzypadek jest o tyle znamienny, że jegosposób widzenia zjawisk literackich [...]mógłby być skuteczną odtrutką naobiegowe mity i wmówienia, jego zaś koncepcjekulturowe i estetyczne zasługująna wnikliwe odczytanie. Choć nie, tu akuratmożna znaleźć jakiś sygnał – co prawdanie wprost – pominięcie jego wierszy(a jest to także, zwłaszcza ostatnio, poetamiejscami znakomity) w środowiskowejantologii retrospektywnej – Mieszkamw wierszu. Cokolwiek by mówić, jestw tym coś małostkowego, choćby jegopoglądy miało się za odrażające”.Prawda – w Zielonej Górze mieszkałniezbyt długo, od 1994 do 2002 r. Był jużukształtowanym pisarzem, pozycję naukowązdobył też wcześniej, choć, zdajesię, właśnie na okres zielonogórski przypadarozkwit jego twórczości poetyckiej.I nią się tu głównie zajmiemy.Czwarty tom słownika Współcześnipolscy pisarze i badacze literatury informuje,iż Kurowicki debiutował w 1966 r.w Almanachu młodych. Nie jest to prawda.Cały blok wierszy, mogących złożyćsię na niewielki tomik, opublikowałwcześniej (od 1964 r.) we wrocławskiej„Agorze”. Był tam, obok Lothara Herbstai Bogusława Sławomira Kundy, najczęś-92

ciej publikowanym autorem. Pierwszyzbiór wierszy (Przypowieści) wydałw 1974 roku.„Agora” (pismo i grupa poetycka)stanowiła jedną z instytucji pokoleniaOrientacji. Kurowicki był stałym współpracownikiempisma do jego likwidacjiw 1969 roku. Członkiem grupy n – raczejnie, choć w jednym z artykułów o grupieHerbst wymienia jego nazwisko. Szczególnegoznaczenia to nie ma, choć w epoceprogram grupy Agora przeciwstawianybył – z jednej strony – poetyce warszawskiegokręgu Orientacji, z drugiej –różnym odmianom poezji lingwistycznej.Po drodze (w programach pisanych przezHerbsta) było i o „operowaniu jednoznacznymsłowem” i o „kształtowaniu marksistowskiegooblicza kultury i literatury”.Ale przed tym jeszcze jako reprezentant„młodej poezji warszawskiej” wystąpiłw „Orientacji” (maj 1966).Urodził się w 1943 r., należy więc, byprzywołać określenie Edwarda Balcerzana,do pokolenia „dzieci wojny”, w jegoprzypadku znaczyło to także wielką migrację.Urodził się w Baranowiczach, mieścieniedawno polskim, wtedy radzieckim,ściślej – białoruskim, wychował w Świebodzinie,mieście niedawno niemieckim,wtedy polskim. Urodził się w rodzinierobotniczej, stał się inteligentem. Studiowałwe Wrocławiu i Warszawie, pracowałzaś na uczelniach we Wrocławiu,Katowicach, Białymstoku, Opolu, wreszciew Zielonej Górze. Nawet karieręnaukową robił podobnie: magisterium naUW, doktorat na UBB, habilitacja na UAM;profesurę uzyskał jako pracownik UniwersytetuWrocławskiego. Biografia typowadla epoki, w której była i wielka wędrówkaludów, i wielkie wstrząsy społeczne przeobrażająceświat. I równie wielkie nadzieje.I ta jeszcze osobliwość, iż w eseistycerozpoczynał jako „humanista rozumiejący”(Człowiek i sytuacje ludzkie, 1970),w poezji zaś jako niemalże neoklasyk. Aleksiążką, która zdobyła największy rozgłos,tak duży, iż niektórzy do dziś mają jąautorowi za złe, był Dzień powszedniwyobraźni albo o ułomności zdrowegorozsądku w poznaniu poetyckim. Wpisywałasię ona w ówczesne spory wokółNowej Fali, ale od strony szczególnej.Mianowicie Kurowicki potraktował poważniemarksistowskie deklaracje poetówi postanowił zbadać jak ich wiersze mająsię do przywoływanej doktryny. Wyszłomu, że bardzo luźno i mniemani marksiścisą co najwyżej mieszczańskimi indywidualistami.Nic szczególnego – szedł tropemJuliana Bruna i Ignacego Fika.Czytane po latach sądy Kurowickiegowspółbrzmią z tym co dziś sądzą o sobieanalizowani przezeń autorzy, unieważniającdawne deklaracje i zobowiązania.Pytanie niebezzasadne: czy cały ten programdemaskacji, zakorzenienia w rzeczywistościspołecznej nie byłże programempoezji stanu wyjątkowego? Skoroon minął i nastała „normalność” to i tamtepostulaty straciły rację bytu. Jakby sięmiała sprawdzić diagnoza, iż „od krzyku ibuntu [...] do sterylnych Świątyń Dumania– droga dotychczas była nazbyt bliska”.Była i pozostała.Ale też – jak się zdaje – ten tryb myślenia,który – idąc śladami Bruna i Fika –Kurowicki chciał zaaplikować młodympoetom lat siedemdziesiątych mało ich taknaprawdę – mimo deklaracji – obchodził.On chciał by zobaczyli się jako wytwórspołecznych struktur, we wszystkich możliwychuwikłaniach i uzależnieniach (takżeświadomościowych) i by – rozpoznawszysię w nich – przekroczyli ograniczenia sytuacjizastanej, pozostając wszakże w ramachtego samego projektu społecznego,ich zaś interesowała głównie własna sytuacja,realność zaś rozpoznawali raczej napoziomie hipostaz. I odejście od kodeksuzobowiązań, który konstytuował ichwczesne wystąpienia dokonało się właściwiebezrefleksyjnie. Skoro stan wyjątkowysię skończył, same się unieważniły.Przypominam te stare spory także dlatego,że zaciążyły one nad recepcjąpóźniejszej twórczości Kurowickiego.MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH93

Tonację jego wczesnych książekdobrze oddaje tytuł trzeciego tomu –Zwierzenia małego sceptyka (1980). Małysceptyk to ten, który jest przechodniemw sferze rzeczy i zjawisk. Tych realnych,które doświadcza, i tych, które zna z lektur.Oba te rodzaje poznania traktujerównorzędnie. Sytuacje bowiem (to tytułzbioru z 1977 roku), w których się znajduje,są szczególnymi przypadkami prawidłowościtam opisanych. A skoro tak, tonie ma żadnych powodów, by się nad nimiszczególnie rozwodzić. „Pan K.” (to bohaterwierszy ze zbioru Sytuacje) jest o tyletożsamy z autorem, na ile obaj znajdująsię w tych samych sytuacjach w „najzwyklejszymze światów”. Te zaś zostaływielokrotnie opisane, każda z nich da sięzinterpretować, i – w zależności od tegojaki system przywołamy – nabierze innychsensów. Niby konkret, ale przecieżabstrakcja. Niby indywiduum, ale przecieżucieleśnienie norm. Nawet wówczas, gdywydaje mu się, że je przekracza...W tych zbiorach Kurowicki uprawiałszczególny rodzaj „poezji uczonej”. Siebiei swojego bohatera traktując jako wehikułproblemów, które – w swych książkachnaukowych – badał. Był jednocześniewewnątrz i zewnątrz. Dystansując się odswych przeżyć, ujmując je w nawias ironii,konstruując wreszcie przypowiastkiexempla.W epoce w tych wierszach na planpierwszy wysuwał się ich polemicznyadres wobec Herbertowskiego „PanaCogito”, ówczesnych dyskusji o „kryzysiejęzyka”, poezji, która miała być tyleż„nieufnością” co ekspertem moralnymi aksjologicznym. Po latach polemiki zwietrzały,bo i to, z czym polemizował, całkieminaczej się dziś jawi. Interesuje nas raczejszczególna konstrukcja tych tekstów.Napięcie między konstruowanym a konstruującym.Ogólnym i szczególnym.Wiarą i jej zaprzeczeniem. Trwaniemi zmiennością.Gdy je odniesiemy do twórczościrówieśników, zwłaszcza z kręgu Orientacjiich „ogólność” i, tak powiedzmy, „wzorcowość”okaże się być odpowiednikiemtego, co tam objawiało się jako ujmowaniedoświadczenia w ogólne formuły-definicje.Prawda, że były to struktury raczej obrazoweniż pojęciowe, odwoływały się dodoświadczeń psychicznych, i to pojmowanychw duchu psychologii głębi, operowałyzaś w sferze wyobraźni symbolicznej.Kurowicki odwoływał się do empirii,jego konstrukcje chciały być racjonalistyczne.Nieciągłości wyobrażeń przeciwstawiałciągłość dyskursu. Ale o nim konkretnymwiersz informował jedynie pośrednio.Tak jak tam do tych informacji trzeba siędopiero przedrzeć. Odczytać z tego, comniemał o poszczególnych przejawachrzeczywistości.W Dniu powszednim wyobraźni poezjęrówieśników nazwał „krainą poezji sterylnej”,gdzie zjawiska występują na takwysokich piętrach abstrakcji, iż przestająsię odnosić do rzeczywistości, podmiotzaś trwa „między snem a jawą, wyobraźniąi jej wytworami”. Otóż nie inaczej dziejesię w przypowieściach Kurowickiego. Spórtoczy się tu między upersonifikowanymiideami, koncepcjami, hipostazami. Konkret,nawet już nie społeczny a somatyczny,jest, tak powiedzmy, jedną z idei.I bytuje – obleczony w pozorne ciało– w świecie idei. Kłóci się z ideami, obśmiewaje, ale przecież jego kształt jestrównie zjawiskowy jak wyobrażeń, któreprodukowali jego rówieśnicy. I jego konstruktybowiem, nawet jeśli odwoływały siędo społecznej praxis zmieniały się „w znikliwąpajęczynę o konsystencji oddechu”;tyle, że nie z wyobrażeń a z idei snutej.Mówiliśmy dotąd o tomach, któreukazały się w latach siedemdziesiątychi osiemdziesiątych. Ostatni zbiór z tej seriiukazał się w r. 1980, kolejny – w 1992(Bajka na dobranoc). Widok na koniecświata (2002) zawiera wybór z tychwłaśnie kolejnych zbiorów (poszczególneteksty zostały poddane niekiedy dalekoidącym korekturom) oraz nowe utwory. Ichodmienność wynika z prostego, ale istot-94

nego przesunięcia. Społeczna praxis, tak,ale widziana poprzez sytuację podmiotu.Funkcjonując w ramach struktur społecznychtyleż je doznaje, co poznaje. Tyleże rozpoznania nie oddziela od doświadczenia;w tym, co jednostkowe, objawiasię bowiem to, co ogólne. On zaś może jesprawdzić nie na poziomie uogólniającychformuł, ale właśnie przeżycia własnegolosu. To właśnie „człowiek konkretny”,o którego obecność upominał się w Dniupowszednim wyobraźni, On sam, szczególneindywiduum, widziany jest poprzezrelacje, w jakie wchodzi z poszczególnymielementami struktury i poprzez miejsce,jakie w niej zajmuje. Jest jej wytworem,tłumaczy się poprzez jej właściwości, aleprzecież istnieje o tyle, o ile zdoła jąrozpoznać. Na jakim wszelako poziomie?Jeśli dobrze rozumiem wczesną publicystykęliteracką autora to, zdaje się,żądał on rozpoznania racjonalizującego.Takiego wiersza, który zawarłby w sobiesiatkę tych relacji, poddał ją krytycznemuoglądowi, uwzględnił ponadto wyobrażeniapodmiotu o jego miejscu w społecznejstrukturze, wykrył co w owych wyobrażeniachjest efektem „fałszywej świadomości”,w dodatku to wszystko poddał analiziez perspektywy projektu społecznego i jegoaktualnych realizacji.W wierszu postulat ten tak się otowyraża:Kiedyś wydawało mi sięże jestem ptakiem i liczy się tylkootwieranie klatekÓw skok do „królestwa wolności” miałsię dokonać poprzez uświadomienie sobienatury zniewoleń i przezwyciężenie ich.Tyleż w wyobrażonym co w realnymświecie. AlePotem zauważyłem że to możliwościspraw tego świataktóre samopasstały się mnąKlatki, nie ich otwieranie!I nie ma szczególnej różnicy, czy jestproduktem „spraw tego świata”, które„samopas” nim się stają, czy (jak w wierszuStatus quo) jest (a raczej wyobrażasobie, że jest) pająkiem „tkającym własne/ miejsce”. Owo miejsce bowiem jest produktemstosunków społecznych i, tak czyinaczej, pozostaje w „klatce”. Co najwyżejmoże ją zdobić, „obramowywać estetycznie”.Kategoria „prozaiczności”, którą – za Heglem– wprowadza, oznacza, iż – taknaprawdę – jest jak jest. „Żadnej tu grozyczy zdumienia, a jedynie bezradnośćrezygnacji”. Żadnych też wyższych sankcji.I wobec siebie – tak pojętego – możesię dystansować, budować bariery, którepozwolą mu ujrzeć się jako przedmiot estetyczny.Artysta jako arcydzieło, tak brzmitytuł jednej z jego książek estetycznych.On bowiem, jego los, a także to, cozdoła pomyśleć jest – powiedzmy tak –konkretem, poprzez który może sprawdzićidee, systemy moralne, reguły uczestnictwa.Jeśli wszakże w swej indywidualnościdostrzeże to, co go stworzyło. I jeśli zdołasię przedrzeć przez zasłony realności. Tabowiem, dziejąc się, oferuje nieprzeliczonemnóstwo kamuflaży:To i tym podobne jest mną naprzeciwświataw którym wciąż tli się Chrystus i głódreklamy pokazujące że wszystko jestbaśniązabijani zmartwiałe ze strachu kobietyi dziecipolitycy dziennikarze taplający się wgówniekomunałów narkomani i alkoholicyrobotnicy targujący się o cenę siłyroboczejbez żadnej już nadziei na inny bytdziałkowcy dziewczęta oczekujące naurodęgłupi listopad który zaczął zimęA dalej:I nigdzie tu nie ma miejsca dla dobrejmetaforyMA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH95

o tym wszystkim i o pięknym pożarzeświataktóry przyniósłby sensBowiem:Kula świata nadaltoczyła się w łożyskusprzecznościIndywidualna biografia nie jest wszakżestatyczną całością. Z mnogościzdarzeń, w których podmiot uczestniczył,lub w które był uwikłany, każdorazowoaktualizują się inne sekwencje. Zmieniasię także ich wykładnia. Sensy, albo ichbrak (który też przecież w jakiś sposóbznaczy). W posłowiu do zbioru Kaprysynie tylko miłosne (2003) pisze o swychdawnych zaangażowaniach i obecnymbraku „poczucia sensu”. Tak też możnaodczytywać zdania „moja wola jest pustąobecnością” lub „nic się nie dzieje,a wszystko zdarza”. Po prostu jest, niezaś – jest po coś. Wie co się zdarza, jakajest geneza zdarzeń, ich ukryte sprężyny,mniema jednak, że pozbawione są teleologicznychnacechowań: zdarzają się, niezmierzając wszakże ku finalnym celom.W wierszach z lat dwutysięcznychKurowicki równolegle opisuje własneumieranie i powraca do doświadczeńdzieciństwa. Wstrząsające wiersze z cyklipoświęconych śmierci rodziców (Treny,Portret rodzinny, oba publikowanew „Autografie”) są także próbą rekonstrukcjiwyjściowych punktów biografii, pierwszychprób rozpoznania świata. I wreszciepunkt dojścia, w którym zauważa, iżmiędzy statusem ojca („podszyty wiatremkomiwojażer / astmatyk, choleryk, cieśla,nocny stróż, / sprzedawca świętychobrazków itp. itd.”) a jego własnym („profesor,obijający się po uczelnianych etatach”)nie ma szczególnych różnic. Byćmoże obaj, wprzęgnięci w proces wymianytowarowo-pieniężnej, wytwarzają tosamo: gadżety nieszczególnie społecznieużyteczne, choć przecież zaspokajającerealnie istniejące potrzeby. Rodzajmłynków modlitewnych.W tle przecież jest i inna rola, w którejwidzi się jakorozpolitykowany publicysta, któremumarzył sięziemski raj dla wszystkichBiografia, którą rekonstruuje w kategoriachopisowych, nie wartościujących,posiada elementy, dające się, takpowiedzmy, ideologizować. W kategoriachklasowych, kulturowych. Tyle tylko,że z tej perspektywy, w której teraz jeogląda, niczego nie sankcjonują. Nie istniejebowiem system, który tak właśniepozwala je widzieć. Zdarzyły się, nic ponadto.Można wszakże na te wiersze spojrzećjeszcze inaczej. Z perspektywy regionalnej.Zobaczymy w nich wówczas opispowojennej realności małego miasteczkana zachodnich kresach, repatriantówz dawnych kresów wschodnich, zderzeniakultur, tego wszystkiego, co było jednymz wielkich tematów powojennej literatury.Świebodzin jako temat literacki, nibyszczegół, ale przecież ważny. SkądinądKurowicki jest też autorem wierszao Zielonej Górze (Martwa natura), o Suchej,gdzie przez czas jakiś przemieszkiwał.Warto te teksty czytać mając w pamięciinne, pisane na cześć i chwałę, byzobaczyć co można zrobić z „tematuregionalnego”, gdy dysponuje się odpowiedniąperspektywą oglądu. To tylko namarginesie.Moglibyśmy powiedzieć tak: dawnyKurowicki chciał, by opis świata uwzględniałProjekt. By realne przebiegi zdarzeńodnosiły się tyleż do siebie, co do hipostazowanegowzorca. Ich ważność określaćzaś miało to, na ile jego realizację przybliżają.W nowych wierszach systemwartości się nie zmienił, zmienił się natomiastpunkt odniesienia. Są ważne zewzględu na siebie, nie Projekt. Choć przecieżi on pozostał: jako system wartościi jako dyrektywa poznawcza. Ta zaś powiada,iż w tym co jest należy dostrzec gręsprzecznych interesów, ideologie i etyki,96

które ją osłaniają, fałszywą świadomość,którą wytwarzają, mitologie i fałsze. Niedać się im zwieść oznacza także – nie daćsię ustawić ponad nimi, ale też nie dać sięw nich zamknąć. Zobaczyć siebie jakowytwór szczególnych okoliczności, historyczniezdeterminowanych i w pewnymsensie niepowtarzalnych.Z perspektywy kolejnego „końca świata”.Nie sposób nie dostrzec w tych wierszachodwołań do Gerontiona T.S. Eliota.I do zdania „po takiej wiedzy jakie przebaczenie”,i zdania o tym, iż „historia mawiele skrytych przejść” i tego o „cnotach”– „wymuszonych przez haniebne zbrodnie”.A także nawiązania do zdania (zZiemi jałowej) o świecie, który właśnie siękończy, ale nic z tego szczególnego niewynika. Tak jak nic szczególnego niewynika z faktu, iżprzychodzą nowi barbarzyńcyniszczą pomniki obrazy książkiz pamięci robią wiatr byłych wiatrakówJest bowiem tak, iż ten, kto to mówi,jest „dzieckiem innych barbarzyńców” iwie „jak to się robi”. Wie także po co i wczyim interesie.Tak bowiem toczy się świat.Czy chce go zmienić? Zapewne! Alebardziej może rozpoznać w jego rzeczywistychprzebiegach. Z sobą samym jakocentralnym punktem tego świata,soczewką, w której skupiają się, nierozwiązując, jego sprzeczności.Jeśli przywołałem wyżej Ziemię jałową,to warto też wspomnieć o innej wersji„końca świata”, tej z Piosenki o końcuświata Czesława Miłosza. Tam równieżkres nadciąga bez „błyskawic i gromów”,„znaków i archanielskich trąb”. W Piosenceo porcelanie dodaje, iż z kolejnychkońców świata pamięta się „maleńkichspodeczków trzaski”. W ten sposóbumierają „sny majstrów drogocenne”. Aleprzecież równie biegli majstrowie niekonieczniemusieli trudzić się nad uroczymibibelotami, mogli nad ideami wielkimi,co jednocześnie miały objaśnić świati zmienić go, tak, by odtąd toczył siękoleinami, które oni wskazali. Bywa, żerównocześnie z trzaskiem kruchych filiżanek,tworem zręcznych rąk i bystregoumysłu, umierają imperia. „I tak sięwłaśnie kończy świat”. Choć przecieżtrwa. Do następnego końca.„Zamykają się za mną drzwi epoki” –powiada Kurowicki. Wraz z tym kresemodchodzą „wielkie sprawy co nie chciałysię wyrazić”. Równocześnie też dzieje sięjego umieranie. „I to – niestety – jest normalność”.Której należy dać świadectwo.Ja to świadectwo mam za ważne i dramatyczne.Nie byłem szczególnym admiratoremwierszy z trzech pierwszychksiążek. Nie żebym nie cenił błyskotliwościspostrzeżeń, wirtuozerii gry. I przyznam,„w epoce” nieszczególnie pociągała mniepasja Dnia powszedniego wyobraźni,zresztą diagnozy autora mniej do wierszyprzymierzałem, bardziej do programów,indywidualnych i zbiorowych, w obuwidząc te same hipostazy. Skądinąd, abyjuż było zupełnie zabawnie, spotykaliśmysię na tych samych zgromadzeniach zespołu„Młodej Kultury”. I w Dniu powszednimodnajdywałem ten sam tryb myślenia,którym autorzy zbiorowego programupisma oceniali zastaną literaturę, rzeczywistośćspołeczną i myśl humanistyczną.Nawet te same nadzieje i złudzenia. Co tukryć – wiedziałem, że są skierowanetakże przeciw temu co robili i myśleli moirówieśnicy, ze mną włącznie. Więc raczejz rozbawieniem czytałem, że – gdy się tenarzędzia przywoła – ich wiersze mogąbyć podobnie potraktowane. Do książkiprzekonałem się po latach, gdy opisywanymtam autorom ich przekonaniazdały się błędami młodości, a może nawetbyło tak, że nigdy wypowiedziane nie były.W każdym razie wraz ze zmianą systemuspołecznego straciły ważność. Etycznezobowiązania, dyrektywy poznawcze,odniesienia do świata. Były i być przestały.MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH97

Z Kurowickim jest wręcz przeciwnie.W nim trwa „sprzeciw wobec / zgodybezradnych”, tyle, że – powiada... nędza stała siębardziej siebie świadomapoślubiła ironię wwianku z kwiatów ostuaby działo się umieranie„Teraz – mówi – wydarza się wciąż historiaśmietników”. Rzeczy, idei, ludzi.Można majsterkować na tych ruinach, zpotrzaskanych systemów budowaćporęczne konstrukty, bytować wewzniosłym świecie czystych idei. Tyle że wten sposób lokuje się w klasie sługużytecznych. Nawet sukces możnaodnieść, czyli zostać kupionym przezprzemysł kulturowy, albo przynajmniejzostać jego ikoną. On wszelako wolibytować na tym kulturowym śmietniku –rozpoznając jego „skryte przejścia”,uwarunkowania i determinanty; to czymjest, skąd się wziął i czemu służy. A w tenopis i siebie musi włączyć.I cała ta sytuacja migoce obrazamiktóre od razu tutaj stają się rupieciamipośród rupieciOch, można to wszystko zaklajstrować,tyle przydatnych ku temu systemówjest na podorędziu!Zdaje się, że wiem co mnie odrzucałood wczesnych tekstów Kurowickiego: to,co on nazywał „postawą wizytatora”.Obserwacja z zewnątrz, poczucie racji,i przecież – jednak – Kodeks, który jegosądy uzasadniał.Teraz jest sam. Wobec świata, siebie wtym świecie i swoich wyobrażeń. Tego cowie o tym świecie, jego sprzecznościachi własnych antynomiach. I z Kodeksem nieusiłuje ich uzgodnić. Choć przecieżrozpoznania czyni wedle jego dyrektyw.Tyle, że sprawdza je sobą.Dlatego są to wiersze przejmujące.Pozbawione złudzeń. Jedno z niewielu takdramatycznych świadectw, jakie – bezzakłamań – udało się złożyć przedstawicielomjego formacji.2002, 200598

PREZENTACJELila KarbowskaUrodzona w 1963 roku w Kole, ukoñczy³aw 2001 roku studia historii sztuki na WolnymUniwersytecie i Uniwersytecie Humboldta w Berlinie;mieszka i pracuje jako wolna artystkaw Berlinie; bra³a udzia³ w wystawach indywidualnychi zbiorowych w Niemczech, Francji, Polscei Hiszpanii.1994 Pierwsze prace, eksperymenty z nowymimediami i materia³ami efemerycznymi; 1999Wspó³praca ze stacj¹ radiow¹ Sender FreiesBerlin; 1994-2000 Wspó³praca artystycznaz artyst¹ Robinem Minardem; 2001 Ukoñczeniestudiów Historii Sztuki na Wolnym UniwersytecieBerliñskim; 2000 Descenere-abschneiden, trennen,instalacja w ramach wystawy zbiorowejKloster-Kunst-Landschaft, Kloster Malgarten,Land Osnabrück; 2002 Artist-in-ResidenceStypendium w ramach Programu chambre deséjour avec vue..., Saignon en Luberon, (Frankreich);2003 Die Frau im Zeitalter ihrer technischenReproduzierbarkeit (Kobieta w epoce jejtechnicznej odtwarzalnoœci) instalacja, w ramachKonkursu Lucas-Cranach-Preis; 2003 Vorbild-Nachbild. Hommage á la Lucas Cranach d.Ä.,Lutherstadt Wittenberg; 2003 Freie Räume,akcja, Lutherstadt Wittenberg; 2003 Pracerêczne, akcja/instalacja, Galeria Ma³a, Ko³o;2003 haushalten, Galerie Pankow, Berlin; 2003Zeitgenössisch! Kunst in Berlin, Porzellanmanufaktur,Berlin; 2004 Wysokie ciœnienie, instalacja,Galeria Sztuki Wie¿a Ciœnieñ, Konin; 2004Album, instalacja, Klub Polskich Nieudaczników,Berlin; 2004 NIC, Instalacja, Galerie ZERO,Berlin; 2004 Die Frau im Zeitalter ihrer technischenReproduzierbarkeit, instalacja, GalerieKamilla Regent, Saignon en Luberon (Francja);2004 Berliner Kunstsalon, Arena Treptow,Berlin; 2004 SCHRIFT BILDER DENKEN: WalterBenjamin und die Kunst der Gegenwart, Haus amWaldsee, Berlin; 2004 Glasprlenspiel, instalacjasta³a w ramach projektu MARIPOSA, Teneriffa(Hiszpania); 2004 Bellevue, instalacja, BerlinerSalon, Berlin; 2005 Use me, Galeriazero, Barcelona;2005 focusSzymborska, Inselgalerie,Berlin; 2005 Pierwsza pomoc, instalacja, GaleriaStara Winiarnia, Zielona Góra.Geboren in Kolo (Polen), lebt seit 1983 inBerlin Ausbildung zur Restauratorin für Gemäldeund Holzskulpturen in Berlin. Beginn der freienkünstlerischen Arbeit.Experimente mit neuen Medien und ephemerenMaterialien Journalistische Beiträge für denSender Freies Berlin, Polnische RedaktionKünstlerische Mitarbeit bei dem KlangkünstlerRobin Minard: bei Installationen, Katalogen undAusstellungsdokumentationen Abschluss desStudiums der Kunstgeschichte und der Bibliothekswissenschaftan der Freien Universität undHumboldt Universität Berlin.Ausstellung im Rahmen des ProjektesKloster-Kunst-Landschaft, Kloster Malgarten,Land Osnabrück, Artist-in-Residence-Stipendiuminnerhalb des Programms chambre de séjouravec vue..., Saignon en Luberon, (Frankreich);Ausstellung im Rahmen des WettbewerbesLucas-Cranach-Preis 2003. Vorbild-Nachbild.Hommage á la Lucas Cranach d.Ä., LutherstadtWittenberg; Aktion Freie Räume, LutherstadtWittenberg, 2003 Aktion/Installation Pracerêczne, Galeria Ma³a, Ko³o (Polen), Aktion,Ausstellung; 2003 Ausstellung im Rahmen derAusstellungsreihe haushalten, Galerie Pankow,Berlin; 2003 Zeitgenössisch! Kunst in Berlin,Porzellanmanufaktur, Berlin, 2004 InstallationWysokie cisnienie, Galeria Sztuki Wieza cisnien,Konin (Polen), Installation Album, Klub derPolnischen Versager, Berlin; 2004 InstallationNIC, Galerie ZERO, Berlin; 2004 Installation DieFrau im Zeitalter ihrer technischen Reproduzierbarkeit,Galerie Kamilla Regent, Saignon enLuberon (Frankreich), 2004 Berliner Kunstsalon,Arena Treptow, Berlin, 2004 SCHRIFT BILDERDENKEN: Walter Benjamin und die Kunst derGegenwart, Haus am Waldsee, Berlin; 2004 permanenteInstallation Glasperlenspiel für MARIPO-SA, Teneriffa (Spanien) 2005 GruppenausstellungGalerie Zero, Barcelona; 2005 FocusSzymborska, Inselgalerie, Berlin; 2005 Pierwszapomoc, Installation, Galerie Stara Winiarnia,Zielona Góra.99

