Cały numer 18 w jednym pliku PDF - Lubuskie Pismo Literacko ...

Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Wspó³pracy Polsko-NiemieckiejHerausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-KulturalnePro Librisnr 1(18) - 2007Prace plastyczne wykorzystane w numerzeBarbara BañdaCopyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007Redaktor naczelnyS³awomir KufelRedaktor naukowyAnna SzóstakRedaktor graficznyMagdalena GryskaSekretarz redakcjiEwa MielczarekKorektaGrzegorz GorzechowskiCz³onkowie redakcji:Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria WasikStali wspó³pracownicy:Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owskiFotografie:Ewa Duma, Irina Hoppe, Marek Szpak, zbiory prywatneWydawcaPro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona GóraSk³ad komputerowyFirma Reklamowa GRAF MEDIA, tel. 068 451 72 78Druk i oprawaIMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona GóraNak³ad - 400 egz.ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754Adres Redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.plhttp://www.wimbp.zgora.pl

Od RedakcjiIdzie wiosna. Zreszt¹, ocieplenie klimatusprawi pewnie nied³ugo, ¿e pory roku stan¹siê tylko wspomnieniem. Niestety, w stosunkachpolsko-niemieckich, przynajmniej tychoficjalnych, powia³o ch³odem. To osobliwe,jak bardzo odczucia polityczne ró¿ni¹ siê odtych zwyczajnych, codziennych kontaktów.Chocia¿... Tekst Grzegorza Gorzechowskiegowskazuje, ¿e nie zawsze jest tak weso³o,¿e i Niemcy mog¹ zupe³nie irracjonalniepatrzeæ na Polaków tylko dlatego, ¿e ci s¹Polakami. Mam nadziejê, i¿ negatywne tendencjenie bêd¹ trwa³e, bo gdyby mia³o byæinaczej, to ¿ycie na pograniczu sta³oby siêo wiele trudniejsze.Tymczasem œwiêtujemy jubileusz wieloletniegowspó³pracownika „Pro Libris” –Andrzeja Krzysztofa Waœkiewicza. Nigdy nieprzesta³ byæ w jakiejœ czêœci mieszkañcemnaszego regionu i zawsze wspomaga pismoznakomitymi analizami.Polecam te¿ lekturê wywiadu z goszcz¹cymniedawno w Zielonej Górze autorem –Jackiem Dehnelem. Ten przeuroczy m³odytwórca nieraz jeszcze nas zaskoczy. Byæ mo¿eto spod jego pióra wyjd¹ powieœci, na któreczekamy – podsumowuj¹ce nasz¹ kondycjêjako spo³eczeñstwa w ostatnich kilkunastulatach.Numer bogaty jest równie¿ wierszami –dawno ju¿ ich tylu nie by³o, oraz, jak zazwyczaj,prezentacjami plastycznymi. Wartopodkreœliæ znacz¹c¹ obecnoœæ autorówniemieckich, co dowodzi, ¿e wstêpne obawybyæ mo¿e by³y nieco na wyrost – a mo¿e czasju¿ zacz¹æ mówiæ nie o polskich i niemieckichpisarzach, lecz po prostu o poetach,prozaikach, twórcach kultury...A jednak wiosna. Jeszcze tylko si¹œægdzieœ w s³onecznej ciszy i pogr¹¿yæ siêw lekturze 18. numeru „Pro Libris” –zapraszamy!Von der RedaktionDer Frühling kommt. Die Klimaerwärmungführt übrigens wohl in Kürze dazu, dassuns die Jahreszeiten nur als Erinnerung bleiben.In den deutsch-polnischen Verhältnissenist es leider dagegen etwas kühl geworden. Esist schon merkwürdig, wie sich die politischenBeziehungen von den normalen, tagtäglichenKontakten unterscheiden können. Nun aber...Der Text von Grzegorz Gorzechowski zeugtdavon, dass die Kontakte nicht immer angenehmsind, dass Polen von den Deutschenirrational behandelt werden, eben nur weil siePolen sind. Ich hoffe, dass sich diese negativenTendenzen nicht als nachhaltig erweisen,denn sonst wird sich das Leben im Grenzgebietviel schwieriger gestalten.Hier feiern wir ein Jubiläum unsereslangjährigen Mitarbeiters, Andrzej KrzysztofWaœkiewicz. In einem bestimmten Sinne hater nie aufgehört, Bewohner unserer Region zusein und unterstützt unser Periodikum mitseinen immer hervorragenden Analysen.Empfehlenswert ist auch die Lektüre desInterviews mit dem Künstler Jacek Dehnel,der Zielona Góra vor Kurzem besuchte. Vondiesem bezaubernden jungen Mann dürftenwir noch Überraschendes erwarten. Von seinerFeder mögen Romane kommen, auf die wirwarten – die unsere Verfassung als Gesellschaftin den letzten fast zwanzig Jahrenzusammenfassen.Die vorliegende Nummer ist auch reich anGedichten – wir haben lange nicht mehr soviele gedruckt – und, wie immer, anPräsentationen der bildenden Kunst.Hervorzuheben sind die wachsende Zahl derdeutschen Autoren, was beweist, dass unserefrüheren Befürchtungen doch etwas übertriebenwaren – oder dass wir vielleichtendlich beginnen sollen, nicht über deutscheund polnische Dichter zu sprechen, sonderneinfach über Dichter, Verfasser, Künstler...Also doch Frühling. Man braucht sich nurirgendwohin in sonniger Ruhe hinzusetzenund in die Lektüre der 18. Nummer von „ProLibris” zu vertiefen!Pro Libris3

Spis treœciOd redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .str. 3Grzegorz Gorzechowski, Niemieckie po³ajanki (Deutsche-polnische Schelten) . . str. 6Zawsze mia³em olbrzymie apetyty poznawcze.Z Jackiem Dehnelem rozmawia Katarzyna Bachta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 12Mieczys³aw J. Warszawski, Wiersze [Odra, Debiutant sprzed czterech dekad,Najtrudniej byæ sob¹, Cz³owiek jest tylko cz³owiekiem, Zasiedzia³oœæ,Moja matka nie wie co to brak roboty] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 17Zbigniew Czarnuch, Przewietrzanie rozumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 20Leszek ¯uliñski, Andrzej Krzysztof Waœkiewicz – twórca i stwórca . . . . . . . . . . . . str. 31Eugeniusz Kurzawa, Odzyskiwanie Waœkiewicza.65. urodziny i 45-lecie pracy twórczej poety, krytyka i edytora. . . . . . . . . . . . . . str. 35Sven Pohl, Wiersze [Selbstheilung (Samouzdrowienie),Ausgedehnte Kissen (Rozci¹gniêta poduszka)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 38Eugeniusz Wachowiak, Erwin Strittmatter w listach do Eugeniusza Wachowiaka(Erwin Strittmatter an Eugeniusz Wachowiak in Briefen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 40Mateusz Marczewski, Drabina dwóch Jakubów (cz. II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 46Zenon Musia³owski, Pióro bielika. Zwi¹zki Niemena z Ziemi¹ Lubusk¹ . . . . . . . . str. 54Robert Rubacha, Wiersze [Œwiatki, Z soboty na niedzielê] . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 58Jacek Katos Katarzyñski, Nastêpny kruk w deszczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 59Czes³aw Sobkowiak, Blask w œrodku zimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 66Henryk Szylkin, Wiersze [Wiosna, Lato] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 75Legenda o ksiê¿niczce S³ubii i ksiêciu Furcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 76Die Sage über die Prinzessin Slubia und Prinz Furt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 77Idalia Roszczyk, Wiersze [Przebudzenie, Jeszcze ¿ywi poeci] . . . . . . . . . . . . . . . str. 79Maria Wasik, Lubuskie Wawrzyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 80NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 82Jacek Weso³owski, Skrzydlate s³owa (Rozwagi polsko-niemieckie 2)(Geflügelte Worte (Deutsch-polnische Abwägungen 2)) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 82LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92Andrzej. K. Waœkiewicz, Kazimierz Furman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 92SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 98Czes³aw Sobkowiak, Janusz Werstler. W krêgu najbli¿szym(Janusz Werstler. Im engsten Kreise) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 984

Janusz Werstler, Wiersze [Bitków (Bitków), Odejœcie Marii (Marias Weggang),Karta (Karte), Salon meblowy przy Niederstrasse 38-39(Das Möbelhaus in der Niederstraße 38-39)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 105PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 109Basia Bañda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 109Wojciech Koz³owski, Wyliczanka... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 110Leszek Kania, „Robótki rêczne” Basi Bañdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 111Susanne Lambrecht, Kunstprojekt „kottbuskunst akut”(Projekt artystyczny „kottbuskunst akut“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 113Susanne Lambrecht, Orte der Sicherheit – Zur Malerei von Corinna Brüggentisch(Miejsca bezpieczne – o malarstwie Corinny Brüggentisch) . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114Janusz Dreczka, Wiersze [Ostatni, Wielkanoc] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 118Ewa Wojtyniak–Dêbiñska, Ukryty wymiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 120Jacek ¯eromski, Wiersze [Pieñ drzewa, *** Ju¿ noszê...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 122OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 123Jaros³aw Kuczer, Hrabiowie von Dünnewald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 123(Die Grafen von Dünnewald - Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 130Till Sailer, Verirrung (Pob³¹dzenie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 133PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 140Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ VII. Eugeniusz Paukszta – inaczej . . . . . . str. 140Nie tylko sentymenty. O Juriju Brìzanie z Tomaszem Jaworskim,Januszem Koniuszem i Sieghardem Koselem rozmawia Romuald Szura . . . . . . . str. 143VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 146Grzegorz Chmielewski, Maria Ilnicka autork¹„Winobrania w Zielonogórze na Szl¹zku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 146RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 152Andrzej K. Waœkiewicz, Sny – Doœwiadczenia – Epifanie (Czes³aw Sobkowiak) . str. 152Jacek Dehnel, Lala (Czes³aw Markiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 153Jarmo Jääskeläinen (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 155KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 156KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 160AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 161Spis treœci5

Grzegorz GorzechowskiGrzegorz GorzechowskiPolsko-niemieckiepo³ajankiDeutsche-polnischeScheltenLegion – tak kaza³ do siebie mówiæpewien kryminalista – dokona³ niemal cudu,trzeba dodaæ maleñkiego cudu nad Sprew¹.Legion, który by³ czêstym goœciem berliñskiegoaresztu Moabit, miejsca gdzienotabene mia³ te¿ okazjê przebywaæmarsza³ek Pi³sudski, podobnie jak wieluinnych jego pokroju nie przysparza³ chwa³yojczyŸnie. Po Polakach w Niemczech w latach90-tych œlad znacznie czêœciej zostawa³ naspl¹drowanych witrynach niemieckich sklepów,ni¿ w elitarnych salonach œmietankitowarzyskiej zachodniej Europy. Z tej te¿przyczyny, s³ysz¹c polsk¹ mowê pewienniemiecki policjant mocniej zaciska³ piêœci,zarówno z powodu mocno posuniêtej niechêci,jak te¿ zwyk³ej pogardy. Zmieni³ jednakzdanie w sposób zdecydowany, i to nie podwp³ywem jakiejœ szczególnej akcji promocyjnejna rzecz naszego kraju, ale co dziwniejsze- za spraw¹ wzmiankowanego na pocz¹tkuLegiona.Dlaczego tak siê sta³o, ¿e pozytywnywp³yw na opiniê o Polakach mo¿e mieækryminalista? Mowa oczywiœcie o skali mikro– pojedynczym przypadku – wp³yw jednaktego zdarzenia dotkn¹³ konkretnego szaregoobywatela Niemiec, który swoj¹ opiniê o Polakachzmieni³ diametralnie. Jest on przy tymjako zwyk³y obywatel znacznie bardziejprzekonuj¹cy dla innych, ni¿ oficjalna propagandaNiemiec.Tymczasem zinstytucjonalizowane dzia³aniapiarowskie na rzecz naszego kraju naLegion – so ließ sich ein Krimineller nennen– vollbrachte fast ein Wunder, einWunder an der Spree, muss hinzugefügt werden.Legion, der ein häufiger Gast derBerliner Untersuchungshaft Moabit war, woübrigens auch Marshall Pi³sudski eineZeitlang verbrachte, vermehrte, wie auchviele seiner Zunft, kaum den Ruhm seinesVaterlandes. In den 90er Jahren hinterließenPolen ihre Spuren in Deutschland viel öfter ingeplünderten Schaufenstern deutscher Läden,als in elitären Salons der Creme derGesellschaft. Aus diesem Grunde war es zurGewohnheit eines deutschen Polizistengeworden, seine Fäuste zu ballen, wennimmer er die polnische Sprache hörte – erempfand dabei starke Abneigung und einfachVerachtung. Er hat seine Meinung allerdingsvöllig verändert, und zwar nicht unter demEinfluss einer besonderen Werbeaktion fürunser Land, sondern seltsamerweise durchden zu Anfang erwähnten Legion.Warum vermochte ein Krimineller dieMeinung über Polen so grundlegend und positivbeeinflussen? Wir sprechen hier natürlichin der Mikro-Skala, über einen Einzelfall, deraber einen konkreten Deutschen betraf undseine Meinung über die Polen umkehrte. Alseinfacher Bürger wirkt er allerdings vielüberzeugender, als jede offizielle Propaganda.Institutionalisierte, groß angelegteWerbeaktionen für unser Land schlagen dagegenmeistens fehl. Die diplomatischenKämpfe um unser nationales Image bringen6

poziomie znacznie szerszym spalaj¹ napanewce. Nie przynosz¹ specjalnego efektudyplomatyczne boje o nasz narodowy wizerunek,promocja kultury polskiej jest taka,jakby jej wcale nie by³o, a jedyne co w sposóbpowszechny dociera do uszu przeciêtnegoniemieckiego obywatela to ci¹g³e ostatnioveta w ogólnoeuropejskich sprawach i k³ótniez kiepskimi satyrykami, które niezale¿nie odpoziomu dyskursu mijaj¹ siê z celem. Cowiêcej zaczynaj¹ obracaæ siê przeciwkoadwersarzom, nie wzbudzaj¹c bowiemwczeœniej specjalnego zainteresowania,wzbudzaj¹ weso³oœæ niemieckiej gawiedzi nieza przyczyn¹ wyrafinowanego humoru, alekarygodnym brakiem dystansu adwersarza dosamego siebie. A o gêbê trzeba przecie¿dbaæ...Paradoks wspomnianego na pocz¹tkukryminalisty nie jest tak naprawdê paradoksem,cz³owiek ten za spraw¹ jednego drobnegouczynku sprawi³, ¿e ujrzano w nim nietylko z³odzieja, ale te¿ godnego szacunkucz³owieka. Ów ³otrzyk, który swój kilkunastoletnipobyt w Niemczech, przynajmniejw 30 procentach spêdzi³ za kratami – ryzykuj¹c¿ycie, wyci¹gn¹³ kilkuletniego ch³opcaspod nadje¿d¿aj¹cej ciê¿arówki. Sam wpad³pod ko³a i z przetr¹con¹ nog¹ znalaz³ siêkaum nennenswerte Ergebnisse, diePromotion der polnischen Kultur ist, als wäresie gar nicht, das einzige, was die Ohren desdeutschen Durchschnittsbürgers erreicht sinddie polnischen Vetos auf der europäischenEbene und Streitigkeiten mit schlechtenSatirikern, die, unabhängig vom Niveaudieser Diskussionen, einfach sinnlos sind.Mehr noch, sie beginnen sich gegen dieBetroffenen selbst zu richten, denn währendsie früher kein besonderes Interesse erweckten,bringen sie jetzt deutsche Gaffer zumLachen, und zwar nicht auf Grund des raffiniertenHumors der Satiren, sondern weildem Betroffenen auf strafwürdige WeiseAbstand zu sich selbst fehlt. Und sein Gesichtmuss man doch zu wahren wissen...Das Paradox des oben erwähntenKriminellen ist in Wirklichkeit keins: esreichte nur eine kleine Tat, die es erlaubte, inihm einen Menschen zu sehen, nicht nur einenDieb, sondern auch eine respektwürdigePerson. Dieser Schurke, der 30 % seines mehrals zehn Jahre dauernden Aufenthaltes inDeutschland hinter Gittern verbrachte,riskierte sein Leben, um einen ein paar Jahrealten Jungen vor einem heranrasenden LKWzu retten. Er selbst wurde angefahren undmusste mit einem gebrochenen Bein ins7

w szpitalu. W oczach ojca ch³opca – wspomnianegowczeœniej policjanta – postêpek Legionanie tyle by³ okolicznoœci¹ ³agodz¹c¹, ile przyczynkiemwzbudzaj¹cym szacunek do przedstawicielanarodu, maj¹cego wprawdziew jego oczach wiele wad, ale te¿ jak siêokazuje równie¿ i zalety, i to nie byle jakie.Oczywiœcie ta bajka nie koñczy siê takszczêœliwie, jak to zwykle bajki. Funkcjonuj¹cegdzieniegdzie w³asne przekonaniao romantycznej naturze Polaków, oparte nawpajanych od pokoleñ stereotypach, niespecjalniemusz¹ mieæ oparcie w rzeczywistoœci.Nazbyt czêsto owa owiana legend¹ polskazdolnoœæ do improwizacji, pomys³owoœæi fantazja okazuje siê ba³aganiarstwemz weso³kowatym usposobieniem. To trochê zama³o, aby stworzyæ „now¹, pozytywn¹ jakoœæw Europie”, tym bardziej, ¿e ta jakoœæ ma siête¿ opieraæ na równie stereotypowej niemieckiejpracowitoœci i praworz¹dnoœci 1 .Bior¹c pod uwagê nierzadkie doœwiadczeniaz granicy polsko-niemieckiej, gdzie – rzeczniebywa³a – zdarza³y siê propozycje korupcyjneod niemieckich stra¿ników, jak te¿padaj¹ce gdzieniegdzie zarzuty co do pracowitoœcii aktywnoœci niektórych Niemców 2 ,stwierdziæ nale¿y, ¿e albo owe stereotypynale¿y traktowaæ tak jak na to zas³uguj¹, czyliz dystansem i przymru¿eniem oka, alboprzenikanie siê wzorców kulturowych ma siênaprawdê dobrze, bo wszak i w Polsce znajdziesiê ludzi praworz¹dnych i bardzo pracowitych.Co wiêcej, wbrew pozorom i utartymprzekonaniom jest to w Polsce raczejpowszechne.Tymczasem niemiecki zaœcianek wiedzêo Polakach czerpie z dowcipów serwowanychKrankenhaus geliefert werden. In den Augendes Vaters von diesem Jungen – des obenerwähnten Polizisten – wurde die Tat vonLegion nicht so sehr zu einem milderndenUmstand, wie zu einem Grund, Achtung fürdiesen Vertreter einer Nation zu entwickeln,die, wie er jetzt sieht, zwar viele Nachteilehat, aber offensichtlich auch Vorteile, undzwar ganz wesentliche.Dieses Märchen endet natürlich nicht ganzso glücklich wie die Märchen zu tun pflegen.Die hier und da funktionierende Überzeugungder Polen über ihre eigene romantische Natur,gestützt auf seit Generationen eingeprägteStereotypen, muss doch nicht der Wirklichkeitentsprechen. Allzu oft entpuppen sich die legendärenpolnischen Anpassungsfähigkeit,Findigkeit und Fantasie als läppisch-alberneUnordnung. Es reicht nicht, um eine „neue,positive Qualität in Europa” zu schaffen,umso weniger, als dass sich diese neueQualität auch auf den „typisch” deutschenFleiß und Rechtstaatlichkeit stützen sollte. 1Angesichts der Erfahrungen von der deutschpolnischenGrenze, wo – nicht zu glauben! –Bestechungsvorschläge von Seiten deutscherGrenzschutzbeamten keine Seltenheit waren,angesichts der ab und zu laut werdendenZweifel an der Arbeitsamkeit und Aktivität somancher Deutscher muss festgestellt werden,dass diese Stereotypen entweder so betrachtetwerden sollen, wie sie es verdienen, d.h. mitDistanz und Humor, oder aber dass sich dieKulturen wirklich durchdringen, weil man jain Polen auch viele sehr fleißige undrechtschaffene Menschen gibt. 2 Mehr noch,entgegen dem Anschein und den populären1 Wśród osób zaangażowanych we współpracę polskoniemieckąkrążył niegdyś tzw. „Polsko-Niemiecki DekalogTransgraniczny”, jeden z zapisów owego dekalogu brzmiał„Niech niemiecka pracowitość i praworządność wrazz polską fantazją i pomysłowością stworzą nową pozytywnąjakość w Europie” (tł. Barbara Krzeszewska-Zmyślony).2 Robiąc w 1996 r. analizę, dotyczącą efektów wpompowanychpo zjednoczeniu w dawne landy NRDpieniędzy, zwraca się przede wszystkim uwagę na biernośći zachowawczość mieszkańców wschodnichNiemiec, zob. Arnulf Baring, Czy Niemcom się uda?Pożegnanie złudzeń, Wrocław 2000.1 Unter den in der deutsch-polnische Zusammenarbeitengagierten Personen erfreute sich vor einiger Zeit dersog. „Deutsch-polnische grenzüberschreitende Dekalog”einer gewissen Popularität; eines der Gebote lautete:„Tragen wir dazu bei, dass die deutsche Arbeitsamkeitund Rechtsstaatlichkeit mit der polnischen Fantasie undFindigkeit eine neue positive Qualität in Europa schaffen.“2 Bei einer 1996 vorgenommenen Analyse, welche Ergebnissedas Einpumpen finanzieller Mittel in die ehemaligeDDR erbracht hatte, wird vor allem auf die Passivität undZurückhaltung der Ostdeutschen hingewiesen, s. ArnulfBaring, „Scheitert Deutschland? Abschied von unserenWunschwelten“, poln. Ausg. Breslau 2000.8

w popularnych programach satyrycznych. Niestaraj¹c siê wiedzy tej zg³êbiæ, poprzestaje nautrwalonym w ten sposób wizerunku Polaka –z³odzieja, lenia i do tego g³upka. Z pewnoœci¹sami sobie, przynajmniej w czêœci, na tozapracowaliœmy. ¯arty owe nie uwzglêdniaj¹jednak dynamicznie zmieniaj¹cej siê sytuacjiw Polsce, a co za tym idzie równie¿ mentalnoœciPolaków, pomijaj¹c fakt, ¿e s¹ jednostronne,powierzchowne i z pewnoœci¹ dla nasma³o œmieszne. Trudno zreszt¹ oczekiwaæ,¿e bêd¹ inne, niemniej szokuj¹co pogardliwystosunek zwyk³ych Niemców do Polakówzostaje w ten sposób mocno utrwalony.Szacunku jednak nie przysporzy emocjonalnai agresywna reakcja na g³upawe ¿arciki.Byæ mo¿e w³aœnie ów pogardliwy stosunekjest g³ówn¹ przyczyn¹ stanu, i¿ zdaniemSteffena Möllera, ¿aden Niemiec nie jestw Polsce tak bardzo nara¿ony na negatywnereakcje, jak Polak wœród rodaków Goethego 3 .Dla prowincjuszy z g³êbi Niemiec obcy jestwielkomiejski smak multikulturowoœci, gdziecechy konkretnej nacji gin¹ w wielonarodowymt³umie, obce s¹ te¿ bli¿sze stosunkiz Polakami – samorz¹dowcami, studentamiczy turystami, którzy nic nie kradn¹c, nie s¹dostrzegalni dla szarej masy wielbicieliHaralda Schmidta czy Stefana Raaba(gwiazdy programów satyrycznych niemieckiejtelewizji). Trudno oczywiœcie winiæ przeciêtnegokonsumenta popularnych produkcjitelewizyjnych, ¿e sam z siebie nie odczuwapal¹cej poznawczej potrzeby zderzenia groteskowopoprzekrêcanych faktów z rzeczywistoœci¹.Niemniej jednak, niezmiernieszokuj¹ce bywaj¹ spotkania z Niemcamidaleko poza granicami kraju dla osób, któredo tej pory mia³y w temacie polsko-niemieckiejwspó³pracy doœwiadczenia bardzo pozytywne.Tym bardziej, ¿e nie chodzi o terenNiemiec, ale o teren neutralny. Przyk³adowo:w Rzymie na dŸwiêk polskiego jêzyka, jak siêÜberzeugungen, ist es eine in Polen eher allgemeineEinstellung.Der deutsche Stammtisch schöpft allerdingssein Wissen über Polen aus Witzen, dieihnen in populären Fernsehprogrammenserviert werden. Wenn dieses Bild nicht vertieftwird, bleibt einem die Überzeugung,Polen seien Diebe, Faulenzer und Dummköpfeobendrein. Wir Polen haben diesesUrteil, wenigstens teilweise, selbst verdient.Die Polenwitze berücksichtigen aber keinesfallsdie sich dynamisch veränderndeSituation in Polen und damit auch nicht dieneue Mentalität der Polen, dazu sie sind einseitig,oberflächlich und für uns bestimmtnicht sehr witzig. Andres kann man es zwarkaum erwarten, aber das schockierendverächtliche Verhältnis der Durchschnittsdeutschengegenüber Polen wird auf dieseWeise langfristig verstärkt. Respekt gewinntman allerdings nicht durch eine emotionelleund aggressive Reaktion auf dumme Witze.Eben diese Verachtung ist aber wohl derGrund, warum – wie Steffan Möller meint –kein Deutscher in Polen so negativenReaktionen ausgesetzt ist, wie ein Pole unterGoethes Landsleuten 3 . Dem deutschenProvinzler ist die Multikulturalität derGroßstädte fremd, in denen die Eigenschaftenkonkreter Nationalitäten in der internationalenMenge verloren gehen, fremd sindihm auch die Polen selbst: die lokalenPolitiker, Studenten oder Touristen, die, weilsie ja nichts stehlen, von der grauen Masse derHarald-Schmidt- oder Stefan-Raab-Fans nichtbemerkt werden. Man darf einem durchschnittlichenKonsumenten populärerFernsehsendungen nicht vorwerfen, dass ervon selbst keinen brennenden Bedarf hat, diegrotesk verdrehten Fakten mit derWirklichkeit zu vergleichen. Allzu oft ist aberein Treffen mit Deutschen für jene Polenschockierend, deren Erfahrungen der deutsch-3 Zob. publikowany w „Süddeutsche Zeitung”, przedrukowanyw Onet.pl artykuł Steffena Möllera „Długi lontdowcipu” (http://www.steffen.pl - dział „prasa”). SteffenMöller jest jednym z najbardziej znanych Niemcóww Polsce.3 Siehe den von der „Süddeutschen Zeitung” veröffentlichteund im Internetportal „Onet.pl“ nachgedruckte Artikel vonSteffen Möller „Die lange Lunte eines Witzes“(http://www.steffen.pl – Presse). Steffen Möller ist einerder in Polen bekanntesten Deutschen.Grzegorz Gorzechowski9

