Cały numer 15 w jednym pliku PDF - Pro Libris - Wojewódzka i ...

Zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Promocja Czytelnictwaog³oszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Pro LibrisNr 2(15) - 2006Prace plastyczne wykorzystane w numerze:Marian Stêpak, Marcin BerdyszakCopyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2006Redaktor naczelnyS³awomir KufelRedaktor naukowyAnna SzóstakRedaktor graficznyMagdalena GryskaSekretarz redakcjiEwa MielczarekKorektaEwa MielczarekCz³onkowie redakcji:Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria WasikStali wspó³pracownicy:Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owskiFotografieMarcin BerdyszakWydawcaPro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona GóraSk³ad komputerowy:Agencja Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. 068 451 72 78Druk i oprawa:IMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona GóraNak³ad - 350 egz.ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754Adres redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.plhttp://www.wimbp.zgora.pl

Od RedakcjiPó³rocze za nami, a wiêc najwy¿sza poraspotkaæ siê po raz drugi w tym roku na ³amachnaszego Pisma i przyjrzeæ aktualnemu wydaniu.W stosunku do kilku ostatnich, wyj¹tkowoopas³ych numerów kwartalnika ten jestodrobinê skromniejszy objêtoœciowo, co nieznaczy, ¿e ubo¿szy w treœæ. Dla Czytelników –i tych sprawdzonych, wiernych naszemupismu od szeœciu ju¿ lat (a¿ trudno uwierzyæ,¿e ten czas tak szybko p³ynie...) oraz tych,którzy byæ mo¿e siêgn¹ po nie pierwszy raz(miejmy nadziejê – nie ostatni) - na miesi¹cekaniku³y przygotowaliœmy ró¿norodny materia³.A. K. Waœkiewicz, w cyklu „Wtedy i teraz”,ze swad¹ i w³aœciw¹ sobie nonszalancj¹ wspominam.in. pocz¹tki pracy zawodowej, nie-³atwej profesji redaktora oraz ludzi, z którymisiê wówczas zetkn¹³. G. Gorzechowski przybli¿akontrowersyjn¹ sylwetkê DariuszaMuszera, cz³owieka-orkiestry, pisarza i poetyosiad³ego w Niemczech. W numerze odnajdziecierównie¿ Pañstwo tekst prawdziwie„wakacyjny”, autorstwa Z. Musia³owskiego,zafascynowanego twórczoœci¹ Niemena.Wci¹¿ intryguj¹ca Papusza, poetkacygañska z wo³yñskiego taboru, jest bohaterk¹wspomnienia A. Makowskiej-Cieleñ. Z kolei70. rocznica wojny domowej w Hiszpaniisk³oni³a J. Szewczyka do publikacji ciekawych,a nie znanych szerzej polskiemu czytelnikowiepizodów poprzedzaj¹cych krwawewydarzenia na Pó³wyspie Iberyjskim. Szerokoomówione zosta³y sylwetki poetów lubuskich(Z. Kowalczuk, M. J. Warszawski) wrazz prezentacj¹ ich wierszy. Zachêcamy równie¿do przeczytania tekstów m³odych debiutantów,autorów prac wyró¿nionych w konkursieog³oszonym przez nasz¹ redakcjê (K. Dobrucki,M. Piechocki).Sztuki plastyczne s¹ obszernie omawianew tym numerze poprzez realizacje artystyczneMariana Stêpaka (prace reprodukowane w kolorowejwk³adce), wielce interesuj¹ce opisaniewystawy Marcina Berdyszaka, a tak¿e relacjêz wystawy retrospektywnej Picassa w berliñskiejNeue Nationale Galerie.Na koniec proponujemy tekst o miejscowoœciwydawa³oby siê pozbawionej szczególnychatrakcji, a jednak barwnej i intryguj¹cej.Napisa³a go Krystyna Kamiñska, która z rzetelnoœci¹i dociekliwoœci¹ godn¹ badaczaopisuje Witnicê poprzez jej niezwyk³ychmieszkañców.To tylko niektóre z propozycji numeru bie-¿¹cego. ¯ycz¹c wszystkim udanych wakacjizapraszamy do lektury!Od Redakcji3

Spis treœciAndrzej K. Waœkiewicz, Wtedy i teraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 6Mieczys³aw Jan Warszawski, Wiersze [Umiejscowienia, Odchodz¹c, Zapach,Jeszcze tak niedawno] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 12Grzegorz Gorzechowski, Niebieskooki – na granicy dwóch rzeczywistoœci(przypowieœæ o Dariuszu Muszerze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 14Janusz Koniusz, Wiersze [Bezsennoœæ ma³¿eñska, Samotnoœæ,Odwiedziny rodzinnego miasta, O staroœci] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 18Alfred Siatecki, Hej, winobranie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 20Eugeniusz Wachowiak, Wiersze [Czwarty Król, Widzia³em...] . . . . . . . . . . . . . . . str. 24Zenon Musia³owski, Moje spotkania z muzyk¹ Niemena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 26Sven Pohl, Wiersze [Rosa (Ró¿a), Die Parkbank (£awka w parku)] . . . . . . . . . . . . str. 29Jerzy Szewczyk, Niceto Alcalá Zamora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 31Winter Carmen, Wiersze [Bambus in der Fremde (Bambus na obczyŸnie)*** für rotwein (***na czerwone wino)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 34Czes³aw Sobkowiak, Pisane w maju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 36Jacek Uglik, Wiersze [***telewizja pokazuje œwiat, Rozmowa z Jakubem (II)] . . . str. 41SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 42Anna Szóstak, Codziennoœæ podszyta tajemnic¹: Zygmunta Kowalczuka czekaniena s³owo. (Die Alltäglichkeit unterlegt mit dem Geheimnisvollen:Zygmunt Kowalczuks Warten auf das Wort) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 42Zygmunt Kowalczuk, Wiersze [Tylko o sobie (Nur über mich),Venezia (Venezia), Mamo (Mutti), Mo¿e (Vielleicht)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 52MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 56Andrzej K. Waœkiewicz, Mieczys³aw Jan Warszawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 56Ireneusz Kozio³, Wiersze [Czekaj¹c na œwiadomoœæ,Samotnoœæ bia³ej lokomotywy, Tydzieñ, Na opuszczenie piosenka] . . . . . . . . . . . str. 62PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 64Marian Stêpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 64Anna Kroplewska-Gajewska, Piramida losu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 65El¿bieta Koœcielak, Martwe natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 66Jacek Weso³owski, Prywatny Picasso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 68Krzysiek Dobrucki, Grzesiu i Jadwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 70Micha³ Piechocki, Wiersze [Resztka wszystkiego, Droga do snu,Wyspa umar³ych, Obowi¹zek ¿ycia] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 744

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 76Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ IV.Samotnoœæ „Mrówki” Bronis³awa S³omki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 76Janusz Reæko, Beletrystyka W³odzimierza Korsaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80Henryk Szylkin, ¯ejmiana (fragment poematu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 85Anna Makowska-Cieleñ, Papusza jak¹ pamiêtam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 86VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 91Dawid Kotlarek, Ksi¹¿ka w Zielonej Górze by³a „od zawsze” . . . . . . . . . . . . . . str. 91Jaros³aw Kuczer, Siedziby szlacheckie ksiêstwa g³ogowskiegow okresie 1526-1741 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 97KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 104Krystyna Kamiñska, Witnica mieszkañcami stoi(Witnicas größtes und wichtigstes Potential sind seine Einwohner) . . . . . . . . . . . str. 104RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 113Przyroda Ziemi Lubuskiej pod red. Andrzeja Jermaczkai Marka Maciantowicza (Alfred Rösler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 113Lutz Schumacher, Die Omegafliege - Gedicht-Geschichten Handbuch für Lutzisten(Lutz Schumacher, Mucha Omega – historie wierszem (Henry-Martin Klemt) . . . str. 115Ewa Lipska, Gdzie Indziej (Anna Szóstak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 116Wojciech Œmigielski, Tchnienie (Anna Szóstak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 119Tomasz Andrzejewski, Ma³gorzata G¹carzewicz, Ryszard Sobkowicz, DziejeNowej Soli. Wybór Ÿróde³ i materia³ów (Katarzyna Grabias-Banaszewska) . . . . . str. 121Grzegorz Kubski, Biblia romantycznie odczytywana (Kamil Banaszewski) . . . . . str. 123KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 124KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 128AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 129Spis treœci5

Andrzej K. WaœkiewiczWtedy i terazPocz¹tkiNie pisa³em o tym, bo jakoœ by³o mi wstyd.W 1960 roku rozpocz¹³em pracê zawodow¹,w 1961 roku wydrukowa³em pierwszy wiersz,parê tygodni wczeœniej – pierwsz¹ informacjêprasow¹ (o nowej filii bibliotecznej, jeœlidobrze pamiêtam). Notka ukaza³a siê w „GazecieCh³opskiej”, wiersz w „Zarzewiu”.Czemu nie w „Nadodrzu” nie potrafiê powiedzieæ;nie wiem nawet czy jakieœ wiersze tamwysy³a³em. Czy wiedzia³em, ¿e dzia³em poetyckim„Zarzewia” kierowa³ ZygmuntWójcik nie potrafiê dziœ powiedzieæ, mo¿e tak,mo¿e nie. Ale wiedzia³em, ¿e to pismo drukujewiersze i ¿e jest organem ZMW. ZMWto by³a moja organizacja, do której (w technikumrolniczym w Szprotawie) wst¹pi³em, gdyZMP siê rozwi¹za³o. Wiêc wys³a³em, i wierszsiê ukaza³, Wójcik (którego pozna³em niecopóŸniej), trochê go poprawi³, rysownik ozdobi³go rysuneczkiem serca tocz¹cego siê poln¹drog¹ wœród rdzennie polskich wierzb. I takoto zosta³em poet¹ publikuj¹cym. Takich jakja w tym wojewódzkim mieœcie nie by³owielu. W 1961 roku powsta³ tu ju¿ oddzia³ZLP, m³odsi mieli Klub Literacki LubuskiegoTowarzystwa Kultury, ja by³em z KKMP.A by³o tak, ¿e wysy³a³em wiersze do czasopism,i Stanis³aw Piêtak, który wtedy prowadzi³dzia³ poetycki w „Tygodniku Kulturalnym”poradzi³ mi, bym siê z nim skontaktowa³.Nie, to by³o jeszcze inaczej. Piêtakodes³a³ mnie do centrali warszawskiej. Dzia-³a³o tam coœ w rodzaju poradni literackiej.M³odzi adepci przysy³ali swoje teksty, a konsultancije oceniali. Mnie przypad³ RomanW. Ko³odziejczyk. Wtedy nic o nim nie wiedzia³em,potem w PBL sprawdzi³em, ¿e wewczesnych latach piêædziesi¹tych drukowa³wiersze w czasopismach. Jakie, do dziœ niewiem. Zachowa³em te listy, st¹d wiem, ¿eby³em wyj¹tkowo upierdliwy. Usi³owa³em goprzekonaæ, ¿e wiersze s¹, jeœli nie znakomite,to m¹dre i g³êbokie. On siê raczej przekonaænie dawa³, ale listy (staranny maszynopis) pisywa³obszerne, bywa³o ¿e parustronicowe.Wiêc by³em z KKMP. Jednym z podopiecznychzespo³u konsultantów. I to chyba (sprawdzê,jak odwalê stosy papierów) w³aœnieKo³odziejczyk, doœæ maj¹c upierdliwego i przem¹drza³egoszczuna, odes³a³ mnie do Gorzowa,gdzie Zygmunt Trziszka w³aœnie za³o¿y³ lokalneogniwo tej organizacji (listy mam, wiêcsprawdzê, jak tylko przewalê stosy papierów).Pojecha³em tam i pierwsze, co Trziszce zaproponowa³em,to to, i¿ sporz¹dzê mu bibliografiêjego twórczoœci. Potem, gdyœmy towspominali, mówi³, ¿e patrzy³ na mnie jak nawariata, bo jego dorobek by³ taki mniej wiêcejjak mój. Ale sk¹d ja to mog³em wiedzieæ? Onby³ tym, co m³odym pisarzom przewodniczy³,wiêc, myœla³em, wziê³o siê to nie st¹d tylko, ¿etak¹ mia³ ochotê.Trziszka by³ ode mnie starszy, prawieo szeœæ lat. Obaj jednak byliœmy m³odzi i pocz¹tkuj¹cy.I obaj mieliœmy starszym za z³e, ¿e– by istnieæ – musimy ich prosiæ. Oni byli,z naszej perspektywy, tak wa¿ni, ¿e nijak by³oz nimi rozmawiaæ. Bo – to z relacji Trziszki– jak¿e nie oburzaæ siê wewnêtrznie, gdyprzynosi siê opowiadanie, które jest (jak¿e byinaczej!) znakomite a redaktor zachêca, ¿ebyraczej napisaæ notkê, o tym co w najbli¿szejokolicy?! Kontestowaæ inaczej jak udowadniaj¹c,¿e jest siê znakomitym, tak znakomitym,¿e gdzie indziej z poca³owaniem rêki bior¹teksty, nie by³o mo¿liwoœci. Wiêc wysy³aliœmygdzie siê da³o. Zdaje siê, ¿e najbardziejbyliœmy dumni ze wspólnej publikacji w rze-6

szowskiej gazecie. A potem by³o „Nadwarcie”.Zupe³nie zapomniany epizod z dziejówlubuskiego œrodowiska literackiego, tym bardziejzapomniany, ¿e trzeci numer tego wiekopomnegowydawnictwa nie wyszed³ poza etapodbitek szczotkowych i – w jednym egzemplarzu– jest tylko u mnie. „Nadwarcie” to by³dodatek do „Stilonu Gorzowskiego”. „StilonGorzowski” redagowa³ wtedy Zenon £ukaszewicz,te¿ pisarz, tyle ¿e z wiêkszym dorobkiemi bardziej ni¿ my w œwiecie bywa³y.Debiutowa³ w „Przegl¹dzie Powszechnym”ojców jezuitów, potem zwi¹za³ siê z PAX-em,w dodatku do „S³owa Powszechnego” wprowadza³do literatury Stanis³awa Grochowiaka.Nawet w „Nowej Kulturze” drukowa³. Wiêc toby³o coœ wspania³ego, prawdziwe nasze pismo.„Nadwarcie”, bo Gorzów le¿y nad Wart¹,ale tak¿e sygna³, ¿e nie tylko „Nadodrze”, ¿emy tak¿e. My i oni. My, którzy nie musimyprosiæ, by nas zaakceptowali, bo sami sobiedamy radê. „Nadodrze”, piórem RyszardaRowiñskiego, przywita³o nas raczej cierpkoi trochê protekcjonalnie. Nic to, zauwa¿yli, niemogli pomin¹æ.A potem Trziszka przeniós³ siê do ZielonejGóry. Przemówi³ na jakimœ zebraniu (gminnymchyba, a mo¿e i powiatowym), us³ysza³go Stanis³aw Romanowski, pose³ i prezes WKZSL; powiedzia³, ¿e trzeba stawiaæ na m³odychi zatrudni³ w „Gazecie Ch³opskiej”. Niemia³ zreszt¹ wyboru, bo poprzedni kierownikoddzia³u w³aœnie zatrudni³ siê w rozg³oœniradiowej.Wiêc i KKMP przeniós³ siê do ZielonejGóry i my byliœmy bli¿ej. To w³aœnie dlategozadebiutowa³em w „Gazecie Ch³opskiej”.A skoro ju¿ zadebiutowa³em to zacz¹³emwspó³pracowaæ. Pojecha³em nawet z Trziszk¹na zjazd wspó³pracowników do Olsztyna. Coœtam pewnie gadaliœmy, ale pamiêtam tylkopopijawê nad jeziorem, gdzie w wielkichkot³ach, pe³nych oleju, sma¿y³y siê wspania³esielawy. Ach i to jeszcze, ¿e Trziszka wci¹gn¹³mnie na cz³onka. Wype³ni³em deklaracjê i sta-³em siê posiadaczem zielonej legitymacji partyjnej.A potem Trziszkê powo³ano na wiceprzewodnicz¹cegoZW ZMW. W naszej ludowejpartii z kadrami by³o raczej krucho.Stanowisko wiceprzewodnicz¹cego organizacjim³odzie¿y wiejskiej z klucza nale¿a³o doZSL. Trziszka w sam raz siê nadawa³. Gdytam poszed³, zwolni³o siê miejsce w gazecie.I tak z bibliotekarza sta³em siê dziennikarzem.Otrzyma³em mianowicie trzyletnie urlopowaniedo prac partyjnych i spo³ecznych. Zachowuj¹cprawo powrotu do poprzedniej pracy,sta¿ te¿ bieg³. Ale nie wróci³em. Gdy „Gazetê”zlikwidowano, mog³em zatrudniæ siê w „DziennikuLudowym”. Ale Boles³aw Soliñskiprzyj¹³ mnie do „Nadodrza”. I tak, to co kontestowa³emsta³o siê moim miejscem pracy.Technika i wynalazkiGdy ktoœ pyta czym siê mianowicie zajmujê,odpowiadam, ¿e jestem fizycznym, gdy¿¹da szczegó³ów – dodajê, ¿e rysujê kratki.Gdy chce wiedzieæ wiêcej opowiadam, ¿e naspecjalnych formatkach wyrysowywujê, gdziema siê zmieœciæ tekst, czyli woda i ile miejscama zaj¹æ ilustracja, obliczona do przyjêtejpodstawy.Dlatego woda, ¿e na tych formatkach tekstsymbolizuje linia falista biegn¹ca z góry nadó³. Fotki zaœ i inne ilustracje zaznacza siêprzekreœlonym na krzy¿ prostok¹tem. I ¿e tefotki na odwrocie opisujê. To znaczy wykreœlamprzek¹tn¹, u do³u zaznaczam szerokoœæfotki w druku, i gdy od tego miejsca poprowadzêliniê do góry, to mi wyjdzie jak wysokiebêdzie to zdjêcie w druku. Tekst zaœ muszêobliczyæ, to znaczy policzyæ ile on ma znakówplus spacje, podzieliæ to przez iloœæ znakóww wierszu drukowym, i w ten sposób wyjdziemi, ile bêdzie wierszy, potem to znów dzielêprzez iloœæ wierszy w szpalcie, to zaœ przeziloœæ szpalt na kolumnie i wychodzi mi ileszpalt lub kolumn zajmie. Gdy ju¿ to zrobiê,wmontowujê fotki i tak wyrysowane formatkidajê do sk³adu. Jestem tradycyjny, bo towszystko mo¿na zrobiæ na komputerze.Pracujê rêcznie, wiêc jestem fizyczny. Zreszt¹i ta profesja ma nazwê zgodn¹ z tym co mówiê– redaktor techniczny.A potem robiê korektê. Poprawiam b³êdy,têpiê tunele, dziury, usuwam bêkarty, staramAndrzej K. Waœkiewicz7

siê, by nie by³o szewców. Gdy to mówiê komputerowcom,oni patrz¹ na mnie jakbym pochiñsku gada³. Wraz z liczeniem w cycerachi kwadratach i ta terminologia wysz³a z u¿ycia.Szewc, czyli niepe³ny wiersz zamykaj¹cykolumnê lub szpaltê, ju¿ chyba przesta³ byæb³êdem, bêkart – niepe³ny wiersz otwieraj¹cykolumnê jest nadal b³êdem, ale nawet w drukachluksusowych bywa nagminny. Aha,dbam jeszcze o to, by na koñcu wierszy nieby³o pojedynczych liter, ró¿nych „i”, „z”, „w”.To siê nazywa korekta techniczna, wiêc znównie k³amiê, mówi¹c, ¿e jestem fizyczny.Kiedyœ pracowa³em w du¿ej firmie, w M³odzie¿owejAgencji Wydawniczej, funkcja,któr¹ tam pe³ni³em nazywa³a siê redaktormerytoryczny. Moim obowi¹zkiem g³ównymby³o przygotowanie tekstu, nad którym móg³pracowaæ redaktor techniczny. To, coœmymieli wspólnie wyprodukowaæ, nosi³o nazwêmaszynopisu gwarancyjnego. Ja odpowiada³emza tekst, on za dyspozycje techniczne.Specjalne normy pañstwowe okreœla³y jegoparametry. Niby proste. Ale przecie¿, bywa³o,pani maszynistka siê pomyli³a, na którymœz etapów pracy nad tekstem wprowadzononowe zmiany. I ta praca mia³a swój fizycznywymiar i swoje techniczne narzêdzia. ¯yletkado wydrapywania drobniejszych b³êdów (jaw pewnym momencie oprawi³em ma³e ostrzescyzoryka w drewnian¹ obsadkê, tak¹ do stalówki),„gêsia skórka” do zaklejania pojedynczychwierszy, potem wesz³y w u¿ycieplakatówki, potem pojawi³y siê korektory.Ale, bywa³o u¿ywa³o siê te¿ marginesówznaczków pocztowych. No i klej, klej przedewszystkim, bia³y, roœlinny, szkolny lubfotograficzny, najlepszy by³ z Sokó³ki. Och,i jeszcze wtórniki siê sporz¹dza³o. To wszystko,co by³o na maszynopisie, który wêdrowa³ dodrukarni powtarza³o siê na maszynopisowejkopii, która zostawa³a w wydawnictwie. Bogdyby tamten maszynopis zagin¹³... Raczej nieginê³y, ale gdyby...TabliczkaJu¿ wtedy by³ to sprzêt reliktowy, dziedzictwopoprzedniej epoki. Ale by³a wojna, krajdŸwiga³ siê z ruin, papieru nie stawa³o. Wiêcpierwszaki pisa³y na tabliczkach, które nazywa³ysiê ³upkowe, choæ pewnie z prawdziwych³upków ju¿ ich nie robiono. Czarnap³ytka oprawiona w drewniane ramki, po jednejstronie liniowana (chyba na czerwono), podrugiej kratkowana. Pisa³o siê rysikiem,trochê cieñszym ni¿ kredki œwiecowe.Zgrzyta³o, jak g³oœniej to bola³y zêby. A potemto napisane mo¿na by³o zetrzeæ wilgotn¹g¹bk¹ lub szmatk¹ i pisaæ od nowa. Niemarnowa³o siê zeszytów, zeszyty by³y do pisaniana czysto. Prócz zwyk³ych – w kratkêi w w¹skie linie – by³y jeszcze specjalne dokaligrafii. Prócz poziomych linii mia³ydodatkowe pionowe ukoœne kreski. Jak przezmg³ê pamiêtam, ¿e pisa³em w takich, dbaj¹cstarannie, by litery wype³nia³y pochy³e kratki,zbyt krótko jednak, by nawyk siê utrwali³.Tabliczka zaœ pewne siê st³uk³a. ¯e w Lubskuj¹ mia³em – pamiêtam, czy w Starym Zagórzutak¿e – nie pomnê.18 X 2005D³ugopisKoledzy, którzy dostawali paczki z zachodumieli je wczeœniej. Podobnie jak szczotkido zêbów z twardych nylonowych w³ókien. Tekrajowe by³y ze œwiñskiej szczeciny, miêkkie;szybko siê wyciera³y. Pierwsze powszechniedostêpne d³ugopisy zjawi³y siê w kioskachwraz z „Po prostu” i „Dooko³a Œwiata”. „Poprostu” nie czyta³em, by³em zbyt m³ody,„Dooko³a Œwiata” tak. W niedzielê bieg³em dokiosku i ustawia³em siê w kolejce, czasemstarczy³o czasem nie. Jeœli nie kontaminujê, todzia³o siê to mniej wiêcej jednoczeœnie. Tepisma, d³ugopisy i guma do ¿ucia. D³ugopisyby³y ¿ó³te, pisa³y zaœ ulubionym koloremdzieci radzieckich – na fioletowo. Taki atramentrobi³o siê z kopiowego o³ówka (zwanegotak¿e chemicznym lub anilinowym). U nas by³on ma³o popularny, choæ przecie¿ siê zdarza³.D³ugopisy by³y czeskie (pierwszy kupi³emw Szprotawie, w kiosku obok poczty), guma,typu listkowego, te¿. Peppermint, miêtowoeukaliptusowa.Potem chyba pojawi³a siêtak¿e w dra¿etkach. Gorsza, bo pow³oka8

cukrowa by³a gruba, gumy zaœ mniej ni¿ w tejw listkach. D³ugopisy zaœ wyczerpywa³y siêszybko, wk³adów wymiennych nie mia³y, tuszby³ w obsadce. To ju¿ lepiej by³o kupiæ od¿o³nierzy radzieckich, których w³aœnie przerzuconoznad chiñskiej granicy, chiñskie ruczki,typ – jak – póŸniej sprawdzi³em – stary Parker.Porz¹dne, ebonitowe (nasze tanie i powszechniedostêpne by³y z bakelitu, wiêc siê t³uk³y),ze z³ot¹ stalówk¹, niezalewaj¹ce. Trzeba tylkoby³o dobraæ odpowiedni atrament. No i pokilku nape³nieniach starannie wyp³ukaæ wod¹.D³ugopis, zanim nie pojawili siê nabijacze,s³u¿y³ raczej do szpanowania.18 X 2005Czerwone chustyBy³em w ZHP. Jeszcze w Lubsku. Krótko,wiêc tylko w wilczkach. Nasz instruktor uczy³nas jak zrobiæ ³uk i jak z naboi wyjmowaæpocisk i wysypywaæ proch. £aziliœmy po podmiejskich³¹kach, paliliœmy ogniska i chybaprzy nich wtajemnicza³ nas w te umiejêtnoœci.A potem znik³, ktoœ z nas powiedzia³, ¿e gozabrali. Gdzie, nie dociekaliœmy, ale mniejwiêcej by³o wiadome. I chyba ju¿ siê nie spotykaliœmy.Mundurka, zdaje siê, nie mia³em,chusty te¿. A potem by³em w OH. Mia³emchustê, czerwon¹, czy mundurek te¿ – niepamiêtam. Bo nic z tego okresu nie zapamiêta³em,poza apelem w marcu 1953 r., gdy staliœmyprzed szko³¹ w Dychowie, a nauczyciel,a mo¿e kierownik szko³y opowiada³ namo tym, jak¹ to ludzkoœæ ponios³a stratê. Zgodniez tym, co wtedy pisano w gazetach – powinienemp³akaæ. Ale za nic nie mogê sobieprzypomnieæ jak by³o naprawdê. P³aka³em czynie? ¯e w trzy lata póŸniej, ju¿ w Szprotawiena podobnym ¿a³obnym apelu nie p³aka³em,wiem dok³adnie. A wiem to st¹d, ¿e gdydyrektor (a mo¿e by³ to pan Adamaszek?)obwieœci³ ow¹ stratê, rozleg³ siê przejmuj¹cyszloch. To p³aka³y kole¿anki ze starszych klas,aktywistki. Coœ mi siê zdaje, ¿e byliœmy wtedyw strojach organizacyjnych. Czy na placu apelowym,czy raczej w œwietlicy – nie pomnê.Pamiêtam tylko ten g³oœny rozdzieraj¹cyp³acz. A o tym, co umar³, niewiele wiedzia³em,poza tym, ¿e by³ dobry, zatroskany o los narodui pañstwa, co widaæ by³o na portretach,które wisia³y w klasach. Choæ przecie¿ uczyliœmysiê o konstytucji, któr¹ on w bezsennenoce pisa³. Nawet wierszyk specjalny o tymby³. Opisywa³ uœpione miasto, i okno, dopóŸna w noc oœwietlone, bo w pokoju Onpracuje nad Konstytucj¹.22 X 2005ChiñszczyznaApele by³y poranne i chyba te¿ wieczorne.Staliœmy na placu przed internatem, podmasztem sztandarowym, w równych szeregach.Wpierw s³uchaliœmy co dyrektor (albokierownik internatu) mia³ nam do powiedzenia,a potem œpiewaliœmy. Piêkne pieœnimasowe, których kawa³ki do dziœ pamiêtam.Co prawda, bywa³o, przekrêcaliœmy s³owai miast „nie zna granic ni kordonów” œpiewaliœmy„kondonów” (¿e ów sprzêt tak naprawdênazywa siê „kondom” dowiedzia³em siêpóŸniej, wtedy chyba nie wiedzia³em jakwygl¹da). Pieœñ nie zna³a kordonów, wiêcnasz wolny œpiew rozbrzmiewa³ swobodnie,choæ pod okiem zwierzchnictwa. G³osi³ on, ¿enie bêdzie tronów i banków, fronty Kuomintanguz³amiemy niezw³ocznie, nie bêdzie aniCity ani Wall Street, œwit wolnoœci zaœnieuchronnie b³yœnie. O koniach stalowych te¿œpiewaliœmy. Cudowny, wchodzi³ na œwie¿¹b³oñ a za nim tysi¹c traktorów i maszyn. Ora³i ¿¹³, zbiera³ plony w republikach naszych.K³os ciê¿ki ugina³ siê do ziemi, wieœ ko³chozowasiê w nim nurza³a, dziewczyna nuci³apiosnkê, ¿niwiarze podchwytywali za ni¹, i nieby³a to ju¿ piosnka, lecz pieœñ, masowa, dobywaj¹casiê z tysiêcy swobodnych garde³. Myte¿ byliœmy z tych tysiêcy. Nie baliœmy siêreakcji, bo byliœmy z ZMP. Nie pamiêtam czyw pieœni o barykadach zmienialiœmy s³owa namówi¹ce o tym, ¿e t³ocz¹ siê na nie dziady, zaœlud roboczy wytrzeszcza oczy. Pewnie tak, aleprzecie¿ zag³uszali je inni i pieœñ sz³a tak jakpowinna. Nie pomnê, by z tego przedrzeŸnianiaby³a jakaœ afera.Prócz zbiorówek by³y tak¿e wystêpy indywidualne.To wtedy, wpierw nim je przeczy-Andrzej K. Waœkiewicz9

ta³em w ksi¹¿kach, pozna³em wiersze o upartejstoj¹cej na rusztowaniach, o ludzie, którywszed³ do œródmieœcia, i chyba te¿ o Annie¯ywio³, która ¿y³a œlepa, nim jej dano do rêkielementarz i pióro.Kole¿anki œpiewa³y. Piosenki polskie i radzieckie.Raz jedna zaœpiewa³a chiñsk¹.Pewnie nauczy³a siê jej od ¿o³nierzy z radzieckiegogarnizonu, bo byli w nim i tacy, którzyw³aœnie przyjechali znad granicy chiñskiej, byresztê s³u¿by odbyæ nad zachodni¹ granic¹wspólnoty wolnych narodów. Pewnie by³as³uszna i mówi¹ca o s³usznych sprawach,zapamiêta³em tylko powtarzaj¹cy siê refren„czung fang czung Mao-tse-Tung”.A potem codziennych apeli ju¿ nie by³o.I piosenki siê zmienia³y.22 X 2005MiastoNie zdawa³em sobie sprawy, ¿e miastoby³o niezwyczajne. W³aœciwie dwa w jednym.Polskie i radzieckie. Ulice przedzielone by³yszlabanami, przy których sta³y warty i niemo¿na by³o iœæ dalej, chyba ¿e wartownik siêzagapi³. Zdaje siê, ¿e ci, co tam mieszkalimogli swobodnie przechodziæ na drug¹ stronê,z naszej wszak¿e nie. Jeœli mnie pamiêæ niezwodzi szko³a radziecka by³a blisko rogatek,albo mo¿e ogl¹da³em j¹ póŸniej. W ka¿dymrazie pamiêtam dzieci w mundurkach. Ch³opiêceby³y raczej szpetne: pó³wojskowe,bluzy, okr¹g³e czapki. Ale dziewczêce piêkne:br¹zowe sukienki z d³ugimi rêkawami i bia³efartuszki, obficie marszczone na piersiach.Wchodzili do tej szko³y szeregiem, osobnoch³opcy osobno dziewczêta. Poza swoj¹ dzielnicêchyba nie wychodzili. Nie widywa³em ichna ulicach, chyba ¿e z matkami, ale i to rzadko.Z nikim z nich nie zdarzy³o mi siê rozmawiaæ.Z ¿o³nierzami tak. Z jednym z nich, oficerem,nawet siê zaprzyjaŸni³em. Po lekcjach,wieczorem, spotykaliœmy siê na mieœcie. O czymrozmawialiœmy, nie pomnê. Przechadzaliœmysiê po ulicach, po naszej czêœci, do swojej niezaprowadzi³ mnie nigdy. Teraz myœlê, ¿e mo¿elubi³ m³odych ch³opców, ale nie zapamiêta³emby mnie podrywa³. Ot, gada³ coœ, ³azi³, a potemsiê to jakoœ urwa³o. Mo¿e wyjecha³, mo¿eznalaz³ kogoœ kto bardziej mu siê podoba³.Doœæ ¿e dalszych spotkañ ju¿ nie by³o.¯o³nierzy by³o du¿o. Po ulicach wieczoremchodzi³y trójki patrolowe. W szarychp³aszczach, u do³u których strzêpi³y siê d³ugienitki. Ktoœ mi wyt³umaczy³, ¿e to p³aszczepolowe, u do³u obciête i niezszyte, by niehaczy³y siê podczas czo³gania przez zasiekiz drutu kolczastego. Gdyby siê zahaczy³y,¿o³nierz móg³by siê ju¿ nie wydostaæ, skoszonyogniem z karabinów maszynowych.Pamiêtam te¿ buty, z cholewkami z grubegosztywnego p³ótna, za³amuj¹cymi siê u podstawy.Oficerowie nosili skórzane, z cholewkamisk³adaj¹cymi siê w piêkn¹ b³yszcz¹c¹harmonijkê. I worki te¿ pamiêtam, takie parciane,zawi¹zywane u góry, noszone na ramieniuna parcianym pasku. Kiedyœ, gdyczeka³em w dworcowej poczekalni widzia³emjak ¿o³nierz wyj¹³ z tego worka suszon¹ rybê,roz³o¿y³ j¹ na gazecie i starannie dzieli³ nakêsy, przegryzaj¹c chlebem. Pewnie po d³ugiejpodró¿y, zmêczony i szary.28 XI 2005JurekSk¹d mog³em wiedzieæ, ¿e to bêdzie jednoz najwa¿niejszych spotkañ w moim ¿yciu. Niepamiêtam ju¿ czy wpierw, przeczytawszyw jakimœ piœmie, ¿e wysz³y napisa³em doJurka, by przys³a³ mi „Widzenia”, czy mo¿e –rutynowo – zaproszenie wys³a³ na adresZielonogórskiego Oœrodka KKMP. Doœæ, ¿emieliœmy pojechaæ razem z Trziszk¹. Jurek by³wtedy w apogeum (raczej – w jednym z apogeów)organizacyjnego rozmachu. To chybanazywa³o siê „Poezja pod wiat¹” i polega³o naczytaniu wierszy w parku, pod wiat¹ w³aœnie.Poeci mieli byæ z ró¿nych oœrodków, nie tylkoz Warszawy. Z Zielonej Góry mieliœmy byæmy dwaj. Co prawda Trziszka wierszy niepisa³, ale nie by³o to znów tak wa¿ne.Tego dnia wszak¿e dokonywa³a siê zmianarozk³adu jazdy poci¹gów. Ten do Warszawyodje¿d¿a³ chyba godzinê wczeœniej. Trziszkapamiêta³, ja nie. Gdy wiêc doszed³em do10

dworca, dowiedzia³em siê, ¿e poci¹g w³aœnieodjecha³. Pojecha³em wiêc do Poznania,licz¹c, ¿e tam z³apiê jakiœ poci¹g doWarszawy. Czemu nie sprawdzi³em w informacji,nie wiem.W Poznaniu okaza³o siê, ¿e nijak niedojadê na czas, najwczeœniej bêdê wieczorem.Zamówi³em wiêc miêdzymiastow¹ i rozmawiamz Jurkiem. Ja do niego na pan, on domnie ty chuju. Wiêc i ja przyj¹³em konwencjê,i tak siê wymieniamy pieszczotami, a ¿e obajmocno siê zacinaliœmy, wiêc trwa³o to d³ugoi co pewien czas telefonistka pyta³a, czy rozmowajest kontynuowana. Zaproponowa³em,¿e wezmê taksówkê i dojadê, ale Jurekpowiedzia³ ¿ebym siê nie wyg³upia³ i ¿e wieczoremspotkamy siê na Mokotowskiej 48,w „Hybrydach”.Tak siê te¿ sta³o.Zwróci³ mi koszty podró¿y, pewnie te¿pokwitowa³em honorarium za spotkanie.Trziszka, który wróci³ wczeœniej, opowiada³mi, ¿e wyst¹pi³em na tym czytaniu wierszy,by³em gruby i chyba brodaty, wiersze zaœczyta³em z w³aœnie wydanego almanachuM³oda wieœ pisze.By³ rok 1962, maj albo czerwiec.8 I 2006Andrzej K. Waœkiewicz11

Mieczys³aw J. WarszawskiUmiejscowieniaGdziekolwiek siê zastajêZastajê siê na obcym mi pod³o¿uNie jest to zbyt wygodneAle intryguj¹ceMimo ¿e nie mile widzianeSk¹din¹d a tak¿e tuI terazTak ju¿ to jest¯e bywa siê zwykle nieNa swoim miejscukwiecieñ 2003Odchodz¹cpamiêci Benedykta Banaszaka (1947-2004)Odchodz¹c nigdyNie zamykaj za sob¹ drzwiW ich œwietle nadal przecie¿ stoiszZ rêk¹Na klamceI otwierasz siê a¿Po ¿egnajWitaj20-24 wrzeœnia 200412

Mieczys³aw J. WarszawskiZapachJanuszowi DrzewuckiemuLubiê zapach bibliotekKsiêgarñ i antykwariatówA tak¿e archiwów nie –Koniecznie literackichNie dlatego ¿e tr¹ciMolem ksi¹¿kowym leczDlatego ¿e myszkuj¹cPo rega³achWzniecam kurzKtórym przesi¹kam6 grudnia 2005Jeszcze tak niedawnoKilka dni temuW podmiejskim autobusieZ miejscowoœci Laski OdrzañskieDo miejscowoœci Zielona GóraJakaœ dziewczêca osóbka prawie¯e ch³opczyca wcale nieZ uprzejmoœci leczZ wyrachowaniaUst¹pi³a mi miejsce siedz¹ceA ja zamiast jej podziêkowaæZarumieni³em siê niczym m³okosKtórym jeszcze by³em takNiedawno14 lutego 200613

Niebieskooki – na granicy œwiatów(przypowieœæ o Dariuszu Muszerze)Grzegorz GorzechowskiG³êboki autorytarny ton, w irytuj¹cy sposóbco rusz powtarzaj¹cy pewne prawdy, któreinnymi byæ nie mog¹. Biæ siê z nim na no¿ewszak nie ma sensu. Czy jednak ludzieg³osz¹cy, ¿e miasta mog¹ byæ piêkne, s¹ idiotami?Trudno dyskutowaæ z tego rodzaju dictum,tym bardziej ¿e punkt odniesienia przedstawiasiê doœæ jasno – ot tak z niemiecka,z grubej rury i po ch³opsku, nie mniej jednak– romantycznie.Dariusz Muszer prozaik, poeta, t³umacz,publicysta itd. itp. wydaje siê wiedzieæ, co mówi.Zafascynowany Norwegi¹ – gdzie przez krótkiczas przebywa³ – mocno i z przekonaniemstwierdza, i¿ „nic co stworzy³ cz³owiek niemo¿e byæ piêkne, piêkna mo¿e byæ sosna, (..)nie piramidy” 1 . Byæ mo¿e w³aœnie dlategopewien niemiecki recenzent napisa³, i¿ „przebywaniez nim w jednym pomieszczeniu jestmniej wiêcej tak samo przyjemne jak z braæmiKliczko w jednej windzie” 2 , który to cytatobrazowo charakteryzuje Muszera w niejednejpublikacji na jego temat.Ta specyficzna estetyka wyra¿a siê te¿w tekstach pisarza – w prozie, poezji, gdzieautor nie upiêksza, nadaje barwy ¿yciai wali prosto z mostu. Pytany kiedyœ jeszcze wPolsce czemu pisze o zwyk³ej kobiecie,odpowiada bez ceregieli, w niezbyt zreszt¹oryginalny sposób: bo j¹ spotka³, zobaczy³ iprze¿y³ wewnêtrznie, a pisarz nie mo¿eoszukiwaæ, pisarz jest tym, który mówiprawdê.Wygnany z rajuPo burzliwej karierze w „s³odkich” czasachrealnego socjalizmu pogoñ za szczêœciemdoczesnym i zapewne te¿ szacunek do samegosiebie wygoni³y Muszera z ch³opo-robotniczegoraju. Mia³ doœæ bogaty ten kawa³ek¿yciorysu – skoñczy³ prawo, póŸniej ima³ siêró¿nych zawodów (zdarza³o siê, ¿e i grywa³ wknajpkach do kotleta, i dyrektorowa³ w domukultury), przemieszkiwa³ w ró¿nych miejscach(m.in. w Górzycy, Strzelcach Krajeñskich,w latach 1981-84 równie¿ w Zielonej Górze),wreszcie wyjecha³. Pisa³ ju¿ w Polsce, kilkatomików poetyckich, te¿ powieœci, wspó³pracowa³m.in. z Radiem „Zachód”, gdzie w odcinkachczytano jego pierwsz¹ powieœæ„Ludziojad”.Zapewne osi¹gniêcia i wizja budowniczychpeerelowskiego edenu, którzy w swoimboskim planie niestety nie przewidywalipowieœciopisarskiej twórczoœci Muszera, niepozwoli³y mu wydaæ w Polsce ¿adnej powieœci,choæ do czasu wyjazdu z kraju kilka z nichnapisa³. Nie znalaz³ jednak chêtnego do wydania– Adam Wiedemann, publicysta „GazetyWyborczej” – pisz¹c o tych wczesnych, polskichpowieœciach niespecjalnie rozp³ywa siêw zachwytach 3 . Faktem jednak jest, ¿e doœæzgrabnie napisany „Niebieski” po latach zostajeopublikowany w Polsce 4 . W oryginale popolsku, co warte podkreœlenia, poniewa¿ksi¹¿ka ta ukazuje siê nied³ugo po tym, jak1 Wypowiedź ze spotkania autorskiego w WiMBP im C. Norwida w Zielonej Górze - 06.04.2006 r.2 Wypowiedź Svena Crefelda z „Leipziger Volkszeitung” – ze strony www.dariusz-muszer.de3 A. Wiedemann, Literacka inwazja [w:] „Gazeta Wyborcza”, nr 201 (3456), 29.08.2001. Wiedemann mówi o dwóch książkach– „Niebieskiego” zatem mógł po prostu nie znać.4 W szczecińskim wydawnictwie „forma autorska” – Dariusz Muszer, Niebieski, Szczecin 2006.14

œwietnie przyjêto dwie poprzednie – obiepisane po niemiecku.W owym czasie jednak publikacja powieœcinie dochodzi do skutku. Co zreszt¹ nie jestwyj¹tkiem. Dziwnym zbiegiem okolicznoœcirównie¿ Artur Becker i Radek Knapp, dwajinni polscy autorzy pisz¹cy po niemieckuw kraju s¹ niemal nie znani. Ten ostatni zanimjego ksi¹¿ka „Franio” (1994) ukaza³a siêw Polsce, zd¹¿y³ wraz z ni¹ zawojowaæniemieckojêzyczn¹ Europê.Zdaniem Muszera sytuacja w Polsce podtym wzglêdem nie uleg³a zmianie. Doœæzreszt¹ przejrzeæ nominacje z ostatnich lat donajwa¿niejszej polskiej nagrody literackiej„Nike”, gdzie wci¹¿ pojawiaj¹ siê te samenazwiska. Wiecznie m³odzi duchem ³atwo nieodpuszczaj¹. I nie musz¹, rzecz w tym i¿polscy wydawcy i recenzenci s¹ ma³o elastycznii trudno zaistnieæ na rynku z czymœnowym autorom szerzej nie znanym. Muszerw tym kontekœcie stwierdza dosadnie, i¿ polscy„wydawcy to papugi chodz¹ce w kraciastychgaciach”.Z³oœliwi twierdz¹, i¿ gdyby Maria Curie-Sk³odowska nie wyjecha³a z Polski, zosta³abynobliw¹ guwernantk¹. Nie wnikaj¹c w zasadnoœætych s³ów, Muszer zapewne uciek³ odtego rodzaju zaszczytów.Misja do spe³nieniaCzy jest bardziej Niemcem czy Polakiem?Obecnie pytanie to jest chyba pozbawionesensu. Mówi¹c jednak, ¿e poet¹ jest co prawdapolskim, pisarzem ju¿ niemieckim, podpad³niejednemu z czytelników, sk³onnemu zapewneuznaæ go za zdrajcê, jak niegdyœOrzeszkowa Josepha Conrada vel JózefaKonrada Korzeniowskiego. Podobnie zreszt¹jak Conrad, któremu opisywane przygody¿eglarskie ³atwiej przychodzi³y po angielsku,Muszer twierdzi, ¿e „Freiheit riecht nachVanille”(1999 - Wolnoœæ pachnie wanili¹)przysz³a do niego po niemiecku, a jako ¿e chcepisaæ tak jak jest naprawdê, nie móg³przekazaæ tego w inny sposób. Podobnie by³oz nastêpn¹ ksi¹¿k¹ – „Der Echsenmann”(Cz³ekojaszczur) z 2001 r. Ta pierwsza jednakw odbiorze niemieckiej krytyki, pomimo i¿„napisana przez Polaka, po niemiecku, pozosta³a,na szczêœcie, ksi¹¿k¹ polsk¹, pe³n¹czarnego humoru i fantastycznych przewrotek.”5„Freiheit riecht nach Vanille” okaza³a siêniema³ym sukcesem. Dosadna, krwista, o wielonarodowymzdegenerowanym mieszañcu,który jako emigrant pojawia siê w Niemczech,gdzie m.in. morduje swoj¹ rodzinê, trafi³a napodatny grunt. Zdaniem niektórych krytykówMuszer trafi³ w utajone masochistyczne inklinacjeniemieckie, „postanowi³ rozdra¿niæwszystkich i zrobi³ to w taki sposób wszystkichzadowalaj¹cy”. Nie zostawi³ na nichsuchej nitki. 6Adam Wiedemann w cytowanym artykuleprzedstawiaj¹c polskich autorów, pisz¹cychi wydaj¹cych ksi¹¿ki po niemiecku wysnuwaz³oœliwy wniosek, i¿ „Polacy, którzy pisz¹ poniemiecku, podobaj¹ siê Niemcom bardziej,ni¿ Polakom Polacy pisz¹cy po polsku”.Faktem jednak jest, i¿ opisywani autorzyciesz¹ siê w Niemczech popularnoœci¹. Knapp(w 1995) i Muszer (w 1999) otrzymuj¹,ciesz¹c¹ siê w Niemczech du¿ym presti¿emnagrodê landu Niedersachsen i Bremen zanajlepsz¹ ksi¹¿kê niemieck¹. Zas³u¿yli te¿ naroczne stypendia literackie. Nale¿y dodaæ, i¿Muszerowi wszystko to udaje siê jakocz³onkowi Stowarzyszenia Pisarzy Niemieckich,do którego zapisano go na podstawiedwóch wydanych w Polsce ksi¹¿ek – tomikówpoetyckich nigdy nie t³umaczonych na niemiecki.W kraju rodzinnym sytuacja odwrotnawydaje siê ma³o prawdopodobna.Brak sukcesów w Polsce by³ wiêc dlaMuszera ³utem szczêœcia, zyska³ mo¿liwoœæwydawania ksi¹¿ek w Niemczech, odbierania5 Michael Zeller, Kumpel Naletnik. Der Pole Dariusz Muszer in Deutschland (Kumpel Naletnik. Polak, Dariusz Muszerw Niemczech) [w:] Nürnberger Nachrichten (Wiadomości z Norymbergi), 4-5 grudnia 1999.6 A. Wiedemann, op.cit.Grzegorz Gorzechowski15

presti¿owych nagród niemieckich i w ogólefunkcjonowania od samego pocz¹tku jako pisarzniemiecki, co z czasem przynios³o okreœloneprofity.Wspominaj¹c o tych ostatnich trudno niedostrzec u Muszera niemieckiej zapobiegliwoœci.Wci¹¿ jak mantrê powtarza przypowieœæo pe³nej lodówce i to w zdecydowanietych samych kontekstach. Zreszt¹ corusz w wywiadach podkreœla ów praktycznyaspekt w³asnej twórczoœci. Wydawa³oby siê,i¿ wizja pe³nej lodówki zdominowa³a zatemjego dzia³ania – co nie jest przecie¿ pozbawionesensu, talent pisarski nie zdo³a go samz siebie nakarmiæ. Przyznana nagroda za najlepsz¹ksi¹¿kê jak najbardziej. Niemniej jednakMuszer oficjalnie od¿egnuj¹c siê od jakichkolwiekprogramów poetyckich czy twórczych,bardzo czêsto wypowiada siê w imieniu tych,którzy nie potrafi¹ sami zabraæ g³osu. Choæbywspomniany Naletnik, bohater „Die Freiheit...”,przede wszystkim jednak w poezji (np.w „Jestem ch³op” - Szczecin 2004) czêstokreœli portrety upoœledzonych spo³ecznieludzi, pijaków, nêdzarzy, zboczeñców, maniakówseksualnych, przeró¿nych nieudacznikówi pó³g³ówków. W po³¹czeniu z poprzedniowspomnianym pragmatycznym w¹tkiem,wyznacza tym samym specyficzn¹ misjêw³asnej twórczoœci – ze wzglêdu na pragmatyzmraczej niemo¿liw¹ do spe³nienia w krajunad Wis³¹.Arkadia po¿¹danaAle Niemcy nie spe³niaj¹ wszystkich jegooczekiwañ, to nie ten kraj i nie ta kulturaw g³ównej mierze motywuje jego emocjonalnei duchowe uniesienia. Nie tutaj chcia³byspêdziæ do koñca swoje dni. Obecnie znajdujesiê na granicy – w po³owie wêdrówki.To w Norwegii znalaz³ Muszer swoj¹arkadiê i z uporem godnym aposto³a zasiewai utwierdza w tych, co chc¹ s³uchaæ, wiarêw potêgê, si³ê i magiê natury, w tych g³upich,gnie¿d¿¹cych siê w miastach, choæ sam ¿yjew Hanowerze. Pomimo zatem doœæ pragmatycznegozmys³u, tej lodówce wype³nionej pobrzegi, przyœwiecaj¹cej z boku podejmowanymdzia³aniom, romantyzm fiordów przemówi³doñ z ogromn¹ si³¹.To w Norwegii, jak twierdzi, ¿yje jeszczeto, co zginê³o w pozosta³ych czêœciach Europyi nie chodzi tylko o zwierzêta. Syberii coprawda nie zna, ale posmakowa³ duchafiordów na tyle dok³adnie, ¿e nic go stamt¹dzawróciæ nie zdo³a.Nie ma jednak¿e potrzeby. Wœród tychwszystkich brutalizmów, pojawiaj¹cych siêw jego poezji i prozie, ³agodnym akcentemodbija siê w³aœnie norweska przygoda. Muszerbowiem w gruncie rzeczy nie przesta³ marzyæi mimo ca³ej brutalnoœci, owego uœwiadamiaj¹cego,dezawuuj¹cego wszelkie z³udzeniatonu, d¹¿¹cego do tego, aby mówiæ o tym cojest, bez k³amstw i podróbek, pomimo tegowizerunku faceta z krwi i koœci, pojawia siête¿ u niego takie zwyk³e, równie prawdziwe,dzieciêco-ch³opiêce oblicze. W chwili, kiedymówi o duchu natury, o norweskich fiordach,o tym, ¿e to tam w³aœnie cz³owiek rodzi siê poraz ostatni - w nagrodê za efektywnie prze¿ytewszystkie poprzednie ¿ycia 7 . Kiedy daje ponieœæsiê marzeniom, i kiedy opowiada o magiii cudach, a w przyrodzie szuka mitologiii tworzy baœnie (pisze je sobie raz jeszcze, tektóre raz zapisane brzmi¹ mu w duszy, jakmówi wci¹¿ donoœnym g³osem poezji islandzkieji skandynawskich mitów) nieœwiadomieporusza tê sam¹ strunê, która odzywa³a siêw wielu przedstawicielach minionych pokoleñpolskich poetów, równie jak on przekonanycho prawdziwoœci swoich s³ów i obrazów. Jedn¹z baœni, przypowieœci¹, nieodkrytym dot¹dapokryfem jest „Niebieski” 8 , historia zbawicielawys³anego na ziemiê raz jeszcze, któryjednak znacznie bardziej wpisuje siê w konwencjꄯywotu Briana” Monthy Pythona ni¿w natchnione Pismo. Przypomniana historiawciœniêta w specyficzny kontekst dzisiejszych7 Wypowiedź ze spotkania autorskiego w Zielonej Górze – 06.04.2006 r.8 W przenośni i dosłownie - Niebieski powstał dużo wcześniej, jeszcze w okresie sprzed emigracji, nikt jednak w tamtym czasienie „odkrył” powieści, by ujrzała światło dzienne.16

polskich realiów, przedstawianych z punktuwidzenia samego odkupiciela jest przyk³ademspecyficznych cech obecnej u Muszera baœniowoœci,która wt³oczona w fizyczne, zbrutalizowaneramy œwiata przestaje byæ zawieszon¹w powietrzu bajk¹, podaniem czy legend¹,nabieraj¹c krwistych znamion rzeczywistoœci.Muszer do kraju ju¿ nie wróci, d¹¿yæbêdzie raczej do tego, aby zamieszkaæ w drewnianymdomku gdzieœ nad brzegiem fiordów.Wówczas zapewne jego funkcjonowaniena granicy w naturalny sposób ewoluuje,z brutalnego oscylowania pomiêdzy rzeczywist¹i prawdziw¹ jak œmieræ lodówk¹,a potrzeb¹ poetyckich uniesieñ w stronêfunkcjonowania na granicy skandynawskiejbaœni, które powita zapewne z niebieskimb³yskiem w oku.Grzegorz Gorzechowski17

Janusz KoniuszBezsennoœæ ma³¿eñskaW sypialni pañstwa Marksów kr¹¿y widmoPan Karol ci¹gle nie wiejak je zmaterializowaæby zasn¹æGdy odpowiedŸ ma na koñcu jêzykapani Jenny ujawnia ¿e znowu jest w ci¹¿ya sen z powiek spêdza jej funt szterlingktóry stale traci na wartoœciPan Karol w nocnej koszuli ³apie siê za g³owêWidmowidmo komunizmu – krzyczyjakby na gie³dzie wygra³Ile ci za to widmo zap³ac¹ Karolu- pyta pani Jennyi bez stresusposobi siê do obowi¹zku ma³¿eñskiegobo co siê mia³o staæju¿ siê sta³oSamotnoœæŒwiat pod wysokim napiêciemWielkiego Tygodnia cywilizacjinagle skurczy³ siê do rozmiarów sercara¿onego w³óczni¹Za przyk³adem Marii z Magdaliktoœ pierwszy cisn¹³ we mnie kamieñktórego d³ugo nie mia³em tchu odwaliæNic siê nie sta³oZaprawdê powiadam ¿e nicTylko Bógna chwilê skaza³ mnie na pastwê samego siebiejak swojego Syna na krzy¿u18

Janusz KoniuszOdwiedziny rodzinnego miastaRozleg³y zawa³ ten dom z cegie³ i drewnana dwoje rozdar³ jak zas³onê w Œwi¹tyniRozebrano do wyrobiskafundament œciany dach kominWieczny ogieñ wielkich piecówz dymem uszed³ w nieboprzez ojca kilofem wyr¹baneod gwiazdy do gwiazdy Bo¿ego NarodzeniaStale g³odna rdza nie z tego królestwaskaza³a na z³omowiskokopalniê matki szyb wie¿ê nad szybemmój kompas na pustyni i w tajdzeNoc¹ nie p³on¹ ha³dy snów wypraw sennychna szczyt ziemi dno morza na AtlantydêNikomu tu ze mn¹ po drodze do Emauspo chleb i rybê dzieciñstwaO staroœciStaroœæ stworzy³ m³odociany Bógbez doœwiadczenia o erê za wczeœnieZakaŸne bakterie jeszcze nie porzuci³y oceanówby wszczepiæ siê w cia³a mêskie i ¿eñskieNie znano zawa³u sercaudaru mózgu z³oœliwych nowotworówNawet wad genetycznych jak potopunie przepowiadali prorocyWiêc nikt sobie g³owy nie zawraca³tablic¹ Mendelejewa choróbani d³ug¹ list¹ lekówktóre dopiero jak dzieciê mia³y siê narodziæGdy ob³o¿n¹ staroœæ po utracie pamiêciz³o¿ono przed oblicze Panana jakiekolwiek zmiany sta³o siê za póŸno19

Hej, winobranie!Alfred Siatecki... raz w roku Winnagóra jest na ustach ca³ego kraju, ostatnio wypada to w drug¹ niedzielêwrzeœnia, tego dnia miasto ha³aœliwie obchodzi winobranie, dawniej œwiêtowa³o pod koniecmiesi¹ca, gdy babie lato chwyta³o w swoje sieci resztki s³oñca, przed wojn¹ überbürgemeisterpozdrawia³ goœci z okna ratusza dopiero na pocz¹tku paŸdziernika, ale wtedy zima zaczyna³a siêw grudniu, dziœ œnieg oprószy resztki winnic ju¿ w listopadzie, pole¿y kilka dni i na zboczawzgórz wraca bezlistna jesieñ, czêsto wygrzewa siê a¿ do kwitnienia wierzb, zima pozosta³atylko w kalendarzu i pamiêci starszych, w naturze jest d³uga wiosna i jeszcze d³u¿sza jesieñ,gdyby zapytaæ pijaczka w Szczebrzeszynie, co wie o Czêstochowie, klasztor i cudowny obrazMatki Boskiej, no nie, odpowie dumny z siebie, by³¿em na pielgrzymce, a co o Krakowie? koœció³Mariacki, mo¿e wymieni Wawel i Sukiennice, a co o, na przyk³ad, Szczecinie? le¿y nadmorzem, nie nad morzem, lecz nad Zalewem Szczeciñskim, do którego wp³ywa Odra, ale niechbêdzie, a co pan s³ysza³ o Winnejgórze? wiadomo, cmoknie z b³yskiem w oku, winobranie! jestto jedyne miasto w Polsce, gdzie przez tydzieñ prawie wszyscy chodz¹ pijani, ¿ycie jak w raju,nic nie trzeba robiæ, tylko pijesz i pijesz, wytrzeŸwiejesz i znowu siêgasz po szklankê z winem,on nie wie, bo w telewizji tego nie pokazuj¹, Horst te¿ siê nie domyœla, chocia¿ ka¿dego roku,zawsze pod koniec sierpnia pyta Maciejkê, czy mo¿e przyjechaæ na winobranie, tyle razy tu by³i nie wie, ¿e podczas winobrania pijani bywaj¹ goœcie, gospodarze s¹ trzeŸwi i Ÿli na tego, któryosiem wieków temu wybra³ miejsce na miasto w najcieplejszej czêœci pó³nocnej Europy, gdybyza³o¿y³ je kilka kilometrów dalej w stronê Poznania, na równinie za Odr¹, ludzie uprawialiby¿yto i kartofle, zamiast wina robili samogon, jeszcze szybciej zwala z nóg, ale przy piciu winanie chodzi o to, ¿eby zwala³o z nóg i pl¹ta³o jêzyki, chodzi o to, ¿eby nie zwala³o, bo jaka toprzyjemnoœæ, gdy ciê zwali? œpisz bez przytomnoœci byle gdzie, rzygasz jak kobieta w drugimmiesi¹cu ci¹¿y, rano mêczy ciê kac, a wypiæ szklaneczkê wina w domu dla humoru i ruszyæw miasto, przy ratuszu zamówiæ nastêpn¹ szklaneczkê, przed teatrem poprosiæ o kolejn¹, dojdzieszdo muzeum, znowu szklaneczkê, zabawiæ siê na placu Bohaterów, to jest ¿ycie, przyje¿d¿aj¹wiêc goœcie z ca³ego kraju raz w roku, w ka¿dym mieszkaniu jest ktoœ, kto nagle przypomnia³sobie o rodzinie w Winnejgórze - co byœ zjad³ na obiad, Horst, na co masz ochotê? - pytaMaciejka, lecz on otwiera oczy tak, jakby nie rozumia³ polskiej mowy, a rozumie, bo zna chybawszystkie jêzyki s³owiañskie, chodzi³ do gimnazjum w czeskim Varnsdorfie, studiowa³w Kijowie, mieszka w Budziszynie, pracuje w redakcji ³u¿yckiego tygodnika, jego ¿ona Niemkauczy jêzyka rosyjskiego - pojdiom w restaurant - proponuje Margot, Maciejka na znak protestumacha rêk¹, potem dodaje, ¿e goœcie powinni jeœæ w domu gospodarzy, czego Horst nieprzet³umaczy na niemiecki, mówiê wiêc Margotce po nibyrosyjsku, ¿e w winobranie wszystkiemiejsca w restauracjach s¹ zarezerwowane dla delegacji oficjalnych, artystów, co lepszych handlarzy- ponimaju, u nas to¿e tak bywajet - odpowiada Margot po namyœle i karci Horsta wzrokiem,lecz on nic sobie z tego nie robi, w Budziszynie zachowywa³by siê inaczej, przede wszystkimpi³by piwo, a nie wino, dwa, trzy kufelki, do tego mo¿e sznapsa, golonkê po bawarsku,u nas nie zna granic, co Maciejka uwa¿a za odezwanie siê prymitywnych cech jego pradziadków,a Horst ma dwa fakultety i doktorat z historii, powinien œwieciæ przyk³adem nawet w winobranie- mo¿e ugotujê zupê ogórkow¹ i usma¿ê po kotlecie schabowym? - pyta Maciejka,chocia¿ dawno to zaplanowa³a i kupi³a wszystko, co jest potrzebne w kuchni, kiedy przyje¿d¿aj¹20

goœcie, dosta³a wiêcej miêsa i je zamrozi³a, bo przed winobraniem w sklepach by³y krótsze kolejkinie dlatego, ¿e na pocz¹tku wrzeœnia ludzie maj¹ mniej pieniêdzy, bo trzeba kupiæ dzieciomksi¹¿ki i zeszyty do szko³y, przed ka¿dym œwiêtem w sklepach jest wiêcej miêsa, ¿eby ludziemieli pe³ne ¿o³¹dki i nie narzekali na system polityczny - oczeñ s³adkije, waszyje? - spyta³aMargotka, oskubuj¹c winogrona, które wczoraj wieczorem kupi³em przed ratuszem, i dodaj¹c,¿e znajomi posadzili kilka krzaków winoroœli na zboczu wzgórza za Budziszynem, by³a tamw zesz³ym roku raczej dlatego, ¿eby nie robiæ im przykroœci, ich winogrona s¹ kwaœne i ma³e,a te naprawdê s³odkie - polskije? - powtórzy³a pytanie, na które tak odpowiedzia³em - przezkilka pierwszych lat po wojnie winogrona udawa³y siê wszêdzie, by³y to specjalne odmianypó³nocne, potem zaprzestano ich hodowli, teraz podczas œwiêta miasta winne kiœcie mo¿nakupiæ w ka¿dym zak¹tku starego centrum, przyjezdni nawet siê nie domyœlaj¹, ¿e s¹ to owocez plantacji ko³choŸników bu³garskich, rumuñskich, wêgierskich, przechowywane w ch³odnychpiwnicach fabryki win, mimo to nadgni³e, pleœniej¹ce, dlatego przed po³udniem, gdy pijanychmniej na ulicach miasta, mniej jest i straganów z winogronami, po po³udniu stoisko przy stoisku,wtedy podchmieleni goœcie nie ogl¹daj¹ kiœci - spójrz na lewo, Denis, czy to jest Chawa?- powiedzia³a cicho Maciejka niepewna tego, co dostrzeg³a, a pod daszkiem kawiarenkidostrzeg³a ¿onê Jêdrka w towarzystwie faceta, którego gdzieœ ju¿ z ni¹ widzia³em, pili winoi siê œmiali, lecz nie tak jak znajomy ze znajom¹ dziel¹c siê swoimi wra¿eniami, oni co chwilarzucali przês³a flirtu, Chawa chwyta³a go za rêkê, on odwzajemnia³ jej dotyk cmokniêciamiw opuszki palców, odeszliœmy z tego miejsca, ale do koñca winobrania ju¿ nic mnie nie interesowa³o,ci¹gle mia³em przed oczami ten obrazek: Chawa i facet, Maciejka te¿ czêœciej patrzy³apod nogi ni¿ na boki, tylko Horst ci¹gn¹³ nas pod daszki i fundowa³ szklanki wina, któregosmaku nie zapamiêta³em... proszê sobie wyobraziæ, ¿e korespondencja z Amsterdamu przesta³ado mnie docieraæ, Jêdrek nie odzywa³ siê nawet do sekretarki Nowej Doby, która pierwszy listprzeczyta³a mi kilka razy z wypiekami na policzkach, a po ka¿dym nastêpnym natychmiastdzieli³a siê ze mn¹ swoimi wra¿eniami, po kszta³cie liter i rysunkach ilustruj¹cych opisywanyproblem zgadywa³a w jakim jest nastroju - mo¿e coœ mu siê sta³o? - spyta³a naprawdêzaniepokojona o Jêdrka - czy jego ¿ona nie powinna zawiadomiæ ambasady albo kogoœ jeszczewa¿niejszego? telewizja prawie ka¿dego dnia pokazuje, ile okrucieñstwa jest na zachodzie, tamludzie dobrowolnie bior¹ narkotyki, rozumiem: rak albo ciê¿ka choroba, ¿e z bólu nie mo¿nawytrzymaæ, ¿yj¹ w zwi¹zkach homoseksualnych bez skrêpowania, pornografia, ka¿dy mo¿ekupiæ broñ, jak¹ chce, a jeœli go napadli, panie Denisie, i teraz le¿y w szpitalu? - chcia³em zadzwoniædo Chawy z pytaniem o Jêdrka, ale g³os wewnêtrzny odradza³ mi podniesienie s³uchawkii wybranie numeru jej telefonu, mo¿e to nie by³ g³os ostrzegawczy, lecz przeczucie, ¿ew którejœ minucie rozmowy spytam j¹ o faceta z winobrania, z jednej strony nie mia³em prawaograniczaæ jej wolnoœci, Jêdrek pewnie te¿ nie domaga³by siê wyjaœnieñ albo rzuci³by k¹œliw¹uwagê i kaza³ jej siê zabieraæ z mieszkania z tymi futrami, naszyjnikami, kosmetykami, którejako ¿ona dyrektora galerii kupowa³a za pó³ ceny, z drugiej strony powinienem daæ jej do zrozumienia,¿e postêpuje wbrew temu, co zapewne œwiadomie przyrzeka³a w urzêdzie stanucywilnego i co œlubowa³a przed ksiêdzem, a mo¿e ten facet by³ dalekim kuzynem albo koleg¹z czasów studenckich, którego spotka³a po wielu latach i tylko tak mi siê wydawa³o, ¿epomiêdzy nimi istnieje niæ zmys³owego porozumienia? jednak zadzwoni³em - dawno ciê nies³ysza³am, a¿ zaczê³am siê powa¿nie zastanawiaæ, co takiego zrobi³am, ¿e mnie omijasz -powiedzia³a Chawa tym samym g³osem wabi¹cym, którym pewnie skusi³a i Jêdrka - jestemmocno zajêta, ale dla ciebie znajdê tyle czasu, ile bêdzie potrzeba, tym bardziej ¿e masz wobecmnie obowi¹zki opiekuñcze - doda³a jeszcze bardziej kusz¹co - przyjadê najpóŸniej za godzinê- Maciejka posz³a do kole¿anki paliæ agnihotrê, nie powiedzia³a, za ile minut bêdzie z powrotem,napisa³em wiêc w notesiku, który zawsze le¿y na pó³ce pod lustrem w przedpokoju, ¿eby namnie nie czeka³a z kolacj¹, mo¿e wrócê póŸniej ni¿ zwykle, ogoli³em siê, zmieni³em koszulêAlfred Siatecki21