Zenon PolusW dniu 28 paŸdziernika 2005 roku, odby³ siêw Galerii Stara Winiarnia w Zielonej Górze wernisa¿wystawy Lili Karbowskiej, zatytu³owanejPierwsza Pomoc. Artystka urodzi³a siê w Kole a odwielu lat mieszka i tworzy w Berlinie.Jej ¿yciorys artystyczny znajduje swój pocz¹tekw pierwszej po³owie ostatniej dekady XX wieku. Dlasztuki jest to okres swoistego podsumowaniazdobyczy kolejnych awangard z jednej strony,z drugiej zaœ otwarcia siê, miêdzy innymi, na przedmiot,który powraca w ca³ej swej nowej, konsumpcyjnejobfitoœci i ró¿norodnoœci, rozci¹gaj¹c siê oddzie³a poprzez codzienne sprzêty, rzeczy, substancjezapo¿yczone z innej przestrzeni cywilizacyjnej.Lila Karbowska jest reprezentantk¹ tej przedmiotowo-artystycznejtendencji w sztuce. Niewymyœla ona nowych form, a raczej naœladuje to,co ju¿ istnieje, operuj¹c elementami rzeczywistoœci,przedmiotami i znaczeniami, tworzy dla nichró¿ne konteksty, podkreœlaj¹c sensy wynikaj¹cez relacji pomiêdzy nimi. Karbowska staje siê bardziejre¿yserem czy raczej taktykiem prowadz¹cymgrê z rzeczywistoœci¹. Przyjêta przez ni¹ konwencjazdradza ³atwoœæ, z jak¹ przedmioty mog¹ siêprzenosiæ z jednej dziedziny do drugiej, np. ze sk³aduwin czy hurtowni papieru do galerii, pokazuj¹cnieustann¹ cyrkulacjê rzeczy, powszechnoœæi wszechobecnoœæ wymiany oraz zwi¹zan¹ z tymp³ynnoœæ znaczeñ zawsze chwilowych, tymczasowych– efemerycznych.Na dwa tygodnie przed wernisa¿em wystawyLili Karbowskiej, w galerii spotkali siê studenciKatedry Sztuki. Zadaniem ich by³o pomiêcie tysiêcyarkuszy cienkiego papieru. Tydzieñ póŸniej, ju¿wspólnie z autork¹ wykonali pracê odwrotn¹, polegaj¹c¹na rozprostowywaniu tych papierów,próbuj¹c przywróciæ im formê zbli¿on¹ do tej wyjœciowej.Karbowska u³o¿y³a je w regularne, na ile toby³o mo¿liwe, pryzmy, a te z kolei ustawi³a w miejscach,nad którymi (na suficie) znajdowa³y siê naturalne,deszczowe zacieki. Koñcowym dzia³aniemby³o nalanie wina do œrodka ka¿dego z kubików, cow sumie robi³o wra¿enie, jak gdyby wino kapa³oz sufitu na podstawione, idealnie bia³e stosypapieru.Poszukuj¹c sensów i symbolicznych znaczeñtej instalacji nale¿y zwróciæ uwagê na dwa istotnedla tego dzia³ania aspekty:O JOSEPHIE BEYUSIELila Karbowska w roku 2001 uzyska³a dyplomw zakresie historii sztuki na Wolnym Uniwersyteciew Berlinie. Pracê dyplomow¹, poprzedzon¹dog³êbnymi badaniami, pisa³a na temat problemukonserwacji sztuki efemerycznej na przyk³adziepracy Josepha Beyusa Unschlitt/Tallow. Nic wiêcdziwnego, ¿e owo poznanie Beyusa przerodzi³o siêw pewnego rodzaju fascynacjê jego metod¹ pracy.Choæ nie mo¿e byæ tutaj mowy o bezpoœrednimPierwsza pomoczapo¿yczeniu metody dzia³ania, czy dos³ownymprzeniesieniu znaczeñ, to jednak œwiadome u¿yciew swoich realizacjach (Œnieg 2001, Trinker 2002,Das Eden 2003) materia³u, tak dla Beyusa charakterystycznego,jak filc, potwierdza emocjonalnewiêzi z jego sztuk¹. Karbowska w swojej twórczoœciuznaje tak¿e typow¹ dla niego preferencjê aktutwórczego, wobec obiektu artystycznego oraz ideêsztuki u¿ywaj¹cej materialnych noœników jedyniedo przekazania energii mentalnej. Przedmioty,rzeczy, substancje przejawiaj¹ przede wszystkimswe pierwotne znaczenie, tak by³o u Beyusa, aledla Karbowskiej istotne jest tak¿e to, ¿e we wzajemnychrelacjach nabieraj¹ one sensów równie¿symbolicznych. I tak wino, w myœl tradycji chrzeœcijañskiejsymbolizowaæ bêdzie krew – ¿ycie,a pryzmy miêkkiego, pomarszczonego papieru,w relacji z nim, o¿ywiaj¹ siê zmieniaj¹c swoj¹ formê.O WINIEU¿ycie przez Karbowsk¹ w tej instalacji wina,nie jest jedynie nawi¹zaniem do tradycji winiarskichobiektu, w którym mieœci siê galeria, ale jestprzede wszystkim powo³aniem siê na jego historycznieuwarunkowane znaczenie symboliczne.Ju¿ 2600 lat temu, za spraw¹ staro¿ytnychGreków, a póŸniej Rzymian, winny napój sta³ siênieodzownym elementem œródziemnomorskiej kultury.Wierzenia antyczne przypisywa³y mu cudowne,wrêcz boskie w³aœciwoœci. Wino znalaz³o równie¿swój wyraz w symbolice chrzeœcijañskiej, staj¹c siêobrazem pomocy wzajemnej, a konsekrowane by³osymbolem Bo¿ego napoju ¿ycia. Ksiêga m¹droœciSyracha, powiada; wino dla ludzi jest ¿yciem, je¿elipiæ je bêdziesz w miarê (...). Zadowolenie serca iradoœæ duszy daje wino pite w swoim czasie i z umiarem.Poganie, którzy oddawali czeœæ bosk¹ si³omnatury, równie¿ uwa¿ali podniecaj¹ce i rozweselaj¹cedzia³anie wina za boskie. Na staro¿ytnymwschodzie krzew winny uto¿samiano z zio³em¿ycia, a sumeryjskim znakiem ¿ycia by³ liœæwinogronowy.Zgodnie z t¹ tradycj¹ gest Karbowskiej –spryskanie sterty papieru winem – jest aktemudzielenia pierwszej pomocy, czyli podarowaniem¿ycia.Karbowska swoj¹ realizacj¹ pokaza³a nam jakpozornie banalne materie, powi¹zane ze sob¹wyrafinowanym zmys³em artysty, nabieraj¹znaczeñ wczeœniej niespodziewanych. S³u¿y temuswoisty spektakl plastyczny.Wszechogarniaj¹ca jasnoœæ, wygenerowanaœwiat³em reflektorów, biel¹ œcian i pryzm papierów,w których czerwone wino wyrzeŸbi³o swoimciê¿arem i naznaczy³o kolorem lejkowate zag³êbienia,stanowi¹ wspólnie sugestywn¹ aluzjê dosali szpitalnej, gdzie udziela siê pierwszej pomocyjej potrzebuj¹cym.100

Wysokie ciœnienie, instalacja Galeria Sztuki Wie¿a Ciœnieñ, Konin, 2004

Pierwsza pomoc, instalacja, Galeria Stara Winiarnia, Zielona Góra, 2005

Polish skin, obraz/obiekt, bazie wierzbowe, 2005Œnieg, filc merynosowy (Merinofilz), 2001

Przekraczanie granicy– wystawa„fokusSZYMBORSKA”Iris Fleckenstein-SeifertGrenzüberschreitungfocusSZYMBORSKAIris Fleckenstein-SeifertSpotkanie piêciu artystek z Polski z piêciomaartystkami z Niemiec w „fokusie-SZYMBORSKA” jest przekraczaniem granici to na ró¿ne sposoby.To, ¿e poezja i sztuka wiedzie ludzi pozagranice nie jest ¿adnym nowym fenomenem.Miliony podró¿uj¹ do obcych krajów wy³¹cznieze wzglêdu na sztukê. Od stuleci poezjauskrzydla fantazjê i z lekkoœci¹ zezwala jej napokonywanie granic.Nasz s¹siad, Polska, jest jeszcze nadaldla wielu Niemców odleg³ym i obcym krajem.Kulturalne zbli¿enie poprzez sztukê i literaturêjest mo¿liwe oraz fascynuj¹ce.Dziêki przejrzystoœci i prostocie jêzyka,poezja Wis³awy Szymborskiej jest ponadczasowai oddzia³ywuje ponad granicami. I w³aœnieze wzglêdu na to artystki ró¿nych pokoleñi z ró¿nych krajów wybra³y jej twórczoœæ jakoinspiracjê do wspólnego projektu wystawy,który zostanie zaprezentowany w obu krajachzarówno niemieckiej, jak i polskiej publicznoœci.Lektura wierszy Szymborskiej by³a dlawiêkszoœci niemieckich artystek premier¹,natomiast dla polskich artystek po raz pierwszyokazj¹ do wnikliwego zapoznaniai zmierzenia siê z utworami polskiej noblistki.Prowadzony w fazie artystycznego procesutworzenia, intensywny dialog miêdzy artystkamipowinien zostaæ utrzymany w przysz³oœci.Zbli¿enie do twórczoœci Szymborskiejnastêpowa³o na ró¿ne sposoby: poprzezinspiracjê jednym z wierszy, poprzez przyswojeniei przeniesienie poetyckich œrodkówstylistycznych na sztukê, jednak¿e zawsze naskutek zatarcia granicy gatunku.Marlies Rzadkiewicz koncentruje siêw swoich pracach tylko na jednym wierszuSzymborskiej „Tortury”. Wra¿enia, jakie naniej wywar³, odzwierciedla w wielu jednoczeœniezastosowanych formach arty-Wenn sich jeweils fünf Künstlerinnen ausPolen und Deutschland im focusSZYMBOR-SKA treffen, dann werden Grenzen überschritten,in vielfältiger Weise.Dass Kunst und Poesie Menschen überGrenzen hinausführt, ist kein neuesPhänomen. Millionen reisen nur der Kunstwegen in ferne Länder. Seit Jahrhundertenverleiht Poesie der Phantasie Flügel, lässtsie mit Leichtigkeit Grenzen überwinden.Unser Nachbarland Polen ist vielenDeutschen noch immer fern oder fremd.Eine kulturelle Annäherung durch Kunst undLiteratur ist möglich und reizvoll.Wis³awa Szymborskas Poesie ist durchihre klare und einfache Sprache zeitlos undwirkt grenzenlos. Nicht zuletzt deshalbhaben die Künstlerinnen verschiedenerGenerationen und Länder ihr Werk alsInspiration für das gemeinsame Ausstellungsprojektgewählt, das in beiden Länderngleichermaßen deutsches wie polnischesPublikum erreicht.Für die meisten deutschen Künstlerinnenwar die Lektüre von Szymborskas Werkeine Premiere, für viele polnische KünstlerinnenAnlass, sich erstmals intensiv mitden Gedichten der polnischen Nobelpreisträgerinauseinander zu setzen. Währenddes künstlerischen Entstehungsprozesseswar der Austausch der Künstlerinnenuntereinander über die Grenzen hinwegintensiv, er soll es auch weiterhin bleiben.Die Annäherung an Szymborskas Werkerfolgt auf ganz unterschiedliche Art undWeise, durch Inspiration eines Gedichtes,durch Aneignung und Übertragung derpoetischen Stilmittel auf die Kunst, stetsaber in Auflösung der Gattungsgrenzen.Marlies Rzadkiewicz konzentriert sich inihrem Werk auf nur ein Gedicht Szymborskas,Folter, setzt die Eindrücke, die sievon diesem erhält, gleich mit mehreren kün-PREZENTACJE101

stlerischen Ausdrucksformen wie Fotografie,Fotomontage, Malerei und Toncollageum. „Mein Ziel ist es, den BetrachterErlebnisse erspüren zu lassen, ohne dasses zu einer realen Erfahrung kommenmuss.” Grenzen zwischen Selbsterleben undNachempfinden verschwimmen. Ihr Werkzeigt auf höchst subtile Art Nahaufnahmen,den „Übergang der Haut als Grenze desSein.”stycznych, takich jak fotografia, fotomonta¿,malarstwo i collage z wybranych tonówmuzycznych. „Moim celem jest pozwolenieodbiorcy na odczucie prze¿yæ bez koniecznoœciich realnego doœwiadczenia”. Granicemiêdzy osobistym doœwiadczeniem, a wczuwaniemsiê w prze¿ycia innych zacieraj¹ siê.Jej prace pokazuj¹ zbli¿enia w bardzo subtelnysposób, pojêcie „skóry jako granicyw³asnej egzystencji”.Lila Karbowska widmet sich ebenfallsdem Thema Haut, in abstrakter Weise. Ausunzähligen graubehaarten „Weidenkätzchen”formiert sich ihr rechteckiges, reliefartigesBildobjekt Polish skin, das mit seinerunglaublich sanften und weichenOberfläche zur Berührung reizt, ja denBetrachter gerade dazu herausfordert, dieGrenze zum Objekt zu überschreiten. Beider Installation interpretiert die Künstlerinkein bestimmtes Gedicht sondern nähertsich vielmehr durch das Zusammensetzenvieler Einzelteile dem „poetischen Verfahren”Szymborskas. In ihrer Arbeit visualisiert LilaKarbowska die Sinnlichkeit der Sprache derDichterin.Longina Poterek-Krenz entsteht durchdas Nachdenken über Szymborskas Gedichtedas Bedürfnis nach unmittelbarerRównie¿ Lila Karbowska poœwiêca siêtematowi skóry, jednak¿e w abstrakcji. Z niezliczonejiloœci siwawego ko¿uszka „kotkówwierzbowych” formuje siê kwadratowy, relifopodobnyobiekt przedstawiony w obrazie„Polish skin”, którego niewiarygodnie delikatnai miêkka powierzchnia zachêca do dotyku,wrêcz prowokuje odbiorcê do przekroczeniagranicy dziel¹cej go od obiektu. Instalacja tanie zosta³a zainspirowana ¿adnym szczególnymutworem. O wiele bardziej artystkazbli¿a siê, poprzez zestawienie wielu pojedynczychelementów, do „warsztatu poetyckiego”Szymborskiej. W swej pracy LilaKarbowska obrazuje zmys³owoœæ jêzykapoetki.Rozmyœlania o poezji Szymborskiejwzbudzaj¹ u Longiny Poterek-Krenz pragnieniebezpoœredniego udzia³u artystycznego,102

künstlerischer Teilhabe, nach einer„Mitexistenz-Kunst”, die sie durch spontaneBilder wie Museum realisiert.Hilke Knoblauchs intensiver Beschäftigungmit Szymborskas Werk und derenphilosophischem Ansatz entspricht ihr bildnerischerDialog. In Zweiseitenwelt, einerMischtechnik-Collage auf Seidenpapier mitIntervallbeleuchtung in wechselndemZustand, durchbricht sie für den Betrachter„wspó³egzystencji w sztuce”, które spe³niaw spontanicznych obrazach takich jak „Muzeum”.Intensywne studia Hilke Knoblauch nadtwórczoœci¹ Szymborskiej i jej filozoficznymprzes³aniem odpowiadaj¹ prowadzonemuprzez ni¹ dialogowi artystycznemu.W „Œwiecie po obu stronach”, w collage´u najedwabnym papierze ze zmiennym oœwietlenieminterwa³owym, prze³amuje ona optyczn¹granicê postrzegania demonstruj¹codbiorcy odmienn¹, œwiadomie ukszta³towan¹rzeczywistoœæ. Zainspirowana wierszem„Rozmowa z kamieniem” poœwiêcaswój cykl 18. miniatur tematowi „odgraniczeniaw œwiecie i od natury”. Korzysta tutajz naturalnych materia³ów, takich jak ³upek,drewno, kora drzewna.Pozostawiaj¹c zagospodarowanie przestrzenica³kowitemu przypadkowi, na któryco rusz zaklina siê Szymborska w swojejliryce, Anna Krenz prowadzi osobisty dialogz poetk¹. I tak jej 24 rysunki na p³ótnie – zainspirowanetomikiem wierszy „Chwila” – wisz¹w galerii w ca³kiem niespodziewanych, przypadkowowybranych miejscach. Odpowiedniodo tego w ró¿nych punktach wystawyznajduj¹ siê te¿ 24 szklanki, w którychumieszczone zosta³y kartki z napisem „¿ycie”eine optische Grenze der Wahrnehmung,lässt eine andere, bewusst gestalteteRealität sichtbar werden. Inspiriert von demGedicht Gespräch mit dem Stein widmet siesich in 18 kleinformatigen Arbeiten aufLeinwand ferner dem Thema der„Ausgrenzung in der Welt und von derNatur”. Sie greift dabei auf Naturmaterialienwie Schiefer, Holz oder Rinde zurück.Anna Krenz findet einen ganz eigenenDialog mit der Dichterin, indem sie demZufall, der in Szymborskas Lyrik immerwieder beschworen wird, eigenen Raumgibt. So hängen ihre 24 kleine Zeichnungenauf Leinwand – inspiriert vom GedichtbandChwila (Der Augenblick) - in der Galerie anganz unvermuteten Stellen, wie zufälligangebracht. Dementsprechend sind auchihre 24 Wassergläser an ganz verschiede-PREZENTACJE103

i „œmieræ” w dwunastu jêzykach. Jest torodzaj ho³du z³o¿onego przez artystkê „wielojêzycznoœci”Szymborskiej i jednoczeœnieobrazowa paralela do wierszy „Chwila”i „Wszystko”.Bärbel Nieuweboer, zainspirowanaw szczególnoœci utworami „Szczêœliwami³oœæ” i „Mi³oœæ od pierwszego spojrzenia”,przekracza – dziêki poezji Szymborskiej i poprzezprzeniesienie do teraŸniejszoœci przeró¿nychwspomnieñ prze¿ytych chwil – granicêmiedzy dniem wczorajszym, a dniemdzisiejszym. Pomys³ ten przedstawia w seriiobrazów (papier, akryl, technika mieszana)nen Orten in der Ausstellung platziert. Siebergen Zettel mit den Worten „Leben” und„Tod” in zwölf Sprachen; eine Hommage andie Vielsprachigkeit Szymborskas und zugleicheine bildliche Parallele zu den GedichtenAugenblick und Alles.Bärbel Nieuweboer überschreitet durchSzymborskas Poesie, besonders angeregtdurch Glückliche Liebe und Liebe auf denersten Blick, die Grenze vom Gestern zumHeute durch facettenreiches Erinnern vonErlebtem, das in die Gegenwart transportiertwird. Verbildlicht wird diese Ideedurch Serien auf Papier in Acryl und Mischtechnik,etwa von sechs Kalenderblättern,die übermalt sind mit Teilen eines menschlichenKörpers: Der Körper erinnert sich.Anna Molga fühlt sich am stärksten vonden kurzen und witzigen Gedichten der polnischenLyrikerin angezogen. Den humorvollenWortspielen Szymborskas antwortetsie in mehreren kleinen Guache auf Papier,die Hippies vor spielerischen Wortgebildendarstellen.Marie-Claire Feltins gesamtes Schaffenist von Literatur inspiriert. Jahrelang setztesie sich mit dem kroatischen Dichter A. T.Ujeviæ auseinander. Wis³awa SzymborskasPoesie nähert sie sich auch durch englischez³o¿onej z mniej wiêcej szeœciu stron kalendarza,na których ukazuje czêœci ludzkiegocia³a: cia³o pamiêta.Uwagê Anny Molgi przyci¹gaj¹ w szczególnoœcikrótkie i ¿artobliwe utwory polskiejpoetki. Na te pe³ne humoru, oparte na grzes³ów, wiersze Szymborskiej odpowiada naniewielkich guache (papier) przedstawiaj¹cychhippisów na tle zabawnych wersów.Literatura jest inspiracj¹ dla ca³ej dotychczasowejtwórczoœci Marie-Claire Feltins.Przez d³ugie lata zajmowa³a siê ona poezj¹A. T. Ujeviæ`a z Chorwacji. Lirykê Wis³awySzymborskiej pozna³a tak¿e dziêki angielskimi francuskim przek³adom jej poezji. Utwór104

„Portret kobiecy” jest punktem wyjœciowyminscenizacji „Wybór” z³o¿onej z dziewiêciurysunków piórkiem przedstawiaj¹cych sylwetkikobiece, obrazu ukazuj¹cego cia³okobiety oraz stojaka z wisz¹cymi na nimdziesiêcioma ró¿nymi czêœciami garderoby(akryl). Kobieta musi przybieraæ okreœlonerole: „ma byæ do wyboru.”Praca Eli WoŸniewskiej pt. „Utopia” niejest ilustracj¹ do wiersza o tym samymtytule, lecz poszukiwaniem równoleg³ej doliryki Szymborskiej drogi. Uczucia i nastroje,jakie wywo³a³a lektura jej utworów zosta³yodzwierciedlone w kryptograficznym zapisie,który od lat jest jej znakiem rozpoznawczym.W celu przedstawienia „transformacjijako artystycznego procesu powstawania,zachowania oraz zmiennoœci pojêæ i ichznaczenia wraz z up³ywem czasu” GudrunFischer-Bomert nawi¹zuje do cyklu wierszySzymborskiej „Sól”. Podobnie jak Szymborsk¹poci¹ga j¹ zmierzenie siê z codziennoœci¹,rzeczami nieistotnymi. W filmie„Transformacja” dokumentuje proces zmianyformy kolumny pokrytej warstw¹ soli,którego efektem jest wystawiona „Muszlasoli”. „Cienie” – 22 rysunki i fotografie nadelikatnym papierze - zwracaj¹ poza tymuwagê na „krzy¿owanie siê p³aszczyzn czasu”Dziêki wystawie „fokusSZYMBORSKA”przedstawiony zosta³ proces stawianiai pokonywania granic: pañstwowych, gatunku,czasu i pamiêci...Ten polsko-niemiecki dialog artystycznymo¿e byæ wzorem dla wielu dalszychdialogów prowadzonych ponad granicami.T³umaczenie Sylwia Timmund französische Übersetzungen. DasGedicht Frauenbildnis ist Ausgangspunkt fürihre Inszenierung Die Wahl von neunFederzeichnungen mit weiblichen Figuren,einem Acrylgemälde eines Frauenkörpersund einem Kleiderständer mit zehn Kleidungsstücken.Die Frau muss in ihre jeweiligeRolle schlüpfen. „Sie hat auswählbarzu sein.”Ela WoŸniewska schafft mit ihrer ArbeitUtopia keine Illustration des gleichnamigenGedichtes, sondern sucht einen parallelenWeg zur Lyrik Szymborskas. Gefühle undStimmungen, die bei ihr durch die Lektüregeweckt werden, spiegeln sich in ihren kryptografischenZeichen wieder, die über dieJahre zu ihrem Markenzeichen wurden.Gudrun Fischer-Bomert schließlichbezieht sich auf Szymborskas GedichtzyklusSalz, um „Transformationen als künstlerischenProzess der Entstehung, Erhaltungund Veränderung von Begriffen undihren Bedeutungen im Laufe der Zeit”darzustellen. Dabei reizt sie wie Szymborskadie Beschäftigung mit dem Alltäglichen,wenig Beachteten. Im Videofilm Transformationwird der Umformungsprozess einermit Salz beschichteten harten Säule dokumentiert,deren Ergebnis als weicheSalzmuschel ausgestellt ist. Die Schatten -22 Zeichnungen und Fotos auf fragilemPapier – verweisen außerdem auf die„Verschränkung von Zeitebenen”.Im focusSZYMBORSKA werden Grenzenaufgezeigt und überschritten: Ländergrenzen,Gattungsgrenzen, Zeitgrenzen, Erinnerungsgrenzen...Ein deutsch-polnischer Künstlerdialog istentstanden, der Vorbild sein könnte für vieleweitere Dialoge über Grenzen hinweg.Wystawa pt. fokusSZYMBORSKA odby³asiê w dniach od 9 do 27 sierpnia 2005w Inselgalerie w Berlinie. Kuratorem wystawyby³a Celina Muza.W wystawie bra³y udzia³ artystki:Marie-Claire FeltinGudrun Fischer-BomertLila KarbowskaHilke KnoblauchAnna KrenzAnna MolgaBärbel NieuweboerLongina Poterek-KrenzMarlies RzadkiewiczEla WoŸniewskaPREZENTACJE105

Rita KönigDt.-poln. ÜbersetzerwerkstattWände aus kaltem Rauchrussisch und polnischkeine kyrillischen Buchstabenenglische Wortfetzenfranzösische Floskelnund manchmalein deutsches Wort.IIn meinem Traum mischen sichrussische Sätze aus Kindertagenmit dem englischem Torsoeines polnischen Gedichtesfranzösische Floskeln helfen nichtund doch finde ichmanchmal das passendedeutsche Wort.IINamen lösen sich auf in Rauch,Gesichter fasst mein Kopf nicht,Sprachen verwirren meine Träume.Doch abends,wenn aus Vokabeln Texte werden,formt sich von jedem Autor ein Bild.Berlin, August 2003Pol.-niem. warsztaty t³umaczyŒciany lodowatego dymus³ychaæ polski, rosyjskicyrylicy nie zanotowanoangielskie strzêpy s³ówfrazesy po francuskugdzieœ mignie niekiedyniemiecki cieñ s³owaIW koszmarnym œnierosyjski kszta³t zdania jak z dzieciêcej czytankizlewa siê w jednoz angielskim torsem polskiego wierszana nic tu francuska retorykazdarza siê jednakniemiecka g³oskajak ula³IIImiona rozpuszczone w dymietwarze nie do ogarniêciaWie¿a Babel przekrêca moje snypod wieczór jednaks³ówka sk³adaj¹ siê w ca³oœæzwracaj¹c oblicze ka¿demu z autorówBerlin, sierpieñ 2003106

Hans-Georg Wagner– Bildhauer, Grafiker,Möbeldesigner undAusstellungsinitiatorin CottbusSusanne LambrechtHans-Georg Wagner– rzeŸbiarz, grafik,stylista meblii inicjator wystaww CottbusSusanne LambrechtNur wenige hundert Meter vomStadtzentrum entfernt lebt und arbeitetheute der Cottbuser Künstler und „praktizierendeMöbeldesigner” Hans-GeorgWagner. Viele Jahre hatte sich der Holzbildhauerund Grafiker darum bemüht, einschmales, aber tiefes Grundstück an derLieberoser Straße samt dem baufälligenBacksteingebäude darauf zu erwerben, daser zuerst angemietet hatte. Sein Atelier warim Seitenflügel untergebracht. Mit anderenKünstlern traf er sich im Raum neben demEingang regelmäßig zum gemeinsamenZeichnen. Auch junge Leute kamen dazu,die bei Wagner Unterricht nahmen. Vor einigenJahren dann die Zustimmung der Stadtzum Kauf von Grundstück und Gebäude. Aufdem Grundstück hat sich seither vielbewegt.Direkt zur Straße hin ist ein ungewöhnlichesStadthaus entstanden. Unterstütztvon Heinz Nagler, Architekt und Professoran der Brandenburgischen TechnischenUniversität für Städtebau und Entwerfen,entwickelte Hans-Georg Wagner zusammenmit seiner Frau Katrin das kubischeWohnhaus mit Pultdach. Das Material Holzspielt bei diesem Haus eine besondereRolle, was es Hans-Georg Wagner aucherlaubte, einen beträchtlichen Teil derArbeit in Eigenleistung zu erbringen. Vonaußen gesehen wird die Lärchen-Holz-Fassade des Hauses mit ihren querlaufendenLamellen zum einen durch kleine, fastquadratische Fenster akzentuiert, die jeweilsim oberen Bereich der jeweiligenEtagenwand angeordnet sind und so dieVertikale thematisieren. Die Betonung derVertikalen bewirken auch die dunkelgraulasierten, verschiebbaren Holzläden derW odleg³oœci kilkuset metrów od centrummiasta Cottbus (Chociebu¿) ¿yje i tworzydziœ artysta i „czynny stylista mebli”Hans-Georg Wagner. Ten rzeŸbiarz i grafikwiele lat czyni³ starania o zakup, pocz¹tkowoprzez siebie wynajmowanej, w¹skiej aczd³ugiej parceli po³o¿onej przy ulicy LieberoserStraße i stoj¹cego na niej, wal¹cego siê budynkuz wypalanej ceg³y, w którego bocznymskrzydle znajdowa³o siê atelier artysty. Tow tym budynku, w pomieszczeniu obok wejœciaspotyka³ siê z innymi artystami nawspólnym malowaniu. Przychodzili tu równie¿m³odzi ludzie – uczniowie Wagnera.Przed kilku laty otrzyma³ w koñcu zgodê odmiasta na zakup parceli i budynku. Wtedyparcela zaczê³a ¿yæ.Powsta³ niezwyk³y, skierowany frontemdo ulicy dom miejski. Hans-Georg Wagneri jego ¿ona Katrin, z pomoc¹ Heinza Naglera,architekta, profesora budownictwai planowania na Brandenburskim UniwersytecieTechnicznym, stworzyli szeœciennydom mieszkalny z jednospadowym dachem.Szczególn¹ rolê przy budowie tego domuodegra³o drewno. Stworzy³o ono Wagnerowimo¿liwoœæ wykonania ogromnej czêœci pracw³asnymi rêkoma. Gdy patrzymy z zewn¹trz,to widaæ, jak zmienia siê fasada domu,wykonana z poprzecznie u³o¿onych p³ytekmodrzewiowego drewna, akcentowana ma-³ymi, prawie kwadratowymi okienkami,po³o¿onymi w górnej czêœci ka¿dego piêtra,tworz¹cymi dziêki temu wra¿enie pionowejrówni. Na podkreœlenie pionowoœci wp³ywaj¹równie¿ ciemnoszare, przesuwalne drewnianeokiennice siêgaj¹cych ziemi okien,których prostopadle u³o¿one p³ytki stanowi¹przeciwwagê do zamkniêtej formy szeœcianu.108

Po³¹czenie kuchni i powierzchni mieszkalnejw jeden aneks na parterze orazpo³¹czenie pokoju dziennego z pracowni¹ napiêtrze idealnie odzwierciedlaj¹ podstawoweprzes³anie sztuki Hansa-Georga Wagnera –temat jego rzeŸb i rysunków – wspó³¿ycieludzi.Swe kszta³cenie artystyczne rozpocz¹³Wagner w roku 1978, kiedy to jako szesnastoletnich³opak uczêszcza³ przez rokw Cottbus do klasy doktora Hansa Lägelaz Wy¿szej Szko³y Sztuk Plastycznychw DreŸnie. W latach 1979-1981 pobiera³nauki stolarstwa jako uczeñ GerhardaKnabego, malarza i znanego akwarelisty.W roku 1983 rozpocz¹³ naukê w ZawodowejSzkole Sztuk Stosowanych w Schneeberguna kierunku formowania drewna. Najwiêkszywp³yw na artystyczne ukierunkowanieWagnera wywar³ jego nauczyciel Karl-HeinzJakob, malarz i rysownik z Zwickau. Od roku1986 Hans-Georg Wagner, rzeŸbiarz, snycerz,stylista mebli i rysownik tworzyw Cottbus.Zupe³nie nie dziwi fakt, ¿e na najwy¿szympiêtrze jego domu istnieje ³¹cznik ze starymbudynkiem z wypalanej ceg³y. Przecie¿ ¿yciei praca to jednoœæ. W skrzydle bocznymbudynku, Wagner pozostawi³ pracowniê,rozpocz¹³ natomiast stopniow¹ renowacjêdwóch wielkich pomieszczeñ na parterzei piêtrze g³ównej czêœci starego budynku.W tym roku oba te pomieszczenia zaczynawykorzystywaæ na organizowane przez siebiewystawy. Tym samym artysta daje znak.W zwi¹zku z ogólnie trudn¹ sytuacj¹ gospodarcz¹w regionie ogromnie pogorszy³y siêrównie¿ mo¿liwoœci sprzedawania dzie³ przezartystów, tym bardziej, ¿e w Cottbus, pozamkniêciu przed kilku laty Galerii Evy Blobel,bodentiefen Fenster, die mit ihrensenkrechten Lamellen ein Gegengewicht zurgeschlossenen Form des Kubus bilden.Die Kombination von Küche und Wohnraumin der Wohnküche im Erdgeschossund der kombinierte Wohnzimmer- undArbeitsbereich in der oberen Etage stehenideell für einen Grundgedanken der KunstHans-Georg Wagners: das Zusammenlebenvon Menschen, das er in seinen Skulpturenund Zeichnungen thematisiert.Wagners künstlerische Schulung begann1978, als der 16jährige ein Jahr dieFörderklasse der Hochschule für BildendeKünste Dresden unter Leitung von Dr. HansLägel in Cottbus besuchte. Während seinerTischlerlehre 1979-1981 war er Schülerbei Gerhard Knabe, Maler und bekannterAquarellist. 1983 schloss sich das Studiuman der Fachschule für angewandte Kunst inSchneeberg an mit der FachrichtungHolzgestaltung. Der ihn künstlerisch amnachhaltigsten prägende Lehrer war derZwickauer Maler und Zeichner Karl-HeinzJakob. Als Holzgestalter, Möbeldesigner,Bildhauer und Zeichner ist Hans-GeorgWagner seit 1986 in Cottbus tätig.Dass sein Wohnhaus in der oberenEtage einen Übergang zum alten Backstein-Gebäude hat, überrascht nicht, denn Lebenund Arbeiten gehören zusammen. Währendder Atelierbereich im Seitengebäude verblieb,hat Hans-Georg Wagner im Hauptblockdes alten Gebäudes angefangen,Schritt für Schritt den großen Raum inErdgeschoss und erster Etage zu sanieren.Seit diesem Jahr nutzt er diese zwei Räumezur Durchführung von Ausstellungen, die erin Eigenregie veranstaltet. Damit setzt derKünstler ein Zeichen. Auf Grund der allge-PREZENTACJE109