okazuje bardzo szybko rozpoznawalnegoprzez naszych zachodnich s¹siadów, grupam³odych niemieckich turystów z pogardliwymiprychniêciami ostentacyjnie odchodzi.Podobna sytuacja w pó³nocnych W³oszech,camping nad Jeziorem Garda – polski turystastoi przy otwartym baga¿niku samochoduz dobrze widocznym napisem PL, nieopodalniemiecka rodzina pod namiotem, przyzak³opotanej minie ma³¿onki ojciec dwójkidzieciaków g³oœno peroruje o polskich idiotach.To samo w Hiszpanii, na campingu wSan Sebastian – rozbite pod namiotem m³odeniemieckie ma³¿eñstwo blednie na widoksamochodu z polskimi rejestracjami, spodnosa dobywaj¹ siê niewybredne komentarzeo polskich z³odziejach. W kontekœcie obowi¹zuj¹cegow Niemczech stereotypowegowizerunku Polaka, nie powinny dziwiæ takiezachowania.Pomimo zatem kolosalnej pracy jak¹wk³adaj¹ mieszkañcy terenów przygranicznychw jakoœæ polsko-niemieckiej wspó³pracy,którzy daj¹c przyk³ad swej aktywnoœcii rzetelnoœci bliskim sobie przygranicznymœrodowiskom niemieckim, skutecznie zwalczaj¹negatywne stereotypy, widaæ ca³kowit¹klêskê na tym polu polskiej dyplomacji. Imbardziej bowiem w g³¹b Niemiec, tam gdzienie ma o¿ywionej wspó³pracy transgranicznej,tym bardziej widaæ, jak s³abe s¹ efektyrachitycznych prób wp³ywu na niemieckiepojmowanie Polski i Polaków, podejmowanychprzez instytucje centralne.Do standardowego obrazu stosunków polsko-niemieckich,na szczeblu centralnymmocno ostatnio nadszarpniêtych, dochodzijeszcze fakt nastêpuj¹cy, otó¿ by³o nie by³ozamo¿noœæ polskiego spo³eczeñstwa stalezwy¿kuje, przy równoczesnym stopniowymubo¿eniu Niemców – szczególnie tychwschodnich. Musi to wzbudzaæ dodatkowenegatywne emocje wœród s¹siadów zza Odry.Fakt zatrudnienia bezrobotnej Niemki w Polscena przygranicznej stacji benzynowej,przedstawiany w prasie jako ewenement,komentowano w Niemczech nie inaczej jak„nie do pomyœlenia”, czy „œwiat stan¹³ nag³owie”. Byæ mo¿e te¿ zwiêkszaj¹ca siê liczpolnischenZusammenarbeit durchaus positivwaren. Insbesondere dann, wenn diesesTreffen nicht in Deutschland stattfindet.Beispiel: Eine Gruppe junger deutscherTouristen in Rom schnaubt verächtlich undgeht ostentativ ihren Weg, nachdem sie diepolnische Sprache, für sie offensichtlich leichterkennbar, vernommen hatte. Oder inNorditalien, Campingplatz am Garda-See: einpolnischer Tourist steht beim offenenKofferraum seines Wagens, das PL-Zeichengut sichtbar, und in der Nähe sitzt einedeutsche Familie in ihrem Zelt – trotz sichtbarerVerlegenheit seiner Frau, schwingt derVater zweier Kinder große Reden über polnischeIdioten. Spanien, Campingplatz in SanSebastian: ein junges deutsches Ehepaarverblasst unter seinem Zelt angesichts einesWagens mit polnischem Kennzeichen, einstilles vulgäres Kommentar über polnischeDiebe ist zu hören. Angesichts des inDeutschland übliches Polen-Stereotyps kannsolches Verhalten kaum wundern. Nun ist dasvollständige Versagen unserer Diplomatiehier besonders gut zu sehen, trotzt derRiesenarbeit der Grenzgebietbewohner, diesie zur Verbesserung der Qualität der deutschpolnischenBeziehungen leisten, die durchihren persönlichen Fleiß und Redlichkeitgegenüber ihren deutschen Partnern erfolgreichdie negativen Vorurteile bekämpfen. Jetiefer man nämlich nach Deutschland fährt,wo es keine lebendige grenzüberschreitendeZusammenarbeit gibt, umso besser kann mansehen, wie schwach die Versuche der polnischenZentralbehörden sind, das deutsche Bildder Polen und unseres Landes zu beeinflussen.Dieses Standardbild der deutsch-polnischenBeziehungen, jetzt zusätzlich noch aufder staatlichen Ebene erschüttert, wird durcheine weitere Tatsache ergänzt: der Wohlstandin Polen wächst, während die Deutschenlangsam verarmen – insbesondere jene inOstdeutschland. Das muss wohl neueRessentiments unter unseren Westnachbarnerwecken. Dass eine arbeitslose Deutsche inPolen, bei einer Tankstelle, angestellt wurde,wurde in der deutschen Presse als eineSensation dargestellt, die Kommentare gingen10

a polskich turystów w atrakcyjnych miejscachEuropy Po³udniowej, zaw³aszczonychdo tej pory w g³ównej mierze przezzamo¿nych przedstawicieli krajów starej piêtnastki,w tym Niemiec, jest wystarczaj¹cympowodem ich niechêci. Œwiadczy bowiem a¿nadto o zmieniaj¹cej siê rzeczywistoœci,o rzeczywistoœci, któr¹ wielu chcia³obyzatrzymaæ. Mapa œwiata wci¹¿ siê aktualizuje,a rol¹ odpowiednich polskich s³u¿b jest staleo tym przypominaæ – w sposób wytonowany,bo niestety wi¹¿e siê to równie¿ ze zmianami,które przez Niemców uwa¿ane s¹ za niekorzystne.Obywateli RFN nie bez kozery nazywasiê „patriotami pomocy spo³ecznej” 4 , tenbowiem sektor jest nad wyraz rozwiniêty.Tymczasem zdaniem analityków, zachodz¹cezmiany wymagaj¹ szybkiej korekty Niemiec,w³aœnie w zasadach dotycz¹cych pomocypañstwa.Butne i aroganckie wyst¹pienia nie s³u¿¹polskiej racji stanu. Przedstawiona napocz¹tku historia polskiego kryminalisty,który zyska³ sympatiê i szacunek niemieckiegopolicjanta jest prawdziwa i mo¿e s³u¿yæza przyk³ad. Trudno jednak wymagaæ odludzi, aby ka¿dy zosta³ bohaterem, wyje¿d¿a³do Niemiec i czyha³ na dzieci, które mo¿nauratowaæ. Mo¿na jednak pozwoliæ dostrzegaæw sobie cz³owieka, pozwoliæ przebiæ siê przezpoustawiane przez ró¿ne w¹tpliwe autorytetyklisze i wychyn¹æ zza szatki z³odzieja i cwaniaka.Niew¹tpliw¹ pomoc¹ w tym zadaniubêdzie przejrzyste dzia³anie dyplomacji, abyjasnym by³o, czym kieruje siê, podejmuj¹cwa¿ne decyzje na arenie miêdzynarodowejczy stawiaj¹c UE veto za vetem, a ka¿da publicznawypowiedŸ by³a elementem przemyœlanejstrategii.über „undenkbar” und „die Welt geht verrückt”nicht hinaus. Auch die wachsende Zahlder polnischen Touristen an attraktiven Ortenin Südeuropa, die bisher von den wohlhabendenBürgern der alten EU, auch Deutschland,als ihr eigen betrachtet wurden, mag zurneuen Abneigung beigebracht haben. Siezeugt nämlich von Veränderungen derWirklichkeit, jener Wirklichkeit, die viele amliebsten unverändert sähen. Die Weltlandkartewird immer wieder aktualisiert und die Rolleder entsprechenden polnischen Behörden istes, daran ständig zu erinnern – ohneAufdringlichkeit, weil damit auch Änderungengemeint sind, die von den Deutschen alsungünstig empfunden werden. Die Deutschenwerden nicht ohne Grund als „Sozialhilfepatrioten”4 bezeichnet, dieser Sektor istbei ihnen ja besonders stark ausgeprägt. DieAnalytiker sind allerdings der Meinung,Deutschland bedarf Änderungen eben indiesem Bereich.Hoffart und Arroganz dienen nicht derpolnischen Staatsräson. Die zu Anfangvorgestellte Geschichte des polnischenKriminellen, der Sympathie und Respekt desdeutschen Polizisten zu erwecken wusste, istwahr und kann als musterhaft gelten. Dochman kann nicht von allen Menschen erwarten,dass sie Helden werden, nach Deutschlandfahren und Kinder auflauern, die sie dann rettenkönnten. Man kann aber andere dazubewegen, in uns Menschen zu sehen, die vonzweifelhaften Autoritäten gebildete Klischeeszu überwinden und den Dieb und dasSchlitzohr zu vergessen. Hilfreich dabei wäresicherlich eine transparente Arbeit derDiplomatie, damit es klar ist, wonach sie sichrichtet bei ihren Entscheidungen, bei ihrenimmer wieder erhobenen Vetos, damit alleöffentlichen Aussagen Teil einer durchdachtenStrategie sind.aus dem Polnischenübertragen von Grzegorz Kowalski4 zob. Arnulf Baring, Czy Niemcom się uda? Pożegnaniezłudzeń, Wrocław 2000. 4 S. Arnulf Baring, Scheitert Deutschland?... , Breslau 2000.Grzegorz Gorzechowski11

„Zawsze mia³emolbrzymie apetyty poznawcze”Z Jackiem Dehnelem, pisarzem, poet¹, t³umaczem, malarzemrozmawia Katarzyna BachtaKatarzyna Bachta: - Odk¹d Wykawprowadzi³ termin „pokolenie literackie”,literaturoznawcy doszukuj¹ siê istnieniatych¿e zawsze i wszêdzie. Interesuje mnieto, czy zauwa¿a Pan jakieœ wyraŸne istnieniepokolenia literackiego wœród twórcówurodzonych oko³o roku 1980. Wszak jesteœmyw³aœciwie pierwszym pokoleniem, któreprzed rokiem ’89 spêdzi³o tylko dzieciñstwo(i to wczesne), a po roku ’89 zaczê³o dorastaæi bardziej œwiadomie odbieraæ inn¹ ni¿wczeœniej rzeczywistoœæ, by wreszcie zacz¹æwypowiadaæ siê na jej temat. Czy ta ³¹cznoœæchronologiczna obecnie konstytuujew jakiœ sposób istnienie i funkcjonowaniepokolenia literackiego?Jacek Dehnel: - Trudno wyrokowaæo istnieniu takiego czy innego pokolenia,kiedy wszyscy jego czo³owi reprezentancidopiero wchodz¹ w wiek produkcyjny,dopiero wchodz¹ w obieg kultury – byæ mo¿eza lat dwadzieœcia czy trzydzieœci rozmaiteprocesy zespol¹ ludzi urodzonych we wczesnychlatach osiemdziesi¹tych w jak¹œ czyteln¹formacjê. Wystarczy, powiedzmy, ¿e za trzylata wybuchnie wielka wojna œwiatowa – i co,bêdzie pokolenie naznaczone? Bêdzie. Alepóki co, dla mnie ten podzia³ jest, prawdêmówi¹c, doœæ nieistotny, bo ja odczuwamporozumienie i wspólnotê doœwiadczeñz ludŸmi urodzonymi w ró¿nych okresach,a niekoniecznie akurat z moimi rówieœnikami.Tak samo jest zreszt¹ w literaturze: bliscy s¹mi starsi o dekadê Agnieszka Kuciak, TomaszRó¿ycki czy Maciek WoŸniak, ni¿ urodzenioko³o roku 1980 - Marta Podgórnik, KrzysztofSiwczyk, Dorota Mas³owska. A czy ³¹cznoœæchronologiczna cokolwiek konstytuuje, to ju¿trzeba siê pytaæ krytyków i socjologów, ja siêna tym nie znam.- Bardzo wa¿nym dla Pana pisarzem,poet¹ jest Philip Larkin. Wiem, ¿e o nimpisa³ Pan pracê magistersk¹, t³umaczy Panrównie¿ jego wiersze. Kiedy bêdzie mo¿natrzymaæ w rêkach te przek³ady? A cowa¿niejsze - ile Philipa Larkina jestw Jacku Dehnelu?- Rzeczywiœcie, Larkin mnie absolutnieoczarowa³. Nie tylko tym, co pisa³ i jak pisa³,ale równie¿ tym, ¿e taki ma³o znanyw Polsce, taki nieodkryty – jest niebywalewa¿ny w dwudziestowiecznej poezji angielskiej,a u nas jakoœ nie mia³ szczêœcia dot³umaczeñ. Owszem, zyska³ sobie renomêwœród poetów, ale poza grupk¹ pisz¹cychma³o kto o nim s³ysza³. I fascynacja, którazaczê³a siê od jednego wiersza, „Grobowca wArundel”, rozwinê³a siê zupe³nie niespodziewanie– bo rzeczywiœcie, i praca magisterskao przek³adach z Larkina pióra Barañczaka,i w³asne t³umaczenia. Dopiero co skoñczy³emt³umaczyæ trzeci tom „kanonu” Larkinowskiego(„The Less Deceived”, „The WhitsunWeddings” i „High Windows”), BiuroLiterackie stara siê w³aœnie o prawa i dofinansowanie.Jak wszystko dobrze pójdzie, mojeprzek³ady powinny siê ukazaæ za rok, mo¿epó³tora. A ile Larkina jest w moim pisaniu?12

Sporo, bo przez te trzy lata bardzo siê z nimz¿y³em, sporo podpatrywa³em, tropi³em istotê,j¹dro znakomitych tekstów – a to zawsze jestpasjonuj¹ce i nader kszta³c¹ce, zw³aszcza dlam³odego poety. S¹ i wiersze bêd¹ce bezpoœredni¹aluzj¹ do tekstów Larkina („Posterity”,„Biedny chrzeœcijanin patrzy na gabinet PeggySage” – tu, ¿eby by³o zabawniej, w dodatkuz aluzj¹ do Mi³osza, który Larkina nie znosi³),i rozmaite drobne chwyty, drobne odniesienia,¿arty w typie larkinowskim, podobny typp³yniêcia frazy przez kunsztowne rymy. Alete¿ bez przesady – w koñcu równolegleczyta³em wielu innych poetów, którym zawdziêczamnie mniej ni¿ Larkinowi. Pozawszystkim, jak czytam moje wczeœniejszewiersze, sprzed tej fascynacji, widzê bardzopodobne rozwi¹zania – Larkin po prostu kilkadziesi¹tlat wczeœniej nadawa³ na tych samychfalach.- A inne Pañskie fascynacje (mo¿e nietylko literackie)?- O, nie, to przecie¿ jest ponad si³ywywiadu. Mnie interesuje naprawdê mnóstworzeczy, rozmaite dziedziny nauki, sztuka,muzyka, historia, spirytyzm nawet… Aleprzede wszystkim interesuj¹ mnie ludzie. Boprzecie¿ nie bêdê Pani wymienia³, ¿e poezjaBrodskiego czy malarstwo Khnopffa, czymuzyka Glassa, bo raz oni, raz kto inny,chodzi o zasadê, o pewn¹ ¿ar³ocznoœæ. S³owo„¿ar³ocznoœæ” znakomicie oddaje mój stosunekdo œwiata, zawsze mia³em olbrzymieapetyty poznawcze.- Czy w obliczu tak wielkich, wa¿nychnazwisk nie towarzyszy Panu bloomowski„lêk przed wp³ywem”?- Z moich spostrze¿eñ wynika, ¿e ci, którzyunikaj¹ lektur, by „pisaæ sob¹”, „w³asnymg³osem” (tak to przynajmniej t³umacz¹), te¿pisz¹ g³osem cudzym, tylko nieœwiadomie.Ka¿dy z nas ma jak¹œ wizjê tego, jak powinienwygl¹daæ wiersz. I im poeta jest mniej oczytany,tym ta wizja jest wê¿sza i mniej ciekawa,to znaczy ogranicza siê do jakichœ resztekedukacji szkolnej i chaotycznych lektur.W Polsce to zazwyczaj mieszanina romantyzmu,m³odopolszczyzny i Wojaczka/brulionowców,wszystkiego czytanego albo po ³ebkach,albo niechêtnie. I powstaj¹ takie wiersze,gdzie nagle siê bierze, nie wiadomo sk¹d,„ptaszê” czy „skowyt mej duszy”, choæ na codzieñ autor tekstu w ten sposób by niepowiedzia³ – ale wyniós³ ze szko³y jakieœrelikty i siê nimi podpiera jak mo¿e. Albopisze o „matce jak kie³basie” i uwa¿a, ¿e mówiw³asnym g³osem. Oczywiœcie, s¹ równie¿teksty skontaminowane: i ptaszê, i sperma,13

i g³êbie otch³anne, i matkokie³basa. Zupe³nenieporozumienie. Nie da siê pisaæ nie podlegaj¹cniczyim wp³ywom – trzeba im tylkopodlegaæ rozs¹dnie i z umiarem; uczyæ siê, niekopiowaæ.- Móg³by Pan uchyliæ r¹bek tajemnicyna temat Pana znajomoœci z Mi³oszem?- To ¿adna znajomoœæ – ot, skierowa³em dojego sekretarki maila z pytaniem, czy Czes³awMi³osz zgodzi³by siê przeczytaæ moje wiersze,odpowiedŸ by³a twierdz¹ca, wiersze wys³a-³em, dosta³em odpowiedŸ, spyta³em, czy –skoro mówi³ o tekstach z uznaniem –zgodzi³by siê udzieliæ mi kredytu literackiegozaufania i napisaæ króciutki tekst polecaj¹cyna ok³adkê debiutanckiego tomu; zgodzi³ siê,napisa³, podziêkowa³em. I tyle. Wszystkomailami i przez – przemi³¹ sk¹din¹d – pani¹sekretarkê. „Pani¹ sekretarz” chyba, bo„sekretarka” kojarzy siê tak biurowo, a wielcypisarze maj¹ chyba sekretarzy… Kiedywysz³y w koñcu „¯ywoty równoleg³e”,wys³a³em Mi³oszowi kilka egzemplarzyz podziêkowaniami; dwa czy trzy dni póŸniejzmar³, ksi¹¿ki ju¿ do niego nie dotar³y.- Tom poezji ¯ywoty równoleg³e, za któryw 2005 roku otrzyma³ Pan zacn¹ Nagrodêim. Koœcielskich, zawiera cykl wierszy„fotograficznych”. Fotografia i poezja –uzupe³niaj¹ siê wzajemnie? Wykluczaj¹?A mo¿e jest jeszcze inaczej?- O, wiersze fotograficzne s¹ nie tylkow ¯ywotach, ale i w pozosta³ych ksi¹¿kachpoetyckich – w wiêkszej masie wierszy ekfratycznych,czyli opisuj¹cych dzie³a sztuki:rzeŸby, obrazy, ilustracje ksi¹¿kowe, pocztówki.Fotografia najlepiej chyba w dzisiejszychczasach nadaje siê do pisania ekfraz – równie¿dlatego, ¿e jest immanentnie zwi¹zanaz ¿yciem, z jakimœ wycinkiem rzeczywistoœci.I to napiêcie pomiêdzy rzeczywistoœci¹,chwil¹ a sztuk¹, trwaniem, jest niebywalenoœne. Przynajmniej dla mnie. Tytu³owy wierszz tomu Brzytwa okamgnienia nieprzypadkowotom otwiera, bo jest to zarazem tekst programowy,który stara siê ukazaæ analogiepomiêdzy fotografi¹ o wierszem; jeœli prozêporównalibyœmy do filmu, wiersz jest z pewnoœci¹zdjêciem: pojedynczym, zamkniêtymœwiadectwem doœwiadczenia jakiegoœ wyimkarzeczywistoœci, z odwo³aniami do innych,szerszych spraw na jakichœ dalszych, zamglonychplanach, ale bez pretensji do opisywaniaca³oœci œwiata.- Najpierw by³a proza (zbiór opowiadañKolekcja 1999), potem poezja (¯ywotyrównoleg³e 2004, Wyprawa na po³udnie2005, Wiersze 2006), potem znów proza(przepiêkna Lala 2006, do której wrócimyza chwilê) i znów poezja (Brzytwa okamgnienia2007). Która z tych formwypowiedzi jest Panu bli¿sza?- Zale¿y od okresu – bywa, ¿e wiersze,bywa, ¿e proza, kiedy indziej t³umaczenia czymalarstwo. Bardzo ró¿nie to siê uk³ada; ka¿dytwórca ma jakieœ momenty przestoju i to, ¿edzia³am równolegle na kilku poletkach, tatrójpolówka czy czwórpolówka nawet,pozwala mi oszczêdziæ sporo czasu, po prostuprzerzucam siê na poletko s¹siednie. Od pó³roku nie piszê wierszy, ale za to zaj¹³em siêsolidnie t³umaczeniami i proz¹ – a za kolejnepó³ roku bêdê ich pewnie mia³ powy¿ej uszui zajmê siê malowaniem. Albo wrócê dopoezji. To bardzo wygodne. Nie mówi¹c ju¿o tym, ¿e czasem doœwiadczenie, którego nieumiem przekazaæ w pisaniu, mogê oddaæw malarstwie, i odwrotnie. Nie, staram siê¿adnej z tych dziedzin nie wynosiæ nad inne.- Przyznam, ¿e Lala mnie oczarowa³a.Prowokuje ca³y wachlarz emocji, bawi do³ez, ale i zasmuca, zmusza do refleksji... Toksi¹¿ka o bardzo wielu sprawach. Ksi¹¿kao historii i o Historii. O tym, jak ma³e historie,historie jednostek, splataj¹ siê z wielk¹Histori¹, histori¹ œwiata. Mamy w Lali nietylko Lalê, ale prawie ca³e Pañskie drzewogenealogiczne. Mamy te¿ podkochuj¹cegosiê w Pana prababci Leœmiana, mamy Moœcickiego,któremu nie smakowa³y Waszemelony, jest te¿ pani ¯eromska... Ciekawieukazane s¹ równie¿ stosunki polsko-niemieckie,polsko-rosyjskie, polsko-¿ydowskie.Ale Lala to te¿ trochê metaksi¹¿ka,ksi¹¿ka o ksi¹¿ce. Tak mi siê wydaje.Trudno mi w tej chwili powiedzieæ o Lali coœm¹drego, bo jej lektura jest we mnie œwie¿ai wszystkie te opowieœci kot³uj¹ siê jeszcze14

we mnie nies³ychanie barwnym echem,muszê och³on¹æ... Proszê opowiedzieæ o Lalitym, którzy jeszcze jej nie znaj¹.- Och, proszê Pani, mamy tu maleñkiwycinek drzewa genealogicznego, raptemkawa³eczek Broklów z dodatkami i troszkêKarpiñskich… A, jak czêsto powtarzam,ka¿dy z nas ma dwoje rodziców, czworodziadków, oœmioro pradziadków, szesnaœcioroprapradziadków – ca³y t³um ludzi, z którychka¿dy prze¿y³ swoje ¿ycie we w³aœciwy sobie,niepowtarzalny sposób. I to jest kopalnianajrozmaitszych historii. Oczywiœcie terazró¿ni kuzyni, wujowie i ciotki pisz¹, ¿echcieliby, ¿ebym teraz napisa³ ksi¹¿kê o ichga³êziach rodziny, ale ja po pierwsze nie mamzamiaru pisaæ serii sag, a po drugie zosta³emwychowany przez tê jedn¹, wyj¹tkow¹ babciê,i to ona opowiada³a mi po wielekroæ swojedoœwiadczenia, to ona uczy³a mnie ¿yæ, to onaodchodzi³a na moich oczach i to w³aœnie o niejchcia³em napisaæ ksi¹¿kê.Lala jest rzeczywiœcie, miêdzy innymi,ksi¹¿k¹ o… no, mo¿e nie o ksi¹¿ce, ale o opowiadaniu.O rozmowie. O tym, ¿e rozmowai, w szczególnoœci, przekazywanie opowieœcijest bardzo wa¿nym, byæ mo¿e najwa¿niejszymogniwem ³¹cz¹cym ze sob¹ kolejne generacje.O tym, ¿e istnieje sztafeta pokoleñ, w którejpodaje siê historie o pradziadkach i prapradziadkach,obcych miastach, dawno umar³ychludziach. Jeœli przestaniemy sobie przekazywaærodzinne opowieœci, anegdoty, legendy, toucierpi nie tylko nasza wyobraŸnia, ale i bliskoœæ,czu³oœæ, serdecznoœæ. Bo w Lali widaæ,¿e rozmowy z wnukami to czêœæ szerokozakrojonego planu edukacyjnego: przez te pogaduchyuczyliœmy siê europejskiej kultury,systemu wartoœci, podejmowania przyzwoitych¿yciowych decyzji. Tego siê nie da przeceniæ.- Jaka jest Pana najnowsza ksi¹¿ka poetycka?W tytu³owym, otwieraj¹cym tomutworze, pisze Pan: „Brzytwa okamgnienia /odcina to, co zbêdne” – czyli daje nam Panwiersze o tym, co niezbêdne? Co jest dlaPana wa¿ne?- Jaka jest? Hm, jest tak¹ hal¹, ustawion¹na trzech s³upach: poemacie mi³osnym „Powiœlañskaszko³a fortepianowa Czernego”,poemacie podró¿niczym (tramwajowym,w rejony bliskie geograficznie ale odleg³e kulturowo,czyli na warszawsk¹ Pragê) „Przezmost i dalej” oraz poemacie lamentacyjnym,funeralnym „Zegar czyli ma³a liturgia godzindla niepraktykuj¹cych”. I tak od mi³oœci doœmierci przez most, i z powrotem (a po drodzerozmaita, mi³osno-œmiertelna drobnica w pozosta³ychtekstach). Myœlê, ¿e Brzytwaokamgnienia w istotny sposób ró¿ni siê odpoprzednich tomów, ¿e te wiersze s¹ dojrzalsze,sprawniejsze, bli¿sze rzeczywistoœcii wspó³czesnoœci; dokona³ siê jakiœ prze³om po15

ardziej „muzealnych” czy „œródziemnomorskich”tekstach z ¯ywotów równoleg³ych czyWyprawy na po³udnie. Ale to moje subiektywnewra¿enie, byæ mo¿e czytelnicy odbior¹ toinaczej. A jeœli chodzi o cytat – w tymkonkretnym wierszu wa¿ne jest to, co jestesencj¹ danego wydarzenia, jego istot¹; to, cojest jednostkowe i bliskie - a ca³a reszta tosprawy niepewne i zbêdne. Ale, oczywiœcie,takich pojedynczych ciêæ brzytw¹ przezrzeczywistoœæ mo¿emy zrobiæ nieskoñczon¹iloœæ i za ka¿dym razem co innego bêdziew centrum przekroju.- Jaki ma Pan stosunek do krytyków literackichi do tego, co pisz¹ na temat Panatwórczoœci?- Nie mam ¿adnego stosunku do krytykówliterackich, podobnie jak nie mam ogólnegostosunku do Polaków, ludzi czy poetów.Natomiast, i owszem, mam stosunek do twórczoœcikrytycznej konkretnych osób. Naderzró¿nicowany. Bo s¹ krytycy znakomici,z prawdziwego zdarzenia, którzy czytaj¹wszystko, co im wpadnie w rêce i potrafi¹o tym rozs¹dnie mówiæ. Ale jest ogromnazgraja dyletantów, którzy dzia³aj¹ gdzieœ nastyku domoros³ego dziennikarstwa i cha³upniczejkrytyki literackiej, którzy nie maj¹ pojêciao historii literatury i narzêdziach krytyki,nie potrafi¹ czytaæ ze zrozumieniem, czytaj¹tylko pó³ albo æwieræ ksi¹¿ki, s³owem: partacz¹.A w Polsce, niestety, wystarczy opublikowaæjedn¹ recenzyjkê w ma³o znanympisemku literackim, ¿eby mieniæ siê krytykiemliterackim. A to jest, jeœli ju¿, krytyczek, a niekrytyk. I nie mówiê akurat o recenzentachmoich ksi¹¿ek, bo z regu³y mia³em do nichraczej szczêœcie (choæ i ja czyta³em na tematswój i swoich tekstów najró¿niejsze bzdury),ale o to, co czytam w ró¿nych pismach literackich.A z drugiej strony… Wie Pani, to wszystkos¹ ludzie, którzy usi³uj¹. M³odzi prozaicyi poeci te¿ usi³uj¹, te¿ siê mêcz¹, próbuj¹,b³¹dz¹. Podobnie jak powinniœmy mieæ cierpliwoœædo g³upich ksi¹¿ek i z radoœci¹ przyjmowaæksi¹¿ki œwietne, tak i powinniœmyradoœnie reagowaæ na œwietn¹ krytykê, a cierpliwie– na g³upi¹.- Jak zaczê³a siê i co Panu daje przygodaz telewizj¹? Mam tu oczywiœcie na myœlimagazyn kulturalny o g³oœnym tytule„£ossskot”.- Zaczê³a siê tak, ¿e zadzwoniono do mniez redakcji programów kulturalnych i zaproponowanopróbne zdjêcia. Pojecha³em, trzymanomnie tam od trzeciej do jedenastejwieczór, zaanga¿owano, zrobiono zdjêcia doczo³ówki i reklamówek – i, sko³owany, wróci³emdo domu. Propozycjê przyj¹³em, bo, popierwsze - praca w „£ossskocie” daje mifinanse, czyli pozwala nie imaæ siê pracybiurowej i, z czasem, zarobiæ mo¿e na w³asnemieszkanie, a po drugie – pozwala wprowadziædo telewizji ró¿ne dzie³a „z górnej pó³ki”:dobr¹ poezjê, niekomercyjne kino, zmuszamnie do czytania nowoœci literackich na wiêksz¹ni¿ dotychczas skalê i daje mo¿liwoœæspotkañ z ciekawymi ludŸmi. Co odnosi siêi do goœci, i do ekipy.- Jakie miejsce w Pana domu, sercu,¿yciu zajmuje ksi¹¿ka?- W domu zajmuje wiêkszoœæ miejsca, boi Piotr, i ja jesteœmy zbieraczami ksi¹¿ek, i naprzyk³ad ja nie potrafiê zostawiæ na straganiedziesiêciotomowej amerykañskiej encyklopediimuzycznej z prze³omu wieków, z trudnoœci¹wychodzê z Empiku bez nowej ksi¹¿ki(w przypadku antykwariatu Pana Krzysia jestto wrêcz niemo¿liwe), tote¿ od czasu do czasuksi¹¿ki zajmuj¹ kolejn¹ œcianê w naszymdomu. Ale jesteœmy na to przygotowani. Wsercu, w ¿yciu? Nie wiem, wydaje mi siê, ¿eten typ fascynacji i symbiozy najpe³niejopisa³a Fadiman w „Ex librisie”, niepotrafi³bym tego doskonalej oddaæ.- Dziêkujê za rozmowê.16