22i z batonikiem czekoladopodobnym w kieszeni pojecha³em wartburgiem na zawsze wygrzewaj¹cesiê w s³oñcu Wzgórze Braniborskie, od po¿egnania z Jêdrkiem nie zagl¹da³em do tejdzielnicy, przez mieszkañców œródmieœcia uwa¿anej za luksusow¹, bo st¹d najbli¿ej do szpitalai na cmentarz, a do koœcio³a nie dalej ni¿ na dworzec, gdyby nie kusz¹ce do³eczki w policzkachi zêby niby pere³ki pob³yskuj¹ce miêdzy aksamitem lekko rozchylonych ust, nie pozna³bymChawy, wszystko na niej by³o jak z katalogu nowej mody, w³osy ju¿ nie kasztanowatei spadaj¹ce na oczy, lecz p³owe i ukazuj¹ce czo³o, a zapach, jaki rozsiewa³a, onieœmieli³ mnie dotego stopnia, ¿e nie mia³em odwagi musn¹æ jej policzka, co w naszym kodeksie oznacza szacuneki przyjaŸñ - przywitaj siê ze mn¹ - pewnie a¿ siê zaczerwieni³em, bo Chawa zarazzauwa¿y³a, ¿e wygl¹dam jak studenciak z dobrego domu, który przyszed³ do asystentki po zaliczenieæwiczeñ - upewnij siê, ¿e mimo braku gospodarza wszystko w mieszkaniu jest w najlepszymporz¹dku - wskaza³a drzwi do pokoju, stó³ by³ przygotowany na dwie osoby, zapali³aœwiecê i gdy usiad³a na wprost mnie te perliste zêby miêdzy aksamitem wilgotnych ustwygl¹da³y jakby by³y oprawione w bia³e z³oto, Bo¿e, jakaœ ty piêkna, przekrzywi³a lekko g³owê,jesteœ piêkniejsza ni¿ te wszystkie aktorki, które wabi¹ mê¿czyzn przed telewizory, ale tego niepowiedzia³em, odwzajemni³em tylko uœmiech i paln¹³em, ¿e wygl¹da tak, jakby ca³ymi dniamimyœla³a wy³¹cznie o Jêdrku - to œwiêta prawda - rzuci³a na swoj¹ obronê jak zakochana pannicai zaraz spochmurnia³a - czy Jêdrkowi coœ siê sta³o? - powtórzy³em pytanie sekretarki NowejDoby, Chawa zaprzeczy³a g³ow¹, chcia³em spytaæ, dlaczego wiêc nie odzywa siê do mniei naszych wspólnych znajomych, czasem jest mi nieprzyjemnie, gdy oni zatrzymuj¹ mnie naulicy i pytaj¹, czy Jêdrek poczu³ siê jak wybraniec i dlatego wypi¹³ swoje cztery litery na ca³eœrodowisko, Chawa domyœla³a siê, co mówi¹ plastycy o jej mê¿u - Andrzej nie wróci do Polski- powiedzia³a jakby to nic siê nie sta³o i na³o¿y³a na swój talerzyk kawa³eczek ryby w sosiegreckim - nie wróci? - potwierdzi³a oczami, ¿e dobrze us³ysza³em - przecie¿ obiecywa³ - sorry,nie wróci - powtórzy³a przeci¹gle, zachêcaj¹c mnie do siêgniêcia po rybê, mój przyjaciel da³dyla do Holandii, mo¿e to obmyœli³ jeszcze w kraju? zerkn¹³em na Chawê, zachowywa³a siê tak,jakby o wszystkim wiedzia³a od dawna, a mo¿e nie wiedzia³a? tam Jêdrek pozna³ kogoœz Solidarnoœci, dorobi³ sobie legendê obroñcy wolnoœci, moja sztuka by³a buntem przeciw systemowipolitycznemu w Polsce, si³¹ narzuconemu narodowi przez bolszewików, ukrywa³em siêw stanie wojennym, powiedzia³ im, po ukoñczeniu akademii nie mog³em znaleŸæ pracy, a pierwsz¹wystawê grafik w profesjonalnej galerii mia³em dopiero dziesiêæ lat po studiach, sprawdzikto, ¿e Jêdrek nigdy nie by³ wrogiem rz¹dz¹cych, czasem gdy wypiliœmy po co najmniej dwiebutelki „byczej krwi”, wyg³asza³ buntownicze zdania, wtedy nawet szydzi³ z Leny, ale nastêpnegodnia bieg³ do niej z goŸdzikiem - Chawa nie reagowa³a na moje uwagi o jej mê¿u, jad³az takim apetytem, jakby od wielu dni nie mia³a nic w ustach, jednak musia³o jej byæ nieprzyjemnie,zreszt¹ co mog³a odpowiedzieæ, skoro Jêdrek pewnie i do niej przesta³ pisaæ, nagle ¿almi siê jej zrobi³o, ani wdowa, ani rozwódka - komuœ spodoba³y siê obrazy olejne Andrzeja, kupi³kilka do swojej kolekcji i gdy zorientowa³ siê, ¿e to dobra lokata kapita³u, zaproponowa³ mupracê w Adelajdzie, mieœcie na po³udniu Australii, z uniwersytetem, ma byæ g³ównym grafikiemw prywatnej stacji telewizji - a co z tob¹? - spyta³em, najpierw uœmiechnê³a siê tylko do siebie,potem podnios³a oczy znad ryby, nie by³o w nich nawet odrobiny smutku czy pretensji dokogokolwiek, przeciwnie, zarodki szczêœcia wyp³ywa³y ze ³zami - to jak siê popêdza ¿ycie jestbez sensu, jeœli nie nada mu siê treœci, dlatego przypominam sobie angielski, jutro napiszêpodanie o przyspieszenie obrony pracy doktorskiej, pewnie dla psychologa projektowaniawnêtrz znajdzie siê miejsce na tamtejszym uniwersytecie - bardziej stwierdzi³a ni¿ spyta³a, ja zaœpomyœla³em, ¿e dopóki Polska bêdzie za ¿elazn¹ kurtyn¹, a bêdzie bardzo d³ugo, jeszcze sto latalbo i wiêcej, Chawa nie wyjedzie do Australii, nawet nie przekroczy granicy z Enerde, bo przecie¿teraz, kiedy Jêdrek nie wróci³ ze stypendium, bezpieka nie wyda jej paszportu, bez paszportunie dostanie wizy, bez wizy nie kupi biletu na samolot, zreszt¹ nie tylko ona, lecz i jej

siostra, brat, matka i ojciec, dziadek, nawet szwagier i bratowa, mo¿e tak¿e ciotki i ich dzieci,a niew¹tpliwie i wiêkszoœæ znajomych Jêdrka - mam pewien pomys³, dlatego o paszport siê niemartwiê - nie powiedzia³a jaki, spyta³a natomiast wprost, czy pójdê z ni¹ do ³ó¿ka, bo ma tak¹ochotê - Maciejka nigdy siê o tym nie dowie - doda³a przekonana, ¿e nie odmówiê jej proœbiei, opar³szy siê mocno o porêcz krzes³a, rozpiê³a bluzkê, a potem podnios³a swoje piersi natackach d³oni, patrz¹c mi kusz¹co w oczy...(fragment powieœci „Nie bêdzie nocy poœlubnej”)23

Eugeniusz WachowiakCzwarty KrólKrólu Pomnyj,ty, zamiast w Gwiazdê,która ku Bethlehemwiedzie monarchóww przestwór zapatrzonychpatrzysz doko³amiast w ten blask Nadzieii zasêpiony nad t¹ ludzk¹ bied¹rozpuszczasz orszak,rozdajesz klejnoty,koronê na turbanzmieniasz, aby potempo latach na galerach,poœród wydm pustynnychna wynajêtym oœlepod¹¿aæ spóŸnionydo Mesjasza, któryna Wzgórzu Czaszkizosta³ wywy¿szonyw chwili kiedy w œwi¹tynida³a znak zas³ona.Nie mnie os¹dzaæczy by³eœ spóŸniony,czy zamiast radoœæ ¿³óbkawitaæ z monarchamiw³asn¹ niemoc¹pada³eœ pora¿onypod tajemnic¹ Krzy¿anie jak król,lecz jak ¿ebrak,mimo to zbawionyprzez twój czyn,przez twój szept,przez twoje wytrwanie.22.01.200324

Eugeniusz WachowiakWidzia³em...Widzia³em bocianaw œniegowym klekocie,parê synogarliczagryzionych w b³ocie,widzia³em zwój pieluchna dziecku pod mostem,widzia³em tê wiedŸmêskazan¹ na ch³ostê.Widzia³em nie widz¹ckiedy konie pêdz¹zagonione na rzeŸprze tê nasz¹ nêdzê.I mia³em do wyboruwóz albo te¿ przewóz,powrót z wzniesionym czo³emlub przykryty kirem,lecz wybra³em coœ za coœ –szatê Dejaniry,by ona na przestrogês³u¿y³a potomnymjak ta bomba z fosforem,która p³omieni rzek¹zamienia ludzkie cia³ow doczesn¹ znikomoœæi wci¹¿ wisi nad nami.22.01.200325

Moje spotkania z muzyk¹ NiemenaZenon Musia³owskiW niedzielny poranek, 17 stycznia 2004roku, dowiedzia³em siê, ¿e po d³ugiej i ciê¿kiejchorobie zmar³ Czes³aw Niemen. By³ to dlamnie, podobnie jak dla rzeszy mi³oœnikówartysty, powa¿ny cios. Uœwiadomi³em sobiewówczas, ¿e ju¿ nigdy nie bêdê na jego koncercie,nie us³yszê na ¿ywo jego wspania³ejmuzyki i nie spotkam go po wystêpie, byus³yszeæ choæ kilka wypowiedzianych przezniego s³ów.Odk¹d pamiêtam twórczoœæ artysty sk³ania³amnie do refleksji nad sensem ¿ycia i jegourod¹. By³a powodem do rozmyœlañ nad tym,dlaczego s¹ na œwiecie ludzie gotowi tenpiêkny, choæ dziwny œwiat zniszczyæ. W³aœniedo takich rozwa¿añ inspirowa³a mnie muzykaNiemena, a tak¿e – nieliczne niestety - mojez nim rozmowy. Czes³awa Niemena zna³emzaledwie przelotnie. Przemawia³y do mnienatomiast jego s³owa: Je¿eli ktoœ chce poznaæmnie bli¿ej, znajdzie wszystko w mojej muzycei s³owach. Utrwali³em siebie na graj¹cychkr¹¿kach.Jakie by³y pocz¹tki mojego zainteresowaniamuzyk¹ Niemena? By³o to w 1963 r.,mia³em wówczas 11 lat. Dla podreperowaniazdrowia wys³ano mnie do Rabki na turnus rehabilitacyjny.Z drobnego kieszonkowegokupi³em pierwsz¹ w ¿yciu p³ytê gramofonow¹.By³ to singiel z nagraniami Niebiesko-Czarnych,œpiewaj¹cych na swojsk¹ nutê: Mamo,nasza mamo i Stary niedŸwiedŸ. Wokalistamibyli Marek Szczepkowski, Bernard Dornowskii Czes³aw Wydrzycki. Tê p³ytê mam do dziœ.Kilka lat póŸniej s³ucha³em nadawanychw radiu piosenek wykonywanych przez Czes³awaWydrzyckiego, ale ju¿ pod pseudonimemNiemen. W³aœnie wtedy zacz¹³emsystematycznie kupowaæ p³yty z jego nagraniami.W latach 1973-1977 uczy³em siê weWroc³awiu i dopiero wtedy mia³em okazjêpos³uchania Niemena na koncertach. By³o todla mnie niezapomniane prze¿ycie.13 czerwca 1977 r. pozna³em go osobiœcie.By³o to w Zielonej Górze przed hotelem„Polan”. Poprosi³em go wówczas o autografna p³ycie Katharsis (na wk³adce tej p³yty znajdowa³osiê zdjêcie nie¿yj¹cego ju¿ wtedym³odego perkusisty, Piotra Dziemskiego).Kiedy Czes³aw Niemen podpisywa³, podszed³do nas m³ody cz³owiek, kierowca Niemenai wskazuj¹c na fotografiê Dziemskiego powiedzia³:Widzisz bracie –- o ma³o co, a byœcie siêspotkali. Dlaczego mieli siê spotkaæ?Wówczas nie zrozumia³em co mia³ na myœli.Dopiero niedawno czytaj¹c ksi¹¿kê RomanaRadoszewskiego pt. „Czes³aw Niemen - Kiedysiê dziwiæ przestanê...” przypomnia³em sobietamto zdarzenie i zrozumia³em dlaczego tencz³owiek, który - jak siê okaza³o - by³ kuzynemNiemena, powiedzia³ to wówczas. Artystaby³ po prostu przemêczony, niemal chory.Radoszewski napisa³. Po koncercie Niemens³abnie z przepracowania i trafia na kilkagodzin do szpital. Artysta w tym czasie bardzointensywnie pracowa³. Po parogodzinnychbadaniach wyszed³ ze szpitala, resztê nocyspêdzi³ w hotelu a nastêpnego wróci³ do pracy.26

Kiedy Niemen rozpocz¹³ wydawanie p³ytCD w serii „Niemen od pocz¹tku” gromadzi-³em je skrupulatnie. Niestety, zrealizowa³ tylkodwa 6-p³ytowe boxy a dwóch nastêpnych(„Niemen na pomieszane jêzyki” i „Niemen –muzyka programowa”) nie zd¹¿y³ ju¿ wydaæ.Dodatkowo nagra³ wiele utworów naró¿nych p³ytach, ale wiêkszoœæ z nich znamyniestety tylko z jego koncertów (np. oryginalnewykonanie a’capella Hymnu mi³oœciwed³ug tekstu aposto³a Paw³a z 13. rozdzia³uListu do Koryntian).Czy uda mi siê kiedyœ w pe³ni wzbogaciækolekcjê nagrañ Niemena, tego nie wiem.Sporo jego utworów mam tylko na p³ytachanalogowych. Wœród nich jest wiele naprawdêinteresuj¹cych. Chocia¿by „The Only Prayer”z p³yty SAMARPAN. Jest to wed³ug mnieprawdziwa pere³ka w jego twórczoœci. Utwórzawiera zaledwie 7 s³ów (Mi³oœci¹ i pokor¹natchnij Panie serce me), a trwa blisko 5 minut.S³ucham go, gdy jestem zmêczony, kiedydokuczaj¹ mi problemy zdrowotne, kiedy jestmi po prostu smutno. Zawsze przynosi miukojenie i motywuje do dzia³ania.Po œmierci Niemena powa¿nie wzros³ozainteresowanie jego nagraniami. W sklepachmuzycznych pojawi³y siê masowo jego p³yty,niestety w wiêkszoœci te, które ju¿ mia³emw zbiorach. Natomiast jeden ze sklepów w ZielonejGórze oferowa³ p³yty Niemena szczególnietrudne do zdobycia. Tam w³aœnie, dziêkistaraniom i uprzejmoœci Grzegorza Koprowicza,zdoby³em m.in. wszystkie du¿e czarnep³yty nagrane wczeœniej przez Niemena i wydanena Zachodzie, a teraz utrwalone na CD.Ju¿ po œmierci mego ulubionego artysty,mia³em okazjê uczestniczyæ w kilku spotkaniachpoœwiêconych jego ¿yciu i twórczoœci.W listopadzie 2004 r., w zielonogórskiejrestauracji SABA staraniem ZielonogórskiegoOœrodka Kultury, odby³o siê spotkanie mi³oœnikówmuzyki Czes³awa Niemena z RomanemRadoszewskim, wspomnianym wczeœniejautorem ksi¹¿ki o moim idolu. Poza rozmow¹i o¿ywion¹ dyskusj¹ uczestników zaprezentowa³siê w recitalu piosenek Czes³awa Niemenazielonogórski bard Maciej Wróblewski. By³oto pierwsze po œmierci Niemena spotkaniew Zielonej Górze z jego muzyk¹. Naby³emwówczas ksi¹¿kê z autografem autora.W Lubuskiem parokrotnie organizowanojeszcze imprezy poœwiêcone Niemenowi,(Zielona Góra, £agów). By³y to spotkaniai koncerty bardzo wyczekiwane i wa¿ne dlami³oœników jego muzyki.W lutym 2005 r. w zielonogórskim KlubieJazzowym „U Ojca” odby³o siê spotkaniez Dariuszem Michalskim, autorem ksi¹¿ki:„Niemen o sobie”. Uczestniczyli w nim m.in.bracia stryjeczni Niemena, Jerzy i JanWydrzyccy ze swoimi rodzinami. Opowiadaliciekawe epizody z lat m³odoœci, opisywalirodzinne spotkania z Czes³awem. Oprawêmuzyczn¹ z interesuj¹c¹ interpretacj¹ utworówNiemena zapewni³ toruñski zespó³Midnight Band.Równie¿ w lutym ubieg³ego roku, kilkadni przed 66. rocznic¹ urodzin artysty nadanazosta³a na antenie Radia Zachód audycjaBogus³awy Patalas poœwiêcona Niemenowi.Zosta³em zaproszony do udzia³u, opowiada³emo moich spotkaniach z jego muzyk¹ i moichz nim rozmowach. Autorka audycji prezentowa³aunikatowe nagrania z p³ytoteki Niemena.Wa¿n¹ imprez¹ by³ tak¿e Festiwal Tañcz¹ceEurydyki zorganizowany w maju 2005 r.przez Zielonogórski Oœrodek Kultury.Uczestnicy Festiwalu oprócz piosenek AnnyGerman œpiewali tak¿e piosenki z repertuaruCzes³awa Niemena. W ramach wspomnianegoFestiwalu w Amfiteatrze zielonogórskimz udzia³em tysiêcy fanów twórczoœci Czes³awaNiemena odby³ siê koncert fina³owy jegoZenon Musia³owski27

uczestników, na którym wyst¹pi³y gwiazdypolskiej estrady: Ewa Bem, Stan Borys,Janusz Radek, Maciej Miecznikowski.Z kolei, w lipcu 2005 roku, staraniem MaciejaŒwitalskiego i innych fanów Czes³awaNiemena, zorganizowano w £agowie II ZlotMi³oœników tego artysty. S³uchano tam jegounikatowych nagrañ, a tak¿e ogl¹dano navideo i DVD wystêpy Niemena, po³¹czonez ciekaw¹ dyskusj¹.Tak¿e w 2006 roku nie zabrak³o imprezwspomnieniowych o tym wspania³ym wokaliœcie,multiinstrumentaliœcie, kompozytorze,poecie, autorze tekstów i malarzu. W styczniowejaudycji radiowej wyst¹pi³ RomualdWydrzycki ze Szczecina. W audycji tej bratstryjeczny Niemena opowiada³ o rodzinnychWasiliszkach, o powrocie Niemena do Polski,a tak¿e o pocz¹tkach kariery estradowej Czes-³awa. W kolejnej audycji redaktor Patalas rozmawia³az Jadwig¹ Bortkiewicz, rodzon¹siostr¹ Czes³awa Niemena.17 stycznia 2006 roku, dok³adnie w drug¹rocznicê œmierci artysty, staraniem ZielonogórskiegoOœrodka Kultury odby³ siê w kawiarniAmfiteatru Wieczór Wspomnieñ.Od dwóch lat prowadzê szczegó³ow¹dokumentacjê informacji o Niemenie. Nazywamj¹ Kronik¹. Jest bogato ilustrowana zdjêciamipublikowanymi i tymi z ¿ycia prywatnego,wizerunkami ok³adek p³yt z ca³ego okresujego dzia³alnoœci estradowej. Zamieszczamw niej równie¿ wypowiedzi cz³onków rodzinyi krytyków muzycznych. Cytujê oryginalnewypowiedzi Niemena. Najwa¿niejsza czêœæmojej monografii zawiera spis utworów, jakieNiemen skomponowa³, nagra³ lub tylkowykonywa³ na koncertach. Gromadzê te¿utwory, które artysta skomponowa³ specjalniedo filmów, sztuk teatralnych itp. Do tej porydotar³em do 418. utworów. Opracowa³emrównie¿ opis wszystkich p³yt Niemena, któreukaza³y siê na rynku w Polsce, w Niemczech,w Stanach Zjednoczonych, w Wielkiej Brytanii,we W³oszech i we Francji. W tej czêœciopracowania znajduj¹ siê tytu³y p³yt, zdjêciaok³adek i spis utworów w nich zawartych,nazwiska muzyków oraz moja w³asna ocenatych p³yt. Byæ mo¿e Kronika o ¿yciu i twórczoœciCzes³awa Niemena, któr¹ prowadzêprzyda siê innym mi³oœnikom talentu artysty.Chêtnie podzielê siê zawart¹ w niej wiedz¹.Czes³aw Niemen ³owi ryby w lubuskiej rzece.28

Niceto AlcaláZamora(1877-1949)Jerzy SzewczykHistoria wojny domowej w Hiszpaniiw latach 1936-39 jest w Polsce znana z rozlicznychpublikacji. Stosunkowo zaœ ma³odanych posiadamy z lat 1931-36, kiedy to w wynikuwyborów 12 kwietnia 1931 r. Hiszpaniasta³a siê II Republik¹. Drug¹, bo pierwszatrwaj¹ca krótko by³a og³oszona w 1873 r.Król Hiszpanii, Alfons XIII, z³o¿y³ 14 kwietniaabdykacjê. W swoim oœwiadczeniu (wed³ug„La Vanguardia” z Barcelony) napisa³ wtedy:Wybory niedzielne wykaza³y jasno, ¿e niecieszê siê mi³oœci¹ mojego narodu. Jestemprzekonany, ¿e ta niechêæ nie jest trwa³¹...S³u¿y³em zawsze Hiszpanii i mia³em nauwadze interes publiczny nawet w najbardziejkrytycznych okolicznoœciach... Jestem królemwszystkich Hiszpanów i tak¿e Hiszpanem...Chcê wiêc wype³niæ mój obowi¹zek, jaki midyktuje mi³oœæ ojczyzny. Proszê Boga, abyspowodowa³, i¿ tak samo odczuwaæ bêd¹ moj¹decyzj¹ rezygnacji wszyscy Hiszpanie.Alfons, KrólOœwiadczenie opublikowa³y wszystkiegazety hiszpañskie, król uda³ siê do Portugalii,sk¹d ju¿ nigdy nie wróci³. Na tron królewskimia³ wróciæ oficjalnie w 1975 r. jego wnukJuan Carlos I.W tym roku, w kwietniu, mija 75. rocznicaog³oszenia republiki, a w lipcu 70. – wybuchuwojny domowej, jest wiêc sposobnoœæ siêgniêciado tych wydarzeñ. Historia Hiszpanii toprzecie¿ dzieje Europy, a Polacy odegrali w tejhistorii znacz¹c¹ rolê, jak œwiadczy o tymudzia³ w wojnie domowej. Warto w tym celusiêgn¹æ do Ÿróde³ hiszpañskich. W niniejszejpublikacji zajmê siê II Republik¹ w pierwszychmiesi¹cach istnienia. Miejsce króla,jako pierwszej osoby w pañstwie, zaj¹³ prezydent.Niceto Alcalá Zamora urodzi³ siêw Priego de Cordoba. Ukoñczy³ prawo naUniwersytecie Grenady w wieku 17. lat, doktoryzowa³siê na Uniwersytecie Madryckimmaj¹c zaledwie 21 lat. Pocz¹tkowo w stolicywyk³ada³ prawo administracyjne.Jerzy Szewczyk29

Sven PohlRosaWildes weibisches Kindim rosa Morgenkleidauf einem Balkon mir gegenüber.In seinen achtjährigen Händeneine junge, graue Katze.Diese Händeschütteln, kuscheln, drücken,quetschen, schleuderndas arme Vieh,das sich kaum wehrt;die Krallen des Kindes sind schärfer,viel schärfer…Allzu nette Kerlesollten daher wenigstens darauf achten,einer Frau aus dem Wege zu gehen.Einer Frau mit ’ner grauen Katze.Ró¿ama³a dziewczynkaw ró¿owej halcena balkonie na wprost mniew oœmioletnich r¹czkachszary kotekmia¿d¿ony z dzik¹ pasj¹dziewczêce szponyd³awi¹ w zarodkuniemrawy opór zwierz¹tkaZbyt grzeczni panowiepowinni przynajmniej pamiêtaæaby schodziæ z drogi kobieciekobiecie z szarym kotkiem30

Sven PohlDie ParkbankDrüben, an der Mauer, im Kleistpark,ist die Parkbank voll. Drei Pennerbelegen sie mit ihren billigen Büchsenund gebranntem Fusel. Ihre faltigenGesichter verweilen im Takt des bereitsErzähltem, einsilbig schiebt jeder demanderen eine Kippe zu. Sie träumen voneiner Frau, die bereitwillig ihren Schoßöffnet, sich anbietet, mit ihnen schmust,sich ihre schlanken Schenkel tätschelnlässt. Über Fünfzig, weit darüber,arbeitslos, süchtig, versumpft und ohneZähne naschen sie an den schwammigenKurven dieser Frau.Unbezahlbar ist da ihr Lauschen nachschon fast aufgegebener Männlichkeit.£awka w parkuZ tamtej strony, ko³o muru w parku Kleista,jest ³awka, zajêta.Siedzi tam trzech w³óczêgówz tanimi puszkami i samogonem.Ich pomarszczone twarze zastyg³y w taktprzebrzmia³ych opowieœci, mrucz¹cpodaj¹ sobie niedopa³ek. Marz¹o kobiecie, która otworzy przed nimi ³ono,poczêstuje pieszczot¹, pozwoli dotkn¹æ ud.Po piêædziesi¹tce, grubo,bezrobotni, uzale¿nieni, upadli,bezzêbni kosztuj¹ jêdrne wypuk³oœci.Bezcenne jest ich nas³uchiwanieJu¿ prawie nie swojej mêskoœci.31

Od 1906 r. by³ deputowanym, póŸniej zajmowa³ró¿ne stanowiska administracyjne, (jaknp. sekretarz zarz¹du Madrytu), by³ MinistremZaopatrzenia i Opieki. Zwi¹zany z MinisterstwemWojny i Marynarki, uczestniczy³ w komisjirozbrojeniowej Ligi Narodów. Bêd¹cministrem wojny, po zawieszeniu Konstytucjiw wyniku zamachu i dyktatury Primo deRivery w 1923 r., przeszed³ do opozycji konstytucyjnej.W wyborach 12 kwietnia 1931 r. zosta³wybrany cz³onkiem Rady Madrytu. Po rezygnacjii wyjeŸdzie króla Alfonsa XIII przewodniczy³rz¹dowi tymczasowemu republiki.10 grudnia tego roku zosta³ jednomyœlniewybrany przez Zgromadzenie Narodowe pierwszymprezydentem II Republiki, której¿ywot zapowiada³ siê jako d³u¿szy ni¿ I-ej.Latem 1931 r. rz¹d republikañski postanowi³przej¹æ na letni¹ rezydencjê prezydentasiedzibê ksiê¿niczki infantki Izabeli w LaGranja. W tym regionie w prowincji Segovia,podczas wyborów republikanie otrzymali 80%g³osów.Mówi³o siê, ¿e Segovia bardziej ni¿ republikañskaby³a antymonarchiczna. W wyborachdo Kortezów tradycyjne partie monarchistycznew tym regionie otrzyma³y zaledwie jednomiejsce. Jak pisa³ J. P. Velasco w „RevistaCultural de Avila y Segovia”: 18 lipca 1932 r.do La Granja o godz. 11.30 przybywa JegoEkscelencja Don Niceto Alcalá Zamora,prezydent Republiki. Towarzyszy mu dostojnama³¿onka i synowie. Jad¹ bezpoœrednio dopa³acu. Potrzebuj¹cy odpoczynku od intensywnego¿ycia politycznego prezydent akceptujesytuacjê, w której miejscowi notable i spo³ecznoœænic nie wiedz¹ o jego przybyciu.Okolica zaœ z powodu swojego znaczeniajako oœrodek przemys³owy jest tak¿e du¿ymskupiskiem robotników.Burmistrz Juan Ildefonso dowiedzia³ siêo przybyciu prezydenta zawiadomiony telefoniczniez pa³acu. Zadeklarowa³, ¿e z³o¿yniezw³ocznie wizytê. Oœwiadczono mu, ¿eJego Ekscelencja gotów jest do spotkaniadopiero nastêpnego dnia. Po po³udniu towarzyszylizaœ prezydentowi gubernator cywilnyprowincji i burmistrz jej stolicy.Burmistrz La Granja postanowi³ dzia³aæ.19 lipca „El Adelantado de Segovia” relacjonowa³przebieg manifestacji, która odby³asiê 18 lipca. Wczoraj burmistrz zaprosi³ ca³¹ludnoœæ, aby o siódmej wieczorem przyby³a nag³ówn¹ avenidê dla z³o¿enia ho³du prezydentowi.Kupcy zamknêli swoje sklepy, aby uczestniczyæw uroczystoœci. Prezydentowi nie daneby³o zaznaæ spokojuUtworzy³ siê pochód, na czele któregowidaæ by³o wielki sztandar partii radykalnosocjalistycznej.Pochód prowadzi³ burmistrzz rad¹ miejsk¹ i przywódcami partyjnymi orazmiejscowymi dzia³aczami UGT, czyli zwi¹zkówzawodowych.Manifestacja zatrzyma³a siê przed balkonempa³acu wznosz¹c przyjazne, a nawetentuzjastyczne okrzyki na czeœæ republikii prezydenta.Alcalá Zamora wyszed³ na balkon, corzecz jasna wywo³a³o falê entuzjazmu. Burmistrzwyg³osi³ mowê, w której podkreœli³radoœæ, jaka jest udzia³em mieszkañców z powoduprzybycia tak dostojnego goœcia.Prezydent odwzajemni³ pozdrowieniazapewniaj¹c, ¿e La Granja znajdzie w nimpewnego sojusznika w realizacji s³usznychaspiracji.Pozdrowi³ te¿ uczniów miêdzynarodowejgrupy, którzy akurat przebywali w La Granja.Kiedy prezydent opuœci³ balkon, manifestacjazakoñczy³a siê – pisa³a prasa.Wkrótce potem, 21 lipca, og³oszono, ¿e4 sierpnia odbêdzie siê w pa³acu posiedzenieRady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta.Przedtem ministrowie zostan¹ podjêciœniadaniem.29 lipca prezydent przyjmuje na audiencjiosobistoœci, wœród których znajduj¹ siê gubernator,burmistrz, cz³onkowie kierowniczychgremiów partii republikañskich.Jak pisa³a prasa goœcie zostali przyjêciw jednym z salonów na parterze, a prezydentrozmawia³ z nimi w przyjacielskiej atmosferze.Prezydentowi przedstawiono tak¿e sêdziwegorepublikanina Trifóna Baeza z Segovii.Alcalá Zamora po wymianie serdecznoœcitowarzysz¹cych temu spotkaniu obieca³ przybyædo Segovii, ale jak podkreœli³, chcia³by32

tam pojechaæ incognito, aby zapobiec ewentualnymprzygotowaniom i k³opotom.Potem znalaz³ czas i na inne zajêcia mniejoficjalne. 31 lipca w kronice oficjalnej z tamtychlat zanotowano, ¿e prezydent uœwietni³swoj¹ obecnoœci¹ mecz pi³karski miêdzyzespo³em wspó³pracowników prezydentai miejscow¹ dru¿yn¹. Publicznoœæ rozpozna³aAlcalá Zamorê, co skutkowa³o kolejn¹ manifestacj¹sympatii.Mecz zakoñczy³ siê zwyciêstwem (1:0)miejscowych, którzy jak widaæ, nie czulirespektu dla prezydenckich urzêdników.Zwyciêska dru¿yna otrzyma³a puchar.6 sierpnia wielkie tytu³y prasowe oznajmi³yw specjalnym wydaniu: Dziœ w LaGranja odby³o siê posiedzenie RadyMinistrów. Po tytu³ach nastêpowa³ najpierwopis kto i kiedy przybywa³, potem merytorycznatematyka podniesiona na posiedzeniu.Posiedzenie oficjalnie rozpoczê³o siê o 11.30i zakoñczy³o o 13.30.W tym czasie ma³¿onki dostojników i osobytowarzysz¹ce oddawa³y siê innym zajêciom.Wagi pañstwowej okaza³o siê byæ m.in.przeznaczenie pa³aców i posiad³oœci królewskich.Przez wieki stan posiadania rodzinykrólewskiej wzrós³ przecie¿ niepomiernie.W nowej sytuacji ró¿ne obiekty powinnyznaleŸæ nowe zastosowanie. Decydowanowiêc o losach pa³acu El Pardo, El Escorial,Riofrio Aranjuez, La Granja i szeregu innych.Œrodowiska zagranicznych profesorów i studentów,szczególnie niemieckie i francuskiez satysfakcj¹ odnotowa³y, ¿e obok przeznaczeniaczêœci obiektów na cele kulturalnei naukowe, przewidziano tak¿e obiekty dlawymiany miêdzynarodowej.W tym samym roku, w grudniu RadaMinistrów podjê³a uchwa³ê w sprawie urbanizacjina terenach znajduj¹cych siê wokó³ ElPardo i La Granja.W nastêpnych dwu latach prezydent pozosta³wierny swojemu przyrzeczeniu i przybywa³czêsto do La Granja. Zapewne z jegoinicjatywy w 1934 r. zaprojektowano autostradêz Cercedilla do portu Fuenfria znan¹jako Republika.Zmienne koleje losu republiki dotknê³yi prezydenta. 7 kwietnia 1936 r. Niceto AlcaláZamora zosta³ odwo³any z urzêdu prezydenta.Przyczyn¹ by³ zarzut ze strony lewicowegoparlamentu, ¿e poprzedni prawicowy niezosta³ legalnie rozwi¹zany przed wyborami,które w lutym 1936 r. utwierdzi³y lewicê, ¿enale¿a³o ju¿ wczeœniej przerwaæ jegodzia³alnoœæ.Kilka miesiêcy póŸniej, tu¿ przed lipcow¹rebeli¹, nie mog¹c pogodziæ siê z t¹ decyzj¹,Niceto Alcalá Zamora uda³ siê na pok³adziestatku do Norwegii. Przebywa³ odt¹d pozakrajem, we Francji, Senegalu, MarokuFrancuskim, na Kubie i w Argentynie.W 1941 r. zosta³ wezwany przez trybuna³frankistowski i skazany zaocznie na konfiskatêwszystkich dóbr. Konfiskata objê³a tak¿edobra bêd¹ce w zarz¹dzie jego synów,pozbawienie wszelkich praw, utratê obywatelstwa.To wszystko uczyniono w imiê nowegototalnego porz¹dku, w oparciu o przepisydzia³aj¹ce wstecz.Nie dopuœci³ siê przecie¿ zamachu stanua sta³ na stra¿y ówczeœnie obowi¹zuj¹cej konstytucji.Przyby³ do Argentyny w styczniu1942 r. po d³ugiej Odysei, któr¹ opisujew ksi¹¿ce biograficznej. Podczas 13. letniej nieobecnoœciw kraju napisa³ wiele artyku³ów,referatów na konferencje, prowadzi³ aktywn¹dzia³alnoœæ na rzecz powrotu demokracjiw jego kraju.Cz³onek Akademii Nauk Moralnychi Politycznych od 1920 r. i Akademii JêzykaHiszpañskiego od 1931 r. by³ prezydentemAkademii Prawoznawstwa i Legislacji w latach1930-1931. Posiada³ najwy¿sze odznaczeniakrajowe i zagraniczne.Zmar³ 18 lutego 1949 w Buenos Aires.Jerzy Szewczyk33

Carmen WinterBambus in der FremdeEr kann ja nichtSeine Wurzeln wieder aus der Erde ziehenSich einen Paß ausstellen lassenUnd nach Hause reisen.Außerdem:Er flirtet im Frühjahr mit den PfirsichblütenNachts stört sein Rascheln keinen Vogel im SchlafUnd zärtlich hat der WeinEine Ranke um ihn geschlungenDie hält ihnAlle Sommer und Winter langApril 2004Bambus na obczyŸnieNie mo¿e przecie¿Wyci¹gn¹æ korzeni z ziemiWyrobiæ paszportuI wyjechaæZreszt¹Wiosn¹ flirtuje z kwieciem brzoskwiniJego nocne szelesty nie przeszkadzaj¹œpi¹cym ptakomA pêd winnyTuli siê do niego pieszcz¹c czuleCa³y rokkwiecieñ 200434

Carmen Winter***für rotwein und vanilleeiszähl ich die letzten cent aufs brettder große wagen wartet schonam himmelund die wiese nimmtmich auf den schoßund schaukelt michein grillenchor zirpthoppe hoppe reitermir scheint der mondund sternschnuppensind steuerfreiAugust 2004***na czerwone wino i waniliowe lodyrzucam ostatni grosz na deskêna niebie ju¿ czekawielki wóz³¹ka porywa mnie ko³ysz¹cw niej jai œwierszczewiœta wio konikuza ksiê¿yc i sznur gwiazdnie p³acimy c³asierpieñ 200435

Pisane w majuCzes³aw SobkowiakPanowie OPanowie O ci¹gle wyobra¿aj¹ sobie (z godn¹pozazdroszczenia wytrwa³oœci¹), ¿e s¹ jedyni,najlepsi, na wysokich poziomach œwiadomoœciowych,nale¿ycie przygotowani, maj¹cyw³aœciwe spojrzenie i w³aœciwe miary do sprawowaniaw³adzy w Polsce. Nie bêd¹ siê wiêcz nikim brataæ. Mo¿na prosiæ, proponowaæ, alena nic to siê zdaæ mo¿e. I w zwi¹zku z tymtrzymaj¹ to swoje œwiat³o pod korcem.Trzymaj¹ z ca³ych si³. Strzeg¹ jak Ÿrenicyw oku. I czekaj¹, a¿ ku ich satysfakcji, wszystkiesprawy w naszym kraju zaczn¹ przybieraæzupe³nie fatalny, katastrofalny obrót. I wtedynastanie dla nich odpowiedni czas. Tak im siêwydaje.W majuWiosna nareszcie uderzy³a z ca³¹ moc¹.Gospodarze wyruszyli na pola. Zaczê³a siêpraca. Pot mi wystêpuje na czo³o, bo te¿chwyci³em za jakieœ narzêdzia do uprawyziemi. Próbujê nad¹¿yæ. Rêce bol¹ od prostychzajêæ. Wieczorem z rzadka udaje mi siêpochyliæ nad kartk¹. Zmêczenie. Drzewaprzeœcigaj¹ siê w kwitnieniu. Bez ¿adnychwarunków wstêpnych. Nie szczêdz¹ si³, niezastanawiaj¹ siê, czy akurat stosowny to dlanich czas na objawianie swej istoty. Delikatny,winny zapach w powietrzu. Tak niekiedypachn¹ kobiety. Chwilowo tyle musi miwystarczyæ.Ksi¹¿ka wydana w Gorzowie,czyli kontemplowanie naturyNie by³bym wiedzia³, ¿e w ubieg³ym rokuwydano w Gorzowie (poza tomikami Szmidta,Skorupskiej-Raczyñskiej, Kierusa, Prusiñskieji Plewiñskiej) jak najbardziej zas³uguj¹cy naczytelnicz¹ uwagê zbiorek poety zanurzonegoniemal bez reszty w ¿ywio³y natury, czylizbiorek W³adys³awa £azuki pt. „Jeszcze wiersz”.Jednak dziêki temu, ¿e autor by³ ³askaw miswoj¹ najnowsz¹ rzecz przys³aæ mog³em siêprzekonaæ jak po prostu ³adnie siê od stronyedytorskiej jego dzie³o prezentuje. Trafnie,funkcjonalnie dope³nione wieloma fotografiamipiêknej przyrody Drawieñskiego ParkuNarodowego, którego Dyrekcja i StarostwoPowiatowe w Choszcznie (tu poeta mieszka)podjê³y jak najbardziej s³uszn¹ decyzjê udzieleniapoecie finansowej pomocy przy wydaniutej ksi¹¿ki. Tym bardziej, ¿e s¹ tu wierszeo drawieñskich bukach, dywanach utkanychz liœci, rzeczce Drawie czy krajobrazie ma³egomiasteczka z Kominem ciep³owni, a na nimd³uga chor¹giew. Wœród tego typu realiówporusza siê poeta. Z tych wierszy mo¿na siêuczyæ szacunku do przyrody, albowiemeksponuj¹ jej piêkno i godnoœæ. Raz po razmamy do czynienia z zabiegami personifikacyjnymi:„Buki odarte z liœci / palcami siêgaj¹chmur’. Cieszy mnie ten szczêœliwy splotokolicznoœci, gdy¿ kolejny tomik poezjipokazuje W³adys³awa £azukê jako poetêpotrafi¹cego dojrzale, w nie narzucaj¹cy siê,refleksyjny sposób mówiæ o ludziach i otaczaj¹cymœwiecie, œwiecie zjawisk i refleksówcodziennie obserwowanej natury, która krokw krok cz³owiekowi namacalnie towarzyszy,³¹czy siê z nim, zarazem cz³owiek, podmiotliryczny tych wierszy, te¿ stara siê jej wiernietowarzyszyæ swoim ¿yciem, uwag¹ i wra¿liwoœci¹.Na korzyœæ autora przemawia fakt, ¿ejego zachwyt i dostrze¿enie ( kropel rosy, lasu,wzoru pajêczych nitek, itd. itp.) nie ma nicz naiwnego stosunku do œwiata, a jest znakiem36

m¹drej zgody na istnienie, osi¹gniêtej harmoniioraz dyscypliny s³owa. Poeta nie d¹¿y,co nie zawsze daæ mo¿e dobry efekt, do epatowaniadramatyzmem lub przeci¹¿ania poetyckiejsytuacji nadmiarem w³asnej emocjonalnoœci,a zaledwie ustala proporcje, które byidealnie, z umiarem, wrêcz pozwala³y przejawiaæsiê podmiotowi i œwiatu, jak np.w piêknym wierszu „Sen”. Z jednej strony:„czerwi siê w sadzie / czerwiec”, a z drugiej,jednoczeœnie i obok: „przez pole / idê do domu/ - jestem ma³ym ch³opcem”. Ile tu obok siebierównoleg³oœci. Napiêcie liryczne powstaje tunie przez retorykê zaostrzania wypowiedzi, aleprzez zaznaczenie, raczej zanotowanie, mog¹cejzdumiewaæ wielotorowoœci istnienia.Takie uœwiadomienia mog¹ mieæ charakterkatharktycznego wstrz¹su. Zdziwienia. Dziwnoœci.Czytam: „Zaskakuje mnie liœæ / co przezszybê powietrza upada / i wszystkich liœcikszta³ty i kolory”. W tych wierszach zachwyti urzeczenie piêknem nie o wartoœci estetycznejwy³¹cznie œwiadczy. A o mentalnymzbli¿eniu siê do sacrum natury, jej tajemnicy.Myœlê, ¿e W³adys³aw £azuka zawsze szed³w tym kierunku, we wszystkich do tej porywydanych ksi¹¿kach, których uzbiera³o siê ju¿w jego dorobku nawet sporo. Jego poetyckiopis cechuje wytrawnoœæ, dok³adnoœæ przedstawionychrealiów „by nic nie uroniæ”. Poecinatury, jeœli cechuje ich twórczoœæ odpowiedniadoza samowiedzy, czyli autorefleksji,zdaj¹ sobie, a¿ do bólu, sprawê, ¿e przedmiotowoprzedstawiaj¹c widziany obraz , jegozmys³ow¹ wyj¹tkowoœæ, wyj¹tkowoœæ osobistegodoznania, odczuwania, nie s¹ wstanieoddaæ sekretu podmiotowej fascynacji. Nawetiluminacyjny wiersz zawsze jest tylkoznakiem ukrytej za nim rzeczywistoœci. St¹dproblem „Jak to wszystko powiedzieæ”.Oczywiœcie nie da siê zrezygnowaæ z opisu.Wytrwa³ego notowania. Tymi narzêdziamistylistycznymi najczêœciej pos³uguje siê £azuka, ale jego opis raz po raz zmienia optykê.Niedopowiedzenie przeradza siê we wzruszenie.W ten sposób poeta wytycza swój rozpoznawalnyszlak. Myœlê, ¿e za tym wszystkimstoi potrzeba zaznaczania pola czystoœci i godnoœci.Bardzo pokrewnej do tej, jak¹ poetasygnalizuje w wierszu poœwiêconym swojemuojcu, który ¿y³ uczciwie „z pracy r¹k” i najwa¿niejsze:„nie da³ z³amaæ siê”. Z tymrodowodem ³¹czy siê ca³a filozofia poetycka,a wiêc sposób widzenia œwiata. Tematy i formyw tej poezji (owszem) zmieniaj¹ siê, alestosunek do wartoœci pozostaje zawsze tensam. To, samo w sobie, uwiarygodnia wypowiadanes³owa. Ta czynnoœæ traktowanapowa¿nie mo¿e istotnie przyczyniaæ siê dowytyczania pozytywnego obrazu œwiata.(W³adys³aw £azuka, Jeszcze wiersz, Gorzów 2005,Wydawnictwo Arsena³, 60 s.)Na prowincjiNie jest niczym strasznym mieszkaæ naprowincji. Ta swojskoœæ i ten rytm ¿ycia mo¿es³u¿yæ zag³êbianiu siê w istotne kontemplacje,bez których nie ma poznania duchowego. Anizobaczenia rzeczy wa¿nych. Jakby pojedynczoobok siebie ustawionych, nie w chaosie.Straszni raczej bywaj¹ ludzie prowincjonalni.Sk³onni zdeptaæ. Oszukaæ. Poni¿yæ. Jakiœpowód zawsze znajd¹. Nic im na przeszkodzie.¯eby¿ chocia¿ potrafili zobaczyæ siebiew tej bezpretensjonalnej brzydocie istnienia.Mieczys³aw3 maja rano (a wa¿ny to dla mnie dzieñ)telefon od Mietka Warszawskiego. Tak.Uciekaj¹ nam lata. Nieco os³abliœmy. Leczjeszcze ¿yjemy. I czasem udaje siê zamieniækilka s³ów. Coœ napisaæ.KartkaWzruszaj¹ca kartka od Jacka £. Pamiêæzawsze bywa wzruszaj¹ca. Wyrywkowa.Czasami niepokoj¹ca. Za s³owami twarzcz³owieka. W jego mieszkaniu na Pereca,Popowickiej, na przystanku autobusowym,kiedy ju¿ póŸnym wieczorem odje¿d¿a³em,id¹cego ulic¹ KuŸnicz¹ we Wroc³awiu, z torb¹przewieszon¹ przez ramiê, w stronê InstytutuFilologii, kiedy przed rzêsist¹ ulew¹ schroniliœmysiê pod daszkiem kiosku Ruchu naSzewskiej, naprzeciw sto³ówki studenckiej,Czes³aw Sobkowiak37

i mówiliœmy ¿artobliwie o procesie tworzenia,a innym razem na wroc³awskim Rynku podjednym z „ogródkowych” parasoli piliœmyw ciep³y dzieñ jasne, kuflowe piwo. Jacekmówi³ o zegarmistrzu, który zgin¹³ przynaprawianiu zegara wie¿y ratuszowej, zamyœleniew twarzy cz³owieka wynurzaj¹cego siêz g³êbi gabinetu, zawsze uwa¿nie patrz¹cegow oczy. Czasami zaœ jakby nieobecnego. Albona scenie teatru w Zielonej Górze czytaj¹cegoswoje wiersze. Albo któregoœ lipcowego,gor¹cego dnia w wytrwa³ej wêdrówce przezsosnowe lasy niedaleko Zawady. Oddychaliœmy¿ywicznym powietrzem. Jacek urzeczonypatrzy na kolorowe, czerwone i zielone,kapelusze grzybów, raczej truj¹cych. I w innychsytuacjach przez minione lata.W ¯arachW ¯arach „Pod Magnoli¹”, akurat piêkniekwitn¹c¹, na chwilê zabrzmia³y g³osy poetów.Tym razem jednak w salce Biblioteki. Bo pogodanie tak dopisywa³a jak w ubieg³ym roku.Naprawdê mi³o, kameralnie, w skupienius³uchaliœmy wierszy: Nadii, Gra¿yny, Joli,Janki, Ireneusza oraz innych, i grona m³odychnastoletnich autorów, wœród których mog¹ byæutalentowane dusze. Œwiat³o wiosenne wdziera³osiê przez okna. Kiedy przeje¿d¿a³emprzez miasto zobaczy³em uchylone drzwi„Antykwariatu” Janusza Werstlera. Na spotkaniujednak nie pojawi³ siê. PóŸniejdostrzeg³em zawieszon¹ na drzwiach k³ódkê,czyli poszed³ w swoj¹ stronê. Wracaj¹c doZielonej Góry z J. K. przez ca³¹ drogê rozmawialiœmyo nie daj¹cej siê rozumowo poj¹ætajemnicy Boga. Dlaczego, po co, jak, w jakimcelu to wszystko?Tomik z mi³oœci¹ w tytuleDzisiaj o mi³oœci pisz¹ ju¿ prawiewy³¹cznie poetki. W ich ujêciu temat ci¹glenie przebrzmia³. No i dobrze, bo t¹ drog¹dowiadujemy siê ca³kiem sporo o czyimœ podmiotowymdoœwiadczeniu, konkretnoœci¿ycia, a nie abstrakcyjnych wywodach. Kiedyjednak ktoœ mi³oœæ czyni swoim g³ównym literackimnurtem, to musi to zastanawiaæ. Piszêto w kontekœcie zupe³nie niedawno wydanegotomiku „Kwiaty mi³oœci” Anny Marii Szewczuk,wydanego, co w ogóle zdarza siêca³kiem czêsto, w³asnym nak³adem. Okazujesiê, ¿e mo¿na w miarê ³adnie i niekonieczniedrogo, tak¹ rzecz zrealizowaæ. Nie pierwszy tozbiorek zielonogórskiej autorki, która jestcz³onkini¹ ZLP, ale w lokalnym ¿yciu literackimuczestniczy bardzo sporadycznie.Myœlê, ¿e jej subtelnoœæ, wra¿liwoœæ i delikatnoœæw obyciu nie ma sobie równej w tymmieœcie. Wystarczy na ni¹ ju¿ tylko spojrzeæi od razu wiadomo, ¿e uduchowiona poetka.Taka wyj¹tkowa osobowoœæ. Wywodzi siêz Babimostu. Liceum ukoñczy³a w Wolsztynie.W swoim ¿yciu zd¹¿y³a jednak zaznaæ wielutrudnych doœwiadczeñ. Mo¿e dlatego, ¿e jejpoetycki podmiot od pocz¹tku nacechowanyjest duchowoœci¹ mi³oœci. Czyli tym co jejnajbli¿sze (jak na razie), jej w³asne w sposobiepatrzenia na œwiat. Tê liniê liryczn¹ zw³aszczaw kolejnym, czwartym zbiorku, zdaje siê kontynuowaæ.Mi³oœæ sta³a siê motorem jej twórczegozmagania. Bez w¹tpienia w lokalnymnaszym œrodowisku trudno by³oby wskazaæ nadrugi przyk³ad tego typu postawy. To, co u innychpoetek bywa przejœciowe, epizodyczne,u niej ma charakter sta³ej dominanty. Sposóbmyœlenia i widzenia œwiata jakby w filtrzemi³oœci jest wa¿ny dlatego, ¿e uwzglêdnia towszystko, co stanowi dla niej autentyczn¹wartoœæ, jest warunkiem - jak czytam w jednymz wierszy - „spokoju”, bezpieczeñstwai piêkna egzystencjalnego. Mo¿na rzec: celemjest dobre trwanie i doznawanie. Nie zdarzenia,jedne po drugim, mijaj¹ce w czasie,które ze swej istoty musz¹ poprzednieuniewa¿niaæ, ale stan emocjonalny, uczuciowyju¿ nie domagaj¹cy siê niczego ponad sob¹ anipoza sob¹ „który w ka¿dym punkcie koñczysiê i zaczyna / równy zeru”. Swoistawiecznoœæ teraŸniejszoœci. Nie mo¿e w niejbyæ miejsca na gwa³towne zmiany, nowe polazainteresowañ. Po prostu, tak mi siê wydaje,Anna Maria Szewczuk jest poetk¹ mi³oœci.Problem w tym, takie w lekturze odnoszêwra¿enie, ¿e jej ¿ycie wewnêtrzne, jej œwiatliryczny, podmiot liryczny, jest w du¿ym stop-38

niu wyizolowany ze œwiata otaczaj¹cego.D¹¿y g³ównie do stworzenia w³asnej, autonomiczniefunkcjonuj¹cej sfery. St¹d chybabardziej mo¿e byæ zrozumia³e, dlaczegow tych wierszach nie z ró¿nymi tematami, aleg³ównie z jednym mamy do czynienia. Celemjest jednorodnoœæ i zupe³na z ni¹ jednoœæ -wewnêtrzna oraz w relacji partnerskiejz mê¿czyzn¹. I na tej drodze, okazuje siê, jestjednak szansa dostrzegaæ ci¹gle coœ nowego.Bo nie chodzi o zniewalaj¹ce poddanie siêmi³oœci lub wy³¹cznie o zmys³owoœæ, ale tak¿eo definiowanie jej znaczeñ, co poetka stara siêczyniæ. Z jednej strony, chodzi jej o rzeczowoœæi weryfikowaln¹ zmys³owoœæ: „Kochaj¹ciebie moje oczy i usta / palce i w³osy”, copobrzmiewa umiarkowanie sentymentaln¹tonacj¹, typowoœci¹ ujêcia, którego na szczêœcienie obci¹¿aj¹ ckliwe apostrofy ani epitety,a z drugiej, Szewczuk za spraw¹ swej kobiecejintuicji dotyka jednak sekretu, sedna fenomenumi³oœci. Chodzi o to, by „u wrótnieskoñczonoœci” „Otwieraæ drzwi nowemu’.Mi³oœæ nie tylko iluminuje rzeczywistoœæ,czyni j¹ cudownie piêkn¹, ale jest przenikniêta„fascynacj¹ metamorfozy” ka¿dego sensuzwyczajnego w zaskakuj¹cy, nowy, ofiarowuj¹cyi zmuszaj¹cy poniek¹d do przyjêcia„magii / braku przyzwyczajenia”. To bardzowa¿ne s³owa w tym zbiorku. Natomiastw innym wierszu „Prowokacja intelektualna”ow¹ magiê mi³oœci poetka przedstawia, te¿s³usznie, jako ¿ywio³ usytuowany pozajak¹kolwiek racjonaln¹ przewidywalnoœci¹.W mi³oœci niczego nie mo¿na ustaliæ,przewidzieæ, bowiem by³oby to bardzo „iluzyjne”:„wodospad przecie¿ / sp³ywa irracjonalnie/ nie pos³uguje siê planem”. Ten drugi,wewnêtrzny, nurt w obrêbie liryki Szewczuknie tylko uzupe³nia wczeœniej sygnalizowan¹fascynacjê, istotnie kobiec¹, ale sam w sobiefilozoficznie jest bardzo interesuj¹cy. Decydujeo wartoœci ca³ego zbiorku. Nie jest tooczywiœcie zbiorek jednorodnej tendencji. Dog³osu dochodz¹ wszystkie te impulsy, którepodmiot akceptuje. A bez w¹tpienia akceptujepiêkno, d¹¿y do niego wszystkimi „najdrobniejszymidrobinami”. Piêkno i mi³oœæ stanowiœwiat³o dla metaforycznej roœliny. Inaczejcz³owiek „nie roœnie”, „nie ¿yje”. Kolejnakwestia, która w tym tomiku dochodzi dog³osu, to pokonywanie osobnoœci istnienia.Mi³oœæ jest czynnikiem integruj¹cym rozbiteja, terapeutycznie buduj¹cym to¿samoœæ:„Zros³am siê w jednoœæ”. Taka mi³oœæ toodzyskiwanie siebie. Zwyczajna nie jest,kiedy d¹¿y do objêcia ca³ej rzeczywistoœci.Konsekwencj¹ mo¿e byæ zatracenie siê: „cia³orozp³ynê³o siê w nicoœci”. Ale tu akurat raczejna zasadzie podjêtego eksperymentu, którypoetka poetycko relacjonuje. S¹ to wêdrówkidaj¹ce poznanie. Na przyk³ad wiod¹ dozapoœredniczenia w „wielkiej wszechœwiadomoœci”.W takim stopniu jednak aby niedoprowadziæ do u³udnego zniwelowaniagranic bytu. W koñcu chodzi o coœ dla podmiotupodstawowego, realnego, o lekkoœæprozy ¿ycia: „beztroskie bieganie po kuchni /poezj¹ jest najwy¿sz¹”. Dlatego, ¿e „¿yæjeszcze bardziej nie mo¿na / jeszcze mocniej /jeszcze czyœciej / nadœwiadomie”. To wa¿neuprzytomnienie. Wiedzie bowiem nie do oderwania,ale uwa¿nego trwania w swoimœwiecie, osobnym i imaginowanym, ale przecie¿tak¿e w koñcu bardzo realnym. Tymiwalorami myœlowymi jak i powœci¹gliwoœci¹stylistyczn¹ ten nie za du¿y objêtoœciowozbiorek mo¿e budziæ szacunek.(Anna Maria Szewczuk, Kwiaty mi³oœci, Zielona Góra2006, Wydawnictwo „Anna”, 40 s.)Je¿ewskiNa biurku dwa tomiki „Muzyka” i „Popió³s³oneczny”, bardzo ³adnie wydane, KrzysztofaJe¿ewskiego. I drobiny pamiêci ci¹glewyraziœcie nasycone Jego obecnoœci¹, wraz zeswoj¹ ma³¿onk¹ Filipink¹ May¹ (poetk¹i malark¹), w moim domu w Zawadzie.Minê³y ju¿ spotkania w Nowej Soli, ¯arachi Zielonej Górze. Pozosta³o prze¿ycie poezjiniezwykle duchowej, metafizycznej, którazarazem próbuje oddaæ ulotnoœæ istnienia„œwiat rozcieñczony / bez ciê¿aru / bez obecnoœci”.Ach, i jeszcze Jego fascynacjaNorwidem oraz ogrom przek³adów z literaturypolskiej, francuskiej i innych. Wiele lat pracyna emigracji we Francji. Wiele lat trudnejCzes³aw Sobkowiak39

egzystencji. Czy komuœ takiemu nie nale¿y siêludzka, czytelnicza, wdziêcznoœæ i przychylnoœæ?ContinentalMoje pisanie wkroczy³o w nowy etap,kiedy uda³o mi siê na pocz¹tku latsiedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku (jak to ju¿dawno) obok pióra i o³ówka, jako g³ównychnarzêdzi tworzenia, zacz¹³em pos³ugiwaæ siêtak¿e maszyn¹ do pisania. Nazywa³a siêContinental, zreszt¹, tak siê ci¹gle nazywai ci¹gle j¹ mam, choæ ju¿ nie piszê na niej.Pe³ni w moim domu funkcjê podziwianegoprzedmiotu zabytkowego. Kiedy j¹ pierwszyraz ujrza³em dozna³em coœ w rodzaju zachwycenia.Jaka piêkna, wysoka, czarna, masywna.Ciê¿ka. NadŸwiga³em siê jej sporozanim uda³o mi siê wtedy j¹ dowieŸæ do domuw Zawadzie. Miêœnie r¹k to pamiêtaj¹. Coprawda nieco rozbiegana by³a czcionka, literywyskakiwa³y w górê to w dó³, ale có¿ z tego.Da³o siê jeszcze pisaæ. Niektóre litery poprawia³empiórem. Pieni¹dze za ni¹ da³em raczejniewielkie. To za spraw¹ mediacji AndrzejaWaœkiewicza, u pe³ni¹cej wtedy funkcjê sekretarkioddzia³u ZLP w Zielonej Górze, paniWalczak, zap³aci³em coœ ponad sto z³otych.Wtedy tego typu deficytowe urz¹dzenie kosztowa³ojednak sporo wiêcej. Zabra³em têmaszynê do Wroc³awia, do akademika ITD.We Wroc³awiu, u jakiegoœ Lwowiaka da³emnaprawiæ jej klawiaturê. Nie by³o tanio.PóŸniej powêdrowa³a ze mn¹ do klitki, wynajêtego,bardzo ciasnego pokoiku na Nulla.Nastêpnie na Przybyszewskiego. Te¿ bardzociasnego, gdzie nieoczekiwanie odwiedzi³mnie doœæ dziwny ksi¹dz. Stuka³em na niejswoje wiersze na konkursy, przez kilka kalek,stuka³em tomiki wydawane w Ossolineum,jakieœ recenzyjki. Mocna, niezawodna. Us³u¿naw unaocznianiu magii pisania. Zna to ka¿dy,gdy na bia³ej kartce pojawiaj¹ siê s³owa, zdania,linijki, wtedy doznaje siê poczucia w³asnegotekstu niemal jakby ju¿ w postaci druku,autorowi prawie obcego, oderwanego od jegoja, z którym mo¿e prowadziæ okreœlon¹artystyczn¹ grê. Patrzê raz po raz na ni¹ i przypominamsobie po³udniow¹ porê pewnejniedzieli, latem, w stanie wojennym, kiedy todzwonek do drzwi oderwa³ mnie od spo¿ywaniaroso³u. W drzwiach ku swojemu zdumieniuujrza³em, w takim w³aœnie œwi¹tecznymmomencie, umundurowanego milicjanta. Usadowi³emgo w pokoiku mojej pracy, a ten¿ewzi¹wszy siê do spisywania mnie (a jak¿e!)w moim domu, nagle wzrokiem potoczy³ poœcianach i meblach. Deficytowy przedmiot,narzêdzie ewentualnego przestêpstwa, przyku³jego uwagê. „A to maszynê do pisania sobiemamy”. Zauwa¿y³. Coœ nieopatrznie odburkn¹³em.Wiêc siê zabra³ do wypisaniasolidnego mandatu. Ju¿ nie by³o co dyskutowaæ,bo jeszcze by siê ró¿nie mog³o okazaæ.Tak mi siê mój Continental - wys³u¿ony,wypracowany - niekiedy nietypowo kojarzy.Ostatni dzieñ majaNajpierw po mleko do gospodarza. PóŸniejdo lekarskiej przychodni. Poza tym dzisiajz samego rana znowu dowiedzia³em siê, ¿eprawda nie jest szczególnie po¿¹dana. Nawetpublicznie uznaje siê j¹ za szkodliw¹. Jakozagro¿enie. Kto próbuje do niej d¹¿yæ lub j¹g³osiæ, ujawniæ, niemal natychmiast p³aci zaswe z³udzenie wysok¹ cenê. Nazywa siê goautorytarnie megalomanem i arogantem, choæwydawaæ by siê mog³o, ¿e po pewnych(zw³aszcza wysoce duchownych) osobachczegoœ innego mo¿na by³oby siê spodziewaæ.Nic nowego pod s³oñcem. Bardzo mocnonegatywnie to prze¿y³em. Jednak to prawdaczyni wolnoœæ. Z jej powodu by³y, s¹, i bêd¹staczane boje. Bez niej jak bez powietrza. Alezakwit³y akacje, lasy akacjowe. Pachn¹ ca³ymogromem kwiatów. Przekonujê siê, ¿e teraz tojest najwa¿niejsze.40