mein flauen Wirtschaftslage haben sich dieVerkaufsmöglichkeiten für Künstler in derRegion deutlich verschlechtert, wie überhauptaktuelle modernistische Kunst nachdem Schließen der Galerie Eva Blobel voreinigen Jahren überhaupt kein Verkaufsforumin Cottbus mehr hat. Wagners ersteAusstellung in seiner Atelier-Galerie wardem Lehrer Karl-Heinz Wagner gewidmet.Mit seiner Ausstellung „Cottbuser Madonna.Persönliche Grabungen”, die vorwenigen Wochen in der Atelier-Galerie stattfand,hat der Künstler den einzigenAusstellungsbeitrag zur Kulturland Brandenburg-Kampagne2005 in Cottbus realisiert,die sich mit dem Thema „1000 JahreChristentum in Brandenburg” beschäftigt.„Horchen, was das Holz sagt”, so eineFormulierung von Hans-Goerg Wagner, darfals sein grundsätzliches Verständnis für dasArbeiten mit Holz verstanden werden.Wenn er für seine großen, zwischen zweiund drei Meter hohen Holztorsi denHolzstamm spaltet, kann er nur ahnen, wasfür Formen entstehen mögen. Er räumtdem Holz ein „Mitspracherecht” ein undreagiert auf die durch die Spaltung entstandenenFormen, die immer davonerzählen, wie sich das Holz entwickelt undauf Umwelteinflüsse reagiert hat. Die idealeForm ist in Wagners Augen unrealistisch,weil in der Natur wie im menschlichen LebenVerletzungen, Spannungen, Brüche oderRisse einfach dazu gehören. „Sich der Risseund Verletzungen bewusst werden, der eigenenund der allgemeinen, ist die ersteVoraussetzung für Heilung.” Der Künstlerdeutet seine Beobachtungen in der Naturauch auf das menschliche Leben hin. Er glättetdie so entstehenden Holzoberflächenicht, sondern bearbeitet in seinen freistehendenTorsi wie in den Holzreliefs dieOberfläche so, dass der Arbeitsprozess imGestalteten präsent bleibt. ZentralesThema sind zueinander stehende Figuren,die oft als Mann und Frau erkennbar sind.Trotz der Dynamik der Bearbeitung, diesichtbar bleibt, durchzieht diese Arbeiteneine Stille, die häufig etwas vom Schmerz, javon der Bitterkeit gegenseitiger Entfremdunghaben. Am deutlichsten wird diesessich und auch dem anderen Fremd sein inden Collagen offensichtlich, in dem die Figursich aus Bildstreifen zusammensetzt.nie ma ju¿ w ogóle miejsca, gdzie sprzedawa³obysiê dzisiejsz¹ sztukê modernistyczn¹.Pierwsz¹ wystawê, zorganizowan¹w galerii Atelier, Wagner poœwiêci³ nauczycielowiKarlowi-Heinzowi Jakobowi. Wystaw¹pt. „Cottbuser Madonna. PersönlicheGrabungen” („Madonna z Cottbus. Poszukiwaniaosobiste”), która odby³a siê przedkilkoma tygodniami w tym samym miejscu,artysta urzeczywistni³ swój wk³ad w KampaniêKraju Kultury Brandenburg prowadzon¹w Cottbus w 2005 roku i poœwiêcon¹ tematowi„Tysi¹clecie chrzeœcijañstwa w Brandenburgii”.Swój zasadniczy sposób rozumieniasnycerstwa Hansa-Georg Wagner wyrazi³w sformu³owaniu: „S³uchaj, co mówi drewno”.R¹bi¹c pnie drzew na ogromne, wysokiena dwa, trzy metry rzeŸby mo¿e jedyniepodejrzewaæ, jakie mog¹ przybraæ formy.Daje drewnu prawo do „wspó³decydowania”i akceptuje struktury, powstaj¹ce w trakcier¹bania drewna i informuj¹ce o jego rozwojui reakcjach na warunki atmosferyczne.Wagner uwa¿a, ¿e nie istnieje forma idealna,poniewa¿ w przyrodzie tak jak w ¿yciucz³owieka po prostu naturalne s¹ rany,skaleczenia, z³amania i pêkniêcia. „Pierwszymwarunkiem wyzdrowienia jest uœwiadomieniesobie pêkniêæ i ran, tych w³asnychi tych cudzych”. Obserwacje natury artystaprzenosi aluzyjnie na ¿ycie cz³owieka. Niewyg³adza ukszta³towanych tak drewnianychp³aszczyzn, lecz wykorzystuje ich reliefow¹strukturê w swych wolnostoj¹cych rzeŸbachtak, aby w tym, co stworzy³, pozosta³ widocznyproces ich powstawania. Centralnymtematem prac Wagnera s¹ zwrócone kusobie figury, w których czêsto rozpoznaæmo¿na mê¿czyznê i kobietê. Mimo ci¹glewidocznej dynamiki tworzenia rzeŸby, praceprzenika cisza, czêsto maj¹ca w sobie coœz bólu, a nawet z goryczy wzajemnej obcoœci.To bycie obcym sobie i innym najlepiejwidoczne jest w kola¿ach, w których figurask³ada siê z fragmentów obrazów.W twórczoœci Hansa-Georga Wagneraszczególn¹ pozycjê zajmuje grupa rzeŸb do„Madonny z Cottbus”. Jego g³êbokie zainteresowaniemateria³em, jakim jest drewno,zadziwi³o przed kilku laty, gdy archeolodzyprowadz¹cy wykopaliska na CottbuserAltmarkt (Starym Rynku w Cottbus) natknêlisiê na tzw. wa³ z okr¹glaków – drewniany110

nasyp wzmacniaj¹cy ulicê. Artysta zasiêgaj¹cinformacji, co te¿ stanie siê z wykopanymdrewnem, dowiedzia³ siê, ¿e zostaniezniszczone, gdy¿ nie nadaje siê na eksponatmuzealny. Wagner zapyta³, czy nie móg³bydostaæ kilku lepiej zachowanych czêœci.I rzeczywiœcie uda³o mu siê zabraæ drewno,którym w po³owie XIII wieku wy³o¿ono drogê.Czêœæ rozpad³a siê przy suszeniu. Jednakzachowa³o siê kilka drewnianych fragmentówró¿nej wielkoœci. W tym czasie Hans-Georg Wagner zaj¹³ siê intensywnie sztuk¹trzynastego wieku, przede wszystkim sztuk¹religijn¹. Wychodz¹c z tego, co teraz mia³przed sob¹, artysta pozwoli³ siê zainspirowaæró¿nym postaciom biblijnym.G³ówn¹ postaci¹ jest bez w¹tpienia„Madonna z Cottbus” z zaznaczon¹ aureol¹.Obok niej „biskup” z tiar¹, i, np. podwójnafigura „Kajfasza i Judasza” oraz podró¿negoze Wschodu. Widoczne pozosta³y œladystarzenia siê drewna jak równie¿ rozga³êzieniaœwiadcz¹ce o pochodzeniu materia³u.Wagner i jego kolega z Cottbus, artystaSteffen Martens zapraszaj¹ w okresieprzedbo¿onarodzeniowym do galerii Atelierna wystawê po³¹czon¹ ze sprzeda¿¹reliefów, drukowanych grafik, akwareli tajemniczych projektów ksi¹¿kowych poniewysokich cenach. A to dlatego, ¿e sztukanie mo¿e ¿yæ bez rynku.Wystawa: Atelier-Galerie Wagner,Lieberoser Straße 20, Cottbus Termin:09.12.2005 – 23.12.2005, Godzinyzwiedzania: od wtorku do soboty – 16.00-18.00 Tel. 0049 – 355 – 252 – 76 Nastronie internetowej www.wood-and-art.deuzyskaæ mo¿na równie¿ informacje natemat: Wagner – stylista mebli.Die Skulpturengruppe um die „CottbuserMadonna” nimmt in Hans-Georg WagnersSchaffen eine Sonderstellung ein. Sein tiefesInteresse am Material Holz ließ ihn vor einigenJahren aufhorchen, als Archäologen beiAusgrabungen auf dem Cottbuser Altmarktauf einen sogenannten Knüppeldamm, eineStraßenbefestigung aus Holz, stießen. Alsder Künstler sich erkundigte, was denn mitdem ausgegrabenen Holz geschehe, erfuhrer, dass es einfach entsorgt werden solle,da es für eine museale Aufbewahrung nichtgeeignet sei. Hans-Georg Wagner fragtean, ob er nicht einige der stabileren Teilebekommen könne. Tatsächlich konnte erHolz des Mitte des 13. Jahrhundertsangelegten Weges mit nehmen. Mancheszerfiel beim Trocknen. Doch erhalten werdenkonnten einige verschieden großeHolzfragmente. Hans-Georg Wagner hattesich in der Zwischenzeit intensiv mit derKunst des 13. Jahrhunderts beschäftigt,die vor allem religiöse Kunst war. Ausgehendvon dem, was er nun vor sich hatte,ließ der Künstler sich zu verschiedenen biblischenGestalten inspirieren. Die Hauptfigurist zweifelsohne die „Cottbuser Madonna”mit angedeutetem Heiligenschein. Dazukommt der „Bischof” mit Tiara und z.B. dieDoppelfigur „Kaiphas und Judas” sowie einöstlicher Reisender. Alterungsspuren desHolzes dürfen stehen bleiben, auchAstgabelungen, die den Ursprung desMaterials bezeugen.Für die Weihnachtszeit lädt Wagner zusammenmit seinem Cottbuser KünstlerkollegenSteffen Mertens in die Atelier-Galerie zu einer Verkaufsausstellung ein, inder Reliefs, Druckgrafik, Aquarelle undgeheimnisvolle Buchprojekte zu kleinenPreisen angeboten werden. Denn – Kunstohne Markt kann nicht leben.Ausstellung: Atelier-Galerie Wagner,Lieberoser Straße 20 in Cottbus, 09.12.-23.12.: Di-Sa 16-18 Uhr, Tel. 0049 – 355– 252 76. Informationen u.a. auch zuWagners Möbeldesign: www.wood-andart.de.T³umaczenie Bogumi³a HusakPREZENTACJE111

W³adys³aw £azukaU Krystyny i Irka w GorzowieZa oknem szary grudzieñœnieg jestlecz w marzeniachtylko zamróz ci¹gniez pagórków Matejkii z nurtem ulicyp³ynie do œródmieœciaKrystyna sposobiczajnik herbacianys¹czy w fili¿ankiparuj¹cy p³ynpod kr¹¿ki cytrynyi cukier do woliMy z Irkiem wpatrzeniw kosmos komputeradosiadamy Pegazapoezji serdecznejJak szlifierze kryszta³ówmozolnie, powoliby rys ka¿dy w strukturzezna³ swe po³o¿enietworz¹c wspólny klimati wyraz i sensZmierzch ogarnia miastoi ruszaæ czas w drogêw stronê gwiazdy pó³nocnejco mruga w oddali- ¿eby Wam siê szczêœci³ow domu wszystko by³ona ten Nowy Roczek...- do widzenia...h e j ...z koñcem grudnia 2004 r.dobieramy siê wierszyniby dwa niedŸwiedziegdy w pasiece znajd¹plastrów pe³en ulKrystyna podaje ciasto- palce lizaæ -z uk³onami alchemiitajemnych przepisówRobimy korektêdelikatne zmianyuwa¿aj¹c by nadto czegoœnie przes³odziæ¿eby wszystko sta³otu czarno na bia³ymby s³owo ko³o s³owadobrze zamieszka³o112

W³adys³aw £azukaLas. Próba opisuPrzez uchylone drzwi przestrzeniprzez stawne sieci pajêczynywejdŸmy do wnêtrza gdzie promienies¹cz¹ siê w ka¿dej porze dniagdzie mchy przeró¿ne i porostysosny i brzozy i ja³owceid¹ od rana po pagórkachgdzie indziej graby, buki, dêbya w innej stronie œwierk i jesioni jagodniki czarnych jagódi brusznic listki po³yskliweb³êkit przylaszczek w zboczach wy¿ejzawilce ni¿ej przy wilgocikrzewinki ³yka i storczykizjawi¹ siê w innej ju¿ enklawieLis tu jest lisem, wydra wydr¹jeleñ jeleniem, sarna sarn¹zaj¹c szarakiem, kuna kun¹a samotnikiem dzik odyniecchmarê powiedzie przez ostêpy³ania licówka znan¹ œcie¿k¹Inne obszary obejmuj¹wysoko or³y i jastrzêbiea inne sowy, myszo³owyi liczne ptaki najdrobniejszeTu ci¹gn¹ w zmierzchu cicho s³onkia tam po duktach lelek lelitutaj siê gnieŸdzi wilga, sójkaa w dziupli dziêcio³ i wiewiórkaalbo rój pszczó³ co siê wyroi³Wszystko tu z sob¹ powi¹zanei nic tu nie jest przypadkowe¿adna roœlina, glon, stworzeniedlatego las trwa ponad czasemjak œwiat³o, woda i powietrzeZielona gwiazdo œwieæ i prowadŸdopóki ziemia pod stopami …113

PRZYPOMNIENIA LITERACKIECzes³aw MarkiewiczCzytanie Ÿróde³II. Od „Wielkiego œwiniobicia”do „Stanu skupienia”Dwie ksi¹¿ki Zygmunta Trziszki. Le¿¹obok siebie. Patrzê. Odkrywam ze zdumieniem:obie wydane w tym samym 1983 roku -„Daæ drapaka” (wybór opowiadañ ze s³ynnym„Wielkim œwiniobiciem”) i „Stan skupienia”.Magia? Przypadek? Nie wiem dlaczego pomyœla³em:pocz¹tek i koniec. Dlaczego tak? Mo¿edlatego, ¿e Zygmunt Trziszka umar³? Gdybymo tym nie wiedzia³? Gdyby Trziszka ¿y³?Pierwsze zdanie z „pocz¹tku”: „Wszyscymogli jechaæ, ale oni nie powinni, nawet nie mieli prawa”.Pierwsze zdanie z „koñca”: „Coœ niedobrego,dooko³a albo tylko we mnie”. Odchylam listekw „Daæ drapaka”. Wydawca napisa³: „Daædrapaka jest wyborem opowiadañ ZygmuntaTrziszki prezentuj¹cym zamkniêty ju¿ okrestwórczoœci pisarza”. A wiêc „pocz¹tek” jestjakimœ „zamkniêciem”. A ja podœwiadomieupieram siê, ¿e w³aœciwy „koniec” pisarzobwieœci³ albo zacz¹³ obwieszczaæ w³aœniew „Stanie skupienia”. Nie lubiê tego „Stanu”,nazbyt pomazanego stachurow¹ fraz¹, warszawskimudawanym egzystencjalizmem; chocia¿ten 1983 u Trziszki to tylko rok wydania, niemogê opêdziæ siê od atmosfery 1983-ciegoprzywo³ywanej przez Kisielewskiego, ju¿w czasie powieœciowym, w jego „Wszystkoinaczej”. Cholera - to te¿ jakiœ koniec. Albotylko ostatnia ksi¹¿ka Kisiela. Na szczêœcienie potrzebujê uœwiadamiaæ sobie takiej aluzji.Wracam do „pocz¹tku” i „koñca” ZygmuntaTrziszki. Muszê to Ÿród³owo przeœledziæ.Ale nie tylko to. Jest „coœ” trzeciego(oprócz Trziszki i moich magicznych z nim,z jego twórczoœci¹ potyczek). To Wañkowicz.To „Tworzywo”. Sam pisarz i jego powieœæpasuj¹ niechybnie do „pocz¹tku” Trziszki!Przymierzam do siebie tajemnicze nazwyz urodzenia, z pierwszych widzeñ œwiata -obu: Trziszki i Wañkowicza. Tu i tam kresy.Dawna, utracona na zawsze ziemia przyrodzona,¿adna tam „obiecana”. Porównujê:Trziszka - We³dirz, Stanis³awów; Wañkowicz- Ka³u¿yce, Miñszczyzna, Nowotrzeby. Ju¿114

tylko nazwy miejscowoœci, krain brzmi¹ jaktajemnica. Nie pomaga, brzmi Ÿle, odpychaj¹cow³aœciwe okreœlenie, ¿e to onomastyka.I najpierw przelatuj¹ w pamiêci strzêpkizdañ, zlepki s³ów z „Tworzywa”: „kto siê zamorze schowa, to siê i schowa³”; „czuj¹: wielki duchsprawiedliwego ¿ycia doszed³ do nich (...) ju¿ bêd¹ wdziêcznii wierni na œmieræ i ¿ycie”. Ju¿ nieco póŸniejpojawia siê refleksja.Oto w poszukiwaniu swoich bohaterówWañkowicz przemierzy³ blisko osiemnaœcietysiêcy kilometrów kanadyjskiej „ziemiobiecanej”. Trziszka musia³ odbyæ inn¹podró¿ - sentymentaln¹, sam bêd¹c bohateremswoich „ziem odzyskanych”. Jak zmierzyætakie po³acie? Gdyby Wañkowicz by³ m³odszy,du¿o m³odszy, w którym miejscu spotka³bysiê z Trziszk¹? W Cigacach, Skarpie,Owczarach? Który wyda³by swoje tworzywonajpierw w Nowym Jorku, a dopiero poczterech latach w Warszawie? (Pierwszewydanie „Tworzywa” ukaza³o siê w 1954 rokuw Nowym Jorku, polska edycja pojawi³a siêdopiero w 1960 roku).Nie lubiê „prozy pionierskiej”. Tej tutejszej.Nadodrzañskiej. Jest nazbyt propagandowa.Zbyt czytelna. Z gotowymi tezami. Aleto w nocie edytorskiej do IX (sic!) wydania„Tworzywa” czytam: „Piêkna, optymistycznaksi¹¿ka o godnoœci pracy, o wytrwa³oœci i solidarnoœciludzkiej, o wspania³ym trudzie pionierów,czyni¹cych sobie ziemiê poddan¹”.Muszê wiêc na nowo przeczytaædok³adnie, choæby jedno opowiadanie z „Daædrapaka”. Czytam to pierwsze, pt. „Plecami dowielkiej wody”. Czytam raz. Drugi. Trzeci.I wiem ju¿ wszystko. Wystarczy to jednoopowiadanie! Nawet nie ca³e. Wystarczy pierwszyi ostatni opis. Mogê bez ¿alu zrezygnowaæz ca³ego „œrodka”: niby poruszaj¹cejhistorii, fabu³y rodem z tragedii greckiej,kiedy to ojcowsk¹ to¿samoœæ z now¹ ziemi¹okupuje œmieræ syna, a w zasadzie pierwszy,rdzenny grób na obcej ziemi. Pisarz ³¹czy têsknotêz nadziej¹, mieszaj¹c dwa krajobrazy:ten zapamiêtany od pierwszego otwarcia oczu,z tym, którego trzeba bêdzie siê uczyæ a¿ poostatnie spojrzenie. I ja tego nie czytam, ja towidzê:„Tak i naród Czarnohory wyrzucony z wagonów rozsiad³siê bez ¿ycia na stacyjnym placu, z przymkniêtymioczami czeka³ na mleko. Uœpiony ko³ysaniem poci¹gu,nie móg³ siê sam rozbudziæ, czeka³ na g³os od gór. Aletamte zosta³y, pokryte smrekami, kosodrzewin¹. Pozosta³awierchowina i po³oniny obsiad³e owcami. Nigdy dot¹d niewierzyli w prorocze s³owa piosenki o Hucule, który giniez têsknoty za po³oninami, dopiero teraz przysz³o wspomnieniepo drewnianych domach, które sta³y strojone w otoczeniuworyni. Zewsz¹d pcha³y siê na oczy pagórki, po³oniny,biegn¹ce po nich p³aje; widzieli owce na zharach.Cigace przywita³y ospa³¹ rzek¹, rozlewn¹, czarn¹, bezspienionego nurtu. Wieœ przylgnê³a niewolniczo dospokojnego brzegu rzeki. Od niej z prawej stronywznosi³o siê piaszczyste rozmem³ane wzniesienie. O tejporze drogi miodowo us³ane klonowymi liœæmi, ka¿degoranka owiane mg³¹, co wstawa³a od rzeki i w jesienneporanki sennie wêdrowa³a po wsi, ale nie pomaga³aobudziæ siê zmêczonym oczom, g³odnym ¿o³¹dkom.Ludzie spod Czarnohory trafili na ziemiê podmok³¹,zatopion¹ we mgle gêstej, jesiennymi rankami opadaj¹cejdopiero ko³o po³udnia. Dorzecza Wielkiej Rzeki biegn¹ tumiêdzy ³ozinami i sitowiem, ospale pod¹¿aj¹ do wspólnegokoryta, baraszkuj¹ miêdzy trzêsawiskami, zakutanew sitowie, z trudem tocz¹ swoje wody, po prostu s¹cz¹.Przedwiosenn¹ por¹ wody rzeczek nabieraj¹ rozlewnejmocy, podchodz¹ od sitowia, gr¹¿ela i tataraku a¿ do stópzabudowañ.Jechali od Prutu i Czeremoszu, ¿eby wybraæ now¹ziemiê, i zastali tych, co im ta ziemia w smaku przypomnia³apoleszuckie b³ota ciekn¹ce, lepkie - mieszaninê i³u,torfu, i mu³u. Poleszuki przylgnêli do niej, ju¿ uje¿d¿ali j¹duszehubkami i obijanikami, p³ywali nimi po bezkresnychwodach Wielkiej Rzeki i przyleg³ych jezior.Akurat nad Cigacami sz³a miodowa jesieñ, zaraz odrzeki pas mokrade³ przechodzi³ w pla¿owy piasek, na nimgnieŸdzi³a siê soœnina, tylko gdzieniegdzie przetykanajesienno-miodnymi liœæmi brzeziny, klonów. Wœródlesistych skrzyde³ jakby tokowiska rozci¹ga³y siê rodliwezagony kartoflisk. O tej porze mad Prypeci¹ p³on¹ogniska, krowy chodz¹ samopas, dzieciarnia przysmalasiê przy ogniskach. Ma³e Poleszuki smakuj¹ b³otnistygrunt, taplaj¹ siê wœród szuwarów. A tu przy WielkiejRzece ucich³a be³tanina, jeszcze okopy przypominaj¹niedawn¹ szarpaninê, a ju¿ wszyscy czekaj¹ na wiosenn¹trawê, która zatrze œlady ognia”.Tak to siê zaczê³o. Od krajobrazu. Wielk¹alegori¹ „migracji”. Krajobrazem Trziszka„pisze” nieprzerwane wêdrowanie, tê pod-PRZYPOMNIENIA LITERACKIE115

wójn¹, potrójn¹, wielorak¹ repatriacjê. Boopowiadanie, tak jak siê zaczê³o, tak siêkoñczy „krajobrazow¹ dychotomi¹”. Kolejn¹wêdrówk¹ ludów w poszukiwaniu utraconejswojskoœci, w kolejne, ci¹gle nowe miejsce,stale nowego ¿ycia, ale z ci¹gle t¹ sam¹, pierworodn¹pamiêci¹:„Ju¿ i poci¹g zadrymba³ na swoje miejsce, choæby niechcia³, móg³by wy¿ej siê gramoliæ. Zaraz nad Œredni¹zbocze zanosi³o siê jednolit¹ œwierkowin¹. Ktoœ tutejszypowiedzia³, ¿e dawniej w tym miejscu szumia³o bukiem,modrzewiem, jod³¹, ale przysz³a rêka uzbrojona w topór,od niej leg³y opas³e pnie, przez to od œwierków ziemiakwasem przesi¹k³a. Tylko we wspomnieniach tutejszychprzychodzi czas œwietnoœci sudeckiej wierchowiny.Ale ju¿ sudeckie polany nie ukryj¹ swoich wspania³oœciprzed huculskim okiem, po³oniny, jak wszêdzie,wiosn¹ stroj¹ siê w kwiecisty ko¿uch, tutaj naw³ocz roœnieza pan brat z rogowic¹ Ÿródlan¹, dzwonkiem brodatym,gdzieniegdzie pysznie sypie siê ¿ó³toœæ fio³ka sudeckiego,czasem oko zdybie leñce alpejskie.Zanios³o Hucu³ów pod Œnie¿kê, ka¿dy znajdzie tu dlasiebie sp³acheæ wierchowiny, mo¿e i w œwierkowej puszczyzamieszkuje Lisna - piêkna dziewica leœna, przecie¿niektóre zbocza porasta gêsta suh³a, nieprzebyte zmierzwieniakonarów. I chyba przez to wszyscy mówi¹, ¿e podŒnie¿k¹ znalaz³a huculska dusza swoj¹ wierchowinê”.Wiem ju¿ wszystko. Ju¿ zawsze tak bêdzie.To nieprawda, ¿e „znalaz³a huculska duszaswoj¹ wierchowinê”. My - st¹d, ale sk¹din¹d -bêdziemy d³ugo jeszcze wêdrowali, przemieszczalisiê albo tylko wiercili, choæbyw miejscu, szukaj¹c swojego punktu, choæby...archimedesowego. Dopóki ktoœ z nas bêdziepamiêta³ te wszystkie „p³aje”, zhary”, „duszehubki”.Wiem to. Wiemy to. Dzisiaj. Pisarz,wtedy, wiedzia³ jeszcze wiêcej. Czu³ wiêcej.St¹d ta wspania³a, wielka, krajobrazowa alegoria.Bez koñca. Ale Trziszka takiej „kropki”nie móg³ wtedy postawiæ. Byæ mo¿e w „Daædrapaka”, a ju¿ na pewno w pierwszych edycjach„Plecami do wielkiej wody”. Przynajmniejwprost. Na pewno nie na „pocz¹tku”.Postawi³ j¹, po bo¿emu, na „koñcu”,dopiero w „Stanie skupienia”. Zmieni³ siê byæmo¿e kontekst, byæ mo¿e pisarz zatêskni³ douniwersum, ale koniec z natury rzeczy jestzwieñczeniem pocz¹tku. Czy¿by pisarz zamyka³swoj¹ - nasz¹? - wêdrówkê, przyrodzon¹diagnoz¹:„Wykorzenienie. To s³owo pierwszy raz us³ysza³em wtakich czasach, gdy od us³yszenia samego s³owa mrowiechodzi³o po plecach. Œwiat wymyœli³ têgie lekarstwo nawyrwanie cz³owieka z ziemi razem z korzeniami... No, alemówi siê, ¿e to by³o dawno...Tu jest mowa o innym wykorzenieniu. Fakt, ¿estarego dêbu nie mo¿na przesadzaæ w inne miejsce, jary...¯ycie robi wszystko, ¿eby nas wykorzeniæ, a korzenienasze spaliæ, ju¿ z matczynego brzucha jakaœ si³a wyrzucanas impetnie, a my pêpowin¹, niczym tym pierwszymkorzeniem ¿ywota trzymamy za matczyne brzucho.Czyjaœ rêka przecina ten korzeñ naszego ¿ywota, a myprzez to jedno tylko jesteœmy zatrwo¿eni ju¿ na ca³e ¿ycie,³apiemy póŸniej za matczyn¹ rêkê i za spódnicê jak ton¹cyza brzytwê. Tak silnie ju¿ nikt nas nie przestraszy jak tabezwstydna macierz, co nas si³¹ wyciska ze swego¿ywota. PóŸniejsza trwoga to ju¿ tylko wieczyste powtarzanietego wyrzucenia z matczynej pieczary”.Zrozumia³em: akapity Trziszki pobrzmiewaj¹jak s³owa tajemniczej baœni - z jednejstrony; jak przestroga - z drugiej. Tym bardziej,¿e œwiat, w swojej globalnej têsknocie,jakby nie musi k³opotaæ siê z gotowymi tezami.Byæ mo¿e. Nawet nie staram siê tego rozumieæ.Tak jak nie rozumiem, dlaczego nagle,teraz... na koniec, dopad³a mnie „fraza”z „Tworzywa”: „puszcza wch³onê³a ich jak ocean,przedzierali siê przez roje komarów jak przez watê, wokó³w g¹szczu czai³o siê czujne, drapie¿ne, obserwuj¹ce ich¿ycie”. A Trziszka na to: „Nawet Buras szczeka naniego jak na obcego. Obcy...”.Jestem przekonany: Trziszka stale sk¹dœucieka³. Coœ gna³o go w nowe, nie zawsze nieodkryte rewiry. Trochê bez... ojczyzny - jakStachura. Trochê bez... przynale¿noœci - jakWañkowicz. Ci¹gle bez... - i jak ktoœ tam.¯al. Wystarczy³o uwierzyæ, ¿e ten jego„pocz¹tek” zapowiada³ wielki „koniec”. Bozapowiada³. ¯artujê wiêc sobie, ¿e Trziszkapostanowi³ „Daæ drapaka” i nie pomóg³ mu„Stan skupienia”. A skoro ¿artujê, to wszystkojest w porz¹dku Trziszkê trzeba czytaæ, ¿ebywype³niæ pustkê miêdzy „pocz¹tkiem” i domniemanym„koñcem”.116

VARIA BIBLIOTECZNEGaleria Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowejWiMBP w Zielonej GórzeMaria RadziszewskaW tym roku mija 25 lat dzia³alnoœci bibliotecznejGalerii. Pomys³odawc¹ jej utworzeniaby³ ówczesny dyrektor BibliotekiGrzegorz Chmielewski. W 1975 roku w nowootwartym gmachu WiMBP znalaz³ siêsalon wystawowy. Rok póŸniej otwartow nim „Galeriê Pro Libris”. Celem Galeriista³a siê popularyzacja ilustracji ksi¹¿koweji szeroko rozumianej sztuki ksi¹¿ki, do czego zewzglêdu na miejsce by³a szczególnie predysponowana.Przez pierwsze piêæ lat odbywa³ysiê w niej cykliczne prezentacje twórczoœciilustratorskiej wybitnych polskich artystów.Organizowanie wystaw sprzyja³o nawi¹zywaniukontaktów, a posiadane œrodki finansowena zakup czêœci wystawianych prac. Dziêkitemu po kilku latach dzia³alnoœci zgromadzonodoœæ pokaŸn¹ kolekcjê. Umo¿liwi³a onastworzenie sta³ej ekspozycji, Galerii PolskiejIlustracji Ksi¹¿kowej XVI-XX w.Zadbano w Galerii o przedstawienie historycznegorozwoju ilustracji ksi¹¿kowej, poprzezwyeksponowanie najstarszych polskichstarodruków z przyk³adami ilustracji drzeworytowychi miedziorytniczych, które Bibliotekaposiada³a w swoich zbiorach specjalnych.Znalaz³y siê wiêc w Galerii „Statuty” J. £askiegoz drzeworytem prezentuj¹cym najstarszyw dziejach Polski wizerunek sejmu polskiego,„Chronica Polonorum” M. Miechowity z ilustracj¹koronacji Boles³awa Chrobrego i „Biblia”w t³umaczeniu J. Leopolity z przepiêknymdrzeworytem przedstawiaj¹cym stworzenieœwiata. Ilustracje miedziorytnicze reprezentujem.in. twórczoœæ najwybitniejszego polskiegorytownika wieku XVII Jeremiasza Falcka, naprzyk³adzie piêknego sztychu w „Gestrorumpopuli poloni sub Henrico Valesio Polonorum”A. M. Fredry. Zaprezentowano te¿XIX-wieczne ilustracje m.in. Jana Tysiewiczado „Konrada Wallenroda” i Micha³a ElwiroAndrolliego do „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.Styl ilustracji miêdzywojennej reprezentuj¹oryginalne drzeworyty StefanaMro¿ewskiego do „Don Kichota” M. deCervantesa Saavedry i Edmunda Bart³omiejczykado „Opowieœci o Janku Kominiarczykui o dymi¹cym piecyku króla Stasia” J. Ejsmonda.Zasadnicz¹ czêœæ Galerii stanowi¹ jednakoryginalne projekty ilustratorów wspó³czesnych,dzia³aj¹cych w przewa¿aj¹cej mierze poII wojnie œwiatowej. Prezentowane pracenajwybitniejszych indywidualnoœci polskiejpowojennej ilustracji ksi¹¿kowej takich jak JanVARIA BIBLIOTECZNE117