Mieczys³aw J. WarszawskiOdraChoæbym siê zg³êbia³ jakWis³a, jakBug, Bóg mi œwiadkiem, ¿e tylkoOdra zgarnia mnieNajp³ynniejWp³aw alboWios³em2007Debiutant sprzed czterech dekadDebiutant sprzed czterech dekad wci¹¿Jeszcze stoi jak na pocz¹tku swej drogi nie-Koniecznie po grudzie czy te¿ us³anej ró¿amiW trakcie której nadal jednak nie wieNa jakim jej odcinkuPostawiæ krok takAby nieUpaœæ200717

Mieczys³aw J. WarszawskiNajtrudniej byæ sob¹Najtrudniej byæ sob¹ trudniejAni¿eli cz³owiekiem cz³owieka widzi siêJu¿ na odleg³oœæ siebie nawet nieOd wewn¹trz wiêcej przyk³adówNie zaszkodzi ale po coI komu psuæ o sobieDobre mniemanie2007Cz³owiek jest tylko cz³owiekiemCz³owiek jest tylko cz³owiekiem iTo wychodzi na jaw przy pierwszym ju¿ kontakcieGdy drugiemu cz³owiekowi niePodajesz nawet rêki albowiemW³aœnie kopiesz do³kiPod nim18 grudnia 200618

Mieczys³aw J. WarszawskiZasiedzia³oœæMiejsca które dot¹d obywa³y siê beze mnieCoraz czêœciej sk¹din¹d nachodz¹Moj¹ zasiedzia³oœæ wcaleNie ruszaj¹c siêZ miejsca26 paŸdziernika 2006Moja matka nie wie co to brak robotyMoja matka nie wie co to brak robotyJeszcze sprz¹ta gotuje pierze i drew nar¹bieAby ognisko domowe choæ nieco przygas³e wci¹¿Rozpalaæ z myœl¹ nie tylko o mnieJeszcze siê miewa jak ta kuchnia albo pralkaBez wy¿ymaczki jeszcze tak samo uprawiaPoletko swego ¿ywota które pod nogami grzêŸnieAle pod s³oñce wyziera ci¹gle zielonoœci¹ oczuKrz¹ta siê i krz¹ta z rajki na rajkê jakbyW robocie widzia³a swój rozk³ad zajêæI nic ponadto gdy¿ jak mawia nie by³ jejDany nawet siódmy dzieñ tygodnia wiêc s³owoStaje siê czynem i a¿ wierzyæ siê nie chce¯e od wczoraj ma ósmy krzy¿yk ju¿ poza sob¹27 grudnia 200619

Zbigniew CzarnuchPrzewietrzanie rozumuTekst poni¿ej prezentowany jest fragmentemszerszej pracy, w której autor podejmujepróbê zrozumienia siebie i innych.Przez ponad po³owê mego ¿ycia by³emprzekonany, ¿e ludzie odbieraj¹ œwiat na wzórp³yty gramofonowej czy magnetofonowejtaœmy: czysty umys³ nagrywa fakty z otaczaj¹cegonas œwiata i tylko od naszej wolii zdolnoœci zale¿y, czy je zauwa¿ymy, czy nie.Na tej podstawie naby³em oœwieceniowejwiary w rozum i w kluczow¹ rolê wiedzy.Œwiat jest poznawalny i jest tylko problempowszechnej oœwiaty, by mo¿na by³oukszta³towaæ nowego, œwiat³ego cz³owieka.Zaliczam siê do kategorii po¿eraczyksi¹¿ek. Zach³annie czytam autorów dostarczaj¹cychmi wiedzy o sobie. Wielokroæwracam do dzie³ Fiodora Dostojewskiego,Dzienników Witolda Gombrowicza czy Cz³owiekabez w³aœciwoœci Roberta Musila, za ka¿-dym razem baga¿ kolejnych doœwiadczeñpozwala mi odkrywaæ wczeœniej niedostrze-¿one pok³ady wiedzy o sobie. Sta³em siêentuzjast¹ imperatywu Sokratesa p o z n a js i e b i e jako œcie¿ki wiod¹cej do mojego³adzenia siê ze œwiatem innych. By³emnauczycielem, dla którego myœlenie jest podstawowymnarzêdziem pracy. Mia³em za sob¹sporo lektur z zakresu teorii poznania, logiki,erystyki, ogólnych rozwa¿añ na tematpoprawnoœci myœlenia. By³a to jednak, choæniezwykle wa¿na, wiedza jakby zewnêtrzna,techniczna, trochê przypominaj¹ca przyswojeniesobie zasad ruchu drogowego, które poprostu nale¿y poznaæ i stosowaæ. Wiedza,której przyswojenie nie powoduje intelektualnychwstrz¹sów sprawiaj¹cych zmianê filozoficznejczy œwiatopogl¹dowej orientacji.Tak ch³oniêta wiedza gromadzona by³aw czymœ na kszta³t worka, do którego wrzuca³emró¿ne spostrze¿enia, informacje, uwagi,refleksje, w którym spoczywa³y w bez³adziei od czasu do czasu siêga³em po nie dla podbudowaniatego lub innego twierdzenia.W marksizmie mówiliœmy w takich przypadkach:zmiany iloœciowe nie przesz³y jeszczew zmiany jakoœciowe. Nie wykszta³ci³a siêwe mnie nowa struktura poznawcza na wzórtej z lat 1950-1956. Nie zaistnia³a sytuacjaproblemowa, która by mnie mocno poruszy³adaj¹c impuls do kolejnego wielkiego wysi³kuintelektualnego zbudowania nowej struktury.Taki pierwszy znacz¹cy impuls wyst¹pi³ zaspraw¹ mego niegdysiejszego ucznia, któryjako student przyjecha³ do mnie z koleg¹przedstawiaj¹c mnie w s³owach: – To jestw³aœnie ten cz³owiek, o którym ci opowiada³em.Wierzy, ¿e ludzie mog¹ siê ze sob¹porozumieæ. Zdêbia³em, nie wiedz¹c o co muchodzi, bo przecie¿ zawsze wierzy³em, ¿e takw³aœnie jest, i ¿e jest to bana³ oczywistoœci,a tu masz! Mia³em wtedy ponad 40 lat, a uczeñby³ z grupy tych, z których by³em dumny.Te odwiedziny i problem mo¿liwoœciporozumienia siê ze sob¹ ludzi mia³y siê staædla mnie z czasem drog¹ do dorobienia siêkolejnej wersji mego œwiatopogl¹du, alemusia³o up³yn¹æ jeszcze wiele czasu. Jeszczedziesiêæ lat póŸniej, w dobie sporów o socja-20

lizm w stanie wojennym, by³em przekonany,¿e moja definicja rzeczywistoœci polskieji œwiatowej, zbie¿na z pogl¹dami innych wyznawcówmarksizmu, jest jedynie prawdziwai wprowadzenie stanu wojennego, w obliczuzagro¿enia zmiany stosunków w³asnoœciowychpoprzez powrót do kapitalizmu, jesthistoryczn¹ koniecznoœci¹! Nie na pró¿noinny mój zielonogórski uczeñ nazwa³ mnie polatach kwadratowym komunist¹. I to mnienajbardziej dziœ intryguje: dlaczego to trwa³otak d³ugo, gdy inni do tego doszli ju¿ tyle latwczeœniej?Na tropie osobistych cenzorówOpowiem o owym worku, w którym nazasadach grochu z kapust¹ gromadzi³emokruchy wiedzy o sobie, potencjalne tworzywokolejnej uporz¹dkowanej wersji mojegonowego pogl¹du na œwiat.W po³owie lat 60. trafi³ w me rêce tomikcytatów i refleksji pedagoga i meteorologaokresu miêdzywojennego, A. B. Dobrowolskiego,pt. Moralnoœæ umys³owa. Bardzo mnietytu³ tej ksi¹¿ki zaintrygowa³ i zainspirowa³,skierowuj¹c szczególne zainteresowanie naproblem uprawiania swego œwiata myœliw kontekœcie higieny intelektualnej, w kategoriachetyki poznania. Z katolickiego rozdzia³umej drogi ¿yciowej wynios³em wiedzê o tym,¿e zgrzeszyæ mo¿na tak¿e myœl¹, ale tu problemnie dotyczy³ religijnego kontekstu.Dobrowolski swym niesk³adnym tomikiemmateria³ów sprawi³, ¿e jako nauczyciel historiiczyli cz³owiek, dla którego s³owo i myœl jestg³ównym narzêdziem pracy, zainteresowa³emsiê bli¿ej problemem ³adu w mej g³owiew aspekcie prawdy i k³amstwa, nie tylkow odniesieniu do dekalogu czy regu³ logikiformalnej, ale przede wszystkim w odniesieniudo problemu zwi¹zanego z zaobserwowanymna sobie zjawisku, dlaczego jawidzê to, czego inni nie widz¹, a inni dostrzegaj¹to czego ja nie dostrzegam? Co o tymdecyduje i co z tego wynika ? Mój problemsamopoznania by³ zwi¹zany z pewn¹ uprawian¹przeze mnie praktyk¹, polegaj¹c¹ na„³apaniu siebie na myœleniu”, czyli obserwowaniusiebie jakby z boku w chwili„wpadania na pomys³”. Sformu³owa³em gow formie pytania: d l a c z e g o m i s i êm y œ l i w ³ a œ n i e t a k, a n i ei n a c z e j ? Czyli co poprzedza pojawianiesiê myœlenia podlegaj¹cego mej woli?.Zacz¹³em interesowaæ siê zagadnieniem ukrytegomechanizmu odpowiedzialnego za to comam dostrzec, a co zbagatelizowaæ. Zaintrygowa³mnie Wielki Brat we mnie, który rz¹dzit¹ stref¹ mojego postrzegania œwiata, decyduj¹co tym, ¿e coœ mnie od pierwszego spojrzeniazainteresuje, poruszy, a co innegobêdzie mi obojêtne. Czêsto zupe³nie przeciwnieni¿ to ma miejsce u osób mi bliskichczy znajomych.Trafi³em kiedyœ na cytat z Zofii Na³kowskiej:„Rozum s³u¿y do uzasadnienia tegoo czym zadecydowa³o serce”. Teza ta niczymreflektor w mroku pokaza³a mi kierunek poszukiwañodpowiedzi na postawione pytanie.Pewnego razu jeden z mych uczniów spyta³:- Proszê mi powiedzieæ dlaczego tak jest,¿e jak widzê Wojtka, to krew mnie zalewai chcia³bym go waliæ w mordê, a przecie¿ nicz³ego mi nie zrobi³. Ja nie chcê reagowaæ naniego agresj¹, ale to jest silniejsze ode mnie”.Inny uczeñ postawi³ mi zarzut:- Dlaczego pan mnie nie lubi ?Odpowiedzia³em mu wtedy, ¿e moje uczucielubienia lub nie lubienia kogoœ jest niezale¿neod mej woli, bo jest mi to dane naprawach uczucia mi³oœci, niejako z zewn¹trz.Mówi³em mu, ¿e ode mnie mo¿e wymagaætylko tego, bym go szanowa³ za wszystkodobro, które sprawia, i bym go nie krzywdzi³,byæ mo¿e czas sprawi ¿e ten „ktoœ”, czy „coœ”we mnie co sprawia o tym kogo mam lubiæ,a kogo nie, zmieni zabarwianie moich emocjiwobec ciebie.- Ale pan t e r a z mnie krzywdzi swymnielubieniem – powiedzia³.Roz³o¿y³em bezradnie d³onie.Doskwiera³a mi i doskwiera w ¿yciu tasprawa lubienia i nielubienia, problem uprzedzeñwobec podopiecznych, wspó³pracowników,cz³onków rodziny, znajomych i tak¿enieznajomych widzianych po raz pierwszy. Tasprawa akceptacji lub odrzucenia na pierwszyZbigniew Czarnuch21

zut oka dotyczy nie tylko ludzi, ale tak¿edzie³ sztuki, naukowej teorii ju¿ po pobie¿nymsiê z ni¹ zapoznaniu, religijnej czy politycznejdoktryny na podstawie wyrwanych z kontekstutez czy faktów. I to, jak s¹dzê, jest jedn¹z g³ównych przyczyn moich wyboróww kwestiach spo³ecznych, politycznychi innych. Najpierw odbieram œwiat emocjonalnie,a potem odwo³ujê siê do argumentacjimniej czy bardziej racjonalnej. Wiêc niestety,dorabiam ideologiê do faktów?!Znalezienie odpowiedzi na to pytanieodnosi³o siê do wêz³owych problemów megozawodu, który by³ dla mnie ¿yciow¹ pasj¹.Swoj¹ rolê zawodow¹ jako nauczyciela historiiczy propedeutyki filozofii, czy jak tamten zazwyczaj ma³o lubiany przedmiot siênazywa³ z uwagi na jego szczególne zwi¹zkiz polityk¹, rozumia³em w kategoriach przewodnikawprowadzaj¹cego m³odych ludziw œwiat ¿ycia spo³ecznego, pomagaj¹cego imzrozumieæ siebie i innych. Jak mog³em torobiæ bez uporania siê samemu z tymi ¿andarmamimego œwiata myœli.W wymiarze emocjonalnym formu³a Na³kowskiejw ogólnym zarysie wiele mi tuwyjaœnia³a: jedni uczniowie mnie lubili, a inninie. Pierwsi mieli k³opoty z zauwa¿eniemmoich b³êdów i potkniêæ, drudzy z zauwa-¿aniem pozytywów. Pierwsi otwierali siê na toco mia³em do zaoferowania, drugim ³atwiejby³o g³oszone przes³ania odrzucaæ. Doszed³emdo wniosku, ¿e zachowanie obiektywizmuw ocenie osoby lubianej lub nie lubianej, towy¿szy etap kultury wrastania w spo³eczeñstwo.Etap nieosi¹galny niestety dla wszystkich.Tak¿e dla mnie. Nie ka¿demu jest „dana³aska” mi³oœci bliŸnich, poskramiania swychemocji i panowania nad swym œwiatem myœli.Te emocjonalne zak³ócenia w dostrzeganiufaktów widoczne s¹ nie tylko w przypadkachprze¿ywania ekstazy mi³oœci, furii wœciek³oœci,w ataku nienawiœci lub stadnej psychozylêku, stanu agresji czy zniechêcenia do¿ycia, kiedy percepcja œwiata redukuje siê dojednej osoby czy nawet jednego faktu. Dziejesiê tak równie¿, choæ w mniejszym natê¿eniuw stanie emocjonalnego wyciszenia, w codziennymkontakcie z otoczeniem.Poza tym Starszym Bratem odpowiedzialnymza zaœlepianie mojego umys³u przypomocy serca potraktowanego symbolicznie,czu³em w sobie obecnoœæ jeszcze innego cenzora.Jego obecnoœæ by³a wyraŸna gdy znajomizarzucali mi:- Czy jesteœ œlepy? Nie widzisz jak jest?Lub potêpiali z oburzeniem: - Najbardziejg³uchy jest ten, który nie chce s³uchaæ.Nie by³em œlepy i g³uchy i chcia³emwidzieæ i s³yszeæ, ale dociera³o do mnie jednakco innego ni¿ do innych. A zarzuty by³yodwracalne, bo do nich nie dociera³o to, coby³o wa¿ne dla mnie. Istnienie jeszcze jednegoStarszego Brata we mnie potwierdza³aœwiadomoœæ istnienia niekoñcz¹cej siê iloœcidoktryn religijnych, filozoficznych, estetycznych,naukowych, politycznych, i tak dalej,których wyznawcy uwa¿aj¹, ¿e odkryli jedyn¹godn¹ zaufania prawdê. I tutaj, jak siê mia³ookazaæ, znalaz³em klucz do g³ównych drzwistrze¿onych przez tego drugiego stra¿nika, zaktórymi mia³em znaleŸæ moje drzewoz owocami dobra i z³a.Na jego trop trafi³em w pewnym tekœciepoœwiêconym metodologii historii, w postacitwierdzenia: system wartoœci poprzedzapostrzeganie faktów, co znaczy tyle, ¿e o tym,i¿ coœ dostrzegam lub nie dostrzegam, coœprzeceniam lub nie doceniam na poziomiepoznania odruchowego, zauwa¿ania faktówz marszu, decyduje nie moja wola, a emocjeotaczaj¹ce ciep³em pozytywnych doznañmniej czy bardziej œwiadomie wyznawanysystem wartoœci. I tu ukryty jest ten filtrodsiewaj¹cy to, co powinienem i czego dladobra mojego spokoju wewnêtrznego niepowinienem dostrzec (tu k³ania siê biblijnypy³ek i belka). Autor pisa³ tak¿e, ¿e w³aœciwoœci¹faktów jest tak¿e i to, ¿e wystêpuj¹w strukturach, formowanych w zwi¹zkuz uznawanym systemem wartoœci. Oto naprzyk³ad: roœnie sobie okaza³y, pomnikowyd¹b. Ludzie postrzegaj¹cy go w kategorii faktubêd¹ go niejako „automatycznie” w zale¿noœciod uwewnêtrznionej struktury swego systemuwartoœci odnosili do odmiennych struktur.Innym okiem spojrzy na niego drwal, coinnego w nim dostrze¿e stolarz, innym zerknie22

ysownik, a jeszcze co innego bêdziesk³onnym w nim widzieæ polityk czy mistyk.Fakt w postaci rosn¹cego dêbu, ka¿dy z nichodniesie do innej struktury poznawczej i st¹dbior¹ siê na przyk³ad konflikty miêdzyekologami a ekonomistami, piêknoduchamia ludŸmi chodz¹cymi po ziemi. Niektóre faktymaj¹ w³aœciwoœæ stawania siê symbolami,a symbole to ju¿ obszar metafizyki i mistycyzmu.Gdy przeniesiemy fakt ze strukturymyœlenia X do struktury myœlenia Y to tak,jakbyœmy mówi¹c obrazowo o budowieuk³adu kierowniczego pojazdu, przenieœli goze struktury wozu konnego do struktury wozuporuszanego koñmi, czyli dyszel furmankiwmontowali w limuzynê. Fakty wyrwane zeswego kontekstu trac¹ swój pierwotny sensi jak widaæ potrafi¹ niekiedy nabraæ cechkarykatury.Tak wiêc sprawa powo³ywania siê na faktynie wygl¹da tak prosto jak mi siê zrazuwydawa³o, gdy perorowa³em w rodzaju:- Panie i panowie, stañmy na gruncie faktów,bo te same fakty mog¹ byæ dla innych symbolamizupe³nie odmiennych wartoœci.To pomog³o mi lepiej zrozumieæ wielezdarzeñ z mego ¿ycia prywatnego oraz wielespraw z mych dydaktycznych i wychowawczychk³opotów. Zacz¹³em wertowaæ dzie³az zakresu psychologii wartoœci i trafi³em, naEduarda Sprangera i jego typologiê zachowañludzkich zwi¹zan¹ z internalizowanym,uwewnêtrznionym systemem wartoœciTypologia Sprangera by³a dla mnie tymwa¿niejsza, ¿e pokrywa³a siê z moim intuicyjniewypracowanym instrumentarium pedagogicznychmetod, które teraz nabra³y teoretycznegouzasadnienia. Dziêki ukierunkowaniutoru mych poszukiwañ dokonanego za spraw¹Sprangera w pe³ni sobie uœwiadomi³em, ¿eœwiat nie odbieram na wzór owej gramofonowejp³yty czy filmowej taœmy obiektywnierejestruj¹cej wszystkie fakty, którychmrowiem zarzucani jesteœmy codziennie, aledzieje siê to w sposób wybiórczy i zniekszta³conyprzez osobiste emocjonalno-intelektualneokulary, w których ogniskuje siê towszystko, co sk³ada siê na moj¹ psycho-biologiczn¹odrêbnoœæ i kulturowe doœwiadczenie.Ka¿dy cz³owiek odbiera wiêc œwiatinaczej, bo inny jest jego genetyczny kod,wra¿liwoœæ, doœwiadczenie, co innego w ró¿-nych okresach jego ¿ycia uk³ada siê na strukturêjego potrzeb, a niepowtarzalnoœæ liniipapilarnych dotyczy nie tylko naskórka palców,ale odnieœæ j¹ mo¿na tak¿e do œwiatamyœli i uczuæ, do owej tkwi¹cej w naszymrozumie taœmy czy p³yty rejestruj¹cej tylko tefakty, które ukryty w nas stra¿nik dobrostanunaszego psychicznego œwiata uzna za w³aœciwe.Doszed³em tak¿e do wniosku, ¿e ta indywidualnapercepcja œwiata jest uzale¿nionaprzede wszystkim od siatki pojêæ, którymidefiniujemy otaczaj¹cy nas œwiat i siebie.Bowiem o zakresie naszych poznawczychmo¿liwoœci decyduje przede wszystkim zakress³ów jakimi siê pos³ugujemy. Panowaniecz³owieka nad œwiatem zaczê³o siê ododró¿niania rzeczy i ich nazwania. Dlategoludzie nigdy w pe³ni nie s¹ w stanie wczuæ siêw innych, okreœliæ ich pogl¹dy, bo opisuj¹œwiat innym doborem s³ów, dostosowanym doich niepowtarzalnego wewnêtrznego œwiata.Nie bez powodu Tadeusz Kotarbiñski radzi³:gdy pragniesz zrozumieæ to co Jan mówi dociebie, to swoimi s³owami powtórz jegozdanie i jego zrozumienie i spytaj nastêpnie,czy je dobrze odtworzy³eœ. Przewa¿nie Janbêdzie zaprzecza³. A ¿e nie przywykliœmy takze sob¹ rozmawiaæ, st¹d wziê³a siê Wie¿aBabel powszechnego spraw ludzkich pomieszania,którego konsekwencj¹ jest gniew,agresja i wojna. Gniew niestety nie na siebie,ale na Jana. Mam bowiem pretensje do niego,¿e nie jest tym, za kogo go mia³em, a przecie¿to moja, a nie jego wina, ¿e go Ÿle zdefiniowa³em.Ot po prostu przyk³ad myœlenia¿yczeniowego i wynikaj¹ce z niego fa³szyweczyny.A wiêc racjê mia³ ów uczeñ, który mnieodwiedzi³, dziwi¹c siê, ¿e ja jeszcze tego niezrozumia³em, ¿e ludzie nie s¹ w stanie siebiew pe³ni rozumieæ. Zatem tutaj siê znajdujewyjaœnienie dlaczego tak d³ugo by³em „kwadratowymmarksist¹”. Moje rozumieniei uznanie tej teorii by³o po pierwsze pochodn¹pomy³ki uznania jej twierdzeñ za naukow¹prawdê, po drugie wiary, ¿e tak jak j¹ rozu-Zbigniew Czarnuch23

miem i akceptujê mo¿e tak¿e zrozumieæi zaakceptowaæ ka¿dy. Nie zauwa¿y³em elementarnegospo³ecznego zjawiska bogactwaró¿norodnoœci pogl¹dów jako kulturowejnormy i spo³ecznej wartoœci. Przenios³em mójsposób odbierania œwiata na innych, próbuj¹cich uszczêœliwiaæ tym co mi³e by³o dla mnie.Pozwolê wiêc sobie nieco szerzej opisaæ têmoja przygodê zainspirowania Sprangerem,z nadziej¹, ¿e moje „przygody cz³owiekamyœl¹cego” byæ mo¿e komuœ siê mog¹ przydaæ,by nie da³ siê uwieœæ aposto³om kolejnejprawdy i nie wpad³ tak jak ja w intelektualn¹pu³apkê, która czyha na ka¿dego, kto bêdziechcia³ siê pyszniæ bezgranicznym oddaniems³u¿bie wiernoœci sobie, wiernoœci idei czywiernoœci prawdzie jako wcieleniami œwiataobiektywnego.W oparciu o dzie³o Sprangera, o moje doœwiadczenia,oraz przemyœlenia, opracowa³emsobie tabelê, która pomog³a mi w sformu³owaniuzrêbów mojego prywatnego indywidualnegoœwiatopogl¹du, przez pryzmat któregopostrzegam siebie i odbieram dziœ œwiatcz³owieka w ogóle. Byæ mo¿e Sprangermia³by do niej zastrze¿enia i nie roszczê sobiedo niej ¿adnych praw jako do przyczynkuskarbnicy wiedzy w ogóle, bowiem jest onaprzydatna w tej wersji tylko dla mnie. S¹dzêbowiem, ¿e ka¿dy myœl¹cy cz³owiek, pielêgnuj¹cyswój œwiat myœli, dorabia siê swegoindywidualnego warsztatu poznawczego œwiata,dobieraj¹c sobie bliskie mu fragmentyró¿nych znanych teorii, okruchy cudzychtwierdzeñ wyrwanych z ich struktur poznawczych,odwo³uj¹c siê do swych doœwiadczeñi tak buduje swój w³asny obraz œwiata. Mia³emmo¿liwoœæ przetestowania tej tezy o niepowtarzalnoœciœwiatopogl¹dów w dyskusjachz przyjació³mi – katolikami, a wiec wyznawcamidoktryny wiary wypracowanej przezwieki i nauczanej w szczególnie korzystnychwarunkach dla jednolitej wyk³adni wyznawcówtej wiary. Ka¿dy z nich wybiórczo uznawa³jej tezy i dogmaty. Czêœci sk³adowe wiary,jak kalejdoskopowe szkie³ka w rêkach ka¿degoz nich uk³ada³y siê w strukturê innego obrazu.Gdy kiedyœ tê moj¹ wersjê pogl¹du nasiebie i innych opart¹ na tezach Sprangerazapragn¹³em przetestowaæ na uczniachw klasie maturalnej i narysowa³em tabelêwed³ug jego modeli, jeden z uczniówskwitowa³ to s³owami:- Szkoda, ¿e Pan o tym mówi³, bo ja sobieproblem opisania ludzi uporz¹dkowa³emwczeœniej przy pomocy znaków zodiaku,i teraz mam pewne zak³ócenia w dotychczasowymich odbiorze.Sprawi³em u niego poznawczy dysonans.Za Sprangerem wyodrêbni³em szeœæ typówosobowoœci, które jak w ka¿dym naukowymmodelu s¹ idealne, w ¿yciu jednak ulegaj¹indywidualnemu zabarwieniu, krzy¿owaniusiê z innymi typami. W moim rozumieniu tychtypów idealnych da siê wyodrêbniæ nieskoñczeniewiele, ale ograniczy³em siê do szeœciuklasycznych, bo z nich da³o siê wyprowadziæistotê problemu. Opisa³em wiêc cz³owiekaspo³ecznego, politycznego, religijnego, estetycznego,ekonomicznego i naukowego. Ka¿-demu z tych typów osobowoœci przypisa³emwartoœæ naczeln¹ lub wyra¿aj¹cy j¹ imperatyw,odrêbn¹ strukturê systemu wartoœcirozpoznawaln¹ przez s³owa-klucze, przypomocy których definiuje œwiat, charakteryzujeswoje œrodowisko i aktywnoœæ w d¹¿eniu dosamorealizacji. Ka¿dy z idealnych typówsk³onny jest przejawiaæ tendencjê do odmiennegoakcentowania wybranego aspektu problemupojmowania kategorii prawdy.I tak za wartoœæ naczeln¹ cz³owiekas p o ³ e c z n e g o uzna³em imperatyw