Jacek Uglik***telewizja pokazuje œwiat wymykaj¹cy siê Bogujej „niemal czujê twój dotyk, mog³eœ mniedotkn¹æ, nigdy tego nie zrobi³eœ”wygl¹da jak napad na mnie z broni¹ w rêku¿adnej z nich nie chcê¿adna z nich nie jest jak Mae Westktóra mówi„kiedy jestem dobra, to jestem dobraakiedy jestem z³a, to jestem jeszcze lepsza”—————————————————dostajê list od znajomego Metysaponoæ niebezpiecznego pacjentatamuje ruch pieszychi nie s³yszy wezwañ do rozejœcia siêostatnio bije rekordy w tych sportachs³owa Jakuba do ojcanie krêpuj siênie komplikujznajdŸ klockawtaczam siê na w³aœciwe toryrozumiemnie krêpujê siêAl Capone mawia³:wiêcej mo¿na zdzia³aæ dobrym s³owemi pistoletem ni¿ samym tylko dobrym s³owemwiosna 2005Rozmowa z Jakubem [ II ]- k³amca, k³amca. nikt nie bêdziedo ciebie przychodzi³ jak k³amieszi nikt nie bêdzie z tob¹ rozmawia³i nie bêdziesz mia³ pracy- to sk¹d weŸmiemy pieni¹dze?- znik¹d, nie weŸmiemy i umrzemy9 wrzeœnia 200541

SYLWETKIAnna SzóstakCodziennoœæpodszyta tajemnic¹:Zygmunta Kowalczukaczekanie na s³owoAnna SzóstakDie Alltäglichkeitunterlegt mit demGeheimnisvollen:Zygmunt KowalczuksWarten auf das WortPisaæ o poezji Zygmunta Kowalczuka niejest ³atwo, bo wielkie w niej materiipomieszanie i niejednorodnoœæ. To œwiat, którydopiero mozolnie wykluwa siê z chaosu, szukaw³asnego niepowtarzalnego kszta³tu, konstrukcji,s³owa. Wieloœæ wp³ywów, g³osów,dróg, na które autor wchodzi przekonany, ¿e tote w³aœciwe, by porzucaæ je wkrótce, odkrywaj¹c,¿e nie prowadz¹ do miejsca, gdzie rodzisiê poezja i poeta, których nie sposób nierozpoznaæ, które nosz¹ sygnaturê jedynego,oryginalnego sposobu myœlenia, stylu i jêzyka.Poezja Kowalczuka to – na razie –przestrzeñ pomiêdzy debiutanck¹, buñczuczn¹Über die Poesie Zygmunt Kowalczuks zu schreibenist kein leichtes Unterfangen, da diese Materie einenormes Maß an Verwirrung und Uneinheitlichkeitaufweist. Es ist dies eine Welt, die sich erst mühsam,Stück für Stück aus dem Chaos abzeichnet, seine ihmeigene, unverwechselbare Gestalt, seine Konstruktion,ja sein Wort und seinen Ausdruck sucht. Es ist dies eineVielfalt von Einflüssen, Stimmen und vom Autor in derfesten Überzeugung ihrer Richtigkeit beschrittenenWege, um diese jedoch gleichsam sofort wieder zu verlassen,da er entdecken muss, dass sie wohl doch nichtdie richtigen gewesen sein mögen, da sie wiederumnicht zu jenem Ort hinführen, an dem Dichtung undDichter geboren werden. Man erkennt jene Einflüsse,Stimmen und Wege, die unmöglich unerkannt bleibensowie eine Signatur tragen, die die einzigartige, orig-42

i nieco na wyrost deklaracj¹: „odkry³em/W³aœciwy/ Porz¹dek / Rzeczy” (Odkrycie,Niebo szyte ziemi¹, s. 5) a bogat¹ doœwiadczeniemniepewnoœci¹ strof tomiku najnowszego:„dotykanie jutra po omacku/ nic nie jestpewne” (Tamta wina, Na klifie, s. 52). Toprzestrzeñ bardzo obiecuj¹ca: Kowalczukewoluuje, dojrzewa, stawia coraz trudniejszepytania, a z namiêtnoœci dyskursu wy³ania siêw³asne, nie zapo¿yczone i nie wykalkulowaneprawdziwe ja poety, który zaczyna rozumieæ, ¿episanie wierszy nie jest prost¹ sum¹ potrzeby,aktu woli, erudycji (któr¹ notabene poetanaukowiec posiada) i wiedzy o tym, jaka poezjabyæ powinna, ale przede wszystkim bo¿¹ iskr¹,odwag¹ bycia sob¹ i mówienia swoimjêzykiem.Spróbujmy zatem pod¹¿yæ tropem ZygmuntaKowalczuka – rocznik 1963, znaczonymszeœcioma, jak dot¹d, tomikami: Niebo szyteziemi¹ (1997), Dwa nieba (1998), Po tamtejstronie ksiê¿yca (1999), Ponad skrzyd³amianio³ów (wybór z tomów wczeœniejszych,2000), Bli¿ej ni¿ dalej (2003), Na klifie(2005) - poszukuj¹c zapowiedzi narodzin indywidualnoœcipoetyckiej, których – miejmynadziejê – bêdziemy œwiadkami. Potraktujmy têpoezjê jako proces obserwowany in statunascendi - proces formowania siê, przybieraniaodrêbnej postaci, wyboru formy, która niebêdzie ju¿ przywodziæ na myœl twórczoœciRó¿ewicza i Herberta, Nowaka i Szymborskiej,ale bêdzie form¹ ze znakiem firmowym jejautora.Wiod¹cym tematem w poezji ZygmuntaKowalczuka wydaje siê byæ od samegopocz¹tku poszukiwanie nie tyle mo¿e sensu istnieniaposzczególnego, co sensu w istnieniu –w rzeczywistoœci, w codziennoœci, trwaniui up³ywie czasu. Ta rzeczywistoœæ jawi siê jakopodszyta metafizyczn¹ tajemnic¹, której odkrywaniejest obietnic¹ i zapowiedzi¹ odnalezieniaukrytego, a przeczuwanego porz¹dku œwiata.Klucze do tej tajemnicy us³u¿nie podsuwa kultura,filozofia, religia – zw³aszcza wiara,chcia³oby siê powiedzieæ, nie pozostawiaj¹camiejsca na metafizyczne rozterki, nakazuj¹caczucie wy³¹cznie sercem, a nie rozumem podsuwaj¹cymw¹tpliwoœci, dylematy i lêki:inäre Art des Denkens, des Stils und der Sprache offenbaren.Kowalczuks Dichtung stellt sich – zumindest bislang– als ein Raum zwischen der einem Debütanteneigenen, zugleich aber herausfordernden und zumindestim ersten Augenblick recht hochsteckend klingendenErklärung: „ich habe / die Eigentliche / Ordnung /der Dinge / entdeckt” (Odkrycie, Niebo szyte ziemi¹[Die Entdeckung, Der Himmel mit der Erde genäht], S.5) sowie der an Erfahrung reichen Unsicherheit derStrophen des neuesten Gedichtbändchens: „dasErtasten des Morgens im Dunkeln / nichts ist gewiss”(Tamta wina, Na klifie [Jene Schuld, Auf dem Kliff], S.52) dar. Dies ist ein viel versprechender Raum:Kowalczuk entwickelt sich fort, wird erwachsen, reif,stellt immer schwierigere Fragen, und aus derLeidenschaft des Diskurses tritt das eigene, nichtgeborgte und nicht berechnete Ich des Dichters zumVorschein, das zu verstehen beginnt, dass dasSchreiben von Gedichten sich nicht aus der einfachenSumme des Nachfolgens eines Bedürfnisses, derAusübung eines Willensaktes, einer Belesenheit undGelehrsamkeit (über die ein Dichter, der zugleichWissenschaftler ist notabene verfügt) und des Wissensdarüber, wie Dichtung sein sollte, ergibt, sondern allemvoran ein göttlicher Funke ist, im Mut zu sich selbstund in seiner eigenen Sprache zu sprechen besteht.Ich möchte mich daher auf die Spur ZygmuntKowalczuks, Jahrgang 1963, begeben, die sich bislangentlang sechs kleiner Gedichtbändchen verfolgen lässt:Niebo szyte ziemi¹ [Der Himmel mit der Erde genäht](1997), Dwa nieba [Zwei Himmel] (1998), Po tamtejstronie ksiê¿yca [Auf der anderen Seite des Mondes](1999), Ponad skrzyd³ami anio³ów [Über denEngelsflügen] (eine Auswahl von Gedichten aus denfrüheren Bänden, 2000), Bli¿ej ni¿ dalej [Näher alsWeiter] (2003), Na klifie [Auf dem Kliff] (2005) und insbesonderenach den Anzeichen der Geburt einer dichterischenIndividualität Ausschau halten, derer – someine Hoffnung – Zeugen wir sein werden. DieseDichtung ist als ein Prozess in statu nascendi zu betrachten,als ein Prozess des sich Formierens, desAnnehmens einer eigenen Gestalt und des Auswählensvon Formen, die sich bereits nicht mehr am Schaffeneines Ró¿ewicz oder Herberts, eines Nowaks und einerSzymborska orientiert, sondern eine Form annimmt,die ausschließlich das Firmenzeichen ihres Autorsträgt.Das Leitthema der Dichtung Zygmunt Kowalczuksscheint von Anfang an die Suche vielleicht nicht so sehrnach dem Sinn eines jeden einzelnen Seins, jedochvielmehr jene Suche nach dem Sinn im Sein zu sein –in der Realität, in der Alltäglichkeit, im Bestand und imFortschreiten der Zeit. Diese Wirklichkeit tritt als einunter ihrem Mantel verborgenes, metaphysischesGeheimnis in Erscheinung, dessen Entdecken einSYLWETKI43

Szukam znaczenia s³ówD³ubiê w kopcu pojêæ i mitówLeniwie przyjêtych z posagu wiekówBudzê siê, co dniaPochylony nad porann¹ gazet¹Codziennym prokuratoremOdpytywany przez czarne zbitkiWersetowych œrodków i pojêæI nie wiem naprawdê nie wiemKim jest cz³owiek czym jest ¿ycieCierpienie mi³oœæ nadzieja[…]Nie wiem po prostu nic nie wiemWraz z wami chcê dotkn¹æTajemnicy s³owaBy zrozumieæCo warteJest ¿ycie(Przebudzenie, Niebo szyte ziemi¹, s.8-9)Wieloœæ i charakter pytañ zadziwia i zaskakuje,sugeruj¹c egzystencjalny niepokóji pozostaj¹c w sprzecznoœci z tytu³em pierwszegotomu - Niebo szyte ziemi¹ – wszak „jakow niebie tak i na ziemi”, bêd¹cej wytworemboskiej myœli i zamys³u. ¯ycie jako wyzwanierzucone Bogu, samemu sobie, istnieniujawi¹cemu siê w formie gry przypadkui koniecznoœci, na które nie mamy wp³ywu,pokora nicowana buntem. Podmiot tych wierszyto homo cogitus – cz³owiek poznaj¹cy,któremu nie zawsze wystarcza dzieciêcejprostej wiary nie znaj¹cej zw¹tpienia, nieska¿onej pokus¹ przenikniêcia i zrozumieniaprzeciwieñstw, skosztowania owocu z drzewawiadomoœci dobrego i z³ego.Kowalczuk bêd¹c nieodrodnym dzieckiemepoki, w jakiej przysz³o mu ¿yæ i tworzyæ,dzieckiem wieku triumfu nauki i technologii,rozpaczliwie szukaj¹cym uzasadnienia swegobytu, wci¹¿ wykraczaj¹cego poza kategoriewyznaczone przez wiedzê i naukowe doœwiadczenie;jest jak mieszkaniec Blake’owskiejZiemi Ulro, ziemi „szkie³ka i oka”, ziemi mêdrcówi filozofów, o których powiada Czes³awVersprechen ist und ein Anzeichen für das Aufdeckender im Verborgenen liegenden, erahnten Ordnung derWelt. Die Schlüssel zu diesem Geheimnis überreichendienlich die Kultur, die Philosophie und die Religion,ganz besonders der Glaube, der – so möchte mansagen – keinen Platz für metaphysischen Zwiespaltlässt, sondern das Fühlen ausschließlich mit demHerzen erfordert, und nicht mit dem Verstand, derZweifel, Dilemma und Ängste herausfordert:Ich suche nach der Bedeutung der WorteIch pule im Haufen der Begriffe und MythenFaul vom Erbe der Jahrhunderte übernommenIch erwache jeden TagVerborgen in der Lektüreder morgendlichen ZeitungStaatsanwalt Tag für TagAbgefragt von den schwarzen AnhäufungenIn Versform gebrachter Mittel und BegriffeUnd ich weiß es nicht wirklich ich habekeine AhnungWer der Mensch, was das Leben istLeiden Liebe Hoffnung […]Ich weiß es nicht ich weiß einfach nichtsZusammen mit euch möchte ich es berührenDas Geheimnis des WortesUm zu verstehenWas es wert istDas Leben(Przebudzenie, Niebo szyte ziemi¹[Erwachen, Der Himmel mit der Erde genäht], S. 8-9)Die Vielzahl wie auch der Charakter der Fragen verwundertund überrascht zugleich, wobei sie eine existentielleUnruhe suggerieren und im Eigentlichen imWiderspruch zum Titel des ersten Bändchens – Nieboszyte ziemi¹ – stehen, da „wie im Himmel, so aufErden“, die wiederum die Schöpfung des göttlichenGedankens und Plans offenbart. Das Leben als einesowohl an Gott, wie selbstauferlegte und an das Seinherangetragene Herausforderung, welches hier in derForm eines Spiels der Mächte des Zufalls sowie derNotwendigkeit hervortritt, auf das wir keinen Einflusshaben, in der Gestalt einer in Auflehnung gewendetenDemut. Das Subjekt dieser Gedichte ist der homo cogitus– ein nach Erkenntnis strebender Mensch, demnicht immer der einfache, keinerlei Zweifeln unterliegendekindliche Glaube genügt, der ebenso nicht derVersuchung anheim fällt, die Dinge zu durchdringen,die Gegensätze zu verstehen sowie vom Baum derErkenntnis, in der Erkenntnis des Guten und des Bösen,zu kosten.44

Mi³osz, ¿e ich przekleñstwem jest wyobraŸnia,„wyobraŸnia ludzkoœci, tworz¹ca w ci¹gutysi¹cleci mity religijne, poematy, sny wykutew kamieniu, wizje malowane na drzewie i p³ótnie”,wyobraŸnia, co „rozczula nas swoj¹dziecinn¹ wiar¹, ale mo¿emy tylko myœleæz nostalgi¹ o darze na zawsze utraconym”(Cz. Mi³osz, Ziemia Ulro, s. 243).Nie dziwi wiêc, ¿e w centrum myœli poetyckiejKowalczuka znalaz³ siê cz³owiek postawionyw nowej sytuacji egzystencjalneji metafizycznej, z niespotykan¹ wczeœniej moc¹uœwiadamiaj¹cy sobie swoja innoœæ, obcoœæwobec œwiata, z pozoru tylko wolny i wszechmocny,a w istocie nie potrafi¹cy nawet nazwaæ„P³omienia œwiecy/ Jednoznacznie” (Nie potrafiê,Niebo szyte ziemi¹, s.13), a co dopiero„uwierzyæ / W logicznoœæ cz³owieka/ Znêkanegohistori¹” (ibid.).Wszystkie tematy, jakie porusza Kowalczukw swojej poezji, s¹ pochodn¹ pytañ zasadniczych,pierwotnych – pytañ o naturêcz³owieka i œwiata, o dostêpnoœæ poznania,o prawdê znaczeñ i umiejêtnoœæ odró¿nianiasprzecznoœci. To pytania - o dobro i z³o,prawdê i fa³sz, ciemnoœæ i œwiat³o, byt i nicoœæ- których patos ³agodzony jest œwiadomoœci¹w³asnej niedoskona³oœci i ograniczeñ:Nie potrafiê odpowiedzieæI zrozumieæTkwiê w tajemnicyPotrafiê jednak milczeæNie jak mêdrzecLecz jak ciekawy wszystkiegoWyrostekCi¹gn¹c tylko jeden w³osZ k³êbka istnienia(Nie potrafiê, Niebo szyte ziemi¹, s.13)i wspierany przekonaniem¯e kiedyœWszystko pojmê(Nie potrafiê, Niebo szyte ziemi¹ , s. 14)Kiedy i w jakim ¿yciu to nast¹pi – niewiadomo, co nie prowadzi, na szczêœcie, doKowalczuk ist ein echtes Kind jener Epoche, in derer zu leben und zu schaffen bestimmt ist, ein Kind desZeitalters des Triumphes von Wissenschaft undTechnologie, das verzweifelt nach einer Begründung,Rechtfertigung seines Seins sucht, welches wiederumstets bemüht die vom Wissen und der wissenschaftlichenErfahrung gesteckten Grenzen zu überschreiten.Es – das Kind – ist einem Bewohner desBlake’schen Landes Ulro gleich, des Landes des„Vergrößerungsglases und des Auges”, des Landes derWeisen und der Philosophen, über die Czes³aw Mi³oszsagt, dass deren Fluch die Phantasie sei, einer „menschlichenPhantasie, die im Laufe der Jahrtausendereligiöse Mythen und Poeme erschuf, aus Stein gemeißelteTräume, auf Holz und Leinen gemalte Visionen“,einer Phantasie, die „uns mit ihrem kindlichen Glaubenrührt, aber wir an diese für immer verlorene Gabelediglich mit Nostalgie zurück denken können” (Cz.Mi³osz, Ziemia Ulro [Das Land Ulro], S. 243).Es verwundert daher kaum, dass sich im Zentrumdes poetischen Gedankens Kowalczuks ein Menschbefindet, der vor eine neue existentielle und metaphysischeSituation gestellt wird, der sich mit einer bishernie da gewesenen Kraft der eigenen Alterität, derWeltfremdheit bewusst wird, ein Mensch, der jedochnur scheinbar frei und allmächtig ist, in Wirklichkeitaber nicht einmal „die Flamme der Kerze / Eindeutig”[Ich vermag es nicht, Der Himmel mit der Erde genäht],S. 13) zu benennen vermag, geschweige denn zu„glauben / an das Logische im Menschen / Gequält vonder Geschichte” (ebenda).Sämtliche Themen, die Kowalczuk in seiner Poesieberührt, stellen sich als eine Derivation der grundsätzlichen,der Urfragen des Menschen nach der Natur desMenschen und der Welt, nach der Möglichkeit zurErkenntnis und ihrer Erreichbarkeit, nach der Wahrheitder Bedeutungen und der Fähigkeit, Gegensätze zuerkennen, dar. Es sind dies Fragen nach dem Guten unddem Bösen, nach Wahrheit und Lüge, nach Licht undDunkelheit, nach Sein und Nicht-Sein, deren Pathosabgemildert durch das Bewusstsein der eigenenUnvollkommenheit und der eigenen Grenzen inErscheinung tritt:Ich vermag es nicht zu antwortenUnd zu verstehenIch stecke mitten drin im GeheimnisVermag es jedoch zu schweigenNicht wie ein WeiserSondern als ein allseits wissbegierigerHalbwüchsigerNur ein Haar ziehendVom Knäuel des Seins(Nie potrafiê, Niebo szyte ziemi¹ [Ich vermages nicht, Der Himmel mit der Erde genäht], S. 13)SYLWETKI45

kostycznych i moralizatorskich dysput, aleowocuje ¿ywym zainteresowaniem, zachwytemi ¿yczliwoœci¹ dla œwiata i cz³owieka przyjmowanychz ca³ym dobrodziejstwem inwentarzacodziennoœci i dnia powszedniego.Godny uwagi zatem staje siê ju¿ to wiatr przypominaj¹cyopowieœci z dzieciñstwa o tym, ¿epodczas niepogody „Siadaj¹ dro¿d¿owe ciasta/A babcie w wiosce/ Z gromnic¹/ Jak latarni¹w oknie/ Opowiadaj¹ o straszyd³ach i cudach”(Sprzymierzeniec, Niebo szyte ziemi¹, s. 15),ju¿ to stara Cyganka wró¿¹ca z rêki czy ulotnachwila wspomnienia utrwalona w prywatnejjednostkowej pamiêci.Kowalczuk lubi patrzeæ na œwiat, swojeobserwacje przekuwaj¹c na refleksje o ludzkimw nim miejscu, co prowadzi do zgo³a nieortodoksyjnego wedle pojêæ dogmatyki chrzeœcijañskiejstwierdzenia,¯e nie arogantemLecz cz¹steczk¹ KosmosuWcale nie najwa¿niejsz¹Jest cz³owiek(To co wa¿ne, Niebo szyte ziemi¹, s. 18)papie¿ mia³ racjê rehabilituj¹c Galileusza,a po drugiej stronie bytu czeka wielka niewiadoma.Butny koœcielny antropocentryzmzamienia siê u Kowalczuka w bohatersk¹ próbêz³amania szyfru Wszechœwiata z milcz¹cymspokojem planet i nerwow¹ ruchliwoœci¹i niepokor¹ krótkotrwa³ych mieszkañcówwcale nie najwiêkszej z planet Uk³adu S³onecznego.Naiwny chwilami idealizm Kowalczukaautentycznie wzrusza tak niedzisiejsz¹ têsknot¹za piêknem, dobrem i prawd¹ - platoñskimiidea³ami gubionymi po kolei przez ludzkoœæw cywilizacyjnym pêdzie ku postêpowi - ¿e niera¿¹ nawet jawne odwo³ania do znanych(i zbanalizowanych nadu¿yciem) cytatów z poetyckichwielkoœci: znajdziemy tu i zaprawionynutk¹ pob³a¿liwej ironii podziw dla cz³owieka –stu pociech Szymborskiej i franciszkañskie nadnim pochylenie ks. Jana Twardowskiego.Tê liniê pisarstwa kontynuuj¹ dwa „œrodkowe”tomy (Dwa nieba i Po tamtej stronieaber von der Überzeugung getragen werden,Dass ich irgendwannAlles begreife(Nie potrafiê, Niebo szyte ziemi¹ [Ich vermages nicht, Der Himmel mit der Erde genäht], S. 14)Wann und in welchem Leben dies geschieht – dasist nicht bekannt, was jedoch glücklicherweise zur keinerleihöhnisch-spöttischen und moralisierendenDisputen führt, sondern in lebhaftem Interesse, inVerzückung in freundschaftlicher Gesonnenheit derWelt sowie dem Menschen gegenüber Früchte trägtund Welt wie Mensch mit der gesamten Wohltätigkeitder Alltäglichkeit und des gemeinen Alltags sowieseinen Bestandteilen angenommen werden.Bemerkenswert insoweit werden mal der Wind, der andie in der Kindheit vernommenen Geschichten darüber,dass während eines Unwetters „Hefeteig in sich zusammenfällt/ Und die Großmütterchen in den Dörfern / Mitder geweihten Kerze / Leuchtend wie eine Laterne imFenster / Erzählen über Popanze und Wunder”(Sprzymierzeniec, Niebo szyte ziemi¹ [Der Verbündete,Der Himmel mit der Erde genäht], S. 15) erinnert, maleine alte, aus der Hand die Zukunft lesende Zigeunerin,und ein nächstes Mal ein flüchtiger Augenblick derErinnerung, haften geblieben im individuellenGedächtnis.Kowalczuk mag es auf die Welt zu schauen undseine Beobachtungen in Reflexionen über den menschlichenPlatz darin umzumünzen, was wiederum vordem Hintergrund des christlichen Dogmas zu einer vergleichsweiseunorthodoxen Feststellung führt,Dass nicht ein ArrogantSondern das kleinste Atom des KosmosKeineswegs das WichtigsteDer Mensch ist(To co wa¿ne, Niebo szyte ziemi¹ [Das, waswichtig ist, Der Himmel mit der Erde genäht], S. 18),und der Papst Recht damit tat Galileo zu rehabilitieren,und auf der anderen Seite des Seins eine großeUnbekannte wartet. Der hochmütige klerikale wie kirchlicheAnthropozentrismus wandelt sich bei Kowalczukin einen heldenhaften Versuch, die Chiffre desUniversums mit der schweigenden Ruhe der Planetenund der nervösen Mobilität sowie der fehlenden Demutder nur kurzfristig verweilenden Bewohner des nichteinmal größten der Planten des Sonnensystems zuentschlüsseln.Der zeitweise aufblühende, naive IdealismusKowalczuks rührt in einer authentischen Weise mitseiner recht unzeitgemäßen Sehnsucht nach Schönheit,Güte und Wahrheit – den platonischen Idealen des46

ksiê¿yca) w dorobku Zygmunta Kowalczuka –ksiêdza Zygmunta Kowalczuka – bo tak w³aœniezosta³y podpisane, stanowi¹ce reprezentatywnyprzypadek poezji kap³añskiej, której obcyjest ontologiczny niepokój, a kolejne strofy s¹niek³amanym hymnem na czeœæ Boga i stworzonegoprzezeñ œwiata. Wiersze z tych tomów,to wiersze-modlitwy, wiersze-litanie, suplikacjedo Marii - matki Boga, akty strzeliste, g³osz¹cemi³oœæ Pana i bezgraniczne Mu zawierzeniei oddanie:Dom mój otwartyWejdŸ wiêcStarczy dla dwóchI b¹dŸ GoœciemA najlepiejZamieszkaj ze mn¹Jezu Chryste(WejdŸ, Dwa nieba, s. 20-21)G³êboka wiara przenikaj¹ca tê poezjêoznacza akceptacjê rzeczy takimi jakie s¹ oddnia stworzenia oraz dwustronne przymierzez bogiem, którego wzywa siê „nie nadaremno”,„Zakochanym/ W pe³nym skaz/ Paradoksie/Cz³owieka” (Paradoks, Dwa nieba, s. 26) .W Dwu niebach powraca Kowalczukdo pocz¹tku, do archetypu stanowi¹cegomatrycê rzeczywistoœci, jej odbicie w boskimzamyœle:Nosimy w sobie obrazyNieprzekazywalneJak ikonostasOpowiedziany histori¹Ludzkich przemianNosz¹cych tyle imion –Ju¿ œwiêtychPonad nimi ko³ysze siêTrwanieNie zamkniête sklepieniemBazylik niebaTrzeba tylko pochyliæ g³owêWyci¹gn¹æ bezradne rêceBy porwa³ wiatrErkenntnisstrebens, die die Menschheit bei dem zivilisatorischenStreben nach Fortschritt schrittweise verlor– dass nicht einmal offensichtliche Berufungen aufbekannte (sowie in ihrem übermäßigen Gebrauchbanalisierte) Zitate der poetischen Größen nicht unangenehmauffallen: entdecken lassen sich mit einer Prisenachsichtiger Ironie gewürzte Bewunderungen für denMenschen – Szymborskas Hundert Freuden und diefranziskanische Verbeugung über ihnen des PfarrersJan Twardowski.Diese thematische Linie führen jene zwei „mittleren”Bände (Dwa nieba und Po tamtej stronieksiê¿yca [Zwei Himmel und Auf der anderen Seite desMondes]) im literarischen Werk Zygmunt Kowalczuks –des Pfarrers Zygmunt Kowalczuk, weil eben so wurdensie signiert – fort. Beide stellen ein repräsentativesBeispiel einer klerikalen Dichtung dar, der jeglicheontologische Unruhe fremd ist und die aufeinander folgendenStrophen eine ehrliche Hymne zu Ehren Gotteswie der von ihm erschaffenen Welt ersichtlich werdenlassen. Die Gedichte dieser beiden Bände sind Gedichteals Gebet, Gedichte als Litanei, Bittgesuche an Maria,der Mutter Gottes, ein hochtragender Akt, der die Liebedes Herrn und ein grenzenloses sich Ihm Anvertrauenund Ergebensein verkündet:Mein Haus ist offenKomm also hereinEs reicht für zweiUnd sei mein GastAm besten aberWohne mit mirJesus Christus(WejdŸ, Dwa nieba [Komm herein, Zwei Himmel],S. 20-21)Der tiefe Glaube, der die Dichtung durchdringt,kommt der Akzeptanz der Dinge wie sie sind seit demAnbeginn der Zeiten und der Schöpfung gleich sowieeinem beidseitigen Bündnis mit Gott, dessen Namenman „nicht missbräuchlich” gebrauchen darf, „Verliebt/ In das voll von Mängeln / Paradox / des Menschen”(Paradoks, Dwa nieba [Paradox, Zwei Himmel], S. 26).In Dwa nieba [Zwei Himmel] kehrt Kowalczuk zumAnfang zurück, zum die Matrix der Wirklichkeit verdeutlichendenArchetyp, ihrer Widerspiegelung im GöttlichenVorhaben:Wir tragen in uns BilderUnübertragbareWie ein IkonostasErzählt in der GeschichteDes menschlichen WandelsDer so viele Namen trägt –Schon heiligeSYLWETKI47

Ods³aniaj¹c tajemniceDot¹dNiepoznane(Modlitwa, Dwa nieba, s. 32)Ci¹g³oœæ trwania gwarantowana boskimprawem staje siê Ÿród³em spokoju i pewnoœci –nie znajdziemy tu eschatologicznych lêkówi ontologicznych pytañ, a œmieræ to tylko narodzinydo nowego, prawdziwego ¿ycia.Jak zawsze w poezji Kowalczuka, pretekstemdo poetyckich rozwa¿añ jest b³ahe zdarzeniednia powszedniego, spotkanie z drugimcz³owiekiem, wra¿enia z podró¿y i kontemplacjasztuk i przyrody. Jest w tych wierszach zaufanie- pomimo wszystko - do cz³owiekai przekonanie o wewnêtrznym sensie zdarzeñ,jakiekolwiek by nie by³y, a tak¿e o dobroci jakoprzyrodzonej - bo boskiej proweniencji – ceszeludzi i œwiata, gdzie „wszystko jest proste”(Wszystko w marcu, Po tamtej stronieksiê¿yca).Najbardziej autentyczne, nie wydumanei nie irytuj¹ce przesytem zbêdnych metafor s¹wiersze-wspomnienia: krainy dzieciñstwaz sielskim, wiejskim pejza¿em Biecza Gubiñskiego,dziadków, rodziców, a zw³aszcza matki.Zrozumienie, ¿e migotliwa gra aluzji, przeciwieñstwi niedopowiedzeñ lepiej s³u¿y poezjini¿ prawdy wyra¿ane ekspressis verbis przychodzichyba dopiero w tomie przedostatnim –Bli¿ej ni¿ dalej, zbieraj¹cym najciekawsze wierszetomów wczeœniejszych i przynosz¹cymteksty nowe, jak choæby niosê wzrokiemz piêknym lirycznym credo poety:czasami gdy krzyczy morzefale uciekaj¹ w odmêtrozk³adam namiot spotkañ –bia³¹ kartkêDla Kowalczuka bowiem - i na tym zasadzasiê fundament jego poezji - nie istnieje nicwa¿niejszego od spotkania z drugim cz³owiekiem,mozolna nieraz próba porozumienia,podjêcie, w duchu tischnerowskim, dialogu –zal¹¿ka wspólnoty, ecclesiae, koœcio³a (w zna-Über ihnen wogtDas DauernNicht verschlossen von der KuppelDer HimmelsbasilikaMan muss nur den Kopf senkenRatlos die Hände vor sich streckenDamit der Wind entreißtDie Geheimnisse enthüllendDes bisherUnerkannten(Modlitwa, Dwa nieba [Gebete, Zwei Himmel], S. 32)Die Kontinuität der mit göttlichem Rechtgarantierten Existenz wird zur Quelle der Ruhe undSicherheit – weder eschatologische Ängste noch ontologischeFragen sind hier ausfindig zu machen, und derTod stellt sich lediglich als die Geburt zu neuem,wahrem Leben heraus.Wie stets in der Poesie Kowalczuks, bildet einebanale, alltägliche Begebenheit, ein Treffen mit einemanderen Menschen, Reiseeindrücke und Kontemplationender Kunst und Natur den Ausgangspunktseiner poetischen Erwägungen. In diesen herrschtVertrauen – trotz alledem – dem Menschen gegenüberund die Überzeugung eines inneren Sinns derEreignisse, welcher Natur sie auch immer sein mögen,wie ebenso die Überzeugung von der Güte als einesangeborenen – weil göttlicher Herkunft entspringend –Charakterzuges des Menschen und der Welt, wo „alleseinfach ist” (Wszystko w marcu, Po tamtej stronieksiê¿yca [Alles im März, Auf der anderen Seite desMondes]).Am authentischsten, nicht ausgeklügelt und nichtdurch ein Übermaß an unnötigen Metaphern irritierendsind die Erinnerungen darstellenden Gedichte: an diekindliche Heimat mit den idyllischen, dörflichenLandschaften in Biecz Gubiñski, an die Großeltern,Eltern, besonders an die Mutter.Die Erkenntnis, dass das schillernde Spiel derAndeutungen, der Gegensätze und des Verschweigensder Poesie dienlicher ist als die Wahrheit expressis verbisauszudrücken, kommt wohl erst im vorletzten Bandzum Vorschein – Bli¿ej ni¿ dalej [Näher als Weiter] –,der die interessantesten Gedichte früherer Bände versammeltund neue Texte hinzufügt, wie zum Beispielniosê wzrokiem [ich trage mit dem Blick] mit einemherrlichen lyrischen Credo des Dichters:manchmal wenn das Meer schreitdie Wellen in die Fluten flüchtenerrichte ich ein Zelt der Begegnungen –ein weißes Blatt Papier48

czeniu wykraczaj¹cym jednak poza obszarw¹sko pojêtej wiary), bo „fotografie niezast¹pi¹ ludzi” (fotografie, Bli¿ej ni¿ dalej, s. 6),bo „kiedyœ zmarniej¹ nam telefony/ a dzwonykoœcielne wyrw¹ serca/ bez nas rozpl¹cz¹ siêsprawy/ tylko mi³oœæ zapyta” (***dlaczegonam siê nie chce…, Bli¿ej ni¿ dalej, s. 22).Ta mi³oœæ u Kowalczuka to agape, to caritas,to pogardzane dziœ wspó³-czucie,poœwiêcenie, mi³osierdzie, ale te¿ zwyk³a ludzka¿yczliwoœæ i sympatia okazywana bliŸniemu.Ju¿ choæby za odwagê afirmacji niemodnychwartoœci nale¿y siê Kowalczukowi uznanie,wszak - jak twierdzi (s³usznie!) Horderlin(a o czym poezja nie chce dziœ pamiêtaæ) -„Poeci k³ad¹ fundament pod to, co prawdziwietrwa”.Zbyt czêsto jednak brakuje w poezjiKowalczuka jakiejœ przyprawy, która nada³abywyrazistszego smaku jego wierszom, którepojedynczo nêc¹ zmys³y budz¹c apetyt nawiêcej, ale ju¿ czytane kolejno jeden po drugimzaczynaj¹ nieco nu¿yæ monotoni¹ uczuciowejtonacji i przewidywalnoœci¹ œwiatopogl¹dowychi poetyckich puent.Obiecuj¹c¹ odmianê zapowiada ostatnizbiorek Kowalczuka, zatytu³owany Na klifie,w którym precyzja i niejednoznacznoœæmetafory otwieraj¹ pole dla wyobraŸni, jaka nieprowadzi ju¿ czytelnika za rêkê, zmusza do zastanowieniai czujnoœci, niepokoi i wytr¹caz b³ogostanu, staj¹c siê zaczynem inspiruj¹cejrefleksji o tym, co wa¿ne. A owa istotnoœæ niejest lekkostrawnym daniem dla przeciêtnego,gnuœnego konsumenta poezji; jest tu nie³atwamyœl o przemijaniu, gorycz wieku mêskiego,potêga uczuæ i namiêtnoœci, rozczarowaniai klêski, pewnoœæ nieuniknionego, ale i niezwyklesilny instynkt ¿ycia, chêæ uchwyceniajego kszta³tu w wêdrówce doczesnej, nawetjeœli pragnienie owo przybiera bezpieczn¹formê marzenia sennego:chcê ¿yækrzyczê ruchem gwa³townymrozdzieram kurtynêwyci¹gam rêce po ostatni wyraŸny kszta³tsiêgaj¹ ju¿ niebaFür Kowalczuk gibts es nämlich – und darauf bautseine gesamte Dichtung auf – nichts wichtigeres als dieBegegnung mit einem anderen Menschen, einzeitweilig mühsamer Versuch des gegenseitigenVerstehens, der Aufnahme eines – verstanden imGeiste Tischners – Dialogs, der Keimzelle derGemeinschaft, der ecclesiae, der Kirche (jedoch in einerBedeutung, die weit über den engen Begriffshorizontdes Glaubens hinausreicht), da „Fotographien nicht dieMenschen ersetzen” (fotografie, Bli¿ej ni¿ dalej[Fotographien, Näher als Weiter], S. 6), weil „uns einstdie Telefone verkümmern werden / und uns die Glockender Kirchen die Herzen aus dem Leib reißen werden /ohne uns lösen sich die Sachen auf / und nur die Liebewird fragen” (***dlaczego nam siê nie chce…, Bli¿ejni¿ dalej [***warum wir keine Lust haben…, Näher alsWeiter], S. 22).Diese Liebe bei Kowalczuk ist die Agape, die caritas,das heute verachtete Mit-Gefühl, Aufopferung,Barmherzigkeit, aber auch die gewöhnliche menschlicheFreundlichkeit und Sympathie, die demNächsten gegenüber entgegen gebracht wird. Schonallein für diesen Mut, aus der Mode gekommene Wertezu bekräftigen, verdient Kowalczuk gegenüber Respektab, weil – wie Hörderlin (zurecht!) bemerkt (und woransich die Dichtung heutzutage nicht einmal erinnernmöchte) – „die Dichter einen Grundstein dafür legen,was wahrhaftig dauert“.Dafür fehlt es jedoch der Dichtung Kowalczuksallzu häufig an einer gewissen Würze, die seinenGedichten einen deutlicher hervortretenden Geschmackverleihen würde. Einzeln gelesen verlocken sie dieSinne und wecken einen Appetit auf mehr, jedochnacheinander gelesen ermüden sie ob ihrer monotonenGefühlslage und ihrer Vorhersehbarkeit der Weltsichtund dichterischen Pointen.Eine dafür aber viel versprechende Abwechslungbietet die letzte Gedichtsammlung Kowalczuks unterdem Titel Na klifie [Auf dem Kliff], in der die Präzisionund Uneindeutigkeit der verwendeten Metaphern einweites Feld für die Fantasie eröffnen, die wiederum denLeser nicht mehr an der Hand führt, sondern zumNachdenken und zur Wachsamkeit zwingt, die garbeunruhigt, aus dem Wohlbehagen entreißt und damitzu einer inspirierenden Reflexion darüber, was wichtigist, anregt. Jenes Ergebnis dieser Reflexion wiederumist kein leichtverdauliches Gericht für den durchschnittlichen,denkfaulen Dichtungskonsumenten; enthaltendarin ist ein schwerer Gedanke über Vergänglichkeit,die Bitterkeit des männlichen Alterns, die Macht derGefühle und Leidenschaften, der Enttäuschungen undNiederlagen, die Gewissheit des Unausweichlichen,aber auch ein unglaublich starker Lebensinstinkt, derWille, seine Form in diesseitiger Wanderung zuerfassen, und sogar dann, wenn dieser Wunsch auchnur die sichere Form eines Traumschlafes annimmt:SYLWETKI49

na nicwiêc p³ynê canale grandenoc¹ wpatrzony w ocalenienie ma postaci mg³awszystko totylko sen(Sen, Na klifie, s. 16)Dyskretne aluzje i nawi¹zania do spuœciznybiblijnej i œródziemnomorskiej, do dziedzictwaeuropejskiej filozofii poszerzaj¹ problematykêpoezji Kowalczuka o œwiadomoœæ uczestnictwaw tradycji, w jakiej jesteœmy zad³u¿eni, copozwala uzyskaæ w³aœciw¹ miarê i ujrzeæw cz³owieku nie tylko istotê biologiczn¹i spo³eczn¹, ale tak¿e kulturow¹. Istnienie,równie¿ to poetyckie, staje siê w tym kontekœciepalimpsestem, ods³aniaj¹cym kolejnewarstwy przesz³oœci, która nas tworzy, a doktórej mo¿emy do³o¿yæ tak niewiele, wszak¿ejesteœmy „tylko chwilê przezroczyœci” (Wiem,Na klifie, s. 22) – spadkobiercy Grekówi Rzymian, œw. Tomasza z Akwinu, Pascalai Swedenborga… w œwiecie, gdziebóg jak cz³owiekcz³owiek jak bóg(Na koniec i na pocz¹tek, Na klifie, s. 24)Kowalczuk ka¿e nam na nowo rozwa¿yæparadoks i fenomen istnienia poœwiadczonyprzez historiê, literaturê, systemy filozoficznei teologiczne, wci¹¿ jednak nie rezygnuj¹cyz ekstatycznego zachwytu ¿yciem, które niepoddaje siê racjonalnej analizie, znajduj¹ccoraz to nowe drogi ucieczki w ocalaj¹c¹ iluzjêmitu - bo wie, ¿e bez niej byt traci sw¹ substancjalnoœæi sens:majowym deszczemwypiêkniæ wszystkow wiosennych ogrodachobudziæ siê têcz¹od zawsze wierzymyprzecie¿ nie z wyboru¿e jest gdzieœ coœ pewnegoich will lebenschreie mit jäher Bewegungzerreiße den Vorhangstrecke die Hände nach der letzten deutlichenForm ausbis in den Himmel reichendumsonstalso schwimme ich den canale grande entlangdes nachts auf die Rettung schauendder Nebel hat keine Gestaltall diesnur ein Traum(Sen, Na klifie [Traum, Auf dem Kliff], S. 16)Die diskreten Andeutungen und Anknüpfungen andas Erbe der Bibel und des Mittelmeerraumes, an dasErbe der europäischen Philosophie ergänzen dieProblematik in Kowalczuks Dichtung um dasBewusstsein der Teilnahme an der Tradition, der wirverpflichtet sind, was es gestattet, das richtige Maß zuhalten und im Menschen nicht nur ein biologisches undgesellschaftliches Wesen zu sehen, sondern ebenso einkulturell-bewusstes Wesen. Die Existenz, gleichfalls diepoetische, wird in diesem Kontext zu einemPalimpsest, das die Schichten der Vergangenheitenthüllt, die uns erschafft und zu der wir so wenighinzugeben können, da wir doch allein „nur einenAugenblick durchschaubar” (Wiem, Na klifie [Ich weiß,Auf dem Kliff], S. 22) die Erben der Griechen undRömer, des Hl. Thomas von Aquin, Pascals undSwedenborgs sind… in einer Welt, in derGott wie MenschMensch wie Gott(Na koniec i na pocz¹tek, Na klifie[Zum Ende und zum Beginn, Auf dem Kliff], S. 24)Kowalczuk uns auf ein Neues das Paradox und dasPhänomen des Seins zu erwägen aufträgt, das von derGeschichte, der Literatur, von den philosophischen undtheologischen Systemen bezeugt wird und jedoch nochimmer nicht von der extatischen Verzückung am Lebenlässt. Dieses wiederum unterzieht sich nicht derProzedur einer rationalen Analyse, und findet immerneue Fluchtwege in die rettende Illusion des Mythos –da es sich dessen bewusst ist, dass ohne sie das Seinseine Substantialität wie seinen Sinn verliert:mit dem Mairegenalles herausputzenin den Frühlingsgärtenerwachen als Regenbogen50

ktoœ to widzia³kiedyœwiêc nie odbierajcie marzeñdziwnymi dogmatamimój senspe³ni siêna pewno(Upór, Na klifie, s. 33)Linia rozwojowa poezji Zygmunta Kowalczukaprzebiega od md³ej kokieterii powtarzaniaznanych pytañ i oczywistoœci diagnozpoezji dla wszystkich do wielopoziomoweji wielowarstwowej konstrukcji intelektualnej,która, co prawda, pachnie czasami zanadtoerudycyjnym popisem, jest jednak poezj¹obieraj¹c¹ wreszcie okreœlony kierunek, bopisanej sob¹, a nie sympatycznym atramentemstereotypów i konwencji.Zyskuje te¿ na tym wiersz Kowalczuka– w tomie Na klifie bardziej zwarty kompozycyjniei rytmicznie, mniej rozgadany, a tymsamym nie rozpraszaj¹cy niepotrzebnie uwagiczytelnika multiplikacj¹ myœli i sformu³owañ,które zwielokrotnione paralelnymi dopowiedzeniamiczêsto w poprzednich zbiorachrozwadniaj¹ znaczenia i zaciemniaj¹ sensy.Dla mnie Kowalczuk jest przede wszystkimpoet¹ metafizycznej tajemnicy przezieraj¹cejspoza materii rzeczywistoœci, której dwoist¹naturê, przebijaj¹c siê wytrwale przez opórpoetyckiej materii, próbuje odkryæ na u¿ytekadresata swych wierszy i w³asny.Ujmuje g³êboki humanizm tej poezji i nienachalne przypominanie o zapomnianych dziœi wzgardzonych wartoœciach. Autor Niebaszytego ziemi¹ wie, ¿e cz³owieczeñstwo to niezbiór zasad, ale wymagania, jakim trzebasprostaæ. To wielka zaleta tej poezji, w którejtkwi szansa na odnalezienie tego jedynegoniepowtarzalnego s³owa, na jakie czeka poeta.schon immer glauben wirjedoch nicht aus freier Wahldass es etwas sicheres gibtjemand sah esirgendwannalso nehmt nicht die Träumemit kauzigen Dogmenmein Traumerfüllt sichsicherlich(Upór, Na klifie [Eigensinn, Auf dem Kliff], S. 33)Die Entwicklungslinie der Dichtung ZygmuntKowalczuks verläuft von der faden Koketterie derWiederholung bereits bekannter Fragen und derOffensichtlichkeit einer dichterischen Alltagsdiagnose –allen zugewandt – aus bis zu einer vielseitigen wievielschichtigen, intellektuellen Konstruktion, die zwar,für wahr, manchmal allzu sehr nach einer gelehrtenZurschaustellung riecht, jedoch schließlich eine bestimmteRichtung einschlägt, da sie von innen herausentsteht und nicht mit einer mit den Stereotypen undKonventionen sympathisierenden Tinte geschriebenwird.Dies kommt auch dem Gedicht Kowalczuks imBand Na klifie [Auf dem Kliff] zugute. Es ist kompositorischund rhythmisch in sich geschlossener, wenigerplaudernd und gleichsam zerstreut es nicht unnötig dieAufmerksamkeit des Lesers durch die Vervielfältigungder Gedanken und Formulierungen, die durch paralleleErgänzungen in den vorhergehenden Gedichtsammlungennur allzu oft vervielfacht, die Bedeutung verwässertund den Sinn verdunkelt haben.Für mich stellt sich Kowalczuk vor allem als einDichter des metaphysischen Geheimnisses dar, dashinter der Materie der Wirklichkeit hervorschaut, derenDoppelnatur er zugunsten des Adressaten seinerDichtung und für sich selbst aufzudecken und gegendie er – gegen den Widerstand der dichterischenMaterie – ausdauernd ankämpft und sie zu durchdringenversucht.Ergreifend ist der tiefe Humanismus dieserDichtung und ein nicht aufdringliches Erinnern anheute bereits vergessene und verschmähte Werte. DerAutor des Niebo szyte ziemi¹ [Der Himmel mit der Erdegenäht] weiß, dass das Menschsein nicht eineAnsammlung von Grundsätzen ist, sondernErfordernisse darstellt, deren man sich stellen muss.Dies ist ein großer Vorteil dieser Dichtung, in der dieChance, das einzig wahre und unwiederholbare Wort zufinden, auf das der Dichter wartet, steckt.Aus dem Polnischen übersetzt von Grzegorz Za³ogaSYLWETKI51

Zygmunt KowalczukMamoMamo wci¹¿ stojêNa ostatnim i pierwszym stopniuNaszych granitowych schodówNie mów ¿e odejdzieszWiem jak odchodz¹ ludzieMatki s¹ wieczneRodz¹ s³oñce i ksiê¿ycKwitn¹ wiosn¹Czasami zachodz¹ chmur¹Pe³ni¹ ksiê¿yca synówMamo czarodziejkoTragedii i komedii koñca wieków¯egnasz tysi¹clecia zbieraj¹c ³zyZ opuszczonych pólI tylko twoje pisaneSercem po bruku latKochamOcala ka¿dy pocz¹tekI koniec cz³owiekaMuttiMutti ich stehe weiterhinAuf der letzten und ersten StufeUnsrer GranittreppeSag nicht du wirst verscheidenIch weiß wie verscheiden die MenschenMütter sind ewigSie gebären Sonne und MondBlühen im FrühlingManchmal schieben sie eine WolkeVor dem Vollmond der SöhneMutti du ZauberinDer Tragödie und Komödie desJahrhundertendesDu trennst dich von Millennien pflückendTränenAuf den verlassenen FelderUnd nur die mit deinem HerzenAuf langjährigem Pflaster geschriebeneLieberettet jeden AnfangUnd jedes Ende des MenschenÜbertragen von Ernest Dyczek52

Zygmunt KowalczukVeneziaMiasto przebiera nogamiO ró¿nych odcieniach skóryUlice pogubi³y siê w pamiêciMostu westchnieñRozciekawione oczyPrzygl¹daj¹ siê legendomTysi¹ca i jeden kana³ówJest po³udnieNie chce siê wznosiæ wzrokuBy nie cierpia³a obita fasadaPrzeznaczeniem Wenecji jest nocWtedy w przyp³ywie gwiazdPowracaj¹ wszystkie smutki –Niezadeptane skwarem dniaWêdruj¹ce po mostach z ksiê¿ycaSiadaj¹ce w lo¿ach falWs³uchuj¹ce siê w niepowrotyOp³akuj¹ce z prochu dniaOkaleczone nogiZmarszczki wiekuOdchodz¹cegoVeneziaÜbertragen von Marek Feliks NowakDie Stadt zappelt mit den FüßenIn verschiedenen HautfarbenStraßen verloren sich im GedächtnisDer SeufzerbrückeNeugierige AugenBetrachten LegendenDes Tausendundeinen KanalsEs ist MittagKeine Lust die Augen zu erhebenDamit die verschlagene Fassade nicht leidetVenedigs Schicksal ist die NachtDann mit der SternenflutKommen alle Trauer zurückDie nicht von der Tageshitze zertreteneWandernde über MondbrückenSitzende in WellenlogenLauschend der NiewiederkehrBeweinen vom Staub des TagesVerwundete FüßeDie Altersfalten des scheidendenJahrhunderts53

Zygmunt KowalczukTylko o sobieBywaj¹ s³owaKtórych lepiej nie mówiæBy nie raniæNie s¹dziæNie definiowaæNie przekreœlaæNie marnowaæCudu cz³owiekaWezmê oddechI poczekamNa s³owaDojrza³eM¹dreZerwane w g³êbiDla innychNiedostêpnychOgrodówByæ mo¿e wtedyWypowiemPrawdêAle tylkoO sobieBez ryzykaPodeptaniaKogokolwiekNur über michEs gibt WorteDie besser nicht sagenUm nicht zu verletzenNicht urteilenNicht definierenNicht durchstreichenNicht vergeudenDieses MenschenwunderIch hole den AtemUnd warteAuf die WorteReifeKlugeAbgerissen in der TiefeDer für den AnderenUnzugänglichenGärtenVielleicht dannSpreche ichDie Wahrheit ausAber nurÜber sichOhne das RisikoJemandenZu tretenÜbertragen von Ernest Dyczek54

Zygmunt KowalczukMo¿emo¿e to ja i nie jaten sam i innyliœæ jesieni i wiosnylustro w lustrzerzeka w rzecenicoœæ w nicoœcikrzyk w krzykuzrywam kurtynê z niebaa jej nie maszukam kolorówa to tylko z³udzeniesznurujê codziennoœæz wiecznoœci¹niepotrzebnienie godzê siêna œwiadomoœæktóra mi wszystko odbieraVielleichtvielleicht bin ich es und bin nichtderselbe und ein AndererHerbst- und FrühlingsblattSpiegel im SpiegelFluß im FlußNichtigkeit in der NichtigkeitSchrei im Schreiich reiße den Vorhang vom Himmelund den gibt’s nichtich suche Farbenund es ist nur Täuschungich binde die Alltäglichkeitumsonstan die Ewigkeitich lehneBewußtsein abwelches mir alles wegnimmtÜbertragen von Marek Feliks Nowak55

MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICHMieczys³aw Jan WarszawskiAndrzej K. WaœkiewiczByło ich dwóch. Czesław Sobkowiaki Mieczysław Jan Warszawski, wtedyjeszcze licealiści, przed maturą. Przyszlido mnie z wierszami, bo tak poradził imTadeusz Jasiński, pracujący wówczasw „Gazecie Zielonogórskiej”, do któregoudali się wcześniej. Bazgroły Sobkowiakabyły pokreślone, Warszawskiego staranne,niemal kaligraficzne. W dodatku Sobkowiakpisał długą powikłaną frazą,Warszawski oszczędnym różewiczowskimwierszem. Po tylu latach pamiętam jedenz tych wczesnych utworów. Opowiadało Ukrzyżowanym i kończył się zdaniem:„jak to drzewo cierpi”. Wersja opublikowanapo latach w zbiorze Gość samegosiebie ma zakończenie odmienne: „ten dąbcicho szumi”. Dałem wybrane wierszeJanuszowi Koniuszowi, obaj debiutowaliw „Nadodrzu” w 1967 roku. Mieli wtedy posiedemnaście lat.A potem losy obu potoczyły się niejednakowo.Sobkowiak zdał maturę, pojechałna studia do Wrocławia, porządnie skończyłpolonistykę. Warszawski przerwałnaukę, liceum ukończył potem zaocznie.Pracował w różnych firmach i w różnychzawodach, raczej jednak tych kwalifikowanychjako robotnicze.Sobkowiak pierwszy arkusz poetycki(W białej koszuli) wydał w r. 1970, Warszawskisześć lat później (Otwarcie żył).Byli pierwszymi poetami tu urodzonymii wychowanymi. Potem było ich więcej.Także ich kariera literacka była typowadla okresu. Debiutowali w regionalnymperiodyku społeczno-kulturalnym (tenmodel czasopisma upadł na progu trans-56

formacji ustrojowej), pierwsze książeczkiwydali w lokalnej serii poetyckiej, firmowanejprzez towarzystwo kulturalne,ale dotowanej przez państwową administracjękulturalną, w pismach lokalnychukazywały się – prócz systematyczniepublikowanych tekstów – także omówieniaich twórczości. Działali w organizacjachmłodoliterackich, potem zostaliczłonkami terenowego oddziału ZLP. Popierwszej „lokalnej” książeczce kolejnepublikowali w wydawnictwach profesjonalnych(„Ossolineum”), dopiero te książkiwprowadzały ich w obieg ogólnopolski.Strategia ich młodszych o parę lat kolegówbyła odmienna (opisuję ją w artykulepoświęconym wierszom Eugeniusza Kurzawy,por. nr 3 z 2005 roku).W jednym z wierszy z tomu Zaledwieniczyj (2002) pisze:Znów zdany na postawę własnychżywiołów,znów w postaci zredukowanejdo samego siebiei przez to wymykający się spodjakiejkolwiek kontroli.W zanadrzu tyle pomówień. Nagonek.Pomieszkiwańnie do zadomowienia. I skądinądbez wyjścia.Jakbyś zza firanki albo śledzonyspod okawydał się naraz sam sobieprzechodniem.(Z własnych odwróceń)Tak naprawdę tym właśnie jest jegopoezja: poszukiwaniem zadomowienia.Wyrosła ona bowiem z dojmującegopoczucia obcości, przeświadczenia, żegdziekolwiek jest jej autor – nie jestu siebie. Nawet w sobie. Bo i tu jest rozdartypomiędzy rolą, którą pełni a swymrzeczywistym statusem, pomiędzy pragnieniema spełnieniem, pomiędzy tym,kim chciałby być a tym, kim jest rzeczywiście.Na planie biograficznym wyraża się todwoistością jego statusu społecznego.Jest z awansu, z tych co do kultury wysokiejwchodzili z kultury plebejskiej. Zmieniającswe społeczne usytuowanie,otoczenie kulturowe, role rzeczywistei programowane. Ale z Warszawskim jesttak osobliwie, że jego awans był połowiczny.Jako autor wierszy, uczestnikżycia literackiego bytował w sferach, takpowiedzmy, inteligenckich, jako człowiekbył tam, skąd wyszedł. Dwie odmienneaksjologie, etosy i etnosy. I, zdaje się,gdyby przyszło mu orzekać, pewniez żadną stroną nie potrafiłby czuć sięw pełni tożsamy.Jeden z wczesnych wierszy (datowany:grudzień 1974) właśnie o tym opowiada:Nadal mi nie do twarzy w tymgarniturze ze słówChociaż ktoś klepie mnie po ramieniui mówi że dobrzeChociaż kobieta o której myślęnie chce mnie więcej znaćChociaż ludzie do których się odwołujętraktują mnie jak psaA ten świat otwarty i zamkniętyw nawiasie powiekJednym tchem pełnym głosem wciążza dalekoZa daleko by pojąć w wewnętrznąkieszeń wierszaNadal ci z najżyczliwszych mówią:udław sięNadal moje „ja” idzie po schodachi puka do drzwiZdane na wielkie niecodzienne słowawejdź: rozgość sięWychodzę tym słowom naprzeciwWiersz ma tytuł Moment wejścia,podobał mi się, więc tak też zatytułowałemalmanach młodej poezji lubuskiej(1976), w której został wydrukowany.„W epoce” na plan pierwszy wysuwałysię odwołania do głośnego wiersza Wło-MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH57

dzimierza Szymanowicza Zaproście mniedo stołu, Warszawski zresztą przejmujeniektóre jego motywy, a także ogólnątonację. Tyle że Szymanowicz opisywałpragnienie: „tu za drzwiami podle i samotnie/ zaproście mnie do stołu”, podmiotwiersza Warszawskiego stan, gdy jużwszedł i stwierdził, że nic się nie zmieniło;niby wszedł, niby jest razem, a przecieżnadal czuje się „podle i samotnie”. Adrespolemiczny to wiersze nowofalowe.„Pełnym głosem” to postulat często w nichpowtarzany, „jednym tchem” to tytułdrugiego tomu Stanisława Barańczaka(wydanego jako suplement do „Orientacji”,1970). Ostentacyjnie pierwszoosobowanarracja tego wiersza wpisuje się w polemikęz wierszami pisanymi w pierwszejosobie liczby mnogiej (to tytuł wierszaAdama Zagajewskiego). Różne rzeczy sięz tym wiązały. To chociażby, by ujrzećsiebie poza związkami instytucjonalnymi,w sieci powiązań, które fundują się raczejna związkach interpersonalnych, nie zaśspołecznych współzależnościach. Jeśliwzorcowy poeta nowofalowy w okresieburzy i naporu chciał odkłamać światpoprzez analizę zafałszowań języka gazety,społecznych rytuałów i wmówień, poetaNowych Roczników jak gdyby nie przyjmowałich do wiadomości. On przynajmniejw tym zakresie, w jakim swą przestrzeńprogramował w wierszu, nie podlegałpresji społecznych usytuowań. Kształtowałswą przestrzeń wolności.Wszelako coraz częściej towarzyszyłamu świadomość, że jest to „wolność od”a nie „wolność dla” i że im bardziej sobietę wolność zagwarantuje, tym bardziejzajmie się produkcją artefaktów, którewiszą w społecznej próżni. Ważne dlaniego, pozbawione są społecznej rangi.Są, tak powiedzmy, działaniami w enklawach,obszarach wyłączonych; są bo są,nie znaczą.Pierwszy zbiorek Warszawskiego(Otwarcie żył, 1976) jest zaskakująco monotematyczny.Konstruuje personę poety.Raz nazywa się on „nikt”, innym razem„ten [który] przychodzi”, jeszcze innymrazem „obcy”:Nikt cierpi Nikt chichoczeNikt gdzieś żyje jak niczyj pies(Nikt)Skąd wszakże biorą się jego cierpienia,bliżej nie określa. Można domniemywać,iż po pierwsze z samej natury byciapoetą, po drugie zaś z poczucia osamotnieniai wyobcowania. Te zaś mają źródłow sytuacji, która przez analogię do terminu„wychodźca klasowy”, którym niegdyśAndrzej Stawar opisywał sytuacjęBroniewskiego, dałoby się określić mianemsytuacji „wychodźcy kulturowego”.Ten obcy przechodzi/.Oczy rzuca na bliskich sobie Już niepamiętaTwarzy Nie przystaje Nie czekana siebieRobi się po nim miejsce na tłumI nie wie o kim mowaGdy ktoś inny zwraca uwagęNa niego(Poeta)Normy bowiem środowiska, z któregowyszedł, a także tego, w którym niejako„prywatnie” egzystuje nijak nie mają się dotych, które realizuje jako poeta:Pisze wieczorami o północy ranoi za dnia WówczasNie można go zaakceptować Bowiemcierpi i obnaża sięZapewne – taka konstrukcja podmiotulirycznego zapożycza się od poezji RafałaWojaczka (Którego nie było – to tytuł jednegoz jego tomów), motywacje wszakżei uwarunkowania są z gruntu odmienne.„Pomieszkiwania nie do zadomowienia”to definicja tyleż osobniczego losu, cojego poezji. Uzyskując wolność, zyskałpustkę. Poeci bardziej od niego sprytni tępustkę zapełniają wartościami kulturowymi,58

wiecznymi ideami, służbie konfesji. Tracąw ten sposób część wolności, zyskująwszakże zakorzenienie. On, powiadao sobie, jest „zaledwie niczyj”.Jest sam. I jedyne, co ma do zaoferowania,to zapis własnego losu. Niesankcjonuje go ani poczucie misji, aniświadomość wyjątkowości. Za tym, copisze nie stoją żadne wysokie idee, niewspiera go świadomość, że działa w imieniujakiejś zbiorowości, wyrażając jejprawdy (i interesy). Świat doookolny jestw tych wierszach zredukowany do tego,co bezpośrednio doświadcza.Czy ma to jakiś wyższy cel, nie orzeka.Osobliwe, w cyklu wierszy o matce (zezbioru Gość samego siebie, 1996) znajdujemydefinicję tego, co robi:Mamo mówię przecież roboty nieurobiszPrędzej ręce odmówią ci posłuszeństwaNim wszystkie perze wyrwiesz ziemiWidzisz robota wychodzi ci bokiem[.......................................................]Mamo mówię robocie nikt nie poradziTy masz za nic siebie wolisz dbaćo ziemięPodpisałaś kontrakt najmitki swegoczasu[.......................................................]A czy robota wychodzi ci na dobreJak ty robocie i ona bez w zamianAby była obrobiona i tak przed tobą(Do mamy)Zauważmy – to, co zwykle w poezjibywa sakralizowane, tu jawi się jakozwykła bezcelowa udręka. Podobnieosądza własną działalność – dręczącymus, i tyle. „Roboty nie urobisz”, tłumaczymatce, wprzęgniętej w kierat codzielnychobowiązków. Można sądzić, że i ona w tejpracy nie dostrzega niczego szczególnego,ani misji, ani posłannictwa, aniwreszcie żadnych wyższych wartości (temogliby w niej odnaleźć specjaliści odestetycznego i etycznego zdobienia rzeczywistości),po prostu: tak już jest, takajest natura świata i takie jej w nim miejsce.To po stronie matki. A tak jest po jegostronie:Wciąż mi tak samo papier czerniejew oczachKtoś powie że atramentowoZdanie wywleka się na powierzchniękartki kleksiStronami gromi stronami tuliW piśmie się zapodziewaGdyż zawsze jest do poniechaniaDo powzięcia jak myślAlbo literaKtórą zastaje się tamGdzie zmięty skrawekŻywo myśliKosz na śmieciJest pełen mnieNie inaczej więc się jestI do wglądu(Czernienie)Gdy czyta się kolejne zbiorki Warszawskiegowidać wyraźnie, że ich głównymtematem jest bycie poetą. Jest pracownikiemsłowa, tak jak matka jest pracownikiemziemi. Nic ponadto. Jest uwięzionyw swej profesji, rolach, które pełni,regułach zachowań, które przyjmuje lubktóre kontestuje, ale także w systemiewartości, który – zdaje mu się – odbiegaod panującego w świecie dookolnym. Jestto profesja wybrana, status zdobyty.W dodatku taki, który u punktu wyjściazdawał się symbolem społecznego awansu.Przejściem od zwykłych zatrudnieńw sferę pracy w wartościach usymbolizowanych,nadających sens ludzkiemubyciu. Tymczasem w pewnym momenciezdał sobie sprawę, iż w społecznej hierarchiijest nadal tam, gdzie był. Nisko.W dodatku nie ma żadnych przesłanek, byMA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH59

sam mógł się inaczej cenić. Ani wykrzyczećswój protest w twarz „mydlarzom”,bo przecież spełnia najwyższe posłanieludzkiego ducha, ani krzyczeć przeciw„tyranom”, ani nadawać sens widzialnemuświatu, ani też być, jak chciał Zagajewski,„ekspertem aksjologicznym”, bo wiedział,że wystarczyła zmiana stosunków społecznych,by najbardziej fundamentalne,zdawałoby się, zasady wniwecz się obróciły.Prawda, Warszawski nie działał w sferzetak wysokich uogólnień. Był empirykiem,pisał o tym, czego doświadczał.Rodzaj sprawozdania z własnego bytu.Tak jak mu się jawił w swych naturalnychprzebiegach, bez nadbudowanych sensówi, co ważne, bez prób mitologizacji.On, jedyny bohater swych wierszy,poszukujący odpowiedzi na pytanie kimjest, jak funkcjonuje w świecie, który sobiewybrał, ale który – sądzić można – nie jestjego światem. I dlaczego przez ten światzostał odrzucony.„Gdziekolwiek idę: wracam w wiersz” –mówi. Wiersz bowiem, tak naprawdę, jestjego jedynym domem.W pewnym okresie pisał wierszeo morzu, opublikowane potem w zbiorzeNa przekór żywiołom (1997). Jak możnamniemać była to próba obiektywizacji.„I tak się nurzamy, ty sobie / I ja sobie,jedno niepodobne drugiemu”. To, co zewnętrzne,miało być obroną przed tym, cowewnętrzne. Przed obsesjami, bólem, samotnością.Wiersze bywały piękne, pozbawionewszakże tego dramatyzmu, którykonstytuuje jego najważniejsze dokonania.Odmiennie jest w cyklu Odrzańskie(2005). Oparty jest on na doświadczeniuwielkiej powodzi 1997 r., Laski Odrzańskie,w których się urodził i w którychmieszka znalazły się w jej obszarze.Zagrożenie zaś rodzi poczucie wspólnoty.Staje się, jak powiada, „testem życialudzkiego”.Albowiem zza tych łęgów i podtopieliskWynurza się brodząca przez opłotkijakaś wieśKto wieCzy nie przeze mnieJeszcze bardziejZglębiana(Znad lustra wody)W późniejszym o parę lat wierszuDysonans czytamy:Po jednej stronie pasmo wzgórzPo drugiej podtapiana rokrocznierówninaNatomiast środkiem pomieszkujesobie domJakby za niczyimi już plecami skądRozchodzą się jednak bezdrożaKtórymi wciąż zbiegamyPod ten samDachRodzaj pogodzenia, ale i świadectwopowrotu. Stąd wyszedłem i tu powracam.Nic się nie zmieniło. Jak było, tak i jestSiedzimy w kuchni a piec gaworzyZ nami poprzez kafle ciepłemi pachnieniemNa płycie zapach gotującego siękapuśniaku(Konsystencja)Można te najnowsze wiersze odczytywaćna wiele sposobów. Jako świadectwopogodzenia z losem, odzyskania utraconejrównowagi, uspokojenia wreszcie.Mnie, zgodnie z przyjętym w tym tekściekierunkiem odczytań, interesuje, tak tonazwijmy, wykładnia socjologiczna. Świadectwokresu pewnych złudzeń alei nadziei. Warszawski chciał w świecie,który sobie wybrał, funkcjonować tak, jakfunkcjonował w swych pozaliterackichzawodach: wytwarzać coś, jest ważne zewzględu na to czym jest, nie zaś ze względuna to, jakie funkcje, poza bezpośredniomu przypisanymi, może pełnić. Wierszjest po to, by być, informować o tym,w jaki sposób świat przeżywa jego pod-60

miot, zawierać komunikat o naturze tegoświata (tak jak ją rozumie podmiot), niezaś po to, by wpisywać się w któryśz funkcjonujących na giełdzie układów.Prawda przeżycia w wystarczającysposób go uzasadnia.Im bardziej akcentował swoją niezależność,„rogatą duszę”, tym bardziejzdawał sobie sprawę, że są to działaniaw pustce. Z niezależnością jest bowiemtak, iż najczęściej wiąże się onaz podległością, opowiadając się przeciwjednym wartościom, służymy innym; buntjest wtedy ważny, gdy da się użyć,przemienić w towar, który waży na rynku,sfunkcjonalizować bądź skomercjalizować.Tymczasem bunt Warszawskiegobył bezkierunkowy, on chciał być wolny,bo tak sobie wymarzył, nie zaś po to, bywyzwalając się z jednego pochodumaszerować w innym.W tym sensie jego wiersz stawał się„jakby niczyj” uwiarygodniał go bowiem onsam, on zaś, przekonał się o tym, nie jestżadną wartością. Chciałby (pisze o tymw wierszu Jestem tylko) aby za wartośćuznano jego człowieczeństwo i prawo dobezinteresownego bycia osobnym. Aleniby dlaczego, skoro ta osobność nie dasię użyć? Jest bo jest i wcale nie chce byćużyteczną. Albo może na tego typu wolnośćnie ma akurat społecznegozapotrzebowania, więc nie da przemienićsię w towar.Bardzo to osobliwa poezja. Prawda, żebywa monotonna, gdy nieustannie, naróżne sposoby, opowiada o poczuciuobcości, odrzuceniu, gdy tematy terozpisuje na wciąż nowe wersje. Ale teżsą to wersje coraz bogatsze. Dochodzącw końcu do absolutnej pustki, gdzie niema jego – teraźniejszego, jego – jakim byłniegdyś i gdy, mniemać można, jego wytworyteż znikają, bo nie otrzymałyspołecznej sankcji.Ale są – jako świadectwo, które możebyć odczytane.Jeśli przyjmiemy tę wykładnię niemniejdramatyczne są uspokojone i uciszonewiersze z tomu Odrzańskie. Trzeba byłozatoczyć ogromny krąg, by wrócić dopunktu wyjścia. Porzucając nadzieje,które okazały się złudne. Bo i aksjologia,na której się fundowały, obróciła się wniwecz.I w tym, sądzę, zamyka się ichwartość. Jeśli taką ich lekcję przyjmiemy,jawią się jako jedno z bardziej dramatycznychświadectw ostatnich dekad XXwieku w naszym kraju. Równie dramatyczne,choć przecież tyczące innychpoziomów odczytań owej rzeczywistości,jak wiersze starszego o parę lat JanaKurowickiego. Choć niewątpliwie pewnewspólne cechy, choćby tyczące genezyi społecznych uwarunkowań owych nadziei,dałoby się odnaleźć.. Było, minęło, o tym,co zostało długo by rozprawiać.Może warto przy tym pamiętać o starymwierszu Edwarda Balcerzana Słowaprzybysza z dołów.Tyle, że ta analiza wymagałabyróżnych punktów odniesień. W tym takżeniechętnie dziś przywoływanych. I przeprowadzonamusiałaby być przy pomocynarzędzi, które dziś stosujemy równieniechętnie.Warszawski zapisał swój los. Swojenadzieje i bóle. Swoje bytowanie w świecie,który okazał się być innym niż sądził.Od nas zależy czy jego szamotaninienadamy sens.II 2002, V-VI 200661

Ireneusz Kozio³Czekaj¹c na œwiadomoœæKocha³em piêkne kobiety.Kocha³em na szczêœcie.Ju¿ piêknych kobiet nie kocham. Na szczêœcie.Bo po có¿ kochaæ, by osi¹gaæ to, czego nie osi¹gaæ lepiej by by³o.Nie kobietê mi kochaæ a cz³owieka w piêknie.Ale i piêkno i kobietê w cz³owieku.Nie z piêknem mi ¿yæ a piêknie.Czy¿ sam wówczas, nie stanê siê piêkny?Przecie¿ o to mi zawsze sz³o. Niestety, jak po grudzie.Na nowo wiêc, odkrywam piêkno, kobiety i siebie.Mo¿e do¿yjê czasu, kiedy przestanê siê myliæ?Listopad 2005Samotnoœæ bia³ej lokomotywyPamiêci autora Wielkiego Testamentu i Bia³ej lokomotywy - StedaRuszaj siê Bruno, pisa³.Niechybnie do ¿ycia zaprasza³.Na piwo sam poszed³.Nie smakowa³o samemu, czy jak?I nikt siê do niego nie dosiad³.Do bia³ej pani modlitwy pisa³,Lokomotyw¹ osmolon¹ - nie ¿adn¹ bia³¹ pojecha³.Sam w drogê wyruszy³, bez grosza.A w drodze nikt siê do niego nie dosiad³.Zbli¿am siê do rzeczy istoty.Jego wiersze czytam, w strofach uczucia szukam.Znajdujê. Przepowiedzia³. Wiedzê o sobie posiad³.Dlatego, ju¿ nikt siê do niego nie dosiad³.Listopad 200562

Ireneusz Kozio³TydzieñPoniedzia³ek, po niedzieli, œwiêtoœci¹ pachnia³.Wtorek, przychodzi³ wczeœnie. W krochmalu tonê³a.Œroda le¿a³a w szafie, jak jego skarpetki i sweter.Czwartek burzê zapowiada³, marynarkê wk³ada³.Pi¹tek by³ dniem kolegów, dancingów do nocy.Sobota, jak karna kolonia. Dlaczego, Bo¿e?Niedziela. Dzieñ œwiêty. W pokorze.Dom Pana Boga mê¿ów pe³ny, od basów dr¿a³.Koloratur¹ sopranu chwa³ê Panu œwiadczy³a.W ciemnych szk³ach okularów œwiece iskrzy³y.Oczy, przed... blaskiem œwiec pewnie, okulary niedzielne chroni³y.Módlcie siê, by Bóg przyj¹³ wasz¹ ofiarê.Grudzieñ 2005Na opuszczenie piosenkaOpuœci³ j¹. W œrodku zimy.W kominku p³omieñ dogasa³.Z ostatnim krokiem zgas³.Spalone mosty za sob¹.Uœmiechem ¿alu patrzy³aBudownicza mostów i œcie¿ek.Zamilk³a p³aczem po kroku ostatnim.Spalone drogi, dro¿yny.Gdyby nie uœmiech na koniec,Drogi na powrót by nie odnalaz³.W kominie, gdy dochodzi³ tli³o jeszcze.Nie by³o p³omienia, ni ¿aru nawet,Ni cz³owieka krztyny, niczego,Prócz zdech³ej mi³oœci cienia.PaŸdziernik 200563

PREZENTACJEMarian StêpakNAJWA¯NIEJSZE WYSTAWY INDYWIDUALNE: 1985 – galeria „ON” Poznañ, 1986 – galeria „S” Toruñ,1987 – galeria „U” Warszawa, galeria „Kruchta” Bydgoszcz, galeria BWA £om¿a, 1991 – galeria „NadWis³¹” Toruñ (cztery pokazy), 1992 – galeria „W Pasa¿u” Wroc³aw (wspólnie z P. Jarodzkim), 1993 –galeria „Nad Wis³¹”, Toruñ – „W dziesiêæ lat po dyplomie” (wystawa retrospektywna), 1994 – galeria„Wie¿a Ciœnieñ”, Bydgoszcz – „Horyzont, Powrót” (pokaz indywidualny w ramach wystawy „OIKOS”, 1994- galeria DZIEKANKA, Warszawa – „Na szkle malowane”(instalacja), 1994 – galeria ZPAP „Na Piêtrze”,Toruñ – „Autoprezentacja”, 1995 – galeria BONAR, £om¿a – „deGRADACJA” (instalacja), 1995 – galeria„Nad Wis³¹”, Toruñ – „W górze nad nami” (instalacja), 1996 – galeria DZIA£AÑ, Warszawa – „ZapachŸród³a” (instalacja), 1996 – galeria ZPAP „Okop”, Olsztyn – wystawa malarstwa i rysunku, 1997 – Galeriaprzy Zespole Szkó³ w Zak³adzie dla Niewidomych w Laskach – „Ponad stan rzeczy I” (instalacja), 1997 –galeria „GI”, Zielona Góra – „Ponad stan rzeczy II” (instalacja), 1998 – galeria „S” ,Toruñ – „Ca³y czas”(wystawa malarstwa), 1998 – galeria „Podlaska”, Bia³a Podlaska – „Œwiat nie obojêtny”, 2001 – GaleriaSztuki WOZOWNIA, Toruñ – „Konstrukcja w destrukcji”, 2003 – Galeria Arsena³, Poznañ –„Przechodnioœæ, Powszednioœæ”, 2003 – Ba³tycka Galeria Sztuki Wspó³czesnej, S³upsk – „¯ywoty”, 2004– Otwarta Pracownia, Kraków – „Powroty”, 2004 – Galeria Bielska BWA, Bielsko-Bia³a – „RzeczyPospolite”, – Instytut Polski, Rzym – „Cose Comuni”, 2004 – BWA Kielce – „Tylko. Tyle”, 2004 – BWABusko–Zdrój – „Tylko. Tyle”, 2004 – Muzeum Ziemi Prudnickiej, Prudnik, 2005 – „Galeria Muz” – DomMuz, Toruñ – „Rzeczy ostatnie”, 2005 – galeria Nidzickiego Oœrodka Kultury, Nidzica Zamek – „Nic.Wiêcej”, 2005 – Galeria Krytyków „Pokaz”, Warszawa – „przeCHODZ¥C”, 2005 – MuzeumPapiernictwa, Duszniki Zdrój – „po wsze dni”.NAJWA¯NIEJSZE WYSTAWY ZBIOROWE: 1985 – „Dyplom 1984” – wystawa najlepszych dyplomówszkó³, 1990 – Krajowa Wystawa Malarstwa M³odych „Droga i Prawda” – Wroc³aw, 1994 – FestiwalSztuki Efemerycznej – Bruay la Buissierre, Francja, 1995 – „Park Sztuki” – Galeria Podlaska, Bia³aPodlaska, 1996 – „Status Quo” – Centrum RzeŸby Polskiej, Oroñsko, 1996 – „Second Hand” Dni performance– galeria Dziekanka, Warszawa, 1996 – „Drzewo ¯ycia” – Muzeum Okrêgowe, Toruñ, 1996 –„Albero della Vita”, Instytut Polski, Rzym, 1996 – „Sztuka na Pomorzu 1945 – 1995” – Zamek Ksi¹¿¹tPomorskich, Szczecin, 1997 – „Treib – Buch – Orbit” – Gesamthochschul Bibliothek, Kassel, 1998 –Bia³orusko – Polski Festiwal Sztuki Wspó³czesnej – Brzeœæ, Bia³oruœ, 1999 – „In orbit round the driftingbook” – Instytut Polski, Sztokholm, 1999 – „Poczucie Sacrum” – ogólnopolska wystawa sztuki wspó³czesnejz okazji wizyty Jana Paw³a II w Toruniu – Toruñ, 1999 – „Na orbicie dryfuj¹cej ksi¹¿ki” – Kamienica podGwiazd¹, Toruñ, 2000 – „Na orbicie dryfuj¹cej ksi¹¿ki” – Biblioteka Miejska, Budapeszt, 2002 –„NaturaRzeczy” – wystawa z cyklu „Ziemia” – Dom Artysty Plastyka, Warszawa, 2003 –„Book Morning” – wystawaksi¹¿ki artystycznej – Galeria Dzia³añ, Warszawa, 2003 – „Cztery Elementy” – wystawa z cyklu„Ziemia” – Dom Artysty Plastyka, Warszawa, 2004 – „Oblicza Tkaniny – Textile Images” – wystawatowarzysz¹ca Miêdzynarodowemu Triennale Tkaniny Artystycznej, galeria „Patio”, £ódŸ oraz udzia³w cyklu dziesiêciu Wystaw Wielkanocnych i Ogólnopolskich Spotkaniach Twórców w latach 1992 –2001, Toruñ.64

Powszednioœæ, przechodnioœæ, Galeria Miejska Arsena³, Poznañ, 2003

Ko³o czasu, Galeria Stara Winiarnia, Zielona Góra, 2006

Ko³o czasu, Galeria Stara Winiarnia, Zielona Góra, 2006

Powszednioœæ, przechodnioœæ, Galeria Miejska Arsena³, Poznañ, 2003

Anna Kroplewska-GajewskaPiramida losuArtystyczne dokonania Mariana Stêpakawydaj¹ siê na pozór nieco wyizolowane. Przypierwszym kontakcie - zaskakuj¹co prostew odbiorze, póŸniej niepokoj¹ce, a w konsekwencjim¹dre. Mocno zindywidualizowanadroga twórcza artysty odwo³uje siê do przedmiotu.Nie jest to jednak przedmiot, do któregoprzyzwyczai³a nas historia sztuki XX w.U Stêpaka jest on bardzo delikatny; tkaninas³u¿¹ca cz³owiekowi przez czas jakiœ, czêstotylko krótk¹ chwilê. Dopiero w pracowniArtysty, naci¹gniêta na drewniane ramyró¿nego kszta³tu, nabiera innej formy i znaczeñ.Nie zatracaj¹c delikatnoœci materia³u,urasta do znaku – przekazu plastycznego,nawet do piramidy ...Materia, której zwykle u¿ywa autor jestkrucha i niejednokrotnie zniszczona, ze œladamidoœwiadczeñ swego istnienia, a œciœlej,swego s³u¿enia innym celom. S¹ jednak natym materiale œlady piêkna, harmonii i œwietnoœci;s¹ intensywne barwy, interesuj¹cafaktura i blask. Po pracach, w którychStêpak wykorzystywa³ ca³e ubrania, a podstawowymiwartoœciami estetycznymi by³ozu¿ycie tkaniny, plamy brudu na niej i dodatki(koronki, wzór), przeszed³ do u¿ywania poœcieli,koców a przede wszystkim obrusów;najpierw nie ingeruj¹c kolorem i form¹, póŸniejtraktuj¹c poplamione obrusy jako pod-³o¿e kreowanych samodzielnie kompozycji.Nastêpnie konstruowa³ piramidy schodkowe(cykl Ziemia), ³¹cz¹c je np. z przeszklonym,pe³nym ziemi i ga³êzi, akwarium. W jednejz nich, poszczególne schodki uk³adaj¹ siêw swoist¹, kolorem i wzorem budowan¹,drogê ¿ycia. Trudno uznaæ piramidê za formênow¹, raczej za formê znan¹. Piramida tomonumentalny grobowiec cz³owieka; jegocia³a, myœli i uczuæ. To pozosta³oœæ po jegoziemskiej egzystencji i tê doczesnoœæ zachowuj¹ca.To tak¿e symbol dumy cz³owieka jako(s)twórcy, któremu wydaje siê, ¿e mo¿e takwiele.Mieczys³aw Porêbski w 1950 r. pisa³:tworz¹c formy nowe, sztuka nawi¹zuje doform ju¿ stworzonych, wype³nia je now¹ treœci¹,przekszta³ca, zmienia. Na tym grunciedopiero kie³kuje posiew prawdziwego nowatorstwa(...).Piramida Mariana Stêpaka sk³ada siêz dziewiêciu ruchomych elementów obitychtkanin¹ we wzory. Dwie czêœci budowli bardzoze sob¹ kontrastuj¹, tworz¹ oddzielne,wzajemnie na siebie oddzia³uj¹ce strefy. Tonowe starego zobaczenie, to zaanektowaniefragmentu tradycji ludzkoœci dla nas wspó³czesnych,z baga¿em naszych doœwiadczeñi prze¿yæ, z baga¿em naszej czêsto tandetnej,tymczasowej kultury.Nowatorstwo Stêpaka tkwi w kontraœcie– zestawieniu formy i materia³u, symboluz powszednioœci¹ oraz realnoœci z abstrakcj¹.£¹czy autor monumentaln¹ formê z lekkoœci¹materia³u, ³¹czy wielowiekow¹ symbolikêpiramidy z „lekkoœci¹” kwietnego wzoru.W przestrzeni galerii z ustawion¹ piramid¹widz zdaje siê byæ intruzem a jednoczeœnieniejako elementem kompozycji. Oba elementypo³¹czy materia³ – tkanina, w któr¹„ubrany” jest ostros³up i widz - z ró¿norodnoœci¹wzorów i faktur. Czy zatem du¿o jestró¿nic pomiêdzy nami a piramid¹, która ukryjenas potem?Œwiadomoœæ teraŸniejszoœci jest namdana bardzo rzadko. Tkwimy najczêœciejw przesz³oœci lub przysz³oœci, analizuj¹c têpierwsz¹ i obawiaj¹c siê lub ciesz¹c na têdrug¹. Sztuka artysty jest takim doœwiadczeniemrzeczywistoœci, m.in. dziêki zastosowaniuwszechobecnych w ¿yciu cz³owieka tkanin,nosz¹cych jego œlady. Piramida Stêpakazdaje siê skrywaæ nasze obawy i lêki, nasz ¿aldo losu o niespe³nione marzenia i oczekiwania,nasz bunt przeciw boskim zrz¹dzeniom,wreszcie daje tak¿e nadziejê. Jest przecie¿tak¿e o³tarzem wznosz¹cym siê ku niebu; kus³oñcu i gwiazdom.W dzisiejszej, nieco obrazkowej sztuce,niemal dos³ownie ukazuj¹cej aktualne problemy,Piramida jest znakiem prostym. Ukazujewskazanie na banaln¹ pewnie prawdêo up³ywie czasu a tak¿e i o tym, ¿e prostotai zwyczajnoœæ mog¹ byæ drog¹ najw³aœciwsz¹.PREZENTACJE65

El¿bieta KoœcielakMartwe naturyInstalacje Marcina Berdyszaka prezentowanew Centrum Kultury Zamek weWroc³awiu-Leœnicy w ramach autorskiegocyklu „To¿samoœæ sztuki”, którego jestempomys³odawc¹ i kuratorem, w sposób jednoznacznyokreœlaj¹ kondycjê wspó³czesnejkultury. Twórczoœæ Berdyszaka od wielu latstanowi swoisty komentarz antropologicznydo zjawisk zachodz¹cych w sztuce, kulturzeoraz w mentalnoœci konsumenta-odbiorcykultury.W wielu wczeœniejszych pracach M. Berdyszaka,zarówno w instalacjach, jak i enviromentach,g³ównym elementem by³y œwie¿eowoce, ale tak¿e owoce w relacji do ich kopii,lub substytutów – owoców sztucznych.Gnij¹ce owoce, owoce-kopie oraz owoce„ubrane” w futera³y s¹ rozbudowanymi znakamio poszerzonej sferze konotacyjnej,w której owoc lub jego substytut przedstawionyjest w relacji do czasu, pamiêci, iluzjiczy imitacji. W swojej twórczoœci artysta oddawna porusza problemy jednoznacznie³¹cz¹ce siê z obecnym etapem przemianw kulturze globalnej: unifikacj¹, konsumpcj¹,tresur¹ kulturow¹ (Martwa natura z perwersj¹2003, Martwa natura turystyczna2003, Bussines class 2000, 2003),z mechanicznym wartoœciowaniem rzeczywistoœci,standaryzacj¹ odczuæ i przemian¹moralnoœci.Berdyszak dotyka tak¿e wa¿nego problemuzacierania siê granic miêdzy bytami rzeczywistymi,a ich podobiznami, miêdzy modelema kopi¹, œwiatem realnie istniej¹cym a jegoobrazem. Zwraca uwagê na subiektywnoœædoœwiadczenia i aspekt manipulacyjny konstytuuj¹cypostrzeganie. Z premedytacj¹ dokonujemanipulacji na naszych wra¿eniachwzrokowych. Zanieczyszczaj¹c warstwêreprezentacji i utrudniaj¹c dotarcie do autentycznegopoziomu rzeczywistoœci, wskazujena jej dominuj¹c¹ cechê - niestabilnoœæ.W Centrum Kultury Zamek we Wroc-³awiu Leœnicy Marcin Berdyszak przedstawi³prace, w których owoce nie wystêpuj¹ jakog³ówny element instalacji, lecz idee wywo³aneprzez motyw owocu s¹ nadal wyraŸnie obecnew obu prezentowanych instalacjach.Praca z czarnej gumy oblanej wod¹ toWater proof still live z 2004 roku, wczeœniejprezentowana by³a w Zakopanem, Vierradenw Niemczech, w Kaliszu i £odzi, a Martwanatura z niewinnoœci¹ z 2005 roku prezentowanaby³a poza Wroc³awiem jedynie w Gotheborgu(Szwecja).Water proof still live (2004) to instalacja,w której ustawione przedmioty, jak w akademickiejmartwej naturze, stanowi¹ bazê dla pojêciapiêkna, bêd¹cego podstawow¹ kategori¹estetyczn¹ w naszym krêgu kulturowym.Gitara, butelka, rama obrazu, krzes³o, owoce– od setek lat odtwarzane w ró¿nychkonwencjach artystycznych, towarzyszy³yeuropejskiemu rozumieniu sztuki – zarównoklasycznemu, jak modernistycznemu. Berdyszaktworzy jednak martw¹ naturê z czarnejgumy, a odlane w gumie kszta³ty tojedynie „futera³y” czy „pokrowce” realnychprzedmiotów. Martwa natura jest wiêc niejako„podwójnie” martwa, czy podwójniesztuczna. Autor powraca do analizy relacjipomiêdzy natur¹ i kultur¹, ale tak¿e kopi¹ iorygina³em, rzecz¹ a jej substytutem. Tenkontynuowany przez artystê w¹tek otwierabezkresn¹ w zasadzie meta-refleksjê nie tylkonad istot¹ sztuki lecz szeroko pojêt¹ kultur¹,a w istocie swojej tak¿e nad sensem istnieniacz³owieka w kulturze. To w³aœnie kultura maj¹canadawaæ sens naszemu cz³owieczeñstwu,w pewnym sensie nas go pozbawia,czy te¿ staje siê oczywist¹ pu³apk¹ na owocz³owieczeñstwo. Autor pisze: Badacz francuskiz koñca XIX wieku, Eugene Maraistwierdzi³, ¿e inteligencja jest czymœ, czymnadrabiamy brak instynktu. A zatem66

cz³owiek inteligencj¹ nadrabia brak instynktu...Mówimy o sztucznej inteligencji, aleczy istnieje albo istnieæ mo¿e sztucznyinstynkt? Zatem inteligencja jest wypadkow¹braku gotowoœci na niespodziewane. Gdystwierdzimy, ¿e cz³owiek z natury jestinteligentny, to tak jakbyœmy stwierdzili, ¿ew naturze naszej le¿y fakt bycia permanentnienieprzygotowanym na niespodziewane.W kontekœcie instynktu chyba niemo¿emy mówiæ o problemie nieprzygotowania...Interesuje mnie znalezienie sytuacji,która zdefiniuje pojêcie sztucznego instynktu”.Czy ogl¹daj¹c „podwójnie martw¹naturê” nasz instynkt jest jeszcze ¿ywy, czyju¿ uœpiony? Czy zdroworozs¹dkowy buntprzeciwko sztucznoœci zabija w nas, czyutrwala kulturê? Kultura ma byæ atrybutemcz³owieczeñstwa, czy jego zaprzeczeniem?Martwa natura z niewinnoœci¹ z 2005roku to dzieciêcy kojec zbudowany z elementówprzypominaj¹cych klêczniki, ustawionychw taki sposób, ¿e tworz¹ przestrzeñ miniareny,na której rozgrywa siê spektaklzarówno jednostkowego ¿ycia cz³owieka, jakte¿ ¿ycia ludzkiego w ogóle. S¹ w nim zgromadzoneatrybuty niewinnoœci: buciki,wianek komunijny, zabawki, kwiat, sukienkadziewczêca przerzucona przez ramê kojca,a wszystko pokryte niebiesk¹ materi¹ w kwiaty,tak¹ z jakiej uszyta jest poœciel, zas³ony czywyklejone s¹ tapety w pokojach dzieciêcych.Tu tak¿e powraca motyw „futera³u”, który jakznaczenia „oblekaj¹” przedmiot, czasamiwielokrotnie zmieniaj¹c jego pole znaczeniowe.Przemijanie, nostalgia i têsknota obecnes¹ w tej pracy w równym stopniu, co si³a ichêæ ocalenia „obszaru niewinnoœci”, fragmentuœwiata dziecka, który w obliczu realnegoœwiata wydaje siê byæ ju¿ tylkoobszarem gry, iluzji, kreacji. Czas w instalacjijest „czasem zatrzymanym”, stop-klatk¹z fragmentu ¿ycia realnego, ale te¿ z czasumitycznego krainy dzieciñstwa. MarcinBerdyszak ponownie pos³uguje siê skomplikowan¹dekonstrukcj¹ ca³oœci kulturowych,które s¹ naszym, wydawaæ by siê mog³o, naturalnymdoœwiadczeniem.Czas – p³yn¹cy, zatrzymany, zamro¿ony,sztucznie uruchomiany – jest osnow¹ wieluutworów Marcina Berdyszaka. Artysta ofia-PREZENTACJE67

owuje nam doœwiadczenia zarówno p³ynnoœci,jak i przyspieszenia czasu (...). Bywa, ¿e obaczasy zostaj¹ po³¹czone - (...) - potrzebnyjest trzeci czas – czas ujawnienia siê ró¿nicymiêdzy jakoœciami. Instalacje takie wprowadzaj¹widza w stan konsternacji.” – piszeo twórczoœci M. Berdyszaka Alicja Kêpiñskaw ksi¹¿ce „Sztuka w kulturze p³ynnoœci”.Samo pojêcie martwej natury jest kategori¹niezwykle pojemn¹ zarówno w sensieartystyczno-estetycznym, jak te¿ kulturowym.Martwe natury malowane przezHolendrów w XVII wieku, zgodnie z twierdzeniemJana van Eycka, mia³y odtwarzaæ towszystko co istnieje w otoczeniu cz³owieka tui teraz. Ale, jak zauwa¿a M. Berdyszak, jakwiele razy „malarz musia³ wymieniæ owoce poto, aby mieæ ich œwie¿oœæ przed oczyma”.Czas ¿ycia realnego owocu jest bez porównaniakrótszy ni¿ ¿ycie owocu namalowanego,czyli ¿ycie orygina³u jest o wiele krótszeni¿ trwanie jego kopii. Uk³adanie martwychnatur mog³o byæ te¿ samo w sobie zdarzeniemartystyczno-estetycznym, przez comartwa natura staje siê rodzajem protoinstalacjiw historii sztuki.Holenderscy artyœci pragnêli utrwaliæchwilê, unicestwiæ czas, zaœ Berdyszak chcewywo³aæ u widza iluzjê to¿samoœci materii¿ywej i nieo¿ywionej, czasu realnego i czasukulturowego, mitycznego.Twórczoœæ Marcina Berdyszaka „rozbija”strukturê dzie³a i swobodnie porusza siêw przestrzeniach nie tylko semantyki dzie³a,ale tak¿e semantyki innych elementów kultury.Wielowarstwowoœæ i wielow¹tkowoœæjego wypowiedzi artystycznej powoduje, ¿eodbiorca, w zale¿noœci od mo¿liwoœci percepcyjnych,mo¿e pozostawaæ na wybranymi dowolnie pog³êbionym poziomie istnieniadzie³a. Refleksja Berdyszaka trafia w istotêwspó³czesnych przemian kulturowych, o którychopowiada w sposób niezwykle prosty,wrêcz oczywisty. I tam, gdzie owa oczywistoœæstaje siê wrêcz nachalna, odkrywamydrugi, trzeci lub zwielokrotnionych ich wymiar.Artysta czyni¹c kulturê tworzywemswych prac nie kreuje nowych symboli, leczkonstruuje pomosty przep³ywu strumienianowych znaczeñ, destabilizuj¹c nie tylkotreœæ komunikatu, ale tak¿e w znacz¹cysposób jego strukturê.Jacek Weso³owskiPrywatny PicassoOd jakiegoœ czasu obserwujê w wystawiennictwieartystycznym wzrastaj¹c¹ tendencjêprzenoszenia akcentu z dzie³a naosobê autora (jest to pewnie przejawprzezwyciê¿enia strukturalizmu w nauceo sztuce), a w osobie twórcy z artysty nacz³owieka. Zagranicznym przyk³adem tej tendencjimo¿e byæ seria wystaw na 400-lecieurodzin Rembrandta zaplanowana na wiosnê-latobie¿¹cego roku w Amsterdamie,Lejdzie i Hadze. W kraju ogl¹dalem niedawnoarcyciekaw¹ wystawê malarstwa polskiego,g³ównie XIX i XX wieku, w Muzeum HistoriiMiasta £odzi: Matki, ¿ony i ... modelki – tytu³mówi sam za siebie.W Neue Nationale Galerie w Berlinieczynna by³a do koñca stycznia 2006 r. obszernaretrospektywa Picassa pod tytu³em:Pablo. Der private Picasso. 80 obrazówolejnych i temperowych, reliefów i kola¿y,68

12 prac rzeŸbiarskich oraz ponad 80 grafiki rysunków Mistrza wypo¿yczy³o berliñskiejNowej Galerii Narodowej Muzeum Picassaw Pary¿u, co zaznaczone jest w podtytulewystawy po francusku: Le Musée Picassoà Berlin. Wystawie towarzyszy³ okaza³y300-stronicowy katalog wydawnictwa Prestel(München-Berlin-London-New York), zawieraj¹cybogaty materia³ ilustracyjny, któryw ksiêgarni Galerii mo¿na by³o sobie kupiæ zanisk¹ stosunkowo cenê 20 euro.Pablo. Prywatny Picasso. Tytu³ retrospektywynajbardziej znanego artysty XX wiekubrzmi poci¹gaj¹co, nie ma spraw ludzkichciekawszych ni¿ prywatne. „Marketingowy“Kennwort kryje w sobie jednak powa¿niejsz¹intencjê francusko-niemieckiego zespo³ukuratorów wystawy (Angela Schneider, AnkeDaemgen, Gerard Régnier, DominiqueDupuis-Labbé). Berliñsk¹ wystawê podzielonona „stacje“ zarówno „osobowe“ jaki „dzie³owe“. Do podzia³u tego wykorzystanonaturaln¹ architekturê galerii oraz zbudowanoœciany i przegrody. Obok obrazów,rzeŸb, grafik i rysunków „ilustruj¹cych“poszczególne etapy ¿ycia Mistrza, eksponowaneby³y wielkoformatowe fotografie,nalepione na œciany. Specjalne miejsce zajmowa³jakby album prywatny zdjêæ Picassa,powieszony szeregiem plansz w ramach zaszk³em na œcianie, z opisami, opowiadaj¹cyd³ugie i dla przeciêtnego mieszczanina smakowiciesensacyjne ¿ycie osobiste Artysty –nieod³¹cznie powi¹zane z zawodowym.Stacji ¿yciowo-zawodowych Picassa urz¹dzonokilkanaœcie, podam tytu³y, zarówno„osobowe“ jak i „dzie³owe“. 1. Z Barcelony doPary¿a. 2. Wczesne rzeŸby, 3. Pannyz Awinionu i pocz¹tki kubizmu, 4. Kubizm,5. Neoklasycyzm, 6. Olga i Paulo, 7. Picassoi surrealizm, 8. RzeŸby z Boisgeloup,9. Marie-Thérèse Walter, 10. Minotaur,11. Dora Maar, 12. Hiszpañska wojna,13. Dwa akty le¿¹ce, 14. Atelier przy Ruedes Grands-Augustins, 15. RzeŸby montowane,16. Sztuka po sztuce, 17. Le Midi,18. PóŸne prace graficzne, 19. Ostatnie lata.Dzie³o Picassa, a tak¿e ¿ycie Artysty, jestna tyle znane, ¿e nie bêdê objaœniaæ treœcipowy¿szego wyliczenia. Dodam tylko parêzdañ komentarza. W hiszpañskiej wojnie1936-37 Picasso nie uczestniczy³, a tak¿e,poza s³ynn¹ Guernik¹, nie obrazowa³ jejw swojej sztuce. Nie ma równie¿ w sztucePicassa obrazów Wielkiej Wojny, II WojnyŒwiatowej. A jednak wojny s¹ obecne w jegop³ótnach: Nie malowalem wojny, bo nienale¿ê do malarzy, ktorych podejœcie doobrazu jest podejœciem fotografa. Ale jestempewien, ¿e wojna jest obecna w pracach,które stworzy³em. Byæ mo¿e kiedyœ historycysztuki stwierdz¹ i dowiod¹, ¿e moja sztukazmieni³a siê pod wp³ywem wojny. Nie wiem,tak myœlê (wywiad z Picassem PeteraD. Whitneya, cyt. za: Werner Spies,Picasso, die Zeit nach Guernica 1937-1973,Stuttgart 1993). Dla œcis³oœci zauwa¿yætrzeba, ze Picasso namalowa³ obraz wojnysyntetyczny i uniwersalny w 1951 roku.Zatytu³owal go jednak konkretnie: Masakraw Korei (olej na p³ycie spilœnionej, 110 x 210cm). Obraz, w tonacji zielonkawo-szarej,nieomal monochromatyczny, przedstawiadwie grupy figuralne, ujête na sposob realistyczno-kubizuj¹cy.Z lewej strony widzimygrupê bezbronnych kobiet i dzieci (bynajmniejnie skoœnookich, a wiêc niekoniecznie rzeczdzieje siê w Korei), natomiast z drugiej osobliweTodeskommando, z³o¿one z niby-ludzi,niby-robotów, naje¿one ku grupie niewinnychpluj¹cym ogniem ostrym ¿elastwem. Obrazten bardzo by³ wykorzystywany w propagandzieprzeciw „amerykañskiemu imperializmowi”przez „obóz pokoju” ze Zwi¹zkiemRadzieckim na czele w okresie zimnej wojny.Stacja Sztuka po sztuce zawiera wariacjePicassa na temat obrazów jego „mistrzów”,nale¿eli do nich Velazques i Goya, CranachStarszy, Delacroix, Ingres, Manet. Tytu³stacji Le Midi odnosi siê do czêstych po roku1945 pobytów Picassa w po³udniowejFrancji, nad Morzem Œrodziemnym, bliskogranicy z Hiszpani¹. Szczególnie zajmuj¹cedla widza by³y stacje osobowe, opatrzoneimionami i nazwiskami kobiet Picassa, którew jego monografiach po niemiecku nazywanes¹ Lebensgefährtinen – towarzyszki ¿ycia.W tych „stacjach mi³oœci” widz ogl¹daæ móg³portrety ¿ony Olgi Khokhlowej, jej m³odziutkiejnastêpczyni Marie-Thérèse Walter orazDory Maar, najbardziej intelektualnej z jegokochanek. W niektórych innych stacjachprzewija³y siê tak¿e ich postacie (trzywymienione by³y w pewnym okresie obecnew intymnym ¿yciu Picassa równolegle), przedOlg¹ œlad w jego malarstwie zostawi³yFernande Olivier i Eva Gouel, dwie kolejneLebengefärtinen Artysty w czasach m³odoœ-PREZENTACJE69

ci, w póŸniejszym okresie ¿ycia w p³ótnachMistrza wyraziœcie odcisnê³y siê FrancoiseGilot i Jacqueline Roque, ostatnia z jego kobiet,któr¹ 80-letni Artysta poœlubi³ po œmierci¿ony Olgi Khokhlowej w 1961 roku. Oczywiœcieby³y obecne w ekspozycji berliñskiej tak¿ewizerunki dzieci Picassa: wielokrotnie Paul(Paulo, jego pierworodny z Olg¹), Maya (z MarieThérèse), Claude i Paloma (z Francoise).W katalogu obrazy do kolejnych stacjiwystawy poprzedzone s¹ tekstami: niezwykleinteresuj¹ce s¹ analizy A.S. (AngelaSchneider) obrazów Picassa, do których jakomodele pos³u¿y³y Artyœcie Marie ThérèseWalter oraz Dora Maar. S¹ to obrazy kubistyczne(kubizm syntetyczny), a zatem niemo¿e byæ w nich podobieñstwa do modela,obie kobiety Mistrza sa w nich rozpoznawalnepo kolorycie (Marie Therese - paletajasna, ³agodna, „poetycka”, Dora - paletaciemna, gwa³towna, zmys³owa) oraz popewnych aluzjach intymnych.Znany z obrazów ca³ego ¿ycia Picassajego pe³en naturalnej dezynwoltury erotyzmobecny by³ w berliñskiej retrospektywiew najwiêkszym stopniu, a¿ do póŸnych prac,pokazanych na wystawie w stacji Die letzteJahre. Najwiêksze wra¿enie na mnie osobiœcie,który nigdy nie przepada³em za sztuk¹Picassa, wyj¹wszy jego obrazy z epokiniebieskiej i ró¿owej, zrobi³y na wystawieberliñskiej Oczy Mistrza. Oczy Pabla Picassana kilku autoportretach, zw³aszcza na portreciez 1901 roku (z epoki niebieskiej), któryzdobi ok³adkê katalogu, oraz na wielu zdjêciachz ró¿nych okresów ¿ycia. Oczy te s¹zawsze te same, czy to na zdjêciu czternastoletniegoch³opca w roku 1895 (wykonanymprzez ojca Artysty?), czy na portreciefotograficznym André Gomeza z ostatnich lat¿ycia Wielkiego Mistrza XX-wiecznej Sztuki:czarne jak wêgiel, œwiec¹ce, wytrzeszczonena œwiat z nies³ychan¹ intensywnoœci¹ orazkoncentracj¹. Oczy ³akome ¿ycia.Krzysiek DobruckiGrzesiu i JadwiniaObudzi³ siê oko³o wpó³ do siódmej. Nie otwiera³ jeszcze oczu, by jak najd³u¿ej zatrzymaæprzed oczami sceny ze snu, z którego przed chwil¹ wypad³. Sen by³ z gatunku tych, które czêstoœni¹ siê ch³opcom (mê¿czyznom?) w jego wieku. Œni³ oczywiœcie o kobietach. Nie. Nieo kobietach. O jednej kobiecie. W³aœciwie o dziewczynie. O dziewczynie, któr¹ kocha³, co by³orzadko spotykane w przypadku takich snów. Przewa¿nie we œnie spotyka³ obce kobiety,kole¿anki lub jakieœ znane aktorki. O wiele rzadziej znane piosenkarki. „Nigdy siê ju¿ chyba nie70

dowiem, czemu piosenkarki mniej krêc¹ moj¹ podœwiadomoœæ” - powiedzia³ kiedyœ do swojegokumpla. Ale dzisiejszej nocy œni³ o Jadwini. Jedynej dziewczynie, któr¹ kiedykolwiekkocha³.Lecz po œnie nie by³o ju¿ œladu. Otworzy³ oczy i zobaczy³ pierwsze promienie s³oñcawpadaj¹ce przez okno. Le¿a³ tak jeszcze przez chwilê i delektowa³ siê wspomnieniem scen zeswego romantyczno-erotycznego snu, gdy do pokoju wesz³a jego m³odsza siostra.- Co, ju¿ nie œpisz? - spyta³a siadaj¹c przy biurku i w³¹czaj¹c komputer.- Nie - odpowiedzia³ zachrypniêtym g³osem Grzesiu.- Na któr¹ masz do szko³y? - spyta³a ziewaj¹c jednoczeœnie.- Nie idê dzisiaj do szko³y - odpowiedzia³ przeci¹gaj¹c siê.- Znowu? - spyta³a patrz¹c na niego spode ³ba - Matka pójdzie na zebranie i znowu bêdzieawantura.- Nie twoja sprawa - odpowiedzia³ Grzesiu wygrzebuj¹c siê z poœcieli i próbuj¹c ukryæ przedni¹ poranny wzwód.- Dobra, dobra - powiedzia³a - tak tylko mówiê.Wszed³ do ³azienki spojrza³ w lustro. „A wiêc to tak wygl¹da szczêœliwy cz³owiek”- pomyœla³.- Tylko nie zbij lustra tym namiotem - dobieg³ go g³os siostry. Zakl¹³ cicho pod nosem, alenie by³ z³y. Co ta smarkula w ogóle wie o tych sprawach? Jeszcze nigdy siê chyba nie bzyka³a,a nawet jeœli, to pewnie z koleg¹ z klasy, który sapa³ jak ranna œwinia. Nie, ona zdecydowanienie mog³a go dzisiaj wyprowadziæ z równowagi.Bo dzisiaj Jadwinia odda mu siê po raz pierwszy.Grzesiu urodzi³ siê w niewielkim szpitalu w swoim rodzinnym mieœcie. Na sali, gdzie le¿a³ajego mama tu¿ przed porodem, le¿a³y teraz dwie kobiety. Jedna by³a ruda i mia³a oko³o trzydziestulat, a druga by³a na oko dziesiêæ lat starsza. Panie umila³y sobie czas czytaniemdurnych ksi¹¿ek i rozmow¹. Naprzeciwko szpitala by³ dom handlowy, a po parapecie ³azi³asobie biedronka.- Ja mojego ch³opaka oddam do najlepszych szkó³, a pani? - przerwa³a ciszê ruda.- Ja nie bêdê siê mieszaæ do jego edukacji. Pójdzie na mechanika, jak stary.- A jak bêdzie mu dobrze sz³o w szkole, to co, nie wyœle go pani na studia?- Jak bêdzie mu sz³o, to tym lepiej, nie bêd¹ nam dupy truli jakimiœ papierami, naganamii chuj wie czym jeszcze.- Ale¿ to jest marnowanie talentu - prawie wykrzyknê³a oburzona ruda.- Proszê pani - powiedzia³a ta druga odk³adaj¹c czasopismo - nie czarujmy siê. Ja tam¿adnym geniuszem nie jestem. O moim starym nie mówiê, bo on umie liczyæ tylko do oœmiu.¯eby mu na fajki i nalewkê starczy³o. Najstarszy ju¿ od czterech lat w szkole i furory nie robi.Byle zawód mieli, to wy¿yj¹.Zapad³a cisza. Na przystanek pod szpitalem podjecha³ autobus. Biedronkê gdzieœ wciê³o.Ruda zamyœli³a siê nad czymœ g³êboko, a ta druga przygl¹da³a siê zdjêciom gwiazdw czasopiœmie z mieszanin¹ pogardy i zazdroœci. Z przewag¹ zazdroœci.- Czym zajmuje siê pani m¹¿? - spyta³a ruda.- Piciem, i czasem mn¹, jak mu pozwolê. Nienawidzê siê z nim pieprzyæ, jak jest na gazie,a jest praktycznie ca³y czas. A z zawodu jest mechanikiem, mówi³am przecie¿.- Ach tak, faktycznie.- A pani stary?- Jest malarzem.- Pokojowym, znaczy siê? Œciany maluje?- Nie, artyst¹ malarzem.- Uuu, to siê pani ³adnie wpierdoli³a. I co pani po takiej ofierze losu?- Kocham go.- Nie za stara jest pani przypadkiem na takie bajki? Takie coœ mo¿na sobie wmawiaæ przedœlubem. To znaczy, ¿e ma pani darmozjada?- Nie. To znaczy trochê. Bo on rzadko sprzedaje swoje obrazy, a tych, za które móg³bydostaæ najwiêcej, nie chce sprzedaæ w ogóle.PREZENTACJE71

72- No to ³adnie. Darmozjad, ofiara losu i idiota. Pewnie na dodatek pije?- Tak. I trochê pali marihuanê. Ale marihuany mu zabraniam, bo to przecie¿ narkotyki.Lekkie, bo lekkie, ale zawsze.- Lekkie, nie lekkie, jakby mój stary siê naæpa³, to bym mu taki detoks zrobi³a, ¿e przez pó³roku by chodzi³ z gêb¹ jak ksiê¿yc w pe³ni.Na przystanek podjecha³ nastêpny autobus. Jakaœ wyj¹tkowo religijna mucha usiad³a nakrucyfiksie i przechadza³a siê po nim nabo¿nie. Ruda znowu siê zamyœli³a. Myœla³ao przysz³oœci swojego syna (chcia³a mieæ córkê, ale teraz nic ju¿ siê nie da³o z tym zrobiæ,a na trzecie dziecko nie by³o ich po prostu staæ) i o tym, co teraz robi jej m¹¿. „Namówiê gona sprzeda¿ tego obrazu z czaszk¹ i mysz¹. Nienawidzê go, a podobno wart jest mnóstwopieniêdzy. Naprawdê nie wiem czemu. Jest obrzydliwy. Nie chcê, ¿eby ch³opcy wychowywalisiê w domu, gdzie wisz¹ takie paskudztwa”. Ta druga przegl¹da³a kolorowe czasopismoi bardzo ¿a³owa³a, ¿e nie jest teraz na miejscu jakiejœ Cameron Diaz zamiast rodziæ dzieci cotrzy lata i chowaæ pieni¹dze przed swoim zapitym mê¿em.Grzesiu zjad³ œniadanie, zapali³ papierosa i w³¹czy³ telewizor. O tej porze lecia³y tylkopowtórki idiotycznych seriali komediowych i rozmowy z politykami, prowadzone przez zmêczone¿yciem (nie, nie ¿yciem-egzystencj¹) redaktorki. Dopali³ papierosa, zignorowa³ siostrê,która jak zwykle mamrota³a coœ o dymie, wêdzeniu siê przez ca³y dzieñ i jebanych palaczach(dzisiaj by³ ponad to) i wszed³ pod prysznic. My³ siê d³ugo i starannie, jak zwykle. Gdy us³ysza³,¿e siostra wychodzi do szko³y, wyszed³ spod prysznica, uczesa³ mokre w³osy i zapali³ nastêpnegopapierosa. Otworzy³ wszystkie okna w mieszkaniu, wy³¹czy³ telewizor i w³¹czy³ radio. Mia³jeszcze oko³o pó³torej godziny do wyjœcia. W radiu jakiœ pan o aksamitnym g³osie prowadzi³dyskusjê na temat reformy szkolnictwa.Rych³o w czas - pomyœla³ Grzesiu - gdyby zapytali siê o to ludzi trzy lata temu, to mo¿e nieby³oby takiego burdelu. Jego ominê³a reforma oœwiaty, Jadwini nie.Myœl o burdelu znów sprowadzi³a go w stronê Jadwisi. To nie by³a pierwsza dziewczyna, któragotowa by³a mu siê oddaæ. By³a to pierwsza dziewczyna, z któr¹ uwielbia³ spêdzaæ czas zarównow ³ó¿ku, jak i poza nim. Ka¿da poprzednia by³a nie do wytrzymania w jednej z tych dwóch sytuacji.Jeœli móg³ rozmawiaæ z któr¹œ przez ca³¹ noc i nie mieæ dosyæ, to okazywa³o siê na przyk³ad,¿e jej pochwa obrzydliwie pachnie. I na odwrót - jeœli któraœ by³a naprawdê dobra w ³ó¿ku, tow towarzystwie okazywa³a siê strasznie têpa. Jadwisia by³a pierwsz¹ dziewczyn¹, która ³¹czy³aw sobie wszystkie cechy idealnej kobiety, które to cechy wymyœli³ sobie podczas jednej z upalnychletnich nocy. A dziœ by³ dzieñ, kiedy mia³ pójœæ z Jadwisi¹ a¿ do koñca, t¹ jedn¹ z najpiêkniejszychdróg. Mia³ ma³¹ tremê - to mia³ byæ jej pierwszy raz. Nie mia³ nigdy tremy, jeœli chodzi³oo te poprzednie, bo wtedy chcia³ tylko braæ. Teraz wiedzia³, ¿e chce daæ tyle, ile to tylko mo¿liwe.W szkole œredniej, do której chodzi³ Grzesiu, wszystkie lekcje toczy³y siê w potworniepowolnym tempie. Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie byli systematycznie zabijani przezniemal letni¹ pogodê, typow¹ dla prze³omu maja i czerwca. W klasie Grzesia jego koledzypisali w³aœnie sprawdzian z kultury œredniowiecznej. Ponadto polonista zada³ im temat wypracowaniadomowego - podobno ostatniego w tym roku szkolnym. Temat ten brzmi: Œmieræjako g³ówny temat rozwa¿añ ludzi doby œredniowiecza. Rozwiñ temat w oparciu o dzie³aliterackie z epoki. Kamil, najlepszy kumpel Grzesia, wróci³ do domu w trzy godziny pozakoñczeniu lekcji, spalony majowym s³oñcem i haszyszem. Zjad³ obiad i natychmiast zasiad³do wypracowania. Jego mózg zdo³a³ tego upalnego dnia wygenerowaæ:Œmieræ jest cholernie wa¿nym wydarzeniem w ¿yciu ka¿dego z nas. Nikt z nas nie wie kiedyumrze, co dodaje jej atmosfery mistycyzmu. Ju¿ nawet ci idioci ze œredniowiecza wiedzieli, ¿enie wiemy kiedy umrzemy i dlatego czcili œmieræ pod wieloma postaciami, g³ównie mistycznymi.Dzieñ, w którym siê umiera, chocia¿ niemo¿liwy do przewidzenia, jest niew¹tpliwie jednymz naszych najwa¿niejszych dni, bo nie wiemy kiedy umrzemy co dodaje tej sprawie, ca³ejsprawie pikanterii i smaczku pe³nego mistycyzmu. Z drugiej strony œmieræ to kurewskosmutne doœwiadczenie, chocia¿ chyba bardziej dla rodziny zmar³ego i tych idiotów ze œredniowiecza,którzy swoim cudownym i smutnym imbecylstwem dodaj¹ temu dniu atmosferypodnios³oœci, dekadencji i wilgotnego mistycyzmu. Rodzaj przedstawienia tego podnios³egoi mistycznego miejsca, którym niew¹tpliwie s¹ niesamowite, i wilgotne zaœwiaty podnieca³o

i charakteryzowa³o tych idiotów ze œredniowiecza, czyli mrocznych ciemnych wieków do tegostopnia, ¿e zaczêli przedstawiaæ œmieræ jako ró¿ne postacie kultury mistycznej, o czym mo¿eœwiadczyæ choæby Bogurodzica.Gdy przesz³y mu ju¿ niespodziewane ataki œmiechu, a b³ogi stan upalenia przechodzi³w ogólne przygnêbienie po³¹czone z niepohamowanym apetytem na s³odycze, sprawdzi³ swójtekst, wyrzuci³ wszystkie wulgaryzmy i uœmiechn¹³ siê z zadowoleniem. Wiedzia³, ¿e i takdostanie 3. Raz przemyci³ w swoim wypracowaniu doœæ agresywne zdanie „ty stary chuju”.Zobaczywszy ocenê dostateczn¹ i nie odczuwszy ¿adnych konsekwencji utwierdzi³ siê wprzekonaniu, ¿e polonista nie czyta ich wypocin tylko stawia oceny za nazwisko. Prawda by³ajednak inna. Nauczyciel zawsze czyta³ wszystkie prace. Tylko, ¿e ka¿de wypracowanie ka¿degojednego mêskiego cz³onka tej klasy wygl¹da³o jak majaki heroinisty na œcianach zak³aduodwykowego. A tê bardzo szczer¹ i osobist¹ notkê Kamila oczywiœcie przeczyta³, ba, wzi¹³ j¹nawet do siebie! Jednak postanowi³ nic nie robiæ w tej sprawie. Dlaczego? Bo to by³po prostu bardzo spokojny cz³owiek.***1. Kierowca TIR-a, po dwóch nie przespanych nocach zasn¹³ za kierownic¹ w centrum miasta.2. Grzesiu wyszed³szy z domu za piêtnaœcie jedenasta skierowa³ siê na skrzy¿owanie,które nied³ugo mia³o byæ przerobione na rondo.3. Artysta malarz, któremu mia³ nied³ugo urodziæ siê drugi syn, nie zauwa¿y³nadje¿d¿aj¹cego TIR-a, poniewa¿ od dwóch tygodni znajdowa³ siê w stanie bliskim deliriumi to nie oczy przekazywa³y obraz do mózgu, tylko mózg przesy³a³ urojone obrazy do oczu,mami¹c ich w³aœciciela.4. Grzesiu nie zobaczy³ TIR-a zbaczaj¹cego z ulicy, bo przed oczami mia³ Jadwiniê.5. TIR, zanim uderzy³ w œcianê banku znajduj¹cego siê na rogu dwóch niema³ych ulic,uderzy³ w 17-letniego, bia³ego nastolatka, stoj¹cego przy pasach z bukiecikiem kwiatów.6. Zniszczeniu uleg³a œciana banku, sygnalizacja œwietlna i obraz przedstawiaj¹cy myszspaceruj¹c¹ po czaszce na czarnym tle.7. Nastolatek zgin¹³ na miejscu.8. Kamil, us³yszawszy co siê sta³o, wyrzuci³ swoje wypracowanie i napisa³ nowe, za któredosta³ -5 (minus za ortografiê) . By³a to jego pierwsza i ostatnie pi¹tka w ogólniaku. Nie licz¹cpi¹tek z WF i PP.9. Artysta malarz po wypadku, w którym straci³ swój ulubiony obraz (który notabene mia³sprzedaæ) wróci³ do domu i czeka³ na wieœci z porodówki.10. Polonista us³yszawszy o pogrzebie jednego ze swych uczniów, nie skojarzy³ twarzyz nazwiskiem, ale postanowi³ pójœæ.11. Pobo¿na mucha w chwili wypadku by³a na drugim koñcu miasta i wkurza³a star¹gospodyniê robi¹c¹ szarlotkê.12. Ta druga dalej le¿a³a na porodówce i czyta³a o Cameron Diaz. Jej syn zosta³mechanikiem jak jego stary.13. Ruda w cztery minuty po wypadku zaczê³a rodziæ. Jej syn zagin¹³ bez wieœci w wiekudwudziestu piêciu lat.14. Biedronka dalej chodzi³a po parapecie obserwuj¹c, jak wywo¿¹ rud¹ z sali.15. A dom handlowy jak sta³, tak stoi. W koñcu to nie w niego przypierdoli³ TIR.(opowiadanie nades³ane na konkurs pt. „W poszukiwaniu talentów” redakcji Pro Libris)PREZENTACJE73