Marcin Szancer, Józef Wilkoñ, AndrzejStrumi³³o, Bo¿ena Truchanowska, Olga Siemaszko,Antoni Uniechowski i in. s¹ œwiadectwemwspania³ego okresu rozwoju tej dziedzinytwórczoœci plastycznej.Jeœli zapytamy przeciêtnego czytelnikao znanych ilustratorów, pewnie nie us³yszymytych nazwisk. Jeœli zapytamy o ksi¹¿ki z dzieciñstwa,od¿yj¹ wspomnienia. Podobnie gdyczytamy swoim pociechom lektury, które samikiedyœ czytaliœmy, stwierdzamy, ¿e pamiêtamyte ilustracje doskonale, odnajdujemy tamtennastrój i klimat. Kolejnym wydaniom ksi¹¿eki nowym pokoleniom czytelników towarzysz¹,stoj¹cy w cieniu autora, ci wybitni polscy ilustratorzy.Czytaj¹c biogramy tych artystów ³atwozauwa¿yæ, ¿e s¹ absolwentami najlepszychuczelni artystycznych kraju, najczêœciej AkademiiSztuk Piêknych w Warszawie i Krakowie,czêsto jeszcze przedwojennymi. Graficy,malarze, ilustratorzy. Wychowani na ró¿norodnoœcigrup twórczych Polski miêdzywojennej.Dyplomy uzyskiwali w pracowniachStrzemiñskiego, Skoczylasa, Kulisiewicza,Bart³omiejczyka, Pankiewicza, Marczyñskiego,Ostoi-Chrostowskiego, Noakowskiegoi.in. równie wybitnych.Pokolenie tych twórców ujawni³o swój talentju¿ w Polsce powojennej, wychowuj¹ckolejnych artystów. Czasy socrealizmu, któretak Ÿle odbi³y siê w sztuce polskiej niezaszkodzi³y ilustracji ksi¹¿kowej. J. Kêb³owskiw „Dziejach sztuki polskiej” podsumowuje tonastêpuj¹co: „Ograniczony, zarówno w zakresiewizji jak i realizacji znalaz³ siê ówczesnytwórca w sytuacji niejako bez wyjœcia.Wyjœcie to zreszt¹ czêœciowo znajdowa³, cowyrazi³o siê w wielkim rozwoju twórczoœcigraficznej. Przebiega³a ona w trzech podstawowychkierunkach: rysunkowych reporta¿y[...], nastêpnie ilustracji ksi¹¿kowej, gdzieformu³a figuratywna wydawa³a siê najbardziejuzasadniona, a równoczeœnie tekst dyktowa³interpretacjê, przede wszystkim zaœ plakatu”. 1O pokoleniu tych twórców mówi siê „polskaszko³a ilustracji ksi¹¿kowej”, podobnie jako „polskiej szkole plakatu”.Sztuka ilustracji jest trudn¹ form¹ twórczoœciplastycznej, zw³aszcza ta dla dzieci.W literaturze dla doros³ego czytelnika oprawagraficzna jest tylko dope³nieniem, akompaniamentemplastycznym, w ksi¹¿ce dzieciêcejpe³ni o wiele wa¿niejsz¹ rolê. Ilustrator jest tuwspó³twórc¹ ksi¹¿ki. Jego zadanie jest tymtrudniejsze, ¿e musi pamiêtaæ o odbiorcy, jegowieku, percepcji a przy tym stworzyæ „autentycznyprodukt sztuki”, byæ poœrednikiemmiêdzy dzieckiem a œwiatem sztuki. Idealnymstanem jest osi¹gniêcie konsensusu miêdzyprzetworzeniem rzeczywistoœci w oparciu oosi¹gniêcia nowoczesnego malarstwa i grafiki,a nie zapuszczaniem siê w czysto formalne,abstrakcyjne poszukiwania, eksperymentyestetyczne i warsztatowe, jak pisa³ I. Witz 2 .„Polskiej szkole ilustracji” siê to uda³o. BohdanButenko, którego prace mo¿na obejrzeæw Galerii, na pytanie „Jak trzeba rysowaæ dladzieci?” odpowiedzia³: „Jak najlepiej siê potrafi.A poza tym trzeba jeszcze coœ z siebie daæ.Mo¿e to bêdzie za du¿o powiedziane ale trzebaumieæ „popchn¹æ”, ¿eby stworzyæ jak¹œzachêtê do fantazji, do w³asnego myœlenia iwyobra¿enia danego tematu. Poniewa¿rysowanie i ilustrowanie ³¹czy siê z wyborem.Zawsze jest wybór z tekstu okreœlonego fragmentu”3 .Pisz¹c o wspó³czesnej ilustracji trzeba zauwa¿yæsprzyjaj¹ce warunki jakie towarzyszy³yzjawisku „polskiej szko³y...” . By³ to czas du¿ejaktywnoœci œrodowiska ilustratorów. Branoudzia³ we wszystkich wystawach, targach,w kraju i za granic¹. Warto wspomnieæ o wielokrotnychwystawach w warszawskiej „Zachêcie”,tak indywidualnych jak i zbiorowych.Polscy ilustratorzy stale byli obecni na biennaleilustracji do ksi¹¿ek dla dzieci w Bratys³awie,czy na targach w Lipsku i Bolonii.Polskie ilustracje otrzymywa³y medale,nagrody, Polacy zasiadali w jury miêdzynaro-1 J. Kębłowski, Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987, s. 206.2 Grafika w książkach „Naszej Księgarni”, Warszawa 1964, s. VII.3 Wywiad z Bohdanem Butenko, dostępny: http://www.tvp.pl/pegaz/Strony/_57/57_3Wliteratura.html. [11.10.2005].118

dowych konkursów. Polskie wydawnictwa zatrudnia³ydobrych plastyków, wielu by³osta³ymi wspó³pracownikami „Naszej Ksiêgarni”,Œwierszczyka” „Misia” czy „Przekroju”i „Szpilek” Wszystko to z³o¿y³o siê na sukcespolskiej ilustracji.W Galerii Polskiej Ilustracji Ksi¹¿kowejprezentowali swój dorobek najwybitniejsi ilustratorzy.Pierwsz¹ wystawê poœwiêconoJózefowi Wilkoniowi. Ten œwiatowej s³awyartysta opracowa³ graficznie ponad 100ksi¹¿ek polskich i obcych. Bardziej znanychyba za granic¹ ni¿ w Polsce o czym mo¿eœwiadczyæ fakt, ¿e Japoñczycy zamierzaj¹wznieœæ muzeum przeznaczone na sta³¹ekspozycjê jego prac. Nale¿y do pokolenia,którego nowatorskie prace kszta³towa³ycharakter polskiej ilustracji ksi¹¿kowej. Napytanie: Jak powstaje ilustracja? – odpowiada:„Najpierw trzeba wiedzieæ jak wygl¹da towszystko co chce siê namalowaæ: cz³owiek,ryba, ptak, liœæ czy zwierzê. PóŸniej wiedzieæjak siê porusza, wszystko co biega, pe³za,p³ywa i lata. Dla wielu jest to koniec edukacji.Niektórzy id¹ jednak dalej, potrafi¹namalowaæ smutek i radoœæ, strach i odwagê.Tylko nielicznym udaje siê namalowaæ sen,ciszê, a nawet zapach i smak owoców. Je¿elisiê to wszystko umie, trzeba na koñcuwiedzieæ co robiæ, ¿eby tekst i ilustracjauzupe³nia³y siê wzajemnie, ¿eby w ksi¹¿ceros³o napiêcie jak w teatrze i wszystko by³o wswoim czasie i w dobrych proporcjach” 4 .W zbiorach Biblioteki jest 11 prac tego artysty,w tym 3 ilustracje do „Pana Tadeusza”, zaktóre zdoby³ I nagrodê w 1965 r. w konkursiena ilustracje do tej ksi¹¿ki.W 1977 roku, rok po œmierci AntoniegoUniechowskiego, odby³a siê wystawa jegoprac. Debiutowa³ jeszcze przed wojn¹ aledopiero rysunki dla „Przekroju” zyska³y muszerokie uznanie. Rysowa³ tuszem, niekiedylawowa³, bywa³o ¿e czarn¹ kaw¹, jak wspominacórka Krystyna 5 . Jego rysunki s¹ niezwykleoryginalne i rozpoznawalne, „kresk¹tworzy³ na papierze postaci i sceny pe³ne niezliczonychszczegó³ów „opowiadaj¹c” niejednokrotnieo wydarzeniach i sytuacjach wiêcejni¿ najdok³adniejszy opis” 6 . Franciszek Starowieyskio Uniechowskim pisze: „Mogêogl¹daæ jego rysunki bez koñca. Zawsze coœw nich odkryjê – jakiœ epokowy wynalazek –jak pokazaæ profil, fa³dê, oko...”. 7 Artysta by³tak¿e autorem kilku znakomitych scenografiia „sugestywnoœæ przedstawianych projektówby³a tak wielka, ¿e aktorzy niejednokrotnieprzybierali pozy i gesty podpatrzone narysunkach” 8 . Ilustrowa³ przede wszystkim literaturêklasyczn¹ polsk¹ i obc¹: Mickiewicza,Prusa, Tuwima, Woltera, Hugo, To³stoja.Biblioteka naby³a kilkanaœcie rysunków tegooryginalnego twórcy m.in. do ksi¹¿ek „Rêkopisznaleziony w Saragossie” J. Potockiego,„Pami¹tki Soplicy” H. Rzewuskiego, „Historiei historyjki” T. Rojka.O ludziach takich jak Andrzej Strumi³³omówi siê „cz³owiek renesansu”. Malarz,grafik, poeta, pisarz, fotograf, hodowca koni.Uczeñ W³adys³awa Strzemiñskiego, „artystapogranicza ¿ywio³ów, tych ukrytych w naturzei tych drzemi¹cych w cz³owieku” 9O swojej twórczoœci mówi: „Zawsze czu-³em siê zobowi¹zany do szacunku wobec poetykiautora, epoki, geografii. Bli¿szy by³empastiszu ni¿ interpretacji egocentrycznej...” 10To zapewne stoi u podstaw plastycznejró¿norodnoœci artysty. Biblioteka zakupi³am.in. jego ilustracje do „Ogniska w d¿ungli”W. ¯ukrowskiego i „Napowietrznej wioski”J. Verne’a.W roku 1980 zaprezentowano twórczoœæAntoniego Boratyñskiego. By³a to pierwsza4 „Bestiariusz Wilkonia” Wystawa prac Józefa Wilkonia , dostępny: http://www.zamek.poznan.pl/archiwum/78%2004/profil%2001.htm.5 K. Uniechowska, Antoni Uniechowski, czyli Magiczne widzenie świata, Warszawa 1993, s. 225.6 Galeria Antoniego Uniechowskiego, dostępny: http://www.sponsoring.pl/uniechowski [11.10.2005]7 K. Uniechowska, s. 5.8 Galeria Antoniego Uniechowskiego, dostępny: http://www.sponsoring.pl/uniechowski [11.10.2005].9 Strumiłło – pogranicze żywiołów, dostępny: http://www.pogranicze.sejny.pl/archiwum/papuciarnia/strumillo.html[11.10.2005].10 Za: G. Chmielewski, Andrzej Strumiłło, Zielona Góra 1978, s. [3].VARIA BIBLIOTECZNE119

krajowa wystawa tego artysty, grafikai malarza, o którym G. Chmielewski pisze:„W kompozycji wyobra¿eñ figuralno-plastycznychnawi¹zuje artysta w sposób w pe³nioryginalny i twórczy do najlepszych osi¹gniêæpolskiej i europejskiej sztuki. Operuje zarównostylizacj¹ p³aszczyznow¹ jak i kubistyczn¹,niekiedy nawi¹zuje wprost do twórczoœcikoryfeuszy polskiego malarstwa, czegopiêknym przyk³adem jest ilustracja do „StarejkuŸni” I. Sikiryckiego, bêd¹ca patiszems³ynnego obrazu Tadeusza Makowskiego”. 11Na uwagê zas³uguje ciekawa kolorystyka ilustracjiBoratyñskiego, jak choæby w projekcieok³adki do „Miedzianej lampy” K. Dobkiewiczowej,bêd¹cym w posiadaniu WiMBP.Wystawia³y swoje prace w Galerii tak¿ewspania³e, polskie ilustratorki: Bo¿ena Truchanowska,Maja Berezowska, Zofia Fija³kowska,Olga Siemaszko, Maria Or³owska-Gabryœ, Maria Mackiewicz-Adamus. ZofiaFija³kowska znana ze swoich piêknych drzeworytówkrajobrazowych oraz ilustracji do„Bajki o rybaku i rybce” A. Puszkina czy „Najagody” M. Konopnickiej. Olga Siemaszko,podobnie jak Fija³kowska wykszta³cona us³ynnych grafików, z charakterystycznym dlaswojej twórczoœci mocnym konturem i rysunkiem.Maria Mackiewicz, która szczególnieupodoba³a sobie dzieci najm³odsze.Wspaniale uda³o siê jej wczuæ w œwiatdzieciêcej wyobraŸni. „Kreuje œwiat dzieciêcejbaœni, w którym obowi¹zuj¹ inne [...] prawa iproporcje rzeczy: ptaki s¹ wiêksze od ludzi, aowady jak samoloty unosz¹ w powietrzedzieci”. 12 Podobnie twórczoœæ Marii Or³owskiej-Gabryœnie zaskakuje nowatorskimirozwi¹zaniami, przez co jest zrozumia³a dlaka¿dego widza. Jej ilustracje s¹ zwyczajniepiêkne, i te w pastelowych kolorach, zró¿nicowanychwalorowo, jak i czarno-bia³e wykonanepiórkiem.Na wyj¹tkowe potraktowanie zas³ugujeJan Marcin Szancer i jego styl, który okreœli³aJoanna Olech: „Œmia³a kompozycja, (nierzadkoz ptasiej lub ¿abiej perspektywy, co jest niezwykletrudn¹ sztuczk¹ ilustratorsk¹), kolorystyka(z przewag¹ br¹zów) i smuk³e sylwetkibohaterów (d³ugonodzy ch³opcy i szczup³ewielkookie dziewczyny)”. 13 Szancerowscych³opcy chêtnie nosz¹ maciejówkê, przykrótkie,w¹skie spodnie w kratkê lub pr¹¿ki,sznurowane trzewiki. Królowe podró¿uj¹ karocamiwartymi swojej nazwy a krasnoludkimaj¹ prawdziwie „ludzk¹” twarz. Widaæw jego ilustracjach znajomoœæ historii, obyczajów,kultury. Wielu czytelników nie wyobra¿asobie „Pana Kleksa”, „Sierotki Marysi” czy„Baœni” Andersena z innymi ni¿ Szanceroweilustracjami. Projekty do ksi¹¿ki „O Janku, copsom szy³ buty” J. S³owackigo i „Z³otej dzidyBoles³awa” znajduj¹ siê w posiadaniuBiblioteki (ponad 50 ilustracji).Kto nie pamiêta misia Uszatka? Stworzy³go Zbigniew Rychlicki w 1957 r. dla potrzebczasopisma „Miœ”. Potem Uszatek zawêdrowa³do ksi¹¿ek Cz. Janczarskiego, a w 1975 r.do filmu animowanego, gdzie misiowi u¿yczy³g³osu wspania³y Mieczys³aw Czechowicz.Dzieciom ³atwo siê by³o identyfikowaæu Uszatkiem, bo przypomina³ z jednej stronypluszow¹ zabawkê, a z drugiej by³ powa¿nympartnerem z podwórka i przedszkola. Nadodatek okaza³ siê na wskroœ wspó³czesny, wzachowaniu, jêzyku i zw³aszcza w ubiorze, oco zawsze dba³ pedantycznie Czes³awRychlicki 14 Ilustracje do „Nowych przygódMisia Uszatka”, „Doroty i Oza znowu razem”F. Bauma czy „O królu Arturze i RycerzachOkr¹g³ego Sto³u” R. L. Greena mo¿na obejrzeæw Galerii.Wyeksponowane s¹ tam te¿ ilustacjeJanusza Stanny’ego do „Przygód Sindbada¯eglarza” B. Leœmiana i „Kobiety ze szczurem”do ksi¹¿ki M. Nowakowskiego „Ksi¹¿ê nocy”oraz kolorowe rysunki Jerzego Flisaka do„Przygód je¿a spod miasta Zgierza” W. Chotomskieji „O krasnoludkach i sierotce Marysi”11 G. Chmielewski, Antoni Boratyński, Zielona Góra 1980, s. [3]12 G. Chmielewski, Maria Mackiewicz-Adamus, Zielona Góra 1987, s. [4].13 J. Olech, Król ilustratorów, Tygodnik Powszechny 2002 nr 50 s. 2114 Miś Uszatek, dostępny: http//www.encyklopedia.servis.pl/woki/mi%c5%9B_Uszatek [11.10.2005]120

M. Konopnickiej. W zbiorach WiMBP s¹ te¿projekty ilustracji autorstwa Stanis³awaJakubowskiego, Emilii i Wojciecha Freudenreichów,El¿biety Krygowskiej-Butlewskieji Gra¿yny Michalak-Bazylewicz.Biblioteka gromadzi tak¿e regionaln¹ twórczoœæplastyków lubuskich, prace m.in.Andrzeja Gordona („Dekameron”, „Ksiêgaurwisów”, „Miko³aj z Fromborka”), Stanis³awaAntosza („Z³oty potok”), Jolanty Zdrzalik(„Legendy Ziemi Zb¹szyñskiej”), AgatyBuchalik-Drzyzgi („PrzyjaŸñ drzewa docz³owieka”).Po latach zastoju i postdisneyowskiej stylistykiobserwuje siê od pewnego czasu o¿ywieniena rynku polskiej ilustracji ksi¹¿kowej.Przegl¹d „Wspó³czesna Polska Sztuka Ksi¹¿ki”czy konkurs „Pro Bolonia”, nawi¹zuj¹cy doTargów Ksi¹¿ki Dzieciêcej w Bolonii a zainicjowanyprzez œrodowisko ilustratorówZwi¹zku Polskich Artystów Plastyków s¹ tegoprzejawem. ZPAP wyda³ tak¿e w 2003 r.piêkny „Almanach: polscy ilustratorzy dladzieci 1990-2002”, który wype³ni³ lukê wpublikacjach na ten temat. Du¿ym sukcesemby³o uczestnictwo Polski w jubileuszowych40. Targach Ksi¹¿ki Dzieciêcej w Boloniiw 2003 r., gdzie Polska by³a goœciem honorowym.Nasz kraj promowa³a wystawa ilustracjiksi¹¿kowej ostatnich 12 lat. Odby³o siêtak¿e seminarium „Ilustracja polska -rozwa¿na, czy romantyczna?” oraz benefisJózefa Wilkonia, który sta³ siê wydarzeniemtargów. Coraz czêœciej problematyka ilustracjiksi¹¿kowej trafia tak¿e do referatów konferencjiczego przyk³adem s¹ referaty, AlicjiBaluch „Nurty wspó³czesnej ilustracjiksi¹¿kowej” czy „Nurty i style w edytorstwieksi¹¿ki dzieciêcej” Micha³a Zaj¹ca, wyg³oszonena konferencji „Wzorce kultury masoweji paradygmaty literatury wysokiejwe wspó³czesnej ksi¹¿ce dla dzieci i m³odzie¿y”w Uniwersytecie Warszawskim,w dniach 17-18 paŸdziernika br. Nowe czasywymagaj¹ „nowych” ksi¹¿ek, zw³aszcza tychdla dzieci, które teraz bardziej czytaj¹ogl¹daj¹c. Taka ksi¹¿ka ma byæ stymuluj¹cymwyobraŸniê konceptem, ide¹, jak pisze JoannaOlech w artykule „Targi wyobraŸni”. 15 Tostwarza nowe wyzwania dla ilustratorów i s¹wszelkie przes³anki, ¿e nasi ilustratorzy temupodo³aj¹.15 J. Olech, Targi wyobraźni, Tygodnik Powszechny 2003 nr 16 s. 17121

W³adys³aw KlêpkaPoetycka dusza pogrywa z Januszagdy opus za d³ugi sp³aca miejska tusza.Bo literaturapatrzy w stronê która,da siê tak przerobiæ jak sonet z kontusza.* * *W bia³ej koszuli wypisa³ Czes³aw wierszem:Wszystko tu jeszcze ma pojêcie szersze.W okolicy s³oñcaZawada bez koñca.Na Zielonym bruku le¿¹ myœli pierwsze.* * *Worek dziwnych treœci dziœ Jolantê gniecie,tu wszystko siê zmieœci, a jeszcze nie wieciejak ¿yj¹ poeci.Ju¿ ona wam zleci,kiedy to przeleci z czarami po œwiecie.* * *Zygmunta dzwon zabije, gdy stworzy arcydzie³³o,czas historii wymieni - ju¿ w okowy go wziê³³ogórnolotne s³owoi czyst¹ wyborow¹ciêgiem poleruje, ¿eby siê nadê³³o.122

W³adys³aw KlêpkaPewien redaktor skrzy¿owa³ siê z pismemI choæ mu obce s¹ nauki œcis³e- sedno krytykiwzi¹³ z praw fizyki.I rzuca myœli za Odrê i Wis³ê.* * *Znany Alfred z gazety robi bite kotlety,ale za to naczelny nie da grosza - niestety.Nobel te¿ go omin¹³,raptem ciemny krymina³grozi, ¿e siê ujawni bez „zielonych”podniety.* * *Pisze Jan aforyzmy, a tu fraszka le¿y,Gdyby groszy tak parê, przecie¿ siê nale¿yKo³o Fortuny.St¹d podmiejskie kunyRozbiera po kolei wœród puchowych pierzyn.* * *Poszed³ £ado za wierszem pomiêdzy haiku,A tu g¹szcz nieprzebrany i ptasz¹t bez liku.Jak wieœæ gminna niesieW³adek ci¹gle w lesie,a udaje koguta na grzêdzie w kurniku.123

Szlachcianka w ¿yciu spo³ecznymksiêstwa g³ogowskiegoepoki wczesnonowo¿ytnej (XVI-XVIII)Jaros³aw KuczerW okresie wczesnonowo¿ytnym (XVI-XVIII w.) na Œl¹sku, podobnie jak to mia³omiejsce w innych prowincjach EuropyŒrodkowej, miejsce kobiety wyznacza³y horyzontyówczesnego modelu spo³ecznegoi przypisywany mu wówczas kanon ról. Wodniesieniu do osób wysoko urodzonychu¿ywano raczej okreœlenia „dama”,„bia³og³owa”, „niewiasta”, „pani”, gdy¿okreœlenie „kobieta” uwa¿ane by³o zaobel¿ywe. Osobliwy pogl¹d na osobê kobiety,w³aœciwy dla epoki a wynikaj¹cy zokreœlonego kanonu ról spo³eczeñstwa wczesnonowo¿ytnego,podtrzymywali nawetnajwiêksi pisarze spo³eczni. Kobieta by³amê¿czyŸnie podporz¹dkowana g³ównie podwzglêdem prawnym. Bezpoœrednio w ksiêstwieg³ogowskim wskazywa³a na to mêskareprezentacja w³aœcicielek ziemskich naobradach sejmiku ziemskiego, dysponowanieprzez mê¿ów maj¹tkami ziemskimi iograniczenia praw kobiety w tym wzglêdzie,przejmowanie w zarz¹d dóbr poœlubionejwdowy, czy wreszcie nakaz mêskiegouwierzytelnienia dokumentów wystawianychprzez kobiety. Ponadto kobiety nie cieszy³y siêrównym statusem edukacyjnym, nie bra³yudzia³u w podró¿ach zagranicznych, stypendiachfundowanych dla szlachty i mieszczañstwa.Ich rolê w rodzinie okreœla³a wiêcszlachecka struktura organizacji rodowej, wktórej jako nie posiadaj¹ca pe³ni praw, oddanazosta³a pod kuratelê mê¿czyzny.Drogê do wyrobienia sobie pozycji w rodziniei poza ni¹ szlachcianka zdobywa³a przezwejœcie w zwi¹zek ma³¿eñski. Dopiero wówczasstaj¹c siê osob¹ bêd¹c¹ w stanie sprostaænak³adanym na kobiety obowi¹zkom, zyskiwa³aw oczach lokalnej spo³ecznoœci. Analizamateria³u genealogicznego w odniesieniu doksiêstwa g³ogowskiego zwraca uwagê napewien regularny rys modelu kojarzeniama³¿eñstw. Mianowicie przysz³a ¿onapochodzi³a zazwyczaj z rodziny, z któr¹ szlachcica³¹czy³y bli¿sze lub dalsze stosunki, choænie zawsze musia³a byæ to nawet œl¹zaczka.Szlachta g³ogowska utrzymywa³a przecie¿liczne kontakty ze szlacht¹ brandenbursk¹, czywielkopolsk¹. Kobiety dowolnie przyjmowa³ynazwisko mê¿a, b¹dŸ wystêpowa³y podswoim nazwiskiem panieñskim. Nazwiskaszlachty g³ogowskiej by³y nazwiskamiodmiejscowymi (predykat) maj¹cymi na celuokreœlenie przynale¿noœci oœrodka, z którejwywodzi³a siê dana osoba. St¹d przydawki„von”, czy rzadziej „de” poprzedzaj¹ce nazwêmiejscowoœci z której wywodzi³ siê ród.W przypadku posiadania nowej siedzibyrodowej w ksiêstwie g³ogowskim dopuszczalnyby³ te¿ zwrot „von… und zu…”. Czêstostosowano te¿ formy opisowe, np. ElisabethBrausin z domu Kalckreuthin, pani naRomanówku w weichbildzie œwiebodziñskim.Podane w pracy Ÿród³a sugeruj¹, i¿niezwykle czêstymi by³y powtórne zam¹¿pójœciawdów oraz fakt skrupulatnego przestrzeganiazasady kojarzenia par w obrêbie konkretnychgrup stanowych. Szlachcianki z ni¿szejszlachty wydawane by³y za szlachciców, hrabiowie¿enili siê raczej z hrabiankami, a baronowiez córkami z rodów baronowskich.Pojawienie siê po raz pierwszy szlachtywy¿szej w dokumentach po 1499 r. oddaj¹zachowane przez A. Gryphiusa przywilejeksiêstwa g³ogowskiego. Jej liczba sukcesywnieros³a, a w 1718 r. stanowi³a ju¿ 16% ogó³u124

szlacheckich posesjonatów ksiêstwa. Spis posesjonatówz tego roku podaj¹c 34. przedstawicieliszlachty z tytu³em, wspomina o czterechkobietach. Tytu³y te mog³y wiêc nosiæi kobiety. ¯ony baronów wystêpowa³y jakoFreifrau, a ich córki - Freiin, ¿ony i córki hrabiównosi³y tytu³ comtessa lub Gräfin.Dziêki zaprezentowanym przez T. £adogórskiegotablicom demograficznym jesteœmyw stanie podaæ dok³adn¹ liczbê ogó³u szlachcianekw ksiêstwie g³ogowskim z 1787 r.Wed³ug nich wieœ g³ogowsk¹ zamieszkiwa³o112 kobiet tego stanu. Mo¿liwe, ¿e niektórez nich by³y w³aœcicielkami dóbr ziemskich.W powiecie (Kreis) g³ogowskim przebywa³owówczas 41 szlachcianek, w ko¿uchowskim20, w górowskim 19, w œwiebodziñskim 13,w zielonogórskim 11, w szprotawskim 8.Dodajmy, i¿ ten sam spis mówi o 111.mê¿czyznach. Liczba synów i córek rozk³ada³asiê podobnie w stosunku 97 do 99.Wymienione w tablicach córki mog³y byæ ju¿doros³ymi pannami, jednak dopiero mê¿atkawpisywana by³a miêdzy kobiety. W miastachprzebywa³o w tym czasie 100 szlachcianeki 169 szlachciców, 74 córki i 50 synówszlacheckich. W Bytomiu Odrzañskim mieszka³y3 z nich, w Ko¿uchowie 10, w G³ogowie37, w Zielonej Górze 5, w Nowej Soli 4,w Polkowicach 8, w S³awie 1, w Œwiebodzinie2, w Szprotawie 10, w Otyniu 1,w Górze 9, w Chobieni 5 i w Czernej 3. Spisnie zarejestrowa³ szlachcianek w prywatnychNowym Miasteczku i Przemkowie. Kobietystanowi³y wiêc jedn¹ czwart¹ ludnoœci wsi(25,5%) i miast (25,4%). Jeœli ich grupa nawsi nawet przewy¿sza³a sw¹ liczb¹ grupêzamieszkuj¹cych j¹ mê¿czyzn, to w miastachustêpowa³a im iloœciowo. Jednak odwróceniestosunków w mieœcie w mo¿liwie nied³ugimczasie sugerowa³aby przewaga córek nad synamiszlacheckimi.Sytuacja prawna kobiet zaczê³a ulegaæ zmianiena przestrzeni XIV i XV w. Widocznasta³a siê w³adza mê¿a nad ¿on¹ i ograniczeniapraw dziedzicznych tych ostatnich, jednakzadomowienie siê w przepisach lennych normZwierciad³a Saskiego, a tak¿e udostêpnieniakobiecie praw do dziedziczenia na podstawietzw. Landrecht (prawo ziemskie) - obokosiad³ych w ksiêstwie agnatów, wzmacnia³ode facto jej pozycjê. Czyni³y to te¿ poszczególne,sukcesywnie nadawane szlachcieprzywileje, tym bardziej, ¿e w przypadkuprzed³u¿aj¹cych siê sporów testamentarycznychw mocy dokonywania sekwestru maj¹tkuby³a Kamera Królewska (KöniglicheKammer) - do czego starano siê nie dopuœciæ.Ogó³ szlachty dokonuj¹c potwierdzeñ w³asnoœciowychwynikaj¹cych z prawa dziedziczeniapowo³ywa³ siê w istocie na przywilejZygmunta Jagielloñczyka z 1505 r. oraz przywilejtzw. „proximi Agnati” wydany przezW³adys³awa Jagielloñczyka w 1508 r.I w³aœnie w 1508 r. król potwierdzi³ dziedzicznoœæalodiów ksiêstwa g³ogowskiego wzglêdemsynów, braci i bratanków, a tak¿e innychkrewnych zmar³ego p³ci mêskiej, a w przypadkuzejœcia mêskich spadkobierców, kobiety,córki, b¹dŸ siostry zmar³ego uprawnione by³yrównie¿ do dziedziczenia po³owy schedy. Jakczytamy z odpisu przywileju z 1508 r.przys³ugiwa³ on „rycerstwu i manom oraz ichbraciom i dzieciom braci oraz najbli¿szymprzyjacio³om ca³ego ksiêstwa g³ogowskiego(…) po wieczne czasy”. W ten sposób w posiadaniemaj¹tku Zabór pod Zielon¹ Gór¹wesz³a przyk³adowo dziedziczka Anna Mariavon Montany z domu von Dyhern. W 1681 r.czytamy o Barbarze von Dohna, baronowej naDomaniowicach, w 1693 r. baronowejBarbarze Helenie von Maltzan wystêpuj¹cejna tych samych dobrach. Spisy posesjonatówszlacheckich z lat 1671, 1681, 1718 i 1727podaj¹ nisk¹ liczbê w³aœcicielek ziemskich.Przyk³adowo wykaz z 1718 r. mówi o czterechz nich - jako w³aœcicielkê ziemsk¹ podajeAugustê Charlottê von Redern, katoliczkê naLeutbach w weichbildzie g³ogowskim, dalejwspomina katoliczkê Mariê Elisabethbaronowa Leschcourault na Bartodziejach,luterankê Charlottê Elisabeth Hedwig vonSeydlitz na Räschen w weichbildziegórowskim, luterankê Dorotheê Elisabeth vonTroschke na Ojerzycach w weichbildzieœwiebodziñskim. Ze znaczniejszych wymieñmyjeszcze ¿onê Ludwika von Dünnewald,w³aœciciela podzielonogórskiego Zaboru,VARIA BIBLIOTECZNE125