p o m a g a m o p i e k u j ê s i ê w i ê cj e s t e m, a w strukturze pojêæ jego systemuwartoœci s¹ s³owa, decyduj¹ce o indywidualnejjego filozofii ¿ycia w rodzaju: ¿yczliwoœæ,wspó³czucie, altruizm, humanizm, solidarnoœæ,spieszenie z pomoc¹, s³u¿ba innym,ofiarnoœæ, poœwiêcenie. Wzorce osobowe:Matka Teresa, Albert Schweitzer, JanuszKorczak i tak dalej. Sk³onnoœæ do ujmowanaprawdy wed³ug kryteriów serca, autentyzmuodruchów empatii.Cz³owiek p o l i t y c z n y samorealizujesiê w zgodzie z imperatywem r z ¹ d z êk i e r u j ê w i ê c j e s t e m. Jego rzeczywistyœwiat wartoœci definiowany jest przypomocy takich pojêæ jak: dobro wspólnoty,moc, dominacja, pañstwo, prawo, ustawa,statut, konstytucja, partia, w³adza, pe³nienieurzêdu, przywódca, ideologia, program polityczny,strategia, taktyka, elektorat, wróg, przeciwnik,sojusznik, konfrontacja, zwyciêstwo,kompromis, klêska i tak dalej. Dobór wzorcówosobowych uzale¿niony od uznawanej ideologii.Sk³onnoœæ do rozumienia prawdyw relacji do skutecznoœci. Prawdziwe bywa to,co jest skuteczne w realizacji celu.W przypadku cz³owieka r e l i g i j n e g ojego wartoœæ naczeln¹ wyra¿a imperatyww i e r z ê w i ê c j e s t e m. Do podstawowychkategorii, przy pomocy którychdefiniowany jest jego œwiat nale¿¹, w zale¿-noœci od wyznawanej doktryny, miêdzy innymi:transcendencja, metafizyka, mistycyzm,wiecznoœæ, stwórca, objawienie, ³aska, wiernoœæ,sakrament, mi³oœæ, tajemnica, przeznaczenie,zbawienie, dogmat, niebo, piek³o,pokuta, kap³an, wyznawca, niewierny. Dobórwzorców osobowych uzale¿niony rodzajuwyznaniowej wspólnoty. Sk³onnoœæ do ujmowaniakategorii prawdy w relacji do uznawanejdoktryny wiary.Cz³owiek e s t e t y c z n y sk³onny jestpodporz¹dkowywaæ swe czyny imperatywowit w o r z ê w i ê c j e s t e m. Jego œwiat obracasiê wokó³ takich pojêæ jak: ekspresja,autentyzm, intuicja, indywidualizm, talent,akademizm, mistrz, uczeñ, bunt, forma, styl,kariera, s³awa. Dobór wzorców osobowychuzale¿niony miêdzy innymi od uprawianejdyscypliny, nurtu i artystycznej mody. Gdycz³owiek sztuki mówi o prawdzie swegodzie³a, to raczej odnosi j¹ do szczeroœcii autentyzmu swych indywidualnych odczuæ.Tak wa¿ny dla wspó³czesnoœci cz³owieke k o n o m i c z n y w postaci modelowejzdaje siê odbieraæ œwiat wed³ug kryterium:m a m, p o s i a d a m, i n w e s t u j ê,w i ê c j e s t e m. Na zbiór elementarnychkategorii jego jêzyka, poprzez który ujmujeœwiat, sk³adaj¹ siê miêdzy innymi: w³asnoœæ,kapita³, kurs walut, papiery wartoœciowe,bank, gie³da, konto, obroty, inwestycja, zysk,strata, rynek, konkurencja. Dobór wzorcówosobowych uzale¿niony od bran¿y i innychczynników. Pojmowanie prawdy w wymiarzesamorealizacji oscyluje wokó³ kryteriumzysku i sprawdzenia siê na rynku.Wreszcie cz³owiek n a u k o w y z jegobojowym zawo³aniem m y œ l ê w i ê cj e s t e m i jego œwiatem definiowanymw kategoriach, teorii, hipotezy i jej weryfikacji,eksperymentu, analizy, syntezy,przes³anki dowodu, wywodu i tak dalej,w którym o problemie prawdy rozstrzygadwuwartoœciowa logika formalna i mo¿liwoœæpowszechnej weryfikacji postawionych tez.Te wielce uproszczone odmienne wersjestruktur systemów wartoœci rzutuj¹ nie tylkona postrzeganie kategorii prawdy w odmiennychaspektach, ale tak¿e inaczej ukazuj¹problem wolnoœci. Kiedyœ trafi³a do mych r¹kksi¹¿ka teologiczna z lustracj¹ wiêŸniów

obozu koncentracyjnego z podpisem Prawdziwiewolni choæ za drutami nazistowskiegolagru. Wykorzystywa³em j¹ podczas lekcjijako przyk³ad religijnego ograniczeniaumys³u, podczas gdy w grê wchodzi³o tu poprostu odmienne rozumienie kategorii wolnoœci,wynik³e z ograniczenia mojego umys³u.Jest to jeszcze jeden przyk³ad ograniczeniapoznania przez jêzyk. Nie zna³em, w sensiezinternalizowanego we mnie systemu pojêæpoznawania œwiata, rozró¿nienia pojêcia wolnoœcina zewnêtrzn¹ i wewnêtrzn¹, wydawa³omi siê zatem, ¿e skoro dla mnie nie dopomyœlenia jest by ktoœ, kto przebywaw nazistowskim obozie, móg³ czuæ siêcz³owiekiem wolnym, to znaczy, ¿e osoba tamusia³a zostaæ poddana procesowi religijnegoprania mózgu, bo przeczy to zdrowemurozs¹dkowi. Wprowadzenie do mojej siatkipojêæ definiowania œwiata rozró¿nienia kategoriiwolnoœci wewnêtrznej i zewnêtrznej,pozwoli³o mi zupe³nie inaczej rozumieæmnichów, którzy zamykaj¹ siê w celach klasztoru,wyrzekaj¹ siê „œwiata” i czuj¹ siê ludŸmiprawdziwie wolnymi. Oni s¹ wolni od pokusœwiata i wolni w swobodnym szukaniu drogido Boga swej doktryny. Maj¹ wiêc pe³ne prawomówiæ wtedy do wspó³wyznawców: „prawdaciê wyzwoli”. Choæ ta ich prawda w wymiarzewolnoœci zewnêtrznej, poprzez narzucenie jejinnym, tych innych nie zawsze wyzwala,a czêœciej zniewala. Zatem cz³owiek religijny,estetyczny, spo³eczny czy naukowy bêdzieprzede wszystkim walczy³ o prawo korzystaniaz wolnoœci wewnêtrznej, od czego zale¿ymo¿liwoœæ jego samorealizacji. Natomiast dlaurzeczywistnienia swych si³ twórczychcz³owieka politycznego, czy ekonomicznegowa¿na jest nie tyle wolnoœæ wewnêtrzna, cowolnoœæ zewnêtrzna zakodowana w prawnymsystemie rz¹dzenia pañstwem. Gdy jej brak,wtedy istniej¹cy œwiat jest dla nich wiêzieniem,choæ formalnie ¿yj¹ na wolnoœci. Œwiatpostrzegany przez cz³owieka politycznego jestszczególnym zagro¿eniem dla œwiata innychludzi, przez wyj¹tkowo silnie wystêpowaniemi³oœci w³asnej, os³abiaj¹cej samokrytycyzmi wolê przejawiania empatii. Polityk sk³onnyjest szczególnie do zaakceptowania swejwiary w prawdê, ¿e jest ona po jego stronie,bowiem jeœli sam w ni¹ zw¹tpi, zw¹tpienieudzieli siê jego wyznawcom i wyborcomi zostanie politycznym bankrutem. Tu, podobniejak u cz³owieka ekonomicznego, empatiaos³abia szansê samorealizacji. W ich œwieciepielêgnowane s¹ mêskie cnoty twarde. Idolemnie mo¿e zostaæ „miêczak” maj¹cy moralne,czy intelektualne wahania. W ich œwieciepanuje kult „twardzieli”.Dezintegracja pozytywna i integracjana wy¿szym poziomie doœwiadczeniaA jak ja sam siebie w œwietle tej tabeli dziœpostrzegam? W tym co towarzyszy³o mi (jaks¹dzê) przez ca³e ¿ycie, to postawa opiekuñcza.Myœlê zatem, ¿e w baga¿u danym mibez mojego œwiadomego udzia³u na drogê¿ycia, noszê strukturê poznawcz¹ cz³owiekaspo³ecznego. Tak¿e dostrzegam w sobie wystêpuj¹ceprzez wszystkie okresy ¿ycia pewnesymptomy struktury myœlenia cz³owieka teoretycznego,naukowego. Obie struktury poznawczesprawi³y, ¿e wpad³em w pu³apkêmyœlenia kategoriami politycznymi w ichmarksistowskim „naukowym” wydaniu,z których wyzwalanie siê trwa³o tak d³ugo.Mogê zatem na swój temat powiedzieæ, ¿ewyzwoli³a mnie prawda o zasadzkach jakiemój umys³ mi sprawi³. Prawda o jegozniewoleniu przez emocje, jêzyk, systemwartoœci, doœwiadczenie i kulturê z jej kalkamipoznawczymi, stereotypami, archetypami,paradygmatami i tak dalej.Krzykn¹³em eureka! gdy gdzieœ znalaz³emzdanie: bez teorii rozum jest œlepy, ale teoria26

zaœlepi. W istocie tak ze mn¹ by³o. Póki niepozna³em teoretycznej marksistowskiej kategoriiwartoœci dodatkowej, jako istotywyzysku cz³owieka przez cz³owieka, póty niesta³em siê rewolucjonist¹. I to by³o istotnymkryterium odró¿niania w otoczeniu spo³ecznegoz³a i dobra. A potem ju¿, zaœlepiony t¹teori¹, tak d³ugo inaczej nie potrafi³em patrzeæna œwiat ludzi, jak tylko przez te okularyzaw³aszczania przez w³aœciciela œrodków produkcjiniezap³aconej pracy robotnika. Dopierogdy spyta³em w latach 80. moich uczniów, czydostrzegaj¹ w tym spo³eczn¹ krzywdê, gdy„prywaciarz” tak czyni, a ci jak jeden m¹¿ siêzupe³nie ze mn¹ nie zgadzali i ma³o tego, takwa¿ny dla mnie marksizm im po prostujednym uchem wchodzi³ i natychmiast powystawieniu oceny drugim siê ulatnia³. Przypomnia³omi to siebie pod koniec lat 40.Wtedy te¿ nie chcia³em s³uchaæ tego co chcielimi przekazaæ moi wychowawcy, bowiem wrazze swym pokoleniem „wiedzia³em swoje”.Tak to w dziejach bywa³o nie raz. Obserwowa³emto z przera¿eniem w dobie rewoltyhippisowskiej na zachodzie i w czasierewolucji kulturalnej w Chinach. Zatem to te¿przejaw zniewolenia umys³u. Zniewoleniaprzez trendy emocji „ducha czasu” tak odmiennew ró¿nych pokoleniach.Jak niegdyœ w Witnicy, lata³em wyk³ócaæsiê w obronie spokoju ducha od ksiêdza dokolegi, tak w latach osiemdziesi¹tych jeŸdzi-³em z Witnicy do Poznania do przyjació³zwi¹zanych z „Solidarnoœci¹” by wyk³ócaæ siêz nimi o sprawy, które dokona³y zamieszaniaw mym umyœle i do Warszawy, by w groniemarksistów broniæ polityczn¹ opozycjê. Poznaniacydostarczali mi wydawane w podziemiuczasopisma, broszury i ksi¹¿ki. D³ugai bolesna dla mnie by³a droga ostatecznegowyzwolenia siê z marksistowskiego paradygmatu.¯al by³o ¿egnaæ siê z marzeniem o tejwizji lepszego œwiata, który mimo tylu przejawówzwyrodnienia, wci¹¿ opiera³ siê na takprzekonywuj¹cych mnie argumentach. ¯egnaæz przekonaniem, ¿e te wszystkie zbrodnie niewynika³y z natury doktryny, która przecie¿mówi³a o zamieraniu pañstwa jako aparatuucisku i zast¹pienia go spo³eczeñstwem obywatelskimwolnych wytwórców, ale z jejzdrady przez ludzi, dla których w³adza przesta³abyæ œrodkiem, a sta³a siê celem. Mia³emprzede wszystkim problem z przyjêciem dowiadomoœci, ¿e marksizm by³ utopi¹ brzemienn¹zbrodni¹.Wiele by tu mówiæ o utarczkach z sob¹przy podwa¿aniu i odrzucaniu kolejnych tezdoktryny. Nie by³o ³atwe przyznanie siê dotego, ¿e ja, w moich oczach cz³owiek epokioœwieceniowej wiary w naukê, uleg³em utopiiwynikaj¹cej z odwo³ywania siê do myœlenia¿yczeniowego.Ta kategoria „myœlenia ¿yczeniowego” totak¿e ilustracja problemu zniewolenia przezjêzyk. Póki jej nie pozna³em problem po prostunie istnia³!W tym trudnym dla mnie okresie kolejnegonieba w p³omieniach tym razemw postaci raju na ziemi, wa¿na by³a od wieluju¿ lat wczeœniej znana mi ksi¹¿ka KazimierzaD¹browskiego „O dezintegracji pozytywnej”,traktuj¹ca w³aœnie o takim stanie ducha,w jakim by³em. Ten wybitny psycholog i psychiatraradzi³, by nie tragizowaæ, gdy wali namsiê na g³owê nasz dotychczasowy œwiat. Pisa³,¿e dezintegracja „duszy”, rozgardiasz w g³owie,to znak naszego duchowego rozwoju. ¯e rozwijaj¹casiê prawid³owo osobowoœæ w obliczunowych doœwiadczeñ i refleksji wymuszaodrzucenie dotychczasowej struktury definicjiœwiata, œwiatopogl¹du, by dokonaæ integracjimyœli na wy¿szym stopniu ogólnoœci.Gdy wiec podejmujê próbê okreœleniaobecnego mojego pogl¹du na œwiat, powsta-³ego w wyniku przewietrzania w³asnegoumys³u, to przede wszystkim czujê w sobieZbigniew Czarnuch27

obecnoœæ szczególnej czujnoœci, gdy ktoœprawi mi na temat prawdy maj¹cej mnie wyzwoliæ.A to dlatego, ¿e naby³em dystans dosiebie jako obiektywnego œwiadka zdarzeñwynikaj¹cego z wiedzy o mechanizmach zniewoleniamego umys³u w odniesieniu dopostrzegania faktów w ogóle, a faktów ¿yciaspo³ecznego w szczególnoœci. S³u¿yæ bowiemnale¿y nie prawdzie, nie prawom przyrody,historii, klasie czy narodowi, a cz³owiekowi.Bo cz³owiek to œwiat cz³owieka, jak mówiliœmyw marksizmie, bo cz³owiek jest wytworemkultury, wobec której jestem d³u¿-nikiem jak to okreœli³ Leon Pietra¿ycki. Niecz³owieka w ogóle, ale konkretnej jednostce,bo prawa do ¿ycia na tej jedynej z planetwszyscy mamy takie same i nikt nie ma prawaprzyw³aszczaæ sobie przywileju decydowaniao tym komu siê one nale¿¹, a komu nie.Odrzucam zbytnie zaufanie do regu³ logikiformalnej i pryncypialnej przebojowoœci, zaLeszkiem Ko³akowskim g³osz¹c pochwa³êniekonsekwencji, która, jak powiada ten filozofi mêdrzec, jest po prostu utajon¹ œwiadomoœci¹sprzecznoœci œwiata ludzi, dopuszczabowiem mo¿liwoœæ w³asnego b³êdu i zak³ada,¿e przeciwnik te¿ mo¿e mieæ racjê. Dlatego poanalizie swego ¿ycia w roli bojownika o ukszta³towanienowego cz³owieka, agitatora–g³osicielaprawdy naukowego socjalizmu, dziœodczuwam lêk przed tymi, którzy tak jakniegdyœ ja, zbrojni w inn¹ mniej czy bardziejnaukow¹ czy religijn¹ jedyn¹ prawdê, pokonawszy„hydrê komunizmu” (w mej m³odoœcimówiliœmy o „hydrze imperializmu”), na jegogruzach mówi¹ o zbudowaniu nowego œwiatai cz³owieka, ca³e z³o œwiata zwalaj¹c na kolejnegokoz³a ofiarnego. Problem jest bowiemo wiele dawniejszy, jeœli nie powiedzieæ ponadczasowy.Wsparcie tego stanowiska znajdujê w pogl¹dachJosepha Ratzingera, który jeszczejako kardyna³ pisa³, ¿e ani rozum ani wiara nieobiecuj¹ nam doskona³ego œwiata, bo takiegoœwiata nie ma. Ci¹g³e oczekiwanie na takidoskona³y œwiat, igranie z mo¿liwoœci¹ jegoistnienia, jest najpowa¿niejszym zagro¿eniemspraw ludzkich. Moralne s¹ tylko takie programyspo³eczne, konkluduje Ratzinger, którebudowane s¹ na fundamencie uznania wrodzonejniedoskona³oœci spo³eczeñstwa ludzi.W wyniku mojej dezintegracji pozytywnejtrwaj¹cej dziesiêciolecia, z ich wstrz¹sami lat1956, 1968, 1981, 1990, które w kalejdoskopiemego umys³u za ka¿dym razem inaczejprzek³ada³y szkie³ka faktów, w tym samymjednak schemacie struktury poznawczej, dorobi³emsiê kolejnego schematu, nowej wersjiparadygmatu mego postrzegania œwiata i kolejnejstruktury ¿yciowych dewiz.Dziœ na poziomie tego, co we mnieœwiadome siebie, dewizy ¿yciowe oparte nafundamencie najogólniej sformu³owanychpraw cz³owieka, uj¹³bym nastêpuj¹co.• Staraj siê byæ cz³owiekiem dialogu.Naucz siê s³uchaæ opowieœci innych o ichrozumieniu œwiata, za mistrza bior¹c RyszardaKapuœciñskiego. Szanuj ich wersjê prawdyo nich samych i nie spiesz siê z jej ocenianiemi demaskowaniem wed³ug twoich kryteriów,bo ich œwiat jest po prostu inny od twego.• Naucz siê raczej demaskowaæ siebie,a nie innych, bo naprawa œwiata zaczyna siêod bicia w swoje, a nie w cudze piersi. Ilekroæskierujesz paluch wyrzutu ze s³owami „bo tyzawsze” „bo ty nigdy”, tylekroæ zmuœ sw¹³apê by skierowa³a siê w twoim kierunkuz zapytaniem: a czy ty czasami nie postêpujesztak samo? Czy ty Czarnuch, obarczony jegobaga¿em osobowoœci i uwarunkowaniamiœrodowiskowymi i historycznymi nie post¹pi³byœpodobnie?• Szanuj godnoœæ partnera dialogu, choæ toniezwykle trudne, bo natrafisz na mêki przebijaniasiê przez œciany mi³oœci w³asnej,strzeg¹cej s³odki stan œwiadomoœci, ¿e racjajest po twojej stronie. Staraj siê byœ nie wpad³w pu³apkê postrzegania siebie w roli misjonarzai pos³annika jedynej prawdy, co nieznaczy byœ nie mia³ prawa i odwagi g³oszeniaswego punktu widzenia. Takie postrzeganiesiebie ustrze¿e ciê przed uznaniem swej osobyjako namaszczonej przez KOGOŒ lub COŒ³ask¹ g³oszenia prawdy zbawienia innych.Poszukuj w kontaktach z nimi punktów „protoko³urozbie¿noœci”, daj¹cych ka¿demuprawo bycia innym i uszanuj sferê jego prywatnoœci.28

• Szukaj u innych stron dobrych i patrz nanich przez pryzmat dezintegracji pozytywnej.Cz³owiek jest bowiem nie tym kim by³, alekim chce byæ i kim siê staje. Siebie rozgrzeszasz,t³umacz¹c siê zniewoleniem? Zróbto tak¿e wobec innych, bo ¿ycie jest cierpieniem.• Jeœli w swych oczach nie chcesz uchodziæza duchowego i intelektualnego prostaka,w sporze unikaj odwo³ywania siê do argumentumad personam i trzymaj siê argumentumad rem.Ale wci¹¿ mam jednak k³opoty ze znalezieniemw sobie powodów do samopotêpieniaza to, ¿e identyfikowa³em siê z Polsk¹Ludow¹, i ¿e tak d³ugo stawa³em w jejobronie. Obraz tamtej Polski zarysowanyprzez ludzi, którym siê wydaje, ¿e zdobylimoralny mandat daj¹cy im prawo narzucaniainnym swych definicji œwiata, przy ca³ej mojejotwartoœci na akceptacjê faktów tamten autorytarnyi utopijny jej obraz kompromituj¹cy,jest innym obrazem, ni¿ tej Polski z jak¹ jamia³em do czynienia. Wy rzecznicy nowychdefinicji tamtego œwiata, nie jesteœcie w staniemnie zrozumieæ, bo inny punkt widzenia macz³owiek polityki, dla którego byæ to znaczyrz¹dziæ, na dodatek polityk wyznaj¹cy wartoœcikapitalizmu, ni¿ cz³owiek spo³eczny, jakja, wychowawca dzieci i m³odzie¿y, dlaktórego byæ znaczy móc siê opiekowaæ.Bowiem, choæ by³em postrzegany jako ideologicznyi pedagogiczny rewizjonista, znalaz³emjednak w Polsce Ludowej w latach1956-1968 warunki do samorealizacji, któreczas pracy w Zielonej Góry w pe³niupowa¿niaj¹ do nazwania moim pedagogicznymrajem. Mój œwiat by³ œwiatem dziecii m³odzie¿y w wieku szkolnym. PolskaLudowa stworzy³a warunki dzieciomœrodowisk ubogich, tak licznych w latachpowojennej biedy, nieporównywalnie korzystniejszez tymi, jakie maj¹ dziœ. Inny zatemmieliœmy duchowy krajobraz odniesieniai w innych œrodowiskach i realiach siê obracaliœmy.Najwiêksze przykroœci jakie mniewtedy w Zielonej Górze w ¿yciu zawodowymi spo³ecznym spotyka³y, mia³y swe Ÿród³oœrodowiskowe, a nie polityczne. Nie UB, niePZPR by³y sprawcami moich przykroœci, aledruhowie, instruktorzy z harcerstwa, zarzucaj¹cymi, ¿e nie jestem stra¿nikiem harcerskiejortodoksji; koledzy z pokoju nauczycielskiego,maj¹cy mi za z³e, ¿e g³osi³em i¿w szkole nie nauczyciel jest najwa¿niejszy aleuczeñ, i koledzy z pedagogicznego nadzoru,którym siê nie mieœci³em w ich œwiecie paragrafów,regulaminów i statystycznych tabel.Nie mam dziœ do nich o to pretensji, bo wiem,¿e inaczej ni¿ ja patrzyli na œwiat, i wiem tak¿eco na ten temat mówi¹ socjologowie,twierdz¹c, ¿e wola posiadania i g³oszenia swejjednostkowej prawdy i wy³amywanie siêw zwi¹zku z tym z ram metawzoru zachowañustalonego przez grupê stoj¹c¹ na stra¿ystereotypów swej to¿samoœci, musi byæ odkupionaryzykiem odrzucenia. Wstrzymujê siêwiêc z tym potêpieniem, bo nie wobec wszystkichPolaków i we wszystkich swychokresach by³a Polska Ludowa macoch¹. Mniepozwoli³a rozwin¹æ moje si³y twórcze, zespo³ecznym po¿ytkiem, jak mniemam z wyrazówsympatii wobec mnie, jakie wyra¿aj¹ ci,którzy otworzyli siê na to, co mia³em im doprzekazania. Rozumiem jednak tych, którzysiê w jej klimacie dusili i nie odbieram imprawa g³oszenia innych ni¿ moje ocen. Nie¿yczê jednak sobie, by wmawiali mi czym taPolska by³a dla wszystkich, narzucaj¹c swojeoceny. Oceny bêd¹ce pochodn¹ ich systemuwartoœci, ich jednostkowych i grupowychdoœwiadczeñ, struktury ich psychicznychpotrzeb, osobistych aspiracji i ich siatki pojêæjakimi definiuj¹ œwiat.A gdy spotykam osobnika przeœwiadczonegoo tym, ¿e jego oceny nosz¹ znamionaprawdy objawionej obwi¹zuj¹cych wszystkich,wtedy kryjê siê za tarcz¹ wierszaTadeusza Kotarbiñskiego, by zmobilizowaæsiê do obrony swych racji:Cz³ecze, przez ¿ywot ca³y, od koleb do siwizn,Szanuj wzglêdnoœæ w ocenach, alias relatywizm.Oœlej natury nie l¿ê, choæ w jej wzgardzie wzros³em,dobrze gdy osio³ os³em, Ÿle gdy pose³ os³emW trakcie pracy nad tym tekstem przeczyta³emw „Gazecie Wyborczej” wywiad z Kazi-Zbigniew Czarnuch29

mierzem Kutzem, który stwierdzi³: „Jestemwyznawc¹ wiary w przyzwoitoœæ”. Ja te¿ zaliczamsiê do tego koœcio³a, którego doktrynêwy¿ej przed³o¿y³em. Doktrynê przyzwoitoœciwyra¿onej w szacunku do innego cz³owieka.Czytelnik mi zarzuci, ¿e jestem niepoprawnymdoktrynerem. Nie bêdê z tym s¹dempolemizowa³, bo go wyznajê. Takiego doktrynerstwa,z poprawk¹ na radê Ko³akowskiegoby wystrzegaæ siê kultu konsekwencji vel dogmatyzmu,siê nie wstydzê.Z czasów agonii Polski Ludowej zapamiêta³emzdanie pewnego lewicowego politykaz Zachodu, który ten rozdzia³ dziejów naszegokraju okreœli³ jakoœ w ten sposób:Nad Europ¹ wisia³o widmo komunizmu odpo³owy XIX wieku. Idea mia³a milionyzwolenników. Gdzieœ w koñcu ktoœ musia³ j¹zweryfikowaæ w praktyce, by orzec czy jest torzeczywiœcie teoria naukowa czy utopia.Historia zrz¹dzi³a, ¿e tak¿e i wam Polakomprzypad³ los stania siê poletkiem eksperymentalnymdemiurga dziejów. Dla was by³o tobolesne, ale dla nas ludzi Zachodu pouczaj¹ce.Pozwoli³o ustrzec siê przed tym, jak siêokaza³o, utopijnym i b³êdnym wariantem rozwoju.Problem jednak poszukiwania œwiatasprawiedliwszego pozosta³ nadal nierozwi¹zany.I tak te¿ dziœ patrzê na PRL.A na kapitalistê zacz¹³em patrzeæ nie jakozaw³aszczyciela niezap³aconej pracy, choæproblem zakresu skali tego zaw³aszczanianadal istnieje, ale z szacunkiem jakona „sól ziemi”, naszej epoki, czyli jakop r a c o d a w c ê, twórcê miejsc pracy - kluczado spo³ecznej pomyœlnoœci. Pracodawcê, któryzak³adaj¹c firmê, podejmuje ryzyko plajty,z czego wynika w imiê spo³ecznej sprawiedliwoœcijego prawo do zostawienia sobie wiêkszejczêœci wartoœci dodatkowej.W tym przypadku podobnie jak to by³oz tez¹ o niemo¿noœci ludzi pe³nego porozumieniasiê ze sob¹, zmianê mego pogl¹du z niedoskona³egona doskonalszy (jak mniemam)zawdziêczam moim uczniom. Dziêkujê Wam.Postawi³em na wstêpie pytanie o zakresmojej odpowiedzialnoœci za swój systemwartoœci i zwi¹zany z nim œwiat moich myœlii czynów. Otó¿ patrzê na ten problem przezpryzmat na przyk³ad (przejaskrawiam)murzyñskich dzieci z rodzin ludo¿erców i ichodpowiedzialnoœci, gdy dorosn¹, za zjadanieziomków w imiê wiernoœci odwiecznymwartoœciom i obyczajom ich plemienia.A u nas, nad Wis³¹, przez pryzmat moralnejodpowiedzialnoœci jednostek na przyk³ad zazabójstwo drugiego cz³owieka dokonanew szlachetnym zamiarze s³u¿enia idei zwyciêstwaswojej politycznej doktryny, mi³oœcido ojczyzny, mi³oœci do swej wiary, czyumi³owania swej spo³ecznej klasy. Ogl¹da³emniedawno wywiad z szacowna dam¹, któraby³a cz³onkiem plutonu egzekucyjnego AKwykonuj¹cego wyroki œmierci na tych,których ta organizacja, w imiê swego systemuwartoœci uzna³a za zdrajców. Dama uczestniczy³aw zabiciu wielu osób. Spytano j¹, czynie odczuwa wyrzutów sumienia. Odpar³a, ¿enie, bowiem s³u¿y³a dobrej sprawie. Tak samoodpowiada³ kiedyœ na tego typu pytanie naszrodak Feliks Dzier¿yñski, mówi¹c ¿e uwa¿asiê za psa ³añcuchowego proletariatu i zagryzieka¿dego, kto interesom tej klasyzagrozi. Nie potrafiê uporaæ siê z problememdlaczego morderstwo dokonane z mi³oœci doklasy spo³ecznej, w tym przypadku w imiêgodnoœci proletariuszy, jest zbrodni¹, a morderstwodokonane w imiê mi³oœci do narodunie tylko ni¹ nie jest, ale nawet jest zas³ug¹?Czy ponoszê winê za to, ¿e mam taki moralnydylemat? W rozumieniu wielu mych rodakówtakie jego sformu³owanie œwiadczy tylkoo moim niedoborze zdrowego rozs¹dku, pomyleniupojêæ i wartoœci oraz braku odpowiedzialnoœciza s³owo.Moja ogólna konkluzja w odniesieniu doprzedstawionych tu problemów brzmi: uwa¿ajna swój rozum, bo potrafi uzasadniæ ka¿dytwój czyn, dorobiæ ideologiê do ka¿degodrañstwa i usprawiedliwiæ ciê przed sob¹.Aby tego unikn¹æ, w rozstrzyganiu sprawludzkich kieruj siê imperatywem szacunkudla godnoœci cz³owieka, GODNOŒCIKAZDEGO ODRÊBNEGO CZ£OWIEKA,a o g r a n i c z y s z szanse wpadniêciaw zdradzieckie pu³apki zastawiane ci przeztwój w³asny rozum. Tylko ograniczysz, bo jakmówi³ Norwid ¿ycie jest ciemne.30