Micha³ PiechockiResztka wszystkiegoKrwi mi braknie...bo krew mnie zalewa.Tchu mi braknie,bo pozby³em siê ju¿ powietrza.Si³ mi braknie,bo uciekam ju¿ doœæ d³ugo.Tolerancji mi braknie,bo widzê same wady.Umys³u mi braknie,bo drugi dzieñ ju¿ nie sypiam.Serca mi braknie,bo zape³nione jest pustk¹...Ach... jakie te problemy,spore siê wydaj¹,lecz dam sobie radê,choæ na resztkach wszystkiegoKrew, oddech, si³a,tolerancja, umys³, serce.Resztki...£êknica, 9.12.2004Droga do snuPromieñ od lampki dobija siê do ŸrenicPobudza uœmiechPowoliZaspane neurony wydrapuj¹ œpiochy(takie ma³e coœ co w nocy do powiek siê tuli)Skóra siê rozci¹ga naci¹ga wyci¹gaKrêgos³up chrupnie to i ówdzieKoœci w kolanach strzel¹ hucznieZg³odnia³e wargi odklej¹ siê od siebieGotów do ¿yciaZasypiam£êknica, 11.07.200574

Micha³ PiechockiWyspa umar³ychwed³ug obrazu A. BocklinaCo to za œwiatDo którego siê zbli¿am?Dziury w œcianach,Jakby drzwi na oœcie¿ otwarte…Mo¿e zapraszaj¹ tam mnie wszyscy.Drzewo czarne, wysokie do nieba…Pewnie wejœæ po nim mam do raju.Ale zaraz!Gdzie schody jakieœ?Wejœæ tak w pionie rady nie dam.Kapitanie zawracajmy!Nie zawróci³…Same ska³y, zimna wodaI… te drzwi.Dom mój nowy…Mnie przera¿a…Wyspa bez widoków piêknych.Wyspa bez ptaków nad sob¹.Wyspa bez ryb woko³o…Katorga ¿ycia w œmierci…Ja na bia³o ubrany,Na czarnej wyspie umar³ych…£êknica 12.12.2004Obowi¹zek ¿ycia(wiersze nades³ane na konkurs pt. „W poszukiwaniutalentów” redakcji Pro Libris)Budynek pe³en bezsensownoœci,Z którego wyjœæ nie mogê.Setki otwartych dla ludzi drzwi,S¹ dla mnie zamkniête.Setki otwartych dla ludzi okien,S¹ dla mnie zamkniête.Duszê siê uderzaj¹c o œciany.Czujê jak p³uca wydychaj¹ ju¿ resztkiDwutlenku wêgla.Œmieræ jest ju¿ blisko...Ju¿ zosta³em zara¿ony przez ludzi jak ja.Jest nas niewielu, bo jesteœmy niewielcy.Lecz si³a w nas jest potê¿naI radê damy ka¿demu kto siê uœmiechnie.Wiêc wybijamy okna, wywa¿amy drzwi,Bo ¿yæ musimy nadal.£êknica, 24.11.200475

PRZYPOMNIENIA LITERACKIECzes³aw MarkiewiczCzytanie Ÿróde³ IVSamotnoœæ „Mrówki”Bronis³awa S³omkiZ dziesiêciu sentencji tytu³owych I rozdzia³u„Mrówki” Bronis³awa S³omki wybieramdwie: BARDZO NIEDOBRA WRÓ¯BAi ŒWIAT DLA SIEBIE. One bowiem okreœlaj¹„niebyt” i „sens” ca³ej powieœci. Najpierw– feralna data wydania: 1980. Potem – magiarealizmu mrówkowego œwiata przedstawionego.Ksi¹¿kê podpisano do druku w ostatnimdniu czerwca 1980 roku. Do czytelnika trafi³awiêc prawdopodobnie niemal dok³adniez „sierpniowym wybuchem”. I któ¿ z adresatówi autorów gdañskich postulatów strajkowychchcia³ brn¹æ przez d³ugie zdania „Mrówki”;choæby takie, otwieraj¹ce... bezpardonowooniryczny œwiat g³ównej bohaterki: - „Tewstrz¹sy sejsmiczne – mówi do siebie Ulka zwana przezniego M¹dralink¹, a jej br¹zowe od s³oñca spracowanerêce o palcach smuk³ych jak delikatne roœlinki i obola³ychod ci¹g³ego noszenia wiader, dŸwigania siekiery i r¹baniadrew balansuj¹ niczym ramiona opuszczonego staregowiatraka pomiêdzy wybuja³ymi kwiatami zaœmiesznika”.Na tamten czas doraŸniej i raŸniej wiod³o siê„bardom rewolucji”. To po pierwsze i trywialne,ale tak czy owak data 1980 by³a dla„Mrówki” ow¹ BARDZO NIEDOBR¥WRÓ¯B¥, skazuj¹c¹ powieœæ na czytelniczyniebyt.76

Po drugie: wszyscy potencjalni, wymarzeniprzez autora empatyczni czytelnicy„Mrówki” byli z pewnoœci¹ po lekturze wieludzie³ z krêgu „prozy magicznego realizmu”,choæby „Stu lat samotnoœci” Gabriela GarciiMarqueza. A skoro tak, to Ulka M¹dralinka –literacki noœnik, jakby nie patrzeæ, paŸdzierzowejrealnoœci polskiego zaœcianka – ze skazanymz góry na klêskê wysi³kiem dŸwiga³akonkurencjê bliŸniaczo usposobionych Buendiów.Dlaczego jednak po dwudziestu kilkulatach uporczywie „Mrówka” nak³ada siêw mojej wyobraŸni na „stuletni¹ samotnoœæ”genialnego Kolumbijczyka? ¯e niby te¿wyobraŸniony, to uniwersalny, aczkolwiek...zaœcianek? Jeœli u S³omki mia³by to byæ wywiedzionyz realnoœci Barlinek, to jakie¿ dlamnie mia³oby to byæ Macondo? I tu potykamsiê o kategoriê ŒWIATA DLA SIEBIE.Nie szukaj¹c daleko, w opisach, dialogach,czy narracyjnych „didaskaliach”, nie grzebi¹csiê w rozplenionym na wszystkie krawêdziejêzyku powieœci, znajdujê w rozdziale IV fragment,w którym wprost OPOWIADABEDRZYCH SOLISTA: „Œwiat Ulki M¹dralinkiby³ zgo³a inny. Nie pozwala³ siê zdefiniowaæ, sprowadziædo fizycznych w³aœciwoœci rzeczy i fizycznej naturyzjawisk. [...] Ona musia³a byæ nienormalna. Ta brzydkama³a kobietka. [...] Mówi³a innym jêzykiem. By³ to jêzykkolorowych baœniowych obrazków. Mówi³a, jakby malowa³aobrazki. P³ynne, ruchome sceny, kszta³ty o zmieniaj¹cychsiê barwach i konturach, nie pozwalaj¹ce siêutrwaliæ w pamiêci, bo kiedy jedne zaczê³y b y æ, kiedyzaledwie siê pojawi³y, natychmiast przychodzi³y inne,operowa³a nimi jak ma³y czarodziej z baœni. Ma³y brzydkiczarodziej w znoszonej sukienczynie, z podrapanymikolanami i wyrazem ci¹g³ej niepewnoœci na sp³oszonejtwarzyczce. C a ³ y j e j œ w i a t b y ³ d z i e j ¹ c ¹s i ê w t e j c h w i l i b a œ n i ¹, która jeœli kiedykolwiekmia³a jakiœ logiczny pocz¹tek, to nigdy [...] nie mia³azakoñczenia”.Ale w tym wszystkim, jest to œwiat... realny.W tym miejscu muszê podeprzeæ siêzdaniem okreœlaj¹cym œwiat G.G. Marqueza.To „œwiat, w którym rzeczy nadzwyczajnemia³y wymiar szarej codziennoœci, zwyczajnoœæzaœ przyjmowana by³a jak zjawisko nadprzyrodzone,œwiat bez czasu, gdzie wielerzeczy nie mia³o jeszcze nazw” – pisali krytycy.Ulka M¹dralinka próbuje oto „nazwaæ”w³asnego ojca, którego ledwie pamiêta, raczejbardziej go sobie wyobra¿a, i im bardziejpróbuje go w tej „bajce”, „w której zawsze by³omiejsce na tajemniczoœæ i niezwyk³oœæ”, umieœciæ, tymbardziej „jawi jej siê postaæ z kamienia, kamiennypos¹g, wokó³ którego dzia³o siê wieleinteresuj¹cych spraw, który jednak w nich nieuczestniczy³. On b y ³”. Tak jak w „Stu latachsamotnoœci”, bowiem, czas i przestrzeñ„Mrówki” – to kategorie tyle¿ magiczne, cofizycznie obecne, ale tylko w takim wymiarze,na ile wymaga tego powszechne rozumienie„realizmu” albo po prostu zwyczajny „zdrowyrozs¹dek”. W tym metrum S³omka jest jednakostro¿niejszy ni¿ wielki Marquez, ³atwiejwszak w „Mrówce” œwiat przedstawiony identyfikujesiê z tym, co tr¹ca o jak¹œ zgrzebn¹„publicystycznoœæ”. A mo¿e „realnoœæ” „Stulat samotnoœci” wydaje siê nam, Europejczykom,a w najgorszym przypadku Polakom– po prostu tylko bardziej egzotyczna, a tymsamym atrakcyjniejsza?Tako¿ dosadniej dowartoœciowuje siê„Mrówka” w nak³adaniu podobieñstw opisów,doboru rekwizytów literackich, czy zgo³aidentycznej ekspozycji bohaterów, jak w „Stulatach samotnoœci”. Oto kwiaty! U S³omki:„Jaskrawoczerwone g³owy kwiatów wielkoœcidojrza³ej kapusty, o p³atkach obrze¿onychbia³ymi ko³nierzykami, ¿ó³te i br¹zowe,pomarañczowe i czerwone, gdzieniegdzieczarne, a gdzieniegdzie b³êkitne”. W zasadzieto tylko „botaniczny” inwentarz kolorówi kszta³tów, ale jeœli dopowiemy za autorem,¿e „siêgaj¹ jej do oczu”, pamiêtaj¹c, ¿e Ulkajest „brzydk¹, ma³¹ kobietk¹”, po prostu nisk¹,ten opis urasta do rangi magicznej wizji. Tak,jak u Celnika Rousseau mikroskopijne, realnestworki, wymalowane na pierwszym planiejawi¹ siê jako wymyœlone monstra. Albo, takjak w chruœniaku Leœmiana malinowe krzaczkipostrzegane przez le¿¹cych kochankówolbrzymiej¹ do monumentu. Oto kwiaty!Teraz u Marqueza: „Zobaczyli przez oknopadaj¹cy deszcz maleñkich ¿ó³tych kwiatów.Pada³y ca³¹ noc jak milcz¹ca burza, przykry³ydachy, zatarasowa³y drzwi i przysypa³y naœmieræ zwierzêta œpi¹ce na dworze. Tyle ichPRZYPOMNIENIA LITERACKIE77

spad³o z nieba, ¿e rankiem ulice by³y wyœcielonegrubym dywanem z nieba i trzeba by³oodgarniaæ kwiatuszki ³opatami i grabiami”.Pozornie nie ma w tym nic „nadprzyrodzonego”,zdarzaj¹ siê takie... jesienne, naturalneplagi... opadania, choæby kolorowychliœci. Ale jeœli dodamy za autorem, ¿e ówdeszcz pojawi³ siê „gdy cieœla bra³ miarê natrumnê” (zreszt¹ dla samego Josego ArcadiaBuendii), i, ¿e owe kwiatki trzeba by³oodgarn¹æ nie ot tak sobie, tylko po to „abymóg³ przejœæ kondukt pogrzebowy” – to ca³ata „burza” staje siê zwyczajnie nierealna, magiczna,zwiastuj¹ca eschatologiczn¹ otch³añ,chocia¿ symbolicznie ukwiecon¹.£atwo te¿ odnaleŸæ w obu powieœciach,przynajmniej podobieñstwa w opisie nadrealnych„podró¿y” bohaterów, ten sam mechanizmposzerzania ju¿ nie tylko horyzontówwyobraŸni czytelnika, ale zwyczajny zabiegosobliwego charakteryzowania konstrukcjipsychicznej bohaterów. Obaj autorzy korzystaj¹z „mechaniki” snu. Bronis³aw S³omka:„Niekiedy, choæ zdarza³o siê to raczej rzadko, BedrzychSolista wêdrowa³ we œnie po krainach nieznanychi odleg³ych bardzo, po kamiennych miastach bez okieni ludzi, w których zawsze gdzieœ w jakimœ szczególnymmiejscu czeka³ na niego Lucek Wajcha. [...] I stawa³a siêrzecz nie spotykana gdzie indziej, w innych okolicznoœciachi w innym czasie. Czu³a, jak pomaleñku staje siêniewidzialna i nie wie o tym ani Bedrzych, ani sam Lucek,i jak towarzyszy Bedrzychowi w dalszej jego podró¿y,która nie jest jednak w dos³ownym tego s³owa znaczeniuani podró¿¹, ani pobytem w jakimœ konkretnym miejscu,ani lotem w chmurach, jak jej siê czasem wydaje, któramo¿e byæ jednak jakimœ szczególnym rodzajem poezji, aleni¹ te¿ nie jest, tak jak nie jest realnoœci¹ zupe³niepozbawion¹ poezji, bo jest czymœ poœrednim”. Czy¿ niejest to pierwszorzêdna definicja „realizmumagicznego”? Zreszt¹ skonfrontujmy tê teoryjkêz mistrzowsk¹ praktyk¹. Gabriel GarciaMarquez: „Gdy zostawa³ sam, Josè Arcadio Buendiaznajdowa³ pociechê w œnie o d³ugim, nie koñcz¹cym siêrzêdzie pokojów. Œni³o mu siê, ¿e wstaje z ³ó¿ka, otwieradrzwi i przechodzi do drugiego identycznego pokojuz takim samym ³ó¿kiem o wezg³owiu z kutego ¿elaza,z takim samym wiklinowym fotelem i obrazem NajœwiêtszejPanny de los Remedios na œcianie w g³êbi.Z tego pokoju przechodzi do nastêpnego, równie¿ identyczniepodobnego, potem jeszcze do nastêpnego, i tak dalejw nieskoñczonoœæ. Lubi³ przechodziæ z pokoju do pokojuniby galeri¹ luster, do chwili gdy Prudencio Aguilardotyka³ jego ramienia. Wtedy budzi³ siê i wraca³ z pokojudo pokoju, przebiegaj¹c drogê powrotn¹, i znajdowa³Prudencia Aguilara w pokoju rzeczywistoœci”.Œwiat, rzeczywistoœæ, realnoœæ – z jednejstrony; mit, zmyœlnie, wrêcz „przek³amania” –z drugiej. Wszystko jest mo¿liwe w obu – takczy owak – fikcjach literackich. £¹czy je nietylko sposób narracji, idea przewartoœciowaniarealizmu, ale te¿ mocno zakorzenionaw narracji galeria bohaterów. O ile w „Stu latachsamotnoœci”, mimo jednoznacznegopokrewieñstwa postaci, trudno bez wysi³kuskonstruowaæ drzewo genealogiczneBuendiów, to w „Mrówce” stopieñ zale¿noœcibohaterów, mimo, ¿e jest z gruntu luŸny, tojednak z doœæ dziwnych powodów zdecydowaniewspó³zale¿ny. W pierwszym przypadkudecyduj¹ wiêzy krwi, w drugim ideewspólnoty – co jak na „paŸdzierzowe” warunkispo³eczne jest zaskakuj¹ce.Najistotniejsze s¹ jednak przes³ania obupowieœci. Z grubsza rzecz bior¹c konkretyzuj¹siê one w ostatnich akapitach. ŒWIAT DLASIEBIE „Mrówki” wieñczy dziwna stagnacja,bezruch, ciemnoœæ: „Podobno, nie ruszywszy siêz miejsca, sta³ tam jeszcze d³ugo po tym, jak mê¿czyznaz ch³opcem milcz¹c wyszli ze szpitala i powoli skierowalisiê w stronê miasta. W szpitalu œwiat³a wygaszono, zgaszonoje równie¿ w sali o zamalowanych na bia³o oknachna piêtrze, a on ci¹gle sta³ w tym samym miejscu”. Jestto jednak bardzo kameralne uniwersum, jakbypoetyckie, mo¿e nie nazbyt paraboliczne.Gdyby Bronis³awowi S³omce uda³o siê przynajmniejzbli¿yæ do uogólnienia Marqueza,które sta³o siê globaln¹ point¹ w ogóle realizmumagicznego, „Mrówka” nie by³aby tak samotnaw swoim niebycie literackim, bo na tonie zas³u¿y³a. Ze wszech miar – nie zas³u¿y³a.Ci¹gle wiêc pozostaje niedoœcignionymmarzeniem pisarzy zdanie, które uda³o siêsformu³owaæ Kolumbijczykowi w zakoñczeniuswojej najwiêkszej powieœci, gdzie zawar³ca³¹ prawdê o samotnoœci narodów i zaprzepaszczeniuswojej plemiennej szansy: „Ale nimdoszed³ do ostatniego wiersza, zrozumia³ ju¿, ¿e niewyjdzie nigdy z tego pokoju, gdy¿ powiedziane by³o, ¿e78

miasto zwierciade³ (lub zwierciadlanych mira¿y) zmiecionebêdzie przez wiatr i wygnane z pamiêci ludzi w chwili,kiedy Aureliano Babilonia skoñczy odcyfrowywaæpergaminy, i ¿e wszystko, co w nich spisano, niepowtarzalnejest od wieków i na wieki, bo plemiona skazane nasto lat samotnoœci nie maj¹ ju¿ drugiej szansy na ziemi”.Czytaj¹c na nowo „Mrówkê” utrwali³o siêmoje wczeœniejsze wra¿enie, ¿e jeœli Bronis³awS³omka nie sformu³owa³ wprost postulatuo samotnoœci „plemienia” i zaprzepaszczeniudrugiej szansy w zakorzenieniu siê tutaj, nadOdr¹ – to z ca³¹ pewnoœci¹ przeczuwa³ pointê„Stu lat samotnoœci” albo milcz¹co siê jejdomyœla³, z twórczym skutkiem nawet poæwieræwieczu od feralnego roku pojawieniasiê „Mrówki” – tak czy owak – na œwiecie.PRZYPOMNIENIA LITERACKIE79

Janusz ReækoBeletrystykaW³odzimierza KorsakaPojêcia beletrystyka u¿ywam w znaczeniunie tyle historycznym, lecz wspó³czesnym.Okreœla ono utwory narracyjno-fabularnepisane proz¹, s¹ to wiêc nowele, opowiadania,powieœci, opowieœci i gawêdy o niecol¿ejszym ciê¿arze gatunkowym 1 .Warto w tym miejscu sprecyzowaæ terminologiê,gdy¿ omawiany nurt twórczoœciczêsto jest wymiennie nazywany ³owieckimalbo myœliwskim. Dawniej ³owy by³y „jednymz pierwszych i przez wiele wieków najwa¿-niejszym zajêciem cz³owieka” 2 . Specjalizacjasprawi³a, ¿e ³owcami zostawali tylko ludzienajbardziej sprawni, odwa¿ni, odporni natrudy ¿ycia myœliwskiego, myœliwymi nazywanoniegdyœ osoby poluj¹ce dla rozrywki,mody czy fantazji; tych którzy polowaliz obowi¹zku i zawodowo nazywano – ³owczymilub ³owcami, myœliwcami, strzelcami 3 .Jedn¹ z najstarszych definicji ³owiectwajest eksplikacja Wiktora Koz³owskiego sprzed150 lat: „£owiectwo - jest umiejêtnoœci¹ albosztuk¹ ³owienia i zabijania ró¿nych zwierz¹tss¹cych i ptaków zrêcznoœci¹ i wszelkimisposobami” 4 . £owiectwo jako pojêcie jests³abo ugruntowane, czêsto np. uwa¿a siê za nietylko uprawianie polowania. Termin ten„oznacza zespó³ planowych i skoordynowanychczynnoœci, maj¹cych na celu racjonalnegospodarowanie zwierzyn¹ w myœlpotrzeb ekonomicznych kraju i zgodnie z postulatamiochrony przyrody” 5 .Stanis³aw Hoppe, autor S³ownika jêzyka³owieckiego podaje dok³adn¹ definicjê ³owiectwa- jest to „ca³okszta³t zagadnieñ dotycz¹cychzwierzyny, jej hodowli i ochrony,zagospodarowania ³owisk, polowania lubod³owów, broni i amunicji myœliwskiej, strzelectwa,wszelkich potrzeb i przyborówmyœliwskich, psa myœliwskiego, ustawodawstwa,historii, tradycji, jêzyka i kultury ³owieckiej,zwi¹zanej z ³owiectwem twórczoœci literackiej,muzycznej i plastycznej; [...] zmieniaj¹cesiê warunki gospodarcze i spo³eczne spowodowa³ykoniecznoœæ twórczego zaanga¿owania siêcz³owieka w sprawy ³owiectwa poprzezochronê zwierzyny i zabezpieczenie warunkówniezbêdnych do jej bytowania” 6 . £owiectwoobejmuje ró¿ne dzia³y, od hodowlii ochrony zwierzyny do literatury i sztuki,dzieli siê na kniejowe, ma³e-ptasze, sokolei wielkie. „Obcowanie myœliwego z przyrod¹pozwala mu poznaæ obiektywne prawarz¹dz¹ce w przyrodzie, wzbudza i rozwijauczucia estetyczne, uczy dostrzegaæ piêknonatury i kochaæ ojczyste pola i lasy” 7 .Myœlistwo to termin œciœle zwi¹zany z ³owiectwem,ale ma wê¿szy zakres semantyczny.W. Korsak pisa³, ¿e jest to: „instynkt ci¹gn¹cycz³owieka do ³owiectwa, którego czêœæ1 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1998, s. 62.2 A. Haber, T. Pasławski, S. Zaborowski, Gospodarstwo łowieckie, Warszawa 1977, s. 13.3 E. Szałapak, Tradycje i zwyczaje w kole łowieckim, Warszawa 1994, s. 9.4 W. Kozłowski, Pierwsze początki terminologii łowieckiej: słownik łowiecki, Wrocław 1996, s. 85.5 A. Haber, T. Pasławski, S. Zaborowski, op. cit., s. 13.6 S. Hoppe, Słownik języka łowieckiego, Warszawa 1981, s. 128-129.7 S. Godlewski, Vademecum myśliwego, Warszawa 1996, s. 7.80

«wykonawcz¹» czyli polowania nazwanopóŸniej myœlistwem” 8 . Wywodzi³ on definicjêmyœlistwa od czasownika myœleæ, gdy¿ „³owysamotne, w których konieczna jest znajomoœæprzyrody oraz wiedza o zwierzynie, jej obyczajach,wymaga³y i do dziœ wymagaj¹,w³aœnie myœlenia” 9 . Wspomniany ju¿ autorS³ownika jêzyka ³owieckiego Stanis³aw Hoppewyjaœnia, ¿e termin myœlistwo pojawi³ siêdoœæ póŸno (przedtem by³y: ³ów, ³owiectwo),pierwotnie oznacza³ ca³e wyposa¿enie ³owieckie:konie, psy, ptaki ³owcze, broñ paln¹ i bia³¹,wszelki sprzêt ³owiecki oraz s³u¿bê ³owieck¹,obecnie natomiast jest to „dzia³alnoœæ cz³owiekapolegaj¹ca na etycznym i zgodnymz obowi¹zuj¹cymi przepisami pozyskiwaniuzwierzyny; umiejêtnoœæ i sztuka polowania.Termin ten nie ma wyraŸnie sprecyzowanegoznaczenia”. Nadrzêdnym pojêciem pozostaje³owiectwo. „Myœlistwo by³o œwiata szlacheckiegopasj¹, zami³owaniem zabaw¹, a po czêœcii potrzeb¹” 10 . Najwczeœniejsze swoje utworyKorsak opatrywa³ okreœleniami odwo³uj¹cymisiê do sztuki myœliwskiej, st¹d np. Rok myœliwegoczy Pieœñ puszczy: powieœæ myœliwska.Nurt literatury myœliwskiej wyrasta z odleg³ych,historycznych tradycji siêgaj¹cychXV, XVI i XVII wieku. Nowoczesna zaœbeletrystyka myœliwska rozwija siê na prze-³omie XIX i XX stulecia. Jej apogeumwype³nia niew¹tpliwie twórczoœæ JózefaWeyssenhoffa (1860-1932). Z kilkunastu dzie³pisanych proz¹ ten „zdeklasowany potomekbaronów inflanckich” jak okreœli³ go JulianKrzy¿anowski, znany jest jednak wszystkimz twórczoœci myœliwskiej. Wspomnieæ tunale¿y o Sobolu i pannie (1911) i Puszczy(1915). Józef Weyssenhoff by³ niew¹tpliwiedla m³odego, pe³nego twórczego potencja³uW³odzimierza Korsaka, autorytetem i mistrzem.Formalnym dowodem potwierdzaj¹cymto spostrze¿enie jest: po pierwsze –dedykacja najbardziej znanego i debiutanckiegozarazem dzie³a ksi¹¿kowego pt. Rokmyœliwego, wydanego w Poznaniu 1922 roku„Wielkiemu znawcy prawdziwego myœlistwaJózefowi Weyssenhoffowi w dowód uznaniai wdziêcznoœci poœwiêca autor”; po drugie –¿yczliwa przedmowa do dzie³a napisana przezWeyssenhoffa, wprowadzaj¹ca Korsakaw poczet twórców literatury myœliwskiej; potrzecie zaœ – przewijaj¹ce siê w ca³ej twórczoœciKorsaka reminiscencje i zauroczeniatwórczoœci¹ autora Sobola i panny.Pytanie w jakiej mierze Rok myœliwegopozostaje podrêcznikiem, przewodnikiem,bedekerem myœliwskim, dzie³em dydaktyczno-instrukta¿owym,a co ma wspólnegoz beletrystyk¹ czy beletryzacj¹ - jest zasadne.Brak tu niew¹tpliwie fabu³y, ale s¹ znakomiteopisy przyrody, cz³owieka wra¿liwego naka¿d¹ leœn¹ impresjê, jest mêstwo przygody,podniecenie niespodziank¹, mêski instynktzmierzenia swoich si³ z natur¹, wreszciepoczucie, ¿e cz³owiek jest cz¹stk¹ wielkiejprzyrody i ¿yje podleg³y jej urokom, cyklom,transformacjom. Korsak skutecznie próbowa³pokazaæ, ¿e polowanie to nie tyle sam fina³prowadz¹cy do zaspokojenia potrzeb ekonomicznych,ale niepowtarzalne piêkno, metafizycznywrêcz urok ca³ego entourage’umyœliwskiego. Weyssenhoff by³ pe³en niek³amanegozachwytu wobec „m³odego [...] a takbardzo doœwiadczonego autora”, pisa³ o doskona³ejpracy, „która wzbudzi³a w nim radosnysygna³ polowania. Zalet¹ Roku myœliwegojest po³¹czenie œcis³ej nauki z m³odzieñczymzapa³em”, który skutecznie „przenosi w krainêwspomnieñ”: „Zaszumia³y lasy, zagra³y psygoñcze, odezwa³y siê chóry g³osów przyrody,od¿ywcze dla cia³a i ducha, zapachnia³y upajaj¹codzikie porosty ziemi pierwotnej,których woñ ma jedn¹ tylko analogiê– z zapachem w³osów kochanki”, dalejJ. Weyssenhoff pisa³: „Czyta³em ksi¹¿kêpowoli marz¹c o m³odoœci”, zastanawiaj¹c siêczy Korsak nie jest poet¹ i odpowiada³ sobie,¿e móg³by byæ, bo zgromadzi³ obok wiadomoœcitechnicznych „materia³ poetycznymyœlistwa”. Dzie³o znakomicie oddaje nastro-8 W. Korsak, Las mi powiedział: gawędy przyrodnicze, Zielona Góra 1969, s. 209.9 Od Anińska do Gorzowa: z życia i twórczości Włodzimierza Korsaka, red. J. Koniusz, Zielona Góra 1987, s. 3.10 S. Hoppe, op. cit., s. 141.PRZYPOMNIENIA LITERACKIE81

je pór roku, kszta³ty, barwy, zapachy i ozdoby„wolnej, niepodleg³ej ludzkim ministerjomPrzyrody”, jako pierwsze w naszym piœmiennictwieobejmuje ca³oœæ formy myœliwskieji praktykowanych w tamtym czasie polowañ.Ujawnia w nim Korsak wyborny smak„malarza-animalisty – pierwszej klasy”,a myœlistwo ukazuje nie tylko jako „zabawêprzyjemn¹”, ale i „kszta³tuj¹c¹ duszê” 11 .Weyssenhoff podkreœla, ¿e postêp cywilizacjibywa omylny dlatego cz³owiek uciekapowodowany impulsem atawistycznym doform zaniechanych lub zaniedbanych. W ujêciuWeyssenhoffa i W. Korsaka myœlistwo tonie tylko poszukiwanie „zdobyczy jadalnej dlasiebie i rodziny”, ale jest to „najzdrowszazabawa m³odoœci i wieku dojrza³ego, najnaturalniejszysposób poznania i umi³owaniaprzyrody dzikiej, ¿ywicielki genialnej cia³,dusz i instynktów”, wreszcie to „bodziecpierwotny, uszlachetniony przez intelekt przyrodnikai poety”, stanowi¹cy treœæ [...]wy¿szego rzêdu”. „W³aœciwe szlachetne³owiectwo zasadza siê na wnikniêciucz³owieka w g³¹b przyrody, która dzika jesttylko ze stanowiska kultury ludzkiej, leczm¹drzejsza od wszystkich dzie³ ludzkich” 12 .Korsak odczu³ przywo³ane przeze mniespostrze¿enia jako swoist¹ nobilitacjêdodaj¹c¹ mu skrzyde³ do dalszej pracy, którazaowocowa³a nastêpnymi wartoœciowymipublikacjami. Chcia³bym przypomnieæ, ¿etytu³ debiutanckiego dzie³a Korsaka by³ znanyw tradycji piœmiennictwa ³owieckiego przedstawiaj¹cegometodykê ³owów rozpisan¹ napory roku. Znakomitym antenackim dzie³emby³ niew¹tpliwie XIX-wieczny Rok myœliwcaWincentego Pola ozdobiony ilustracjamiJuliusza Kosaka, którego „rysunki i obrazyotwieraj¹ now¹, wspania³¹, kartê w dziejachpolskiej plastyki myœliwskiej” 13 .Rok myœliwego Korsaka zapewni³ mutrwa³e miejsce w literaturze polskiej dziêkipopularnoœci w œrodowisku wileñskim. Czes³awMi³osz wyda³ w Instytucie Literackimw Pary¿u w 1990 roku równie¿ Rok myœliwego,z zamiarem uczczenia – jak pisa³ –pamiêci ksi¹¿ki, „któr¹ lubi³ w swoich latachszkolnych” 14 . Ksi¹¿ka Mi³osza nie mapozornie nic wspólnego z dzie³em Korsaka,a œciœlej z tematyk¹, nawi¹zuje zaœ do formykalendarzowej, jest „diariuszem jednegoroku”, splata siê w niej przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ.Mi³osz pisa³: „M³odzieñcze marzeniao wyprawach «na tropie przyrody» niespe³ni³y siê, a jednak zosta³em myœliwym,choæ innego rodzaju, moj¹ zwierzyn¹ by³ ca³yœwiat widzialny i ¿ycie poœwiêci³em próbomuchwycenia go s³owami czy te¿ trafienia gos³owami. Niestety ten rok myœliwego przynosiju¿ g³ównie refleksje nad niewspó³wymiernoœci¹d¹¿eñ i dokonañ, mimo ca³ej pó³kinapisanych przeze mnie ksi¹¿ek” 15 .Myœlistwo sta³o siê wiêc wielk¹ metafor¹¿ycia, bolesnym wyznacznikiem niespe³nienia,niedosytu w labiryncie pragnieñ,celów. Chcia³oby siê spointowaæ Mi³oszow¹tezê przywo³aniem konstatacji, ¿e w polowaniunie cel jest najwa¿niejszy. Dope³nieniemprzes³ania Korsaka jest wiersz RobinsonaJeffersa w t³umaczeniu polskiego noblistyKochaj dzikiego ³abêdzia, który móg³bystanowiæ motto ca³ej jego twórczoœci.Z klimatu Weyssenhoffowych fascynacjiwyrasta inne dzie³o Korsaka – wydana w 1924roku Pieœñ puszczy: powieœæ myœliwska,dedykowana ¿onie „[...] ukochanej, dzielnejpomocnicy na wszystkich œcie¿kach ¿ycia”.Wzorami literackimi s¹ tu Soból i panna orazPuszcza. Pomijaj¹c szczegó³ow¹ analizêporównawcz¹ mo¿na stwierdziæ, ¿e konstrukcjêpowieœci determinuje wzorzec formalny,poza t³em (co w tym nurcie powieœci popularnejjest oczywiste), konstrukcja fabu³y, psychologiapostaci, w¹tek romansowy, wreszcieopisy polowañ, lasu, nastrój, wreszcie11 W. Korsak, Rok myśliwego: rzecz dla myśliwych i miłośników przyrody, Poznań 1922, Przedmowa J. Weyssenhoffa,s. 7-9.12 Ibidem, s. 9-10.13 W. Dynak, Z dziejów polskiej powieści łowieckiej, Wrocław 1991, s. 7.14 C. Miłosz, Rok myśliwego, Kraków 1991, s. 5.15 Ibidem, s. 6.82

metafizyka przyrody, która nie jest tylko t³emlecz staje siê osi¹ konstrukcyjn¹, pierwszoplanow¹,równorzêdn¹ z cz³owiekiem. W¹tekmi³osny u Weyssenhoffa dramatyzuje niejakofabu³ê – w Sobolu i pannie - koñczy siê onnieszczêœliwie, za to w Puszczy uczucieEdwarda Pucewicza do m³odej Reni Oleszanki– mimo dramatycznych meandrów, prowadzido szczêœliwego fina³u. Mi³oœæ jest plastremgoj¹cym ¿yciowe b³êdy, zw¹tpienie a nawetró¿nice klasowe i narodowoœciowe.Korsak nieco inaczej buduje œwiat uczuæ,delikatnie i staromodnie zarazem. SzymonLewczuk, m³ody zarz¹dca lasów, po prze¿ytymzawodzie mi³osnym, na który wp³ynê³aró¿nica klasowa wybranki serca, opuszczaokolice P³ocka – gdzie lasów prawie nie ma,uciekaj¹c do Brzozowic w krainê nieprzebytychleœnych ostêpów, przechodzi kolejn¹¿yciow¹ edukacjê, realizuje rozbudzon¹w czasie studiów w Szwajcarii potrzebê„wra¿liwoœci duszy w odczuwaniu nieprzepartegopiêkna, które mo¿na dostrzec w najdrobniejszychprzejawach ¿ycia 16 . W nowymœwiecie spotyka ludzi prostych i ¿yczliwych.Mi³oœæ do Domki, córki „prostego” gajowegoSzadurskiego, s³abo mówi¹cej po polsku,niewykszta³conej, za to urodziwej dziewczyny- opar³a siê urokowi nowoczesnej i inteligentnejNiny Wierzejskiej, siostrzenicy jegoprze³o¿onego – Jana Ordy. Nina wytrwale zajmujesiê botanik¹, bada mchy i porosty – coby³o tak¿e przedmiotem zainteresowañLewczuka. Mimo gustu muzycznego, elokwencjii dobrego urodzenia – Nina przegrywaz Domk¹, która ma w twarzy jakieœ podobieñstwodo „Boticellowskich panien”i z mi³oœci uczy siê czytaæ i mówiæ po polsku.Powieœæ Korsaka nie koñczy siê jednakhappy endem – mimo ma³¿eñstwa i znakomitychplanów wspólnego ¿ycia – ich losy,podobnie jak harmoniê œwiata przyrody,zburzy ponury akord losu. Po trzechmiesi¹cach ma³¿eñskiej sielanki - nadchodzizawierucha I wojny œwiatowej, a bohater udajesiê na front. Wczeœniejszy œwiat wydaje siêtym bardziej bajkowy i nierzeczywisty, jeœlistaje siê tylko wspomnieniem koj¹cym duszêw burzliwej, spazmatycznej rzeczywistoœci.W powieœci Korsaka – jest mniej opisówpolowañ ni¿ u Weyssenhoffa. Warto jednakwskazaæ na inne podobieñstwa, np. u obutwórców wystêpuj¹ postaci doœwiadczonychmyœliwych tzw. „ludzi lasu” organizuj¹cych³owy, przekazuj¹cych doœwiadczenia: s¹ to np£aukinis („pierwszy ochotnik”), stary Moroz,którego dusza po œmierci sta³a siê g³uszczem,Hrehor Wo³k itd.Znakomicie eksploruje Korsak zasadêwspó³zale¿noœci ludzkiego ¿ycia od pór roku,natury; metaforyzuje podobnie do Weyssenhoffa(który robi³ to po mistrzowsku) opisyprzyrody, poszukuj¹c w jej obrazie elementówmetafizycznych w celu zilustrowania neoplatoñskiejformu³y PIÊKNO – DOBRO –MI£OŒÆ. Ukazuj¹cej potêgê natury w wymiarzeprzywo³uj¹cym panteistyczne ujêcia,nieobce zreszt¹ neoplatonizmowi nowo¿ytnemu.Las koi ból Micha³a Rajeckiego z Sobolai panny „szumi na czeœæ dzikiego ¿ycia, naczeœæ wolnej wêdrówki wiatru [...] We mniejest wiecznoœæ zadumy nad sprawamiwa¿nymi, jak wschód i zachód, ciep³o i zimno,g³ód i po¿ywienie [...] jest chwila, ta dr¿¹ca,która obiecuje rozkosz i ta mocna, którarozkosz sprawia. Nic ponade mnie na polachnagich albo poros³ych lepiankami twego pomys³ucz³owiecze. Szukasz, szukasz mieszczuchuszczêœliwoœci poza mn¹, ale ze mniewyszed³eœ i do mnie powrócisz - I dzisiaj tobiem³ody strzelcze na zapomnienie, na ukojenie...”17 .W zakoñczeniu Puszczy, w opisie œmiercileœnika Moroza (którego dusza wcieli³a siêw g³uszca), czytamy natomiast „wiek cz³owieka,czy ptaka nie przepada dla wszech¿yciai czeka³ odwa¿nie szczytnej chwili umierania,chwili przemiany” 18 . W powieœci Korsaka Na16 W. Korsak, Pieśń puszczy: powieść myśliwska z rysunkami autora, Warszawa [1924], s. 14.17 J. Weyssenhoff, Soból i panna, Warszawa 1948, s. 345-346.18 J. Weyssenhoff, Puszcza: powieść, nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa, druk. W. C. Anczyc i spółka w Krakowie[1915], s. 392.PRZYPOMNIENIA LITERACKIE83

tropie przyrody (1922) nastroje wieczoruksiê¿ycowego nad wod¹ buduj¹ urok mistycznegozachwytu nad piêknem i potêg¹ natury:„D³ugi czas stali tak oniemiali, wpatrzeni,jakby zahipnotyzowani mistycznym urokiem.Myœli ich odbiega³y od p³ochych gawêdprowadzonych przed chwil¹, jakby odci¹gniêtezosta³y ku wy¿szym sferom przezwszechpotê¿n¹ rêkê Przyrody. Cud, cud –szepn¹³ Grzeœ” 19 . Piêkno, prawda i mi³oœæ„jednocz¹ siê pod kierunkiem wszechmocnejMatki Przyrody w nierozerwaln¹ ca³oœæ, którastanowi treœæ ¿ycia i zapewnia cz³owiekowiszczêœcie” 20 .Horyzonty formalne beletrystyki Korsakawyp³ywaj¹ z doœwiadczeñ, które w literaturzepolskiej upowszechni³ Weyssenhoff – wyzyskuj¹cje z literatury europejskiej „wysokichpoziomów”, reprezentowanej z jednej stronyprzez I. Turgieniewa (Notatki myœliwca)póŸniej francuskiej – na co wskazywa³ JulianKrzy¿anowski - Anatola France’a, HipolitaTaine’a oraz porywy „symbolistyczne”,bliskie pisarzom polskim 21 .Na zakoñczenie chcia³bym podzieliæ siêpewn¹ dygresj¹: ostatnia ksi¹¿ka W³odzimierzaKorsaka z 1969 roku nosi tytu³ Las mipowiedzia³: gawêdy przyrodnicze. Mo¿nazadaæ przekornie pytanie: co las powiedzia³?Kieruj¹c siê rozs¹dkiem mo¿na odpowiedzieæ:wszystko, co wiedzia³ profesor GrzegorzRahoza snuj¹cy dydaktyczne opowieœciw obozie harcerskim. A dok³adnie jest to kryptocytatz Sobola i panny Weyssenhoffa.„Las mi powiedzia³: szukaj piêkna wszêdzie,gdy¿ wszêdzie mo¿na je znaleŸæ i w ca³ejprzyrodzie, i w dzia³alnoœci cz³owieka,a zw³aszcza w jego wszelkiej twórczoœci [...].Las mi powiedzia³: przyrody jednak nic niezast¹pi. ¯adne galerie pierwszorzêdnych obrazówczy najwspanialsza marmurowa kolumnadanie da tego, co znajdziesz w przyrodzie” 22 .19 W. Korsak, Na tropie przyrody: powieść dla młodzieży, Poznań 1922, s. 97-98.20 W. Korsak, Las mi powiedział: gawędy przyrodnicze, Zielona Góra 1969, s. 206.21 J. Krzyżanowski, Wstęp do: J. Weysenhoff, Soból i panna: powieść, Warszawa 1948, s. V-IX.22 J. Weyssenhoff, Soból i panna, Kraków 1957, s. 245. Por. W. Korsak, Las mi powiedział..., s. 206-207.84

Henryk Szylkin¯ejmianaUbarwiane lili¹ i kaczeñcemspowolnione wody twojedop³ywaj¹ do matki – Wilii,co w jarach zielonych u³o¿y³a warkocz.Tu krew partyzantów z AK-owskich oddzia³ówwsi¹ka³a do ziemi,a poeci o krzy¿ach brzozowychpisali ballady smutne.Wilia z przypiêtym gr¹¿elem do skroni,jak córkê bierze ciê w ramionai niesie do ojca – Niemna.Ucho nie s³yszy ju¿ œpiewu twych fal,oko nie widzi perlistej rosyna p¹kach chmielu,co od krynic wód twoichzwisa³ z ramion jarzêbin i brzóz.Zbyt wiele wspomnieñ wyros³o z tej ziemiprzy mogi³ach ojców i kurhanach dziadówby nie kochaæ najszczerzejmojej rzeki kwiecistej,która dot¹d nie zmy³a œladów dzieciñstwa.Z tej to przyczynygdy promienie wiosny ca³uj¹filary lumiñskiego mostu –zapach nad¿ejmiañskiej czeremchyuderza³ jak wino do g³owy,a kiœcie malin jak rubinyna zboczach £apakelniœwiec¹ siê w oczach noc¹.¯ejmiano ze strof Zagórskiego,nios¹ca „czarne miody” w poemacie Mi³osza –teraz gdy serce mojezwolniony ju¿ wziê³o rytmofiarowaæ ci mogê tylko z dalatêsknotê dozgonn¹narodzon¹ na ch³opiêcych œcie¿kach.Wyzna³em ci rzeko, mi³oœæ wiosenn¹przez pêkaj¹ce lody twych zatok,skrêtami œcie¿ek z krokiem dziecinnym,jarzêbin woni¹ co p³ynie z mg³ami,kaczeñców z³otem na ³¹ce w maju,srebrzystych p³oci rejsem weso³ym,gdzie kryszta³ wody, nad dnem piaszczystympoœród kamienii pni stuletnich.Wyzna³em ci, rzeko, sw¹ mi³oœæ letni¹pachn¹cym liœciem nadwodnej miêty,wiatrem tañcz¹cym z gr¹¿elem ¿ó³tym,splotami chmielu nad lustrem wody –wœród ostrych szabel trzcin i ajerów,gdzie s³oñce niby ber³o królewskiena palisadzie olch.Wyzna³em ci, rzeko, sw¹ mi³oœæ jesienn¹w gasn¹cym krzyku klucza ¿urawi,kalin koralem na zboczu drogi,gdy z koszem grzybów pachn¹cych lasem,depcz¹c umar³e liœcie topoli,ciskane pod nogi przez wiatr pó³nocy –idê do domu.Wyzna³em ci, rzeko, mi³oœæ zimow¹ –kiedy twój b³êkit w biel siê zamienia,a bobrów nory œniegiem zawiane,gdy s³oñce b³yska, ale nie grzeje,kiedy na gruszach gile króluj¹,wœród trzasku p³otów w okowach mrozu,a wilków noc¹ zieleni¹ siê oczy.I tak ci, rzeko, od dnia dzieciñstwa,od kwiatów wiosny, po lody zimyuczucia swoje barwione têcz¹ –wyzna³em szczerze,choæ pamiêæ twoja o mniesp³ynê³a z wodami.(fragment poematu)85

Papusza, jak¹ pamiêtam...Anna Makowska-CieleñTytu³ wypowiedzi okreœla jej formê. Bêd¹to wspomnienia i refleksje. A „wspominaæ– jak stwierdzi³ teoretyk kultury i krytyk literacki,publicysta i pisarz, Stanis³aw Brzozowski –znaczy to wi¹zaæ treœæ prze¿yt¹ z wypadkamii wra¿eniami nowego, obecnego ¿ycia”.Wspomnienia zmieniaj¹ siê wraz z nami.Trudno nie zgodziæ siê z cytowanym filozofem,który uwa¿a, ¿e „pamiêæ tylko pozornieutrwala, w³aœciwie zaœ przetwarza nieustannie;wydarzenie czy osoba, stanowi¹ca przedmiotwspomnieñ s¹ jakby rdzeniem tylko, jakbytrwa³¹ osi¹ zmieniaj¹cych siê nieustanniekrystalizacji”.Trwa³¹ osi¹ w mojej pamiêci jest postaæzewnêtrzna Papuszy. Widzê jej piwno-br¹zowe,o niezwyk³ym blasku, marz¹ce, ³agodneoczy. Widzê jej pomarszczon¹ twarz –Cyganki szybko siê starzej¹ – i z³ote kolczyki.Widzê drobne, ciemne rêce, czasem tasuj¹cekarty. Natomiast jej osobowoœæ by³a dla mniezawsze zagadk¹. Pozna³am j¹ dziêki publikacjomJerzego Ficowskiego, odkrywcy talentuBronis³awy Wajs-Papuszy, wierszom poetkiw jego t³umaczeniu, rozmowom z ludŸmi,którzy j¹ znali i – co bardzo wa¿ne – kontaktomosobistym.Papuszê zna³am od 1965 r., czyli od podjêciaprzeze mnie pracy w gorzowskimII Liceum Ogólnokszta³c¹cym. Widywa³am j¹w Parku Ró¿, gdzie siadywa³a na ³aweczceblisko stawu i karmi³a ³abêdzie. Czasemwró¿y³a. W tym zajêciu nie by³a natrêtna.Mimo wielkiego zaciekawienia, nie mia³amœmia³oœci do niej podejœæ. Fascynowa³a mnie,a jednak nie zbli¿y³am siê do niej. Mo¿ekrêpowa³o mnie to, ¿e jeszcze nie widzia³ami nie czyta³am zbioru „Pieœni Papuszy”, wydanegow 1956 r. przez Wydawnictwo Zak³aduim. Ossoliñskich we Wroc³awiu ze wspania³ymwstêpem wybitnego poety i cyganologa,wspomnianego Jerzego Ficowskiego.Dowiedzia³abym siê wówczas, ¿e przednag³ówkiem wiersza „Pieœñ cygañska” jest dedykacjarozpoczynaj¹ca siê od s³ów: „Tuwimie,wielki cz³owieku”, ¿e jej utworami zachwyca³siê Julian Tuwim i pisa³ do niej listy. Toniewiarygodne, ale wówczas w ¿adnej bibliotecegorzowskiej nie by³o wierszy tej pierwszejpoetki cygañskiej w Polsce. A przecie¿mieszka³a w Gorzowie od 1953 r.O tym, ¿e jest ktoœ, kto posiada egzemplarz„Pieœni Papuszy”, dowiedzia³am siê w latachosiemdziesi¹tych, kiedy to po œmierci poetki,jako dyrektor Biura Gorzowskiego TowarzystwaKultury, og³osi³am apel o przekazywaniepami¹tek dotycz¹cych Papuszy. Planowaliœmywówczas wydanie kompendiumwiedzy o gorzowskiej Poetce z wo³yñskiegotaboru. Zg³osi³a siê m.in. p. Zofia Jasiniak,która w latach 50. by³a kierownikiemWydzia³u Kultury Urzêdu Miejskiego, utrzymywa³akontakt z Cyganami i by³a organizatork¹zespo³u „Kham” („S³oñce”), czylidzisiejszego „Terno”. Pokaza³a mi wroc³awskiewydanie z osobist¹ dedykacj¹. Mog³amzrobiæ tylko kserokopiê. Dziœ Papusza w Gorzowiema wiele znaków pamiêci, o czympowiem na zakoñczenie wspomnienia.Jak bli¿ej pozna³am Papuszê?W 1962 r. przyjêto j¹ do ZLP. S³awa ros³a.Do Papuszy przyje¿d¿ali dziennikarze prasowii radiowi. Prawdê mówi¹c by³o im coraz trudniejdotrzeæ do niej. Choroba i œmieræ mê¿a,a tak¿e w³asne dramaty zmieni³y j¹.Kilka s³ów o jej mê¿u, Dionizym Wajsie.By³ utalentowanym harfist¹, starszym od Papuszyo 26 lat. Mia³ orkiestrê z³o¿on¹ z piêtnastuskrzypków i harfistów. Koncertowa³ w ca³ejEuropie. Papusza mówi³a, ¿e rozpieszcza³ j¹.86

Kupowa³ piêkne korale, z³ote kolczykii jedwabne spódnice. Kiedy przysz³a staroœæ,usposobienie D. Wajsa stawa³o siê corazbardziej dokuczliwe. Schorowany – by³niecierpliwy i z³oœliwy. Znosi³a jego nastrojez franciszkañsk¹ cierpliwoœci¹. O tym mówilimi ludzie mieszkaj¹cy wokó³ domu przyul. Kosynierów Gdyñskich 20. Mówili te¿o tym, ¿e rok po œmierci mê¿a przyjecha³kochany Tarzanek i chcia³ j¹ zabraæ do siebie.Ucieszy³a siê przyjazdem synka i propozycj¹,ale odmówi³a. „Nie zostawiê grobka na cmentarzu.Kto by tam ga³¹zki œwie¿e nosi³ coniedziela?” – mówi³a. D. Wajs spoczywa naCmentarzu Komunalnym w Gorzowie Wlkp.Biedna, schorowana kobieta nie pamiêta³a lubnie chcia³a pamiêtaæ, ¿e mia³ „grymasy”i ataki furii, ¿e lekarz powiedzia³ kiedyœ:„Dziwne, ¿e m¹¿ jeszcze pani nie zabi³, przyjego stanie nerwowym to jest mo¿liwe”.Nigdy nie s³ysza³am jej narzekañ na mê¿a.Osobiœcie nie zna³am go.Pierwszy raz odwiedzi³am Papuszêw mieszkaniu, w 1972 r. Jako nauczycielkajêzyka polskiego popularyzowa³am lokalneœrodowisko literackie, wiêc pomyœla³am o zaproszeniuPapuszy do Liceum. Wiedzia³am, ¿emia³a kilka spotkañ autorskich: w Warszawie,Poznaniu, Zielonej Górze, chocia¿ niechêtniew nich uczestniczy³a i – co znamienne – nigdynie mówi³a w³asnych wierszy. „Te piosenki, coposz³y do obcych, to ju¿ nie moje. Piosenki s¹ze mn¹ i we mnie. Có¿ mo¿e powiedzieæobcym ludziom stara Cyganka” – mówi³a, gdynamawia³am na spotkanie. Ostatecznym argumentemodmowy by³a choroba i zakazylekarzy. Mimo ponawiania próœb, zdecydowanieodmawia³a.W 1978 – z okazji 70. urodzin Papuszy –przyznano jej Nagrodê Ministerstwa Kulturyi Sztuki. Na dwa miesi¹ce przed wrêczeniempowierzono mi przygotowanie poetki doodbioru tej Nagrody. Wówczas pracowa³amw Wydziale Kultury i Sztuki Urzêdu Wojewódzkiego.Polecenie dyrektora by³o kategoryczne:Papusza musi byæ na uroczystoœci!Zadanie pasjonuj¹ce, ale i trudne. Adreszna³am. Ta sama sieñ, kuchnia z du¿ym kre-PRZYPOMNIENIA LITERACKIE87

densem, krzes³a i stó³, piec, przy którymsiadywa³a, pal¹c papierosy. Powiedzia³amo swojej bytnoœci parê lat temu. Nie pamiêta³a,ale zaprosi³a do œrodka i natychmiast zaparzy³apachn¹c¹, zio³ow¹ herbatê. „Otrzyma³aPani Nagrodê Ministra Kultury. Za dwamiesi¹ce bêdzie wrêczenie w Klubie MiêdzynarodowejPrasy i Ksi¹¿ki. Pojadê z Pani¹” –poinformowa³am. „Nigdzie nie pójdê”. S³yszêecho poprzedniej odmowy. „Ja prostaCyganka spod krzaka. Có¿ mnie robiæ wœródPañstwa” – oponowa³a. Za parê dni odwiedzi³amj¹ ponownie. Pozna³a mnie, ale o nagrodzienic nie wiedzia³a (nie pamiêta³a?). Nastole, oprócz pysznej herbaty, pojawi³ siê wêdzonyschab. I tak ju¿ by³o podczas kolejnychodwiedzin. A by³o ich kilkanaœcie. Dla pamiêcizostawia³am na stole kartkê z informacj¹ oterminie uroczystoœci. Dziwnym zbiegiemokolicznoœci kartki znika³y. „Chyba dziecizabra³y”. Które, nie wiem. W czasie moichwizyt nie widzia³am w jej mieszkaniu nietylko dzieci, ale ¿adnego Cygana. Pamiêtajmy,¿e dopiero od kilkunastu lat Romowie szczyc¹siê Papusz¹ i prawie wszyscy przyznaj¹ siê dopokrewieñstwa. Na uroczystoœæ w KMPiK-uzaprasza³am osobiœcie kilka rodzin cygañskich.Obiecali, ¿e przyjad¹, ¿e zagraj¹... PozaEdwardem Dêbickim z ówczesn¹ ¿on¹Randi¹, nikt z Cyganów nie przyszed³.Wróæmy do przygotowañ. Papusza powolioswaja³a siê z faktem uczestnictwa. Zaczê³yœmyprzegl¹daæ stroje; by³y mocno sfatygowane.Ale do jednej spódnicy by³aszczególnie przywi¹zana. Nazywa³a j¹ „odwieczn¹”,bo nosi³a j¹ babka. „Niech bêdzie³atka na ³atce, ale to jest pami¹tka wieczysta”– mówi³a. Jednak chusta potrzebna by³a nowa.W miesiêczniku „Ziemia Gorzowska” wydrukowaliœmyjej wiersze, honorarium podpisaliœmykomisyjnie i... kupiliœmy piêkn¹,kwiecist¹ chustê. Chcia³am pomóc przy upraniubluzek. „Nie, nie. Jasna pani nie bêdziemêczyæ r¹czek”. Nota bene by³am autentyczn¹brunetk¹, wiêc okreœlenie mia³o osobliw¹wymowê. Zadowolona, ¿e bêdzie „PanMinister” (nie prostowa³am) zgodzi³a siêpójœæ do Klubu. Ale zapowiedzia³a – „Niebêdê tam nic mówiæ”. „Jak Pani sobie ¿yczy.Wypada jednak podziêkowaæ” – sugerowa³amnieœmia³o.Obserwowa³am Papuszê podczas recytacjijej wierszy. B³yszcza³y jej oczy, uœmiecha³asiê..., by³a szczêœliwa. Ku mojemu zdumieniupoetka wsta³a, podziêkowa³a „Panu Ministrowi”za nagrodê kilkoma prostymi, serdecznymizdaniami, a recytatorki pog³aska³a pog³owie. „To naprawdê moje piosenki? Mówi¹,¿e œliczne. Mnie to bardzo cieszy. Ale ja prostaCyganka spod krzaka. Nie uczy³am siêw szko³ach, œpiewaæ nie umia³am. Ale jak idêczy jadê w lesie, to nucê sobie... Wiele latprze¿y³am w taborach (...) Szczycê siê tym,¿e mogê wobec Pañstwa za³o¿yæ tê spódnicêodwieczn¹, któr¹ moja babka nosi³a i honorowaæsiê w niej”. Zdania – echo wczeœniejpowiedzianych s³ów w reporta¿u El¿bietyElbanowskiej (1958) i Alicji Maciejowskiej(1963) – wybrzmia³y wyraziœcie iwzruszaj¹co.Odwiedza³am j¹ potem jeszcze kilkakrotnie,ale nie zawsze potrafi³am nawi¹zaæ kontakt.Zachowywa³a siê ró¿nie; czêsto mówi³ado siebie, przywo³ywa³a kogoœ, czasemna kogoœ krzycza³a. W 1981 roku le¿a³aw szpitalu. Stamt¹d zosta³a wypisana przezsiostrê Janinê Zieliñsk¹ z Inowroc³awiai zamieszka³a u niej od 1981 r. do chwiliœmierci, tj. do 8 lutego 1987 r.O œmierci Papuszy dowiedzia³am siê(przypadkowo) po pogrzebie. Latem 1987 r.by³am na konferencji regionalnej w Inowroc-³awiu. Chcia³am z³o¿yæ kwiaty na grobiePapuszy. Z ówczesnym wiceprezydentem Inowroc³awiaposzukiwaliœmy jej mogi³y.Bezskutecznie. W³adze miasta nie by³ypowiadomione o œmierci cygañskiej Poetki.Moje kolejne „spotkanie” z Papusz¹ mo¿e byætematem prawie sensacyjnego reporta¿u...Zasta³am pusty grób... W pobli¿u le¿a³a tablicanagrobna. Towarzysz¹cy mi regionalista te¿by³ zdumiony. „Przecie¿ tydzieñ temu by³emprzy tym grobie...” – powiedzia³ nie kryj¹czdziwienia. Papuszê ekshumowano. Pochowanow grobowcu z ojczymem Janem podnieco zmienionym nazwiskiem: Bronis³awaWajss. 10 maja 1994 r. po raz drugi z³o¿y³amkwiaty. Kolejny raz w 2004 r. podczas pobytuna konferencji Jej poœwiêconej, zorgani-88