Amaliê Eleonorê, hrabinê von Dünnewald,urodzon¹ hrabinê von Callenberg. S³yszymyte¿ o wp³ywowej postaci Ernesty Catherinyhrabiny von Herberstein, z domu hrabiny vonLannoy, ¿ony starosty ksiêstwa g³ogowskiegow latach 1671-1686, hrabiego Bernharda vonHerberstein.W posiadanie gruntów na prawie rycerskimkobiety wchodzi³y niejednokrotnie zaspraw¹ przejmowania opieki nad pupilami -czyli synami niedosz³ymi do wieku sprawnego- osobiœcie pozostaj¹c w ograniczonej zdolnoœcido czynnoœci prawnych. W ich imieniu, jaki w imieniu kobiet wystêpowa³a zazwyczajdalsza rodzina, b¹dŸ posesjonaci z s¹siedztwa,zwani pe³nomocnikami. Zazwyczaj to dziecizmar³ego ojca - pe³noletni synowie decydowalio losach matki. W uk³adzie z 1556 r.,synowie Georga von Schönaich: Hans,Sebastian, Fabian i Brandamus zobowi¹zali siêdo zadbania o losy matki, Kathariny vonGladiß (G³adyszówny) i wyp³acenia jej 1000dukatów wêgierskich oraz pozostawienia jejdo¿ywotniego zabezpieczenia w pod¿agañskimmaj¹tku Stara Kopernia. Podobnie zreszt¹ jakprawo ziemskie Rzeczypospolitej, Czech, tak iprawo wewn¹trzœl¹skie uznawa³o, i¿ w przypadkubraku mê¿a, kobieta winna by³a wyznaczyæsobie opiekuna prawnego, wskazuje naznaczn¹ maskulinizacjê ¿ycia publicznego.Dziêki posiadaniu dóbr ziemskich kobietyjedynie hipotetycznie wchodzi³y w sk³adLandschaft - szlachty ziemiañstwa. W rzeczywistoœciprawa do udzia³u w obradach sejmikuziemskiego by³y dla nich niedostêpne i podczastakich obrad reprezentowane by³y przezmê¿czyzn. Nie spotykamy te¿ innych œladówudzia³u szlachcianek w ¿yciu politycznymksiêstwa g³ogowskiego.Z rzadka kobiety odgrywa³y pewn¹ rolê wadministrowaniu maj¹tkiem. Z ca³¹ pewnoœci¹wynika³o to z przydzielonej im funkcjiopieki nad gospodarstwem domowym idba³oœci o ognisko domowe. Zw³aszcza wokresie wojny trzydziestoletniej, któraprzynios³a zaanga¿owanie mê¿czyzn wsprawy do tej pory nieobecne w ksiêstwie,kobieta zmuszona zosta³a do samodzielnegoborykania siê z przeciwnoœciami losu i prawdopodobniewówczas to wytworzy³ siê typszlachcianki energicznej, która samodzielnieprowadzi³a sprawy familii.Nie wiemy na jak¹ skalê kobiety - podobniejak to mia³o miejsce na wsi - samodzielniedzier¿y³y parcele miejskie. Dysponujemy jedn¹tylko informacj¹ dotycz¹c¹ takiej mo¿liwoœciw ksiêstwie g³ogowskim. Rzecz odnosi siê dojurydyki Tschammerhofu, po³o¿onegow G³ogowie kompleksu zabudowañ. Wiemy,¿e w pierwszej po³owie XVIII w. w jego posiadaniewesz³a hrabina von Kotullinska, ¿onastarosty ksiêstwa g³ogowskiego, Franza Karlavon Kottulinskiego (1726-1740). By³a tointratna parcela, której posiadanie cieszy³o siêtym wiêksz¹ estym¹, ¿e zwi¹zane z ni¹ by³otzw. Asilrecht, analogiczne posiad³oœciomksi¹¿êcym. Do Tschammerhofu przypisanowiêc niezale¿noœæ s¹downicz¹, prawo dou¿ywania dowolnych dróg i przejazdów orazwolnoœæ podatkow¹. Jego wczeœniejszymiw³aœcicielami by³y tak znakomite rodziny jakTschammerowie, Rechenbergowie, Szyd³owieccy,Mutschelnitzowie.Innego rodzaju dzier¿aw¹ miejsk¹,pozostaj¹c¹ okresowo w rêkach szlachcianek,by³y dobra zastawne (Pfandschillingsgütter) ilenna zamkowe (Burglehen), na które sk³ada³ysiê ksi¹¿êce czêœci miast królewskich, bêd¹cede facto dawnym dobrem ksi¹¿êcym.Przyk³adowo zastawy szprotawski i polkowickiw latach 1549-1554 posiada³y córkizmar³ego starosty ksiêstwa g³ogowskiego,Hieronima von Biberstein, Anna i Barbara.W ich imieniu do 1554 r. zarz¹dzali nim braciaJohann i Christian von Lobkowitz. W historiiobu Pfandschillingów zapisa³a siê te¿Katharina von Schönaich, z domu vonGlaubitz, która po œmierci Hansa w 1558 r.stanowi³a samodzielne rz¹dy w obu miastach,jako opiekunka syna Johanna Georga. Okresjej zarz¹du wype³nia³y w³aœciwe tej epocespory z rad¹ miejsk¹ o wolny wybór jejcz³onków i ograniczenie ekonomicznychuprawnieñ dzier¿awców. Mimo to opiekunamiprawnymi obojga pozostawali starostaksiêstwa ¿agañskiego, w³aœciciel maj¹tkuBytom-Siedlisko, Fabian von Schönaich,W³adys³aw von Gladiß (G³adysz) oraz126

Brandamus von Zedlitz. O w³adzy Katharinyw regionie œwiadczy³ fakt, i¿ jej syn - dawnoosi¹gn¹wszy wiek sprawny, nie zosta³ przezni¹ dopuszczony do zarz¹du. Sta³o siê takdopiero po œmierci matki w 1581 r. Katharinarozci¹ga³a wiêc swe posiadanie na wp³ywy zs¹downictwa i dóbr ziemskich w dzier¿onychdobrach królewskich w weichbildzieko¿uchowskim, szprotawskim, górowskim,polkowickim oraz we wsiach Gaworzyce,Borków, Zabornia, Bia³o³êka, Piotrowice wg³ogowskim i Piotrowicach. Posiada³a te¿prawo do korzystania z m³ynów i pastwiskmiejskich.Podobnie rzecz siê mia³a ze œwiebodziñskimlennem zamkowym, gdzie pod kuratel¹kobiet pozostawali m³odociani pupilei one administrowa³y ca³oœci¹ dóbr spadkobiercy.Tak by³o wiêc w rodzinie vonKnobelsdorff, która dzier¿y³a lenno zamkowew Œwiebodzinie w latach 1540-1675. Jegowartoœæ szacowana by³a w 1602 r. na niebagatelne24 000 Rtl. Po œmierci Maximilianavon Knobelsdorffa w 1609 r., lenno objê³awdowa po nim, Ewa von Bornstädt, w imieniuniepe³noletniego Johanna Georga, co bezzw³oki potwierdzi³ cesarz Maciej I. Za jegozgod¹ zarz¹dza³a zamkiem do 1614 r., a wiêcprzez 5 lat. Podobnie po œmierci JohannaGeorga w 1637 r., to jego ¿ona, Mariannavon Löben, na 10 lat mia³a zaopiekowaæ siêmaj¹tkiem syna Caspara (samodzielnie rz¹dyobj¹³ w 1647 r.). Przytoczone przyk³adyœwiadcz¹, i¿ mimo prawnych ograniczeñ kobietypotrafi³y wywalczyæ sobie pozycjêznacznie wybiegaj¹c¹ poza ogólnie przyjêtekanony.Szlachcianki staæ by³o te¿ na ostre przeciwstawieniesiê prawu ziemskiemu. Niewiastybra³y udzia³ nie tylko w sporach ale i czynniewystêpowa³y podczas zajazdów zbrojnych.Tak zwane ówczesnie hic mulier, „daj¹ce siêwe znaki s¹siadom i w³asnym mê¿om”,doprowadzi³y nawet do otwartego zajazdui rozpêtania tzw. Primkauer Amazonen-Krieg.„Przemkowska wojna amazonek” prowadzonaby³a o rozleg³y kompleks dóbr przemkowskichprzez ca³y 1631 r. Stronami w tympocz¹tkowo zwyczajnym sporze spadkowymby³y wdowa po zmar³ym ostatnimRechenbergu przemkowskim, baronieJohannie Wolfgangu, wraz z teœciow¹ (zwaneamazonkami z Przemkowa) z jednej strony, amêskimi spadkobiercami z innych linii tegorodu z drugiej. Praw wdowy nie uznawa³ jednakcesarz, który ju¿ w 1631 r. wymusi³ naRechenbergu sprzeda¿ maj¹tku Kliczkówbaronowi von Schellendorf, a w 1632 r. oficjalnieprzekaza³ lenno przemkowskie komendantowiLeonowi Cropello di Medices.Poniewa¿ rozwi¹zanie sporu wydawa³o siêniemo¿liwym, adwersarze siêgnêli po broñ.Amazonki d³ugo broni³y siê na przemkowskimzamku, a spór zamknê³a dopierozbrojna interwencja Urzêdu Zwierzchniego(Oberamt) we Wroc³awiu i zdobycie zamkusi³¹.Prowadzenie maj¹tku oznacza³o niekiedypodejmowanie szeregu decyzji finansowych,podczas których realizacji szlachcianka stawa³asiê niejednokrotnie daleko bardziej aktywnani¿ jej m¹¿. Przyk³adowo w 1696 r. ElisabethDorothea von Dünnewald z domu hrabiówvon Limburg und Speckfeld, ¿ona Ludwiga,pana na Zaborze, wystawi³a obligacjeopiewaj¹ce na 2000 Rtl. niejakiemu doktorowiChristophowi Beckerowi. Z dokumentówwynika, ¿e ¿ona przejmowa³a kontrolênad maj¹tkiem, gdy¿ jak wspomniano wpiœmie do kamery œl¹skiej (SchlesischeCammer), jego z³y stan by³ spowodowanychnieudolnoœci¹ Ludwiga. Z drugiej stronyw³aœcicielom dóbr kredytu udzieli³a równie¿kobieta, Anna Constance comtessa de Cossel,która w 1708-1709 r. domaga³a siê sp³atyodsetek, a póŸniejsza ¿ona Ludwiga, LuysaAmalia gotowa by³a zastawiæ bi¿uteriêstanowi¹c¹ jej posag. Gdy w kwietniu 1740 r.d³ugi jej mê¿a siêgnê³y 3000 Rtl., na jej dobraposagowe na³o¿ono areszt. Dokona³ tego mandatariuszposiadaj¹cego weksle ChristophaMamuca hrabiego della Torre. Co ciekawe,równie¿ j¹ oskar¿ano o niedope³nienie wyp³atdziesiêcinnych na rzecz miejscowego koœcio³a.Dodajmy, ¿e nazwiska czy imiona kobietdawa³y w tym czasie sumpt dlanowozak³adanych wsi czy folwarków jakLandskron (Strzeszków) od panieñskiegoVARIA BIBLIOTECZNE127

nazwiska Elisabeth von Schönaich, ¿onyw³aœciciela Georga von Schönaich.W³aœnie umiejêtnoœæ poruszania siêw œwiecie dnia codziennego, mia³a jak siê wydajenajwiêksze znaczenie dla wykszta³ceniaziemianek. Mimo, i¿ dla okresu XVI w.zwracaj¹ uwagê pierwsze postulaty ¿¹daj¹cewolnego dostêpu do nauki dla kobiet, towychowanie dziewcz¹t w ksiêstwieg³ogowskim nadal nale¿a³o w du¿ej mierze domatek. Trudno znaleŸæ informacjê na tematlekcji, na które mia³yby uczêszczaæ.W dworach szlacheckich dziewczêta musia³yuczyæ siê czytaæ, pisaæ, czy rachowaæ.Zwi¹zane to by³o z postulatem humanizmudopuszczenia dziewcz¹t do szkó³. Mia³y one zczasem przerabiaæ ten sam program co ch³opcya nade wszystko starano siê uczyæ jesamodzielnoœci myœlenia. Takiej potrzebydowodz¹ choæby cytowane przyk³adyprowadzenia przez kobiety maj¹tków ziemskich.Na sposób w jaki obchodzono siê z pannamiznaczniejszych rodów, rzuca œwiat³o listhrabiego Georga von Oppersdorfa do cesarzaFerdynanda II z dnia 10 stycznia 1628 r.Hrabia przyj¹³ do Frauenzimmeru, wedlezalecenia cesarskiego córkê szlachcica g³ogowskiego,Friedricha von Kreckwitz, któratakie dobrodziejstwo uzyska³a dziêki zas³ugomojca po³o¿onym na rzecz korony. Siedmiob¹dŸoœmioletnia podówczas szlachciankamia³a po osi¹gniêciu wieku dworskiego (14-15lat) zostaæ przyjêta w s³u¿bê cesarzowej.Pojawi³y siê jednak trudnoœci, gdy¿ matkasprzeciwia³a siê woli ojca w kwestii katolickiegowychowania córki. Oppersdorf ubiega³siê wobec tego o wstawiennictwo cesarskiei nakaz dla wdowy. Si³¹ rzeczy przynajmniejna dworach prowadzono zajêcia dla dziewcz¹t,choæ nadal pozostaje niewyjaœniona kwestiawykszta³cenia panien wywodz¹cych siê zeszlachty ziemskiej. I nie wiemy, jak dalece pozostawa³aona w tym wzglêdzie upoœledzona.Wykszta³cenie oferowa³y im tak¿e muryklasztorne. Klasztory ¿eñskie rozwija³y sw¹dzia³alnoœæ przez werbunek m³odych dziewcz¹t,które dochodzi³y do godnoœci koœcielnychw zakonie. Tutaj jednak nie starano siê ichkszta³ciæ dla samego idea³u wychowawczego,lecz g³êbsza edukacja winna by³a powodowaætym szczelniejsze zwi¹zanie z instytucj¹. Dot¹dwiêc edukacjê na poziomie gimnazjalnymmog³y odbieraæ kobiety po zamkniêciu wmurach, gdzie z regu³y kobietê przygotowywanowy³¹cznie do ¿ycia w odosobnieniu.Dlatego te¿ mamy do czynienia z istotnymudzia³em szlachcianek w ¿yciu korporacjikoœcielnych, g³ównie zakonów ¿eñskichfunkcjonuj¹cych na terenie ksiêstwa g³ogowskiego.Spoœród 7. klasztorów ustalaj¹cych¿ycie duchowne ksiêstwa g³ogowskiego naprzestrzeni interesuj¹cej nas epoki, dwa z nichto klasztory ¿eñskie: klarysek w G³ogowiei magdalenek w Szprotawie. Jak poda³ spisz 1577 r. zwi¹zane z nim by³o sprawowanie2 stanowisk przeoryskich, które z regu³y obejmowa³yszlachcianki. W XVI w. zapisa³y siênawet jako zagorza³e przeciwniczki popieraniaprzez szlachtê reformacji. Prze³o¿ona klasztorumagdalenek w Szprotawie, Barbara vonSchönaich doprowadzi³a do usuniêcia ewangelickichduchownych w pobliskich dobrach.Przeorysza korzysta³a ze swej pozycji kontaktuj¹csiê z biskupami wroc³awskimi Baltazaremvon Promnitz, a nastêpnie z Kasparemvon Logau. Podobnie prze³o¿ona tego¿ klasztoru,Barbara von Kittlitz, wyst¹pi³a przeciwosadzaniu pastorów na koœció³kach w maj¹tkachszlacheckich (I³owa). W 1546 r. klasztormagdalenek oskar¿y³ o wyst¹pienia przeciwMatce Boskiej jednego z bardziej znanychkaznodziei szprotawskich - wspieranego przezrodziny Kittlitzów ma³omickich i Nostitzówi cechy miejskie - Grenewitza. Prócz podobnychform walki o wiernych i zwi¹zanychz ni¹ apana¿y finansowych, zaobserwowaæmo¿emy te¿ konflikty natury stricte ekonomicznej.Antagonistami klasztorów pozostawa³azw³aszcza szlachta. I tak w³aœciciele maj¹tkóww weichbildzie szprotawskim nadu¿ywaliwobec klasztoru uprawnieñ ³owieckich. Ichdzia³alnoœæ uderza³a w interesy m³yna klasztornego.Magdalenki wyst¹pi³y nawet nadrodze s¹dowej przeciw Knobelsdorffom naJeleninie, którzy bezpodstawnie rozci¹gnêliprawa s¹downicze na poddanych klasztoru.W dalszej kolejnoœci klasztory uskar¿a³y siê naniedotrzymywanie przez szlachtê powinnoœci128

finansowych wobec proboszczów oraz ignorowanieprzez ni¹ posiadanych przez klasztorwolnoœci od kwaterunków wojskowych.Stanowi¹ca czêœæ patriarchalnego uk³adukobieta, dbaj¹ca o ognisko domowe, otrzymywa³azapewnienie opieki, a m¹¿, jako g³owarodziny najprawdopodobniej musia³ siê liczyæze stanowiskiem ¿ony, nie tylko w kwestiachdotycz¹cych prowadzenia domu czywychowania dzieci. Dla terenu ksiêstwag³ogowskiego obserwujemy bowiem doœæliczne przyk³ady samodzielnego zarz¹dzaniawiêkszymi kompleksami ziemskimi oraznawet kobiecej kurateli nad synami szlacheckimi.Sytuacje takie czyni³y niejako wy³om woficjalnym prawie. Wydaje siê jednak, i¿ aktywnedzia³ania kobiet w ¿yciu ksiêstwawarunkowa³ charakter osoby, a poniewa¿czêstsze wzmianki o nich (nie tylko jakoo ¿onach swych mê¿ów) spotykamy w odniesieniudo wieku XVII i XVIII, ich rolaz biegiem czasu nabiera³a pewnych cechœwiadcz¹cych o niezale¿noœci. Taka sytuacjaodnosi³a siê g³ównie do kobiet z rodów arystokratycznych.Wymieniæ tu nale¿y zw³aszczatakie rodziny jak Dünnewald, Proßkau, Cosel,Schönaich, Kittlitz, Kottwitz, Rechenberg,Knobelsdorff, Stentsch, Redern etc., któremog³y siê poszczyciæ doœæ wysok¹ pozycj¹towarzysk¹. O pozycji szlachcianek, czy stosunkudo nich w ksiêstwie g³ogowskim móg³te¿ œwiadczyæ fakt, i¿ tutaj nie odwa¿ono siênigdy wyst¹piæ z oskar¿eniem o czary - jak tomia³o miejsce na terenie Rzeszy Niemieckiej.

KRAJOBRAZY LUBUSKIEVoller Überraschungen:die Gemeinde BledzewKrystyna KamiñskaGmina Bledzewpe³na niespodzianekKrystyna KamiñskaEin Besuch der Gemeinde Bledzew ist mitimmer neuen, spannenden Entdeckungen verbunden.Die Gemeinde gehört dem LandkreisMiêdzyrzecz an, ist in der hügeligen Landschaftder Lebuser Seenplatte gelegen und zu 56%bewaldet. Sie besitzt eine außerordentlich interessanteGeschichte, verfügt über gut ausgebauteStraßen und wird trotz ihrer auf der Hand liegendenVorzüge noch immer nicht so häufig von Touristenbesucht, wie sie es eigentlich verdienen würde.Von den Zisterziensern geprägte HistorieDas Antlitz der Gemeinde prägt vor allem ihreVergangenheit. Die Gemeinde war bis 1793, alsobis zur 2. Teilung Polens, die am weitesten imWesten gelegene Gemeinde Polens und drang wieeine Pfeilspitze in das Gebiet der MarkBrandenburg vor. Dass es folglich zu Grenzkonfliktenkam, scheint geradezu selbstverständlich,vergessen sollte man jedoch auch nicht,dass der hiesige Grenzverlauf seit 1326, also füreinen Zeitraum von 467 Jahren, unverändertgeblieben war. Bei der Entwicklung der Gemeindespielte der Zisterzienserorden, der zunächst imnahe gelegenen Zemsk und später in Bledzew(deutsch: Blesen) selbst einen Kloster unterhielt,eine große Rolle. Aufgrund der schrittweise erfolgendenAusbauarbeiten wuchs die Abtei zu einerausgedehnten Anlage: der längste Flügel zählte 90,Zwiedzanie gminy Bledzew ³¹czy siêz ci¹g³ym odkrywaniem. Gmina ta le¿yw czêœci powiatu miêdzyrzeckiego, na pofa³dowanymterenie Pojezierza Lubuskiego, lasyzajmuj¹ a¿ 56% jej obszaru, ma ciekaw¹ historiê,dobre drogi, a przecie¿ nie jest tak czêstoodwiedzana przez turystów, jak na tozas³uguje.Cysterska przesz³oœæJej oblicze okreœli³a historia. GminaBledzew by³a do 1793 r., czyli do II rozbioruPolski, najdalej na zachód po³o¿on¹ polsk¹gmin¹, wprost wcina³a siê w Brandenburgiê.Zdarza³y siê tu konflikty przygraniczne, alepamiêtaæ trzeba, ¿e od 1326 r., czyli przez 467lat granica ta siê nie zmienia³a. W rozwojugminy wa¿n¹ rolê odegrali cystersi, którzynajpierw w niedalekim Zemsku, a potem wsamym Bledzewie mieli klasztor. Po kolejnychrozbudowach by³ to rozleg³y obiekt:najd³u¿sze jego skrzyd³o mia³o 90 metrów,koœció³ 50 metrów, a ³¹czna d³ugoœæ murówwynosi³a 264 metry Zwiedzanie gminyBledzew ³¹czy siê z ci¹g³ym odkrywaniem.Po kasacie zakonu, w 1835 roku opactwozosta³o zlikwidowane a zabudowania wys-130

tawione na licytacjê przez w³adze pruskie podwarunkiem rozebrania. Kupili go trzej bledzewscymieszczanie i w 1843 r. rozebrali. Teraznajciekawszym dla archeologów œwiadectwemklasztornego ¿ycia jest... dawny œciekodprowadzaj¹cy nieczystoœci z kuchni kana-³em do rzeki Obry.Cystersi mieli znacz¹cy wp³yw na ¿ycieBledzewa, ich klasztornego miasta. To onibyli g³ównymi odbiorcami dóbr produkowanychprzez mieszczan, oni uczyli nowinekrolnych, oni ³o¿yli na odbudowê koœcio³ai miasta po licznych po¿arach lub klêskach.W klasztorze znajdowa³a siê bogata i cennabiblioteka licz¹ca ok. 5 000 tomów, ale mieszczanieraczej z niej nie korzystali.Bardzo ciekawe by³y dzieje spo³ecznoœcibledzewskiej w czasach reformacji. Jak wiêkszoœæmieszkañców zachodniej Polski, równie¿mieszkañcy Bledzewa przyjêli naukiMarcina Lutra. Tymczasem zakonnikami byliprzede wszystkim Niemcy, którzy jednakwyznania zmieniæ nie mogli lub nie chcieli.I zaczê³a siê kontrreformacja. Na mocy dekretukróla, Zygmunta Starego, opatem klasztorumóg³ zostaæ tylko Polak, i to szlachcic. Ondecydowa³ o religii i dba³ o polski interes narodowy.Jednym z pierwszych polskichopatów by³ Sebastian Grabowiecki, dworzaninpolskich królów, autor ksi¹¿ki pt.„Setnik rymów duchownych”. Jego wiersze,przepojone g³êbok¹ wiar¹, historia literaturypolskiej uznaje za pierwsze dzie³o polskiegobaroku. Czêstymi goœæmi w Bledzewie bylijezuici, cz³onkowie zakonu powo³anego dozwalczania reformacji.Na skutek takich oddzia³ywañ zdecydowanawiêkszoœæ mieszkañców Bledzewawróci³a do wyznania katolickiego. Do dziœwidomym znakiem ci¹g³ej katolickoœci gminyjest wiele kapliczek na rozstajach dróg,witaj¹cych i ¿egnaj¹cych pielgrzymów.Szczególnie warta obejrzenia jest figuraMatki Boskiej przy dawnej drodze z Bledzewado Gorzowa, obecnie za UrzêdemGminy. Na wysokiej kolumnie stoi ³agodnieuœmiechniêta Matka Boska a niemiecki napisna kolumnie prosi: „Trzymaj, Matko, swerêce nad nasz¹ ziemi¹ bledzewsk¹”. Poni¿ejdie Kirche 50 und die Gesamtlänge der Mauernbetrug 264 Meter. Ein Besuch der GemeindeBledzew ist im historischen Kontext mit immerneuen Entdeckungen verbunden. Nach derSäkularisierung im Jahre 1835 wurde die Abteiaufgelöst, und die Gebäude wurden von derpreußischen Herrschaft unter der Bedingung eineszu erfolgenden Abrisses versteigert. Aus derVersteigerung gingen drei einheimische Bürger alsBesitzer hervor, der Abriss ereignete sich dann imJahre 1843. Das für die Archäologen interessantesteZeugnis des Klosterlebens bildet heute… derehemalige Abwasserkanal, der die Abwässer ausder Küche in die Obra abführte.Den Zisterziensern kam ein enormer Einflussauf das Leben in Bledzew - ihrer Klosterstadt - zu.Sie waren die Hauptabnehmer der von den Bürgernder Stadt produzierten Güter, sie lehrten neueMethoden des landwirtschaftlichen Betriebs undtrugen die Last des Wiederaufbaus der Kirchesowie der Stadt nach zahlreichen Bränden oderanderen Katastrophen. Im Kloster befand sich einereiche und wertvolle Bibliothek, die etwa 5.000Bände zählte - die Bürger der Stadt nutzten diesejedoch eher selten.Überaus interessant gestalteten sich dieSchicksale der Bledzewer Bevölkerung in denZeiten der Reformation. Wie die Mehrzahl derBewohner Westpolens übernahmen auch die Bledzewerdie Lehre Martin Luthers. Währenddessenwaren die Ordensbrüder jedoch vor allemDeutsche, die ihre Konfession nicht ändern konntenoder wollten. Und so kam es zur Gegenreformation.Ein Dekret König Sigismund desAlten gestatte es nur einem Polen, und dazu einemAngehörigen des Adels, Abt des Klosters zu werden.Dieser entschied über die Glaubensrichtungund sorgte sich um die polnischen Nationalinteressen.Einer der ersten polnischen Äbte warSebastian Grabowiecki, ein Edelmann am polnischenKönigshof und Autor von Büchern wie„Hundert geistliche Reime”. Seine vom Glaubentief durchdrungenen Gedichte sieht die polnischeLiteraturgeschichtsschreibung als eine der erstenWerke des polnischen Barock an. Häufige Gäste inBledzew waren Jesuiten, deren Ordensmitgliederzum Kampf mit der Reformation berufen waren.In der Folge dieser recht massiven Einflüssekehrte der Großteil der Bürger Bledzews zumkatholischen Glauben zurück. Ein bis heute sichtbaresZeichen dieses fortwährenden Bekenntnissesder Gemeinde sowie seiner Einwohner zum Katholizismussind viele kleine Kapellen, die die Straßensäumen und vorbeiziehende Pilgerer willkommenKRAJOBRAZY LUBUSKIE131

heißen sowie verabschieden. Ganz besonderssehenswert ist eine Figur der Muttergottes an derehemaligen Straße von Bledzew nach Gorzów(dem damaligen Landsberg); sie befindet sichheute hinter dem Gemeindeamt. Auf einer hohenSäule steht eine sanft lächelnde Muttergottes, undan der Säule angebracht bittet eine deutschsprachigeAufschrift: „Halte Deine Hände, oh Mutter,schützend über unsere Blesener Erde”. Darunterinformiert eine zweite Tafel, dass zu Füßen derFigur 87 Russen beerdigt wurden, die im hiesigenKloster in den Jahren von 1806 bis 1814 ärztlicheBehandlung widerfuhren. In Zeiten der NapoleonischenKriege heilten deutsche Ordensbrüderkatholischen Glaubens auf preußischem Boden kriegsversehrterussische Soldaten, die heute an gleicherStelle in Polen ihre letzte Ruhestätte finden. Welch’Fügung des Schicksals mitteleuropäischer Geschichte!Das Kloster existiert nun schon längst nichtmehr, aber ein beträchtlicher Teil des Mobiliarswurde in die in unmittelbarer Nähe des Marktplatzesgelegene St. Katharinenkirche verbracht,die ebenfalls schon immer eine katholische Kirchewar. Sie wartet mit einem sehenswerten barockenSeitenaltar in einer Kapelle auf, der darüber hinausmit einem geschnitzten Kruzifix, dem man einegnadenbringende Wirkung zuspricht, geschmücktist. Den Hauptaltar verziert ein Bildnis der MariäHimmelfahrt sowie 10 Heiligenfiguren, an denWänden sind weitere Bilder angebracht, ein hölzernesKreuz stellt einzelne Szenen des LeidenswegesChristi in Elfenbein dar, und darüber hinaussind zwei barocke, aus Holz gefertigte Leuchtersowie eine 1,1 m hohe und 6,5 kg schwere vergoldeteMonstranz und zahlreiches weiteresMessgeschirr zu bewundern.Ein berühmter Sohn des Klosterstädtchens istJan Dekert, der später im für das polnischeBürgertum wichtigsten Zeitraum Präsident derHauptstadt Warschau war. Das im Rahmen derersten polnischen - und auch europäischen -Verfassungvom 3. Mai 1791 verfasste Städtegesetzbeginnt mit den Worten: „Die polnischenköniglichen Städte in den Ländern der Res publicaerkennen wir als freie Städte an”. DiesesBekenntnis anerkennt die Gleichstellung vonAdels- und Bürgerstand und stellt gleichzeitigeinen historischen Wendepunkt für das WarschauerBürgertum mit Jan Dekert an deren Spitze dar.Leider wurde seine Heimatstadt - das Bledzew derZisterzienser - damals noch nicht frei. Einensolchen Status erhielt es erst nach der Säkularisierung.Gegenwärtig rühmt sich des berühmtenSohnes nicht allein Bledzew: seinen Namen trägtumieszczono tablicê informuj¹ca, ¿e u stópfigury pochowano 87. Rosjan, którzy bylileczeni w tutejszym klasztorze w latach 1806-1814. Czas wojen napoleoñskich, chorzyRosjanie leczeni w Prusach przez niemieckichbraciszków katolickiego wyznania, obecniena polskiej ziemi. Có¿ za zrz¹dzenie losów!Nie ma ju¿ klasztoru, ale sporo ruchomegomaj¹tku przeniesiono do stoj¹cego w s¹siedztwierynku koœcio³a pod wezwaniem œw.Katarzyny, który tak¿e zawsze by³ koœcio³emkatolickim. Warto obejrzeæ barokowy o³tarzw kaplicy z rzeŸbionym krucyfiksem s³yn¹cymlaskami, obraz Wniebowziêcia NMPw o³tarzu g³ównym, obrazy na œcianach,drewniany krzy¿ ze scenami Mêki Pañskiejz koœci s³oniowej, dwa drewniane barokoweœwieczniki, poz³acan¹ monstrancjê o wysokoœci1,1 m i wadze 6,5 kg, 10 rzeŸb œwiêtychPañskich w o³tarzu g³ównym, liczne naczynialiturgiczne.Ciekawe, ¿e w tym klasztornym miasteczkuurodzi³ siê i wychowa³ Jan Dekert,póŸniejszy prezydent Warszawy w najwa¿-niejszym dla mieszczan okresie. Ustawao miastach z Konstytucji 3 maja 1791 r.rozpoczyna siê od s³ów: „Miasta polskiekrólewskie w krajach Rzeczypospolitej zawolne uznajemy”. To uznanie stanu mieszczañskiegoza równy ze stanem szlacheckim, by³ohistorycznym osi¹gniêciem mieszczañstwawarszawskiego z Janem Dekertem na czele.Niestety, jego miasto – cysterski Bledzew –jeszcze wtedy wolnym nie zosta³. Wolnoœæuzyska³ dopiero po kasacie zakonu. Ale obecnieswoim wielkim cz³owiekiem szczyci siênie tylko Bledzew. Imiê Jana Dekerta nosiMuzeum Lubuskie w Gorzowie.Na rynku, na wysokim cokole stoi XVIIIwiecznafigura œw. Jana Nepomucena, ale niena œrodku, a przy drodze do Skwierzyny,jakby witaj¹c nadje¿d¿aj¹cych goœci. W SokolejD¹browie, na przykoœcielnym cmentarzujest druga jego figura, a w Starym Dworkuobraz patrona Czech na tle mostu Karolaw Pradze.Pami¹tki po cystersach pozosta³y w okolicznychwsiach. W Starym Dworku by³akiedyœ letnia rezydencja opatów bledzews-132

kich. Dziœ dworek ten jest ca³kowicie zrujnowany.Natomiast zwraca uwagê uroda koœcio³abarokowego w s¹siedztwie dworkuz uwiecznionymi na obrazach postaciamiœwiêtych, zwi¹zanych z zakonem, œw. Józefaz dzieci¹tkiem w o³tarzu g³ównym, scenyukrzy¿owania z obecnoœci¹ przy krzy¿u patronówzakonu œw. œw. Bernarda i Benedyktaoraz klêcz¹cym opatem bledzewskim Stanis³awemD¹browskim. W Nowej Wsi natomiastpozosta³ barokowy koœció³ wzniesiony,w tym samym okresie (II po³. XVIII wieku)co koœció³ w Rokitnie i posiadaj¹cy te samecechy architektoniczne. Jego wyposa¿eniepochodzi z okresu budowy.¯wawa staruszkaBledzewianie dumni s¹ z innego zabytku -z elektrowni wodnej na Obrze. Zbudowano j¹w 1911 roku, 3 kilometry od Bledzewa, i odtego czasu dostarcza pr¹d, który pozwala najednoczesne zapalenie 13 tysiêcy 100-watowych ¿arówek, czyli oœwietlenia sporegomiasteczka. Dla uzyskania odpowiedniegospadu wody, na pocz¹tku XX wieku zbudowanona Obrze Zalew Bledzewski. Terazjest to jedno z najbardziej urokliwych miejsc,raj dla wodniaków i wêdkarzy. Obok elektrowni- sezonowy oœrodek wypoczynkowyGrupy Energetycznej Enea SA. A pr¹d wytwarzanyprzy pomocy starych, zabytkowych turbinprzesy³any jest do powszechnej dystrybucji.Rejon UmocnionyNa terenie gminy Bledzew znajduj¹ siêobiekty fortyfikacyjne zbudowane w latach30. XX wieku przez Niemców jako pierwszez tworzonego Miêdzyrzeckiego RejonuUmocnionego. Nie s¹ one przygotowane dozwiedzania. W s¹siedztwie wsi Stary Dworekznajduje siê Grupa Warowna Lüdendorffwkomponowana we wzgórze, z trzech stronotoczona korytem Obry. Grupê stanowi¹po³¹czone korytarzem pancerwerki o numerach883-887. Po wojnie zosta³y one wysadzone,s¹ wiêc w stanie ruiny, ale to, co da siêzobaczyæ, wprawia w zdumienie. Podziwiaæmo¿na gigantyczne gruboœci œcian, ¿elbetowekonstrukcje, stalowe kopu³y.das Museum des Lebuser Landes in Gorzów.Auf dem Marktplatz, an der Straße nachSkwierzyn, steht auf einem hohen Sockel - alswürde er die eintreffenden Gäste begrüßen - eineFigur des Hl. Johann von Nepomuk aus dem 18. Jh.In Sokola D¹browa gibt es eine weitere Figur desböhmischen Schutzpatrons auf dem Kirchfriedhof,und in Stary Dworek sein Bild mit der PragerKarlsbrücke im Hintergrund.Auch in den umliegenden Dörfern zeugen vieleDenkmäler von der Zisterzienservergangenheit. Imbereits erwähnten Stary Dworek, (deutsch:Althöfchen) befand sich die Sommerresidenz derBledzewer Äbte. Heute stellt das Gut eine vollkommeneRuine dar. Dagegen zieht die Schönheitder nahegelegenen barocken Kirche dieAufmerksamkeit auf sich. Dort sind zahlreicheHeilige, denen sich der Orden besonders verbundenfühlte, auf Gemälden verewigt. Daneben findensich der Hl. Joseph mit dem Kinde Jesu amHauptaltar sowie weitere Kreuzigungsszenen, indenen die Schutzheilige des Ordens, der Hl.Bernard und der Hl. Benedikt, am Kreuze stehendund der kniende Bledzewer Abt Stanis³awD¹browski mit abgebildet sind. In Nowa Wieœblieb eine Barockkirche erhalten, die zur selbenZeit (in der zweiten Hälfte des 18. Jh.) wie dieKirche in Rokitno erbaut wurde und ebenso dieselbenarchitektonischen Merkmale trägt. IhreAusstattung stammt noch aus der Zeit ihrerErrichtung.Eine rüstige alte DameDie Bledzewer Einwohner sind auch auf einanderes Denkmal sehr stolz - und zwar auf dasWasserkraftwerk an der Obra. Es wurde 1911 dreiKilometer von Bledzew entfernt errichtet undliefert bis heute soviel Strom, um gleichzeitig13.000 Glühbirnen mit einer Leistung von 100Wzu betreiben, also ausreichend für die Beleuchtungeines Städtchens bereits beachtlicher Größe. Umein entsprechendes Gefälle zu erreichen, wurde aufder Obra zu Beginn des 20. Jahrhunderts dasBledzewer Staubecken errichtet. Heute ist dieseiner der zauberhaftesten Orte, ein Paradies fürWasserportliebhaber und Angler. Gleich nebendem Kraftwerk befindet sich das Erholungszentrumdes Energiekonzerns Enea AG. Der dankder historischen Turbinen generierte Strom wird indas öffentliche Netz eingespeist.Der Oder-Warthe-BogenAuf dem Gebiet der Gemeinde Bledzewbefinden sich Abschnitte der Festungsfront, die dieKRAJOBRAZY LUBUSKIE133