Leszek ¯uliñskiAndrzej Krzysztof Waœkiewicz– twórca i stwórca15 listopada 2006 roku w piêknej,reprezentacyjnej sali Gdañskiego Ratusza przyD³ugim Targu odby³ siê jubileusz 65-leciaAndrzeja Krzysztofa Waœkiewicza i 45-leciajego pracy pisarskiej. W t³umnej sali,wype³nionej przedstawicielami w³adz miejskichoraz ludŸmi kultury, nie brakowa³oi zielonogórzan, bo przecie¿ to st¹d AKW (tak,dla uproszczenia, nazywajmy naszego Jubilata)wyjecha³ do Gdañska w 1979 roku.A wyje¿d¿a³ ju¿ jako znany poeta i krytyk,redaktor „Nadodrza”, wywo¿¹c z sob¹ niema³ydorobek literacki oraz... Annê Sobeck¹,¿onê, pamiêtan¹ dobrze do dziœ w lubuskimradiu. AKW zreszt¹ z Zielon¹ Gór¹ kontaktównie zerwa³, do dziœ przyje¿d¿a tu i wspó³uczestniczyw miejscowych przedsiêwziêciachliterackich. Tak, wyjecha³, ale jakby „nie dokoñca”.Ani siê obejrzeliœmy, jak powolutkuwychodzi z wieku œredniego i za moment znajdziesiê w starszyŸnie polskiej literatury.Gdyby u¿ywane by³o jeszcze s³owo „panteon”,to Waœkiewicz znakomicie by do takiegocia³a pasowa³, a „cia³o” jakby by³o w sam razstworzone dla niego. Bo tak naprawdê w swejpracowitoœci napisa³ i „spowodowa³” bardzowiele; jego dorobek jest imponuj¹cy podwieloma wzglêdami i niezwykle wa¿ny dlanaszej literatury XX wieku, a miejmynadziejê, ¿e i dla lat id¹cych.Andrzej K. Waœkiewicz od samegopocz¹tku ukierunkowa³ swe zainteresowaniana poezjê (choæ zdarzy³o mu siê napisaæi powieœæ); nigdy nie zajmowa³ siê „ca³¹”literatur¹, mia³ wyraŸnie pozaznaczane polaswoich badañ, ale mimo swego specialité by³yone ogromne i w gruncie rzeczy objê³y ca³eminione stulecie, jak wspomnia³em, z jegoobecn¹ kontynuacj¹. Wykroczy³ tak¿e szybkopoza sprawy tekstologiczne i historycznoliterackiew stronê socjologii literatury i wielostronnegodzia³ania na rzecz œrodowiska pisarskiego;w kilku kwestiach to w³aœnie AKWposiada obecnie wiedzê, jakiej nikt inny nie ma.Postarajmy siê to uporz¹dkowaæ; przedewszystkim pogrupowaæ w nurty, którymip³ynê³y pracowitoœæ i talent Waœkiewicza.I.Po pierwsze, AKW jest historykiem literaturyXX wieku. W najpe³niejszym tegos³owa znaczeniu. Wybra³ z niej szczególniefenomen Awangardy krakowskiej, to wielkiedzie³o Tadeusza Peipera i Juliana Przybosia,które – po Norwidzie – jako kolejne odmieni³ojêzyk poezji do tego stopnia, ¿e w zasadzieodmieni³o jej „sposób istnienia”. To by³arewolucja, bowiem nowy jêzyk to tak¿e nowewidzenie œwiata, jego postrzeganie i wik³aniew intelektualne konteksty. Waœkiewicz by³dawniej i jest do dzisiaj wyznawc¹ NowegoParadygmatu, czyli wszystkiego, co w literaturzejest jej zakrêtem i odnow¹, nowymmodelem i formu³¹, nowym „formatemmówienia”, bowiem tylko taka poezja, ca³a literatura,posuwa do przodu œwiadomoœæpokoleñ i kondycjê sztuki. Mówiê tuLeszek ¯uliñski31

o „przewrocie krakowskim”, ale przecie¿ toby³ fragment wiêkszej ca³oœci (dadaizm, futuryzm,surrealizm, kubizm, abstrakcjonizm,formizm itd.), która pchnê³a na nowe toryhumanizmu epokê (mimo jej totalitarnychanty-humanizmów).Dziœ AKW jest chyba najwybitniejszymw Polsce znawc¹ Peipera i Przybosia orazwszelkiej awangardy post-XIX-wiecznej.M.in. trwa³ym œladem jego pracy pozostaj¹wydania tomów poetyckich Przybosia. Ale te¿dziesi¹tki artyku³ów i komentarzy, m.in.:Rygor i marzenie. Szkice o postaciach trzechawangard (1973), O poezji Juliana Przybosia(1977), W krêgu „Zwrotnicy”. Studia i szkicez dziejów krakowskiej Awangardy (1983),W krêgu futuryzmu i awangardy. Studiai szkice (2003).Idea³ poezji jako Nowego G³osu Sztukitowarzyszy³ AKW przez ponad cztery dekadyaktywnego pisania. Zafascynowanie Awangard¹przeniós³ na m³od¹ poezjê polsk¹. Onsam, poeta i krytyk towarzysz¹cy OrientacjiPoetyckiej „Hybrydy”, zacz¹³ sekundowaæpokoleniom wstêpuj¹cym, by³ akuszeremnowych roczników, by³ wyznawc¹ nowejpoezji i jej egzeget¹, poniewa¿ nikt tak jakw³aœnie AKW nie pojmowa³ wagi i rangiposzukiwania graala Nowego S³owa. Zw³aszczalata 70. i to zawziête, energicznetowarzyszenie Waœkiewicza Nowej Falii Nowej Prywatnoœci uczyni³y zeñ krytykaprzyjaznego zjawiskom ewolucji i odm³adzaniasztuki. Zacz¹³ byæ kronikarzem nowychroczników. Takie ksi¹¿ki, jak Modele i formu³a.Szkice o m³odej poezji lat szeœædziesi¹tych(1978) czy Ósma dekada. O œwiadomoœcipoetyckiej „nowych roczników” (1982)to w³aœnie przyk³ady „krytyki towarzysz¹cej”Waœkiewicza.Sta³ siê – co widaæ po latach – krytykiem,który spi¹³ pocz¹tek i koniec XX wieku, który– jedyny – pokaza³ drogê naszej poezji w tejepoce. S¹dzê, ¿e gdybym np. wymyœli³Waœkiewiczowi esej pt. Od Przybosia doPawlaka, to trafi³bym w sedno jego ¿ywio³ubadawczego. Wymyœlaæ zreszt¹ nie muszê,taki tekst jest gdzieœ przecie¿ wpisany w jegopublikacje.II.Waœkiewicz jest wybitnym edytorem,redaktorem i kronikarzem.Szlify w rzemioœle edytorskim otrzyma³jako zielonogórski bibliotekarz, z czasemosi¹gn¹³ w arkanach tej sztuki chybanajwy¿sze wtajemniczenie. Bodaj¿e najwiêkszedokonanie w tej mierze, to dwutomowaedycja Wierszy zebranych Anatola Sterna(1986), ale tak¿e utwory Broniewskiego,Czycza, Peipera, Przybosia i wielu innychklasyków. Zafascynowany XX-leciem AKWodkry³ Polakom na nowo Jana Brzêkowskiego,Milê Elin, Jerzego Jankowskiego czyLecha Piwowara.Bra³ udzia³ w redagowaniu wa¿nych pismpokoleniowych: „Orientacja” i „Integracje”.Od lat prowadzi gdañski dwumiesiêcznik literacki„Autograf”.Kiedy zwi¹zany by³ z ZSP, a potem pracownikiemM³odzie¿owej Agencji Wydawniczej(dekady lat 60.-80.), tworzy³ wrazz Jerzym Leszinem-Koperskim nieprawdopodobniepracowity i twórczy tandem, któregozas³ugi wydawnicze, animatorskie i kronikarskies¹ nie do przecenienia.Po pierwsze, z ich rêki wychodzi³y bezcennedziœ antologie i almanachy, m.in.:Wnêtrze œwiata wraz z suplementem Tak – nie(1971), O sztukê czasu, w którym ¿yjemy(1976), Pokolenie, które wstêpuje 1975-1980(1981) i wiele pomniejszych tego typuzbiorów. Po drugie, cykl Debiuty poetyckie –Waœkiewicz z Koperskim co roku (w latach1973-1985) podsumowywali plon debiutanckichtomików, rejestrowali je, opisywali, codo dziœ stanowi dokumentacjê bezcenn¹. Potrzecie, obaj wydawcy zainicjowali i realizowalikilka znakomitych serii poetyckich,które prezentowa³y m³odych poetów lub najciekawszezjawiska swojego czasu; by³a to np.seria Generacje, w której uczestnictwo dodzisiaj jest dum¹ ówczesnych autorów.Dynamizm i poziom kultury studenckiej,zw³aszcza literackiej, liczne imprezy, wydawnictwa,seminaria, zloty, itp. zosta³y udokumentowanew edycjach wspomnianego tandemu.Ale szczególnie cenne s¹ publikacjeWaœkiewicza dokumentuj¹ce dokonania32

lokalnych œrodowisk, np.: Lubuskie œrodowiskoliterackie. Informator (1970), Zielonekrajobrazy. Antologia prozy pisarzy ZiemiLubuskiej (1975), Moment wejœcia. Almanachm³odej poezji Ziemi Lubuskiej (1976), G³osy.Almanach m³odej bydgoskiej literatury i plastyki(1979), Fenomen gdañski. Piêæ szkicówo instytucjach m³odej literatury lat siedemdziesi¹tych(2002)...I jeszcze jedna grupa opracowañ, takichjak: Ruch literacki m³odych – instytucjei struktura (1985), Czasopisma studenckiew Polsce (1975), Studenckie grupy i klubypoetyckie. Wiersze, manifesty, samookreœlenia(1979)... Œmiem twierdziæ, ¿e bez inwencjii udzia³u AKW te publikacje nigdy nieujrza³yby œwiat³a dziennego. Czy podj¹³by siêich po latach ktoœ inny? W¹tpiê, poza tym toby³y „sprawozdania z pierwszej rêki”, sprawozdaniacz³owieka in medias res. Relacje„œwiadka koronnego”. St¹d AKW jako kronikarzjest fenomenalnie cennym autorem.Do dzisiaj AKW nie ustaje w swych d³ugichseryjnych realizacjach. Np. od lat dzia³aw Gdañskim Towarzystwie Przyjació³ Sztuki,które jest organizatorem najstarszego polskiegokonkursu poetyckiego – Czerwonej Ró¿y –i w³aœnie on, bohater tego sprawozdania, corocznieredaguje tomiczek z wierszami kolejnychlaureatów. Cegie³ka do cegie³ki, jak to u niego.To „kronikarstwo” zreszt¹, proszê zauwa¿yæ,³¹czy³o siê i nadal ³¹czy najczêœciejz wp³ywem inspiratorskim, z animacj¹ m³odejliteratury. Jej promocj¹, ale te¿ jej patronactwem.To by³a i jest rola wieloaspektowa,wyj¹tkowo twórcza i stwórcza.Mo¿na powiedzieæ, ba, trzeba powiedzieæ,¿e w trzech dekadach (1960-1980) AndrzejK. Waœkiewicz, przy wspó³udziale JerzegoLeszina-Koperskiego, by³ jednym z najbardziejefektywnych animatorów, kronikarzyi interpretatorów kultury studenckiej orazm³odej polskiej poezji – w jej kolejnych,wstêpuj¹cych rocznikach. By³ HenrykiemBerez¹ nowej liryki.III.Waœkiewicz by³ i jest pisarzem „mobilnym”i rzucaj¹cym siê w wir wielu przedsiêwziêæ.Od pocz¹tku w œrodowisku lubuskim,potem gdañskim dzia³a³ na rzecz swegootoczenia. Potem – o czym wspomnia³emwy¿ej – by³ ca³ymi latami zwi¹zany z ZSP.Prezesowa³ gdañskiemu oddzia³owi ZLP, jestod kilku kadencji przewodnicz¹cym KomisjiKwalifikacyjnej ZLP, by³ na setkach zebrañ,zlotów, zjazdów, sympozjonów, seminariów,Bóg jeden wie, czego jeszcze. O co mi idzie?O to, ¿e AKW jest specjalist¹ od œrodowiskaliterackiego, które zna z bliskiej autopsji, i tozna wiedz¹ pog³êbion¹ lekturami, rozumowaniemz zakresu socjologii kultury i uczestnictwemw wielu procesach i procedurach konstytuowania¿ycia literackiego. Np. obaj zasiadaliœmyca³ymi latami w komisjach stypendialnychdawnego Ministerstwa Kulturyi Sztuki i widzia³em, z jakim znawstwemprzedmiotu AKW bra³ w tych nasiadówach nietylko udzia³, ale te¿ kszta³towa³ „filozofiê”administrowania i sponsorowania kultury.Mo¿na to spuentowaæ krótko: AKW jestdzia³aczem bran¿owym. Tak, ale jakim; jakiejklasy i jakiej kompetencji. On wie o zapleczuliteratury wszystko. Nie jestem pewien, czypoœród pisarzy mo¿e mu ktoœ dorównaæ.Dawniej w ZLP by³ Jerzy Jesionowski, autorœredniej klasy, lecz wybitny dzia³acz, organizatori znawca rzeczonej materii. AKW przej¹³to ber³o, zarazem bêd¹c pisarzem klasy wybitnej.IV.No, w³aœnie... Jest pisarzem... Ten artyku³jakby do tego momentu zapomina³ o tej roliWaœkiewicza. Ale uspokajam: nie tylko niezapomnia³em, ale uwa¿am, ¿e Andrzej K. Waœkiewiczjako poeta i krytyk to najwa¿niejszapostaæ z wy¿ej zaprezentowanych jego wcieleñ.W takich przypadkach zawsze rodzi siêpytanie, kto jest wa¿niejszy w takim pisarzu:krytyk czy poeta?Waœkiewicz-krytyk to osoba z bogatymdorobkiem; twórca cenny, nie kwestionowany,unikatowy w swych rolach, co stara³em siêwy¿ej przekazaæ. Jest rzadkim przypadkiemtzw. krytyka towarzysz¹cego, lecz paleta jegozainteresowañ nie ulega³a z czasem zawê¿eniu,a rozszerzeniu na ca³¹ epokê, jednak taniemal nieograniczona przestrzeñ by³a porz¹d-Leszek ¯uliñski33

kowana œcis³ym ukierunkowaniem zainteresowañ,tym mianowicie, ¿e – jak wspomnia³em– Waœkiewicza nigdy nie interesowa³y zjawiskaepigoñskie, lecz wy³¹cznie awangardowe. Onposiada jasn¹ filozofiê krytyczn¹: tylko oryginalnoœætwórcza liczy siê w sztuce. Choæ niejest zoilem, to ignoruje twórczoœæ wtórn¹. Niechce traciæ czasu na pogoñ za s³owem, któreju¿ siê powyciera³o na literackich traktach.Chce wnikliwie obserwowaæ mechanizmypostêpu literackiego i korelacje miêdzy czasempokoleniowym a ewolucj¹ jêzyków poznawczych.Jest ponadto fanatykiem „prawdypokoleniowej”. Bo tylko taka prawda owocujeskarbem to¿samoœci i prze¿ycia autentycznego.W tym chyba tkwi clou pasji tego krytyka.Krytyka, który „wynalaz³” swój w³asnyprogram zwany formulizmem. ProfesorMarian Kisiel pisa³: „Mia³ on opisywaædoœwiadczenia poezji jego generacji, leczw istocie rzeczy by³ programem autorskim.Formulizm przeciwstawia³ siê fragmentarycznoœci,¿ywi³ siê ni¹. Mia³ integrowaædoœwiadczenia, choæ ta integracja fundowanaby³a na pokruszonym fundamencie biografii.Ca³oœciowy i ca³oœciuj¹cy program zmierza³w stronê marzenia. Utopii.”Tak, ów „pokruszony fundament biografii”to wyniesiona z dzieciñstwa pokoleniaOrientacji Poetyckiej „Hybrydy” traumawojny, która zdefragmentowa³a wszystko, oddomów po ¿yciorysy. Waœkiewicz w swoichwierszach, w swoich piêknych, wrêczwstrz¹saj¹cych tomikach (debiut Wstêpowanie,1963; nastêpnie m.in.: Przestrzeñ pocz³owieku, 1967; Zapis nieobecnoœci, 1971;To¿samoœæ, 1973; Mirbad 7, 1991; Suwerennepañstwo ob³oków, 1994; W odwróconejprzepaœci, 1996) opisuje po dzieñ dzisiejszynieustaj¹cy rozpad osobowoœci, wiecznieprzegrywan¹ konfrontacjê duszy z konkretem,trudn¹ drogê poprzez mgliste niepewnoœcilosu ku Nicoœci. Tak, Andrzej K. Waœkiewiczjest wyznawc¹ Nicoœci, co nie znaczy, ¿e kategorianihilizmu zwalnia go z refleksji moralnejczy ka¿dej innej, zgo³a nie destrukcyjnej.W tym tkwi istota podporz¹dkowania fragmentarycznegorozbicia osobowoœci idea³owisamoœwiadomoœci i naturalnej drodze przezLos. Tego nauczy³ nas wszystkich Leœmian:chocia¿ za œcian¹ s³ychaæ nie istniej¹cy g³osnie istniej¹cej dziewczyny, trzeba iœæ za tymg³osem, bo w tym marzeniu nasze istnienie„jest najbardziej”.O bliskoœci Waœkiewicza wobec Leœmianapisa³ w³aœnie cytowany wy¿ej Marian Kisielw krótkim tekœcie pos³owia do tomikuSekwencje i inne doœwiadczenia dawne i nowe(2005); krótkim, ale chyba najlepszym, jaki dotej pory o Waœkiewiczu-poecie napisano.Poemat AKW pt. M³ot (1996) – twierdziKisiel – leœmianowskim tropem stawia rzeczywistoœæsymbolu ponad rzeczywistoœæ opisu.Ale nie tylko ten poemat – Waœkiewicz jestabsolutnym metafizykiem; przetwarza dotykna uczucie, wzrok na wizjê, rozum na wiersz...Problem w tym, ¿e nie ustaje w swej „rozumowoœci”postrzegania œwiata i piszew jêzyku tyle¿ zmetaforyzowanym (czasamipiêknie, ¿e a¿ dech zapiera), co zintelektualizowanymw swym systemie werbalnymi pojêciowym.To poezja trudna, wymagaj¹ca i czu³ego,i wprawnego czytelnika. Dlatego Waœkiewiczpoetajest najmniej doceniany w tej w³aœnie roli.To ironia losu. Poeta w Waœkiewiczu jestolbrzymem, krytyk twórc¹ wybitnym, a innerole to tren zaskakuj¹cy, niespodziewany,b³yskotliwy i us³u¿ny historii literaturynaszych czasów.* * *Zakoñczê zdaniami bardzo osobistymi.Znam siê z Andrzejem od lat. Zawszewiedzia³em, kim jest i w czym jego si³a.Dopiero z okazji ubieg³orocznego jubileuszuzda³em sobie sprawê z obfitoœci jego dorobkui obszaru literackiego, jaki ten dorobek obejmuje.Jest to dzie³o imponuj¹co rozleg³e,wnikliwe, wierne sobie i piêkne. Ubolewam,¿e Waœkiewicz-poeta jest niedoceniony. Alez drugiej strony – jest wci¹¿ do odkrycia.I tego g³ównie ¿yczê temu, jakby nie by³o„zrealizowanemu” twórcy, m¹dremu cz³owiekowii tak skromnemu, cichemu, ¿e œwiatpowinien siê wstydziæ wszystkich, którzyprzechodz¹ mimo.34

Eugeniusz KurzawaOdzyskiwanie Waœkiewicza65. urodziny i 45-lecie pracy twórczejpoety, krytyka i edytoraWielka sala g³ównego Ratusza w Gdañsku.Czwartek, 30 listopada 2006 r. – andrzejki.Andrzej Krzysztof Waœkiewicz œwiêtuje65. urodziny i jubileusz 45 lat twórczegopodejœcia do ¿ycia. Co przez lata pozapisywa³na ró¿ne sposoby w ksi¹¿kach, naukowychperiodykach i na ³amach pism lub gazet.A tak¿e wyg³asza³ na seminariach, sympozjachi zjazdach literackich.Zosta³em wyró¿niony tym, ¿eby - wrazz Leszkiem ¯uliñskim, znanym krytykiemliterackim z Pruszkowa - wyg³osiæ laudacjê kuczci poety, krytyka, edytora. I przyjaciela.We wspomnianym Ratuszu Gdañskim.Na uroczystoœæ zd¹¿y³em dos³owniew ostatniej chwili, gdy¿ rozkopany Gdañsk,tudzie¿ szybko zapadaj¹ce zimowe ciemnoœcilistopada 2006 zupe³nie nas zdezorientowa³y.B³¹dziliœmy z ¿on¹ (samochodem) po Starymi G³ównym Mieœcie, ¿eby na szczêœciedok³adnie o 18.00 trafiæ do Ratusza. Uda³o siê.W drzwiach Marcin z Adasiem, czyli poetyckiedzieci. Blisko dwumetrowe. Kiedyœ (jakoB¹ble) bywa³y przeze mnie pilnowane w ³ó-¿eczkach... Oli zabrak³o; w domu w Warszawiepozosta³a jej córka, której nie mia³ ktopilnowaæ.Waœkiewicz na fotelu. Rzêdy zaproszonychhonorowych goœci, z 70-procentowym(o ile dobrze pamiêtam), œwie¿o powyborach, prezydentem Gdañska. W pierwszymrzêdzie tak¿e Stefan Chwin, pisarz copisze zielonym pelikanem, z ¿on¹ w kapeluszu.W ostatnim W³adys³aw Zawistowski.Kiedyœ kolega-poeta. Dziœ Dyrektor naUrzêdzie (Marsza³kowskim). Raczej nie podejdzie,nie przywita siê. Poza tym sporo ludzi.Goœcie z Warszawy z Zarz¹du G³ównegoZwi¹zku Literatów Polskich z samym prezesemMarkiem Wawrzkiewiczem. Jest KrzysztofG¹siorowski, ale i Heniek Wojciechowski,kiedyœ wojewoda gdañski, jednoczeœnie te¿rodzina Hanki Sobeckiej, czyli ma³¿onkiJubilata. Gdañskie Towarzystwo Przyjació³Sztuk – wspó³organizator spotkania. Gdañscyprzyjaciele i znajomi. Tak¿e, okazuje siêpotem, ludzie z zielonogórskimi korzeniami.Wœród nich Henryka Doboszowa, dawnadziennikarka „Nadodrza”. Sala zatem wype³niona.Na œcianach królowie polscy. Falsyfikaty.Nie z tego miejsca, jak by to pewniepowiedzia³ poeta i filozof, Jan Kurowicki,kolega poety i krytyka z epoki Orientacji. Alenie powiedzia³, bo go nie by³o.Pojecha³em na Pomorze odzyskiwaæWaœkiewicza dla Ziemi Lubuskiej. Lata wGdañsku spowodowa³y, ¿e coraz bardziejeksponuje siê jego zwi¹zki z tym¿e portowymmiastem i regionem nadmorskim. A przecie¿A.K.W. w Gdañsku bêdzie poœmiertnie mia³góra jedn¹ tablicê pami¹tkow¹ na Morenie,konkretnie na bloku przy ul. Amundsena 1B.Eugeniusz Kurzawa35