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE89

zowanej przez Muzeum im. J. Kasprowiczaw Inowroc³awiu.Papusza polubi³a Gorzów. Mówi³a o nim„œliczne miasto z parkiem, sadzawk¹ i ³abêdziami”.W ostatniej rozmowie ze ZbigniewemRyndakiem, który dwukrotnie odwiedza³ j¹w Inowroc³awiu (1984), zapytana o refleksjez Gorzowa powiedzia³a: „Bardzo dobrzewspominam pobyt w Gorzowie. Bardzo mi siêtam podoba³o. Spokojnie sobie mieszka³am.Teraz mam dobr¹ opiekê u siostry” („GazetaLubuska” nr 274/84).Miasto, w którym mieszka³a blisko 30 latpamiêta o Papuszy. Na osiedlu „Górczyn” jestulica jej imienia; na domu przy KosynierówGdyñskich 20 znajduje siê tablica upamiêtniaj¹caPoetkê – tu sk³adane s¹ kwiaty w DniuRomów; tablica i portret autorstwa KrystynyGierliñskiej oraz dwie rzeŸby (autorstwa ZofiiBiliñskiej i Karola Gierliñskiego) zdobi¹WiMBP; jej imiê nosi StowarzyszenieTwórców i Przyjació³ Kultury Cygañskiej;cykl spotkañ literackich (1999-2001) nosi³nazwê „Spotkania u Papuszy”; w nak³adzie60 tys. egzemplarzy ukaza³a siê karta pocztowaze zdjêciem poetki i fragmentem wierszazorganizowano Miêdzynarodowy KonkursPoetycki im. Papuszy – opublikowano nagrodzoneutwory. W Gorzowie Wielkopolskim s¹orygina³y listów i pamiêtników.Ponadto w Gorzowie wydana zosta³ przezWiMBP „Teka Papuszy” (1989) z ilustracjamiwybitnego artysty plastyka Andrzeja Gordona,w 1992 ukazuje siê opracowanie KrystynyKamiñskiej „Papusza czyli wielka tajemnica”,a w 1996 r. Leszka Boñczuka „Papusza czyliwolnoœæ tajemna”. Zorganizowano kilkanaœciewieczorów poetyckich, kilka konferencjinaukowych i sympozjów.Papusza jest bohaterk¹ widowiska muzyczno-poetyckiego„Harfy Papuszy” prezentowanegow Krakowie, a tak¿e kilku pracmagisterskich. Ka¿da rocznica œmierci czczonajest okolicznoœciowymi audycjami radiowymi,artyku³ami i publikacj¹ jej wierszy.Pami¹tki po Niej posiadaj¹ obydwie bibliotekiwojewódzkie. W gorzowskiej jest rzeŸba d³utaKarola Parno Gierliñskiego i obraz z Papusz¹Krystyny Gierliñskiej. Na frontonie jest tablicapami¹tkowa wg projektu Zofii Biliñskiej.Warto wiedzieæ, ¿e w styczniu 2004 r.w Muzeum Teatralnym w Warszawie otwartazosta³a wystawa „Z dziejów Polek”, bêd¹cawielk¹ prezentacj¹ szeœædziesiêciu niezwyk-³ych kobiet, które w ró¿ny sposób odegra³ywa¿n¹ rolê w naszych dziejach. W tej fascynuj¹cejprzechadzce przez wieki wœródbohaterek wystawy jest nasza poetka cygañska.Z tej okazji wydany zosta³ piêkny album,w którym jest m.in. fotografia poetki „Papusiaz koralami” autorstwa Jerzego Ficowskiego.Ma³o znany jest fakt, i¿ obszerny biogramPapuszy znajduje siê w Kalendarzu na rok1997 pt. „S³awne kobiety” wydanym weFrankfurcie n. Menem. Ten fakt zawdziêczamystaraniom znakomitej t³umaczki literaturypolskiej Karin Wolf, która prze³o¿y³a wierszePoetki na jêzyk niemiecki.Bronis³awa Wajs-Papusza ma swojemiejsce we wszystkich wspó³czesnych encyklopediachi dobrych s³ownikach literackich.Obcuj¹c z ni¹ zrozumia³am, ¿e w jej zawi-³ym losie by³o rozczarowanie, ból, ale i radoœæ.Pozna³am wra¿liwego, szlachetnego Cz³owieka,wierz¹cego w Boga i dobroæ ludzk¹.(fragmenty wypowiedzi wyg³oszonej na konferencjizorganizowanej przez Muzeum im. J. Kasprowicza,poœwiêconej Papuszy)90

VARIA BIBLIOTECZNEKsi¹¿ka w Zielonej Górzeby³a „od zawsze”Dawid KotlarekNiew¹tpliwie najwa¿niejszym Ÿród-³em wiedzy o œwiecie, cz³owieku i jegodzia³alnoœci jest ksi¹¿ka. Przemijaj¹ kolejnepokolenia, œwiat idzie naprzód, a s³owopozostaje. Zapisane w tej czy innej formiedzia³a na nasz¹ wyobraŸniê, przenosz¹cnas w „inny œwiat”, który staje siê bli¿szyi bardziej zrozumia³y. Wielk¹ rolê spe³niaona w ¿yciu ka¿dego spo³eczeñstwa: jestnoœnikiem kultury, wolnym przep³ywemmyœli i idei, œwiadkiem historii, wyrazememocji. Stanowi o to¿samoœci narodów,jak i lokalnych spo³ecznoœci.Mo¿na zatem postawiæ pytanie: a jakto by³o z ksi¹¿k¹ w Zielonej Górze?Biblioteka– znaczy sk³adnica ksi¹¿ekNajdawniejszy zbiór ksi¹g stanowi¹cychtzw. bibliotekê koœcio³a parafialnegopw. œw. Jadwigi w Zielonej Górze swymikorzeniami siêga œredniowiecza. W epocetej to g³ównie duchowieñstwo posiada³oumiejêtnoœæ czytania i pisania, dlatego te¿pojawienie siê ksi¹¿ki w Zielonej Górzewi¹zaæ nale¿a³oby z powstaniem pierwszychinstytucji koœcielnych w tym mieœcie.Najstarsza informacja dotycz¹ca koœcielnejbiblioteki pochodzi z 1423 r., probostwowówczas przesz³o w rêce Jana z Chojnowa– ¿agañskiego kanonika. Wtedy tow zielonogórskiej œwi¹tyni odnalezionopewn¹ liczbê rêkopisów i sporz¹dzonoich dok³adny inwentarz. Opis sk³ada³ siêz nastêpuj¹cych elementów: zawiera³incipit poszczególnych tekstów, umo¿liwiaj¹cyich identyfikacjê, podawa³ rodzajmateria³u na którym zosta³y spisane(papier, pergamin), okreœla³ formatmanuskryptu (np. in quantitate presentislibelli), niekiedy wiek rêkopisu, rodzajVARIA BIBLIOTECZNE91

oprawy (powszechnie stosowano oprawêdrewnian¹, pokryt¹ skór¹) oraz inneuwagi na temat odnalezionych ksi¹g.Szerzej temat ten poruszy³ K. H. Rotherw swojej publikacji z 1925 r. 1 Znacznaczêœæ rêkopisów trafi³a z czasem do zbiorówbiblioteki augustiañskiej w ¯aganiu,a nastêpnie po sekularyzacji zakonu dobiblioteki we Wroc³awiu.Ksi¹¿ki gromadzono tak¿e z pewnoœci¹na u¿ytek szko³y parafialnej, któraprawdopodobnie istnia³a w mieœcie odmomentu wyœwiêcenia koœcio³a w koñcuXIII w. Od roku 1618 przesz³a ona w rêceewangelików (luteranie prowadzili j¹tak¿e w latach 1537-1582). By³ to okreswojny trzydziestoletniej, której skutkiodczuæ mo¿na by³o i w Zielonej Górze.W 1628 r. do miasta wkroczy³ wraz z oddzia³amicesarskimi kpt. Jacob de Divori,w celu rozprawienia siê z protestantami.Zniszczona przy okazji zosta³a szko³a,a luterañskie ksi¹¿ki spalone. Z dymemposz³y równie¿ inne cenne pozycje. Podkoniec XVII w. w przykoœcielnym domuparafialnym, jak podaje T. Dzwonkowskizorganizowano bibliotekê, gdzie opróczpozycji stricte teologicznych gromadzonotak¿e ksi¹¿ki z innych dziedzin 2 . W roku1765 burmistrz Kauffmann podj¹³ próbêodbudowania szkolnej biblioteki, w prezencieprzekazuj¹c jej pewn¹ iloœæ ksi¹g.W drugiej po³owie XVIII w. gmina ewangelickawystara³a siê o budynek dlanowej szko³y. Jej otwarcie mia³o miejscew marcu 1770 r., a gmach wybudowanejplacówki mieœci³ siê przy dzisiejszej ulicyLisowskiego. Szko³a rozwija³a siê, z czasemstaj¹c siê „za ciasna” dla realizacjidydaktycznych potrzeb stale wzrastaj¹cejliczby uczniów. Instytucjê przeniesionowiêc w roku 1846 do nowego budynkuprzy obecnym placu S³owiañskim. Wkrótceotrzyma³a imiê Fryderyka Wilhelma IVi funkcjonowa³a jako gimnazjum. Szko³aposiada³a w³asne zbiory ksi¹¿ek, którerozlokowane by³y w dwóch bibliotekach:bibliotece nauczycielskiej (Lehrerbibliothek)i bibliotece uczniowskiej (Schülerbibliothek).Szczegó³owych informacjina temat ich funkcjonowania dostarczaj¹nam coroczne sprawozdania z dzia³alnoœciszko³y zawarte w wydawanymProgramm der Friedrich Wilhelm Real Schulezu Grünberg (nastêpnie Jahresbericht desFriedrich-Wilhelm-Realgymnasium zu Grünbergin Schl.). Ksiêgozbiory obu bibliotekstale siê rozrasta³y, zarówno na skutekdokonywanych zakupów, jak i dziêkiszczodroœci darczyñców – prywatnychosób lub ró¿norodnych instytucji. Zbioryw bibliotece uczniowskiej w roku 1857wynosi³y 237, a w roku 1873 ju¿ 940zainwentaryzowanych jednostek. Wzrostliczby zbiorów w bibliotece nauczycielskiejprzedstawia³ siê nastêpuj¹co:w 1857 r. – 677 jednostek, w 1864 r. – 969,w 1893 r. 5443 jednostki. Jednym z tychktórzy nie ¿a³owali szkole podarunkóww postaci ksi¹¿ek, by³ Otto Wolff – historyk,autor dziejów Zielonej Góry, pastor, którylata emerytury spêdzi³ we Wroc³awiu.Tu¿ przed œmierci¹ przekaza³ szkole450 tomów, które utworzy³y zbiór tzw.„Wolffische Bibliothek”. Duchownyzmar³ 25 czerwca 1877 r., a reszta jegoprywatnej biblioteki (157 tomów) tak¿eprzesz³a na w³asnoœæ szko³y. By³yto przede wszystkim prace historyczne,dzie³a klasyków greckich i rzymskich,podrêczniki do nauki jêzyków obcych (wtym tak¿e jêzyków orientalnych). Szkolnabiblioteka wzbogaci³a siê równie¿ dziêkihojnoœci Wolffa o du¿¹ iloœæ materia³ówkartograficznych, w szczególnoœci dotycz¹cychkrajów Azji. W roku 1882berliñskie wydawnictwo WeidmannschenVerlags- Buchhandlung, podarowa³oplacówce nowe dzie³a, wartoœci 300marek. Oprócz ksi¹¿ek poœwiêconych1 K. H. Rother, Das Handschriftenverzeichnis der Augustiner=Propstei Grünberg (i. Schles.) vom 1423, Zeitschrift des Vereinsfür Geschichte Schlesiens 1925, s. 102-124.2 T. Dzwonkowski, Parafia pw. św. Jadwigi w Zielonej Górze: zarys dziejów, Zielona Góra 1994, s. 57.92

ó¿nym dziedzinom wiedzy w swojejofercie obie biblioteki mia³y tak¿e sporyzasób dzie³ poœwiêconych zagadnieniomregionu, jak i samego miasta. Œwiadcz¹ otym zarówno informacje zawarte w sprawozdaniach,jak i znaki w³asnoœcioweszko³y i bibliotek utrwalone w postacipieczêci na kartach tytu³owych tych prac,które ocala³y i obecnie spoczywaj¹ napó³kach WiMBP. Dodatkowo bibliotekanauczycielska pochwaliæ siê mog³akolekcj¹ starodruków, z których najstarszesiêga³y pocz¹tku XVI w. „Bia³ekruki” sklasyfikowane zosta³y wed³ugoœmiu dzia³ów: teologia, jêzyk i literaturaniemiecka, filologia klasyczna, historia,geografia, nauki przyrodnicze, encyklopediez ogólnymi naukowymi opracowaniami,varia. Sczegó³owy spis starychksi¹g przedstawiono w publikacji Festschriftzur Feier des FünfzigjährigenBestehens des Friedrich-Wilhelms-Realgymnasiumszu Grünberg in Schlesien am3. und 4. April 1903, Grünberg i. Schles.1903, s. 80-81.W 1898 r. z inicjatywy rejencji legnickiejpowsta³a w Zielonej Górze miejskabiblioteka ludowa wraz z czytelni¹ publiczn¹.Za podstawê jej dzia³alnoœci s³u¿y³zbiór blisko 560 tomów wchodz¹cychniegdyœ w sk³ad biblioteki Gewerbe undGartenbauvereins. Na posiad³oœci przyówczesnej Niederstrasse 84 (ul. Kupiecka)miasto wynajê³o dwa pomieszczenia,gdzie zlokalizowano placówkê. Bibliotekaz czytelni¹ podlega³y komisji miejskiej, naktórej czele sta³ odpowiedzialny referent.Funkcjê tê pe³nili m.in. radni: Balcke,Hans Mannigel, Georg Mannigel, dr Köhler,Hugo Schmidt, Weiss oraz miejskizarz¹dca dóbr Glien. Bibliotek¹ w momenciejej za³o¿enia kierowa³ nauczycielmiejskiego liceum Wachter 3 . W roku 1916dokonano reorganizacji systemu bibliotecznego,który oparty na starych zasadachbiblioteki Gewerbe und Gartenbauvereinsnie móg³ sprostaæ rosn¹cej liczbieksi¹¿ek i czytelników. Na specjalnych,bia³ych kartach katalogowych spisanotytu³y ksi¹¿ek i ich treœæ, wraz z podaniemmiejsca lokalizacji. Nastêpnie u³o¿onezosta³y w specjalnych skrzynkach,tworz¹c katalog alfabetyczny. Ksiêgozbiórpodzielono na trzy grupy: beletrystykê,literaturê popularno-naukow¹ i czasopisma.Wœród prac popularno-naukowychwyodrêbniono kolejne poddzia³y i w tensposób powsta³ katalog rzeczowy, któryumo¿liwia³ w uproszczony sposób dotarciedo odpowiednich pozycji ze wszystkichobszarów wiedzy. Dostêpny by³tak¿e katalog topograficzny oraz katalogpism dla m³odzie¿y. Instytucji nie omija³yró¿nego rodzaju problemy. W paŸdzierniku1918 r. bibliotekê zamkniêto na piêætygodni na skutek szalej¹cej epidemiigrypy. Nastêpnie w marcu 1921 r. z powoduospy „ksi¹¿nica” by³a nieczynnaprzez 14 dni. Du¿y spadek wartoœcipieni¹dza, a do tego zwy¿ka cen ksi¹¿eki us³ug introligatorskich sk³oni³y miejsk¹komisjê do zaproponowania op³at czytelniczych.Magistrat przysta³ na tê propozycjê.W kolejnych latach bibliotekêprzeniesiono do nowo wybudowanegobudynku pomiêdzy Kliete i Krautstrasse(ul. Reja i Wandy). Przed wejœciempomiêdzy zielonymi krzewami rozstawioneby³y sto³y i krzes³a dla czytelnikówdo korzystania w gor¹cych okresach letnich.Nastêpnie przez przedsionek dostaæsiê mo¿na by³o do jasnego, gustownieurz¹dzonego pomieszczenia czytelni,w której u³o¿ona by³a ró¿norodna prasai wydawnictwa encyklopedyczne. Salêmo¿na by³o odpowiednio przyciemniæ,a na specjalnym ekranie ogl¹daæ projekcjefilmów. W roku 1926 liczba ksi¹¿eki czasopism osi¹gnê³a poziom 6146 pozycji(stan na 31 marca) 4 . Na ksiêgozbiórsk³ada³a siê literatura piêkna, któracieszy³a siê najwiêkszym powodzeniem3 Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg i. Schles., Grünberg 1923, s. 196-198.4 Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg i. Schles. Vom 1. April 1923 bis 31. März 1926, Grünberg 1926, s. 167-168.VARIA BIBLIOTECZNE93

wœród u¿ytkowników biblioteki (90%wypo¿yczeñ z ogó³u udostêpnionychpozycji), prace popularno-naukowe (5%wypo¿yczeñ), czasopisma (1,5%) i pismam³odzie¿owe (3,5%). Z czytelni i bibliotekikorzystali przedstawiciele praktyczniewszystkich grup zawodowych i spo-³ecznych miasta, od przemys³owców poosoby bezrobotne 5 .Najwiêkszy zbiór regionaliów mieœci³siê natomiast w bibliotece zielonogórskiegoarchiwum miejskiego, po dziœdzieñ zachowa³o siê wiele pozycji sygnowanychpieczêciami w³aœnie tej instytucji.Czarna sztukapojawia siê w mieœciePewna czêœæ gromadzonych w zielonogórskichbibliotekach dzie³, produkowanaby³a w miejscowych drukarniach.Pocz¹tek „czarnej sztuki” w „grodzieBachusa” przypada jednak na okres stosunkowopóŸny, gdy¿ dopiero w pocz¹tkachXIX w. podjêto w mieœcie próbyt³oczenia pierwszych druków. We wczeœniejszychlatach swoje zapotrzebowaniena us³ugi drukarskie mieszkañcy ZielonejGóry sk³adali w oficynach we Frankfurcie,Kroœnie, ¯arach, Sulechowie,Ko¿uchowie, Wroc³awiu.Dopiero Johann Gottfried John, mieszczanini nauczyciel zielonogórski, w 1816 r.przy u¿yciu rêcznej prasy wyda³ w³asnedzie³o, kronikê Zielonej Góry - pierwsz¹wydrukowan¹ ksi¹¿kê w mieœcie. Jakoœædruku nie by³a jednak doskona³a. John„wyprodukowa³” jeszcze tylko jedn¹pozycjê - Johanna Renatusa Frölanda DerRohrbusch bey Grünberg i na tym zakoñczy³asiê jego przygoda typografa.Zapotrzebowanie jednak wci¹¿ ros³o.W s¹siednich miejscowoœciach, takich jakG³ogów, ¯agañ czy ¯ary ukazywa³y siêlokalne gazety, st¹d zrodzi³ siê zapewnepomys³ stworzenia w³asnego periodykurównie¿ i w Zielonej Górze. Realizatoremtej idei by³ Heinrich August Krieg. Zna³siê niew¹tpliwie na swoim fachu, gdy¿doœwiadczenie zdoby³ w znanym i renomowanymwówczas zak³adzie WilhelmaGottlieba Korna we Wroc³awiu. M³odydrukarz z zapa³em przyst¹pi³ wiêcdo pracy. Zorganizowa³ i wyposa¿y³odpowiednio swój zak³ad i rozpocz¹³wydawaæ w nim pierwsze zielonogórskieczasopismo Grünberger Wochenblatt,którego inauguracyjny numer ukaza³ siê2 lipca 1825 r. Drukarnia z prawdziwegozdarzenia w mieœcie sta³a siê faktem.Krieg prowadzi³ oficynê przy ówczesnejLawalder Gasse 20 (ul. Wroc³awska)do roku 1836, kiedy to odsprzeda³ j¹ wrazz domem Martinowi Wilhelmowi Siebertowi.W zbiorach regionalnych WiMBPw Zielonej Górze przechowywane s¹dwie oryginalne pozycje, w których przyadresie wydawniczym widnieje nazwiskoH. A. Kriega, a mianowicie: zbiórprotestanckich pieœni religijnychSammlung alter und neuer Lieder, zumGebrauche bei den offentlichen Gottesverehrungender evangelichen Gemeindezu Grünberg, wie auch zur häuslichenErbauung, z 1832 r. oraz kazanie Altarredegehalten bei der fünfundzwanzigjährigenJubelfeier der Stadteordnung zu Grünberg,am 25. Juli 1834 autorstwa pastora OttoWolffa.U nowego w³aœciciela zak³adu rozpocz¹³swoj¹ karierê Wilhelm Levysohn(1815-1871), z wykszta³cenia prawnik,z przymusu ksiêgarz i wydawca, któryjak siê póŸniej okaza³o poprzez swoj¹dzia³alnoœæ zarówno zawodow¹, jaki polityczn¹ na zawsze wpisa³ siê w dziejeXIX-wiecznej Zielonej Góry 6 . Pochodzi³z G³ogowa, by³ synem zamo¿nego kupca,radcy miejskiego, który postawi³ na wy-5 Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg i. Schles. Vom 1. April 1926 bis 31. März 1930, Grünberg 1930, s. 171-174.6 Zob. M. Jacobs, Dr Wilhelm Levysoh 1815-1871, „Grünberger Wochenblatt” (Wyd. spec.: Zum 100 järigen Bestehen 1825-1925), 1 VIII 1925, 2. Beilage zur Jubiläumsausgabe.94

kszta³cenie syna. Ostatecznie m³odyLevysohn podj¹³ studia prawnicze na uniwersyteciew Berlinie, które ukoñczy³obron¹ doktoratu. Jego ¿ydowskie pochodzenienie pozwoli³o mu jednak rozpocz¹ækariery adwokata. Postanowi³ wiêcprzekwalifikowaæ siê i zosta³ ksiêgarzem.Jego ojciec posiada³ dom w ZielonejGórze oraz udzia³y w miejscowej drukarni.Wilhelm Levysohn przyby³ domiasta w roku 1838 i w firmie Siebertazaj¹³ siê sprawami rozwoju handluksi¹¿kami. Wkrótce obj¹³ równie¿ redakcjêgazety Grünberger Wochenblatt. Ró¿nicapogl¹dów na temat funkcjonowaniazak³adu doprowadzi³a do konfliktumiêdzy obydwoma wspó³pracownikami.Levysohn postanowi³ uruchomiæ w³asnyinteres, organizuj¹c ksiêgarniê w dawnejgospodzie Pod Trzema Wzgórzami, przydzisiejszym Placu Pocztowym, w którejhandlowa³ ksi¹¿kami i muzykaliami. Ju¿w 1842 r. drukarnia i wydawnictwoGrünberger Wochenblatt przesz³o w rêceLevysohna, który przeniós³ oficynêz ówczesnej Lawalder Gasse (ul. Wroc-³awskiej) na Rynek. Posuniêcie to by³oefektem powstania konkurencyjnej firmy(ksiêgarni i drukarni) Lindner u. Kurzmann.Ernst Adolf Kurzmann zmar³ jednakw koñcu marca 1842 w wieku 31 lat,a zak³ad znalaz³ siê pod zarz¹demFriedricha Weissa z Frankfurtu nad Odr¹.Weiss powo³a³ drug¹ ju¿ w mieœcie gazetêGrünberger Inteligenzblatt (nastêpnieGrünberger Kreis und Inteligenzblatt).Skomplikowane i zawi³e by³y dalsze losykonkurencji Levysohna. W 1873 r. HugoSöderström (1835-1905) odkupi³ od Weissazak³ad oraz pismo z bran¿y sukienniczejDas Deutsche Wollengewerbe, ukazuj¹ce siêod 1868 r. Ostatecznie Söderströmodsprzeda³ drukarniê i wydawnictwo firmieLöbner & Co., podczas gdy ksiêgarniaprzesz³a w rêce Jahna Ruhlemanna.Krótki czas w³aœcicielem by³ej drukarniWeissa by³ Max von Ehrenberg, a nastêpniejej kierownictwo obj¹³ 1 maja 1895 r.Georg Schiermack. W kwietniu 1907 r.Eduard Weller za³o¿y³ w³asn¹ drukarniê,aby po ciê¿kich latach wojny odsprzedaæj¹ spó³ce Niederschlesische Verlag undDruckerei m.b.h.Stabilna firma Wilhelma Levysohnaopar³a siê konkurencji, a by³o to mo¿liwedziêki nieustannym staraniom w³aœcicielaw kierunku unowoczeœniania i rozbudowyzak³adu. Pierwszym posuniêciemby³o po³¹czenie ksiêgarni i drukarni,które razem dzia³a³y pod dachem posesjiprzy Placu Pocztowym. Druk wychodzi³na drewnianej prasie (Hebelpresse), któr¹rozbudowa³ i unowoczeœni³ zielonogórskirzemieœlnik Gustav Nierth. W roku 1863wstawiono drug¹ rêczn¹ prasê w celuzwiêkszenia czêstotliwoœci ukazywaniasiê gazety, która wychodziæ mia³a odt¹dw poniedzia³ki i czwartki. Nastêpniepoczyniono zakup kolejnego, drukarskiegourz¹dzenia (tzw. Schnelpress),pochodz¹cego z fabryki Aichel u. Bachmannw Berlinie. Nowa iwestycjapoch³onê³a 750 talarów z firmowej kasy.Po œmierci dr Levysohna interes przej¹³jego syn Ulrich. Trudzi³ siê on bezustannieaby rozbudowaæ wydawnictwo.W 1875 r. wstawi³ prasê do drukuwielkiego formatu. W roku 1880 zaprzestanorêcznej obs³ugi prasy i zast¹piono j¹silnikiem gazowym. W 1883 r. wprowadzonostereotypiê (metodê odlewusk³adu druku), co pozwoli³o na uzyskaniedu¿ych nak³adów wydawanych pozycji.Od 1900 r. zak³ad posiada³ ju¿ zasilanieelektryczne. Zakupiono równie¿ oœmioboczn¹maszynê rotacyjn¹ oraz wstawionow roku 1906 monotypow¹ maszynêodlewnicz¹. Dwa lata póŸniej zmar³Ulrich 7 . Rodzina Levysohnów prowadzi³afirmê do roku 1935. Anty¿ydowskapolityka w³adz nazistowskich Niemieczmusi³a jednak w³aœcicieli firmy do7 A. Schildt, Die Kunst Gutenbergs in Grünberg und die Entwickelung der Buchdruckerei W. Levysohn, „Grünberger Wochenblatt”(Wyd. spec.: Zum 100 järigen Bestehen 1825-1925), 1 VIII 1925, 3. Beilage zur Jubiläumsausgabe.VARIA BIBLIOTECZNE95

zaprzestania dzia³alnoœci. W roku 1935zak³ad przejê³a spó³ka GrünbergerVerlagdruckerei A. G. Nastêpnie drukarniaznalaz³a siê w rêkach Paula Kepplera,a kontrolê nad gazet¹ objê³a firmaGauverlag NS Schlesien G.m.b.hZweigverlag Grünberg 8 .Wydrukowane ksi¹¿ki trafia³y doobrotu handlowego. Wed³ug ksiêgi adresowej1937/38 w mieœcie funkcjonowa³o12 ksiêgarñ. Wœród nich te o najd³u¿szychtradycjach: Brocke’sche BuchhandlungPaula Lindnera, istniej¹ca od 1839 r., czyWeißsche Buchhandlung, dzia³aj¹ca od1843 r. (od r. 1893 przesz³a na w³asnoœæGeorga Schiermacka).W nowej rzeczywistoœci znalaz³ siêrynek ksi¹¿ki po roku 1945, jednak tematten stanowi osobny problem do rozwa¿añ.Rozwój zielonogórskiego rynku wydawniczegoi ksiêgarskiego od po³. XIXi na pocz¹tku XX w. spowodowa³ popularyzacjêczytelnictwa w mieœcie. Ksi¹¿kasta³a siê bardziej powszechna i dostêpnadla odbiorców, którzy mogli j¹ zakupiæb¹dŸ skorzystaæ z niej w miejscowej bibliotece.Zaczêto tak¿e pisaæ o mieœcie.Powstawa³y pierwsze opracowania historyczne,przewodniki oraz wiele innychprac ilustruj¹cych dzia³alnoœæ miastai jego spo³eczeñstwa w ró¿nych dziedzinach.Pojawi³y siê równie¿ pierwszeutwory literackie o mieœcie, pisane w proziei poezji. Prace te w wiêkszoœciwydawane by³y w Zielonej Górzei s³u¿y³y przede wszystkim lokalnej ludnoœci,lecz z pewnoœci¹ swoim oddzia-³ywaniem siêga³y równie¿ poza region,rozs³awiaj¹c miasto i jego walory.8 Z. Bujkiewicz, Krajobraz materialny i społeczny Zielonej Góry od końca XVIII do połowy XX wieku, Zielona Góra 2003,s. 282.96

Siedziby szlacheckie ksiêstwag³ogowskiego w okresie 1526-1741 1Jaros³aw KuczerSzlachta ksiêstwa g³ogowskiegow okresie panowania habsburskiego naŒl¹sku (1526-1740) zamieszkiwa³a obszarsiedmiu weichbildów, czyli okrêgówadministracyjno-wojskowych, odpowiadaj¹cychpowsta³ym w ich miejsce po1741 r. powiatom (Kreis). By³y to weichbildg³ogowski, w którego sk³ad wchodzi³istniej¹cy do oko³o 1638 r. weichbildpolkowicki, dalej ko¿uchowski, górowski,szprotawski, zielonogórski i œwiebodziñski.Obszar ten pozostawa³ zamieszka³ynierównomiernie, co by³o wynikiemkumulacji ca³ych maj¹tków w rêkach jednegow³aœciciela, b¹dŸ pozostawaniakluczy dóbr we w³asnoœci korporacjiduchownych lub miejskich. Najwiêkszenasycenie sadybami szlacheckimi notujemyna terenie weichbildu g³ogowskiego,gdzie najprawdopodobniej z uwagi nabliskoœæ miasta sto³ecznego, szlachtamia³a mo¿liwoœæ rozwijaæ sw¹ dzia³alnoœægospodarcz¹. Ksiêstwo g³ogowskieby³o bowiem jednym z najwiêkszych naŒl¹sku, a jego szlachta uwa¿ana by³a zazamo¿n¹, a co sugeruj¹ najnowsze badanianad tematem i jedn¹ z bardziejwp³ywowych w ca³ej prowincji. I tow³aœnie nie pozosta³o bez wp³ywu najakoœæ zaplecza materialnego, któregopierwszym odzwierciedleniem musia³abyæ siedziba rodowa, jako centrum ¿yciatak gospodarczego, jak i kulturalnego,a czasem i politycznego.Wzór dla sposobu mieszkania, sztukibudowlanej preferowanej przez szlachtêg³ogowsk¹ stanowi³y zapewne budowleksi¹¿¹t œl¹skich. By³y one przede wszystkimwyrazem ich si³y politycznej orazcentrum polityczno-kulturalnym, a w okresienowo¿ytnym funkcjonowaæ zaczê³anowa forma budowlana, mianowicierenesansowa siedziba o charakterze rezydencjonalnym.Wspomnieæ nale¿y wzniesionyprzez Fryderyka II w 1532 r. zamekksi¹¿êcy w Legnicy, Georga II w Brzeguz lat 1551-1553, przy którego pracachzatrudniono mistrza budowlanego JacoboBaar z Mediolanu, dalej zamek w Chojnowie(1546/47) oraz w latach 1550-1556Podiebradowiczów w Oleœnicy. By³y tookaza³e budowle bogato zdobione i przepe³nionerzeŸb¹. We wszystkich tychprzypadkach starano siê manifestowaærolê dynasty. Jednoczeœnie znika³y zamkipoprzedniej epoki, których liczbê w 1529 r.odnotowano ³¹cznie na 863, a najstarszez nich pochodzi³y jeszcze z XIII w. 2Funkcjê reprezentacyjn¹ w ksiêstwieg³ogowskim oficjalnie wype³nia³ zamek1 Księstwo głogowskie, do 1526 r. pozostające pod rządami Jagiellonów, po śmierci Ludwika II w bitwie pod Mohaczem,mocą układów wiedeńskich z 1515 r. przeszło pod berło władców z dynastii Habsburgów, a w 1740 zdobyte zostało przezwojska Fryderyka II pruskiego. W okresie austriackim było jednym z 16 księstw dziedzicznych, nad którymi władzęzwierzchnią sprawował bezpośrednio król czeski cesarz austriacki w jednej osobie: M. Ptak, Zgromadzenia i urzędystanowe księstwa głogowskiego od początku XIV w. do 1742 r., Wrocław 1991, s. 15-27.2 H.L. Gude, Staat von Schlesien, Halle 1708, s. 421; G. v. Schönaich, Die Piastenresidenz zum Briege, eine städtebaulicheStudie, [b.m.w.] 1935, s. 32; G. v. Schönaich, Die räumliche Entwicklung der Stadt Haynau, Breslau 1931, s. 11; Zob. też:Alphabetisch.statistusch.topographische Übersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königh. Preuß. ProvinzSchlesien…, wyd. I.G. Knie, Breslau 1845.VARIA BIBLIOTECZNE97

Tabela 1. Zamki i dworki ksiêstwag³ogowskiego w 1791 r.Weichbild:g³ogowski(z polkowickim)górowskiko¿uchowskizielonogórskiœwiebodziñskiszprotawskiZamki/Pa³ace: Dworki: Razem:303021619Źród³o: F. Zimmermann, Bayträge zur Beschreibungvon Schlesien, t. 10, Brieg 1791, s. 152-169,251-301, 350-369, 413-428, 449-467, 537-560ksi¹¿êcy w G³ogowie powsta³y jeszczedrugiej po³owie XIII w. 3 Urzêdowa³ w nimstarosta ksiêstwa i wraz ze stanami mia³obowi¹zek dbaæ o jego kondycjê. W XVI w.dokonano jego renesansowej przebudowy,a 26 paŸdziernika 1612 r. na rozkazkróla Macieja starosta Rudolf von Zedlitzna³o¿y³ wysoki podatek dla potrzebprzeprowadzenia reparatur zamkowych 4 .Stany mia³y pokryæ odbudowê zburzonejw 1574 r. tylniej czêœci zamku. W latach1652-1657 przeprowadzono renowacjêop³acon¹ przez stany. PóŸniejsze naprawymia³y miejsce za starosty hrabiegovon Herberstein. Ozdobiono wie¿ê,a w zamku wystawiono portrety wszystkichksi¹¿¹t i regentów g³ogowskich.Staraj¹c siê podnieœæ wizerunek ksiêstwapo zakoñczonej wojnie trzydziestoletniej,w 1669 r. ukoñczono odbudowê wie¿yczeki zasypano fosê. Jeszcze wiêcejdba³oœci w³o¿y³ w dzia³ania starosta, hrabiavon Kottulinsky, który w 1726 uœwietni³ogród – powiêkszony przez zakupczêœci ogrodu dominikañskiego – otoczy³go murami, altankami i domkami ogrodowymi,stworzy³ dom na wozy konneoraz szko³ê jeŸdziectwa, gdzie odgrywaneby³y sztuki 5 .Siedziby mia³y œwiadczyæ o pozycjirodziny w ksiêstwie, jej niezale¿noœcii statusie polityczno-prawnym. Ich pochodzeniei dyslokacja w pocz¹tkach XVI w.uwarunkowane by³y w wiêkszoœci funkcj¹,jak¹ odgrywa³y w epoce poprzedniej,pomyœlane jako kasztelanie, b¹dŸoœrodki administracyjne. Pewn¹ rolêw tym procesie odegra³ podzia³ ksiêstwna weichbildy w pocz¹tku XIV w. O „palatiach”w ksiêstwie g³ogowskim pisa³ ju¿J. Schickfuss 6 C. Grünhagen dla roku 1653szacowa³ istnienie oko³o 300 siedzib rycerskich7 . Spis z 1787 r. poda³ liczbê249 zamków i dworków szlacheckich 8 .F. Zimmermann w 1791 r. poda³ ju¿ mniejsz¹liczbê 237 zamków i dworków 7 9 .Szlachta nie wyra¿a³a pocz¹tkowozainteresowania nowinkami architektonicznymi.Dopiero w drugiej po³owieXVI w. zaczêto myœleæ o poprawie jakoœcisiedzib w ksiêstwie, na co wp³yw mia³yi wzglêdy praktyczne. Œredniowiecznezamki sta³y siê bowiem zbyt ciasne,zaczê³y traciæ swój militarno-mieszkalnycharakter, przestawa³ byæ te¿ oœrodkiemw³adzy administracyjnej, jak to mia³omiejsce w okresie wczeœniejszym 10 . I choæbudowano je jeszcze w renesansie –pocz¹tkowo o charakterze gotyckim,6873414233983736302413Razem: 88 149 2383 M. Chorowska, Rezydencje średniowieczne na Śląsku – zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003, s. 74-75.4 G. v. Schönaich, Stadt und Festung Glogau – ihre Plangestaltung und ihr Aufbau, Glogau 1932, s. 17-18.5 F. Minsberg, Geschichte der Stadt und Festung Gross-Glogau, t. 2, Glogau 1853, s. 117 i 126; J. Blaschke, Geschichteder Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913, s. 333.6 J. Schickfuss, New vermehrte Schlesische Chronika und Landesbeschreibung bis 1619, Jena-Breslau 1625, ks. 3, s. 420.7 C. Grünhagen, Geschichte Schlesiens, t. 2, Gotha 1884-1886, s. 317-323. Tę samą liczbę podaje M. J. Erhardt:S. J. Erhardt, Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, Liegnitz 1783, cz. 3, s. 145.8 Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 r., wyd. T. Ładogórski, Wrocław 1954, s. 302-303.9 F. Zimmermann, Bayträge zur Beschreibung von Schlesien, t. 10, Brieg 1791, s. 152-169, 251-301, 350-369, 413-428,449-467, 537-560.10 F. Kusiak, Rycerze średniowiecznej Europy łacińskiej, Warszawa 2002, s. 127-18.98

w wiêkszoœci chyba otoczone fos¹ – tojednak dworki sta³y siê obowi¹zuj¹c¹form¹ zamieszkania szlachty. Mieszkanoró¿nie – od drewnianych dworków, lubzagród szlacheckich po pa³acyki z kamieniai ceg³y. Ka¿de z miejsc zamieszkaniaposiada³o prócz gmachu g³ównegodziedziniec i budynki gospodarcze. Przydworze mieszkalnym mog³a znajdowaæsiê wie¿a jako refugium. W pobli¿udworu znajdowa³y siê pewnie ogrodywarzywne, sady, w których instalowanopasieki, choæ na wielu terenach istnia³ojeszcze bartnictwo. Jeœli do jego budowyu¿ywano drewna, musia³ to byæ rozpowszechnionyw tej czêœci Europy modrzew,jako drewno o wysokiej trwa³oœci.Z tego materia³u powstawa³y – jeœli nieca³y dworek – to z pewnoœci¹ ambity,a budynki kryto ju¿ wówczas dachówk¹.Nie wiemy, kto kierowa³ pracamibudowlanymi. Nazwiska budowniczychzachowa³y siê jedynie w stosunku dosiedzib znaczniejszych rodzin. I takbudowê zamku w Przytoku powierzonomistrzowi budowlanemu Antoniusovivon Meser, który urz¹dzi³ dworek w latach1596-1597. Na pocz¹tku XVII dworekprzebudowali równie¿ Kittlitze w Œwidnicy,staraj¹c siê nadaæ mu blask rezydencji(1602). Dworki jak œwidnicki mog³ybyæ wyposa¿ane w salki teatralne 11 .W Czerninie dokonywano przebudowytradycyjnego, póŸnorenesansoweo zamkuobronnego z pocz¹tków XVII w. w dworeko charakterze pa³acowym, przekszta³caj¹cgo w drugiej po³owie XVIII w.nawet w póŸnobarokow¹ rezydencjêpa³acow¹ 12 . Drewniany pa³ac w Zaborzepierwszy raz wspomniany zosta³ w 1608 r.,dopiero jednak hrabia Dünnewaldw 1677 r. wystawi³ wspania³¹, za³o¿on¹na rzucie podkowy z prostok¹tnymdziedziñcem, z arkadow¹ galeri¹ i tarasem,wzorowan¹ na pa³acu ¿agañskimWallensteina rezydencjê. Projektu dokonanow oparciu o za³o¿enia dominuj¹cewe wczesnobarokowych rezydencjachfrancuskich, a pa³acyk pozosta³ jedyn¹tego rodzaju budowl¹ na Œl¹sku 13 .W ostatnim dziesiêcioleciu XVII w. pa³acwybudowali Kottwitze w Konotopie.Z p³yty na jego œcianie czytamy, i¿budowê zamku ukoñczono 12 (mo¿e 17)grudnia 1696 r. 14 By³a to d³uga, czworok¹tnabudowla z dwoma skrzyd³amibocznymi, frontem zwrócona na wschód.Skrzyd³a obejmowa³y ogród, a ca³oœæotoczona by³a fos¹. Zamek zosta³ postawionyna z³ym, bagnistym gruncie, któryzneutralizowano podpieraj¹c konstrukcjêrusztem palowym 15 . Od 1735 r. rodzinaposiada³a te¿ zamek w Bojad³ach, któryznany by³ g³ównie ze swych rokokowychwnêtrz 16 . Przyk³adem udanej rozbudowyby³ te¿ zamek s³awski Barwitzów.Zdarza³o siê, ¿e dworki kopiowanood siebie, a czêsto te zwane z niemiecka„zamkami” siedziby, mog³y byæ po prostuwiernymi odwzorowaniami domówmieszczañskich. Taki dworek spotykamyw Ochli, a jego forma architektonicznaoparta by³a na planach nowego dworkuœwidnickiego, które z kolei stanowi³ydok³adne odwzorowanie dokumentacjizielonogórskiego domu mieszczañskiegoprzy ówczesnej Bresslauer Straße 7 17 .Rzadziej ju¿ s³yszymy o budowie dworkówmyœliwskich (Tarnów Jezierny).Pierwszy prywatny kompleks pa³acowy,ró¿ni¹cy siê od zwyk³ych dworkówszlacheckich powsta³ w Siedlisku. Georg11 A. Förster, Geschichtliches von den Dörfern des Grünberger Kreises. Aus den besten vorhandenen Quellen und eigenerBeobachtung und erfahrung zusammengestellte Erinnerungsbilder, Grünberg 1905, s. 133.12 K. Pilch, J. Pilch, Zabytki Dolnego Śląska, Wrocław 1962, s. 34.13 H. Lutsch, Die Kunstdenkmäler des Regionbezirks Liegnitz, Breslau 1891, s. 128.14 R. Kąsinowska, Architektura rezydencjalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003, s. 96.15 A. Förster, op. cit., s. 244.16 K. Ullmann, Schlesien Lexicon, Würzburg 2001, s. 49.17 A. Förster, op. cit., s. 132 i 143.VARIA BIBLIOTECZNE99

von Schönaich dla prac nad zamkiemsprowadzi³ specjalnie w 1597 r. mistrzabudowlanego Georga Melchiora Deckenhartaz Legnicy, który w 1597 r. mia³ ju¿gotowy projekt, a w 1600 ukoñczono pierwsz¹renesansow¹ wie¿yczkê naro¿nikow¹w gotowej ju¿ czêœci po³udniowej zamkuwychodz¹cej malowniczo na wysokibrzeg Odry. Dziedziniec otrzyma³w 1600 r. dwie studnie. Kamienie transportowanoz kamienio³omów boles³awieckich.Pocz¹tkowo pa³ac posiada³pomieszczenia prywatne w³aœcicielaz sal¹ reprezentacyjn¹, w której zawieszono40 portretów monarszych, z kolumnamiz piaskowca oraz kominkiemz muszli i licznymi pami¹tkami 18 . W 1611 r.postawiono dom bramny, który równie¿zosta³ specjalnie zaprojektowany, gdzieznajdowa³a siê zbrojownia, a nad ni¹urz¹dzono salê biblioteczn¹ 19 . Za nimpozostawa³o miêdzymurze. Z ka¿dejstrony dziedziñca widoczne by³y bramyprowadz¹ce do parku. Na zamku znajdowa³asiê kaplica, ukoñczona w 1618 r. 20W latach 1612-1614 mistrz budownictwaobronnego, Andreas Hindenberger z Hoyerswerdyotoczy³ zamek fos¹. Ostatnimarchitektem, który jeszcze w pierwszejpo³owie XVIII w. zaj¹³ siê rozbudow¹zamku by³ Wagner z Ko¿uchowa.Urz¹dzi³ on wspomnian¹ salê kolumnow¹oraz ozdobi³ zachodnio-po³udniow¹stronê zamku. Jego dzie³em by³yponadto skrzyd³a, które oplata³y zamek.Prace te zainicjowa³ ju¿ Hans Carlw 1715 r. 21Nie zawsze szlachta dysponowa³aœrodkami dla wystawienia w rodzinnejposiad³oœci dworku, czy zamku jak jenazywano. Szlachta œredniozamo¿na,czyli etabluj¹ca siê na przeciêtnym, b¹dŸniskim pu³apie dochodów, zamieszkiwa³azazwyczaj w domach, które jedyniez nazwy by³y dworkami. W ich zasiêgupozostawa³y równie¿ kompleks zabudowañgospodarczych, czêsto kaplicazwana domem modlitewnym. Dworkiby³y budynkami parterowymi, lubjednopiêtrowymi, z kilkoma izbami.W weichbildzie œwiebodziñskim, której– w wiêkszoœci jednowioskowa – szlachtanale¿a³a do najubo¿szej, spotykamydworki niemal w ka¿dej wiosce, sk¹dwniosek o ma³ej reprezentatywnoœci tychbudowli. W ca³ym okresie habsburskim,na terenie tylko weichbildu œwiebodziñskiegonaliczyæ mo¿na oko³o 25 siedzibszlachty. By³y to Pa³ck (Löben, a od 1679 r.Stosch), Góry (Kalckreuth, a po 1724Unruh), Bucze (Knobelsdorff od po³.XVII w.), Mostki (ok. 1700 Knobelsdorf),Zagórze (od 1708 Knobelsdorff), Prze³azy(od 1687 r. Franz Jobst von Knigge, a ponim baron von Dakelmann), Pod³a Góra(kolejno po sobie: Stössel, Thielkau,Stosch), Staropole (Weibelschützów,Seerenów), £ugów, Rzeczyca (Schlichtingów),Wilkowo (Sommerfeldów od1677 r.), Kupienino, Ojerzyce (Knobelsdorffówdo 1675 r., Briesenów, Kalckreuthów),Szczaniec (Stentsch, a nastêpnieKalckreuth), Lubinicko (ok. 1600 Löbenów,po 1725 r. Zabelitzów, Schenkendorfówi Schlichtingów), D¹brówka Ma³a (rodzinyMandel), Wolimirzyce (Kalckreuth –ich dworek zosta³ zniszczony podczaswojny trzydziestoletnej, nowy wystawilidopiero w 1721 r. Maxenowie, którzy bylitu obecni od ok. 1720 r.), Smardzewo(Nostitz od 1618 r.), Kêpsko (Löben,Hacke, Sack), £êgowo (Sack od ok. 1725 r.),Podlegórz (Troschków) i wreszcie SmolnoWielkie i Trzebiechów 22 . Mo¿emy jednak18 W zbrojowni w Siedlisku przechowywany był miecz zdobyty na księciu Erneście Brunszwickim przez Fabiana,z wygrawerowaną inskrypcją upamiętniającą ten akt: W. Barth, Die Familie von Schönaich und die Reformation , s. 20.19 B. Pietrzyk, Kronika gminy Siedlisko, Zielona Góra 1995, s. 22.20 W. Barth, op. cit, s. 21 i 28.21 R. Kąsinowska, Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003, s. 173-201; T. Gravenhorst,Schlesien – Erlebnisse eines Landes, Breslau 1938, s. 148.22 G. Zerndt, Abriß zur Heimatkunde des Kreises Züllichau-Schwiebus, Schwiebus 1926, s.22-48.100

przyj¹æ, ¿e w przypadku wiêkszoœciz nich jak pisa³ F. S. Dmowski „pomniejszychpanów i szlachty majêtnedwory, najwiêcej bywa³y drewniane wedwa pietra i w jedno, budowane w prostyczworogran, jak stodo³y i szopy, rzadkokiedy ozdobniejsze. Je¿eli by³ gmachwielki, czy to murowany, czy drewnianyi mia³ wedle siebie oficyny, pa³acem siênazywa³: je¿eli nie mia³, a do tegopomiernej by³ wielkoœci, zwa³ siê dworemalbo dworkiem, stosownie do swej rozleg³oœci;je¿eli murowany by³, a do tegowystawiony na kopcu i wod¹ oblany, lubfosami i wa³ami obwiedziony, nabywa³imienia zamku” 23 .Podobna liczba dworków wiejskichwystêpowa³a ju¿ w weichbildzie zielonogórskim,choæ by³y to ju¿ rezydencjeznakomitsze, takie jak Zabór Tschammerów,Dyhernów i nastêpnie Dünnewalda,posiad³oœci maj¹tku s³awskiegoRechenbergów, Przytoku Stentschów,Nietkowa Rothenburgów, KonotopuKottwitzów, czy nale¿¹cej do nichŒwinicy. Siedziby szlacheckie posiada³yte¿ Bucha³ów rodziny von Glaubitz (1595-1722), a nastêpnie von Knobelsdorff,Letnica braci von Köslitz 24 , Zatonie, Ochla,Bojad³a, Klenica, Swarzynice, Pyrnik,Laski Odrzañskie, Nowy i Stary Kisielin,Kolsko, £az, Zagórze. Dla szprotawskiegowymieñmy znakomitsze: Mi³aków,Przemków, Ma³omice, Przec³aw, Chichy,Cisów, dla g³ogowskiego ¯ukowice,Kotlê, Gleinitz, K³odê, dwór w Czernejz 1558 r., zamek renesansowy Hansa vonLoss (zm. 1631) w Grêbocicach 25 , Krzyd³owicach,Wysokiej Cerkwi, Jakubowie,Przedmoœciu i Rzeczycy g³ogowskiej, dlagórowskiego Chobieniê, ¯uchlów,Czernina, Osetno, Wyszêcice, Miechów,Radoszyce, Chróœcinê, Górzyn, BorszynPolski i Glinkê. Natomiast dla weichbildupolkowickiego by³y to g³ównie Parchóworaz Jêdrzychów hrabiego von Braida 26 .Szlachta zamieszkiwa³a równie¿ miasta.Tworzy³y siê zal¹¿ki tzw. Bürgeradel,czyli szlachty posiadaj¹cej dobra w miastach.Pojawi³a siê ona ju¿ u schy³ku XV w.Na Górnych £u¿ycach 27 . Wi¹za³o siê toczêsto ze staraniami, by do celów mieszkalnychna nowo zaadoptowaæ zamki.Przyk³adem takiego œredniowiecznegozamku-rezydencji miejskiej by³ chobieñskizamek Kottwitzów, który przejêliw drodze o¿enku Georga starszego zcórk¹ burgrabiego chobieñskiego Christophavon Dohna, Margareth¹ von Dohnaw 1507 r. 28 Rodzina ta dokona³a jegoprzebudowy w 1584 r. Jak pisa³ hrabiaW. Saurma, w³aœciciel zamku w latachdwudziestych zesz³ego stulecia, wystawionodu¿e, wysokie pokoje, w latach1583-1584 pokryto budowlê now¹ elewacj¹w kolorze bieli, osadzaj¹c na jej szczyciewysoki, blaszany dach z renesansow¹wie¿¹. Pog³êbiono fosê i dokonano reperacjimostu 29 . Obiekt rozbudowano w stylurenesansowym pozostawiaj¹c mury napodstawie kwadratu z bram¹ wjazdow¹i portalem z piaskowca opatrzonyminskrypcj¹: Die Burg ist von Heinrich demBärtigen, Schlesiens Herzoge, 1209 gegründet.Przez dziedziniec wchodzi³o siê doobszernego Herrenzimmer. Zwiêkszonoliczbê piêter nadaj¹c budowli charakterstrzelistoœci, a przez wybicie wiêkszych23 F.S. Dmowski, Dawne obyczaje i zwyczaje szlachty i ludu wiejskiego w Polsce i w ościennych prowincjach, Warszawa1860, s. 116-117.24 W Letnicy istniały dwa dworki, tzw. „Alter Rittersitz” i „Neuer Rittersitz”: Tschiersich, Zur Geschichte der Orts- undKirchengemeinde Laettnitz Kreis Grünberg in Schlesien (rękopis), [b.m.w.] 1890, s. 45-46.25 J. Blaschke, op. cit., s. 245.26 H.L. Gude, op. cit., s. 812-813.27 H. Knothe, Geschichte des Oberlausitzer Adels und seiner Güter vom XIII. bis gegen Ende des XVI. Jahrhunderts, Leipzig1879, s. 88.28 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Herrschaft Köben, Rep. 133, sygn. 13 i 14; H.-K. Backhaus, L. Günter, Köben ander Oder unsere Heimatstadt im Bild, Wiesbaden 1984, s. 24; W. Saurma, op. cit., s. 10.29 W. Saurma, Köben unter den Herrn von Kottwitz 1477-1638, Köben 1923, s. 14-15.VARIA BIBLIOTECZNE101

otworów okiennych rozjaœniono pomieszczeniazamku okryte bogato freskamio tematyce herbowej. Od skrzyde³ zdobi³ygo stra¿nice, a od po³udnia dzwonnica.W s¹siedztwie znajdowa³a siê kapliczkazamkowa 30 .W miastach weichbildowych znajdowa³ysiê rezydencje panów zastawnych.Widoczni byli na zamkach w Ko¿uchowie,Górze, Szprotawie, Polkowicach,Œwiebodzinie. Zamki w miastach pe³ni³yfunkcjê warowni i równoczeœnie rezydencjiz przyleg³ymi ogrodami. Zwracauwagê zw³aszcza zamek ko¿uchowskirozbudowany w kamieniu przez Fabianavon Schönaich. Posiada³ ³¹cznie 20 pomieszczeñmieszkalno-gospodarczych.W tym pokoje goœcinne, sypialnie,pomieszczenia kancelarii zamkowej, tzw.pokój Schönaicha, sala jelenia, pokój damoraz piwnice, pomieszczenia gospodarcze,pokoiki s³u¿by, kuchnie. Punktemcentralnym ca³oœci by³a reprezentacyjnasieñ 31 . Trudno nie wspomnieæ równie¿o przeœwietnym oœrodku œwiebodziñskimKnobelsdorffów z zamkiem jako ich siedzib¹32 . Zazwyczaj jednak szlachta mieszkaj¹caw miastach posiada³a domy mieszczañskie.W G³ogowie spotkaæ mo¿naby³o takie nazwiska jak Rechenberg, Zeidlitz,Unwürde czy Tschammer 33 . Ci ostatniprzejêli nawet po³o¿one za zamkiemogrody, które posiadali jeszcze w 1566 r. 34Ju¿ w 1509 r. widzimy Rechenbergówsprzedaj¹cych miastu dwa domy po³o¿onena terenie domeny zamkowej 35 . Nadzia³yw G³ogowie za Zygmunta Staregootrzymali Szyd³owieccy 36 . Wed³ug spisuz 1787 r. liczba szlachty posiadaj¹cej parcelewe wszystkich miastach ksiêstwawynosi³a 389 osób. Szczególn¹ popularnoœci¹cieszy³ siê G³ogów, dok¹d ci¹gnê³alicznie szlachta nieposesjonacka, nie posiadaj¹caziemi. Zamieszkiwa³o tam ogó³em181 szlachciców 37 . Skoro szlachta posiada³adomy w sto³ecznym G³ogowie, mog³aje te¿ posiadaæ i poza obrêbem jegomurów 38 . W³aœciciele miast prywatnychnatomiast w rzeczywistoœci nie tylkoograniczali miejscowy samorz¹d swoimiuprawnieniami odwo³awczymi, ale ponadtopozostawali w posiadaniu strategicznychparcel, rozbijaj¹c strukturê tych oœrodków 39 .Zamki, czy dworki zwyczajowo ozdabianotablicami umieszczonymi w portalach,zawieraj¹cymi inskrypcje upamiêtniaj¹ceich powstanie, s³awi¹cymi w³aœcicieli,uwieczniaj¹ce datê budowy i oddaj¹ce ichlosy pod opatrznoœæ bosk¹. Sporz¹dzanoje w jêzyku niemieckim, ³aciñskim, hebrajskim,a czêsto w niezrozumia³ym ju¿ dziœdialekcie. Mury zewnêtrzne, jak i wewnêtrznezaopatrywano w insygnia rodzinne– herby. Zwraca uwagê portal Rechenbergówna zamku Ko¿uchowskim oraznapis z Borowa Polskiego (1550) nazamku tej rodziny, s³awi¹cy imiê w³aœcicielai bo¿ej opatrznoœci 40 . Jedn¹ z d³u¿-30 W. Tschersig, op. cit., s. 55-56; K. Ullmann, op. cit., s. 165.31 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 137, s. 64-66.32 M. Nowacki, Rodzina von Knobelsdorff na obszarze świebodzińskim. Przykład postaw szlachty miejscowej wobec sprawśląskich w okresie wczesnonowożytnym, „Rocznik Lubuski”, 26: 2000, cz. 2.33 Codex Diplomaticus Silesiae, t. 28, s. 141, nr 809, s. 146, nr 850, s. 161, nr 997; Archiwum Państwowe we Wrocławiu,Dep. rodzinne: von Ziebern, Rep. 132 d, sygn. 11, 12 i 13.34 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Dep. rodzinne: von Ziebern, Rep. 132 d, sygn. 15.35 F. Minsberg, op. cit., t. 2, s. 71.36 S. Nowogrodzki, Rządy Zygmunta Jagiellończyka na Śląsku i w Łużycach (1499-1506), Kraków 1937, s. 32.37 Generalne tabele statystyczne…, s. 98-100.38 F.A. Ender, Die Vorstädte Glogau’s im sechszehnten Jahrhundert, ein Beitrag zur Geschichte und Topographie dieserStadt, Glogau 1825, s. 6.39 Dokładnej analizy tego zjawiska oraz charakterystyki ewolucji prawodawstwa własnościowego w miastach prywatnychRzeczypospolitej dokonał: T. Opas, Własność w miastach prywatnych w dawnej Polsce (XVII-XVIII w.), Rzeszów 1975,s. 42-80.40 G. Förster, M.J. Axt, Annalecta Freystadiensia oder Freystädtische Chronika theils aus denen in vielen Jahren gesammeltenMiscellaneis (…) theils aus unterschiednen Archiven und güttigem Beyträge vieler Gönner und Freunde in nachstehenderOrdnung gebracht, Lissa 1751, s. 69.102

szych inskrypcji posiada³ portal zamkuw Siedlisku, który nie tylko podnosi³ imiêw³aœciciela, wymienia³ szczegó³owo jegozas³ugi, ale dawa³ pe³ny opis dóbrmaj¹tku 41 . Wiele oœrodków zamkowychw ksiêstwie sw¹ œwietnoœæ zakoñczy³ow okresie XV w. Nie wszystkie zachowa³yj¹ po wiek XVI. Inne znowu prze¿ywa³yswoistego rodzaju rozkwit jako posiad-³oœci i rezydencje przez ca³y okres habsburski.Du¿e znaczenie mia³a w tymwzglêdzie wojna trzydziestoletnia, a po1650 r. i opuszczeniu ksiêstwa przez wojskacentra te poddano stopniowej restrukturyzacjii reorganizacji. Dworki by³yukoronowaniem wysi³ków szlacheckich,oœrodkami ¿ycia towarzysko-kulturalnego.By³y miejscami, gdzie w swojejspecyfice przetrwa³y rozrywki rycerskie.Stanowi³y wiêc nie tylko centrum administracyjnemaj¹tków. To st¹d wyruszanona musztrê wojskow¹, czy rozporz¹dzanopieni¹dzem na obronê ksiêstwa, podatkiemnak³adanym przez stany. W zamkach, czyrezydencjach mieszkalnych kwit³o ¿yciepolityczne, i tam w³aœnie sprawowanourzêdy ziemskie. Tam ogniskowa³a siêpolityka religijna szlachty ksiêstwa g³ogowskiego,na co interesuj¹cym dowodemby³ pobyt Filipa Melanchtona w ¿ukowickichdobrach rodziny von Berge w 1522 r.M³ody reformator pozna³ licznych, znamienitychgoœci Georga von Berge, a jegoprzemowy i dyskusje mia³y niezwyklesugestywnie podzia³aæ na zgromadzon¹szlachtê.Sadyby by³y równie¿ miejscem wypoczynku,a czas spêdzano w towarzystwierodziny lub s¹siadów. Zwi¹zany z tymfaktem rytua³ podejmowania goœci, czybiesiadowania niestety nie jest dziœmo¿liwy do odczytania na podstawiezachowanych Ÿróde³. Wiemy, i¿ nazamkach przyjmowano równie¿ znakomitychgoœci. Towarzyszy³y temu ró¿norodnemomenty dziejowe, jak to mia³omiejsce podczas wizyty na zamkuw Siedlisku Fryderyka V, palatynareñskiego w 1620 r. 42 Po rozdzieleniu siêpary królewskiej we Wroc³awiu (królow¹,angielsk¹ królewnê zmog³a nag³a chorobai nale¿a³o jak najszybciej umieœciæ j¹w bezpiecznym miejscu), podró¿ doKostrzynia odbyli osobno. Wtedy w³aœnieprzez jeden wieczór znalaz³a siê wrazz rocznym synem oraz ze swoim angielskimdworem na zamku w Siedlisku.Towarzyszy³ jej równie¿ BurggrafChristoph von Dohna. Dalsza jej podró¿bieg³a przez Zielon¹ Górê 43 . Sam Fryderykzjawi³ siê najpierw w G³ogowie,a nastepnie w drugi dzieñ œwi¹t Bo¿egoNarodzenia w Siedlisku. Tam przyj¹³ goJohann von Schönaich, któremu historiografianiemiecka nada³a przydomek„Nieszczêœliwy”, gdy¿ za fakt podjêciawroga cesarstwa w swoich dobrach,zosta³ skazany przez Ferdynanda IIHabsburga na banicjê. Sw¹ obecnoœci¹spotkanie uœwietnili ksi¹¿ê Chrystian vonAnhalt, hrabia von Holberg i Solms,a tak¿e czescy baronowie Michalowecki Hodigowa ze œwity króla Czech. Wieleoœrodków zamkowych w ksiêstwie sw¹œwietnoœæ zakoñczy³o w okresie XV w.Nie wszystkie zachowa³y j¹ po wiek XVI.Inne znowu prze¿ywa³y swoistego rodzajurozkwit jako posiad³oœci i rezydencjeprzez ca³y okres habsburski. Du¿eznaczenie mia³a w tym wzglêdzie wojnatrzydziestoletnia, a po 1650 r. i opuszczeniuksiêstwa przez wojska, centraszlacheckie poddano stopniowej restrukturyzacjii reorganizacji.41 W. Barth, op. cit., s. 28-29.42 Ibidem, s. 48.43 H. Schmidt, Geschichte der Stadt Grünberg in Schlesien, Grünberg 1922, s. 34.VARIA BIBLIOTECZNE103