Deutschen in den 30er Jahren des letztenJahrhunderts als eine der ersten zum Bau des Oder-Warthe-Bogens errichtet hatten. Für eineBesichtigung sind diese Teile der Festungsanlagenicht vorbereitet. Im benachbarten Stary Dworekbefindet sich die Werkgruppe Ludendorff, die ineinem von drei Seiten von der Obra umgebenenHügel angelegt wurde. Die Gruppe besteht aus denmiteinander verbundenen Panzerwerken 883-887.Nach Kriegsende wurden sie gesprengt, womit nurnoch Überreste der alten Anlage zu sehen sind.Dasjenige aber, was noch erhalten geblieben ist,versetzt den Besucher in Erstaunen: ein gigantischesMauerwerk, Stahlbetonkonstruktionen undStahlkuppeln.Über die Obra führt bei Stary Dworek eineDrehbrücke. Jederzeit kann man hier einBrückenjoch unter das andere schieben, so dass dieBrücke ihre eigentliche Funktion verliert. BeiBledzew hinterließen die Deutschen eine zweitederartige Brücke, wobei diesen beiden Brückenebenfalls Wehrelemente des Oder-Warthe-Bogensdarstellten. Der auf dem Gebiet der Gemeindeliegende Abschnitt umfasst eine Länge von 35 kmund erstreckt sich entlang der Hauptader der hiesigenSeen (dem Kurskie-, dem D³ugie-, demChycina-, Cisie und Lupawka-See), wobei er dienatürliche Gestalt der Landschaft zu Wehrzweckenausnutzte.Von See zu SeeDie soeben erwähnten Seen bilden neben allden Einblicken in die abwechslungsreiche Historieeinen weiteren Anziehungspunkt für die Gästeunserer Gemeinde. Der größte von ihnen - derD³ugie-See - liegt an der Strecke zwischen Kurskound Chycina und erstreckt sich auf einer Flächevon 95,5ha, seine mittlere Tiefe beträgt 7,5m. VonChycina aus erreicht man bequem eine sich in einerBucht ausdehnende Halbinsel. Ein 800m langerAbfluss verbindet den D³ugie- mit dem 84,6hagroßen und durchschnittlich 8,5m tiefen Chycina-See. In unmittelbarer Nähe zum Dorf wurde einekleine Badestelle angelegt, und ein wenig weiterbefindet sich ein Schulungszentrum der Sport-Akademie in Poznañ. In der Saison werden hierungleich mehr Bade- und Wassersportmöglichkeitenangeboten, da zahlreiche Studentenanreisen, um ihre sportlichen Fähigkeiten rund umdas Element Wasser unter Beweis zu stellen sowieweiter auszubauen: Schwimmen, Paddeln, KajakundKanusport, Segeln, Windsurfing usw. Es findensich ebenso Sport- und Tennisplätze sowieStationen, die Wassersportgeräte verleihen. DasNa Obrze, obok Starego Dworku stoimost obrotowy. W ka¿dej chwili mo¿naby³o jedno przês³o przesun¹æ pod drugiei tym samym most przestawa³ pe³niæ swoj¹funkcjê. Drugi oryginalny most sk³adaj¹cy siêz dwóch przêse³ pozostawili Niemcyobok Bledzewa. Te dwa mosty by³y tak¿eelementami Rejonu Umocnionego. Le¿¹cyna terenie gminy odcinek zabezpieczeñ ma35 kilometrów i przebiega wzd³u¿ g³ównegopasa jezior: Kurskiego, D³ugiego,Chyciny, Cisie i Lipawki, wykorzystuj¹c naturalneukszta³towanie terenu do celówobronnych.Od jeziora do jezioraWymienione powy¿ej jeziora s¹ kolejn¹atrakcj¹ turystyczn¹ gminy Bledzew. Najwiêkszez nich - D³ugie ma 95,5 ha i œredni¹g³êbokoœæ 7,5 m. Le¿y przy trasie Kursko-Chycina. Dogodny dojazd od strony Chycinyprowadzi na pó³wysep wcinaj¹cy siêw zatokê. Bardzo rybne jezioro. Odp³ywemo d³ugoœci 800 metrów ³¹czy siê z jezioremChycina, które ma 84,6 ha i œredni¹ g³êbokoœæ8,5 m. W s¹siedztwie wsi znajduje siê ma³ek¹pielisko, zaœ nieco dalej zbudowano OœrodekDydaktyczno-Szkoleniowy AkademiiWychowania Fizycznego w Poznaniu. Znaczniewiêcej miejsc uruchomianych jestw sezonie, gdy zje¿d¿aj¹ tu studenci, byzdobywaæ umiejêtnoœci wodniackie: p³ywanie,wioœlarstwo, kajakarstwo, ¿eglarstwo,windsurfing, itp. S¹ tam równie¿ boiska dogier sportowych, korty tenisowe, jestwypo¿yczalnia sprzêtu wodnego. W sezonieoœrodek s³u¿y przede wszystkim studentom,ale przed i po mo¿na dowolnie korzystaæz jego atrakcji. Nad tym jeziorem znajduj¹siê tak¿e dwa pola biwakowe, z którychjedno wykorzystywane jest na obozy harcerskie.Trzecie du¿e jezioro to Kurskie, o powierzchni77,7 ha i œredniej g³êbokoœci 4,3 m,le¿¹ce w zasadniczej czêœci w gminieMiêdzyrzecz. Te trzy jeziora ³¹czy JeziornaStruga, tworz¹c szlak kajakowy, a ponadtoz jeziora Chycina mo¿na wygodnie dop³yn¹ædo Zalewu Bledzewskiego.134

Kajakiem, rowerem i pieszoPrzez gminê przep³ywa rzeka Obra (34km) niezwykle ciekawie meandruj¹c naodcinku od Starego Dworku do Skwierzyny.Ni¿ej wody Obry zosta³y zatrzymane tam¹,która jest elementem elektrowni wodnej.W ten sposób powsta³ Zalew Bledzewskio powierzchni 81 ha. Nad nim oœrodekwypoczynkowy Grupy Energetycznej Eneaoraz gospodarstwo agroturystyczne „Dolatówka”.Wody Obry to jeden z najpiêkniejszychw Polsce szlaków kajakowych.Przez gminê Bledzew prowadzi EuropejskiSzlak Rowerowy R-1 oraz EuropejskiSzlak Cystersów, a tak¿e Europejski SzlakPieszy E-11. Wytyczono równie¿ lokalneszlaki piesze. Niebieski ze Skwierzyny wiedziewzd³u¿ meandrów Obry przed StarymDworkiem, dochodzi do grupy warownejLüdendorff, a po miniêciu Bledzewa kierujeprzez Pniewo i Osiecko do Lubniewic.Inny szlak prowadzi z Bledzewa przezChycinê i wzd³u¿ jeziora Chyciñskiegoa potem D³ugiego dochodzi do Miêdzyrzecza.Po terenie gminy biegnie szlak okrê¿nyo d³ugoœci 58 km, prowadz¹cy z Miêdzyrzecza.Przez jezioro G³êbokie, potem wzd³u¿Zalewu Bledzewskiego doprowadza on doBledzewa, a nastêpnie przez wsie Goruñsko,Chycinê, Kursko Stare i Pieski wiedzie doKêszycy i Nietoperka, by ostatecznie znówskierowaæ turystów do Miêdzyrzecza.Wypoczynek w dobrych warunkach oferujetak¿e gospodarstwo Ewy Faleñskiej w Stru-¿ynach.Co krok coœ ciekawegoPrzemierzaj¹c drogi i wody gminyBledzew zawsze mo¿na trafiæ na coœciekawego. Choæ sam Bledzew jest obecniewsi¹, ma uk³ad ulic typowy dla œredniowiecznegomiasta: czworoboczny rynek,odchodz¹ce od niego ulice oraz siatkê ulicwytyczonych równolegle. Ta koncepcjaurbanistyczna jest chronionym zabytkiem.Wzd³u¿ dróg Goruñsko-Sokola D¹browa-Nowa Wieœ, a tak¿e s¹siednich stoj¹ jednakowedomy w czêœci drewniane, w czêœcimurowane. Takie domy wraz z niewielkimiZentrum dient natürlich vor allem den Studenten,aber in der Vor- und Nachsaison kann jeder dieangebotenen Dienstleistungen in Anspruchnehmen. Direkt am See gibt es zwei Zelt- undCampingplätze, wovon eines als Feriencamp fürdie polnischen Pfadfinder dient.Der drittgrößte See - der Kurskie-See - ist77,7ha groß, durchschnittlich 4,3m tief und liegtgrößtenteils in der Gemeinde Miêdzyrzecz, alledrei Seen verbindet der Jeziorna Struga, womit eineinmaliger Wasserweg für Kanu- und Kajakbegeisterteentsteht. Darüber hinaus kann man vomChycina-See aus das Bledzewer Staubecken erreichen.Mit Kajak, Rad und per pedesAuf einer Länge von 34 km fließt die Obradurch das Gemeindegebiet, und für denNaturliebhaber sind die Mäander, die der Fluss aufdem Abschnitt zwischen Stary Dworek undSkwierzyna bildet, besonders reizvoll. Wie bereitserwähnt, wurde die Obra in ihrem weiteren Laufdurch einen Damm, der Teil des Wasserkraftwerkesist, gestaut. So entstand das 81ha große BledzewerStaubecken. Neben dem Erholungszentrum desEnergiekonzerns Enea befindet sich dort derBauernhof „Dolatówka”, der erlebnisreiche Ferienauf dem Lande anbietet. Hervorzuheben ist, dassdie Obra eine der schönsten Kajakrouten Polensbildet.Durch die Gemeinde führt der EuropäischeRadwanderweg R-1 sowie der EuropäischeZisterzienserweg, und ebenfalls der EuropäischeWanderweg E-11. Ausgeschildert sind danebenlokale Wanderrouten. Die blaue führt aus Skwierzynaentlang der Flusswindungen bis vor StaryDworek weiter zur Werkgruppe Ludendorff, undnachdem er Bledzew hinter sich lässt, führt dieRoute durch Pniewo und Osiecko bis nachLubniewice.Ein anderer Pfad führt aus Bledzew herausdurch Chycina entlang am Chycina- und D³ugie-See nach Miêdzyrzecz. Auf dem Gebiet derGemeinde wurde auch eine 58km lange Rundtourmit dem Ausgangspunkt Miêdzyrzecz angelegt. Sieführt den Wanderer entlang des G³êbokie-Sees unddes Bledzewer Staubeckens bis hinein nachBledzew, und weiter durch die Dörfer Goruñsko,Chycina, Kursko Stare und Pieski bis nachKêszyca und Nietoperek, um schließlich nachMiêdzyrzecz zurück zu kehren.Erholung in einem angenehmen Ambientebietet ebenfalls der Bauernhof von Ewa Faleñska inStru¿yny.KRAJOBRAZY LUBUSKIE135

Auf Schritt und Tritt SehenswertesAuf einer Tour durch die Straßen und auf denGewässern der Gemeinde Bledzew gibt es stetsetwas Interessantes zu entdecken. ObgleichBledzew selbst derzeit keine Stadtrechte besitzt, soweist es dennoch den typischen Grundriss einermittelalterlichen Stadt auf: ein rechteckigerMarktplatz und von ihm fortführenden Straßensowie einem Netz parallel verlaufender Gassen.Diese städtebauliche Konzeption steht unterDenkmalschutz.An den Straßen nach Goruñsko, SokolaD¹browa und Nowa Wieœ, und ebenso an denbenachbarten stehen einheitlich gestaltete Häuser,teils aus Holz, teils aus Stein. Diese erhielten in den30er Jahren des letzten Jh. zusammen mit kleinenParzellen Umsiedler aus den Gebieten, in denender Pommernwall mit seinen geheimenBefestigungsanlagen errichtet wurde.In Osiecko, dem am weitesten westlich liegendenDorf der Gemeinde, befindet eine griechischkatholischePfarrkirche mit einer Filialkirche inMiêdzyrzecz. In der St. Nikolai-Kirche werdensonntäglich neben den katholischen Messen auchgriechisch-katholische Andachten abgehalten.Auf dem Friedhof in Bledzew blieben altedeutsche Grabmäler erhalten, und unweit davonfinden sich sichtbare Überreste eines jüdischenKirkuts.Ganz im Süden der Gemeinde liegt das DorfTemplewo, das seinen Namen sichtbar demTemplerorden, der es auch gründete, verdankt.In Goruñsko bildet den einzigen Überrest eineseinst reichen Anwesens ein Familiengrabmal, dasim Schlosspark gelegen ist.In Bledzew steht am Eingangstor der ehemaligenLandwirtschaftsgenossenschaft ein in Polenwohl einmaliges Denkmal… einem Schweingewidmet.Letztlich werden im Sommer in Stró¿ynyKünstlerferienlager für Jugendliche organisiert,deren Ergebnisse - einmalige künstlerischeInstallationen - die zauberhafte Landschaft bereichern.Und so geht es weiter und weiter. Kommen Siezu uns und entdecken Sie selbst!Weitere Informationen erhalten Sie imGemeindeamt unter der Telefonnummer (0048) 95- 7 43 66 10 sowie unter www.bledzew.pl.parcelami otrzymywali w latach 30. XXwieku przesiedleñcy z terenów Wa³u Pomorskiego,gdzie wybudowano tajne umocnienia.W Osiecku, najdalej na zachód wysuniêtejwsi, koœció³ œw. Miko³aja jest koœcio³emparafialnym wyznania greko-katolickiegoz fili¹ w Miêdzyrzeczu. W koœciele tym coniedzielê odprawiane siê obok mszy katolickichnabo¿eñstwa greko-katolickie.Na cmentarzu w Bledzewie zachowa³y siêstare pomniki niemieckie, a niedaleko s¹wyraŸne pozosta³oœci ¿ydowskiego kirkutu.Le¿¹ca na samym po³udniu gminy wieœTemplewo wywodzi swoj¹ nazwê od zakonutemplariuszy, którzy j¹ za³o¿yli.W Goruñsku jedyn¹ pozosta³oœci¹ bogategomaj¹tku jest grobowiec rodzinnyw parku, który otacza³ pa³ac.W Bledzewie przy bramie do dawnegoPGR stoi chyba jedyny w Polsce pomnik...œwini.W Stró¿ynach latem organizowane s¹obozy artystyczne dla m³odzie¿y, która wzbogacaurokliwy krajobraz oryginalnymi instalacjamiplastycznymi.I dalej, i jeszcze... PrzyjedŸcie i odkryjciesami.Informacja:Urz¹d Gminy, tel. 095 7436610,www.bledzew.plÜbersetzt von Grzegorz Za³oga136

M³odzi poeci z Klubu SzufladeraMonika Wielgus***okulary w czarnych rogowych oprawkachto teraz jawidzê œwiat ostrzej, intensywniejka¿dy kant i s³owo wypisane na murzeju¿ nie mru¿ê oczu, nie uciekam od tablicwidzê, chyba za du¿ookulary-zmianaujrza³am prawdêEwa Ho³ubowska***Wczoraj le¿yw szafiena najwy¿szej pó³cezapomnianeczasemprzecierasz je szmatk¹nas¹czon¹ tanim œrodkiemprzeciwkurzowymzabójczo skutecznymprzez kilka godzinjedyniezostawiaj¹cym smugina mniechcia³abym odkurzyætwoje wczorajwyssaæ je najnowszymmodelem odkurzaczaz funkcj¹ prania(koniecznie)Pomin¹æ tylko siebiei kilka drobiazgów...137

M³odzi poeci z Klubu SzufladeraPrzemys³aw Kot***Z okna widzêSchodz¹cego z górStary uœmiecha siêDo fili¿anki w kawiarniCzasem udawa³o siêOsi¹gn¹æ coœ co jestWbrew obowi¹zuj¹cemuPorz¹dkowiDwa stoliki obokMija mnie barmanWie ¿e wystarczy mi kawaI ¿e s¹ sprawy którychNie da siê z nimZapisaæKoñcz¹ siê serwetkiUbieram czyjœ p³aszczId¹c do domuMijam na schodachStarego cz³owiekaSchodz¹cego z górUpewniamy siê spojrzeniemForma pustelniNie ma zbyt wielkiego znaczenia30.11.2004138

M³odzi poeci z Klubu SzufladeraJoanna Kurzêcka***co wieczórza¿ywamcoraz wiêksz¹ dawkêarszenikudosta³am gojako lekarstwonanadczynnoœæorganu w klatce piersioweji nikt nie bêdzie winny gdysamotnoœæ jak ka¿datruciznaz czasemmnie zabijeNatalia Jackowska***chcesz siê we mnieschowaæjak w piêœcizaciskasz moje udawi¹¿esz w supe³³ydkikulisz siê downêtrza tu³owiachowasz g³owêw zagiêciu szyinakrywam ciêpoliczkiemjestemd³oni¹ w uœciskuwstyd ciwiêc œwiat³o gasiszi ka¿esz mizamkn¹æ oczy139

RECENZJE I OMÓWIENIAFascynuj¹cy œwiat nowego mituFantasy jako Dobra Nowina, red. Ma³gorzata Miko³ajczak, Pawe³ Urbaniak, Wa³brzych2005, 124 s.Na pocz¹tku w Kole Literaturoznawców Uniwersytetu Zielonogórskiego zrodzi³ siê pomys³.Nastêpnie postanowiono go zrealizowaæ. Zorganizowano konferencjê, której owocem sta³a siêksi¹¿ka Fantasy jako Dobra Nowina, zredagowana przez Paw³a Urbaniaka i Ma³gorzatê Miko³ajczak.Dlaczego akurat fantasy? Poniewa¿ taka w³aœnie literatura, jak twierdz¹ autorzy, zdaje siê byæodpowiedzi¹ na czytelnicze wymagania dzisiejszej doby.Ksi¹¿ka jest swoist¹ podró¿¹ poprzez krainê fantasy. Kolejne artyku³y wprowadzaj¹ czytelnikaw œwiat magii, czarów, elfów etc. Autorzy, wœród których odnajdujemy znakomitych profesorówi nietuzinkowych studentów, rzeczowo omawiaj¹ zapowiedzian¹ w tytule problematykê.W artykule, który otwiera publikacjê, Anna Szóstak przywo³uje tradycjê genologiczn¹ i ukazujemiejsce fantasy wœród literackich gatunków. Tego typu literatura - informuje badaczka - stara siêprzede wszystkim wyjaœniæ otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ, podobnie jak niegdyœ czyni³y to baœnie imity. Jest zatem wspó³czesnym mitem. Mitem, który jak wszystko co nas otacza, wywiera pewienwp³yw na czytelnika. Na przyk³adzie dzieci i m³odzie¿y autorka kolejnego artyku³u, Edyta Rudolf,stara siê pokazaæ, jak literatura fantasy oddzia³uje na m³odego cz³owieka. Ka¿da z przeczytanychksi¹¿ek kszta³tuje bowiem, przypomina autorka, nasz¹ osobowoœæ. O tym, ¿e wzorce czerpaæmo¿emy z wielu Ÿróde³, pisze równie¿ Justyna Zb¹czyniak. Badaczka omawia przy tym wa¿ny elementscalaj¹cy niemal wszystkie utwory tego gatunku, a mianowicie motyw podró¿y-wêdrówki,która ma swój cel; która dookreœla bohatera i, co wiêcej, zmienia go.Bohaterem innego z artyku³ów jest... wampir. Na przyk³adzie twórczoœci AndrzejaSapkowskiego Barbara Przybylska ukazuje proces kulturowej transformacji wampirycznego wzorcai odejœcie autora od konwencji. Autorka uwa¿nie przygl¹da siê literackiej kreacji Regisa, abystwierdziæ, jak dalece ów wizerunek odbiega od znanych nam stereotypów; jak œmieszne s¹zachowania tego nietypowego wampira, by wreszcie zauwa¿yæ, ¿e znacznie bli¿ej mu do anonimowegoalkoholika, ani¿eli znanego nam „potwora”. Zabawê konwencjami literatury fantasy ukazujetak¿e, tym razem na przyk³adzie Œwiata Dysku Terry’ego Pratchetta, Pawe³ Urbaniak. Siêgaj¹c dogenologicznych przes³anek autor podkreœla, ¿e œwiatem fantasy w³ada patos, który sw¹ pe³niêuzyskuje w odmianie high fantasy. Przywo³ywany jednak przez niego Œwiat Dysku od schematówodstaje i to zasadniczo. Charakteryzuje go, pisze Urbaniak, styl niski, a dominantê stanowi tu humor.Autor skupia siê na jednej z postaci scalaj¹cej ca³y cykl, a mianowicie Œmierci. Ta kreacja nasuwaw¹tpliwoœæ, czy cykl Pratchetta mo¿emy jeszcze zaliczaæ do literatury fantasy, zdaniem badacza jeston jedynie jej trawestacj¹.W ksi¹¿ce poœwiêconej fantasy nie mog³o zabrakn¹æ artyku³ów poœwiêconych powieœciomTolkiena. T¹ twórczoœci¹ zajêli siê Tomasz Wojnarowski i Artur Telwikas. Pierwszy zastanawia siê,czy jeden cz³owiek (tu: Tolkien) jest w stanie stworzyæ ca³¹ mitologiê Anglii. Odwo³uje siê przy tymdo wp³ywów biografii autora na powstaj¹ce dzie³a i ró¿nicuje pojêcia: „mitologia Anglii” i „mitologiadla Anglii”. Ca³oœæ zwieñczona zostaje zwrotem ku Ÿród³om, którymi s¹ Listy Tolkiena. Tematemartyku³u Telwikasa jest natomiast œwiat przedstawiony W³adcy Pierœcieni. Badacz zasugerowa³, byspojrzeæ nañ z perspektywy jungowskiej psychologii g³êbi i zastanowiæ siê nad procesem indywidualizacji,który opisuje relacje miêdzy tym, co indywidualne, a tym, co zbiorowe w psychice. Wywódjest bogato lustrowany literackimi przyk³adami. W tym miejscu warto wspomnieæ o artykule,w którym oprócz obrazów literackich pojawia siê swoiste novum - w³asne ilustracje autorki. Mowao tekœcie Kornelii Mireckiej, dotycz¹cym organizacji przestrzeni w ksi¹¿kach typu fantasy.140

Publikacjê zamykaj¹ przemyœlenia Renaty Pawliszko, zastanawiaj¹cej siê nad przyczynami popularnoœciHarrego Pottera. Co przesadza o atrakcyjnoœci tej ksi¹¿ki? Miêdzy innymi niebagatelnarola dialogów, stanowi¹cych a¿ 3/4 objêtoœci tekstu. Autorka zwraca ponadto uwagê na jasnyi zrozumia³y jêzyk powieœci. Niepokoi j¹ jednak fakt, i¿ jêzyk dwóch ostatnich tomów sta³ siê du¿obardziej brutalny i wulgarny. Co ciekawe, zmieni³ siê tak¿e sposób przedstawiania z³a, które uleg³o„os³abieniu i strywializowaniu”.Dziewiêæ artyku³ów stanowi¹cych ca³oœæ pokonferencyjnej publikacji poœwiêconej fantasyz pewnoœci¹ przyci¹gnie uwagê mi³oœników tego typu literatury. Koneserowi lektura ksi¹¿kipomo¿e usystematyzowaæ zdobyt¹ wczeœniej wiedzê; temu natomiast, kto dopiero wkraczaw œwiat elfów, wampirów i magii, uka¿e najwa¿niejsze cechy tej krainy. Fantasy jako Dobra Nowinamo¿e byæ bowiem potraktowane jako swoiste minikompendium wiedzy. Kompendium, w którymwszystkie stanowiska i pogl¹dy ilustrowane s¹ literackimi przyk³adami i odwo³aniami do tradycjigatunku, a rzetelnie opracowana bibliografia odsy³a do bogatego ju¿ dorobku gatunkowego. Nakoniec dodajmy, ¿e ksi¹¿ka nie powsta³aby, gdyby nie dzia³alnoœæ Ko³a LiteraturoznawcówUniwersytetu Zielonogórskiego. Jego cz³onkom pozostaje ¿yczyæ kolejnych, tak interesuj¹cych, jakostatnia konferencji i - jako jej owoców - nastêpnych publikacji.Marcin JerzynekUrodzi³em siê w niew³aœciwym miejscu i czasie: Kolumbowie(rocznik 1970) bis? Czyli paradoksów polskiego losu ci¹g dalszy(Piotr Czerwiñski, Pokalanie, Œwiat Ksi¹¿ki, seria: Nowa Proza Polska, Warszawa 2005, 258 s.)Sytuacja pokolenia urodzonego na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych, a wiêc pokoleniadzisiejszych trzydziestoparolatków wydaje siê zaskakuj¹co podobna do sytuacji pokolenia debiutuj¹cegou schy³ku lat szeœædziesi¹tych. O tym pokoleniu, zwanym pokoleniem 1968, jego przedstawicielka,Ewa Lipska, pisa³a w s³ynnym wierszu „My”:My – rocznik powojenny otwarty na oœcie¿w pe³nokomfortowym stanie swojego cia³aCzytamy Sartre’a i ksi¹¿ki telefoniczneRozwa¿amy uwa¿nie wszelkie trzêsienia ziemiMy. Rocznik powojenny ze spokojnych doniczek.Wyprowadzony z bezspornych statystycznych wyliczeñ.Nie dos³yszany w ha³asie pocz¹tku.Cierpi¹cy na bezsennoœæ i do æmy podobny.Powo³any do koncentracji nad.[...]My zazdroœcimy tymktórzy w wysokich sznurowanych butachprzeszli przez wojnêNijakoœæ i szaroœæ pozornie spokojnego ¿ycia zabija poczucie jego celowoœci i sensu, prowadz¹cLipsk¹ do prowokacyjnej deklaracji uczestnictwa w wielkich wydarzeniach historii – choæby nawettak tragicznej, jaka przypad³a w udziale generacji wojennej.W ksi¹¿ce Piotra Czerwiñskiego (rocznik 1972), warszawskiego dziennikarza i publicysty, któryzdecydowa³ siê wyraziæ pokoleniowe samopoczucie w debiutanckiej powieœci „Pokalanie”, znajdujemypodobn¹ analogiê i skalê porównawcz¹ – kontrapunktem dla sytuacji m³odych wkraczaj¹cychw doros³oœæ w prze³omowym momencie zmian ustrojowych i spo³ecznych w roku 1989 staje siêRECENZJE I OMÓWIENIA141