Tymczasem na Ziemi Lubuskiej co najmniejkilka. W Lubsku (kiedyœ Zemsz), StarymZagorze, Ko¿uchowie, mo¿e te¿ w Szprotawie,oczywiœcie w Zielonej Górze przyul. Dzier¿yñskiego i Gwardii Ludowej (dziœju¿ nieistniej¹cych, gdy¿ ich nazwy zast¹pionych„s³usznymi”). Mo¿e te¿ bêdzie tablica nastarym mieœcie, gdzie mieœci³a siê redakcja„Nadodrza”. Tam poeta pracowa³, gdy gopozna³em.By³ rok chyba 1975. Kupi³em w ksiêgarnina ul. ¯eromskiego tomik wierszy MariiAniœkowicz „Na imiê mi Nauzykaa”, wydanyw „Czytelniku”. To pamiêtam bez notatek.Zaprosi³em poetkê do klubu studenckiego„Raj-Piekie³ko”, którego by³em wówczas kierownikiem.Klub mieœci³ siê w „Tekturowcu”na pl. S³owiañskim (dziœ TelekomunikacjaPolska). Przyjecha³a z partnerem i krytykiemTadeuszem ¯ó³ciñskim. Ale wczeœniejza¿yczy³a sobie specjalnego spotkania z bli¿ejmi nieznanym redaktorem z „Nadodrza” –Waœkiewiczem. Mia³em zorganizowaæspotkanie. Có¿ za problem dla studenta.Poszed³em do redakcji, zapyta³em o rzeczonegoWaœkiewicza. W œrodkowym pokoju,licz¹c od wejœcia, siedzia³ facet w kurtced¿insowej, d³ugow³osy, byle jak uczesany;Waœkiewicz - okaza³o siê. Umówi³em goz poetk¹ i ¯o³ciñskim. Ale gdy przyjechali –jego akurat nie by³o. Jednak dziêki temuzdarzeniu wiedzia³em, ¿e w Zielonej Górzeegzystuje krytyk literacki, ponoæ powa¿ny,ceniony, ba, ogólnopolski.Przy najbli¿szej nadarzaj¹cej siê okazjiwzi¹³em swoje wiersze, przepisane namaszynie w akademiku i zanios³em do„Nadodrza”. Wiersze czyta³a wczeœniej poetkaAnna Tokarska, która mieszka³a w moimakademiku (drugiej jego czêœci), gdzie tak¿e„robi³a za portierkê” studentów zaocznych.W czasie dnia pracowa³a w rektoracie WSPu rektora - Jana prof. W¹sickiego. Jej uwagio moim zapisie (bo to nawet nie by³y wiersze)trzymam do dziœ. Ale skoro by³ jeszcze krytykpod rêk¹...Przynios³em maszynopis do „Nadodrza”.Wysz³o tego gdzieœ 10-12 stron tzw. poetyckiegozapisu. Da³em Waœkiewiczowi. Pamiêtam,¿e rzuci³ okiem szybko wertuj¹c kartki.Nasz dialog mniej wiêcej przebiega³ tak:- Wie pan, te wiersze s¹ raczej fatalne –powiedzia³ delikatnie.- W sensie fatalizmu? Znaczy pesymistyczne?– uchwyci³em siê pewnej myœli.- Nie, po prostu s¹ do dupy! – orzek³szczerze.I tak zosta³em poet¹. I tak te¿ zaczê³y siêmoje kontakty wpierw z krytykiem, redaktorem,potem z jego rodzin¹. W kempingachw moim rodzinnym Zb¹szyniu, gdzie „za³atwi³em”Hani i Andrzejowi któreœ z wakacji,wypiliœmy bruderszaft. Potem zosta³emchrzestnym Marcina, starszego o 5 minut bliŸniaka.Na szczêœcie cywilnym chrzestnym. Cowówczas nazywa³o siê „nadaniem imienia”i odby³o w ratuszu zielonogórskim.A jeszcze póŸniej, w 1979 r., pomaga³emWaœkiewiczom - niestety - wyprowadziæ siêz Zielonej Góry do Gdañska. Dobrze, i¿ tawyprowadzka zaczê³a siê w ich mieszkaniuprzy Gwardii Ludowej du¿o wczeœniej, wiêcnie by³a dla mnie a¿ tak wielkim szokiemi nag³¹ start¹ przyjació³. Po prostu mo¿e rok,mo¿e pó³ roku wczeœniej, gdy ju¿ wyprowadzkaby³a przes¹dzona, przychodzi³em do nichpod wieczór (jak czêsto w owym okresienaszej znajomoœci) i braliœmy siê z Andrzejempowoli za pakowanie ksi¹¿ek do kartonów.A Hanka zapisywa³a numer ka¿dego kartonui opisywa³a w zeszycie jego zawartoœæ. Potemca³y dzienny „urobek” ksi¹¿kowy wieŸliœmyz 9 piêtra do piwnicy. A dalej dzia³o siê dlamnie najwa¿niejsze: ok. 22.00-22.30 Hankak³ad³a dzieci spaæ (a ja czyta³em lub wyœwietla³emim bajki), szykowa³a kolacjê, któr¹jedliœmy, rozmawiaj¹c o literaturze. A w³aœciwie,s³uchaj¹c „wyk³adów” Andrzeja.Do Gdañska pojecha³em 10 wrzeœnia 1979 r.(tak wynika z moich pamiêtników) z Waœkiewiczemciê¿arówk¹ pe³n¹ ksi¹¿ek. To by³aw³aœciwa przeprowadzka. Siedzia³em „napace” wœród mebli i paczek z ksi¹¿kami, najednym z tych s³ynnych foteli kupionych z plebaniiod jakieœ proboszcza. Andrzej jecha³w szoferce. Przed Gdañskiem samochód siêzepsu³. Do miasta dojechaliœmy chyba taksówk¹.Ciê¿arówka póŸniej. Na drugi dzieñ36

zrzucaliœmy paczki z ksi¹¿kami do wózkownina Amundsena 1B, a meble woziliœmy naszóste piêtro. Wtedy w³aœnie do pomocy zjawi³siê Heniek Wojciechowski, który wiele latpóŸniej zosta³ wojewod¹ gdañskim. I przys³anido pomocy przez poetê Zawistowskiego(wtedy sekretarza literackiego Teatru Wybrze¿e)pracownicy techniczni teatru.By³ zatem rok 1979. Na szczêœcie okaza³osiê, i¿ mimo wyjazdu nie straci³em Waœkiewiczówdo dziœ. Za co niech Bogu bêd¹ dziêki(oczywiœcie o ile istnieje).Po laudacji, recytacji wierszy Jubilata,przemówieniach, wywiadach oraz podziêkowaniachudaliœmy siê jak jeden m¹¿ i ¿ona dorestauracji „Palowej” na bankiet. Z któregoniewiele skorzysta³em jako niepij¹cy, gdy¿ ci,z którymi chcia³em pogadaæ okazali siê pij¹cyi usiedli przy „stoliku pij¹cym i pal¹cym”.Dziêki temu tylko zdañ parê zamieni³emz Markiem Graszewiczem, którego po latachledwie pozna³em (na szczêœcie wiêcej czasuby³o na drugi dzieñ w domu Jubilata),Markiem Wawrzkiewiczem, Leszkiem ¯uliñskim;a tylko adresy wymieni³em z KrzysztofemG¹siorowskim, bo coœ moje listy doniego ostatnio nie dochodzi³y. Za topogada³em z Heniem Wojciechowskim orazB¹blami (jako siê rzek³o - blisko 2 m wzrostu).Wróci³em do domu zadowolony licz¹c nakolejne takie uroczystoœci... Choæ takich tozapewne ju¿ nie bêdzie, gdy¿ nie ka¿dy poetama ¿onê, która potrafi zrobiæ coœ podobnegojak Hania. Po kilku dniach Marcin przys³a³zdjêcia z uroczystoœci.Konstatuj¹c muszê powiedzieæ, i¿ Jubilatjest niew¹tpliwie postaci¹ wybitn¹ w polskieji europejskiej literaturze, jednak¿e jest te¿uparty jak wó³ i mog¹c byæ profesorem wolibyæ emerytem RP. Czego i sobie ¿yczê.Pro Libris37

Sven PohlSelbstheilungBerauscht erhob er seine Faust, unser Erzeuger;noch heute spüre ich den Striemen,die erlittenen Wunden.Stiefvater schrie mich nur an,sorgte für gediegene Bildung;von meiner elendigen Faulheit überzeugt,ignorierte er den Menschen in mir.Der frustrierte Bruderwarf mir ’nen Hammer in den Rücken,sieben Steine an den Kopf.In Mutters Nest streichelte mich die Ruhe;mit nacktem Oberkörper durchquerte ich den Dorfgrabenmit seinen riesigen Brennnesseln,ballte die nach außen verdrehten Fäuste.Ich biss mir in den Arm,schlitzte die Haut mit Rasierklingenoder zerbrach sie mit der Spitze meines Zirkels,nur um zu beweisen,dass ich jede Art von Schmerz ertragen kann.SamouzdrowieniePijany wzniós³ sw¹ piêœæ, nasz rodzic,do dziœ czujê siñce,odniesione rany.Ojczym przecie¿ tylko na mnie fuka³,martwi³ siê o solidne wykszta³cenie;przekonany o moim nêdznym lenistwie,ignorowa³ cz³owieka we mnie.Sfrustrowany brat rzuca³ mim³otkiem w plecy,kamieniami w g³owê.W matczynym gnieŸdzie koi³ mnie spokój;z obna¿onym torsem bieg³em przez wiejskie rowyogromne pokrzywy stawa³y na drodzezacisn¹³em wykrêcone na zewn¹trz piêœci.Ugryz³em swoje ramiê,rozci¹³em skórê ¿yletk¹albo rozerwa³em j¹ koñcem cyrkla,chcia³em tylko udowodniæ,¿e zniosê ka¿dy rodzaj bólu.38

Sven PohlAusgedehnte KissenVerschaffe mir ein Boot,das auch schwimmtim wüsten Sand,einen Schuh,der miterlebtnoch seine Rente.In ausgedehnten Kissensuche dir den Trost;vorm erflammenden Momentder Gierzerschmettere die Furcht.Rozci¹gniêta poduszkaDaj mi ³ódkêtak¹, co pop³ynieprzez piaszczyste fale pustynidaj butaktóry bêdzie œwiadkiemw³asnej emerytury.Na rozci¹gniêtej poduszceszukam dla ciebie pocieszenia,chwil¹ rozpalonej¿¹dzyw py³ rozbijesz strach.Przek³ad Grzegorz Gorzechowski39

Erwin Strittmatterw listach doEugeniusza WachowiakaErwin Strittmatter anEugeniusz Wachowiakin BriefenERWIN STRITTMATTER (1912-1994)Urzek³ nas swoim naturalnym zachowaniem,kiedy dziel¹c siê jab³kiem wyj¹³z kieszeni scyzoryk i pokroi³ je na równeczêœci dla Janki, dla mnie, no i dla siebie.W pracowni pokazywa³ nam zdjêcia, krajobrazbrandenburski za oknem, fotografie na œcianieoraz wydania swoich ksi¹¿ek drukowanychw nieznanym nam i jemu alfabecie i ¿artuj¹cmówi³ i¿ nawet nie wie, czy to tak naprawdêjego ksi¹¿ka. Pokaza³ mi szeœæ swoich koniw okólniku, karmiliœmy go³êbie i wyzna³ bymsiê nie dziwi³, ¿e tak du¿o pisze, ale to wcalenie dzieje siê przy stole, lecz z zawieszonymna szyi dyktafonem i psem u nogi wychodzido lasu i tam gada to, co potem zostajeprzepisane. A gadaæ ma o czym. Mieszka³z ¿on¹ poetk¹, w autentycznej zagrodzie, oddalonejod wsi i stoj¹cej w szczerym polu.Schulzenhof - zagroda so³tysa, i mo¿e dawniejtak by³o. Wokó³ zagrody Strittmatterówzbierali siê ludzie, studenci, ciekawscy ¿yciapisarza czytelnicy. Przyje¿d¿ali równie¿autokarami. Ewa kupowa³a cale pojemnikiwody mineralnej aby nie zwiêdli, wyczekuj¹cw s³oñcu by pisarza zobaczyæ. Wracaj¹c doizby, gospodarz wiesza³ czapkê na gwoŸdziuprzy drzwiach, zupe³nie tak samo jak mójche³kowski dziadek. Mia³em to rzadkieszczêœcie, ¿e przypad³o mi t³umaczyæ jegokrótkie, jakby czechowowskie prozy i spêdziæz nim ca³y powszedni dla niego, a dla naswyj¹tkowy dzieñ. 24 czerwca 1980.Eugeniusz WachowiakERWIN STRITTMATTER (1912-1994)Er bestach uns mit seinem Naturell, als ersein Taschenmesser herauszog und den Apfelin drei gleiche Teile schnitt – für Janka, fürmich, und natürlich auch für sich. In seinemAtelier zeigte er uns Fotos, die BrandenburgerLandschaft hinter dem Fenster, Photographienan der Wand und Ausgaben seiner Bücher ineinem weder ihm noch uns bekanntenAlphabet, er scherzte, dass er nicht mal wisse,ob es wirklich seine Bücher seien. Er zeigtemir seine sechs Pferde im Auslauf, wir füttertenseine Tauben, und er verriet mir, damitich mich nicht wundere, dass er so vielschreibt, dass er das gar nicht am Arbeitstischmache, sondern mit einem Diktafon um denHals und einem Hund am Bein in den Waldgehe und dort vor sich hin rede, was dannniedergeschrieben werde. Und zu sagen hat erviel. Er wohnte mit seiner Frau, einerDichterin, in einem richtigen Hof, weg vomDorf, auf freiem Feld. Schulzenhof – der Hofdes Schultzen, vielleicht sogar authentisch.Um den Hof der Strittmatter sammelten sichMenschen, Studenten, Leser, die neugierigwaren auf des Künstlers leben. Manchmalkamen sie auch mit Omnibussen. Eva kaufteganze Behälter mit Mineralwasser, damit sienicht in der Sonne verwelken, die den Dichtersehen wollten. Zurück in der Stube hängte erseine Mütze an den Nagel neben der Tür, ganzwie mein Großvater aus Che³ki. Ich hatte dasseltene Glück, seine kurzen, fast TschechowscheErzählungen übersetzen und mitihm einen für ihn normalen, für unsaußergewöhnlichen Tag verbringen zu dürfen.Den 24. Juni 1980.aus dem Polnischenübertragen von Grzegorz Kowalski40

Dollgow über Gransee, den 17. April 1982Liebe Familie Wachowiak,vielen dank für Ihren letzten Brief (vomMärz 1981), der schon längst hatte beantwortetwerden müssen, aber es schreibt sichschwer, wenn man weiß, das jedes Worthüben wie drüben von Leuten mitgelesenwird, für die es nicht bestimmt ist.Vielleicht hatten wir Ihnen auch Paketeschicken sollen. Das ist jetzt bei uns eineMode. Vor einigen Wochen sprachen dieSpießbürger (es gibt auch Partei-Spießbürger)schon wieder von den „faulen Polacken”, jetztschicken sie nach den Bruderküssen wiederPakete für die „armen Polen”. Das widertmich an. Es ist jene deutsche Haltung, diemich stets beleidigte, wenn jemand ausWestdeutschland versuchte, mir „großherzig”Pakete zu schicken.Verb1eiben wir so, liebe Wachowiaks:Schreiben Sie uns, bitte unumwunden, wennIhnen dies oder das fehlt. Wir werden versuchenes Ihnen zu schicken. Dann sind wirgewiß, daß Sie es nicht als falscheGroßherzigkeit und Beleidigung auffassen.Meinen Roman WUNDERTÄTER IIIhaben Sie noch bekommen. Mein zu Anfangdes Jahres erschienenes Büchlein SELB-STERMUNTERUNGEN wage ich imAugenblick noch nicht zu schicken, es könntebei den „Mitlesern” zu Mißverständnissenführen. Ich kann auch in diesemBrief noch nicht schreiben, was ich wirklichüber unsere lieben Nachbarn denke, was ichfür sie fühle. Sie wissen, ich bin Halbslawe.Sie sollen aber gewiß sein, daß meine FrauEva und ich die ganze Zeit über oft an Siegedacht haben, und daß unsere freundschaftlichenGefühle für Sie nicht gelitten haben.Im Mai fahren wir für einen Monat in dieSlowakei, um die siebzigjährigen Knochen imSchlamm ein wenig von Rheuma zu befreien.Wenn wir zurück sind, hoffe ich, eine Antwortvon Ihnen vorzufinden.In der Hoffnung, daß sich auch IhreGefühle für uns nicht verändert haben, mitherzlichen Grüßen für SieIhre Strittmatters1431 Dollgow ko³o Gransee 17.04.1982Droga Rodzino Wachowiaków,bardzo dziêkujê za Pañski ostatni list(z marca 1981), na który powinienem ju¿dawno odpowiedzieæ, ale nie³atwo pisaæ, jeœlisiê wie, ¿e po tej i tamtej stronie czytaj¹ goludzie, dla których nie jest on przeznaczony.Mo¿e powinniœmy wysy³aæ do Pana paczki.Sta³o siê to u nas teraz modne. Przed kilkomatygodniami ko³tuni (ko³tuni istniej¹ tak¿ew partii) rozprawiali znów o „leniwychPolaczkach” teraz natomiast po nowychbraterskich poca³unkach wysy³aj¹ paczki dla„biednych Polaków”. Dla mnie jest towstrêtne. Niemcy przyjmuj¹ postawê, któramnie obra¿a, je¿eli ktoœ z Niemiec Zachodnichpragnie mnie „wspania³omyœlnie”obdarzyæ paczk¹.Drodzy Wachowiakowie, postanówmyzatem tak: proszê nam bez skrêpowanianapisaæ, jeœli Pañstwu czegoœ brak. Postaramysiê aby Wam co niezbêdne wys³aæ. Wtedybêdziemy pewni, i¿ nie odczujecie tegoPañstwo jako fa³szyw¹ wielkodusznoœæi upokorzenie.Moj¹ powieœæ WUNDERTÄTER III Panjeszcze otrzyma³. Ksi¹¿eczki pod tytu³emSELBSTERMUNTERUNGEN, która ukaza-³a siê z pocz¹tkiem roku, w tym momencie niewa¿ê siê jeszcze wys³aæ, gdy¿ mog³yby siêzrodziæ podejrzenia u tych co j¹ po drodzebêd¹ czytali. W tym liœcie nie mogê jeszczenapisaæ, co faktycznie myœlê i co czujê dlanaszych mi³ych s¹siadów. Pan wie, i¿ jestemw po³owie S³owianinem.Lecz niech bêdzie Pan spokojny, gdy¿moja ¿ona Ewa i ja, ca³y czas o Panumyœleliœmy, oraz ¿e nasze przyjazne Panuuczucia nie dozna³y ¿adnego uszczerbku.W maju jedziemy na miesi¹c do S³owacji,aby siedemdziesiêcioletnie koœci uwolniæw b³ocie chocia¿ trochê od reumatyzmu. Ufam,i¿ po powrocie znajdziemy odpowiedŸ od Pana.Z nadziej¹, ¿e tak¿e Pañskie uczucia donas nie uleg³y zmianie pozdrawiamy Panaserdecznie.Pañscy StrittmatterowiePro Libris41

Nachtrag: Ich bin lange davon überzeugt,daß es Gedankenübertragung gibt, denn ichhabe in meiner Jugend in dieser Richtungexperimentiert. Der heutige Tag hat mirwieder einen starken Beweis geliefert: Amfrühen Morgen diktierte ich (ich wollte eseigentlich erst einen Tag später tun!) den Brieffür Sie auf mein kleines Taschen-Diktiergerät,und zu Mittag brachte die Post Ihren Briefvom 12.4.82. Vie1en Dank für ihn. Ich ersehedaraus, daß Sie uns nicht gram sind.Mein Roman DER LADEN kommt erstim Jahre 1983 gedruckt heraus. Ich bin bei der1etzten Überarbeitung, die ich zweimal unterbrach.Das erste Mal, um das kleine Buchdruckfertig zu machen, das ich nun dochgesondert für Sie auf den Weg bringen werde.Das zweite Mal unterbrach ich die Überarbeitungdes LADENS auf den Wunsch meinerVerlagsleitung, um mein Büch1ein mitTagebuch Aufzeichnungen zusammenzustellen.Die Zusammenstellung hat zwar in derHauptsache meine liebe Frau Eva besorgt,aber eine Unterbrechung der Arbeit am Romanbedeutete es doch. Das Büch1ein, so hoffenwird im August dieses Jahres erscheinen.Nochmals sehr, sehr herzliche Grüße fürSie beideDopisek: Jestem od dawna przekonany i¿istnieje telepatia, dlatego ¿e w m³odoœcieksperymentowa³em w tej materii. Dzisiejszydzieñ dostarczy³ mi na to niezbity dowód:Otó¿ wczesnym rankiem (w³aœciwie mia³emuczyniæ to dopiero dzieñ póŸniej) nagra³emlist do Pana na mój kieszonkowy dyktafon,a w po³udnie listonosz dorêczy³ mi Pañski listz 12.04.82. Bardzo dziêkujê. Wnioskujêz tego, ¿e Pan nie ¿ywi do nas urazy.Moja powieœæ DER LADEN uka¿e siêw druku dopiero w 1983 roku. Opracowujê j¹ostatecznie, gdy¿ musia³em to zajêciedwukrotnie przerywaæ. Po raz pierwszy, kiedymoj¹ ma³¹ ksi¹¿kê przygotowywa³em dodruku.Druga przerwa nast¹pi³a na ¿yczeniewydawcy, który pragn¹³ mieæ wczeœniej mójdziennik. W³aœciwie to ów dziennik przygotowywa³ag³ównie moja droga ¿ona Ewa, lecznie mniej oznacza³o to przerwê w dokoñczeniupowieœci. Ta ma³a ksi¹¿ka, jak mamnadziejê, powinna siê ukazaæ w sierpniu tegoroku.Jeszcze raz bardzo, bardzo serdecznepozdrowienia dla Pañstwa obojgaod Strittmatterówvon den Strittmatters1431 Dollgow (Schulzenhof) den 26.12.82Lieber Kollege Eugeniusz Wachowiak,Dank für Ihren Brief, Dank auch für die inihm enthaltene intime Mitteilung. Ich bewerteSie nach Ihrer Persönlichkeit und nicht nachIhrer Zugehörigkeit zu diesem oder jenemVerein.Wir danken auch für die Grüße zum neuenJahr, und wir erwidern sie herzlich. Das Guteallein kann man nicht bekommen, unddeshalb wünschen wir Ihnen für Ihr neuesJahr die guten und die schlechten Tage ineiner erträglichen Mischung.Ich halte den Brief ein wenig kurz, weilich wieder angefangen habe eine größere1431 Dollgow (Schulzenhof) 26.12.82Drogi Kolego Wachowiak,dziêkujê za Pañski list, dziêkujê równie¿za zawart¹ w nim intymn¹ wiadomoœæ. CeniêPana jako osobowoœæ, nie zaœ ze wzglêdu naprzynale¿noœæ do takiego czy innego stowarzyszenia.Dziêkujemy tak¿e za ¿yczenia na NowyRok i serdecznie je odwzajemniamy. Cz³owieknie tylko otrzymuje samo dobro, dlategow Nowym Roku ¿yczymy Panu, aby ten rokdarzy³ Pana dobrymi i niedobrymi dniamiw znoœnej mieszaninie.Mój list jest nieco krótszy, poniewa¿rozpocz¹³em pracê nad wiêksz¹ rzecz¹.42

Arbeit zu schreiben. Endlich habe ich dieMelodie für sie gefunden, nach der ich langesuchte. Deshalb gehören meine Feiertage derArbeit. In ihr fühle ich mich am wohlsten.Meine Frau und ich, wir grüßen Sie, liebeFrau Janka, und wir grüßen Sie, lieber KollegeEugeniusz, und wir werden uns freuen,wenn unsere Verbindung weiter besteht.Ihre StrittmattersNareszcie znalaz³em dla niej odpowiedni¹melodiê, której d³ugo szuka³em. Dlatego mojeœwiêta przeznaczy³em na pracê. I w tej pracyczujê siê najlepiej.Moja ¿ona i ja pozdrawiamy Pañsk¹ mi³¹ma³¿onkê Jankê i Pana, drogi KolegoEugeniuszu, i bêdziemy radzi jeœli nasze kontaktybêd¹ nadal trwa³y.Pañscy StrittmatterowieSchulzenhof, 16.10.85Liebe Familie Wachowiak,ich schicke Ihnen das Buch nicht, damitSie es übersetzen, sondern aus Freundschaft.Betrachten Sie es als einen überlangen Brief,den ich Ihnen schrieb. Meine Frau und ich,wir grüssen Sie herzlich.Ihr Erwin Strittmatter.Schulzenhof, 16.10.85Droga Rodzino Wachowiaków,przysy³am Panu tê ksi¹¿kê nie po to, abyj¹ Pan t³umaczy³, lecz z racji przyjaŸni. Niechj¹ Pan potraktuje jako przeogromny list, którydo Pana napisa³em. Moja ¿ona i ja pozdrawiamyPana serdecznie.Pañski Erwin Strittmatter.1431 Dollgow (Schulzenhof) den. 6.04.87.Lieber Herr Wachowiak,entschuldigen Sie, wenn ich erst heute aufIhren Brief von Ende Februar antworte.Meine liebe Frau Eva ist noch immer krank.Die Umstände machen mir viel zu schaffen.Da ich meine eigentliche Arbeit, ein neuesVorhaben, unbedingt fördern muß, kommtmeine Korrespondenz zu kurz.Nun zu Ihren Fragen:S. 71 Damit ist der deutsch-preußischeChauvinismus gemeint, der bis heute nichteliminiert ist. Deshalb auch meineprovozierende Frage an unsere Regierenden,ob nicht die im Paradechritt aufmarschierendenSoldaten an der NEUEN WACHE inBerlin zu diesem ewigen Chauvinismus derDeutschen gehören.S. 120 Damit ist mein Großvater mütterlicherseitsgemeint, der sich in Amerika aus Liebeskummererschoß. Die genaueren Umständehabe ich im LADEN, Teil I beschrieben.1431 Dollgow (Schulzenhof) 6.04.87Drogi Panie Wachowiak,Proszê mi wybaczyæ, ¿e dopiero dziœodpowiadam na Pañski list z koñca miesi¹calutego. Moja droga ¿ona Ewa wci¹¿ jeszczechoruje. Ta okolicznoœæ bardzo mnie absorbuje.Poniewa¿ moj¹ w³aœciw¹ pracê, czyli nowyprojekt muszê koniecznie realizowaæ, dlategopozostaje mi niewiele czasu na korespondencjê.Przechodzê zatem do Pañskich pytañ:Str. 7l. Mam tu na myœli niemiecko-pruskiszowinizm, który do dziœ nie zosta³ wyeliminowany.Dlatego te¿ moje prowokacyjnepytanie do naszych rz¹dz¹cych, czy maszeruj¹cykrokiem defiladowym ku NowemuOdwachowi (NEUE WACHE) ¿o³nierze nieprezentuj¹ odwiecznego szowinizmu Niemców.Str. l20. Chodzi o mojego dziadka zestrony matki, który z powodu niepowodzeniaw mi³oœci zastrzeli³ siê w Ameryce.Dok³adniej piszê na ten temat w I. czêœcipowieœci DER LADEN.Pro Libris43

Ich habe mir nochmals den Vertragdurchgelesen, den mein Verlag mit IhremVerlag gemacht hat. Dort wird betont, IhrVerlag verpflichtet sich keinerlei Änderungenam Manuskript vorzunehmen, ohne vorhermit dem Autor Rücksprache gehalten zuhaben, und daß ich den Vertrag auflosen kann,wenn das nicht geschieht.Bei den jetzigen Bestrebungen, die inRußland gängig sind, durfte es wohl keinVerbrechen und kein ideologisches Vergehenmehr sein, einen betrunkenen Sowjet-Offizierbetrunken zu nennen. Meinen Sie nicht auch?Hier das gewünschte Foto.Von meiner Frau soll ich Frau Janka undSie herzlich grüßen. Natürlich grüße auch ichSie allerherzlichst.Ihr Strittmatter.Jeszcze raz zapozna³em siê z umow¹,która moje wydawnictwo zawar³o z Panawydawc¹. Pañskie wydawnictwo zobowi¹zujesiê do tego by nie dokonywaæ ¿adnychzmian w rêkopisie bez zwrócenia siê w tymcelu do autora i o tym, ¿e przyjmuje do wiadomoœcii¿ mogê odst¹piæ od umowy, gdybynast¹pi³a zmiana bez mojej zgody.W obecnych d¹¿eniach jakie maj¹ miejscew Rosji, nie bêdzie chyba przestêpstwem aniideologicznym wykroczeniem, jeœli napisa³emi¿ sowiecki oficer by³ pijany. Czy Pante¿ tak uwa¿a?Za³¹czam tak¿e zdjêcie, które Pan sobie¿yczy³.Moja ma³¿onka serdecznie pozdrawiaPani¹ Jankê oraz Pana.Oczywiœcie, ¿e i ja pozdrawiam Panatak¿e najserdeczniej.Pañski StrittmatterAUSKLANGLieber Herr Wachowiak,Dank für die Teilnahme am Tode meinesMannes! Er starb nicht „unerwartet” für uns,er hatte Lungenkrebs, leugnete es aber, lehnteDiagnose und Therapie ab. Er starb am 31Januar in seinem Arbeitszimmer inSchulzenhof, im Obergeschoß des Hauses, woer auch seine Schlafecke hatte. Er starb, wie ergewünscht hatte in seinem eigenen Bett.Am 6 Januar 94, also drei Wochen vorher,war unser Sohn Matti am Herzen gestorbenmit 35 Jahren. Beide liegen nun inSchulzenhof begraben, auf dem kleinenWaldfriedhof, gegenüber von unserem altenHaus, das an der Straße liegt.Mein Mann hat sich immer gern an dieBegegung mit Ihnen erinnert und war Ihnenimmer dankbar verbunden.Mit Grußen an Ihre Frau !EPILOGDrogi Panie Wachowiak,dziêkujê Panu za kondolencje nades³anepo zgonie mego mê¿a, który dla nas nie umar³nieoczekiwanie. M¹¿ chorowa³ na raka p³uc,lecz mimo to ignorowa³ zarówno diagnozê jaki terapiê.Zmar³ w dniu 3l stycznia, w swoim pokoju,w którym pracowa³, na piêtrze domuw Schulzenhof, gdzie równie¿ sypia³. Umar³tak jak sobie ¿yczy³, we w³asnym ³ó¿ku.6 stycznia, a wiec trzy tygodnie wczeœniej,w wieku 35 lat, zmar³ na serce nasz syn Matti.Teraz spoczywaj¹ obaj na niewielkim leœnymcmentarzu w Schulzenhofie, naprzeciwkonaszego starego domu stoj¹cego przy drodze.Mój m¹¿ chêtnie wspomina³ o spotkaniuz Panem i by³ Panu zawsze serdeczniewdziêczny.Pozdrowienia dla Pana Ma³¿onki16.03.94Ihre Eva Strittmatter16.03.94Pañska Ewa Strittmatter44