KRAJOBRAZY LUBUSKIEWitnicamieszkañcami stoiWitnicas größtes undwichtigstes Potentialsind seine EinwohnerKrystyna KamiñskaKrystyna KamiñskaWitnica nie ma ani szczególnie ciekawejhistorii, ani cennych zabytków, ale maniezwyk³ych mieszkañców, którzy w tejniewielkiej miejscowoœci i w gminie w pó³nocno-zachodniejczêœci województwalubuskiego stworzyli prawdziwe atrakcjeturystyczne.Trochê historiiPierwsza pisana wzmianka o niemieckiejosadzie Vietz pochodzi z 1261 roku.Wykopaliska œwiadcz¹ o istniej¹cym tamosadnictwie, choæ warunki by³y trudne.W 1539 r. Witnicê naby³ margrabia JanWitnica verfügt weder über eine besondersinteressante, ereignisreiche Historie noch überwertvolle, Besucherströme anlockende Denkmäler,dafür aber kann es mit in allen Belangenungewöhnlichen Einwohnern aufwarten, die mitihrem Engagement in dieser kleinen Ortschaft undihrer zugehörigen Gemeinde im Nordwesten derWojewodschaft Lubuskie wahre touristischeAnziehungspunkte hervorbrachten.… und doch ein wenig GeschichteDie erste schriftliche Erwähnung der deutschenOrtschaft Vietz stammt aus dem Jahre 1261.Ausgrabungen bezeugen, dass die Gegend trotz derschwierigen Bedingungen besiedelt wurde. ImJahre 1539 ging Vietz in die Hände Johann von104

z Kostrzyna i w³¹czy³ do swojego pañstwa– Nowej Marchii ze stolic¹ w Kostrzynie.Pierwszy m³yn nad Witn¹ powsta³ ok. 1550,a w 1580 r. mieszkañcom nadano przywilejwarzenia piwa, o czym pamiêtaj¹ do dziœ.Dla Witnicy bardzo wa¿ny by³ rok 1657z powodu ustanowienia tam stacji na trakciekrólewskiej poczty prowadz¹cym z Berlinado Królewca (Königsberg, obecnie Kaliningradw Rosji). Trakt ten i stacja zdecydowa³yo szybkim gospodarczym rozwojumiejscowoœci, a dziœ... turystyki. Drog¹przez Witnicê kilka razy ci¹gnê³y wojska wnajwiêkszych wojnach Europy. W 1806jecha³ ni¹ cesarz Francuzów, NapoleonBonaparte na czele swej armii w marszu nawschód. Wczeœniej sz³o wojsko szwedzkie,póŸniej wojsko niemieckie, a w 1945 r. –wojsko radzieckie.Tymczasem w 1857 r. uruchomionoliniê kolejow¹ na trasie Berlin – Królewiecze stacj¹ w Vietz-Ostbahn, co znacz¹coprzyczyni³o siê do urbanizacji miejscowoœci.Na pocz¹tkach XX w. osiedla siê corazwiêcej mieszkañców, jest ju¿ gaz, elektrycznoœæ,a rozwój spowodowa³, ¿e w 1935 r.Witnica otrzyma³a prawa miejskie.Historia najnowsza miasta i gminy jesttaka sama jak historia regionu: w³¹czeniew 1945 r. w granice pañstwa polskiego,wymiana ludnoœci z niemieckiej na polsk¹,najpierw niszczenie œladów przesz³oœci,potem mozolne ich oswajanie a¿ do ¿yczliwejwspó³pracy Polaków i Niemców,przede wszystkim w Polsko-NiemieckimStowarzyszeniu „Educatio pro EuropaViadrina”.Dzieje Witnicy interesuj¹co opisa³Zbigniew Czarnuch w albumie „Witnica natrakcie dziejów” (po polsku i po niemiecku).Ten bogato ilustrowany album dokumentujeci¹g³oœæ historii miasta, mimo ¿epo 1945 r. zmieni³o siê pañstwo, do któregonale¿y, i jego mieszkañcy: chodzono potych samych ulicach, uczono siê w tychsamych szko³ach, modlono w tych samychkoœcio³ach, produkowano te same towary,Küstrins über, der es in sein Herrschaftsgebiet – derNeumark mit der Hauptstadt Küstrin – eingliederte.Im Jahre 1550 wurde die erste Mühle an der Witna(Vietzer Fließ) errichtet, und 1580 verlieh man denEinwohnern das Bierbraurecht, worauf sie auchnoch heute sehr stolz sind. 1657 wurde dann fürWitnica und seine Bewohner ein Jahr vonaußergewöhnlicher Bedeutung, da man zu jenerZeit im Ort eine Station auf dem königlichenPostweg von Berlin nach Königsberg (dem heutigenKaliningrad im gleichnamigen, zu Russlandgehörenden Oblast) einrichtete. Postweg undStation trugen damals einen entscheidenden Anteilzum wirtschaftlichen Aufschwung der Ortschaftbei, und heute… zur Tourismusentwicklung. IhrenWeg durch Witnica fanden die größten Armeen inden größten Kriegen, die Europa im Laufe derJahrhunderte durchzogen hatten. Im Jahre 1806war dies der Kaiser der Franzosen NapoleonBonaparte an der Spitze seiner Armee auf demFeldzug gen Osten. Etwa 150 Jahre zuvor durchzogdas schwedische Heer Witnica, später dann diedeutsche Wehrmacht und im Jahre 1945 dieSowjetarmee.Derweil ist im Jahre 1857 die Eisenbahnlinievon Berlin nach Königsberg mit einem Bahnhof inVietz-Ostbahn eröffnet worden, was wiederum inbeträchtlichem Maße zur Urbanisierung derOrtschaft beigetragen hatte. Zu Beginn des 20. Jh.siedeln hier immer mehr Menschen, Gas undElektrizität sind bereits vorhanden. DieseEntwicklungen hatten zur Folge, dass 1935 Witnicadie Stadtrechte verliehen wurden.Die neueste Geschichte der Stadt undGemeinde vollzieht sich im Einklang mit derGeschichte der gesamten Region: 1945 Eingliederungin den polnischen Staat, Austausch derdeutschen Bevölkerung gegen eine „neue“ polnische,anfängliche Zerstörung der Spuren derdeutschen Vergangenheit, dann ihre mühsameVereinnahmung bis hin zur jetzigen, freundschaftlichenZusammenarbeit von Polen undDeutschen, vor allem im deutsch-polnischenVerein „Educatio Pro Europa Viadrina“.Sehr interessant beschrieb der RegionalhistorikerZbigniew Czarnuch die Geschichte vonWitnica in seinem polnisch- und deutschsprachigenAlbum „Witnica auf den Wegen der Geschichte“.Dieses reich illustrierte Album dokumentiert eindrucksvolldie Kontinuität der Geschichte derStadt, trotzdem sich im Jahre 1945 der Staat, zu dersie gehörte samt ihrer Einwohner geändert hatte.Man ging auf denselben Straßen, besuchte dieselbenSchulen, betete in denselben Kirchen, erzeugteKRAJOBRAZY LUBUSKIE105

jadano te same roœliny uprawne, nawetorganizacje mieszkañców by³y podobne.Zasadnicz¹ zmianê i skok cywilizacyjnyprzynios³y dopiero zmiany ustrojowe,a z nimi samorz¹dnoœæ i w³¹czenie naszegokraju do Unii Europejskiej.Zbigniew Czarnuch– œwiat przegl¹da siê w WitnicyAutor tego ciekawego albumu – ZbigniewCzarnuch jest tak¿e inicjatoremi opiekunem dwóch dla turysty niezwyklewa¿nych miejsc. Pierwsze to „Park Drogowskazówi S³upów Milowych Cywilizacji”,u którego podstaw le¿a³a w³aœniedroga przebiegaj¹ca przez Witnicê. Odkilku wieków t¹ drog¹ je¿d¿¹ ludzie,musia³a wiêc byæ coraz lepsza, dostosowananawierzchni¹ i oznakowaniem do rozwojutechniki. Ludzie wozili rozmaite towary, alei myœli, drog¹ kroczy³ rozwój cywilizacyjny.Rozmaitymi drogami ludzieprzenosz¹ siê z miejsca na miejsce chc¹,czy nie chc¹, z powodów politycznych,gospodarczych a nawet uczuciowych;droga jest œwiadkiem migracji. Wreszciedroga to nadzieja, droga to przygoda, bogdy siê ruszy w drogê, ca³e ¿ycie mo¿e siêzmieniæ.Tworzony od 1994 roku i ci¹gle rozbudowywanyPark Drogowskazów to niezwyk³emuzeum pod go³ym niebem, które mo¿naogl¹daæ bez kupowania biletów, o ka¿dejporze dnia i nocy, Znajduje siê w centrummiasta, zajmuje ok. 7 ha w parku nad rzek¹Witn¹ i nad stawem. Zgromadzono tamblisko 70 eksponatów, a niedawno wydanoprzewodnik, na którym opisano wszystkieobiekty.W Parku Drogowskazów i S³upówMilowych Cywilizacji wydzielone zosta³ycztery czêœci:- przestrzeñ kultury drogi, gdzie pokazanoró¿ne nawierzchnie i obiekty poboczaszos (w tym s³upy milowe, znaki granic, drogowskazy,m.in. kopiê najstarszego polskiegodieselben Waren, ernährte sich von denselbenNutzpflanzen, sogar die Vereine undOrganisationen der Einwohner ähnelten einander.Zu einer wesentlichen Veränderung und einembahnbrechenden zivilisatorischen Fortschritt kames erst nach den ebenso gesellschaftlichen wie politischenUmbrüchen im Laufe der letzten 15 Jahre,mit dem Einzug einer föderalistischen Selbstverwaltungder Gemeinden und dem Beitritt Polenszur Europäischen Union.Zbigniew Czarnuch– Die Welt spiegelt sich in WitnicaDer Verfasser dieses Albums – ZbigniewCzarnuch – ist gleichsam Initiator und Betreuerzweier für unsere Besucher und Touristen ungemeinwichtiger Plätze. Der erste dieser Orte ist der„Park der Wegweiser und Meilensteine derZivilisation“, dessen Grundstein eben jener Wegbildete, der durch Witnica verlief. SeitJahrhunderten durchqueren diese StraßeMenschen, sie musste also immer besser werdenund sowohl der Straßenbelag als auch dieStraßenbezeichnung an den Stand der Technikangepasst werden. Auf unterschiedlichen Wegenbewegen sich die Menschen, ob sie es wollen odernicht, aus politischen oder wirtschaftlichenGründen und sogar wegen ihrer Gefühle von Ort zuOrt; die Straße ist ein Zeuge der Migration. DieStraße ist schließlich Hoffnung und sie istAbenteuer, weil wenn man aufbricht, kann sich dasgesamte Leben verändern.Der seit 1994 errichtete und sich noch immerim Ausbau befindliche Park der Wegweiser stelltein ungewöhnliches Freilichtmuseum dar, das manohne Einritts- oder Besucherkarte zu jeder TagesundNachtzeit besuchen kann. Das Museum ist imStadtzentrum gelegen und umfasst etwa 7 ha imPark am Witna-Bach und am Teich. Es wurden dortfast 70 Ausstellungsstücke versammelt und vorkurzem wurde auch ein Ausstellungskatalog herausgegeben,in dem sämtliche Exponate beschriebenwurden.Der Park der Wegweiser und Meilensteine derZivilisation wurde in vier Themenbereiche(Räume) unterteilt:- im Themenbereich „Kultur des Weges“ werdenunterschiedliche Straßenbeläge und am Straßenrandbefindliche Objekte gezeigt (darunterMeilensäulen, Grenzsteine und Grenzzeichen,Wegweiser, u.a. die Kopie der ältesten polnischenMeilensäule aus Konin, die die Hälfte der Streckezwischen Gniezno und Kalisz markiert);106

s³upa milowego z Konina wskazuj¹cegoœrodek drogi miêdzy Gnieznem a Kaliszem);- przestrzeñ refleksji, w granicach którejzgromadzone zosta³y obiekty obrazuj¹ceskutki docierania wojen i zbrodniczychideologii. Instalacja „Exodus” wymienianazwy miejscowoœci, z których przyjechalimieszkañcy Witnicy i tych, do których naca³ym œwiecie siê przenieœli;- przestrzeñ s³upów milowych cywilizacji,w której zbierane s¹ obiekty symbolizuj¹cepostêp techniki i jej docieraniedo Witnicy w okresie Nowej Marchiii Brandenburgii (np. kamienie m³yñskie,pierwsza niemiecka maszyna parowa,latarnie gazowe, parostatek, kolej itp.),- przestrzeñ fantazji, gdzie umieszczanodrogowskazy do miejscowoœci z osobliwyminazwami, tak¿e np. drogowskaz dla Kozio³kaMato³ka kieruj¹cy go do Pacanowa itp.Park Drogowskazów ukazuje wk³adniemieckich mieszkañców tej ziemi w jejrozwój od staro¿ytnoœci a¿ po wiek XX, alenie pomija wk³adu Polaków, gdy ziemie testa³y siê polskie. Park na trwa³e wpisa³ siêw krajobraz kulturowy Witnicy, jest jedn¹z jej atrakcji, s³u¿y poznawaniu historiima³ej ojczyzny. Sta³ siê celem wycieczekedukacyjnych, czêstymi goœæmi s¹ nie tylkoturyœci polscy, ale i zagraniczni.Drugim miejscem ukazuj¹cym przesz-³oœæ Witnicy jest Regionalna Izba Tradycjiw tzw. ¯ó³tym Pa³acyku (ul. Sikorskiego 5)stworzona tak¿e przez Zbigniewa Czarnucha.Zgromadzi³ tam eksponaty œwiadcz¹ceo zwi¹zkach tej miejscowoœciz przesz³oœci¹ Niemiec i Polski. Przez ca³e¿ycie tropi on œlady wytworów witnickiegoprzemys³u, np. ¿elaza tu produkowanego,kafli, piwa, drewna itp., dzieje ludzi i idei,a dowody swoich znalezisk gromadziw Izbie. Zbigniew Czarnuch – mieszkaniecWitnicy od 1945 r., syn pierwszego burmistrza,na œwiat patrzy przez pryzmatWitnicy. Znalaz³ i zdokumentowa³ wielezwi¹zków swojego miasta ze œwiatem. DlaZbigniewa Czarnucha – prezesa Towa-- zur Thematik „Reflexion“ werden Exponateausgestellt, die die Folgen des Einzugs vonKriegen und verbrecherischer Ideologien illustrieren.Die Installation „Exodus“ zählt die Namenaller Ortschaften auf, aus denen die EinwohnerWitnicas stammen sowie jene, in der sie über diegesamte Welt verstreut leben;- im Bereich „Meilensteine der Zivilisation“werden all jene Objekte gesammelt, die den technischenFortschritt und seinen Einzug nach Witnicaverdeutlichen, als die Ortschaft noch der Neumarkund Brandenburg angehörte (bspw. Mühlensteine,die erste deutsche Dampfmaschine, Gaslaternen,ein Dampfschiff, eine Eisenbahn u.ä.);- zum Themenbereich der „Phantasie“ wurdenWegweiser aufgestellt, die auf Ortschaften mit seltsamklingenden Namen verweisen, u.a. auch einWegweiser, der der berühmten Märchenfigur desKozio³ek Mato³ek [Ziegenböckchen Dummköpfchen]den Weg nach Hause weist, d.h. nachPacanów.Die Installationen und Exponate des Parks derWegweiser zeigen insbesondere den Beitrag derdeutschen Einwohner dieses Landes zu seinerspezifischen Entwicklung im Zeitraum vomAltertum bis in das 20. Jahrhundert hinein, sieenthalten jedoch gleichzeitig nicht den Einfluss aufdie Entwicklung der Region seitens der polnischenBevölkerung vor, der seit der Eingliederung desLandstriches in den polnischen Staat zu konstatierenist. Der Park ist zu einem festen Bestandteilder Kulturlandschaft Witnicas geworden undzugleich einer seiner attraktivsten Anziehungspunkte.Er dient dazu, die Geschichte der Heimatbesser kennen zu lernen. Der Park wurde zumbeliebten Ziel von Lehrausflügen, zu seinen zahlreichenBesuchern zählen nicht nur polnische, sondernauch ausländische Touristen.Zum zweiten Ort, der sich der VergangenheitWitnicas widmet, wurde die im sog. ¯ó³ty Pa³acyk[Gelbe Villa] in der Sikorskie Straße 5 ebenfallsvon Zbigniew Czarnuch errichtete Heimatstube.Dort wurden Ausstellungsstücke zusammengetragen,die von der Verbindung der Ortschaft sowohlmit der deutschen als auch mit der polnischenVergangenheit Zeugnis ablegen. Sein ganzes Lebenlang verfolgt der Gründer dieser Regionalstube dieSpuren der Erzeugnisse der Witnicer Industrie, z.B. des hier hergestellten Eisens, der hier gebranntenFliesen und des hier gebrauten Biers oder desHolzes, das aus den hiesigen Wäldern stammt usw.Darüber hinaus sammelt er Schicksale derMenschen und ihrer Ideen. Die Ergebnisse seinerForschungsarbeit werden wiederum in der107

zystwa Przyjació³ Witnicy, ca³y œwiatprzegl¹da siê w³aœnie w tej niewielkiejmiejscowoœci. Dumny jest z tego, a dum¹i mi³oœci¹ do swego miasta zara¿a nawetturystów, którzy do Witnicy wpadn¹ podrodze. W³aœnie. Po drodze.Czes³aw Chmielewski– ¿ycie, Virtuti Militarii prywatne muzeumW 1945 r. zamieszka³ w WitnicyCzes³aw Chmielewski, zdemobilizowanym³ody ¿o³nierz 17. pu³ku piechoty II ArmiiLWP. Za³o¿y³ rodzinê i blisko 30 lat ¿y³ jakwszyscy jego rówieœnicy. Niespodziewaniew po³owie lat 70-tych z ksi¹¿ki KazimierzaKaczmarka „Przez trzy granice” dowiedzia³siê, ¿e nie ¿yje, ¿e pochowany jest na cmentarzuw Zgorzelcu i ¿e poœmiertnie dosta³Krzy¿ Virtuti Militari. Najbardziej ucieszy³siê z krzy¿a i zastanawia³ siê, czy jeœli ¿yje,to tak¿e mu siê nale¿y. Potem pojecha³z rodzin¹ na cmentarz w Zgorzelcu i odnalaz³swój grób. W walkach pod Budziszynemrzeczywiœcie by³ ciê¿ko ranny, ale pod³u¿szym pobycie w radzieckim szpitaludoszed³ do zdrowia. Tymczasem w jego17. pu³ku piechoty uznano go za zmar³ego.Pomy³kê sprostowa³, Krzy¿ Virtuti Militariodebra³, a w podziêkowaniu postanowi³gromadziæ eksponaty zwi¹zane z II wojn¹œwiatow¹. Tak powsta³o pierwsze w regionieprywatne muzeum Chwa³y Orê¿aPolskiego. Pañstwo Chmielewscy przeznaczylina nie ca³y parter swojego domu przyul. Sikorskiego 25, a nawet ogródeki podwórko, na którym stoj¹ dzia³a i armatyu¿ywane przez wojsko polskie w II wojnieœwiatowej. Kolekcja ta imponuje wielkoœci¹i ró¿norodnoœci¹ zgromadzonycheksponatów. Pierwsze pomieszczeniew budynku w³aœciciel nazwa³ PrzedsionkiemHañby. Dokumentuje tam bezsens i tragediêfaszyzmu i komunizmu, dwóch systemówtotalitarnych, które zaci¹¿y³y na historiiXX wieku. W drugiej sali prezentowane s¹:Regionalstube ausgestellt. Zbigniew Czarnuch, seit1945 Einwohner von Witnica und Sohn des erstenpolnischen Bürgermeisters der Stadt, schaut durchdas Prisma seiner Heimatstadt auf die Welt. Er fandund dokumentierte zahlreiche Verbindungen seinerStadt zur Welt. Für Zbigniew Czarnuch,Vorsitzender des Freundeskreises von Witnica,spiegelt sich die ganze Welt eben in dieser kleinenOrtschaft wider. Er ist stolz darauf, und mit seinemStolz sowie seiner Liebe zur Stadt steckt er auchTouristen an, die Witnica nur so, ganz zufälligunterwegs besuchen. Ach ja: eben – unterwegs.Czes³aw Chmielewski– sein Leben, Virtuti Militariund ein privates Museum1945 siedelte Czes³aw Chmielewski nachWitnica um, ein demobilisierter junger Soldat des17. Infanterieregiments der II. PolnischenVolksarmee. Hier gründete er nun eine Familie undlebte nahezu 30 Jahre lang in normalen, volkspolnischenBahnen. Völlig unverhofft erfuhr er dannMitte der 70-er Jahre aus einem Buch vonKazimierz Kaczmarek – „Przez trzy granice“ [Überdrei Grenzen] –, dass er eigentlich tot ist, auf demFriedhof in Zgorzelec beigesetzt wurde und, dassihm post mortem der Tapferkeitskreuz VirtutiMilitari verliehen wurde. Am meisten freute er sichüber das Ehrenkreuz und überlegte, ob es ihmeigentlich auch zusteht, wenn er denn doch nocham Leben ist. Dann fuhr er mit seiner Familie nachZgorzelec und fand sein Grab. Während derKampfhandlungen bei Bautzen war er tatsächlichschwer verwundet worden, aber nach einem längerenAufenthalt im Sowjetischen Militärkrankenhausist er genesen. Derweil erklärte man ihnjedoch in seinem Heimatregiment für tot. HerrChmielewski klärte den Irrtum auf, bekam dasEhrenkreuz Virtuti Militari verliehen, und ausDankbarkeit entschloss er sich dazu, Exponate zusammeln, die mit dem II. Weltkrieg in Verbindungstehen. So ist das erste private Museum desPolnischen Waffenruhmes in der Region entstanden.Das Ehepaar Chmielewski stellte dafürdas gesamte Erdgeschoss ihres Hauses in derSikorski-Straße 25 zur Verfügung und sogar Gartenund Hof, in dem die im II. Weltkrieg von der polnischenArmee verwendeten Geschütze undKanonen aufgestellt wurden. Die Sammlungüberzeugt mit ihrer Größe sowie derMannigfaltigkeit der hier ausgestellten Exponate.Den ersten Ausstellungsraum gab der Inhaber denNamen „Vorhof der Schande”. Darin werden die108

oñ, mundury, ekwipunek, mapy, dokumenty,zdjêcia, odznaczenia z okresuKampanii Wrzeœniowej 1939 r. Szczególniecenna jest kolekcja odznak wszystkichpu³ków kawalerii, a ka¿dy zwiedzaj¹cyzapamiêta symbol wrzeœniowej batalii:u³añskie siod³o z przytroczon¹ pêkniêt¹szabl¹, wydobyte z nurtów rzeki Bzuryw miejscu tragicznej bitwy w 1939 roku.Kolejna czêœæ zbiorów dotyczy walki powstañczejw kraju. Mamy tu zbiór oryginalnychhe³mów i mundurów u¿ywanychprzez powstañców warszawskich w 1944roku oraz uzbrojenie, m. in. u¿ywane przez¿o³nierzy AK pistolety maszynowe typysten. Osobna ekspozycja dotyczy wojskapolskiego walcz¹cego o wolnoœæ na zachodzie.W dwóch salach poœwiêconychhistorii Ludowego Wojska Polskiegoprezentowani s¹ dowódcy, szlaki bojowe,umundurowanie, broñ, urz¹dzenia saperskieitp. Zgromadzone tu eksponaty s¹najbli¿sze Czes³awowi Chmielewskiemu,bo on sam by³ ¿o³nierzem LudowegoWojska. Ostatnia kolekcja, poœwiêcona jestgoœciom. Muzeum to ka¿dego roku odwiedzakilka tysiêcy turystów, wieludawnych ¿o³nierzy tu deponuje pami¹tki¿ycia, niektórzy pozostawiaj¹ cenneeksponaty, np. Miros³aw Hermaszewskiodznakê pilota, która by³a z nim w kosmosie.Tu obok siebie, w pe³nej zgodziewisz¹ flagi: polska z niemieck¹ i ukraiñsk¹,radziecka z amerykañsk¹.Czes³aw Chmielewski rozpocz¹³ gromadzenieswoich zbiorów, gdy w obieguby³o jeszcze stosunkowo du¿o wojennychpami¹tek. Dla swojej idei pozyska³ wielewa¿nych instytucji i osób, które przyczyni³ysiê do wzbogacenia muzeum.Ka¿dy z eksponatów ma swoj¹ historiê,a sam Czes³aw Chmielewski niezwykleinteresuj¹co opowiada o swoich wojennychlosach i o losach ka¿dego z pokazywanychprzedmiotów. Spotkanie z Czes³awemChmielewskim jest dla ka¿dego goœcia tegomuzeum du¿ym prze¿yciem.Sinnlosigkeit und die Tragödie des Faschismus unddes Kommunismus beleuchtet, also jener zweiertotalitärer Systeme, die die Geschichte des 20.Jahrhundert schwer belasteten. Im zweiten Raumwerden Waffen, Uniformen, Ausrüstungsgegenstände,Kartenmaterialien, Dokumente, Fotographienund Abzeichen aus der Zeit der Septemberkampagne1939 vorgestellt. Von besonderem Wertist die Sammlung der Abzeichen sämtlicherKavallerieregimente und wohl jedem Besucherbleibt das Symbol der Septemberkampagne imGedächtnis haften: ein Ulanensattel mit einemdaran angebundenen zersprungenen Säbel, der ausden Fluten des Flusses Bzura am Ort der tragischenSchlacht von 1939 geborgen wurde. Der weitereTeil der Sammlung widmet sich dem aufständischenKampf im annektierten Polen. ZU bewundernsind hier Helme und Uniformen der WarschauerAufständischen von 1944 sowie Waffen, u.a. dievon den Soldaten der Landesarmee AK genutztenSten-Maschinenpistolen. Eine gesonderte Ausstellungist dem Freiheitskampf der polnischenSoldaten im Westen gewidmet. In zwei Räumen,deren Ausstellung der Polnischen Volksarmeegewidmet ist, werden die Befehlshaber,Marschrouten und -pläne, Uniformen, Waffen,Pionierausrüstung u.ä. Exponate ausgestellt. Die indiesem Bereich zusammengetragenen Ausstellungsstücketragen für Czes³aw Chmielewski einegroße persönliche Bedeutung, da er ja selbst in derVolksarmee diente. Der letzte Teil der Sammlungist den Gästen gewidmet. Das Museum wirdjährlich von einigen Tausend Touristen besucht,viele ehemalige Soldaten hinterlassen hier ihrewichtigsten Andenken, worunter sich auch einigewertvolle Exponate wie z. B. das Fliegerabzeichenvon Miros³aw Hermaszewski, das mit ihm bereitsdas All besuchte, befinden. In vollkommenenEintracht hängen hier die polnische, die deutscheund die ukrainische Fahne, wie auch die sowjetischeund die US-amerikanische nebeneinander.Czes³aw Chmielewskis Sammelleidenschaftbegann, als noch relativ viele Kriegsandenken imUmlauf waren. Für seine Idee ist es ihm gelungen,zahlreiche wichtige Institutionen und Personen zugewinnen, die wiederum zur Bereicherung dermusealen Sammlung beitrugen. Ein jedes derAusstellungsstücke erzählt seine eigene Geschichteund Herr Chmielewski weiß überaus interessantvon seinem eigenen Kriegsschicksal sowie von denGeschicken eines jeden der ausgestellten Objektezu berichten. Ein Treffen mit Czes³awChmielewski ist für jeden Museumsbesucher eingroßes Erlebnis.KRAJOBRAZY LUBUSKIE109

Mag Witnik, pani z przedszkola,pan z browaru i burmistrz– czyli niezwykli witniczanieOd czasu do czasu mo¿na spotkaæ MagaWitnika, który siada w okr¹g³ej wie¿y nanajwy¿szym piêtrze ¯ó³tego Pa³acykui opowiada baœnie. Tytu³ Maga Witnikanadano W³adys³awowi Wróblewskiemu,obdarzonemu umiejêtnoœci¹ opowiadaniarymowanych bajek na ka¿dy temat. BajkiWróblewskiego mo¿na przeczytaæ w wieluksi¹¿kach, nawet po holendersku, boprzet³umaczone zosta³y dziêki mieszkañcomgminy Druten wspó³pracuj¹cejz Witnic¹.W³adzê nad ¯ó³tym Pa³acykiem objê³aniedawno Gra¿yna Aloksa, która wczeœniejby³a dyrektork¹ przedszkola w niedalekichNowinach Wielkich i uczyni³a to przedszkolenajwa¿niejszym, bo stoj¹cym NaŒrodku Œwiata. Dzia³o siê tam wiele magicznychzdarzeñ, a najwa¿niejsze to wspólnepisanie baœni przez dzieci z trzechprzedszkoli: z Nowin Wielkich, Gnieznai niemieckiego Münchenbergu. Nie przeszkadza³aani odleg³oœæ, ani ró¿ne jêzyki, abypowsta³y piêkne ksi¹¿ki z baœniami stworzonymiprzez dzieci.Edward Szuszakiewicz od 1992 r. jestprezesem Browaru Boss, którego piwozdobywa wysokie nagrody w piwowarskichkonkursach i rozs³awia Witnicê na ca³yœwiat. Najwy¿ej ceniony jest Czarny Boss,który trafia nawet na amerykañski rynek.Browar ten kontynuuje œredniowiecznetradycje warzelnicze Witnicy, którew po³owie XIX wieku rodzina Handkeuczyni³a przemys³owymi. Dla mieszkañcówmiasta Browar jest wa¿ny jakosponsor Klubu Sportowego Czarni BrowarWitnica i innych zdarzeñ sportowych.Turyœci powinni koniecznie wst¹piæ dorestauracji w budynku Browaru, gdziemo¿na dobrze zjeœæ, a przede wszystkimposmakowaæ ró¿nych gatunków produkowanegotu piwa.Der Magier Witnik,eine Kindergartenerzieherin,ein Herr aus der Brauereiund ein Bürgermeister– also ungewöhnliche Witnicer BürgerVon Zeit zur Zeit lässt sich in Witnica derMagier Witnik nieder, der dann im runden Turm imobersten Stockwerk der Villa ¯ó³ty Pa³acyk Einzughält und beginnt, Märchen zu erzählen. Der Titeldes Magiers Witnik wurde W³adys³aw Wróblewskiverliehen, da er über die ungewöhnliche Gabe verfügt,in Reimen Märchen zu jedem beliebigenThema zu verfassen. Seine Märchen sind in vielenBüchern veröffentlicht worden und sogar in niederländischerSprache erhältlich, weil sie aufBemühen der Einwohner der Partnergemeinde injenem niederländischen Druten übersetzt wurden.Die „Macht“ über die Villa ¯ó³ty Pa³acyk liegtin der Hand von Frau Gra¿yna Aloksa, der ehemaligenDirektorin des Kindergartens im benachbartenNowiny Wielkie. Und diesen Kindergarten –so kann man sagen – machte gerade sie zumWichtigsten überhaupt, da er sich Im Mittelpunktder Welt befindet. Dort ereigneten sich so manchmagische Momente. Hervorzuheben sei dabei einProjekt, in dem drei Kindergärten – aus NowinyWielkie, aus Gniezno und aus dem deutschenMünchenberg – gemeinsam Märchen von und fürKinder schrieben. Weder die Entfernung nochunterschiedliche Sprachen konnten sie daran hindern,wunderschöne und von Kindern verfassteMärchenbücher entstehen zu lassen.Edward Szuszakiewicz ist seit 1992 Vorstandsvorsitzenderder Brauerei Boss, deren Brauerzeugnisin Bierbrauwettbewerben regelmäßig hochprämiert wird und Witnica weltweit bekannt macht.Am meisten geschätzt ist das Czarny, d.h.Schwarze Boss, ein Bier, das sich sogar auf demamerikanischen Markt behaupten kann. DieBrauerei knüpft an die mittelalterliche Traditiondes Bierbrauens an, die dann im 19. von derFamilie Handke industrialisiert wurde. Für dieEinwohner Witnicas ist die Brauerei als Sponsordes Sportklubs „Czarni Browar Winica“ sowiezahlreicher anderer Sportveranstaltungen vonBedeutung. Besucher der Stadt sollten sich einenBesuch des Restaurants im Brauhaus nicht entgehenlassen, da man dort nicht nur gutes Essenbekommt, sondern vor allem die verschiedenstenSorten des hier gebrauten Biers verkosten kann.Andrzej Zab³ocki steht seit 1990 alsBürgermeister der Stadt und Gemeinde vor. Dankseiner Unterstützung können Witnicas außerge-110

Andrzej Zab³ocki jest burmistrzemmiasta i gminy od 1990 roku. To dziêki jegowsparciu w Witnicy mog¹ rozwijaæ swojepasje i zainteresowania niezwykli mieszkañcytego miasta. Jest on tak¿e prezesemPolsko-Niemieckiego Towarzystwa „ProEducatio Viadrina”, p³aszczyzny kontaktówi wspó³pracy Polaków i Niemców na rzeczszerzenia wiedzy o regionie. Zas³ug¹Andrzeja Zab³ockiego jest budowa od podstawmiejskiej infrastruktury: kanalizacji,wodoci¹gów itp. oraz stworzenie SpecjalnejStrefy Przemys³owej, która przyci¹gainwestorów. Koñczy siê budowa obwodnicyWitnicy, drogi, która wyprowadzi ruchsamochodowy z miasta, trzeba mieæ jednaknadziejê, ¿e turyœci zbocz¹ do jego centrum.Atrakcje gminyW Œwierkocinie znajduje siê jedynew Polsce prywatne ZOO Safari. Jego w³aœcicielamijest ma³¿eñstwo polsko-holenderskie– Renata i Soren Rasmussenowie. Nawielkiej równinie nad Wart¹ chodzi sobiez tysi¹c zwierz¹t z ca³ego œwiata, a goœciemog¹ je ogl¹daæ z okien samochodu. Powykupieniu biletu 5-kilometrow¹ trasêmo¿na przejechaæ dowoln¹ iloœæ razy, a zaka¿dym razem widzi siê inne zwierzêta lubinne sytuacje. Niebezpieczne zwierzêta(lwy, tygrysy) zamkniête s¹ w klatkach, ado zagród kózek, osio³ków, kucyków,œwinek mo¿na wejœæ, pog³askaæ je lubnakarmiæ.D¹broszyn (niem. Tasel) to wspania³arodowa siedziba von Schöningów i vonSchwerinów, sk³adaj¹ca siê z pa³acu (obecniew remoncie), koœcio³a z barokowymrzeŸbami postaci Hansa Adama vonSchöninga i jego ¿ony, mauzoleum roduz niezwyk³¹ kolekcj¹ barokowych ozdóbfuneralnych oraz piêkny park.W Kamieniu Ma³ym znajduje siê jedynaw Polsce (podobno) wy¿sza uczelnia zlokalizowanana wsi. To Wy¿sza Samorz¹dowaSzko³a Zawodowa przygotowuj¹ca dowöhnliche Einwohner ihre Leidenschaften undInteressen frei entfalten. Herr Zab³ocki führt zugleichden Vorsitz des deutsch-polnischen Vereins„Educatio Pro Europa Viadrina“, einer Plattformfür Kontakte und Zusammenarbeit zwischen Polenund Deutschen zugunsten der Erweiterung desWissens über die Region. Zu seinen Verdienstenzählt der Aufbau der Stadtinfrastruktur wie einermodernen Abwasserkanalisation bzw. einer neuenWasserleitung u.ä. sowie die Errichtung einesGewerbegebietes, das die Investoren in die Stadtlocken soll. Derzeit wird die Umgehungsstraßegebaut, die den Autoverkehr um die Stadt leitenwird. Dennoch hofft man natürlich darauf, dass dieTouristen ihren Weg trotzdem in das Stadtinnerefinden werden.Die wichtigsten Anziehungspunkteder GemeindeIn Œwierkocin befindet sich der in Poleneinzige private Safari-Zoo. Sein Betreiber ist dasdänisch-polnische Ehepaar Renata und SörenRasmussen. In einem großen Gelände an derWarthe schlendern an die Tausend Tiere aus allerWelt umher, und die Zoobesucher können sie ausihrem Fahrzeug heraus beobachten. Wer eineEintrittkarte erwirbt, kann die 5 km lange Trassebeliebig oft befahren. Ein jedes Mal entdeckt mandabei andere Tiere aus anderen Vegetations- undKlimazonen. Eher gefährliche Tiere wie Löwenoder Tiger sind in sicheren Käfigen untergebracht.Der Streichelzoo lädt mit seinen Ziegen, Eseln,Ponys und Schweinchen vor allem die kleinerenBesucher ein.In D¹broszyn befindet sich der herrlicheHerrensitz der Familien von Schöning und vonSchwerin. Er besteht aus einem Schloss (dasderzeit renoviert wird), einem ansehnlichen Parkund einer Kirche, in der die barocken SkulpturenHans Adam von Schönings und seiner Frauaufgestellt wurden sowie das an barockenVerzierungen ungewöhnlich reiche Mausoleum derFamilie.Kamieñ Ma³y wiederum ist Standort der inPolen wohl einzigen Hochschule, die sich in einemDorf befindet. Es ist dies die Fachhochschule fürKommunalverwaltung. Sie bereitet ihreAbsolventen auf Arbeiten vor, die sich vorrangigmit dem Umweltschutz und der Gestaltung sowieSicherung einer natürlichen Umwelt auseinandersetzen.Im nur 3 km von Witnica entfernt gelegenenLeœne Ustronie wurde mitten im Wald am Ufer111

pracy w ró¿nych dziedzinach zwi¹zanychz ochron¹ i kszta³towaniem œrodowiskanaturalnego.Leœne Ustronie to elegancki hotelpo³o¿ony 3 km od Witnicy w lesie, nadbrzegiem jeziora, obok dawnego m³yna.Miejsce do wygodnego i relaksuj¹cegowypoczynku na ³onie przyrody.Nad Jezioro Wielkie zaprasza k¹pieliskooraz Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowyutworzony w 1994 r. dla zachowaniamalowniczej doliny rzeki Witny, zró¿nicowanychkompleksów leœnych i kilkuma³ych jezior. Dla m³odzie¿y i turystówwyznaczono œcie¿kê edukacyjn¹ „Wzd³u¿Witny” (4.6 km) z 10. tablicami o tematyceprzyrodniczej.Tereny zalewowe gminy po³o¿onenajbli¿ej Warty wesz³y w obszar ParkuNarodowego „Ujœcie Warty” utworzonegow 2000 r. dla ochrony ptaków wodnychi b³otnych. Walory przyrodnicze Parkumo¿na poznaæ w Salce Edukacyjnejw Witnicy znajduj¹cej siê w ¯ó³tymPa³acyku. Atrakcj¹ dla turystów jest promkursuj¹cy przez Wartê miêdzy wsi¹ K³opotowoa drog¹ do Witnicy. Przez teren Parkuw gminie Witnica biegnie rowerowa trasaturystyczna „Przez Polder Pó³nocny”.Zainteresowani architektur¹ winni zobaczyækoœcio³y w Kamieniu Wielkim(XIV/XV w.), w Mosinie (z 1780 r.),w Moœcicach (z 1868 r. z wie¿¹ z 1737 r.),w Okszy (z 1860-63) oraz klasycystycznepa³ace w Kamieniu Wielkim i w Sosnach.eines Sees, unweit einer stillgelegten Mühle eineelegante Hotelanlage errichtet. Das Hotel lädt zurErholung und Entspannung inmitten der Natur ein.Am Wielkie-See lädt eine Badestelle zurErfrischung ein. 1994 wurde dort der Natur- undLandschaftskomplex zum Erhalt des malerischenWitna-Tals sowie der vielfältigen Waldkomplexeund einiger kleinerer Seen errichtet. Für Kinder,Jugendliche und Touristen wurde ein Lehrpfad„Entlang der Witna“ angelegt. Er ist 4,6 km langund führt an 10 Naturlehrtafeln entlang.Die der Warthe am nächsten gelegenen Überschwemmungsgebieteauf dem Gebiet derGemeinde wurden in den Nationalpark „UjœcieWarty“ [Warthemündung] eingegliedert. Er wurdeim Jahre 2000 zum Schutz der Wasser- undSumpfvögel gegründet. Die einzigartigeNaturlandschaft des Parks kann man ebenso –jedoch eher theoretisch, aber didaktisch aufbereitet– in der in der Villa ¯ó³ty Pa³acyk eingerichtetenNaturlehrstube kennenlernen. Darüber hinaus lädteine auf der Warthe kursierende Fähre zwischender Ortschaft K³opotowo und der Straße nachWitnica den Touristen zum Erkunden der Regionein. Durch den Park verläuft auf dem Gebiet derGemeinde Witnica ein Radwanderweg „Durch denNordpolder“.Die Architekturbegeisterten sollten sich dieKirchen in Kamieñ Wielki (aus dem 14./15. Jh.), inMosina (aus dem Jahre 1780), in Moœcice (von1868 mit einem Turm, der im Jahre 1737 erbautwurde) und in Oksza (in den Jahren 1860 bis 1863errichtet) sowie die klassizistischen Schlösser inKamieñ Wielki und in Sosny nicht entgehen lassen.Übersetzung aus dem Polnischenvon Grzegorz Za³oga.112

RECENZJE I OMÓWIENIAPrzyroda Ziemi Lubuskiej, pod red. Andrzeja Jermaczka i Marka Maciantowicza,Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Œwiebodzin 2005, s.Pod koniec 2005 roku ukaza³a siê wyj¹tkowej urody ksiêga pt. „Przyroda Ziemi Lubuskiej”, podredakcj¹ Andrzeja Jermaczka i Marka Maciantowicza. Powsta³a w gronie pasjonatów, a zarazemspecjalistów, zrzeszonych w Klubie Przyrodników w Œwiebodzinie. £¹cznie wypowiedzia³o siê21 autorów w ponad 40 rozdzia³ach, na 400 stronach publikacji. Dzie³o jest bogato ilustrowanezestawem ok. 250 kolorowych fotografii, rycin i map. Piêknie zakomponowana ok³adka, zilustrowanafotografi¹ zimorodka, przyci¹ga uwagê i zachêca do siêgniêcia po ksi¹¿kê.Lubuska kraina ma swoj¹ historiê. O plemieniu Lubuszan dowiadujemy siê z kroniki Adamaz Bremy powsta³ej ok. 1075 r., gdzie wymieniono Leubuzzi wœród plemion zamieszkuj¹cych ziemiemiêdzy £ab¹ i Odr¹. Po œrodku, na lewym brzegu Odry posadowiony by³ Lubusz – wczesnoœredniowiecznygród, od 1124 r. (za czasów Boles³awa Krzywoustego) siedziba biskupstwa i diecezjipodleg³ej arcybiskupom gnieŸnieñskim. Historyczne losy krainy, tak w œredniowieczu, jak i w czasachwspó³czesnych by³y z³o¿one. Królestwo Polskie utraci³o te ziemie ju¿ w po³owie XIII w. narzecz Brandenburgii. Po siedmiu wiekach Polska wróci³a na te tereny nadodrzañskie, a utworzonew 1950 r. województwo zielonogórskie zaczêto nazywaæ Ziemi¹ Lubusk¹. By³o trochê sporów czyrdzenne obszary, przez wieki nale¿¹ce do Œl¹ska (¯agañ, ¯ary, G³ogów) i Wielkopolski(Miêdzyrzecz, Santok) obejmowaæ mo¿na wspóln¹ nazw¹ Ziemi Lubuskiej. Próby wprowadzeniainnego nazewnictwa – œrodkowe Nadodrze jednak siê nie powiod³y, a powsta³e w 1999 r. nowewojewództwo – lubuskie, utrwali³o nazwê regionu.Obszary wchodz¹ce w sk³ad dzisiejszej Ziemi Lubuskiej, mimo ¿e w przesz³oœci nale¿a³ydo innych krain historycznych (Œl¹sk, Brandenburgia, Marchia Graniczna) i do innych organizmówpolitycznych (Niemcy), mia³y swoich prekursorów – autorów przedwojennych monografii przyrodniczych.Nale¿eli do nich: botanik T. Schube (1903), zoolog – F. Pax (1925), czy znakomity nauczycieli konserwator przyrody - K. Gruhl (1929). Tak¿e po 1945 roku ukaza³y siê interesuj¹cemonografie geograficzne z obszernymi rozdzia³ami o œwiecie przyrody – Czubiñski i Urbañski(1950, 1961), oraz niewielka ksi¹¿eczka z serii Nasza Przyroda (LOP) S. Króla (1990). Obecnamonografia kompleksowo opisuje lubusk¹ przyrodê, pozwala czytelnikowi poznaæ jej niezwyk³ebogactwo, piêkno i obszernie przedstawia dzisiejszy stan ochrony przyrody w województwie,prezentuje te¿ spojrzenie w przysz³oœæ.W rozdziale Nieco geografii omówiono: po³o¿enie i ukszta³towanie terenu, wody powierzchnioweoraz klimat. Krajobraz modelowa³y tu l¹dolody skandynawskie, swoje œlady zostawi³ozlodowacenie œrodkowopolskie – £uk Mu¿akowa, Wa³ Zielonogórski, a najm³odsze vistuliañskieutworzy³o m.in. kratowy system odp³ywu rzecznego, bifurkacje strumieni i pozostawi³o, malowniczousytuowane wœród moren, jeziora. Wa¿ny rozdzia³ Cz³owiek a œrodowisko omawia przekszta³ceniana przestrzeni dziejów. Po ust¹pieniu l¹dolodu krajobraz wygl¹da³ jak kamienistai piaszczysta pustynia arktyczna i jak pisz¹ autorzy (Lewczuk, Maciantowicz)... wtedy, wêdruj¹cza stadami reniferów oko³o 10-11 tysiêcy lat p.n.e. pojawili siê tu pierwsi ludzie – ³owcy epokikamiennej. W³aœnie wtedy rozpoczê³a siê historia naszego wp³ywu na przyrodê, przekszta³cania jeji przystosowania do naszych celów, niszczenia, a w koñcu ochrony...W Wybranych elementach flory zaprezentowano grzyby, porosty, mchy i roœliny naczyniowe.Flora tych ostatnich liczy ok. 1680 gatunków, co stanowi ponad 67% ca³ej flory Polski. Bogate s¹siedliska Ziemi Lubuskiej – m.in. kwietne murawy kserotermiczne. Wreszcie, jak pisze autorka– Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, spotykaj¹ siê tu gatunki z ró¿nych grup zasiêgowych – atlantyckich,cirkumborealnych, górskich, a tak¿e gatunki o zasiêgu pontyjsko-panoñskim. Do wyj¹tkowychRECENZJE I OMÓWIENIA113

114osobliwoœci botanicy zaliczaj¹ m.in.: ga³uszkê kulecznicê, selery wêz³obaldachowe, selery b³otne,szachownicê kostkowat¹. Lista gatunków cennych jest d³uga, ale straty te¿ s¹ du¿e. Oko³o czterdzieœcigatunków wyginê³o, niektóre z w/w osobliwoœci od dawna nie by³y obserwowane.W osobnych rozdzia³ach przedstawiono roœlinnoœæ: wód, torfowisk, krajobrazu kulturowegoi lasów. Ka¿dy z nich w istotny sposób poszerza nasz¹ wiedzê o roœlinnoœci obszaru, chocia¿ ZiemiaLubuska pod wzglêdem hydrobiologicznym jest podobno poznana s³abo.W monografii wiele stron poœwiêcono faunie omawiaj¹c oddzielnie bezkrêgowce, ryby i minogi,p³azy i gady, ptaki oraz ssaki. Nale¿y stwierdziæ, i¿ województwo lubuskie ze wzglêdu na swojepo³o¿enie geograficzne wyró¿nia siê w kraju charakterystycznym klimatem, zwi¹zanym g³ówniez przewag¹ cech oceanicznych, co umo¿liwia istnienie gatunków zachodnioeuropejskich. Inn¹cech¹ s¹ rozleg³e doliny rzeczne, których zbocza o wystawie po³udniowej prezentuj¹ siedliskakserotermiczne umo¿liwiaj¹ce wystêpowanie elementów œródziemnomorskich czy pontyjskich.Przyk³adem taksonów kserotermofilnych s¹ m.in. œlimaki: bielaczek, ¿eberkowany, wrzosowiskowy(k. Gorzowa Wlkp. jedyne stanowisko w Polsce), czy wa³kówka trójzêbna. Wœród gadów du¿ouwagi poœwiêca siê ostatnio ¿ó³wiowi b³otnemu. Wydawa³o siê, ¿e gatunek znajduje siêw szcz¹tkowej formie zaniku, ostatnie odkrycia nowych stanowisk (szczególnie k. Rzepina)pozwalaj¹ bardziej optymistycznie patrzeæ w przysz³oœæ. A biologia ¿ó³wia b³otnego te¿ jest zewszech miar interesuj¹ca, bowiem obok terenów bagiennych potrzebne s¹ mu do rozrodu suche,piaszczyste wzgórza. Wiele gatunków zwierz¹t w Polsce, ale te¿ na Ziemi Lubuskiej zape³nia ³amyczerwonych ksi¹g i list, niemniej buduj¹cy przyk³ad ¿ó³wia b³otnego cieszy, podobnie jak i nowestanowiska gniewosza plamistego. Okazuje siê, ¿e penetrowanie terenu, „bobrowanie” po ostêpachlasów, ³¹kach pradolinnych czy mokrad³ach, mo¿e przyczyniæ siê do interesuj¹cych odkryæprzyrodniczych nawet w tak stechnicyzowanym i skomputeryzowanym œwiecie XXI wieku.Na wêdrówki po enklawach dzikiej przyrody zachêcaj¹ autorzy rozdzia³ów, np. na pytanie –Dok¹d na ptaki?, odpowiadaj¹ - ...a tak naprawdê, interesuj¹ce gatunki mo¿na spotkaæ wszêdzie,tylko trzeba wstaæ wczeœnie, mieæ trochê cierpliwoœci, umieæ patrzeæ i s³uchaæ...Powy¿sze s³owanapisa³ ornitolog – Andrzej Jermaczek, autor d³u¿szego rozdzia³u o ptakach, organizator i badacztej grupy fauny. Okazuje siê, ¿e najlepiej poznane na Ziemi Lubuskiej s¹ ptaki wodno-b³otne; spotykasiê wœród nich bardzo rzadkie kaczki p³ywaj¹ce: ro¿eñca i œwistuna. Wœród kaczek nurkuj¹cych,czyli gr¹¿yc spotykamy m.in. g¹go³a i tracza nurogêœ, które gnie¿d¿¹ siê w dziuplach starych drzew.Bogactwo tej grupy ptaków nie dziwi, w regionie bowiem obok ok. 600. jezior i bogatej siecirzecznej, spotykamy szerokie pradoliny z rozleg³ymi terasami zalewowymi, wœród którychnajbardziej znany jest Park Narodowy Ujœcie Warty. Jego symbolem s¹ dzikie gêsi, jedyny gatuneklêgowy w Polsce – gêgawa, gnieŸdzi siê tu w iloœci ok. 300. par, natomiast liczebnoœæ pó³nocnejzbo¿ówki, gromadz¹cej siê w czasie jesiennych przelotów przekracza czêsto liczbê 100. tysiêcy.Z siedliskami wodnymi i mokrad³ami zwi¹zane s¹ czêsto ptaki drapie¿ne, m.in. rybo³ów (8 par), orazbielik (60 par), którego liczebnoœæ w ostatnim 20-leciu wzros³a trzykrotnie. To kolejny optymistycznysygna³ potwierdzaj¹cy skutecznoœæ ochrony strefowej miejsc lêgowych.Mo¿na okreœliæ, i¿ Ziemia Lubuska nietoperzami „stoi”, mimo braku naturalnych jaskiñ czyszczelin skalnych. Jest za to Miêdzyrzecki Rejon Umocniony (MRU) z podziemnymi bunkramii ca³ym ci¹giem kilkunastokilometrowych korytarzy. Obszar uznawany jest za najwa¿niejsze miejscehibernacji nietoperzy w kraju i za najwiêksze na Ni¿u Europejskim. Zimuje tu ok. 30 000 nietoperzynale¿¹cych do 12 gatunków, którymi interesuj¹ siê chiropterolodzy z ró¿nych oœrodków badawczychna œwiecie. Spoœród gatunków, które wyginê³y w regionie nale¿y wymieniæ sus³a morêgowanego,jednak na drugim biegunie znajduje siê bóbr europejski, uwa¿any za wymar³ego ju¿w XVIII w. Dziêki reintrodukcji sta³ siê gatunkiem pospolitym, czyni¹cym w przyrodzie du¿odobrego (retencja), jednak przez hydrotechników uwa¿any za szkodnika (niszczy wa³y przeciwpowodziowe).Symbolem nieokie³zanej dzikiej przyrody sta³a siê wydra, jej liczebnoœæ w LubuskiemwyraŸnie siê zwiêkszy³a, jest spotykana w Drawieñskim Parku Narodowym, ale i doœæ liczna nadjeziorem S³awa. Na koñcu dowiemy siê te¿ o ró¿nicach miêdzy przyk³adami introdukcji i reintrodukcji,oraz o zagro¿eniach z tego p³yn¹cych. Przyk³adem mo¿e byæ norka amerykañska, uciekinierz hodowli czyni¹cy spustoszenie w faunie na kontynencie europejskim.W publikacji zagadnieniom ochrony przyrody poœwiêcono ponad 130 stron, wyj¹tkowo cennes¹ dane historyczne oraz sylwetki wybitnych badaczy przyrody. Swoje obszerne biogramy maj¹:

Theodor Schube (1860-1934), Kurt Gruhl (1888-1970), Richard Frase, Paul F.A. Ascherson (1834-1913). Wspomniani s¹ te¿ profesorowie Uniwersytetu Poznañskiego – Adam Wodziczko, ZygmuntCzubiñski i Jaros³aw Urbañski, którzy zaraz po zakoñczeniu dzia³añ wojennych w 1945 r. rozpoczêliinwentaryzacjê rezerwatów i pomników przyrody.Poza opisem tekstowym, ksiêga zawiera informacje dotycz¹ce obecnego stanu ochrony przyrodyw woj. lubuskim i jej formy w formie tabel z danymi liczbowymi.Widoczny brak stanowisk dokumentacyjnych jest na pewno mankamentem, natomiast cieszyfakt, ¿e wiele obiektów utworzono uchwa³ami rad gmin. Analizuj¹c funkcjonalnoœæ sieci obszarówchronionych, autorzy dobrze oceniaj¹ istniej¹cy system w czêœci pó³nocnej regionu (dawnewoj. gorzowskie), znacznie gorzej chroniona jest przyroda na po³udnie od Odry i w samej dolinierzeki. Jako ca³kowicie nie odzwierciedlaj¹cy potrzeb, uznaj¹ system obszarów chroni¹cych elementyeuropejskiego dziedzictwa przyrodniczego – NATURA 2000 (ok. 4% woj.) i uwa¿aj¹ i¿, obecnieto mniej ni¿ 1/5 kwalifikuj¹ca siê do ochrony w oparciu o przyjête przez Uniê Europejsk¹ kryteriaprzyrodnicze. Wszystkie wymienione w tabeli formy ochrony przyrody zosta³y szerzej opisanew kolejnych rozdzia³ach, dodano artyku³y o: Spo³ecznych ostojach przyrody oraz oddzielnieo zwi¹zkach ochrony przyrody z rolnictwem, leœnictwem, turystyk¹ i edukacj¹. Publikacjê zamykarozdzia³ o perspektywach ochrony przyrody, jest to spojrzenie w przysz³oœæ i jednoczeœnieposumowanie wieloletnich badañ autora – Andrzeja Jermaczka, twórcy i za³o¿yciela KlubuPrzyrodników. Autor uznaje za konieczne potrzebê tworzenia kolejnych obiektów ochrony, bowiem...istniej¹ca sieæ wci¹¿ nie obejmuje pe³nej reprezentacji cennych przyrodniczo ekosystemów ZiemiLubuskiej, a tak¿e niektórych obiektów kluczowych dla zachowania ró¿norodnoœci przyrody. I dalejwymienia obszary, które jego zdaniem winny zostaæ poddane ochronie, prezentuje je te¿ na mapie,któr¹ nazywa wizj¹ docelowego systemu ochrony przyrody. Jest tam miejsce na nowe parki krajobrazowe,rezerwaty i... park narodowy. W zakoñczeniu pisze – Jak bêdzie wygl¹da³ œwiat za kilkadziesi¹tlat? Tego oczywiœcie nie wiemy. Ale jak ka¿dy, mo¿emy mieæ wizjê naszego, idealnegoœwiata. To œwiat czystych rzek, piêknych starych lasów, kwiecistych ³¹k, malowanych koloramichwastów pól, œwiat równowagi w przyrodzie i w nas. Klucz do tego œwiata mamy dziœ my.Bogaty zestaw literatury (ok. 400 poz.), s³owniczek oraz indeks uzupe³niaj¹ ca³oœæ.Alfred RöslerLutz Schumacher, Die Omegafliege - Gedicht-Geschichten, Books on Demand,Paperback, 64 Seiten, illustriertER ist LUtz. ER hat Menschengestalt angenommen und ein griechisches Pseudonym. Dann istLUtz in eine Tonne gekrochen. So wurde das Reihenhaus erfunden. Wenn Herrschaft auftaucht, siehtLUtz keine Sonne mehr. Worauf von beidem lässt sich leichter verzichten? LUtz vollbringt keineWunder. LUtz wundert sich, dass die Leute auch 2000 Jahre später die Antwort nicht wissen unddass auf die Menschen selten jemand hört. Menschen sind Leuten peinlich. LUtz ist auch peinlich.Manchmal sogar sich selber. LUtz wünschte, dass sie einander näher wären, die Leute und dieMenschen, einander gleich, statt gleichgültig. Aber ein bisschen Angst hat ER davor auch. Würdendie Menschen dann bald so wenig von sich selber halten, wie die Leute? Würden sie dann auchweglaufen vor den Testosteronschüben, den Übermüttern, dem zu teuer erkauften Duft derGeliebten? Vor dem Leben? „Fresst einen Sack Taranteln”, rät LUtz ihnen freundlich, wie ER denewig Gestrigen, ewig Morgigen sagt: „immer ist nur Gegenwart”. Der das Wort „Glück” erfundenhat, vermutet LUtz, „wusste zwei Minuten später auch nicht mehr, was er damit meinte”. Und LUtzweiß nicht, ob der Verlust der Jugend tragischer ist als der Verlust des Alters, denn „plötzlich sindalle Sportler jünger” als ER. LUtz fühlt sich der Fliege verwandt, deren Auge facettenreich denEinband seines Buches ziert. Weil sie sitzen bleibt, wenn Herrschaft in die Hände klatscht. Und weilsie deshalb überleben wird. ER vermutet, so könnte es gehen. ER ist ein Sitzenbleiber, derungereimte Hinterhofballaden singt von grauen Jehova-Mäusen, Hunden, Katzen, Kellnerinnen, undweiß: „Der Schwache hat Angst vor dem Tod. Der Starke hat Angst vor dem Sterben”. Jeder TextRECENZJE I OMÓWIENIA115

hält für einen Moment die verrinnende Zeit an und dreht sie in anderes Licht. Ein Wort ändert alles.Aus Ernst wird Ironie und aus Ironie Ernst. LUtz ist ein Dichter. ER ist erschienen. Nicht ermächtigt.Henry-Martin KlemtLutz Schumacher, Die Omegafliege - Gedicht-Geschichten (Lutz Schumacher, MuchaOmega – historie wierszem), Books on Demand, miêkka oprawa, 64 strony, ilustracjeON to LUtz. Ów ON przyj¹³ ludzk¹ postaæ i grecki pseudonim. Nastêpnie LUtz wpe³z³ do œmietnika.W ten sposób wynaleziono szeregowiec.Gdy pojawiaj¹ siê Pañstwo, LUtz przestaje widzieæ s³oñce. Z którego z obu widoków ³atwiej jestzrezygnowaæ? LUtz nie czyni cudów-dziwów. LUtz dziwi siê, ¿e lud tak¿e po 2000. lat nie znaodpowiedzi i ¿e tak rzadko ktoœ s³ucha ludzi. Ludowi jest g³upio z powodu ludzi. LUtzowi te¿ jestg³upio. Czasem nawet z powodu siebie samego. LUtz ¿yczy³by sobie, ¿eby zbli¿yli siê do siebie, ludi ludzie, oboje równo, ale nie obojêtnie. Jednak i ON obawia siê tego. Czy ludzie ceniliby siê wtedytak samo nisko, jak lud? Czy te¿ uciekaliby przed uderzeniami testosteronu przed arogancj¹, przedzbyt drogo kupionym zapachem kochanki? Przed ¿yciem? „Ze¿ryjcie worek tarantul”, radzi im przyjaŸnieLUtz, takim jak ON wiecznie wczorajszym, wiecznie jutrzejszym mówi: „zawsze jest tylkoteraŸniejszoœæ”. Ten, kto wynalaz³ s³owo „szczêœcie”, przypuszcza LUtz, „dwie minuty póŸniej niewiedzia³ ju¿, co mia³ na myœli”. I LUtz nie wie, czy utrata m³odoœci jest bardziej tragiczna, ni¿ utratawieku, bo „nagle wszyscy sportowcy s¹ m³odsi” ni¿ ON. LUtz czuje siê spokrewniony z much¹,której oko ozdabia ogniami szlifów ok³adkê jego ksi¹¿ki. Poniewa¿ siedzi i nie zrywa siê, kiedyPañstwo klaszcz¹ w d³onie. I poniewa¿ dziêki temu prze¿yje. ON przypuszcza, ¿e tak mog³oby byæ.ON jest tym, który siedzi i nie zrywa siê, tym, który œpiewa ballady podwórkowe nie do rymuo szarych œwiadkach Jehowy, psach, kotach, kelnerkach, i wie: „S³aby boi siê œmierci. Mocny boi siêumierania”. Ka¿dy tekst zatrzymuje na chwilê up³ywaj¹cy czas i stawia go w innym œwietle. Jednos³owo zmienia wszystko. Powaga staje siê ironi¹ a ironia powag¹. LUtz jest poet¹. ON siê zjawi³.Bez upowa¿nienia.Henry-Martin Klemtt³umaczenie Grzegorz Za³ogaEwa Lipska, Gdzie Indziej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, 56 s.Pocz¹wszy od tomu Sklepy zoologiczne z roku 2001 poezja Ewy Lipskiej - oszczêdna i ostra jakbrzytwa w demaskatorskim i przenikliwym ukazywaniu prawdziwego oblicza rzeczywistoœci i niesionychprzez ni¹ zagro¿eñ - jakby lekko ³agodnieje, ods³aniaj¹c skrywan¹ dot¹d skrzêtnie i pilniestrze¿on¹ strefê prywatnoœci: rozpoczynaj¹c od bardzo osobistych refleksji i podsumowañ poetyckichi ¿yciowych, a na dopuszczeniu czytelnika - w tomie Gdzie Indziej - do œwiata fantazji i marzeñpoetki koñcz¹c.Lipska wci¹¿ nie ma z³udzeñ ani co do kierunku, w jakim pod¹¿a nasza cywilizacja, ani co donaszego miejsca w porz¹dku istnienia ( „Ale ¿art/ mówi¹ podró¿ni: ¿ycie staroœæ œmieræ”, Tramwaj,s. 6), ale tym razem proponuje lekarstwo, a mo¿e raczej plaster, na brak z³udzeñ i pozwala sobiei nam na chwilê wytchnienia, zapraszaj¹c na wyprawê do miejsca, gdzie niemo¿liwe staje siêmo¿liwe – do krainy Gdzie Indziej, dok¹d prowadzi akt woli i praca wyobraŸni. Chcia³abym - wyznajeLipska -mieszkaæ Gdzie IndziejW haftowanych rêcznie miasteczkach.116