142znowu biografia Kolumbów. Ojciec bohatera to w³aœnie przedstawiciel tej generacji – pokolenianazywaj¹cego siebie straconym, ale jednoczeœnie pokolenia z biografi¹, maj¹cego swój udzia³w historii, tworz¹cego j¹ i kszta³tuj¹cego, choæ marnie na tym wysz³o:„Ojciec nie mia³ kasy, ale mia³ du¿o orderów z wojny. To by³o wszystko, co z niej mia³. Mia³Poloniê Restitutê, Walecznych, Krzy¿ Partyzancki i AK. Poszed³ wiêc ze mn¹ do antykwariatu, bo jamia³em lepsze oczy. [...] Za Partyzancki nic mu nie dawali, a za Restitutê chcieli mu daæ dwadzieœciapiêæ tysiêcy. Tyle kosztowa³ zestaw w Makdonaldzie. Ojciec wœciek³ siê i nie sprzeda³ Restituty.Szed³ z ni¹ Krakowskim Przedmieœciem i podrzuca³ na d³oni. Gdy mijaliœmy Pa³ac Prezydencki,zatrzyma³ siê i zamacha³ orderem w stronê okien.– Gdyby nie moje dwadzieœcia piêæ tysiêcy – wrzasn¹³ i pokaza³ wa³a – tobyœcie mieli taki chuj,a nie Polskê!” (s. 200).Tym w¹tpliwym przywilejem wp³ywu na historiê nie zostanie jednak obdarzony jego póŸnypotomek – za m³ody na kombatanta (nie wielkiej wojny rzecz jasna, ale chocia¿by stanu wojennego...), za stary zaœ, by zrozumieæ nowe czasy, w których ¿yje, a raczej wegetuje (w sensie egzystencjalnymjednak, nie materialnym, bo radzi sobie ca³kiem nieŸle) z pytaniem: „co zrobi³em, ¿emnie tak drêczy zasrana, zakrwawiona historia tego kraju? Ten œmierdz¹cy kicz, jedna wielkatysi¹cletnia wojna?” (s. 58).Pozorny luz i tumiwisizm kryj¹ wœciek³oœæ, frustracjê i gniew – wyra¿ane bardziej poprzez jêzyki formê, ni¿ expressis verbis – ¿e ta rzeczywistoœæ, której tak wygl¹da³o pokolenie rodzicówi dziadków, nie jest t¹, o jak¹ walczyli.Kolejny paradoks polskiego losu? Kolejni Kolumbowie, odkrywaj¹cy przypadkiem nie ten l¹d,o który im chodzi³o?Jak rozsup³aæ ten zapl¹tany wêze³ polskich dziejów wyra¿any przez ulubiony i nadêty patos,którego bohater i narrator jednoczeœnie bezskutecznie próbuje siê wyzbyæ, wspominaj¹c i analizuj¹cczasy, kiedy wszystko wydawa³o siê na niby, a – jak siê póŸniej (to znaczy z dzisiejszej perspektywy)okaza³o – nigdy nie by³o bardziej autentyczne. Z jednej strony byli bowiem oni (Ÿli), z drugiej– my (dobrzy): œwiat jasno okreœlonych wartoœci; z jednej – bieda i beznadzieja, ale te¿ idee, dlaktórych warto by³o ¿yæ – to niedawne jeszcze wczoraj , z drugiej – dziœ: nachalna i unifikuj¹cakiczowata popkultura, wirtualny œwiat gier i reklam obiecuj¹cych wniebowst¹pienie i totalna bezideowoœæw miarê dostatniego ¿ycia, w którym prawie ka¿de pragnienie mo¿na zaspokoiæ natychmiastowoi bez wysi³ku.Ch³opiec, który w 1984 biega³ po podwórku bawi¹c siê w Amerykê („By byæ bli¿ej œwiata,w którym wszystko bêdzie ze z³omu, kupujemy na bazarze puste puszki po zagranicznym piwie.Niektórzy nalewaj¹ do nich wody i chodz¹ po podwórku, bawi¹c siê w podwórko zagraniczne. Takijest trend” s. 65), po piêtnastu latach z gorzk¹ satysfakcj¹ spuentuje sen zamieniony w rzeczywistoœæ:„Na podwórkach zaroi siê od bezrobotnych facetów, którzy siedz¹ ca³ymi dniami na ³awkachi pij¹ piwo z puszek. Jak siê nawal¹, zbieraj¹ z³om. W dalekiej przysz³oœci, w innej galaktyce, pewienfrajer nakrêci film o takich pijakach z³omiarzach. Film bêdzie w tamtych czasach bardzo na czasiei nominuj¹ go do Oscara. Nie dostanie go; bêdzie za ma³o trendowy dla jurorów, którzy nigdy niemusieli bawiæ siê w Amerykê, poniewa¿ mieszkali w niej przez ca³e ¿ycie” (s. 65)Powieœæ Czerwiñskiego dra¿ni, przeszkadza, nie pozwala na bezmyœlne samozadowolenie, czasempo prostu wkurza (autor wyrazi³by to dosadniej, czego bardzo czêsto nie omieszka czyniæ),niew¹tpliwie jednak jest jak¹œ prób¹ oddania, ca³oœciowego na pewno nie, ale fragmentarycznego,rozbitego na kawa³ki i mimo wszystko w du¿ej mierze reprezentatywnego, stanu œwiadomoœcim³odych ludzi, którzy w doros³oœæ weszli po prze³omie 1989 roku, skazani na przyjêcie go z ca³ym(znowu w¹tpliwym jak siê przekonujemy na w³asnej skórze) dobrodziejstwem inwentarza.„Pokalanie” to próba rejestracji nie tylko pewnej tworzonej przez m³od¹ inteligencjê subkultury, jejobyczaju, mody, stylu ¿ycia, ale tak¿e zmian w mentalnoœci, sposobie myœlenia i postrzegania ludzii œwiata. Tê zmianê znakomicie widaæ na przyk³adzie jêzyka – chwilami tak odrêbnego, hermetycznegoi slangowo zangielszczonego, ¿e a¿ trudnego do rozszyfrowania.Spoza tej specyfiki, bêd¹cej mieszanin¹ wulgarnoœci i inteligentnego ciêtego sarkazmu wyzierajednak czasami skrzêtnie maskowany liryzm i têsknota za czymœ, czego potrzeba ka¿demu pokolenium³odych Polaków – za iskr¹, fantazj¹, duchem. Nie cynik wszak, lecz czystej wody romantyk(ci¹gle jeszcze romantyk!) tylko mo¿e byæ autorem tej frazy: „Jak piêknie jest myœleæ o przysz³oœci,

której nie ma jeszcze w plecaku, przygniataj¹cym nas do ziemi” (s. 95). Czerwiñski bardzo siê jednakpilnuje, by nie ods³oniæ przed czytelnikiem tej romantycznej duszy, któr¹ na ogó³ skutecznieskrywa pod rynsztokowym polskim abecad³em: g..., k..., ch..., p...W urywanych, szarpanych fragmentach tekstu, przeskakuj¹c od jednego do drugiego, mniej lubbardziej zabawnego, incydentu z ¿ycia bohatera, zapisuje autor „Pokalania” kronikê naszej rzeczywistoœci,a w³aœciwie kronikê jej postêpuj¹cej degrengolady, atrofii zasad, parali¿u moralnoœci;rzeczywistoœci, w której „cholernie trendowa zrobi siê przestêpczoœæ” (s. 117), a to, co weso³e, taknaprawdê jest smutne – w ¿yciu coraz bardziej przypominaj¹cym komputerow¹ grê, w której, jeœlito nie ty zabijesz – zabij¹ ciebie. I nawet hektolitry alkoholu nie s¹ w stanie st³umiæ têsknoty za normalnoœci¹,mi³oœci¹, œwiatem przyjaznych uczuæ, których pokalanemu pokoleniu rocznik 1970 nieby³o dane zaznaæ i pewnie nie uda siê doczekaæ.Z jak¹œ masochistyczn¹ zajad³oœci¹ rok po roku rekonstruuje biografiê swego pokolenia,dokonuj¹c na sobie samym bolesnej wiwisekcji, za ka¿dym razem sprowadzaj¹cej siê do wytyczenianowej linii podzia³u, bo nic nie daje siê z³o¿yæ w ca³oœæ. Przebiega ona ju¿ nie przez granicê,po obu stronach której s¹ oni i my, ale t¹ oddzielaj¹c¹ nieciekaw¹ przesz³oœæ od jeszcze bardziejnieciekawej teraŸniejszoœci, kiedy „Piwo w puszkach bêdzie le¿a³o w ka¿dym sklepie obokbananów, pomarañczy i szynki, których nigdy tam nie by³o, i w³aœnie wtedy zrozumiemy, ¿e wszystkiegotego jest w pytê, tylko, ¿e my nie mamy ju¿ na nic kasy” (s. 72).Generacja rocznik 1970 nie jest grzeczna: ¿yje ostro – ostre jest picie, æpanie, wyrywaniebezmyœlnych panienek, pozbawiony uczuæ seks – ostro i... bezcelowo, a w³aœciwie – ¿yje, ci¹gletego celu poszukuj¹c. To pokolenie, w którym szczêœliwi s¹ tylko ci, co „maj¹ wszystko, czegodusza zapragnie, z wyj¹tkiem duszy” (s. 205). Ca³a reszta, a wiêc autor i jego bohater – to frustraci,(jeszcze) pisz¹cy i czytaj¹cy ksi¹¿ki, bogaci jedynie w wiedzê, ¿e „tu nic nie dzia³a tak, jak tegouczyli w szkole” (s. 206 ). A ¿ycie jest jak ograny film puszczany ci¹gle od nowa: „Nie maprzysz³oœci, nie ma przesz³oœci. Nie ma sensu i nie ma nic [...] ¯yjemy, ¿yjemy, bêdziemy ¿yli. Jakaszkoda, ¿e nikt nie umie osi¹gn¹æ tego stanu na trzeŸwo” (s. 209).Czerwiñski – facet z dusz¹, czyli gatunek wymieraj¹cy, jak powie o sobie s³owami bohatera,„skazany na rzeczywistoœæ, w której brakuje dla mnie miejsca” (s. 212), bo nawet s³owa nic ju¿ dziœnie s¹ warte, „zupe³nie siê zeszmaci³y. Tyle razy wytarto sobie nimi gêbê. Mamy wiele takich s³ów,które kiedyœ by³y du¿o warte i mia³y jakieœ znaczenie, a dzisiaj s¹ jak chustka do nosa. Mamy s³owo>¿ycieœmieræradoœæ< i >szczêœcie

Dennoch entstehen immer wieder Gedichte und die finden zu ihren Lesern - man könnte es einWunder nennen.Gisela Waligora, die ehemalige Bibliothekarin, hat sich zu ihrem Gedichtband wohl mehr oderweniger überreden lassen. Sie traute den eigenen Texten nicht, befand sie für nicht wichtig genug.Wenn man das nun erschienene Bändchen in die Hand nimmt, wird man dieses Mißtrauen ganzund gar unbegründet findet.Die hier spricht und dichtet, tut dies mit eigener Stimme und eigenem Blick auf die Welt, die ihrzumeist Brandenburg heißt (oder gar Frankfurt an der Oder) und die sich vorrangig im(Spät)Sommer abbildet.Fein geschliffene Perlen sind diese Texte. Befreit von allem Überflüssigen. Oft bis auf eineeinziges Wort in einer Zeile reduziert. Und viel Luft ist da und vielerlei Vögel, was natürlich gutzusammen paßt. Das macht die Texte durchscheinend und was hindurch scheint ist Muße, die dieAutorin wohl hatte, beim Schreiben und die sich nun, beim Lesen überträgt. Nur mal so nebenbeisollte man diese Gedichte nicht lesen, denn sie brauchen Zeit.Carmen WinterRecenzja tomiku wierszy Giseli Waligory Mniej lub bardziej weso³ewspomnienia spacerowiczki z F., Jacobsdorf 2005, VerlagsserviceOderSpreeMinê³y ju¿ czasy, gdy Volker Braun przyci¹ga³ publicznoœæ swoimi wierszami i zape³nia³ ni¹sportowe hale. Dziœ panuje powszechne mniemanie, ¿e wiersze ju¿ prawie nie przyci¹gaj¹ publicznoœci.A niektórzy wrêcz uwa¿aj¹, ¿e wiersze swych kolegów czytuj¹ jedynie ci, którzy sami zajmuj¹siê liryk¹.Œwiat wokó³ nas ¿yje zbyt szybko i zbyt obrazowo. Chcemy móc szybko trawiæ to, co czytamy.Chcemy maksimum informacji przy minimum tekstu, oczywiœcie tylko bez refleksji. Liryka niespe³nia tych wymagañ.Mimo to wci¹¿ powstaje wiele wierszy znajduj¹cych swych czytelników - fakt ten mo¿na bynazwaæ cudem.Gisela Waligora, by³a bibliotekarka, da³a siê chyba w wiêkszym lub mniejszym stopniu przekonaædo swego tomiku wierszy. Nie maj¹c zaufania do w³asnych tekstów uwa¿a³a je za niewystarczaj¹cowa¿ne. Ale gdy tylko weŸmiemy do rêki ostatnio wydany tomik, natychmiast stwierdzimy,¿e jej brak zaufania jest ca³kowicie nieuzasadniony.Autorka pisze i tworzy, czyni to w³asnym g³osem i z w³asnego punktu postrzegania œwiata,najczêœciej nosz¹cego miano Brandenburga (albo nawet Frankfurtu nad Odr¹), œwiataz okresu przede wszystkim (póŸnego) lata.Teksty te to pere³ki. Wolne od wszystkiego, co zbyteczne. Ograniczone czêsto do pojedynczegos³owa w wersie. Pe³ne powietrza i ptaków, wspaniale do siebie z natury pasuj¹cych. Dziêki temuprzejrzyste s¹ teksty, z których wyziera lekkoœæ, z jak¹ autorka pisze swe wiersze i jak¹ przekazujeczytelnikowi. Tych wierszy nie mo¿na jednak czytaæ ot tak sobie, wymagaj¹ czasu.Nowa poetkaMa³gorzata Stachowiak, O czymœ, Liberum Arbitrium 2005Carmen WinterT³umaczenie Bogumi³a HusakBez w¹tpienia to udany, a mo¿e nawet bardzo udany debiut. Debiut, który ju¿ du¿o spe³nia, ajeszcze wiêcej zapowiada.144

Myœlê tutaj o wydanych niedawno wierszach Ma³gorzaty Stachowiak, urodzonej i mieszkaj¹cej,jak g³osi jej notka biograficzna, z rodzin¹ i trzema kotami w Sulechowie. Poetka od kilku lat regularniepublikuje na ³amach literackich periodyków, w ró¿nych antologiach i almanachach i zgodniez mod¹ w „prasie internetowej”. Jest laureatk¹ wielu konkursów poetyckich. Samodzielny debiut,pierwsza ksi¹¿ka to jak pierwsze wyjœcie samemu na scenê i zaprezentowanie siê twarz¹ w twarzpublicznoœci.Ju¿ tytu³ zbiorku „O czymœ” intryguje i zastanawia. To s¹ wiersze o czymœ bardzo istotnym,najwa¿niejszym, czyli o naszym ¿yciu. O ¿yciu, które toczy siê pomiêdzy sacrum a profanum.Z kuchni widaæ koœció³, a okna w pokoju wychodz¹ na podwórko i odwiedzany codziennie œmietnik.Stachowiak rzadko zapuszcza siê poza ten obszar. Pozornie ma³y, a w rzeczywistoœci ogromny.Skupia uwagê na rzeczach codziennych, rutynowych, na zachowaniach i gestach niemalodwiecznych, które dla bohaterów jej wierszy i dla niej samej - lirycznego podmiotu s¹ sensem¿ycia. ¯adna ze scen nie wydaje siê byæ zmyœlona. Nawet zabawa dzieci w „Piaskownicy”, jestzabaw¹ w „mamê i tatê/ w s¹siadów/ w ciebie”. Nieprawdziwe zjawia siê tylko w œnie.Miejsce, w którym ¿yjemy, jest dla nas jedyne i wyj¹tkowe. Stanowi centrum œwiata, choæbyby³o ca³e w zasiêgu wzroku. Na d³oni. Obrazy z dalekiego œwiata, które pojawiaj¹ siê na ekranachtelewizorów, absolutnie wystarcz¹. Wie o tym poetka doskonale.„Doœwiadczenia metafizyczno-egzystencjalneograniczamdo sprawdzenia ranoswej obecnoœci w lustrze...”¯ycie na tej niewielkiej przestrzeni jest zwyczajne, przyziemne, wrêcz pospolite. Poetkadostrzega w nim jednak dramaturgiê, ruch, wielowymiarowoœæ, barwê, zapach. Ka¿dy z nas jestnajmniejsz¹, ale zarazem dla siebie najwa¿niejsz¹, niepowtarzaln¹ cz¹stk¹ ludzkoœci. Nawet tenpijaczek z czwartego piêtra, „bez górnych jedynek” któremu wydaje siê, ¿e ¿yje najbli¿ej Pana Bogai „na³ogowo przyjmuje w domu œwiadków Jehowy”.W wierszach Stachowiak bardzo wyraziœci s¹ ludzie. Z wieloma swoimi zaletami i przywarami.Wystêpuj¹ czêsto z imienia i nazwiska. Jest „Pan Stasiek z do³u/ co da³ siê zlaæ gaœnic¹ ¿eby przyjœæna wódkê”. Pani Rena z wiersza pod takim samym tytu³em, która w tajemnicy przed mê¿em „przefarbowa³aszare dni na platynowo” i „zalotnie gubi sztuczn¹ rzêsê”. Jest „kolega prawnik”, którymóg³by siê od pana Staœka uczyæ, jak nale¿y piæ z plastiku. Jest Mirek, z którego „nie zosta³ kamieñna kamieniu/ ...pod sklepem GS-u”. Jest ch³opak, który w kawiarni poetce chce zaimponowaæwiedz¹ o Sokratesie, a ona dyskretnie zerka na swoj¹ nogê, bo:„ na lewej kostce/ polecia³o oczkow rajstopach/ cholera za³o¿onych pierwszy raz na tê okazjê”. S¹ s¹siedzi. Znajomi. S¹ z pewnoœci¹ jakieœrealia sulechowskie, które tu nie maj¹ wiêkszego znaczenia. Autorkê „O czymœ” interesuj¹ ludzie, ichzachowania, relacje wzajemne, przyzwyczajenia, kompleksy, marzenia, a pejza¿ jest dopiero na koñcu.Stachowiak jest poetk¹, bo patrzy na wszystko dooko³a uwa¿nie i przenikliwie. Widzi bardzodu¿o. W pozornie zwyk³ej szarej magmie naszego codziennego bytowania pomiêdzy owym koœcio³ema owym œmietnikiem dostrzega rzeczy wyj¹tkowe, których wielu nigdy nie spostrze¿e, nadktórymi zwykle przechodzimy szybko i obojêtnie. Krótki, lakoniczny, czasem na pograniczu reporta¿u,opis jakiegoœ gestu oddaje wewnêtrzny portret cz³owieka. Resztê autorka pozostawiawra¿liwemu odbiorcy.Tak¿e pilnie s³ucha, a s³uch ma dobry. Dotyka, w¹cha. Jest bardzo uczulona na zapachy. Te przeró¿nezapachy, z których równie¿ sk³ada siê nasza rzeczywistoœæ, ma³o obecne w dzisiejszej poezji,a tak eksponowane chocia¿by w poezji Wojaczka, dodaj¹ urody wierszom poetki z Sulechowa.Stachowiak nie kokietuje, nie udaje, ¿e jest inaczej ni¿ jest, przyznaje siê do swojej zwyk³oœci.Wie, co siê dzieje po latach nawet z najwiêksz¹ mi³oœci¹:„Mo¿e lepiej siê teraz rozstañmyzanim stanie siê coœokropnegoNa przyk³ad odkryjesz¿e nie zawsze noszê jedwabn¹ bieliznêalbo twoje brudne skarpetkito bêd¹ ju¿ tylko brudne skarpetki”.RECENZJE I OMÓWIENIA145

„O czymœ” jest równie¿ o staroœci, której, jak wiadomo od zawsze, nie mo¿na zapobiec, przedktór¹ w sposób naturalny nie mo¿na uciec. Jest nieuchronna. Poprzedza œmieræ. Staroœæ, mawiaj¹,najmniej uda³a siê Panu Bogu, który mia³ stwarzaæ œwiat w swoim m³odym wieku i staroœci sobienie wyobra¿a³. A mo¿e pierwotnie mia³o jej nie byæ. Staroœæ, która przychodzi wolno, w rzeczywistoœcinas zaskakuje. Stare ma³¿eñstwo w wierszu „Czterdziesta rocznica œlubu” „pachnie kaw¹”i „na³ogowym milczeniem”. ¯yje razem, a równoczeœnie obok siebie. On ogl¹da dzienniki, onatelenowele. Wspólnie jedynie dŸwigaj¹ „czternaœcie tysiêcy dni/ jak reumatyzm, nadciœnienie, jakodciski na stopach”. Gdyby w tym momencie koñczy³ siê ów wiersz, mo¿na by napisaæ, ¿e poetkaniczym nas nie zaskoczy³a. S¹ to fakty powszechnie znane. Stachowiak jest jednak poetk¹, wiêcpuentuje:„Gdyby spróbowaæ ich wyleczyæmogliby umrzeæ z mi³oœci”Ogl¹d ludzi starych, staroœci jest pe³en ciep³a, serdecznoœci jak w s³ynnym „Dytyrambie na czeœæteœciowej” Ró¿ewicza.Œmieræ ludzi kojarzy siê poetce ze œmierci¹ zwierz¹t, które jeœli nie myœl¹, chocia¿ to nie jesttakie oczywiste, to czuj¹. Posiadaj¹, jak my, ogromny instynkt ¿ycia. Wystarczy popatrzeæ nawa³êsaj¹ce siê po podwórkach koty, nierzadko stare, chore, g³odne, a jak¿e one chc¹ ¿yæ. Zachowaægatunek. W wierszu tytu³owym, jednym z najlepszych w zbiorku, poetka stwierdza:”mo¿e to nie wa¿ne¿e konie do rzeŸni daj¹ siê wieŸæ w milczeniuza to bardzo œmierdz¹¿ebym mog³a powiedzieæ¿e bojê siê œmierci”.To takie obrazy, refleksje, spostrze¿enia przede wszystkim dowodz¹, ¿e mamy do czynienia zprawdziw¹ poetk¹. A nie tylko z kimœ, kto pisze wiersze.Niektóre wiersze Stachowiak wydaj¹ siê byæ poetyckimi reporta¿ami w miniaturze. To niezarzut, a konstatacja. Taka jest w du¿ej czêœci nasza dzisiejsza poezja. Tak siê dziœ równie¿ pisze wœwiecie. Pomiêdzy tak zwan¹ poezj¹ a tak zwan¹ proz¹ granica jest czêsto p³ynna i umowna.Zacieraj¹ siê i mieszaj¹ gatunki literackie. Jêzyk kolokwialny, czy wrêcz obsceniczny ju¿ dawnowtargn¹³ do poezji. Stachowiak broni siê metaforami, skrótem, zaskakuj¹c¹ puent¹. Nie mam jednakw¹tpliwoœci, ¿e wkrótce zacznie pisaæ prozê, jeœli ju¿ nie pisze. Takiej kondensacji obrazów irefleksji po prostu nie udŸwignie. A literacki p³odozmian czêsto przynosi interesuj¹ce efekty.Sporo w wierszach Stachowiak dystansu do siebie, do swoich wierszy. Poetka nie stroi siê w laurowelistki, twardo st¹pa po ziemi. Zdaje sobie sprawê, ¿e konkursowe sukcesy, o których wiedz¹tylko nieliczni, co najwy¿ej wyznaczaj¹ lokalne poetyckie hierarchie bez praktycznego znaczenia.Z dyplomem i niezbyt grub¹ kopert¹, bo nagrody w takich konkursach s¹ symboliczne, powraca siêdo domu, do normalnej zawodowej pracy. W przypadku autorki „O czymœ” bêdzie to „Galeria 24”w Sulechowie.W puentuj¹cym tomik wierszu ze szczypt¹ humoru informuje, ¿e „dziêki konkursom literackimp³aci raty”. I ¿e „mo¿e „przygl¹daæ siê ¿ywym obrazom / pod nazw¹/ Polscy Poeci Wspó³czeœni”.Nie mam w¹tpliwoœci, ¿e przyby³a nam jeszcze jedna autentyczna poetk¹, która wkrótce samastanie siê tym „¿ywym obrazem pod nazw¹...”Janusz KoniuszRecenzja i nie recenzjaNadzieja £ukaszewska, Piosenka mojego ¿ycia, Zielona Góra 2005, Wydawnictwo„Organon”, 50 s.Starania wydawnicze „Jeszcze ¯ywych Poetów” w tym roku s¹ niebagatelne. Wygl¹da na to, ¿emamy teraz do czynienia ze swoistym podsumowywaniem kilkuletniej dzia³alnoœci. Po opub-146

likowaniu antologii „Poddasze poetów” przyszed³ czas na zbiory indywidualne. Wychodz¹ trochêjakby hurtowo, bo w przeci¹gu kwarta³u cztery tomiki, ale có¿, skoro ludzie pisz¹ i znajduje siê nadruk finanse, to oczywiœcie wypada tylko realizowaæ s³uszne oczekiwania swoich cz³onków. Jeœlidobrze jestem poinformowany, w nied³ugim czasie maj¹ siê ukazaæ zbiorki nastêpne. Wszystkiewypuszcza w obieg Wydawnictwo „Organon”, z nieco skromniejsz¹, by zmieœciæ siê w kosztach,ok³adk¹, ale z zachowaniem wszystkich innych wymogów edytorskich, np. nie zapominaj¹c o karcieprzedtytu³owej czy zadbaniu by druk szed³ na jednym poziomie, co jednak jest wa¿ne. Jednarzecz tylko jest nieodzowna, publikacja musi siê artystycznie broniæ. Tego o zbiorku Nadziei£ukaszewskiej „Piosenka mojego ¿ycia” chyba nie da siê powiedzieæ. Ale zaraz wyobra¿am sobie,¿e argumentem móg³ tu byæ wiek autorki, „najstarszej poetki” stowarzyszenia, urodzonej „w 1923roku w ma³ej wiosce Wierchosieñ pod Moskw¹”. A poza tym mamy do czynienia z tzw. „póŸn¹twórczoœci¹”. Ksi¹¿ka, która zosta³a wydana jest bowiem jej debiutem. W tym sensie jest to ewenement.Nie chcê tu nazbyt ujawniaæ swojego krytycyzmu, bo to chyba nie na miejscu, ale trzebapowiedzieæ, ¿e z jednej strony bardzo potoczne tu widzenie, bez siêgania do g³êbszych myœlii prze¿yæ, a z drugiej jêzyk poetycki nie wytwarza te¿ ¿adnych specjalnych napiêæ, symbolicznoœci,jest takim codziennym mówieniem, czy to o porach roku, w³asnym ¿yciu, jakichœ okolicznoœciowychsytuacjach i zwyczajach. O wszystkim tym, co mo¿e na co dzieñ cieszyæ lub smuciæ. Towarzyszytemu racjonalne, zdroworozs¹dkowe podejœcie do ¿ycia. Jej poezja mimo ¿e ubrana w szatêwspó³czesnej poetyki, nierównoœci wersyfikacyjnej i wolna od rymu (chyba jednak dobrze, bo niewiem czy da³oby siê wtedy j¹ czytaæ), a wiêc jakby nie schematycznie tradycyjna (nie za du¿o tuzu¿ytych metafor i porównañ), to jednak zdradza pewne pokrewieñstwa z tropami poezji ludowej,œpiewanej tudzie¿ poezji klasycznej w przywo³ywanych zwrotach, np. „Zza gór zza rzek / Idzie Paniwiosna zielonooka”. Du¿o tu kolorów, kwiatów, w ogóle natury, obserwacji, dookolnych rzeczyi krajobrazów, ale pokazywane s¹ tak jak je pokazuje malarz amator, bez wnikliwej obróbki. I oczywiœciemo¿e takim obrazom, a w przypadku poetki ze Œwidnicy wierszom, towarzyszyæ jakieœ piêkno.Które akceptuj¹ odbiorcy o niezbyt wygórowanych ambicjach. Czasami mog¹ szczêœliwie, przypadkowo,nawet trafiæ siê czyste pere³ki. Godne miana prawdziwej poezji. W przypadku Nadziei£ukaszewskiej nie tyle jednak mo¿e siê wydaæ frapuj¹ca poezja, co jej ¿ycie. I gdyby chcia³a i mog³aje w miarê szczegó³owo, przynajmniej niektóre jego epizody, spisaæ, przywo³aæ z pamiêci, tos¹dzê, by³by to tekst wstrz¹saj¹cy. Wartoœciowy jako wa¿ny, autentyczny dokument, prawda ¿yciai czasu. Próbkê tegó¿ daje choæby jej wiersz „Komunistyczna dyktatura”, gdzie czytamy: „Œwie¿ei w lepszym stanie trupy / sz³y jak woda do kulinarnej obróby. / Ka¿da roœlina, gad i zwierz by³ jadalny”.A przecie¿ ¿ycie pani Nadziei by³o bogate i w wiele innych doœwiadczeñ. Mo¿e wartychutrwalenia?Czes³aw SobkowiakOdejœcie PoetyBenedykt Banaszak, W lustrze pamiêci, Zielona Góra 2005, Regionalne CentrumAnimacji Kultury, 60 s.¯al to pisaæ, ale zamknê³a siê ju¿ karta kogoœ, z kim ³¹czy³em zawsze pozytywne skojarzenia.Ju¿ wszystko jest wiadome, gdy idzie o Benedykta Banaszaka. Nie bêdziemy œwiadkami jegopowrotu do pisania, co czêsto siê zdarza twórcom, którzy d³ugo, najczêœciej ze wzglêdówzawodowych, milczeli. Urodzony w 1947 roku w Wilkowie ko³o G³ogowa zmar³ zaskakuj¹coi nieoczekiwanie 20 wrzeœnia ubieg³ego roku. W swoim doros³ym ¿yciu by³ przede wszystkimadwokatem. Jednak w m³odoœci, kiedy po studiach prawniczych w Poznaniu pojawi³ siê w Zielonej,da³ siê poznaæ jako pisz¹cy wiersze. Jako jeden z nas, jednak nieco starszy, bli¿szy wtedy poetyceOrientacji. By³ ju¿ po debiucie, mia³ publikacje prasowe na swoim koncie. Od razu potrafi³em z nimnawi¹zaæ na tej samej fali kontakt. Mo¿e dlatego, ¿e wywodzi³ siê ze wsi i stanowiæ to mog³o jakieœmentalne dla nas u³atwienie konwersacyjne. Kiedyœ jad¹c autobusem do mojej miejscowoœci bawiliœmysiê w wymyœlanie pomys³ów na wiersze. Nie by³ z tych, co to utrudniaj¹ swoim zachowaniemRECENZJE I OMÓWIENIA147

148porozumienie. To u niego lubi³em. Bezpoœrednioœæ i ¿yczliwoœæ. Spotykaliœmy siê w póŸniejszychlatach przypadkowo w ró¿nych miejscach Zielonej Góry - BWA, muzeum, teatrze, kinie. Korzysta³z mo¿liwoœci kulturalnego spêdzania czasu jak ma³o kto. Lubi³ sztukê, fotografiê, literaturê, muzykê.To by³y jego pasje ¿yciowe. Czasami wpada³em na kilka chwil do kancelarii jego zespo³u adwokackiego.Uwa¿nie i wra¿liwie mo¿na by³o z nim o tym i owym porozmawiaæ. Zdo³a³ wydaæ za ¿yciazaledwie jeden zbiór wierszy „W potrzasku myœli” (1976). Pojawia³y siê te¿ jego utwory w miejscowychantologiach. Druga, a mo¿e pierwsza tylko w nim g³êboko ukryta, by³a natura poetycka.Pamiêtam jak szczerze czu³ siê usatysfakcjonowany, kiedy uk³adaj¹c antologiê poezji o winobraniunie zapomnia³em o jego wierszach: „Rodne” i „Winiarka”. Jako poeta nie zd¹¿y³ rozwin¹æ skrzyde³.Myœlê, ¿e bola³ nad tym, bo jednak pisa³ i publikowa³ bardzo rzadko. Te, które ukaza³y siê wewspomnianym arkuszu cechuje coœ wa¿nego, a mianowicie g³êboki liryzm o du¿ym natê¿eniu.Mo¿na w tym g³osie odczuæ nie tylko wiêŸ ze swoim domem rodzinnym, ojcem, matk¹, wra¿liwoœæna naturê, przywi¹zanie do rodowodu: „Blizna na d³oni ka¿e pamiêtaæ misterium / klepania kosyi lemiesza” , ale te¿ zmaganie siê z czymœ trudnym, wynik³ym z przywi¹zania do wartoœci, ¿eby niepowiedzieæ bolesnym, w swoim wnêtrzu. W jego wierszach pojawia siê lêk o spe³nienie, dobrespe³nienie ¿yciowych i uczuciowych marzeñ. S¹ pytania o sens ¿ycia i jego duchowy kszta³t. Czy toma byæ „grymas pozornej czu³oœci”? Liryka Benka uzyskiwa³a w wielu miejscach b³agalny ton. Niechodzi³o mu o powierzchowny, retoryczny zwrot, szkicowe zaznaczenie obrazu, ale takie obrazowanie,które ma Ÿród³o w nim samym. Dotyczy³o ono w znacznym stopniu wewnêtrznychskutków wykorzenienia, nostalgii za sprawdzaj¹c¹ podmiotowe ja autentycznoœci¹, np.: „jak mnieoceni¹ bo rêce zbyt g³adkie stopy bol¹ce / gazeta podarta na strzêpy odwrotu nie ma / wiêc nadrzekê pójdê i przypomnê ciszê”. Dlatego mimo up³ywu lat brzmi¹ jego wiersze przekonywaj¹co, s¹wyrazem wewnêtrznych napiêæ, czyli tkwi¹cych w nim antynomii - jak chce autor pos³owiaWojciech Œmigielski - „jawy i marzenia”, dramatycznego szukania dla siebie w³aœciwego miejsca.A szuka³ nie tylko miejsca „miêdzy” osaczaj¹cymi zjawiskami, ale i bliskiego cz³owieka w doznawanejmi³oœci (wiersze dedykowane póŸniejszej ¿onie Barbarze) czy potwierdzenia sensu w³asnego ¿yciaw swoich synach prawdziwych „jak kropla krwi mojej”. Wyczytujê sobie rzeczy, które by³y dlaBenka wa¿ne. Nie tylko dla niego. Próbowa³ poznaæ swoje ¿ycie poprzez ró¿ne sytuacje - wzruszenie,niezgodê na upokarzaj¹ce sytuacje, zachowywanie wartoœci, konfrontacje z innymi, wype³nianiekoniecznoœci. W tym wszystkim tkwi³ nieobojêtnie. Mimo ¿e nie napisa³ zbyt wielu utworów, tojednak da siê odczytaæ szeroki obraz jego cz³owieczeñstwa. Uda³o siê Banaszakowi wyraziæ samegosiebie. Zostawi³ po sobie legendê, po prostu garœæ literatury. I pamiêæ swojej osoby, swoich poczynañ,o których mówili na spotkaniu promocyjnym poœmiertnego wydania jego wierszy „W lustrzepamiêci” jego ¿ona, przyjaciele i koledzy. Z tego te¿ powodu ten tekst. Ksi¹¿kê otrzyma³em od paniBarbary. Cudownie, kiedy po œmierci twórcy w³aœnie ¿ona potrafi zaj¹æ siê jego spuœcizn¹. Jakie towa¿ne i wielkie, kiedy ocala dokonanie mê¿a. Taka postawa naprawdê godna pochwa³y i naœladowania.Bo na kogó¿ innego powinno siê w takich okolicznoœciach w pierwszym rzêdzie liczyæ?A sama ksi¹¿ka jest doœæ starannie wydana, ³adny przede wszystkim druk, pos³owie, zdjêcia, krótkabiografia, dobry papier. Mo¿na siê zastanawiaæ, czy akurat ten format zosta³ najszczêœliwiejwybrany. Nie budzi te¿ mojej w¹tpliwoœci, ¿e brak strony przedtytu³owej, to du¿e edytorskie uchybienie.Natychmiast zapachnia³o amatorszczyzn¹. Do tych k³opotliwych uwag zaliczy³bym te¿niezbyt staranne opracowanie strony redakcyjnej. Przyda³oby siê wiêcej informacji, co i kto.Przyda³oby siê pomyœleæ czy te wszystkie zdjêcia, to akurat najtrafniejszy pomys³, podobniez faksymilami wierszy. Ale to drobiazgi. Nie maj¹ znaczenia, gdy idzie o istotê.Czes³aw Sobkowiak