Siedemnaœcie listów Erwina Strittmatterado Eugeniusza Wachowiaka przechowujeDeutsches Literaturarchiv w Marbach, NeckarProza Erwina Strittmattera w przek³adachEugeniusza WachowiakaSiebzehn Briefe Erwin Strittmatters anEugeniusz Wachowiak werden im DeutschenLiteraturarchiv Marbach, Neckar aufbewahrt.Erwin Strittmatters Prosa übersetzt vonEugeniusz Wachowiakl. Zapiski w wiejskim Kalendarzu. Opowiadania. (Schulzenhofer Kramkalender. Erzählungen).Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1971.2. Jesienny wtorek. (Ein Dienstag im September). Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1973.3. Niebieski S³owik. Opowiadania. (Die blaue Nachtigall. Erzählungen). WydawnictwoPoznañskie, Poznañ 1975.4. Niebieski s³owik i inne opowiadania. (Die blaue Nachtigall oder der Anfang von etwas.Erzählungen). Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1979.5. Moja przyjació³ka Tina Babe. Trzy opowieœci s³owika. Opowiadania. (Meine Freundin TinaBabe. Drei Nachtigallgeschichten. Erzählungen). Czytelnik 1981, Warszawa.6. Zielony czerwiec. Opowieœæ s³owika. (Grüner Juni. Eine Nachtigall-Geschichte).Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1988.T³umaczenie Eugeniusz WachowiakPro Libris45

Mateusz MarczewskiDrabina dwóch Jakubów(cz. II)- A wiesz - jeszcze trzeba po klucz iœæ - powiedzia³em kiedy byliœmy ju¿ w domu. Ale widz¹cgo w bia³ej koszulce na naramkach i z rêcznikiem, który wyj¹³ z torby zaproponowa³em, ¿epójdê do Piekarskiego sam. Powiedzia³ jednak, ¿e chêtnie siê przejdzie, zrobiliœmy jeszczeszybk¹ kawê, zjedliœmy kawa³ek placka i znów w kurtki i na dwór. A tam ciemniej siê zrobi³o,zginê³a gdzieœ s³oneczna jesieñ i zacz¹³ siê wieczór. I szliœmy ulic¹ Kazimierza Wielkiegow md³ym œwietle latarni ulicznych ustawionych w odleg³oœciach takich, ¿e mog³y s³u¿yæ zaœwiat³a orientacyjne dla tankowców wp³ywaj¹cych do portu. Szliœmy krok w krok i nie by³opomiêdzy nami ¿adnej przerwy ani niezrozumienia. Rozgl¹da³em siê wko³o, bo ta ulica by³amiejscem przypisanym do mojego dzieciñstwa chyba najbardziej ze wszystkich ulic ze wszystkichmiast, w których by³em kiedyœ, bo i okna domu babki wychodzi³y na tê ulicê i mój Dziadekmia³ na imiê Kazimierz i mówi³em o nim w duchu „wielki” a potem, kiedy podros³em, do tegoprzydomku dodawa³em, z racji jego wczesnej œmierci ale i usposobienia za ¿ycia, s³owo„nieobecny”. I dlatego zawsze wydawa³o mi siê, ¿e jest ta ulica czêœci¹ naszej rodziny, jakbywidmowym przed³u¿eniem naszych rodzinnych wiêzów, które przybra³y nagle i nieoczekiwaniekszta³t niewielkiego kawa³ka niewielkiego miasta. I dlatego mo¿e, by³a ona dla mnie, ta ulica,od zawsze pe³na znaczeñ, pe³na za ka¿dym razem nowych obrazów, choæ niewiele siê na niej,odk¹d pamiêtam, zmieni³o. Jakby sensytywnoœæ Roberta Walsera - ta, która kaza³a mu wracaæze spacerów do domu i notowaæ to, co widzia³, udziela³a siê, w dzieciêcej postaci, wzglêdem tejulicy i mnie. Wszystko na niej mia³o swoje znaczenie. Na niej przecie¿ rozgrywa³o siê ca³e ¿yciemoich rodziców, mieszkali po jej przeciwleg³ych stronach, mogli dojrzeæ siê z okien. Tu bili siêtornistrami, dojrzeli do kó³ka biologicznego, ca³owali siê pod jednym z drzew a ich matkiwidz¹c to krzycza³y z okien „w tej chwili marsz do domu, s³yszysz?” Matka chcia³a iœæ, aleojciec trzyma³ j¹ mocno i ca³owa³ j¹ i ca³owa³ pomimo oburzonych krzyków. Ale czy tak by³onaprawdê? Ojciec zawsze mia³ sk³onnoœæ do przesady w opowiadaniu historii. Mówi³ naprzyk³ad, ¿e pamiêta jak czo³gi gna³y przez Wschowê, w³aœnie przez Kazimierza Wielkiego,a spod ich rozpêdzonych g¹sienic wylatywa³y kawa³ki bruku w górê jak ptaki. Marzy³em ca³edzieciñstwo o tych czo³gach pêdz¹cych, o ich ryku i dymie z rur wydechowych, zapachu palonejropy i bezsennych popiersiach Janków Kosów ustawionych na szczycie wie¿yczki. Wa¿niejszeby³y dla mnie jednak te kawa³ki bruku, te kostki granitu wa¿¹ce po pó³tora kilograma, którychnie mog³em unieœæ dwoma rêkoma, schwytane pomiêdzy p³yty g¹sienic, œciœniête miêdzy ich¿elaznymi zêbami, wyrzucone w górê z tak¹ lekkoœci¹ jakby cz³owiek rzuci³ orzechemlaskowym. Te czo³gi sunê³y w 1956 roku na swoich ¿elaznych œciegach wprost do Poznania,¿eby zrobiæ kawa³ek historii, strzelaj¹c w g³¹b ulicy do robotników z Ceglorza. - Przysiêgam46

wierzcie albo nie, widzia³em te czo³gi, mówi³ ojciec kiedy siedzieliœmy przy stole w Zaduszki,a babka zanosz¹c siê œmiechem dodawa³a, ¿e smarkaczem by³ kiedy te czo³gi na Poznañ sunê³yi nic pamiêtaæ nie mo¿e. Zawsze wierzy³em, ¿e je widzia³, ¿e widzia³ prolog wszystkiego, copotem siê wydarzy³o i ten prolog by³ ju¿ sam w sobie niemo¿liwy- kamienie lekkie jak ptaki.Ale ja czo³gów nie widzia³em na tej ulicy. Widzia³em wozy czekaj¹ce w kolejce na otwarcieskupu buraka cukrowego w pobliskiej cukrowni. Wozy zaprzê¿one w konie, ch³opi otuleniderkami drzemali na koz³ach, za nimi drzema³y piramidy cukrowych buraków. Traktorzyœciw kufajkach spali oparci twardym czo³em na kierownicy. Niektórzy po dobie stania w tymsamym miejscu, przyzwyczajali siê do otoczenia tak, ¿e nie zwa¿aj¹c na mieszkañcówokolicznych domów, sikali wprost pod ko³a swoich przyczep. A buraki cukrowe czasem sturlywa³ysiê i le¿a³y na ulicy. Kiedy otwierano bramê cukrowni, w ci¹gu kilku godzin znika³ ca³ykorowód dostawców. Pozostawa³y jedynie zgubione bulwy porzucone ko³o krawê¿ników.Kiedyœ kamieniem roz³upaliœmy jedno z tych bia³awych cia³, ¿eby siê przekonaæ, ¿e cukier by³w smaku niemal nieuchwytny. By³ jak mg³a s³odyczy wmieszana w mocny smak skrobi.Pluliœmy wiêc m¹cznym p³ynem zmieszanym z piaskiem i czuliœmy siê oszukani. A terazszliœmy t¹ ulic¹ po klucz od dzia³ki babki, od jej maleñkich drzwiczek skrzypi¹cych rdz¹,drzwiczek, które móg³bym upokorzyæ przechodz¹c gór¹, ponad siatk¹ z rêkoma w kieszeni lubz siekier¹ na ramieniu. Móg³bym nawet je przeskoczyæ no¿ycami, gdybym mia³ jakieœ spodnie,o które bym siê nie ba³, ¿e podrê o drut kolczasty. Bo na tych drzwiczkach by³ te¿ zaplecionykawa³ek drutu jakby babka ba³a siê o swoje czerwone i czarne porzeczki i brudne od czarnejziemi kalarepki. Ale jednoczeœnie ten drut kolczasty, ta prze¿arta rdz¹ ochronka, symbol jakiejœw³adzy, któr¹ nad poblisk¹, lokaln¹ przestrzeni¹ babka roztoczy³a, oznacza³, ¿e kocha³a te swojet³uste skiby ziemi z d¿d¿ownicami, które pomimo rozciêcia na pó³ ³opat¹ wi³y siê radoœnie.Szliœmy, a Anek prowadzi³ mnie ciemnymi uliczkami, a ja da³em siê wieœæ bo zupe³nie zgubi³emsiê w tych bramach i podwórkach przez które na skróty przemykaliœmy. A znam to miasto przecie¿tak jak powinienem znaæ. Porusza³em siê po nim wytyczonymi trasami, z góry okreœlonymiszlakami, zawsze osi¹gaj¹c zamierzony cel. Nie by³o ich du¿o. Potrafi³em na przyk³ad dojœæbez trudu do poniemieckiego cmentarza. Kiedy by³ on jeszcze zupe³nie zaniedbany, koœcibogatych Niemców le¿a³y w soczystej trawie, ptaki weso³o œpiewa³y na przekór przemijaniuw koronach stuletnich drzew, a w grobowcach pijacy ho³duj¹cy stylowi Grochowiaka robilisobie kilkudniowe libacje. Kiedyœ zobaczy³em dwóch wygrzewaj¹cych siê w s³oñcu mê¿czyznsiedz¹cych na progu kapliczki. Na mój widok jeden z nich wsta³ i upity s³oñcem i winemrozci¹gaj¹c sylaby zawo³a³ do mnie: Marcinek, Marcinek, chodŸ no do tatusia... Ale ten, którysiedzia³, poci¹gn¹³ zamroczonego ojca a¿ ten klapn¹³ z powrotem na kamienny próg i sam myl¹csiê powiedzia³: No czy ty nie widzisz, ¿e to ma³y Kotlarczyk? I zwróci³ siê do mnie: pozdrówojca ma³y.Chodzi³em zaroœniêtymi œcie¿kami w najbardziej odleg³e zak¹tki tej protestanckiejnekropolii, brn¹³em w paprocie, potyka³em siê o wystaj¹ce z ziemi kawa³ki nagrobków i stê¿a³yz napiêcia czeka³em na coœ wyj¹tkowego, co nigdy siê oczywiœcie nie zdarzy³o, choæ za ka¿dymrazem mia³em wra¿enie, ¿e niewiele brakowa³o. W tych zaroœniêtych i bezludnych czêœciachcmentarza by³o zawsze cicho, jakby potê¿ni archanio³owie nagle przerywali swoje niebieskiek³ótnie i dywagacje i milcz¹c spogl¹dali w dó³, na ¿ywego, poœród tego co zawieszone pomiêdzybytem a niebytem. Bo i koœæ bogatego Niemca i g³owy anio³ów pot³uczone i omsza³e le¿¹cew miêkkiej ziemi i by³y i nie by³y jednoczeœnie na tym dziwnym cmentarzu. Potem go jednakuprz¹tniêto. Po pó³wieczu, które minê³o od koñca wojny, nagle zbierano kawa³ki koœci i pomników.Pojawi³a siê nawet zbyt bia³a jak na omsza³y mur tabliczka z wypisanymi godzinamiotwarcia. Pojawi³ siê te¿ etat stró¿a. Cz³owiek ten, doskonale wpisa³ siê w lokaln¹ tradycjêcmentarno-liryczn¹. Zamieszka³ w odrestaurowanym budynku pogrzebowym, wieczoramispuszcza³ ujadaj¹ce ca³y dzieñ na ³añcuchu psy i pi³. Sam albo z grabarzami z nowego cmen-Mateusz Marczewski47

48tarza, tego po drugiej stronie ulicy. Ale wierszy jak Grochowiak nie pisa³. Raz, by³ akurattrzeŸwy, zamkn¹³ pod wieczór metalowe furty i puœci³ psy. Dosz³o prawie do tragedii, bo przezcmentarz, pomiêdzy grobowcami, drog¹ na skróty sz³o ma³¿eñstwo z dzieckiem. Ponoæ pierwszaprzesz³a przez p³ot ¿ona, dziecko przelecia³o jak pi³ka siatkowa z r¹k do r¹k, a jemu piestylko ³ydkê poszarpa³.Cmentarz siê zmieni³, ale kina Hel z¹b czasu nie ruszy³. To kino, sta³o na skrzy¿owaniu naS³awê, ko³o dwukondygnacyjnego magazynu potocznie zwanego „Wieœniakiem”, do któregoz babk¹ chodzi³em a to po nasiona a to po materia³ na spódnicê albo i po ksi¹¿kê. Kino odzawsze by³o w remoncie, z niewielkimi przerwami, ale i tak prawie nikomu to nieprzeszkadza³o, bo frekwencja zwykle by³a ma³a.Raz z siostr¹ kupiliœmy bilety. Okaza³o siê, ¿e byliœmy tylko my i kasjerka i ta kiedy ju¿minê³a ósma zdecydowa³a oddaæ nam pieni¹dze, mówi¹c, ¿e seans dla dwóch osób siê nieodbêdzie. W ostatniej chwili do foyer wszed³ ch³opak w okularach z cich¹ i nieœmia³¹ dziewczyn¹,oboje w p³aszczach i ta kasjerka w grubym swetrze trochê niezadowolona wróci³ado kasy. Zanim jednak bilety sprzeda³a, najpierw dok³adnie zamknê³a drzwi tego kantorkaobklejonego plakatami z filmów „Cz³owiek z marmuru” i „Rydwany ognia” na wewnêtrznyzamek i dopiero potem, przez pó³okr¹g³y otworek w szybie powiedzia³a „s³ucham” a ch³opaknachyli³ siê i powiedzia³ „dwa ulgowe proszê”. I to jakby by³o has³o i odzew, bo kobietaz uœmiechem przyjê³a garœæ monet i z rolki sprawnym gestem urwa³a jeden bilet, a potem drugi,a my w czwórkê patrzyliœmy na tê procedurê przez szybê i cieszyliœmy siê z tych karteczek zestempelkiem, bo pewne by³o, ¿e zobaczymy zaraz film.To by³ „Piknik pod wisz¹c¹ ska³¹”. Razem z siostr¹ najpierw szeptaliœmy cicho zanurzenig³êboko w fotelach tak, ¿eby nam g³owy poza nie wystawa³y, potem nie mog¹c zdusiæ œmiechu,prychaliœmy coraz g³oœniej, by w koñcu w histerii t³umionego œmiechu, identycznej jak na cmentarzu,kiedy pojawia³ siê Maryna, osun¹æ siê z foteli na pod³ogê i w¹skimi przejœciami nakolanach goniæ siê po ca³ym kinie. W tym czasie na ekranie dziewczêta w kapeluszachchroni¹cych je od s³oñca wêdrowa³y gdzieœ, rozmawia³y, wszystko by³o jakieœ przyd³ugawe,wymaga³o uwagi. Tylko napisy znika³y jak na dwunastolatka za szybko. Podobne zdanieo filmie mia³a para, która namiêtnie siê ca³owa³a ju¿ od chwili, w której za tyln¹ œcian¹ zaterkota³projektor.A jeszcze by³ Czarny Kot, bar, w którego ciemnoœæ czasami zanurzaliœmy siê wprost z jasnegodnia po lody Bambino, które w¹saty w³aœciciel podawa³ nam z zamra¿arki stoj¹cejna zapleczu. Do Czarnego Kota sz³o siê przez trawy w¹sk¹ œcie¿k¹ przez niezabudowan¹dzia³kê, ko³o przewróconego p³otu z siatki bo Czarny Kot mieœci³ siê na parterze prywatnej willi.Ta nie mia³a przyjemnych dla oka proporcji, mia³a za to dwa albo trzy piêtra os³oniêtespadzistym dachem i nigdy nie zosta³a ukoñczona. Jej fasada z pustaków nie doczeka³a siê tynkutak jak i mieszkanie na wy¿szych kondygnacjach nie doczeka³o siê nigdy mieszkañców. Po kilkulatach wstawione okna zosta³y wybite, a w pokojach po zamkniêciu baru bawili zdaje siê klienciCzarnego Kota.Raz przed Czarnym Kotem sta³y dwa mêskie rowery, czarne Ukrainy, a w œrodku w k³êbachdymu i w zapachu taniego tytoniu siedzia³o dwóch facetów i pi³o piwo z kufli, ogromnych kufli,w których p³yn mieni³ siê w za³amaniach szk³a jak jakiœ najszczerszy bursztyn. Nic do siebie niemówili i tylko czasem jeden beka³ pó³gêbkiem i popija³ bekniêcie piwem, a drugi na to, tensiedz¹cy przy drzwiach, jakby by³ to ich jakiœ tajny jêzyk, strzyka³ w odpowiedzi œlin¹spomiêdzy zêbów i œlina wylatywa³a ³ukiem z ciemnej i zadymionej salki przez próg. I znów nicnie mówili, jakby gdzieœ w œrodku prze¿ywali jak¹œ wspólna pora¿kê, jakiœ plan, który siê niepowiód³. I w tej ciszy zaci¹gali siê ³apczywie papierosem, a spod ich sumiastych w¹sów pochwili wylatywa³ dym zwartym strumieniem, rozbija³ siê o politurê sto³u, by po chwilirozproszyæ siê w k³êby, które zas³ania³y ich zgarbione sylwetki. I wtedy znów brali ciê¿kie kufle

i s¹¿nistymi, tak - na to co robili z tym piwem nie ma innego s³owa, s¹¿nistymi ³ykami bez pospiechuopró¿niali te kufliska i oblizywali szczoty tych swoich sumiastych w¹sów. Bo wszyscytrzej, dwóch od roweru i w³aœciciel mieli w¹sy. I trwali tak w tym milczeniu i dymie. W³aœcicielwróci³ w koñcu z zaplecza, dostaliœmy dwa lody Bambino, ale zamiast wyjœæ przygl¹daliœmy siêautomatowi do gry, który sta³ przy œcianie. Nie mogliœmy siê nadziwiæ jak kolorowe i œwiec¹cecyfry migocz¹ i pojawiaj¹ siê i znikaj¹ i zamiast nich pojawia siê z akompaniamentem muzykitêcza i trwaliœmy tak jak tych dwóch w milczeniu, patrz¹c na te cudowne obrazy, a¿ jedenz mê¿czyzn zniecierpliwiony nasz¹ obecnoœci¹, bo przerwaliœmy im chyba rozmowê zachrypia³do nas: - ej, dzieciaki! I odwróciliœmy siê uœmiechniêci jakby wpó³ pijani od tych kolorowychcyferek i zobaczyliœmy tylko jego sylwetkê, bo za plecami mia³ s³oñce i otwarte drzwi. Wygl¹da³jak starotestamentowy Jahwe mówi¹cy z wnêtrza chmury, bo otacza³y go k³êby dymuz papierosów i powiedzia³ do nas zachrypniêtym g³osem ten wschowski Jahwe, skazuj¹c nas tymsamym na wieczne wygnanie z dzieciñstwa – ej dzieciaki, wypierdalaæ st¹d. Do domu ale ju¿.I uciekliœmy w pop³ochu tupocz¹c po zaplutych betonowych schodach i to by³y ostatnie lodyBambino w Czarnym Kocie.A kiedy id¹c z Ankiem ciemn¹ Wschow¹, minêliœmy i kino Hel i cmentarz protestanckiznaleŸliœmy siê w pobli¿u Czarnego Kota postanowiliœmy, ¿e wejdziemy na jedno piwo, ¿ePiekarski mo¿e ze swoj¹ z³aman¹ rêk¹ i naszym kluczem poczekaæ. I weszliœmy mówi¹c „dobrywieczór”, a wnêtrze Czarnego Kota wygl¹da³o inaczej. Za barem nie by³o mê¿czyzny z w¹sami,jego miejsce zajê³a m³oda dziewczyna z kolczykiem w nosie. Podœpiewuj¹c nalewa³a piwo, by³owci¹¿ sennie i smutnawo, choæ bardziej nowoczeœnie, bo nawet niewielki telewizor migota³ nadbarem. Rozgl¹da³em siê pomimo tych zmian po zadymionej jak wówczas salce, siedzia³o tamkilku mê¿czyzn, ale ¿aden z nich nie przypomina³ mi wschowskiego Jahwe.Zamówiliœmy piwo i stanê³y przed nami na stoliku dwie szklanice, poœwiadczaj¹c tymsamym, ¿e czasy Czarnego Kota, w którym kupowaliœmy lody Bambino dawno minê³y. Bo nieby³o ju¿ tej gry œwiat³a w szkle, któr¹ widzia³em kiedyœ, nasze szklanki nie mieni³y siê bursztynem,by³o za to o wiele bardziej porêczne. Wszystko siê w Czarnym Kocie zmieni³o i tylkowilla, której parter zaj¹³ nie doczeka³a siê prawdziwych mieszkañców o czym œwiadczy³y nadalpowybijane okna. Ale Anek chwyci³ szklankê jakby nie widz¹c ró¿nicy a mo¿e dla niegoró¿nicy po prostu nie by³o i wyci¹gn¹³ rêkê do mnie z t¹ zwyk³¹ szklank¹ i tryknêliœmy siê tymiszk³ami bez mówienia sobie za co. Potem jednak szybko przepêdzi³ nas gwar i rozparci nakrzes³ach ludzie, których nie znaliœmy. Ja ich nie zna³em bo nie mia³em sk¹d i Anek,wschowianin z urodzenia, te¿ ich nie zna³. By³a to jak powiedzia³, jakaœ nowa Wschowa, tapewnie z bloków, które budowano wiele lat po tym jak Anek wyjecha³ na Wybrze¿e wybijaænitownic¹ swój w³asny alfabet codziennoœci, wiêc dopiliœmy co mieliœmy dopiæ,doogl¹dnêliœmy wieczorne wiadomoœci w telewizorku nad barem i tyle nas widzieli ci obcywschowianie.IIIAnek wiedzia³ gdzie jest ulica WoŸnicza na której Piekarski mieszka³, ale kiedy tam trafiliœmynie mogliœmy znaleŸæ jego nazwiska w ¿adnym spisie lokatorów. Chodziliœmy po klatkachschodowych, w których ciemnoœæ miesza³a siê z zapachem moczu i wilgoci¹ i zagl¹daliœmy przymd³ym œwietle ¿arówek do gablotek Spó³dzielni Mieszkaniowej. By³y w tych gablotkach przypiêtepinezkami tabelki, w których kaligraficznym pismem, przypominaj¹cym gotyk, wypisanonazwiska mieszkañców. By³ tam Rurarz, by³ Pieni¹¿ek, by³ nawet lokator o nazwisku Pokrywka,ale poœród tych nazwisk nie by³o ¿adnego Piekarskiego. A¿ w koñcu zmêczeni chodzeniem potych klatkach schodowych, po wytartych drewnianych dudni¹cych schodach, zmêczeni czytaniemw pó³mroku nazwisk, zdejmowaniem gablot, ¿eby przenieœæ je na chwilêw jaœniejsze miejsce, zapukaliœmy do przypadkowych drzwi. I otworzy³a nam kobieta, a za ni¹Mateusz Marczewski49

50wyszed³ na klatkê schodow¹ zapach prywatnoœci, mebli i dywanów, ha³as telewizora i ta kobietapowiedzia³a nam gdzie Piekarski mieszka i okaza³o siê, ¿e byliœmy w tamtej klatce alew spisie, wypisane kaligraficznym pismem widnia³o nazwisko jego zamê¿nej córki, zupe³nieinne nazwisko, pod którym skry³ siê nasz Piekarski.Anka zostawi³em na podwórku, bo nie chcia³ wchodziæ, bo po co tak na jedn¹ chwilê iœæw goœci bo przecie¿ do domu babki siê nam spieszy³o i zapuka³em do drzwi. Kiedy Piekarskiotworzy³, okaza³o siê, ¿e jest to mi³y i niewysoki cz³owieczek w ciep³ej flanelowej koszulii z w³osami na po¿yczkê zakrywaj¹cymi ³ysinê. I kiedy powiedzia³em, ¿e jestem od Babki tookaza³o siê, ¿e Piekarskiemu nie mieœci siê w g³owie, ¿ebym ot tak wzi¹³ klucz i znikn¹³ w ciemnoœciach.I nawet siê nie spostrzeg³em kiedy przekroczy³em próg, a na stole wyl¹dowa³ bia³yobrus i ju¿ dwie szklanki stoj¹ na podstawkach, a Piekarski niesie ostro¿nie gor¹c¹ wodê i nalewai herbata gotowa. Przyniós³ te¿ kruche ciastka i zdrow¹ rêk¹ trzymaj¹c opakowanie zêbamipróbuje je bezskutecznie rozerwaæ. W koñcu odda³ ciastka, otwar³em je, a on w tym czasie zgasi³telewizor i usiedliœmy przy stole w ciszy i tylko ¿ona i on ze zdjêcia œlubnego wisz¹cego nadkomod¹ patrzyli ponad nami rozmarzeni. Zanim domiesza³ cukier w swojej szklance odezwa³siê jakby boj¹c siê ciszy, która nawet nie zd¹¿y³a siê zrobiæ ciê¿ka i zacz¹³ opowiadaæ o wypadkui rowerze i z³amanej rêce i o tym, ¿e to taki k³opot dla innych, ta z³amana rêka. Klucz oddzia³ki babki po³o¿y³ na stole jak ³¹cznik, który doprowadzi³ do naszego spotkania dwóchobcych sobie ludzi i jak jak¹œ nagrodê za s³uchanie. Bo Piekarski zacz¹³ opowiadaæ.Siorba³em jak najciszej gor¹c¹ herbatê i patrzy³em jak Piekarski mówi, potem jedn¹ rêk¹miesza w szklance, potem robi usta w dziubek i siorbie swoj¹ cicho, potem g³adzi obrus bia³yjakby dla zrobienia niewielkiej przerwy i znów mówi. Biorê kolejne ciastko i popijam jak najciszejherbat¹, a Piekarski zaczyna o tym, ¿e znicz zbi³ i ma³pkê wódki st³uk³ jak siê przewróci³na rowerze. I to wyznanie oœmiela Piekarskiego, s³yszê to nawet w jego g³osie, do dalszegozwierzania siê, jakby najgorsze mia³ ju¿ za sob¹, a teraz przyszed³ czas na g³êbsze zwierzenia.Wiêc ja zachêcony tym wspomnieniem kolejne ciastko biorê i chrupiê i okruszki zbieram pedantycznymgestem, tak jak to gospodarz robi, a on mi na to zaczyna opowiadaæ, ¿e ludzie gadaj¹,¿e na cmentarzu popija i ¿e to prawda, ¿e on na tym cmentarzu popija, ale to wszystko z kultur¹,¿adne pijañstwo, raczej tak dla rozweselenia starych koœci. Mrugam z uœmiechem, ¿e wszystkojest normalne, a alkohol dla ludzi i nic w tym z³ego nie ma a on jeszcze bardzie zachêcony dalejci¹gnie w g³¹b, coraz bardziej w siebie i coraz bardziej od siebie zaczyna mówiæ. I nagle zaczynao ¿onie, która mu umar³a i ¿e on dopiero po jej œmierci wiele zrozumia³. I ja czujê, ¿e sytuacjarobi siê coraz ciê¿sza, bo Piekarski jest bardzo samotny i chce mi powiedzieæ o tym rozweselaniuna cmentarzu chyba dok³adniej, ale przecie¿ Anek jest na dworze, a tu z pójœcia po kluczzrobi³o siê ju¿ z dziesiêæ minut. I kiedy ja tu jestem przy bia³ym obrusie i z herbat¹ w rêce, tamAnek w tych ciemnych klatkach schodowych marznie i wdycha ciemnoœæ i zapach moczu. Alepowiedzieæ gospodarzowi, ¿e na dworze czeka syn Babki to wyrok, bo Piekarski zaprosi Ankado œrodka ugoœci i nie wyjdziemy st¹d d³ugo. Z drugiej strony wyjœæ i zostawiæ Piekarskiegoprzy bia³ym obrusie samego ze swoimi wspomnieniami te¿ nie³adnie. Przeprosi³em wiêc gospodarzana chwilê, wsta³em od sto³u i poszed³em do ³azienki. Tam wspi¹³em siê na taboret,uchyli³em okienko, maleñkie okno ³azienkowe i cicho zawo³a³em w ciemnoœæ: Anek! Anek!A Anek wyszed³ z klatki, zobaczy³ mnie w okienku, a to okienko by³o takie ma³e, ¿e tylko czêœæmojej twarzy widzia³, bo to by³ bardziej nawet lufcik. Przez ten lufcik rozmawiaæ by³oniewygodnie, ale innego wyjœcia nie by³o.- No co ty Milimetr dawaj ju¿, co ty tam robisz u niego? Robicie te klucze, czy co?W œlusarzy siê zabawiacie? – Anek mówi do mnie pó³szeptem z do³u i czujê, ¿e ju¿ jest trochêznudzony czekaniem.- Ale Anek – ja mu na to takim samym pó³szeptem – on jak siê dowiedzia³, ¿e jestemwnukiem Babki to siê bardzo ucieszy³, bo babkê szanuje i zaprosi³ mnie do œrodka.