Spotykaæ siê z tymiktórzy nie przychodz¹ na œwiat.Bylibyœmy wreszcie szczêœliwie samotni.Nie czeka³by na nas ani jeden przystanek.¯adne wojny nie bi³yby siê o nas.¯adna ludzkoœæ. ¯adne wojsko. ¯adna broñ.Œmieræ na rauszu. By³oby weso³o.W bibliotece wielotomowy czas.(Gdzie Indziej, s. 7)Œwiat bez cierpienia, œmierci bliskich, przemijania, despotycznej w³adzy czasu – za to, zupe³niejak u Wis³awy Szymborskiej z jej œwiatem-ksiêg¹, wydaniem drugim poprawionym z wierszaObmyœlam œwiat, ze s³odk¹ pewnoœci¹, ¿eMi³oœæ. Nieprzytomny rozdzia³.Przewraca³by nam szeptem kartki w sercach.(ibid., s. 7)Pozory jednak niech nas nie myl¹ - na wymyœlaniu ulepszonych wersji rzeczywistoœcipodobieñstwa obu gwiazd na poetyckim firmamencie literatury polskiej i z po¿ytkiem dla niej –koñcz¹ siê. Lipska nie by³aby bowiem sob¹, gdyby pozwoli³a czytelnikowi zatraciæ siê ca³kowiciew bezpiecznej wprawdzie, ale absolutnie nierzeczywistej przestrzeni imaginacji. Wyrafinowanabezkompromisowoœæ, mistrzowska precyzja analitycznego umys³u i po mêsku (feministki pewniemi tego nie wybacz¹) zdecydowanego s³owa, konsekwentny œwiatopogl¹d i linia poetycka to znakifirmowe poezji Ewy Lipskiej - nigdy, nawet w okrzykniêtym pokoleniowym manifestem Nowej Faliwierszu My - nie poddaj¹cej siê presji chwilowych mód, programów i zewnêtrznych wp³ywówi okolicznoœci. Nawet podmiot w tej poezji wymyka siê stereotypom, przybieraj¹c czêsto mêsk¹ postaæ:Wychodzê z tych ziemskich widowiskna swoj¹ samotn¹ stronê:dziwak podró¿nik starzec.(On, s. 10)Kim zatem jest tajemniczy on pojawiaj¹cy siê w wierszu, z którego pochodzi powy¿szy fragment:czy to Bóg, co „Jest wszêdzie tam gdzie nie ma go nigdzie”, czy uzurpuj¹cy sobie jegow³adzê poeta, czy mo¿e raczej równie jak bóg samotny cz³owiek tworz¹cy jego wizerunek po to,by wêdruj¹c wzd³u¿ przepaœci dojrzeæ choæby z daleka jej intryguj¹c¹ drug¹ stronê. Lipska zawszeopowiada siê za cz³owiekiem, ze wspó³czuj¹c¹ ironi¹ rozwa¿aj¹c jego ziemsk¹ kondycjê i nieporadnepróby zmagañ z tajemnic¹ w³asnego istnienia w œwiecie, gdzie wszystko sta³o siê towarem,poœrednicy kusz¹ reklamow¹ ofert¹ zbawienia („W¹tpi¹cy? Upadli na duchu? Mo¿emy im pomóc./Za niewielk¹ op³at¹. Albo za Bóg zap³aæ”), a racjonalistom pozostaje wiara w trzeŸwoœæ nie ulegaj¹cegoz³udzeniom rozumu:Nawiedzony most unosi siê w górê.Pod nim spienione piek³o wody.Huk spadaj¹cej nadziei.(ibid., s. 11)RECENZJE I OMÓWIENIA117

Na szczêœcie jest mi³oœæ i jest poezja: uczta ³asucha buszuj¹cego w cukierniach jêzyka, wœród„konfitur s³owników”, ze wzruszeniem zdejmuj¹cego z twarzy „okruszek kruchego ciasta zeœliwkami” – „maleñk¹ czcionkê czu³oœci”. Oto przystanki, na których warto siê zatrzymaæ.W tomie Gdzie Indziej w¹tkiem przewodnim jest bowiem niew¹tpliwie podró¿ – w wieluró¿norodnych znaczeniach, przede wszystkim autotematycznym: to stary topos ¿ycia, to intelektualnaprzygoda wyobraŸni, to wreszcie daleka wyprawa w nieznane, w której przewodnikiem jestjêzyk, a celem – s³owo. Wysi³ek poety przypomina dziœ wysi³ek t³umacza, eksploratora i detektywazarazem, tropi¹cego wymykaj¹ce siê sensy, ale i œcigaj¹cego s³owo - oszusta, s³owo - pozera,s³owo – manipulatora,kiedy wokó³moja – Ichnieszczelna rzeczywistoœæ. Raj dla hakerówplotkarzy i polityków.(Moi t³umacze, s. 14)W tej podró¿y na ka¿dym kroku czeka nowe doœwiadczenie i wyzwanie, s¹ te¿ miejsca, którezdecydowanie trzeba omijaæ, jak kraj nazywaj¹cy siê Dyskoteka, gdzie trafia siê przykrym zrz¹dzeniemlosu i gdzie mówi¹ „jêzykiem szczura”, gdzie „trywialny dŸwiêk” i „pochód pijackich s³ów”(Dyskoteka); s¹ tereny broni¹ce do siebie dostêpu – schrony dla lêkaj¹cych siê uczuæ,obwarowanych na swych pozycjach szeregowców mi³oœci, na których czekaj¹ ci, co nie kochaj¹pó³s³ówkami, „ale pe³nymi zdaniami” (Szeregowcy mi³oœci, Placebo); s¹ kawiarenki-muzea czasówm³odoœci, którym nie wybacza siê piêkna minionego czasu…To w³aœnie ów czas wyposa¿a podró¿nego w baga¿ nieraz zbyt ciê¿ki do udŸwigniêcia, jakwojenne dzieciñstwo czy powik³ana historia, które chyba tylko Lipska potrafi obj¹æ genialnym poetyckimskrótem ³¹cz¹cym polemikê z narodowymi mitami i sprzeciw wobec pustki wielkich s³ówz bynajmniej nie moralizatorsk¹ refleksj¹ i dojmuj¹cym odczuciem tragizmu dziejów kryj¹cym siêw losie pojedynczego cz³owieka:Lêk betonukicz œmiercii samotnoœæ ofiar.(Pomnik, s. 31)Cisza s³ów nad cisz¹ nieistnienia jako kontrapunkt dla rozwrzeszczanego œwiata z jegogadulstwem, „podniesionymi g³osami”, „rycz¹cymi silnikami stadionów”, „politycznym wrzaskiem”,w huku którego ginie g³os cz³owieka - wo³aj¹cego o pomoc, wyobcowanego i zagubionegow dyskotekowym t³umie lub na internetowym - nomen omen - gadu-gadu.I jakoœ wcale nie dziwi czu³oœæ tak niespodziewana w poezji Lipskiej, kiedy nieco za¿enowanadziêkuje za swoje ¿ycie, które by³o po prostu dobre, szczodrze obdarzaj¹c opiek¹, mi³oœci¹ i…naleœnikami z serem, popijanymi „wytrawnym sopranem wina”.Zawdziêczam ¿yciu¿e pochyla³o siê nade mn¹.[…]Zawdziêczam ¿yciu¿e kocha³a siê we mnie mi³oœæ.Do dzisiaj mnie zadziwia zenit ptakaSpadaj¹cego w afekcie do naszej rozmowy.118

I ten wiersz pod górêw którym za du¿o cukru(Zawdziêczam ¿yciu, s. 43)Poezja Lipskiej dyskretnie budzi og³uszone cywilizacyjnym zgie³kiem cz³owieczeñstwo, jestprzystankiem w podró¿y, na którym dobrze jest zatrzymaæ siê choæ na chwilê, by pos³uchaædŸwiêcz¹cej w niej muzyki sfer.Anna SzóstakWojciech Œmigielski, Tchnienie, Pro Libris, Zielona Góra 2006, 64 s.Wojciech Œmigielski - rocznik 1952 - nale¿y do generacji, która m³odzieñczy czas „burzyi naporu”, buntu i kontestacji dawno ju¿ ma za sob¹, wchodzi zaœ w okres dojrza³ego smakowania¿ycia, doceniania wartoœci chwili i odkrywania piêkna oswojonej przestrzeni. Ta w³aœnie konkretna,zaprzyjaŸniona przestrzeñ, miejsce na ziemi bardzo osobiste stanowi twórcz¹ inspiracjê dlanajnowszego tomiku poety. Wpisuje siê tym samym Œmigielski w poetyckie pendant prozy ma³ychojczyzn jako wa¿nego nurtu polskiej literatury wspó³czesnej, który w poezji - jako poezjê miejscaw³aœnie - tworz¹ miêdzy innymi niezmiennie wierni Krakowowi Adam Zagajewski, Jerzy Gizellai Janusz Drzewucki, Olsztynowi Kazimierz Brakoniecki, zakochany w Sanoku Janusz Szuber,zauroczeni swoimi azylami: Marlewem - Dariusz Soœnicki, Borzêcinem - Józef Baran, JezioremŒniardwy - Zbigniew Chojnowski.Spróbujmy zobaczyæ jak w ten ca³kiem znacz¹cy, zarówno pod wzglêdem reprezentacjiiloœciowej, jak i rangi jego przedstawicieli, nurt wpisuje siê Wojciech Œmigielski ze swoimipo³o¿onymi w pobli¿u malowniczego Jeziora S³awskiego Dronikami. To tam ma swoje Ÿród³o refleksjapoety nad fenomenem istnienia, a w³aœciwie ze zwi¹zanym z nim nieod³¹cznie przemijaniem,odchodzeniem, nietrwa³oœci¹ i znikomoœci¹ bytu:Jeszcze ¿yjêjeszcze oddychamjeszcze zwiedzamob³oki i ranne zorzeAle serce podchodzi pod gard³oA twarz œciêta mrozem(Nim noc, s. 9)Poeta z masochistycznym niemal uporem dr¹¿y ten eschatologiczny w¹tek, z którymskojarzenia jak mroczne fatum zawisaj¹ nad sielsk¹ sceneri¹ Dronik, gdzie pastwiska, „polanymi³oœci”, „deszcz i w¹wóz”. Nawet œnie¿na biel obrusa przywodzi na myœl banda¿e i p³ótno, jakimzakrywa siê twarze umar³ym, i ca³un owijaj¹cy ich cia³a. Cielesnoœæ to cierpienie, odczuwanezmys³owo, a w³aœciwie fizjologicznie, szpitalnie i bardzo boleœnie - znajdziemy tu obsesyjniepowracaj¹ce zapowiedzi nadchodz¹cego niebytu: nie zagojone blizny, „ocean krwi”, „³zy wilgotne”,ig³ê w gardle…WyraŸne w tym wp³ywy nowofalowej poetyki z jej postulatem – szczególniemocno akcentowanym we wczesnej poezji Stanis³awa Barañczaka – docierania do prawdy ¿yciai prawdy poezji, obna¿ania ich najintymniejszych trzewi, ¿y³, narz¹dów i nerwów, bo tylko ta nagoœæbytu w literalnym okrucieñstwie jego elementarnych przejawów nie jest pozorem i k³amstwem.Funeralne motywy zimy, œniegu, mrozu i bieli wzmacniaj¹ atmosferê depresji i przygnêbienia,a mo¿e raczej niepogodzenia z póŸn¹ por¹ roku i - wkrótce tak¿e - ¿ycia.RECENZJE I OMÓWIENIA119

Rzeczywistoœæ i w³asny w niej obraz - jak odbicie w lustrze czy na szybie - jest w tej poezji napo³y realna na po³y senna, ale nie snem przynosz¹cym wytchnienie – to raczej duszny majak odbieraj¹cyoddech, d³awi¹cy serce i gard³o, koszmar, z którego jedynie mi³oœæ oferuje - z³udn¹ jednak,jak siê oka¿e - ucieczkê. Kobiecoœæ w jej emanuj¹cym erotyzmem wydaniu te¿ staje siê pu³apk¹,jest zaborcza i groŸna, mami¹ca obietnic¹ rozkoszy, a przynosz¹ca udrêkê i zdradê:Mokra treœæ wodnej tkaninyotuli³a p³eætrysnê³y malinytarniny ciernieprzylgnê³y do blizny po ustachjak wapnojak chustka(Polowanie, s. 14)Có¿ zatem pozostaje poza bólem istnienia i nienasyceniem cia³a i duszy? Czy poezjaŒmigielskiego jest tylko wyrazem rozpaczy dekadenta w œwiecie pozbawionym nadziei, boœmiertelnym, podporz¹dkowanym bezwzglêdnym prawom natury? Choæ przecie¿ pojawia siêw niej cieñ anio³a stró¿a podaj¹cego d³oñ, by poprowadziæ tam, gdzie nieskoñczone œwiat³o,a „formy ledwie zaczête”. Czy zatem „klinika przyrody” s³u¿y wy³¹cznie terapii koj¹cej frustracjei problemy cz³owieka zagubionego w istnieniu i rozpaczliwie poszukuj¹cego jego sensu?O wiele bardziej interesuj¹ce wydaje siê pod³o¿e tych lêków, na które remedium ma stanowiænatura, ucieczka na wieœ, œwiadomy rozbrat z blichtrem cywilizacji. Nie jest nim bowiem ani jaku Leœmiana zrealizowana w s³owie kreacja manifestuj¹cej siê w naturze zaœwiatowej cudownoœci,ani jak u Czechowicza przeczucie katastrofy – a g³osy obu poetów wyraŸnie tu s³ychaæ – ale, moimzdaniem, starannie skrywana obcoœæ, samotnoœæ i nieprzystosowanie do rzeczywistoœci, o którejnigdy Œmigielski nie mówi wprost, neguj¹c j¹ przez milczenie, a której regu³om coraz trudniejsprostaæ - „z nêdz¹ losu siê mocuj”… To st¹d chyba bior¹ siê, nie raz zakrawaj¹ce na manierê czypozê dramatyczne prowokacje i przywo³ania nieuchronnego przeznaczenia, które w tym kontekœcieprzestaje byæ koniecznoœci¹, a staje siê jednym (jedynym ?) z mo¿liwych wyjœæ. Nie wybór wiêc,a ucieczka w naturê jest - z czego poeta zdaje sobie doskonale sprawê - wy³¹cznie iluzoryczna,co wyjaœnia poetyck¹ grê z tradycj¹ pisania o urokach wsi i przyrody.I tak te¿ zapewne nale¿y odbieraæ deklaracje prostej ludowej wiary powracaj¹ce u Œmigielskiegow formie modlitwy o ukojenie duszy, zanoszonej do polnej madonny z wiejskiej przydro¿nejkapliczki, jak w piêknym wierszu Proœba:Zdrowaœ Mario³¹ki pe³nab³ogos³awionaœ miêdzy badylamiOwoc ¿ywota twegonachyli³ siê nad nasz¹ równin¹oddech niebaby jego ¿agiel nie min¹³Miejsce zatem jest u Œmigielskiego przede wszystkim twórczym pretekstem do poetyckiejwiwisekcji stanów duszy, w której Eros i Thanatos wci¹¿ walcz¹ o lepsze, wskazuj¹c na zmiennoœælosu i zmiennoœæ ludzkiej natury. Zmienna jest równie¿ tonacja tych wierszy – od utrzymanychw poetyce wznios³ej i bardzo serio w podejmowaniu duchowych rozterek poety do autoironiczniei groteskowo niemal ¿artobliwych - niedwuznacznie odsy³aj¹cych do Grochowiaka, którego pamiêcidedykowany jest zreszt¹ jeden z tekstów - w desperackim geœcie ob³askawiania egzystencjalnychniepokojów i przeœwiadczeñ.To niezdecydowanie, nieokreœlonoœæ postawy oznacza jednak bez w¹tpienia samoœwiadomoœæpoetyck¹, dystans umo¿liwiaj¹cy przyjêcie pozycji uczestnika i obserwatora zarazem, ¿ongluj¹cego120

odwo³aniami i konwencjami, przekomarzaj¹cego siê z czytelnikiem naprowadzanym na coraz toinne œlady i znaki, kamufluj¹ce prawdziwe ja poety:Ca³y jestem z³udzeniem podobny do widmazapowiadam grozê lub nadziei przystañZwierzêta leœne u side³ siê modl¹mi tylko odlot(Zielone pos³anie, s. 27)Czêsto jednak Œmigielski naprawdê nie mo¿e siê zdecydowaæ na wybór poetyki próbuj¹c rozmaitychsposobów rytmizacji tekstu – od regularnej strofiki poczynaj¹c a na tradycyjnym rymiekoñcz¹c. Ta labilnoœæ formy niestety nie s³u¿y jego wierszom, które w kilku przypadkach zatracaj¹ca³kiem rytmiczn¹ spójnoœæ w nadmiarze u¿ytych œrodków i zawi³oœciach sk³adni i stylu (kiedy autorjest konsekwentny w wyborze poetyki, jak w sympatycznym i bezpretensjonalnym Placku z wiœniimituj¹cym dzieciêc¹ wyliczankê - efekt artystyczny jest znakomity, a ju¿ zupe³nie konwencja tanieuprawniona jest w refleksyjnym wierszu Epilog).Ci¹¿y poezja Œmigielskiego ku liryce opisowej, która stara siê uchwyciæ subteln¹ metafizyczn¹korespondencjê cz³owieka i przyrody, wiejskiego pejza¿u i krajobrazu duszy, gubi j¹ jednakniekiedy rozgadanie i katarynkowoœæ banalnych skojarzeñ, ogranych porównañ, gramatycznychrymów i, co te¿ siê autorowi zdarza, nieuzasadnionych niczym archaizacji.Jest w tomie Tchnienie parê wierszy naprawdê dobrych, zaskakuj¹cych wieloznacznoœci¹, pulsuj¹cychwewnêtrznym rytmem i tajemnic¹, która poci¹ga i fascynuje, i dla tych tekstów wartosiêgn¹æ po zbiorek Wojciecha Œmigielskiego ilustrowany intryguj¹co niedos³ownymi, „trawiastymi”grafikami Doroty Komar-Zmyœlony.Anna SzóstakTomasz Andrzejewski, Ma³gorzata G¹carzewicz, Ryszard Sobkowicz, Dzieje NowejSoli. Wybór Ÿróde³ i materia³ów, Nowa Sól 2006, 104 s.Nak³adem Muzeum Miejskiego w Nowej Soli wydana zosta³a kolejna ksi¹¿ka wpisuj¹ca siêw obszar historii regionalnej zatytu³owana Dzieje Nowej Soli. Wybór Ÿróde³ i materia³ów. Niniejszaedycja jest to ju¿ druga, poszerzona i uzupe³niona wersja publikacji zatytu³owanej pierwotnie DziejeNowej Soli - materia³y pomocnicze do nauczania historii regionalnej. Wybór Ÿróde³ i materia³ów,z któr¹ mogliœmy zapoznaæ siê po raz pierwszy w 1999 roku.Autorzy tomu Tomasz Andrzejewski, Ma³gorzata G¹carzewicz i Ryszard Sobkowicz dokonalichronologicznej prezentacji dziejów miasta, k³ad¹c szczególny nacisk na rozwój przemys³u i jegowp³yw na kszta³towanie siê Nowej Soli (Zak³ady przemys³owe w XIX i XX wieku). Ksi¹¿ka zawieraliczne informacje dotycz¹ce funkcjonuj¹cej niegdyœ w mieœcie warzelni soli, Fabryki kot³ów „Fakot”,Dolnoœl¹skiego Zak³adu Metalurgicznego „Dozamet”, Fabryki Nici „Odra”, fabryki kleju, stoczni czyportu rzecznego. Autorzy wiele uwagi poœwiêcaj¹ p³yn¹cej przez miasto rzece Odrze, doceniaj¹cjej niew¹tpliwy wp³yw na rozkwit gospodarki regionu oraz jej znaczenie dla rozwoju rekreacjimiejskiej (Nowosolskie mosty, Przystañ kajakowa).Zauwa¿yæ nale¿y, i¿ ksi¹¿ka napisana zosta³a z myœl¹ o wykorzystaniu jej do nauczania historiiregionalnej co t³umaczy jej prost¹, podrêcznikow¹ formê oraz specyficzny rodzaj prezentacji materia³uhistorycznego. Autorzy wykorzystali bardzo cenne dokumenty archiwalne pochodz¹ceze zbiorów Muzeum Miejskiego jak równie¿ liczne Ÿród³a ikonograficzne. W publikacji znajdujemywiele dokumentów dotycz¹cych historii miasta takich jak m. in. fragment Przywileju nadania NowejSoli praw miejskich z 8 paŸdziernika 1743 r. oraz kopiê dokumentu zatytu³owanego Nadanie Now¹Sól do miasta podnosz¹ce oraz o beneficjach, jakie z tego mieæ bêd¹ ci, którzy z obcych krajówpochodz¹c tu siê osadziæ zechc¹. Fragmenty ksi¹¿ki poœwiecone dziejom miasta w okresie II wojnyRECENZJE I OMÓWIENIA121

œwiatowej zosta³y wzbogacone o materia³y Ÿród³owe w postaci pamiêtników i wspomnieñ osóbbior¹cych udzia³ w owych wydarzeniach (Wspomnienia pierwszych osadników, ¯ycie w obozie).Zdjêcia archiwalne, mapy, kartki pocztowe i sztychy, które mo¿na podziwiaæ w Dziejach NowejSoli to w wiêkszoœci dokumenty opublikowane po raz pierwszy. Pochodz¹ one z zasobów MuzeumMiejskiego w Nowej Soli, NSZZ Solidarnoœæ Nowa Sól, jak równie¿ ze zbiorów osób prywatnych,tj. Jana Kowalskiego i Tadeusza Ostrowskiego. Zdjêcia wspó³czesne zamieszczone w ksi¹¿cewykona³ W³odzimierz Osadnik oraz autorzy ksi¹¿ki Tomasz Andrzejewski i Ryszard Sobkowicz.Publikacjê dope³nia wykaz zabytków Nowej Soli jak równie¿ kalendarium historii miasta zawieraj¹cenajwa¿niejsze wydarzenia z zakresu ¿ycia gospodarczego, spo³ecznego i kulturalnego od 1526do 1999 roku.Ksi¹¿ka jak twierdz¹ jej autorzy, ma na celu ukazanie procesu przekszta³cania siê tej pocz¹tkowoniewielkiej osady w œredniej wielkoœci miasto przemys³owe. Publikacja ma s³u¿yæ przede wszystkimcelom dydaktycznym, jako pomoc uczniom i nauczycielom oraz wszystkim osobom, które pragn¹pog³êbiæ wiedzê na temat historii Nowej Soli. Moim zdaniem g³ównym atutem niniejszej pozycjijest bogate zaplecze ikonograficzne. Zestawienie starych i nowych fotografii tych samych miejsc,daje czytelnikowi mo¿liwoœæ przebycia pewnego rodzaju podró¿y. Dla niektórych bêdzie towyprawa stricte historyczna pozwalaj¹ca na zapoznanie siê z d³ug¹ histori¹ tego miasta. Dla innychw jakikolwiek sposób powi¹zanych z tym miejscem mo¿e siê ona staæ podró¿¹ sentymentalna,wywo³uj¹ca liczne wzruszenia.Katarzyna Grabias-BanaszewskaGrzegorz Kubski, Biblia romantycznie odczytywana, seria: ,,Wydzia³ TeologicznyUAM Studia i Materia³y”; Tom 81, Wydawnictwo: UAM Wydzia³ Teologiczny, Poznañ2005, s. 143.Ksi¹¿ka stanowi zbiór szeœciu artyku³ów autora, powsta³ych w latach 1997-2003, które w wiêkszoœciby³y ju¿ wczeœniej publikowane (czasem pod nieco zmienionym tytu³em, o czym informujenas nota bibliograficzna zamieszczona na koñcu pracy). Wyj¹tek stanowi tutaj tekst Z Ziemi Œwiêtejdo Polski. Idee i pisarskie tworzywo komentarza ks. Waleriana Serwatowskiego do DziejówApostolskich, który opublikowany zosta³ po raz pierwszy.Mimo doœæ du¿ej rozpiêtoœci czasowej dziel¹cej powstanie poszczególnych wypowiedzi i pierwotnieró¿nego celu ich powstania, co sugerowaæ by mog³o ma³¹ koherentnoœæ, Bibliê romantycznieodczytywan¹ cechuje wyj¹tkowa spójnoœæ jako swojego rodzaju nowej ca³oœci. Sk³ada siê nato co najmniej kilka elementów. Po pierwsze, oprócz oczywiœcie osoby samego autora,poszczególne artyku³y zamieszczone w zbiorze ³¹czy przede wszystkim Biblia a dok³adniej jej interpretacja,któr¹ w poszczególnych tekstach prezentuje nam autor. Po drugie elementem spajaj¹cymwszystkie teksty jest tak¿e romantyzm - epoka, w której powsta³y wszystkie analizowane przezGrzegorza Kubskiego wypowiedzi interpretuj¹ce czy te¿ czerpi¹ce z Pisma Œwiêtego. Nie bezznaczenia jest tak¿e dobór samych autorów, reprezentantów epoki, którzy w swojej dzia³alnoœciliterackiej, religijnej, filozoficznej, podejmowali siê zadania komentowania, nawi¹zywania do tekstuBiblii. Chodzi tutaj bowiem o takich czo³owych przedstawicieli romantyzmu jak: Adama Mickiewiczi Zygmunt Krasiñski - najwybitniejsi poeci tamtej doby, ksi¹dz Walerian Serwatowski ówczeœnienajznakomitszy polski egzegeta biblijny czy wreszcie August Cieszkowski najbardziej chyba znanyfilozof polskiego romantyzmu. Osoba Cieszkowskiego dodatkowo integruje ca³¹ ksi¹¿kê.Bezpoœrednio czyni to a¿ w czterech z szeœciu zamieszczonych w ksi¹¿ce artyku³ach, bowiem jemuwprost poœwiêcone s¹ dwa teksty, zaœ w kolejnych dwóch dotycz¹cych Krasiñskiego odniesienia dowspomnianego filozofa i jego dzie³a Ojcze nasz, pojawiaj¹ siê bardzo czêsto z racji wspólnej znajomoœcii wzajemnego oddzia³ywania jakie mieli na siebie wywrzeæ autor Irydiona i AugustCieszkowski. Tak¿e i w pozosta³ych tekstach Ojcze nasz przywo³ywane jest dosyæ czêsto.Praca prezentuje analizê odczytañ biblijnych na ró¿nych poziomach i w ró¿nej skali, dokonywanejprzez poszczególnych autorów romantycznych. Pocz¹wszy od nawi¹zañ do konkretnych122

cytatów z Pisma Œwiêtego w motcie utworu, jak ma to miejsce w przypadku artyku³u poœwiêconegotrzeciej czêœci Dziadów Adama Mickiewicza, poprzez egzegetyczny komentarz Biblii (a przedewszystkim Modlitwy Pañskiej) jakim jest ca³e Ojcze nasz, do Wyk³adów Pisma Œwiêtego NowegoZakonu ksiêdza Waleriana Serwatowskiego, które s¹ najpe³niejszym i najdok³adniejszym w sensieformalnym komentarzem Pisma Œwiêtego. Trzeba tak¿e podkreœliæ jak bardzo w prezentowanychprzez Grzegorza Kubskiego tekstach ³¹cz¹ siê poszczególne w¹tki i p³aszczyzny biblijnych komentarzyi nawi¹zañ. Autor pokazuje jak w romantyzmie – specyficznym przecie¿ pr¹dzie kulturowym,który stawia³ sobie za cel (a szczególnie literatura) oddzia³ywanie na ¿ycie realne oraz na przysz³oœæ,dosz³o do ponownego odczytania i czêsto reinterpretacji Pisma Œwiêtego. Biblia, jej fragmenty,staj¹ siê bowiem, jak mo¿na to zaobserwowaæ, czytaj¹c poszczególne artyku³y zarówno pretekstem,wstêpem do wypowiedzi na temat losów Polski, jak ma to miejsce w przypadkuMickiewiczowskich Dziadów. Jej kompozycja mo¿e byæ naœladowana w twórczoœci literackiej(Przedœwit Krasiñskiego i jego podobieñstwo do Apokalipsy), mo¿e byæ wreszcie Biblia punktemwyjœcia do stworzenia i prezentacji systemu filozoficznego, czy dok³adniej historiozoficznego, którybezpoœrednio czerpie z symboliki biblijnej, jak dzieje siê w przypadku Augusta Cieszkowskiegoi jego Ojcze nasz. Historiozofia ta, jak pokazuje Grzegorz Kubski, potrafi wp³ywaæ silnie na poetów,którzy j¹ przyswajaj¹, komentuj¹ a nawet wspó³tworz¹ (Zygmunt Krasiñski), póŸniej zaœ pos³uguj¹siê ni¹ we w³asnej twórczoœci. Znamienny jest tak¿e, co dobrze pokazuje autor Biblii romantycznieodczytywanej, odwrotny kierunek oddzia³ywania a wiêc nie tylko Pisma Œwiêtego na romantyzma wp³ywu literatury romantyzmu na inne dziedziny ¿ycia, wiedzy, filozofii w tym tak¿e na egzegezê.Oto bowiem, chyba tylko w tej epoce, dzie³o literackie, postaæ literacka, w tym przypadkuMefistofeles z dramatu Faust Goethego móg³ siê staæ jednym z autorytatywnych kontekstówwspieraj¹cych egzegetyczn¹ oraz filozoficzn¹ argumentacjê, co wystêpuje w przypadku AugustaCieszkowskiego i jego Ojcze nasz.Kamil BanaszewskiRECENZJE I OMÓWIENIA123

KRONIKA LUBUSKAmarzec - maj 2006• W hallu Biblioteki Norwida od 1 marca prezentowanaby³a wystawa pt. „Znani zielonogórzanie”.• Czwartek Lubuski w dniu 2 marca wype³ni³wieczór poezji ks. Jana Twardowskiego w wykonaniuMa³gorzaty Wower.• Piwnica Artystyczna „Kawon” goœci³a zespó³Beltaine. Grupa nale¿y do czo³ówki wykonawcówmuzyki celtyckiej w Polsce. Koncert melodiiszkockich, irlandzkich, bretoñskich w po³¹czeniuz muzyk¹ wspó³czesn¹ odby³ siê 3 marca.• Zielonogórskie BWA zorganizowa³o 3 marcaspotkanie z Ann¹ Rottenberg, historykiem i krytykiemsztuki, kuratorem wystaw, wieloletnimszefem Zachêty. Rottenberg prezentowa³a swoj¹ksi¹¿kê pt. „Sztuka w Polsce 1945-2005.• Teatr Osterwy w Gorzowie Wlkp. przygotowa³na 4 marca kolejn¹ premierê. Tym razem by³ topolsko-niemiecki spektakl „Lucie i Karl-Heintz”przeznaczony dla dzieci i doros³ych.• W gorzowskim Jazz Clubie Pod Filarami wyst¹pi³zespó³ VOO VOO. Koncert odby³ siê 4 marca.• 6 marca, w ramach „perfoPOP”, Pawe³ Kwaœniewski,DJ Stash oraz Grupa Sêdzia G³ównyprzedstawili performance w zielonogórskim BWA.• W Grodzkim Domu Kultury w Gorzowie Wlkp.Teatr Kreatury wyst¹pi³ 9 marca z premier¹ sztukiopartej na kanwie opowiadania S. Shuty „Miejskikraul”.• Piotr Maksymczak prowadzi³ spotkanie panelowez redaktorem Konradem Stanglewiczem.Zorganizowano je 9 marca w Bibliotece Norwida.Spotkaniu towarzyszy³a promocja p³ytyCD „Radoœæ poznawania – rozmowy o nauce”.• Muzeum Lubuskie im. Dekerta zorganizowa³owernisa¿e dwóch wystaw: „Polska wycinankaludowa w wykonaniu Hanny Dêbskiej (regionkurpiowski, ³owicki, opoczyñski, kielecki i garwoliñski)”oraz „Trzy wieki z fajk¹” (w Santoku)prezentuj¹c¹ eksponaty z ró¿nych stron Polskii œwiata (10 marca)• W galerii Nowych Mediów w Gorzowie Wlkp.zorganizowano 10 marca wystawê i projekcjêfilmów grupy Wunderteam.• 10 marca w Galerii Nowy Wiek Muzeum ZiemiLubuskiej odby³ siê wernisa¿ wystawy Obrazyi instalacje Miko³aja Smoczyñskiego. Artysta jestmalarzem, fotografem, rysownikiem, performeremi twórc¹ instalacji.• W klubie 4 Ró¿e dla Lucienne 12 marca zorganizowanoBlack Generation Festival. By³a toprezentacja rocka gotyckiego, progresywnego,black metalu.• Bohaterem Czwartku Literackiego w WiMBPw Zielonej Górze by³ Wojciech Kuczok, laureatPaszportu „Polityki” za 2003 r. oraz literackiejnagrody Nike 2004, prozaik, poeta, krytyk filmowy,scenarzysta i speleolog. Spotkanie w dniu16 marca prowadzi³ Czes³aw Markiewicz.• 16 marca w Biurze Wystaw Artystycznychw Zielonej Górze otwarto wystawê Marka Lalkipt. „lalko.australia.2005”.• W Muzeum Etnograficznym w Ochli otwartowystawê fotografii artystycznej ZygmuntaGajewskiego. Wystawa zatytu³owana „Od œrodypopielcowej do niedzieli wielkanocnej” prezentowa³awielkopostne misterium kalwaryjskiew Kicini. Wernisa¿ odby³ siê 16 marca.• Wybitny muzyk Andrzej Jagodziñski wraz zeswoim trio koncertowa³ w Jazz Clubie PodFilarami 16 marca.• W gorzowskim klubie Myœli Twórczej Lamus16 marca zorganizowano spotkanie z IreneuszemKrzysztofem Szmidtem, tegorocznym laureatemLubuskiego Wawrzynu Literackiego.• W sali dêbowej Biblioteki odby³ siê wieczórpoœwiêcony poezji Benedykta Banaszaka, zielonogórskiegoadwokata, poety, mi³oœnika teatrui filmu. Spotkanie mia³o miejsce 16 marca.• W Salonie Wystaw Artystycznych ¯arskiego DomuKultury 18 marca otwarto wystawê malarstwaMagdaleny Gryski oraz studentów KatedrySztuki Uniwersytetu Zielonogórskiego.• W zielonogórskim Klubie Brooklyn, w ramachcyklu Real DJ Night, wyst¹pi³a legendarna formacjahip hopowa – Kaliber 44. Koncert odby³siê 18 marca.• 21 marca w Piwnicy Kawon w Zielonej Górzekoncertowa³ zespo³ „Myslovitz”.• W salonie wystawowym ksi¹¿nicy zielonogórskiejzorganizowano 23 marca wernisa¿. Otwartowystawê zatytu³owan¹. „Inspiracja literatur¹,grafika wydawnicza Magdaleny Æwiertni”.124

• Jedyny w Lubuskiem wystêp znakomitego ChóruAleksandrowa odby³ siê w hali zielonogórskiegoMOSiR-u 24 marca.• Zielonogórsk¹ prapremierê sztuki Spuœcizna”Ireneusza Kozio³a w re¿yserii Piotra £azarkiewiczazaprezentowa³ Teatr Lubuski im. L. Kruczkowskiego24 marca.• W terminie 24 marca - 1 kwietnia mi³oœnicy teatrumieli okazjê uczestniczyæ w VIII Przegl¹dzieWspó³czesnego Dramatu. Impreza ph. „Blokowiskoczy testament ks. Tischnera?” przebiega³aw Zielonej Górze i w ¯arach. Przegl¹dzorganizowa³ Teatr Lubuski i ¯arski DomKultury.• 25 marca Galeria Projekt i Uniwersytet TrzeciegoWieku w Zielonej Górze przeprowadzi³y imprezêdla kolekcjonerów zdjêæ. Mo¿na by³o zaprezentowaæswoje zdjêcia lub wymieniæ na inne.Oprócz lokalnych uczestników w przedsiêwziêciuwziêli tak¿e udzia³ niemieccy fotograficyz Fotozirkel ECO.• W Muzeum Etnograficznym w Ochli odby³a siêimpreza plenerowa „Kaziuki w skansenie”.Kaziukom towarzyszy³ targ koñski zorganizowanyprzez Zwi¹zek Hodowców Koni ZiemiLubuskiej. Wyst¹pi³a m.in. Kapela Wileñska,zespó³ Watra z BrzeŸnicy (26 marca).• 18 edycja Miêdzynarodowego Konkursu Pianistycznegow Gorzowie Wlkp. z udzia³em muzykówz 5 krajów (Litwa, Ukraina, Gruzja, Niemcy,Holandia, Polska) przebiega³a od 27 marcado 7 kwietnia.• 30 marca, na „Czwartku Lubuskim” BibliotekaNorwida goœci³a Micha³a Jagie³³ê, pisarza, taternika,dyrektora Biblioteki Narodowej. Promowanaby³a 2. tomowa ksi¹¿ka jego autorstwapt. „S³owacy w polskich oczach”.• Zielonogórska Galeria „U JadŸki” zaprezentowa³amalarstwo Renaty Wojnarowicz. Wernisa¿odby³ siê 30 marca• Tegoroczny Festiwal „Dni muzyki nad Odr¹”przebiega³ w marcu, pod has³em polskoniemieckiejprzyjaŸni muzycznej, inspirowanejtwórczoœci¹ Fryderyka Chopina i RobertaSchumanna. Koncertowano we Frankfurcien. Odr¹, Zielonej Górze, Sulechowie, S³ubicach).Prawdziwym wydarzeniem artystycznym by³koncert pianisty Leszka Mo¿d¿era.• Teatr Osterwy w Gorzowie Wlkp. w pierwsz¹rocznicê œmierci Jana Paw³a II przygotowa³ spektakldedykowany papie¿owi. Spektakl o charakterzedramatu filozoficznego wyre¿yserowa³Edward ¯entara. Wystawiony zosta³ 2 kwietnia,w Œwiatowym Dniu Teatru.• Od 4 do 25 kwietnia w hallu biblioteki prezentowaneby³y ksi¹¿ki niemieckie na wystawiept. „Dzieciêca literatura niemiecka – klasykai wspó³czesnoœæ”.• W auli Uniwersytetu Zielonogórskiego w cyklu„Big Band UZ i Przyjaciele” 5 kwietnia koncertowa³zespó³ Jerzego Szymaniuka z udzia³emZbigniewa i Jacka Namys³owskiego.• 6 kwietnia w klubie Pro Libris na „CzwartkuLubuskim” goœci³ Dariusz Muszer, pisarz, poeta,t³umacz mieszkaj¹cy w Niemczech, publikuj¹cypo polsku i niemiecku.• Miêdzynarodowy Festiwal Dzieci i M³odzie¿yŒpiewaj¹cej w Sulêcinie zgromadzi³ m³odychsolistów z Polski i Niemiec. Trwa³ od 6-8 kwietnia.Towarzyszy³y mu warsztaty wokalne.• W Galerii Projekt w Urzêdzie Miasta ZielonaGóra goœci³a wystawa fotografii KatarzynyCh¹dzyñskiej zatytu³owana „Igraszki z cieniem”.Otwarto j¹ 7 kwietnia.• Trzynasta edycja gorzowskiego Rock Festiwalutrwaj¹ca od 7 do 9 kwietnia zgromadzi³a blisko100 muzyków. Wystêpowa³y m.in.: Pogodno,Kawa³ek Kulki, Delios, Merry Pop Ins, a tak¿eniemiecka kapela The First Marracash WorldSession Orchestra.• W teatrze Osterwy odby³ siê koncert i inneuroczystoœci jubileuszowe zespo³u folklorystycznego„Mali Gorzowiacy”. 25-lecie zespo³uœwiêtowane by³o 8 kwietnia.• W Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej w Bogdañcuzaprezentowano techniki tworzenia pisanek.Pokaz towarzyszy³ otwarciu wystawy koñcz¹cejXXXIV Ogólnopolski Konkurs Pisanek im.Micha³a Kowalskiego (9 kwietnia).• W salonie wystaw artystycznych ¯arskiego DomuKultury mo¿na by³o ogl¹daæ wystawê pt. „¯aryw malarstwie”. Prace malarzy polskich, niemieckichi rosyjskich prezentowano od 9 do 29 kwietnia.• W gorzowskim muzeum Pawe³ Kamienowski,popularyzator kultury buddyjskiej, zaprezentowa³„Arcydzie³o literatury buddyjskiej – SutrêDiamentow¹” (12 kwietnia).• W koœciele pw. Œwiêtego Ducha zaprezentowanooratoria Zbigniewa Ksi¹¿ka (autor tekstu) i PiotraRubika (kompozytor), które poœwiêcone zosta³yJanowi Paw³owi II (11-12 kwietnia).• W terminie 20 kwietnia – 20 czerwca, w gorzowskiejGalerii BWA, prezentowano s³ynn¹kolekcjê „Art&Business” nale¿¹c¹ do MariuszaŒwitalskiego - 25 p³ócien wspó³czesnych malarzypolskich i 1 rzeŸba.• II Miêdzynarodowy Festiwal Jazzowy „GreenTown of Jazz” zorganizowany przez Zielono-KRONIKA LUBUSKA125

górskie Stowarzyszenie Jazzowe odbywa³ siêod 20 do 23 kwietnia. Gwiazd¹ tegorocznegofestiwalu by³ Tomasz Stañko i KrzysztofKiljañski. Goœciem specjalnym wieczoru pt. KierunekJazz zaprasza” by³ Philipp Gropper.• 21 kwietnia w MCK w Gorzowie Wlkp. promowanaby³a ksi¹¿ka pt. „Ptaki Polski.Przewodnik po ptasich ostojach w Polsce”autorstwa dra Andrzeja Kruszewicza.• W klubie Pro Libris WiMBP goœciem „CzwartkuLubuskiego” by³a prof. Wanda Kociêcka, prof.zw. medycyny, autorka ksi¹¿ek. Spotkanie poprowadzi³Edward Mincer (27 kwietnia).• W Galerii M³odych „Na Piêtrze” Biblioteki27 kwietnia otwarto wystawê „Mistrz JerzyLitewka i uczniowie”. Malarskie i graficzneprace na wystawie to dorobek uczestników sekcjiplastycznej MDK w ¯arach i wychowankówDPS w Mi³owicach.• Od 30 kwietnia do 1 maja trwa³y w StrzelcachKrajeñskich II Europejskie Dni Wspó³pracyPartnerskiej – „Euro – Piknik. Strzelce 2006”.W programie: festyny, targi gospodarcze, wystawy,koncerty itp.• Ju¿ w kwietniu rozpoczê³y siê imprezy uœwietniaj¹cejubileusz 50-lecia Filharmonii Zielonogórskiej.Kwietniowy koncert pt. „S³ynne ariei duety operowe” pod batut¹ Ewy Michnikzainaugurowa³ obchody odbywaj¹ce siê tak¿ew maju• Tradycyjnie 3 maja Muzeum Etnograficznew Ochli œwiêtowa³o „Majówkê w skansenie”.Odprawiono nabo¿eñstwo majowe, zwiedzanoekspozycjê muzealn¹, zaprezentowano programartystyczny o kulturze ludowej. Imprezietowarzyszy³ kiermasz sztuki ludowej. Wœródwykonawców koncertu znalaz³ siê LubuskiZespó³ Pieœni i Tañca, Kotkowiacy, Du¿a i Ma³aWatra i Wichowianki.• W Galerii BWA w Zielonej Górze 5 maja otwartowystawê pt. POLENJOB. Berliñscy artyœcizaprezentowali na niej malarstwo, obiekty,fotografie, kola¿e, video (5 maja).• Saksofonista Mack Goldsbury z towarzyszeniemFilary Jazz Trio koncertowa³ 5 maja w GorzowieWlkp.• Od 5 do 7 maja trwa³y II Lubuskie SpotkaniaGitarowe. Imprezê zorganizowa³o LubuskieTowarzystwo Gitarowe w Zielonej Górze, a koncertyodbywa³y siê w Zielonej Górze, NowejSoli, Sulechowie.• W Gorzowie przygotowano prawdziwe œwiêtofotografii. 6 maja odby³ siê wernisa¿ XXXIIIKonfrontacji Fotograficznych w Galerii NowychMediów w Miejskim Oœrodku Sztuki. Zaprezentowanotak¿e „Fotografiê lat 90. w Konfrontacjach”.Dodatkowo odby³o siê seminarium natemat wspó³czesnych trendów w fotografiiartystycznej. Uzupe³nieniem Konfrontacji by³atrzecia akcja Otofoto.• Kresoviana trwaj¹ce w terminie 6-7 maja to XIVRegionalne Spotkania Wykonawców PiosenkiKresowej. Imprezê zorganizowa³ MCK w Gorzowie.• Mi³oœnicy pojazdów militarnych spotkali siê naIV zlocie 6-7 maja. W tym roku po³¹czono goz festiwalem wokalistów rockowych. G³ówneatrakcje imprezy to: zdobywanie pancerwerka,parada zabytkowych pojazdów, inscenizacjabatalistyczna, koncert laureatów festiwalu wokalistówrockowych, koncert zespo³u D¿em,zabawa przy bunkrach.• 10 maja w salonie wystawowym zielonogórskiejBiblioteki odby³ siê wernisa¿. „Zabytki województwalubuskiego i regionu Cottbus w rysunkachZbigniewa Jaworskiego” to tytu³ wystawyeksponowanej do czerwca.• W ramach Dni Czerwieñska (12-14 maja) odby³ysiê wystêpy i prezentacje artystyczne, pokazymody, koncerty zespo³ów, spektakl studia teatralnegoGuliwer.• 12 maja Miejskie Centrum Kultury w GorzowieWlkp. goœci³o Jorgosa Skoliasa. Odby³ siê koncert,w trakcie którego artysta promowa³najnowsz¹ p³ytê „Tales”.• W Klubie 4 Ró¿e dla Lucienne promowanopowieœæ sensacyjn¹ Marcina Œwietlickiegopt. „Dwanaœcie”. Odby³ siê równie¿ koncertŒwietlickiego i Ostrowskiego (12 maja).• 12 maja w ma³ej galerii ¯arskiego Domu KulturyLuna otwarto wystawê fotografii AleksandraMajdañskiego, wspó³pracownika Gazety Lubuskiej.Wystawê zatytu³owano „Pomaluj œwiat nanowo”.• W podzielonogórskiej Ochli na V Targach Koñskichi regionalnej wystawie koni hodowlanychzorganizowanych 13 maja, przygotowano szeregatrakcji, m.in. wystawê powozów konnychi sprzêtu do obs³ugi koni, kiermasz rzemios³ai sztuki ludowej, bogaty program artystyczny.• Teatr Lubuski wystawi³ 16 maja premierê. By³ato sztuka „3x2” Tomasza Mana, w re¿yseriiPiotra £azarkiewicza. Przedstawienie to efektkooprodukcji Teatru zielonogórskiego i TeatruStara Prochoffnia w Warszawie.• 14 maja rozpoczêto obchody MiêdzynarodowegoFestiwalu Muzycznego pamiêci biskupa WilhelmaPluty. Cztery koncerty (kompozycje od126

aroku do wspó³czesnoœci) w gorzowskiej katedrzezagra³a Lubuska Camerata.• Goœciem „Czwartku Lubuskiego” (18 maja) by³Krzysztof Je¿ewski, poeta, t³umacz, eseista i scenarzystazamieszka³y w Pary¿u.• W hali sportowej MOSiR w Zielonej Górzeodbywa³y siê uroczystoœci zwi¹zane z 20-leciemistnienia Szko³y Tañca „Gracja”. Od 20do 21 maja odbywa³ siê Konwaliowy TurniejTañca i eliminacje Grand Prix Polski, a tak¿eGala „Mistrzowie z Gracj¹”.• Teatr Lubuski przedstawi³ premierê komediiMarka Rêbacza pt. „Wieruszka”. Dwie morgiutrapienia”, która powsta³a w kooprodukcjiPolskiej Sceny Komediowej w Warszawiei Teatru w Zielonej Górze(20 maja).• Premiera przedstawienia studentów UZ odby³asiê w Teatrze Lubuskim 22 maja. Pomys³odawc¹i re¿yserem spektaklu by³ Grzegorz Hryniewicz.Wziê³o w nim udzia³ 24. artystów: tancerzy,wokalistów i aktorów.• Festiwal im. Anny German „Tañcz¹ce Eurydyki”odby³ siê w Teatrze Lubuskim od 25 do 27 maja.Szefem muzycznym tegorocznej edycji by³Piotr Rubik, a w koncertach wziê³y udzia³gwiazdy polskiej piosenki (m.in. H. Banaszak,J. Steczkowska, I. Trojanowska, Z. Zamachowski.• 25 maja Œwiebodziñski Dom Kultury zorganizowa³Lubusk¹ Galê Taneczn¹, bêd¹c¹ fina³emwojewódzkiego przegl¹du Pro Arte. W maratonietañca wyst¹pi³o 26 zespo³ów.• Monika Szwaja, popularna pisarka i dziennikarkatelewizyjna, by³a bohaterk¹ „Czwartku Lubuskiego”,który Biblioteka zorganizowa³a 25 majaw klubie Pro Libris. Dzieñ póŸniej goœci³a w gorzowskiejBibliotece i ksiêgarni Daniel.• 26 maja Muzeum Ziemi Lubuskiej zainaugurowa³oobchody Miêdzynarodowego DniaMuzeum 3. wystawami: „Skarby zielonogórskiegomuzeum”, „Œwiêty Jan Nepomucen – dziejekultu”oraz „Wystawa monograficzna ZygmuntaWaliszewskiego (1897-1936) wybitnego malarzadwudziestolecia miêdzywojennego”.• Jubileuszowe obchody 50-lecia istnieniaFilharmonia Zielonogórska uczci³a koncertami.Wykonywano utwory Moniuszki, Chopinai Bairda. Orkiestrê poprowadzi³ jej dyrektor,Czes³aw Grabowski. Ponadto wyst¹pi³ pianistaKrzysztof Jab³oñski (26-27 maja).• 27 maja Muzeum Etnograficzne w Ochli obchodzi³o25-lecie dzia³alnoœci. W ramach obchodówotwarto wystawê „Punkt na mapie”. Skansenstworzy³ równie¿ mo¿liwoœæ obserwowaniapracy przedstawicieli gin¹cych zawodówi umiejêtnoœci (do 4 czerwca).• Park Mu¿akowski w £êknicy tak¿e obchodzi³swoje œwiêto. 27 maja odby³o siê szereg imprez:koncert wokalistów: Ma³gorzaty Walewskiej(mezzosopran), Marka Torzewskiego (tenor),Artura Ro¿ka (baryton); korowód, tañce œredniowieczne,w³oskie i polskiego renesansu, wystêpykapel koŸlarskih i górali czadeckich, pokazycyrkowe, pokazy origami, wystawa rzeŸby,pokaz sztucznych ogni.• W maju hall Biblioteki Norwida zdobi³a wystawafotograficzna pt. „Podró¿e Jerzego Szewczyka -Chiny 2005”KRONIKA LUBUSKA127

KSI¥¯KI NADES£ANEEl¿bieta Andrasz, Polska mariologia hagiograficzna. Studium historyczno-dogmatyczne, Olsztyn 2006, 344 s.Tomasz Andrzejewski, Ma³gorzata G¹carzewicz, Ryszard Sobkowicz, Dzieje Nowej Soli,Nowa Sól 2006, 104 s.Janusz Chutkowski, Marek Robert Górniak, G³ogów. Polska literatura historyczna. Materia³ydo bibliografii Ziemi G³ogowskiej, TMG, G³ogów 1995, 236 s.El¿bieta Cichla-Czarniawska, Moja sowa œnie¿na, Norbertinum, Lublin 2006, 90 s.El¿bieta Cichla-Czarniawska, Ogrody i z³omowiska, Norbertinum, Lublin 2005, 112 s.Renata Fia³kowska, Nocne wyznania. Wybór wierszy, Wydawnictwo MCDN, Kraków 2006, 96 s.Jerzy Filbrandt, Przystañ, Drukarnia W&P, Malbork 2006, 134 s.Filharmonia Zielonogórska im. Tadeusza Bairda 1956-2006, Chroma, Zielona Góra 2006, 44 s.Tadeusz Zwilnianin Grabowski, Obecnoœæ. Szkice o literaturze Pomorza Zachodniego,Ksi¹¿nica Pomorska, Szczecin 2001, 238 s.Anna Kubiak, Jerzy Wêgier, Tradycje szklarstwa w ¯arach-Kunicach, Chroma Drukarnia KrzysztofRaczkowski, ¯ary 2006, 222 s.Stanis³aw Micha³owski, Spotkanie z Hrabiank¹ Mari¹ Zamoysk¹, Wydawnictwo Dominika KsiêskiegoWULKAN, ¯nin-Kórnik 2005, 76 s.Miejsce i rola RIO i SKO w systemie samorz¹du terytorialnego, Regionalna Izba Obrachunkowaw Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 334 s.Miêdzynarodowy Plener Malarski w Parku Mu¿akowskim, Chroma Drukarnia, £êknica 2005, 40 s.Nowosolska Fabryka Nici 1816-2006. Katalog wystawy, Muzeum Miejskie w Nowej Soli,Nowa Sól 2006, 104 s.Czes³aw Perzanowski, Santo Subito. Œwiêty Natychmiast, Zielona Góra 2005, 70 s.Polacy i ¯ydzi pod okupacj¹ niemieck¹ 1939-1945. Studia i materia³y, Instytut Pamiêci Narodowej,Warszawa 2006, 1027 s.Pomnik z Serc, Praworz¹dny Sulechów, Sulechów 2006 , 102 s.Rolland Shefferski. Inwentaryzacja, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 128 s.120 lat Muzeum w Grudzi¹dzu, Muzeum w Grudzi¹dzu, Grudzi¹dz 2004, 256 s.XIII Ogólnopolska Sesja Numizmatyczna w Nowej Soli. Stempel monet. Obraz a s³owo.Muzeum Miejskie w Nowej Soli, Nowa Sól 2006, 138 s.„Watra” œpiewa, „Watra” gra, ART DRUK przy RCAK, Zielona Góra 2005, 56 s.128

AUTORZY NUMERUKamil BanaszewskiAbsolwent historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, doktorant.Krzysiek DobruckiUrodzony w 1986 r.; mieszka w Zielonej Górze.Grzegorz GorzechowskiAbsolwent Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. T³umacz prozy i poezji niemieckiej.Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.Katarzyna Grabias-BanaszewskaAbsolwentka Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego, doktorantka na UAM w Poznaniu.Krystyna KamiñskaGorzowska dziennikarka (m.in.: „Ziemia Gorzowska”, „Arsena³ Gorzowski”, „G³os Wlkp.”, „KurierGorzowski, „Radio Zachód”, Telewizja „Vigor”), w³aœcicielka Wydawnictwa Artystyczno-Graficznego„Arsena³”. Popularyzatorka kultury regionu.Henry-Martin KlemtUrodzony 1960 r., poeta, autor tekstów piosenek, dziennikarz, fotograf. Jest redaktorem nacz. magazynu„An der Oder und Neisse“, poœwiêconegou gospodarce, polityce, kulturze i redaktorem czasopismaBlickpunkt we Frankfurcie n.Odr¹.Janusz KoniuszUrodzony w 1934 r. Poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomikówpoetyckich, kilka zbiorów opowiadañ i s³uchowisk radiowych. Mieszka w Zielonej Górze.El¿bieta KoœcielakKrytyk sztuki, cz³onek AICA, prowadzi galeriê autorsk¹ w Centrum Kultury „Zamek” we Wroc³awiu.Dawid KotlarekBibliotekarz, historyk, absolwent Uniwersytetu Zielonogórskiego; pracownik Dzia³u InformacjiBibliograficznej i Regionalnej WiMBP w Zielonej Górze.Zygmunt KowalczukUrodzony w 1963 r. w Lubsku. Poeta, historyk, adiunkt Uniwersytetu Zielonogórskiego.Ireneusz Kozio³Urodzi³ siê w 1962 r. Aktor, poeta, autor sztuk teatralnych. Wspó³pracowa³ m.in. z Teatremim. S³owackiego w Krakowie, Œl¹skim Teatrem Lalki i Aktora Ateneum w Katowicachoraz z Pantomim¹. Tomaszewskiego. Debiutowa³ sztuk¹ „Spuœcizna”.Anna Kroplewska-GajewskaUrodzona w 1963 r., starszy kustosz w dziale sztuki nowoczesnej Muzeum Okrêgowego w Toruniu.Jaros³aw KuczerHistoryk, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, regionalista.S³awomir KufelUrodzony w 1965 r. w Miêdzyrzeczu, historyk i teoretyk literatury, profesor UniwersytetuZielonogórskiego.Anna Makowska-CieleñRegionalistka, konsultant WOM w Gorzowie Wlkp., cz³onek RK Stowarzyszeñ Regionalnych RP;popularyzatorka lokalnego œrodowiska literackiego.Czes³aw MarkiewiczUrodzony w 1954 r. w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „RadiaZachód” w Zielonej Górze.Zenon Musia³owskiUrodzony w 1952 r. w Kroœnie Odrz.; meloman, kolekcjoner p³yt; dzia³acz Polskiego StowarzyszeniaDiabetyków. Obecnie mieszka w Zielonej Górze.AUTORZY NUMERU129

130Micha³ PiechockiUrodzony w 1989 r.; licealista, mieszkaniec £êknicy, wyró¿nienie na I Ogólnopolskim Konkursie„Rytmy Nieskoñczonoœci” im. Jacka Kaczmarskiego.Sven PohlPoeta, prozaik; mieszka i pracuje we Frankfurcie nad Odr¹.Janusz ReækoHistoryk literatury, doktor w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.Mieszka w Zielonej Górze.Alfred RöslerPrzyrodnik, ekolog, redaktor naczelny kwartalnika „Nasza S³awa”; wspó³autor przewodników o S³awie.Popularyzator wiedzy przyrodniczo-ekologicznej.Alfred SiateckiUrodzony w 1947 r., prozaik, reporta¿ysta, autor s³uchowisk, redaktor Gazety Lubuskiej, laureat nagródi wyró¿nieñ (m.in. Nagroda Kulturalna Prezydenta Zielonej Góry w 1989 r.).Czes³aw SobkowiakUrodzony w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.Jerzy SzewczykD³ugoletni szef lubuskiej inspekcji pracy; mi³oœnik kultury œródziemnomorskiej, autor publikacjiprasowych poœwiêconych Hiszpanii, Andorze i Malcie; prezes ZG Towarzystwa PrzyjaŸni Polsko-Greckiej; dzia³acz TKKF i NOT; podró¿nik, fotograf.Anna SzóstakUrodzona w 1965 r., mieszka i pracuje w Zielonej Górze. Historyk literatury polskiej, adiunktUniwersytetu ZielonogórskiegoHenryk SzylkinUrodzony w 1928 r. na WileñszczyŸnie, poeta, prozaik, wieloletni prezes Towarzystwa Mi³oœnikówWilna i Ziemi Wileñskiej, wspó³autor kilkudziesiêciu antologii poezji i prozy wydanych w krajui za granic¹. Utwory H. Szylkina t³umaczono na jêzyki: litewski, rosyjski, bia³oruski, niemiecki, ukraiñski.Jacek UglikUrodzony w 1976, poeta, prozaik, eseista, doktorant w Zak³adzie Filozofii Wspó³czesnej InstytutuFilozofii UZ.; laureat Lubuskiego Wawrzyna (2005)Eugeniusz WachowiakUrodzony w Lesznie w 1929, zwi¹zany z Poznaniem i Ziemi¹ Lubusk¹, poeta, t³umacz z jêzykaniemieckiego.Mieczys³aw WarszawskiUrodzony w 1950 r. w Laskach Odrzañskich k. Zielonej Góry, poeta, prozaik. Laureat LubuskiegoWawrzynu Literackiego w 1995 r.Andrzej K. WaœkiewiczUrodzony w 1941 r. w Warszawie. Poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracujew Gdañsku.Jacek Weso³owskiArtysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berliniei Bia³owicach w Lubuskiem.Carmen WinterPublicystka i poetka. Prowadzi Agencjê Publicystyki i Public Relation. Mieszka i pracuje we Frankfurcienad Odr¹.

Redakcja czasopisma „Pro Libris”przedłuża terminkonkursu literackiegopt. „W poszukiwaniu talentów”Konkurs adresowany jest do ludzi młodych, w wieku do 30 lat, z terenówpogranicza i ma na celu popularyzację autorów tekstów prozatorskichi poetyckich z Polski i Niemiec.Konkurs trwa od 1 września 2005 r. do 31 grudnia 2006 r. Teksty dotychczasnie publikowane, o objętości do 10 stron, należy przesyłać na adres Redakcjiprzez cały czas trwania konkursu.Wartościowe i ciekawe prace bedą sukcesywnie drukowane w kolejnychnumerach Pisma. Przyznane też zostaną nagrody za najlepsze teksty.Publikacja bedzie nominacją do nagrody.Nadesłanych tekstów Redakcja nie zwraca, o zamiarze publikacji autorzostanie powiadomiony.Die Redaktion der Zeitschrift „Pro Libris”Verlängert den Terminliterarischen Wettbewerb„Auf der Suche nach Talenten” aus.Der Wettbewerb richtet sich an junge Menschen im Alter bis 30 Jahren ausden deutsch-polnischen Grenzgebieten. Sein Ziel ist es, Verfasser von ProsaundDichtungstexten aus Polen und Deutschland zu popularisieren.Der Wettbewerb beginnt am 1. September 2005 und endet am 31. December2006. Bisher unveröffentlichte Texte von einem Umfang bis 10 Seiten sollenan die Redaktionsadresse während der Wettbewerbsdauer geliefert werden.Wertvolle und interessante Arbeiten werden allmählich in laufendenZeitschriftnummern gedruckt. Die besten Arbeiten werden preisgekrönt.Veröffentlichung in der Zeitschrift bedeutet Preisnominierung.Die Radaktion schickt die gelieferten Texte nicht zurück. Sollte der Textveröffentlicht werden, wird der Verfasser darüber informiert.KONKURS131