KRONIKA LUBUSKAwrzesieñ 2005 – listopad 2005• Cz³onkowie Stowarzyszenia Lubuska ZachêtaSztuk Piêknych spotkali siê 1 wrzeœnia w zielonogórskimBWA na zebraniu za³o¿ycielskim.Celem stowarzyszenia jest pozyskiwanie funduszyna tworzenie muzealnych kolekcji sztukiwspó³czesnej. Prezesem nowo powo³anego stowarzyszeniazosta³ Wojciech Koz³owski.• 1 wrzeœnia ukaza³a siê p³yta „ZielonogórskieZag³êbie Kabaretowe” dokumentuj¹ca dorobekregionalnych kabareciarzy (skecze, nagraniaaudio, historia, zdjêcia, filmy) od 1984 r. powspó³czesnoœæ.• W hallu zielonogórskiej Biblioteki od 1 do 15wrzeœnia eksponowano wystawê „Sierpniowezwyciêstwo - 25 lat NSZZ Solidarnoœæ”.• Potrójny wernisa¿ odby³ siê w Muzeum ZiemiLubuskiej 3 wrzeœnia. Otwarto wystawy:„Zielonogórskie Winobrania” (obchody œwiêtaod pocz. XX w. do czasów wspó³czesnych),„Urszula Dudziak - z D¹browskiego naBrodway” (dokumentacja kariery wokalistki),„Rok 1945 i nastêpne - Zielona Góra w fotografiijej mieszkañców”• Zielonogórskie Muzeum prezentowa³o wewrzeœniu cykl obrazów Andrzeja Skoczylasa pt.„Porozumienie” w 25. rocznicê PorozumieñSierpniowych.• Tegoroczne „Winobranie” przebiega³o od 3 do 11wrzeœnia. Chêtni mogli uczestniczyæ w JarmarkuWinobraniowym, koncercie stra¿ackich orkiestrdêtych, spotkaniach rêkodzielników, bawiæ siêw Lunaparku, odwiedziæ Domek Winiarza. W trakcieDni Zielonej Góry koncertowa³y m.in. zespo³y:Harlem i Zdrowa Woda, Kobranocka, CountrySisters, Krywañ, Tede, Kombi. Biblioteka im.Norwida zorganizowa³a kiermasze dubletów i drukówzbêdnych oraz sprzeda¿ wydawnictw bibliotecznejoficyny „Pro Libris”. Wystêp KrzysztofaKiljañskiego zakoñczy³ œwiêto miasta.• Teatr Lubuski od 3 do 11 wrzeœnia realizowa³program Winobraniowych Spotkañ Teatralnych.Wyst¹pi³y teatry z ró¿nych scen polskich (TeatrNiepoprawny z Motycza, Teatr Scena Prezentacjez Warszawy, Teatr Bagatela z Krakowa,Teatr Polski z Bielska-Bia³ej) i znani aktorzy(m.in.: Z. Merle, M. Perepeczko, A. Chodakowska,A. Biedrzyñska, E. Ziêtek).• Gorzowski Teatr goœci³ znanego satyryka i kabareciarza,Jana Pietrzaka. Wystêp artysty ukoronowa³obchody æwieræwiecza powstania Solidarnoœci(4 wrzeœnia)• Fina³ Letniego Festiwalu Transgranicznego -Ró¿e Jazz Festival 2005 (4 wrzeœnia) zakoñczy³koncert Jana „Izby” Izbiñskiego. Artysta z towarzyszeniemzespo³u zaprezentowa³ program pt.„Ray Charles”.• 4 wrzeœnia, w Lubsku odby³a siê inauguracjaFestiwalu Muzyki Organowej. Koncert w KoœcieleMariackim poprowadzi³ Jerzy Markiewicz.• W Koœciele Farnym w Rzepinie odby³ siê4 wrzeœnia koncert Festiwalu Muzycznego„Œladami Zabytków Powiatu S³ubickiego”.Zespó³ Viadrina zagra³ utwory Bacha, Mozarta,Brahmsa, Dêbskiego i Kilara.• 5 wrzeœnia w zielonogórskim BWA zorganizowano„D³ug¹ noc performerów” z udzia³em polskichi zagranicznych uczestników miêdzynarodowegofestiwalu performerów ph. „Zamek WyobraŸni”• Muzeum Lubuskie zaprezentowa³o 7 wrzeœniadwie nowe wystawy „Winiarskie akcenty w architekturzeZielonej Góry” (utrwalone na zdjêciachmotywy winoroœli, gron, beczek) oraz„Malarstwo polskie XIX-XX wiek” (ze zbiorówMuzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu).• Biblioteka zielonogórska w ramach „CzwartkuLubuskiego” zorganizowa³a promocjê w³asnegowydawnictwa - „Kroniki Zielonej Góry 1222-1861”. Spotkanie z udzia³em t³umacza ksi¹¿ki,Jaros³awa Kuczera, zgromadzi³o wielu zainteresowanych,historyków i mi³oœników dziejówZielonej Góry (8 wrzeœnia)• Od 8 do 11 wrzeœnia trwa³ II MiêdzynarodowyFestiwal Muzyczny im. Agricoli. Imprezê zorganizowa³Œwiebodziñski Dom Kultury i LubuskaCamerata. Organizacjê imprezy wspar³y tak¿eszko³y, œrodowiska muzyczne Œwiebodzinai Neuenhagen.• W hali przy ul. Przemys³owej przebiega³, trzeciw historii Gorzowa, festiwal techno. Wyst¹piliartyœci z Polski, Holandii, Szwajcarii i Anglii(9 wrzeœnia).• 9 wrzeœnia w zielonogórskiej Filharmonii koncertowa³aBeata Biliñska, uzdolniona pianistka,laureatka nagród krajowych i zagranicznych.KRONIKA LUBUSKA149

• W Ko¿uchowie, 9 wrzeœnia zorganizowano sesjênt. „Piêkno starego detalu”. Lubuski KonserwatorZabytków zainicjowa³ imprezê z okazjiEuropejskich Dni Dziedzictwa.• Na „Czwartku Lubuskim” w Bibliotece im.Norwida prezentowa³ siê Wac³aw Holewiñskipisarz, wydawca, redaktor. Spotkaniu towarzyszy³kiermasz, przygotowany przez WydawnictwoPrószyñski i S-ka (15 wrzeœnia).• Od 15 do 30 wrzeœnia w hallu Biblioteki im.Norwida prezentowano wystawê „SportowaZielona Góra”.• Od 16 do 18 wrzeœnia w Bytomiu Odrz. przebiega³VII Festiwal Twórczoœci Muzycznej Niewidomych.• Jubileuszowe w tym roku œwiêto ¯agania, pn.Jarmark Micha³a odbywa³o siê od 16 do 18wrzeœnia. Koncertowa³y znane zespo³y (Kobranocka,Pudelsi, Bajm, Papa Dance i in.), odby³siê turniej gladiatorów.• W Teatrze im. Osterwy 17 wrzeœnia wystawionopremierê „Znieczuleni” W. Holewiñskiego.• W ¯arach otwarto wystawê MiêdzynarodowegoPleneru Malarstwa i RzeŸby. Wernisa¿ zorganizowanow Salonie Wystaw Artystycznych¯arskiego Domu Kultury 17 wrzeœnia.• Prof. Jerzy Piotr Majchrzak i jego ksi¹¿ka „Naperyferiach historii” byli bohaterami „CzwartkuLubuskiego”. Promocja odby³a siê 22 wrzeœnia wsali dêbowej Biblioteki.• 29 wrzeœnia WiMBP w Zielonej Górze zorganizowa³adyskusjê po³¹czon¹ z promocj¹ czasopisma„Pro Libris” (nr 12). W spotkaniu, opróczpolskich autorów, uczestniczyli niemieccywspó³pracownicy: Carmen Winter, Sven Pohli Rainer Vangermain.• Teatr Lubuski zaprezentowa³ prapremierê sztukiwiedeñskiego dramatopisarza i prozaika HerbertaBergera pt. „Ob³¹kany, czyli upadek III Rzeszy”(30 wrzeœnia).• Podpisanie umowy miêdzy Zarz¹dem WojewództwaLubuskiego a Ministerstwem Kulturyw sprawie wspó³prowadzenia Filharmonii Zielonogórskiejoraz uroczyste przekazanie funduszyStowarzyszeniu Lubuskiej Zachêty SztukiWspó³czesnej zbieg³y siê z zielonogórskimiobchodami Miêdzynarodowego Dnia Muzyki.Na uroczystoœci wrêczono medale Zas³u¿onegoKulturze „Gloria Artis” i zorganizowano koncertz muzyk¹ M. Webera, L. van Beethovena,J. Brahmsa (30 wrzeœnia - 1 paŸdziernika).• Od wrzeœnia do listopada w salonie wystawowymWiMBP im. Norwida goœci³a wystawa „60-leciedzia³alnoœci ZNP na Ziemiach Zachodnich”.• Radio by³o tematem tegorocznej II edycjiOtwartego Miêdzynarodowego Konkursu naRysunek Satyryczny. Otwarcie pokonkursowejwystawy odby³o siê 1 paŸdziernika w Ko¿uchowie• Spotkanie z Joachimem Trenknerem, dziennikarzemi publicyst¹ politycznym z Berlina zorganizowa³aBiblioteka zielonogórska, 6 paŸdziernika.• BWA w Zielonej Górze przeprowadzi³a 7 paŸdziernikaotwarcie wystawy Jacka Weso³owskiegopt. „Kunst-Werk”.• 7 paŸdziernika w Filharmonii Zielonogórskiejwyst¹pili laureaci ogólnopolskich festiwali piosenkidla dzieci i m³odzie¿y niepe³nosprawnej.• Krystyna Janda zagra³a w spektaklu charytatywnymw sztuce „Ma³a Steinberg” Lee Halla.Przedstawienie zorganizowane przez LubuskiTeatr, Radio Zachód i Rotary Club odby³o siê8 paŸdziernika.• Od 24 do 25 paŸdziernika w WiMBP im. Norwidatrwa³a konferencja dla dyrektorów i kierownikówbibliotek województwa lubuskiego pn.„Biblioteki publiczne w œrodowisku lokalnym”.• W ramach Nowosolskiej Jesieni Artystycznej8 paŸdziernika zagra³ kwartet waltorniowyBrandenburskiej Orkiestry Pañstwowej. W DomuKultury wrêczono „Odrzany”, statuetkiprzyznawane za wybitne osi¹gniêcia dla rozwojuNowej Soli w kategoriach przedsiêbiorczoœci,kultury, sportu i dzia³alnoœci spo³ecznej.• 8 paŸdziernika Muzeum Ziemi Lubuskiejudostêpni³o zwiedzaj¹cym wystawê obrazówBo¿eny Cajdler-Gruszki (prace z lat 1965-2005).W muzealnej Galerii Nowy Wiek odby³ siê tak¿ewernisa¿ wystawy „Do trzech razy Sztuka”El¿biety Berneckiej, Andrzeja Bobrowskiego iAndrzeja Kaliny.• Bartosz Pietrzak zorganizowa³ wernisa¿w³asnych fotografii 8 paŸdziernika w LubuskimTeatrze.• W Galerii BWA gorzowskiego MiejskiegoOœrodka Sztuki 8 paŸdziernika odby³o siê otwarciewystawy prac poplenerowych z Dêbna,Gorzowa i Pyzdr.• 13 paŸdziernika w ramach „Czwartków Lubuskich”odby³a siê promocja tomu poezjiZymunta Kowalczuka „Na klifie”. Spotkaniuz autorem towarzyszy³ recital piosenkarskiMagdaleny £azar-Massier z akompaniamentemMariusza Massiera.• Od 13 do 14 paŸdziernika w Muzeum ZiemiLubuskiej odbywa³a siê konferencja na temat rolimuzeów w turystyce i krajoznawstwie.150

• W Zielonej Górze w terminie 14-21 paŸdziernikaprzebiega³ XV Festiwal Smyczkowy MistrzowiePolskiej Wiolinistyki im. Tadeusza Wroñskiego• Koncert Urszuli Dudziak w lubuskim Teatrzeuœwietni³ uroczystoœæ wrêczenia „Kocio³kówKulturalnych 2005” organizatorom najciekawszychwydarzeñ kulturalnych w mieœcie (15 paŸdziernika).• Promocja ksi¹¿ki Stanis³awa Turowskiego „Bezretuszu” odby³a siê na „Czwartku Lubuskim”20 paŸdziernika.• Lubuskie Konfrontacje 2005, impreza dla fanówhip-hopu odby³a siê 20-21 paŸdziernikaw Zielonej Górze (Klub Winiarnia) i w Gorzowie(klub Magnat).• 21 paŸdziernika w zielonogórskiej GaleriiProjekt otwarto ogólnopolsk¹ wystawê fotografiiBroniszów 2005.• Teatr im. J. Osterwy zaprezentowa³ 22 paŸdziernikapremierê sztuki pt. „Autoreverse”. Przedstawieniewyre¿yserowa³a Justyna Celeda.• W programie Gorzowskich Dni Muzyki (22-31paŸdziernika) odby³o siê 12 koncertów. Zaprezentowanoró¿norodn¹ muzykê (klasyka, jazz,funky, soul).• Gwiazd¹ spotkania z cyklu „Bez kurtyny”Zielonogórskiego Oœrodka Kultury by³a BeataRybotycka. Artystka wyst¹pi³a tak¿e z recitalemw klubie jazzowym „U Ojca” (24 paŸdziernika).• 27 paŸdziernika w Galerii Stara Winiarniaotwarto wystawê Lili Karbowskiej pt. „Pierwszapomoc”.• W sali dêbowej Biblioteki, 27 paŸdziernika, HenrykSzylkin promowa³ sw¹ ksi¹¿kê poetyck¹ pt.„Powroty krajobrazów”. Spotkaniu towarzyszy³koncert chóru „Moderato”.• 27 paŸdziernika rozpocz¹³ siê dwudniowyFestiwal Wspó³czesnej Muzyki Improwizowanejzorganizowany przez zielonogórskie BWA.• W hallu WiMBP im. Norwida prezentowano wystawê„Polacy i Niemcy (i nie tylko) w rysunkusatyrycznym Dariusza Wójcika” (paŸdziernik).• W Jazz Clubie Pod Filarami 3 listopada wyst¹pi³awokalistka, mistrzyni harmonijki ustnej, BeataKossowska. Artystce towarzyszy³ zespó³ LeBlue.• 4 listopada w zielonogórskim BWA otwarto wystawêprac artystów m³odego pokolenia.Ekspozycja o niecodziennym tytule „{...}” prezentowa³atemat pustki, niczego.• W Oficynie Muzeum gorzowskiego 4 listopadaotwarto pierwsz¹ w Polsce wystawê komputerowychtapet pn. „Screenphotography”. Autoremekspozycji jest Zbigniew Sejwa, kuratorGalerii Fotografii i Nowych Mediów.• XIII Spotkania z Kultur¹ £emkowsk¹ odby³y siê6 listopada w gorzowskim Teatrze im. Osterwy.Wyst¹pi³y zespo³y wokalne i taneczne.• Muzeum zielonogórskie zaprezentowa³o jubileuszow¹wystawê Stanis³awa Mazusia. Artystautrwali³ na obrazach swe artystyczne wêdrówkipo Ziemi Lubuskiej (9 listopada).• Wystawa fotografii „Gorzów w architekturze”goœci³a w Ma³ej Galerii GTF od 8 do 12 listopada.• 10 listopada w sali Miêdzynarodowego CentrumMuzycznego odby³ siê koncert muzyki polskiej„W Tatrach”. Orkiestra Filharmonii zaprezentowa³autwory W. ¯eleñskiego, K. Szymanowskiego,S. Moniuszki, W. Kilara.• 13 listopada zielonogórskie BWA pokaza³o pracenagrodzone na Miêdzynarodowym BiennaleSztuki Mediów WRO, g³ównym tego typuprzegl¹dzie w Polsce i Europie Œrodkowej.• W Szprotawie po raz 13. odby³ siê OgólnopolskiFestiwal Grup Œpiewaczych „Ziemia i Pieœñ”.Impreza przebiega³a od 17 do 20 listopada.• Od 17 do 20 listopada trwa³y XXII GorzowskieSpotkania Teatralne. Widzowie mieli okazjê obejrzeæspektakle Teatru Powszechnego i Ateneumz Warszawy, lubelskich „Provisorium” i KompaniiTeatr oraz uczestniczyæ w wieczorze pieœni¿ydowskich w wykonaniu Andre Ochodlo(sopocki Teatr Atelier), a tak¿e przedstawieniukabaretowym Andrzeja Strzeleckiego.• Spektaklem „Prowincjonalny playboy” J. M.Synge’a Lubuski Teatr rozpocz¹³ obchody czwartejrocznicy istnienia Sceny M³odych Re¿yserówi Nowej Dramaturgii (17-20 listopada).• Filharmonia Zielonogórska 18 listopada zaingurowa³aDni Muzyki Wokalnej. W sali MiêdzynarodowegoCentrum Muzycznego wyst¹pi³ypo³¹czone chóry Chorus Berlin i CantemusDomino oraz znakomici soliœci (m.in. RomualdTesarowicz).• Galeria Azyl-Art w Grodzkim Domu Kulturygoœci³a wystawê malarstwa Klary Rawicz-Lipiñskiej(19 listopada).• 19 listopada, w gorzowskim klubie „Magnat”wyst¹pi³a grupa „Korbowód” wywodz¹ca siêz Mys³owic.• W Klubie Uniwersyteckim „Kot³ownia” wyst¹pi³zespó³ „The Globetrotters” z koncertem jazzowymmuzyki œwiatowej (20 listopada).• 20 listopada w klubie „4 Ró¿e dla Lucienne”wyst¹pi³ „Habakuk”, jeden z najlepszychzespo³ów reggae w kraju.• Dom Kultury „Ma³yszyn” 20 listopada goœci³zespó³ „No Name”. Muzycy zaprezentowali klasyczneprzeboje rockowe.KRONIKA LUBUSKA151

• M³odzi artyœci (plastycy, poeci, muzycy) braliudzia³ w Jesiennych Spotkaniach KulturalnychM³odzie¿y Szkó³ Œrednich. Koordynatoremprzedsiêwziêcia by³ Zielonogórski OœrodekKultury (21-22 listopada).• Krystyna Kamiñska prowadzi³a wieczór poetyckiz Beat¹ Patrycj¹ Klary. Spotkanie mia³o miejscew klubie „Lamus”, 24 listopada.• Koncert muzyki Krzysztofa Komedy odby³ siê25 listopada w wykonaniu Orkiestry SymfonicznejFilharmonii Zielonogórskiej. Gwiazdamiwieczoru by³a Lora Szafran (œpiew) i ZbigniewNamys³owski (saksofon).• 25 listopada rozpocz¹³ siê trzydniowyWojewódzki Przegl¹d Teatrów Amatorskich zorganizowanyprzez RCAK w Zielonej Górze.• W ramach V Dni Kultury £emkowskiej odby³ysiê projekcje filmów, konferencja naukowa pt.„Wspó³czesna Ukraina w oczach historyków,dziennikarzy oraz twórców historii”, koncertymuzyczne (26-27 listopada).• Od 25 do 26 listopada Gorzów goœci³ gwiazdypolskiego jazzu. W klubie „Pod Filarami” wyst¹pi³Jan Ptaszyn Wróblewski i trio RGG,a w Teatrze im. Osterwy odby³ siê koncert „Kluczdo kariery” z udzia³em finalistów presti¿owychfestiwali jazzowych w Polsce. Ponadto publicznoœæmia³a okazjê pos³uchaæ amerykañskiegosaksofonisty Macka Goldsbury’ego z towarzyszeniemFilary Jazz Trio. Na saksofonietenorowym zagra³ tak¿e znakomity TomaszSzukalski Szakal wraz z formacj¹ „The Quartet”.• Obchodzono 40. rocznicê gorzowskiego DKF„Megaron”. W ramach obchodów mo¿na by³opos³uchaæ wyk³adu prof. Marka Hendrykowskiego(„Per³y czeskiego kina”), obejrzeæ wystawêfotograficzn¹ Ryszarda Czernowa („Pozna³em G”),a tak¿e obejrzeæ czeskie filmy (26-27 listopada).• 27 listopada gorzowskie MCK goœci³o MarcinaCiê¿kiego. Aktor wyst¹pi³ z monodramempt. „Kabaret po tamtej stronie” opartym na prozieHenryka Grynberga.• 27 listopada rozstrzygniêto OgólnopolskiKonkurs Literacki im. Marka Garbali. Konkursph. „Poezja jako raport z zastanego œwiata” zorganizowa³aAkademia Twórczych Poszukiwañ.Imprezê zorganizowano „U Jankiela”.• W Galerii pod Bil¹ zorganizowano wernisa¿gobelinów. 27 listopada Sekcja Tkactwa ArtystycznegoPenelopa zaprezentowa³a praceeksponowane na VIII Ogólnopolskim KonkursieNieprofesjonalnej Twórczoœci Tkackiej „Turek2005”, na którym zielonogórskie artystki zdoby³yczo³owe laury.152

Ksi¹¿ki nades³aneHorst Bieniek, Stopniowe zad³awianie krzyku i inne eseje. Mowa a wspó³czesna emigracja. Monachijskiewyk³ady z poetyki, Polsko-Niemieckie Towarzystwo Literackie, Berlin 2001, 128 s.Andrzej Dudra, Stefan Dudra, Prawos³awny Dekanat Zielonogórski 1958-2003, Lemko Tower, StrzelceKrajeñskie 2004, 110 s.Dieter Kalka, Podwójne i potrójne, Instytut Wydawniczy Œwiadectwo, Bydgoszcz 1999, 140 s.W³adys³aw Klêpka, Za wiatrem za wod¹. Haiku, Zielona Góra-Legnica 2005, 160 s.Ma³gorzata Mas³owska, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 32 s.Parafia pw. Œw. Wawrzyñca w Babimoœcie, Babimost 2005, 24 s.Bartosz Pi¹tkowski, Leitmotiv, Kostrzyñskie Centrum Kultury, Kostrzyn 2005, 36 s.Poradnik – informator nie tylko dla osób bez krtani i ich otoczenia, Zielona Góra 2003, 148 s.Idalia Roszczyk 10, Pracownia Wydawnicza AND, Andrzej Buck, Zielona Góra 2003, 68 s.Rzecz o przysz³oœci Europy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Unii Europejskiej,Warszawa 2005, 96 s.Studia Lubuskie. Prawo-Administracja-Regionalistyka-Zarz¹dzanie. Prace Instytutu Prawa i AdministracjiPañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej w Sulechowie, nr 1/2005, Wydawnictwo PWSZ w Sulechowie,Sulechów 2005, 236 s.60 lat za kó³kiem (1945-2005), Przedsiêbiorstwo Komunikacji Samochodowej, Zielona Góra 2005, 132 s.Marcin Szrama, Takie jedno szczêœcie jak my, Pracownia Wydawnicza AND, Andrzej Buck, Zielona Góra2003, 44 s.Jacek Uglik, Jeszcze nie ca³kiem umar³y, Wydawnictwo Portret, Olsztyn 2005, 52 s.Marcin W³odarski, Po w³asnych œladach, Wydawnictwo Portret, Olsztyn 2005, 58 s.Henryk Ryszard ¯uchowski, Opowieœæ o niepowtarzalnym ¿yciu Haliny Lubicz, Polihymnia, Lublin 2005,172 s.KSI¥¯KI NADES£ANE153

Autorzy numeruRuth DonnerBy³a mieszkanka Zielonej Góry amatorsko zajmuj¹ca siê pisaniem.Iris Fleckenstein-SeifertHistoryk sztuki, dziennikarka, autorka audycji radiowych, spo³eczny wspó³pracownik UNICEF BerlinCezary GalekKierownik dzia³u kultury Radia Zachód, reporta¿ysta, laureat presti¿owych nagród, m.in. Polsko-Niemieckiej Nagrody Dziennikarzy, Grand Prix KRRiTV.Aneta Giziñska-HwozdykUrodzona w 1971 r. Absolwentka filologii polskiej i rosyjskiej (WSP, Zielona Góra); obecnie nauczycielLiceum Ogólnokszta³c¹cym nr II w Gorzowie Wlkp.Grzegorz GorzechowskiAbsolwent filologii polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. T³umacz prozy i poezji niemieckiej.Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.Reinhard GröperUrodzony w 1929 w Boles³awcu, prozaik, poeta, cz³onek niemieckiego Stowarzyszenia Pisarzy orazstowarzyszenia literackiego Stuttgarter Schriftstellerhaus.Beata IgielskaNauczycielka, poetka, laureatka nagród literackich, autorka publikacji w prasie pedagogicznej. Mieszkai pracuje w Skwierzynie.Marcin JerzynekStudent III roku polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego.Krystyna KamiñskaGorzowska dziennikarka (m.in.: „Ziemia Gorzowska”, „Arsena³ Gorzowski”, „G³os Wlkp.”, „KurierGorzowski, „Radio Zachód”, Telewizja „Vigor”), w³aœcicielka Wydawnictwa Artystyczno-Graficznego„Arsena³”. Popularyzatorka kultury regionu.Leszek KaniaHistoryk, krytyk sztuki, zastêpca dyrektora Muzeum Ziemi Lubuskiej.Rafa³ KlanStudent polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego , autor opowiadañ, laureat Konkursu Literackiegoim. Marka H³aski w 2003 roku. Mieszka we Wschowie.W³adys³aw KlêpkaUrodzony 1942 w Krê¿nicy Jarej. Poeta, plastyk. Publikuje w ogólnopolskich i regionalnych pismachliterackich. Autor tomików poetyckich. Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.Janusz KoniuszUrodzony w 1934 roku. Poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomikówpoetyckich, kilka zbiorów opowiadañ i s³uchowisk radiowych. Mieszka w Zielonej Górze.Rita KönigPoetka, prozatorka. Mieszka i pracuje we Frankfurcie n. Odr¹.Jaros³aw KuczerHistoryk, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, regionalista.154

Suzanne LambrechtDziennikarka, krytyk sztuki; wspó³pracuje z ukazuj¹cymi siê w Cottbus pismami „Hermann” i MärkischeOderzeitung” we Frankfurcie n.Odr¹; mieszka w Cottbus.W³adys³aw £azukaUrodzony w 1946 r. Poeta, prozaik, laureat nagród i wyró¿nieñ literackich. Czêsto publikuje w prasie,a tak¿e wystêpuje na antenie PR i TVP. Autor zbiorów wierszy. Mieszka w Choszcznie.Czes³aw MarkiewiczUrodzony w 1954 r. Poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”w Zielonej Górze.Zenon PolusArtysta plastyk, wyk³adowca Uniwersytetu ZielonogórskiegoMa³gorzata PrusiñskaUrodzona w 1988 r., uczennica 2 LO w Gorzowie Wlkp. Zwi¹zana ze œrodowiskiem twórczymskupionym wokó³ portalu internetowego Jest-Lirycznie. Debiut i dalsze publikacje wierszyw „Pegazie Lubuskim”, „Lamusie” i „Poezji Dzisiaj”.Maria RadziszewskaBibliotekoznawca, historyk, starszy kustosz w Dziale Zbiorów Specjalnych WiMBP w Zielonej Górze.Czes³aw SobkowiakUrodzony w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pismliterackich.Ireneusz Krzysztof SzmidtPoeta, prozaik, wydawca, redaktor. Pracuje i mieszka w Gorzowie Wlkp.Anna SzóstakUrodzona w 1965 r. Adiunkt Uniwersytetu Zielonogórskiego (Zak³ad Literatury XX wieku).Rainer VangermainPoeta, prozaik. Mieszka w Berlinie. Prezes reaktywowanego Polsko-Niemieckiego Biura Literackiegowe Frankfurcie nad Odr¹.Mieczys³aw WarszawskiUrodzony 1950 w Laskach Odrzañskich. Poeta, prozaik, autor wielu tomików poetyckich, laureat nagród,m.in. Lubuskiego Wawrzynu Literackiego (1995).Andrzej K. WaœkiewiczUrodzony w 1941 r. w Warszawie. Poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracujew Gdañsku.Carmen WinterPublicystka i poetka. Prowadzi agencjê publicystyki i public realations. Mieszka i pracuje we Frankfurcienad Odr¹.AUTORZY NUMERU155

Redakcja czasopisma „Pro Libris”og³aszakonkurs literackipt. „W poszukiwaniu talentów”Konkurs adresowany jest do ludzi m³odych, w wieku do 30 lat, z terenówpogranicza i ma na celu popularyzacjê autorów tekstów prozatorskichi poetyckich z Polski i Niemiec.Konkurs trwa od 1 wrzeœnia 2005 r. do 30 czerwca 2006 r. Teksty dotychczasnie publikowane, o objêtoœci do 10 stron, nale¿y przesy³aæ naadres Redakcji przez ca³y czas trwania konkursu.Wartoœciowe i ciekawe prace bed¹ sukcesywnie drukowane w kolejnychnumerach Pisma. Przyznane te¿ zostan¹ nagrody za najlepszeteksty. Publikacja bedzie nominacj¹ do nagrody.Nades³anych tekstów Redakcja nie zwraca, o zamiarze publikacji autorzostanie powiadomiony.Die Redaktion der Zeitschrift „Pro Libris”schreibt einenliterarischen Wettbewerb„Auf der Suche nach Talenten” aus.Der Wettbewerb richtet sich an junge Menschen im Alter bis 30 Jahrenaus den deutsch-polnischen Grenzgebieten. Sein Ziel ist es, Verfasser vonProsa- und Dichtungstexten aus Polen und Deutschland zu popularisieren.Der Wettbewerb beginnt am 1. September 2005 und endet am 30. Juni2006. Bisher unveröffentlichte Texte von einem Umfang bis 10 Seiten sollenan die Redaktionsadresse während der Wettbewerbsdauer geliefertwerden.Wertvolle und interessante Arbeiten werden allmählich in laufendenZeitschriftnummern gedruckt. Die besten Arbeiten werden preisgekrönt.Veröffentlichung in der Zeitschrift bedeutet Preisnominierung.Die Radaktion schickt die gelieferten Texte nicht zurück. Sollte der Textveröffentlicht werden, wird der Verfasser darüber informiert.