- No, ale ile to bêdzie trwa³o, bo ja ju¿ marznê tutaj w tej klatce.- Zupe³nie nie potrafiê powiedzieæ, Anek, bo on rozmawiaæ zacz¹³ o tej rêce.- No to skróæ t¹ rozmowê szybko, Milimetr. Skróæ, klucz weŸ i na jednej nodze mi siê tu melduj.- Ale jak mam wyjœæ kiedy on mnie goœci, bia³y obrus po³o¿y³ na stole i herbatê i ciastkaprzyniós³ – pytam i czujê, ¿e coraz gorzej jest, bo co Anka obchodz¹ moje i Piekarskiegociastka, kiedy on w tym ch³odzie i ciemnoœci.- Ciastka? Herbata? To przecie¿ ty bêdziesz tam siedzia³ i siedzia³.- Ale Anek on zacz¹³ wspominaæ swoj¹ zmar³¹ ¿onê, wiêc jak ja mu teraz mam te wspomnieniaprzerwaæ, jak wiem jakie one s¹ dla niego wa¿ne?- ¯onê wspomina? No bracie, ale ¿eœmy siê urz¹dzili – on na to i czubkiem buta szturchaj¹ckopie w ziemi dziurkê jakby tam znaleŸæ mia³ rozwi¹zanie. – Ja nie bêdê wchodzi³, bo zmêczonyjestem i do domu chcê – mówi jakby sam do siebie i po chwili dodaje znów na podsumowanie- no Milimetr to ¿eœmy siê wpakowali. IdŸ i za³atw to szybko.Kiedy wróci³em do sto³u Piekarski w³aœnie dolewa³ herbaty do naszych fili¿anek, odniós³czajnik do kuchni, wróci³, usiad³ za sto³em i milcza³ chwilê jakby dla z³apania spokoju, przywróceniaw¹tku rozmowy, po czym zapyta³ czy wiem coœ o jego ¿onie, czy Babka opowiada³ami o jego ¿onie, a ja na to mu powiedzia³em, ¿e nie, nic nie opowiada³a, bo to by³a prawdai Piekarski nabra³ powietrza w p³uca, a ja spojrza³em na zdjêcie wisz¹ce na œcianie za jego plecami,na m³od¹ parê Piekarskich. I m³odzi na tym zdjêciu wydali mi siê jeszcze bardziejrozmarzeni ni¿ przed chwil¹, jeszcze bardziej szczêœliwi i zakochani jakby czuli, ¿e o nich siêMateusz Marczewski51

52mówi. I Piekarski zacz¹³ mówiæ i wspominaæ i rysowa³ obraz swojej ¿ony, Feli, Felusieñki,Felicji powoli, ale skutecznie, a ja s³ucha³em tych jego wynurzeñ, jad³em ciastko za ciastkiem,a Piekarski coraz bardziej oswobodzony z milczenia opowiada³ ju¿ teraz nie o ¿onie ale o tym,¿e pokocha³ j¹ tak naprawdê po jej œmierci i ¿e kocha j¹ coraz bardziej, kiedy za ¿ycia, kiedy zajej ¿ycia ¿y³ tylko z ni¹ a jej nie kocha³. - Nie kocha³em jej za jej ¿ycia i teraz dopiero trzy latapo œmierci jestem zakochany po uszy i nie mogê ju¿ wytrzymaæ bez Feli – mówi³ Piekarskia mówi³ to cicho, tak cicho i smutno, ¿e wiedzia³em ju¿, ¿e zupe³nie uzasadnione jest jego popijaniena cmentarzu. S³ucha³em i nic nie mówi³em, rozgl¹da³em siê po pokoju i wierci³em siê nakrzeœle coraz bardziej zdenerwowany tym siedzeniem. - Ale po co ja takie rzeczy panu mówiê -odezwa³ siê jakby czuj¹c moje podenerwowanie - stare historie starego cz³owieka. Ale mówiêto panu, bo pan nie ze Wschowy, nikt siê nie dowie, a ja nie chcia³bym, ¿eby ludzie o tym gadali.Pana babka to porz¹dna kobieta i nawet jak jej pan t¹ mêsk¹ rozmowê powtórzy ona nikomu nicnie powie, a wie pan jak to jest. Musia³em komuœ powiedzieæ bo ciê¿ko na sercu, smutno,szczególnie teraz, kiedy jesieñ idzie i jeszcze mnie ta rêka tak os³abi³a...- Ale¿ Panie Piekarski, to ¿adne stare historie, ¿aden z Pana stary cz³owiek, mi³o mi, ¿e chcesiê Pan ze mn¹ podzieliæ opowieœci¹ - odpowiadam i widzê jak Piekarskiemu w oczach ognikiradoœci, ¿a³obnej radoœci zajaœnia³y i a¿ siê na krzeœle poprawi³ i pochyliwszy do mniepowiedzia³:- A wie Pan jak j¹ pozna³em, jak spotka³em moj¹ Felutkê? Zaraz, zaraz, mam zdjêcia nawetz Krynicy.I kiedy podszed³ do barku umieszczonego w mebloœciance i zacz¹³ wyjmowaæ kartoniki powedlowskich wiœniach w czekoladzie, kiedy zacz¹³ przygotowywaæ zdjêcia, wszystkie czarnobia³eo brzegach misternie pofalowanych, postrzêpionych jakby duch czasu próbowa³ je pogryŸæswoimi niewidzialnymi z¹bkami, ja przeprosi³em go i znów poszed³em do ³azienki i rzuci³em siêdo lufcika i po krótkich nawo³ywaniach oznajmi³em Ankowi, ¿e jeszcze to potrwa.- Ale co mam zrobiæ Anek! Co ja mam zrobiæ, kiedy on tak bardzo w swoje wspomnieniatak bardzo siê zag³êbi³, ¿e niemal p³ywa w nich jestem mu tylko potrzebny, ¿eby móg³ do kogoœmówiæ - mówiê do niego, bo Anek ju¿ wcale nie jest zadowolony, traci powoli cierpliwoœæi sytuacja staje siê coraz bardziej zawik³ana bo teraz to i nawet Anek nie mo¿e wejœæ doPiekarskiego, bo co by powiedzia³, jakby wyt³umaczy³, ¿e sta³ pó³ godziny na dworze.- No i tak podoba ci siê to jego opowiadanie, ¿e chcesz siedzieæ tam bez koñca, Milimetr?- Nie podoba mi siê prawie wcale, s³ucham bo wypada, ale nudz¹ mnie te jego wspomnienia– odpowiadam.- To powiedz mu, ¿e siê spieszysz Milimetr, powiedz mu, ¿e siê œpieszysz i musisz ju¿ iœæ nami³oœæ bosk¹ – mówi. – Milimetr, ja ju¿ tu pó³ godziny czekam, a ty nic nie robisz tylko gos³uchasz – cedzi jadowitym szeptem.- Spróbujê. Spróbujê to skróciæ powiedzia³em i schodzê z taboretu i ju¿ zamykam lufcik, alenagle s³yszê cichy krzyk Anka. I znów wskakujê i znów do lufcika siê przyklejam i patrzê w dó³a tam Anek uœmiechniêty szeroko, patrzy w lufcik, na mnie. I nagle z jego ust pada recepta nanasz¹ zawi³¹ sytuacjê herbaciano-wspomnieniow¹, recepta na przesz³oœæ Piekarskiego, naFelutkê, która wsta³a po trzech latach z grobu, o¿y³a i Piekarskiemu opowiadaniem przynosiulgê. I ta recepta jest prosta jak nit i pewna w dzia³aniu jak nit i Anek z uœmiechem cedzi przezzêby regu³y bolesnej metody:- Jak ci zacznie opowiadaæ znowu swoje wspomnienia przebij go natychmiast jak¹œ swoj¹opowieœci¹ - mówi - przebijaj go za ka¿dym razem to siê jego wspomnienia rozprosz¹ i w koñcunie bêdzie mu siê chcia³o opowiadaæ. Odwróæ po prostu jego uwagê od jego i ¿ony przesz³oœci.I kiedy wróci³em do sto³u, stó³ zawalony by³ ju¿ zdjêciami i Piekarski zaczyna³ braæ jednoza drugim i opowiadaæ o tym, co z Felusi¹ robi³ i gdzie by³, a ja z miejsca nawi¹zywa³em brutalniei sympatycznie zarazem do jego opowieœci i te¿ opowiada³em. A im czêœciej

nawi¹zywa³em do swojej przesz³oœci, tym trudniej Piekarskiemu by³o opowiadaæ o swojej.S³uchaæ mnie nie chcia³ i mówi³ tylko - tak, tak - potakiwa³ g³ow¹, jakby zgadzaj¹c siê z tym cou mnie w przesz³oœci by³o i jednoczeœnie stuka³ palcem w zdjêcie jakby chcia³ mnie przywo³aædo porz¹dku wa¿niejszej, bo jego opowieœci, wci¹gn¹æ w czarno-bia³e realia jego w³asnejprzesz³oœci. Ale tylko zaczyna³ opowiadaæ, tylko napocz¹³ opowieœæ o wakacjach w Boszkowie,tych co Felusia ³ódk¹ pop³ynê³a sama na jezioro i wios³o zgubi³a a dulkowaæ nie umia³a, ja muna to opowiada³em jak z babk¹ na boszkowskie jeŸdziliœmy i jakie tam by³y rodzinne zjazdy napla¿y. Kiedy on mi o Wieliczce zacz¹³ mówiæ, jak z Felusi¹ chodzili po sztolniach, ja muodpowiada³em grotami w Tatrach, do których tylko z ojcem wszed³em, a matka z siostr¹ zosta³yna s³oñcu bo siê ba³y ch³odu. Ale on tych moich historii zupe³nie nie chcia³ s³uchaæ, zupe³nie gonie interesowa³y moje wspomnienia i im bardziej by³ znudzony moj¹ przesz³oœci¹, tym s³abiejstuka³ palcem w kolejne zdjêcie, tym bardziej pogr¹¿a³ siê w zamyœleniu i ju¿ nawet nieprzerywa³ mi, nawet mnie chyba nie s³ucha³, bo po chwili sam ju¿ ogl¹da³ zdjêcia, przek³ada³ je,szepta³ coœ cicho, czyta³ daty i miejsca wypisane na tyle zdjêcia, mrucza³, odk³ada³ zdjêcie nabok i natychmiast bra³ nowe. I w koñcu zamilk³em a Piekarski zag³êbiony w sobie wci¹¿ ogl¹da³swoj¹ przesz³oœæ i ona dla niego by³a ¿ywa, wci¹¿ ¿ywa i w niej siê obraca³, w niej oddycha³i przechodzi³ ze wspomnienia na wspomnienie, przelatywa³ pomiêdzy miejscami, które z Fel¹kiedyœ odwiedzi³, przefruwa³ pomiêdzy œwiatami, które tworzy³ z ni¹ kiedyœ. I dla niego towszystko by³o wci¹¿ pe³ne ¿ycia, pe³ne ruchu i wra¿eñ, a dla mnie by³y to martwe s³owa jakopowiadanie snu, który gdy zostanie wypowiedziany, opowiedziany, poddany obróbce narracjijest tylko stekiem s³ów pozbawionym ¿ycia i tej sennej g³êbi, w której siê p³ywa bez cia³a. Takjak ten amerykañski dramaturg, który zbudzi³ siê ze snu pora¿ony piêknem historii, która mu siêw³aœnie œni³a i zanotowa³ wpó³ obudzony t¹ genialn¹ histori¹, by rankiem, na szafce nocnej, ko³obudzika znaleŸæ kartkê z sentencj¹ „kobieta i mê¿czyzna poznaj¹ siê i siê w sobie zakochuj¹”.Wiêc co móg³ mi Piekarski opowiedzieæ o pobycie w Ciechocinku w 1974 roku z Fel¹, Felicj¹,kiedy tam siê tyle rzeczy w nich wydarzy³o, a on móg³ mi tylko opowiedzieæ, ¿e Felutka z³apa³ago na zdradzie z jedn¹ z pañ z turnusu. I by³o by to w jego ustach zaledwie zwierzeniepornograficzne, jak ta pani bodaj¿e z Ko³a, uje¿d¿a³a go jak szalona na dolnym piêtrzedwupiêtrowego ³ó¿ka w jego i Felicji pokoju i co chwila w spazmach rozkoszy wali³a siêw g³owê o popisane d³ugopisem deski górnego ³ó¿ka. A przecie¿ w rzeczywistoœci by³o tamo wiele mniej pornografii i o wiele wiêcej emocji, nie miêdzy nim a kobiet¹ z Ko³a, ale miêdzynim a Felusi¹. Nastêpne dwie noce bowiem by³y nie przespane i to uczucie, które pali³o gow pierœ, ¿e j¹ zrani³, ¿e zrani³ Felutkê. I cierpia³ w tym Ciechocinku do koñca turnusu i nawetnie wiedzia³, ¿e kocha tê swoj¹ Felê, o której ca³e jej ¿ycie myœla³, ¿e jej nie kocha. I podziêkowa³emmu za herbatê, klucz od dzia³ki wzi¹³em i wyszed³em, a Piekarski uœmiechn¹³ siêdo mnie i zamyœlony powiedzia³ tylko, ¿e babka ma wspania³ego wnuka i mo¿e byæ z tegodumna. I poszed³em przez wilgoæ i smród moczu wprost do Anka i zostawi³em Piekarskiegoszczêœliwego i smutnego zarazem, bo on stoj¹c w drzwiach swojego mieszkania wiedzia³ ju¿chyba, ¿e nikt z nim do Felusi iœæ nie mo¿e, bo s¹ to ju¿ tylko jego wspomnienia. A my oswobodzeniz impasu herbaciano-wspomnieniowego pobiegliœmy krzywymi podwórkami wprostw zadymione objêcia Czarnego Kota, a za nami przez te podwórka p³yn¹³ duch Felusi, kochanejza ¿ycia i jeszcze bardziej po œmierci. I piliœmy z Ankiem za ni¹ i za Piekarskiego i nawetwypiliœmy za t¹ ladacznicê z Ciechocinka raz, za te jej spazmatyczne walenie siê w g³owê i zaka¿dym razem, za ka¿dym toastem tak samo mocno tr¹caliœmy siê szklankami, w których nieodbija³ siê bursztyn. Bo przecie¿, mówiliœmy sobie lepkimi od alkoholu s³owami, ka¿de wspomnieniema tê sam¹ cenê a Anek œmia³ siê bo nie by³ tego wszystkiego œwiadkiem i dla niegoto, co tam przy tym bia³ym obrusie i ciasteczkach by³o, by³o tylko opowieœci¹.A w nocy obudzi³em siê w ³ó¿ku w mieszkaniu Babki i g³owa mnie ju¿ bola³a i postanowi³emiœæ sikaæ i usiad³em na ³ó¿ku.Mateusz Marczewski53

Zenon Musia³owskiPióro bielikaZwi¹zki Niemena z Ziemi¹ Lubusk¹Jest sobota 20 stycznia 2007 r. Jadê z ¿on¹autobusem z Zielonej Góry, gdzie mieszkamy,do Œwiebodzina, gdzie mieszkaj¹ Jerzy i JanWydrzyccy, bracia stryjeczni Czes³awaNiemena. Jestem z nimi umówiony.Powiedzia³em im o zamiarze napisania do„Pro Libris” o pobycie Czes³awa na ZiemiLubuskiej i poprosi³em o pomoc, czylipodanie szczegó³ów, o których wiemyniewiele. Zgodzili siê na rozmowê o „lubuskiej”fascynacji Czes³awa.Po powitaniach usiad³em przy stole.W pewnej chwili Jurek zauwa¿y³:- Wiesz, na tym krzeœle, na którym usiad³eœmia³ zwyczaj siadaæ Czes³aw.W tym momencie odnios³em wra¿enie jakbymsiê przeniós³ w dawne czasy. Wspomnieniasta³y siê czasem teraŸniejszym.Tu¿ po przyjeŸdzie ze Starych Wasiliszekdo Polski przebywa³ przez pewien czasw Œwiebodzinie. Odwiedzi³ wówczas ca³¹rodzinê Wydrzyckich tam zamieszka³¹: stryjaJózefa, jego ¿onê Olimpiê, ich trzech synów -Romualda, Jerzego, Jana oraz dwie córki -Urszulê i Halinê.Stryj Józef by³ wielkim spo³ecznikiem,dyrektorem szko³y. Zrobi³ wiele dla tutejszejludnoœci. Któregoœ dnia na prze³omie lat 60.i 70., w trakcie odwiedzin Czes³awa Niemenaw Œwiebodzinie, stryj zagadn¹³:- Mamy pomys³ wybudowania w mieœciebasenu k¹pielowego. Mo¿e byœ tak Czesiekwspomóg³ nasze przedsiêwziêcie swoimi koncertami?Janek przypomina sobie jaka by³a wówczasodpowiedŸ Czes³awa na propozycjêbudowy basenu:- Stryjowi siê nie odmawia.Jerzy opowiada, jak pewnego dnia, poœmierci ojca Niemena - AntoniegoWydrzyckiego, ich ojciec Józef zapowiedzia³najbli¿szej rodzinie, ¿e trzeba bêdzie jeszczeskromniej ¿yæ, gdy¿ bêd¹ musieli teraz pokrywaækoszty nauki i utrzymania Czes³awa.Jurek mówi: - ¯y³o nam siê wtedy ju¿ bardzobiednie, a tu jeszcze dodatkowe wydatki.A Maria Wydrzycka, ¿ona Jerzego dodaje:- Po œmierci ojca Czes³aw rady stryjaJózefa traktowa³ jak rady w³asnego rodzica.W owym czasie, w niewielkich miejscowoœciachzazwyczaj nie organizowanokoncertów znanych muzyków. Zatem koncertyw Œwiebodzinie, by³yby prawdziwymewenementem. Niemenowi spodoba³ siê pomys³i sugestia stryja. Zgodzi³ siê zagraæ. Da³5-6 koncertów, z których dochód w ca³oœciprzeznaczy³ na budowê basenu. Nawet kiedytrasa koncertowa Niemena obejmowa³a tylkodu¿e miasta wojewódzkie: Wroc³aw, Poznañ,Zielon¹ Górê, Szczecin, Bydgoszcz i Warszawê.Jedynym ma³ym (powiatowym) miastemna trasie koncertów Niemena by³ Œwiebodzin.Miasto, do którego Niemen czu³ sentymenti które z przyjemnoœci¹ odwiedza³.54

Mimo tak du¿ego zaanga¿owania nie uda³osiê zgromadziæ wystarczaj¹cej iloœci œrodkówna budowê basenu. Uzbierane pieni¹dze by³ytylko czêœci¹ funduszy. Cztery lata temu obecnyburmistrz Œwiebodzina, Dariusz Bekisz,podj¹³ pomys³ budowy p³ywalni. Dziêkipo¿yczce bankowej basen przy ulicy Sulechowskiejsta³ siê faktem.Wróæmy do wspomnieñ. Jurek siêgapamiêci¹ do tamtych lat i z uœmiechemopowiada, ¿e Czes³aw, z daleka od kameri t³umów, w zaciszu domowym, by³ bardzociep³ym, pe³nym humoru rozmówc¹. Rozmawianoo wszystkim, bo te¿ wiele tematów by³omu bliskich: sprawy codzienne, ale tak¿erozwa¿ania filozoficzne, religijne, metafizyczne.Polityk¹ niechêtnie siê zajmowa³.O koncertach i swojej rosn¹cej s³awie mówi³niewiele, pod tym wzglêdem by³ nieœmia³y,choæ z drugiej strony lubi³ siê wyró¿niaæ,choæby strojem czy sposobem bycia.W 1997 roku Jerzy Wydrzycki zorganizowa³w Muzeum Regionalnym w Œwiebodziniewystawê obrazów Czes³awaNiemena.W jego domu jest jeszcze trochê zdjêæz Niemenem. Czes³aw robi³ zawsze bardzodu¿o zdjêæ ze swoich koncertów, nagrywa³ te¿filmy video. Prawdopodobnie w domu artystyna ¯oliborzu jest sporo fotografii, materia³ówz pobytu na Ziemi Lubuskiej. Na pewno te¿w jego archiwum jest wiele nagrañ z ró¿nychkoncertów. Trzeba mieæ nadziejê, ¿e kiedyœbêdziemy mieli mo¿liwoœæ ujrzeæ te zdjêciai us³yszeæ tê nie znan¹ bli¿ej muzykê.Kontynuuj¹c wspomnienia Jurek przypominasobie:- Kiedy Czes³aw zgadza³ siê ze swoimrozmówc¹ mia³ zabawny zwyczaj powtarzaæ:- Tak mówisz, a gdy siê nie zgadza³, mówi³:- To znaczy, ¿e wiesz lepiej.Jurek na koncertach Niemena by³odpowiedzialny za akustykê i za wszystko, cowi¹za³o siê z nag³oœnieniem.- Czes³aw mia³ zwyczaj wykorzystywaæswój sprzêt na ca³¹ moc - wspomina. Na uwagê,¿e jest za g³oœno, Niemen zwyk³ odpowiadaæ:- To znaczy, ¿e wiesz lepiejPoniewa¿ Czes³aw by³ uparty, kiedyuwa¿a³, ¿e ma s³usznoœæ, to po tych s³owachju¿ nie by³o dyskusji, musia³o byæ tak jakchcia³ artysta.To, co mówi Jurek Wydrzycki nagrywamna swoim dyktafonie. Przy odtworzeniuzapisu, okaza³o siê, ¿e mój sprzêt to zwyk³yszmelc. Nici z zapisu rozmowy, po prostu nicZenon Musia³owski55

nie mo¿na zrozumieæ. No có¿, pozostaje to, coz ¿on¹ zapamiêtaliœmy. Dobrze, ¿e Ela by³a zemn¹, co dwie g³owy to nie jedna. ¯ona zapamiêta³awiele szczegó³ów z tej rozmowy, któremi umknê³y. Przypomnia³a sobie tak¿e, ¿ekiedy poznaliœmy siê we Wroc³awiu czêstomówi³em: - Mówisz. Byæ mo¿e us³ysza³em tookreœlenie podczas którejœ rozmowy z Niemenem.Jak przez mg³ê s³yszê jeszcze tes³owa, kiedy w 1974 roku Niemen wystêpowa³we Wroc³awiu w Teatrze Polskim i kiedy pokoncercie pochwali³em jego dokonania, m.in.p³yty nagrane w RFN i sam koncert, wówczasNiemen po wys³uchaniu peanów na swoj¹czeœæ powiedzia³: - Tak mówisz... A póŸniejdoda³, ¿e chcia³ tworzyæ ca³kiem inn¹ muzykêtypu „Romanca Cherubina”. Ale wracajmy dowspomnieñ Jurka.Czes³aw czêsto powtarza³, ¿e cz³owiek powinienbyæ szczery, w zgodzie z samym sob¹a tak¿e w kontaktach z rodzin¹. Kiedy np. stryjpostawi³ przed nim kieliszek, wtedy odpowiedzia³z uœmiechem: - Stryju nie ten adres.Nie lubi³ alkoholu ani sutego jedzenia.Tutaj, w domu stryja, przebywaj¹c wœródrodziny, móg³ swobodnie mówiæ o swoichproblemach. Nie musia³ uwa¿aæ, ¿e s³owawypowiedziane w tym domu mog¹ byæ wykorzystaneprzeciwko niemu. Takim przyk³ademmo¿e byæ sprawa nagrania programu „Mi³oœæniejedno ma imiê”, w którym Niemen prezentowa³utwór Norwida „Pochwa³a pracy”, któryby³ potem wykorzystany w czasie, gdy nawybrze¿u zaczê³y siê strajki. Robotnicy domagalisiê godziwych warunków pracy i p³acy.Dlatego strajkowali. Autorzy programusugerowali widzom, jakoby ich idol zachêca³do przerwania strajków.Jurek opowiada³ jak dobrze wychowanymcz³owiekiem by³ Czes³aw. Kiedy nie móg³przyjechaæ po koncercie, dzwoni³ i mówi³ jakbardzo jest mu przykro i obiecywa³, ¿e nastêpnymrazem bêdzie ju¿ na pewno. Nie zawszesiê to udawa³o. Mia³ dni wype³nione co dominuty; koncerty, nagrania, wywiady, ¿ycierodzinne. Dla siebie mia³ niewiele czasu, alezawsze stara³ siê mieæ go dla rodziny, bliskichi swoich fanów.Zapyta³em Jurka: - Jak myœlisz, dlaczegoCzes³aw pokocha³ Ziemiê Lubusk¹?Jurek odpowiedzia³: - Tutaj, w Œwiebodzinie,£agowie, Troszkach odpoczywa³ po trudachtras koncertowych. Zapomina³ choæ nachwilê o niesprawiedliwej, bolesnej krytyce,o nadszarpniêtym zdrowiu. W £agowie rodzi³asiê jego mi³oœæ do Ma³gosi. W Œwiebodzinie,w domu stryja czu³ siê bezpiecznie. Jurek madomek letniskowy w Troszkach. Kiedy56

w 1996 roku zmar³ stryj Józef, Czes³aw przyjecha³na pogrzeb. W domu by³o bardzo du¿oludzi. Niemen czu³ siê zmêczony. Zabra³em gowtedy do mojego domku letniego w Troszkach.Zauwa¿y³em, ¿e Czes³aw chêtnie tutajprzebywa³. Mia³ nawet zamiar kupiæ sobiedomek w £agowie, czy w KosobudkachTutaj, na Ziemi Lubuskiej poœród zieleni,jezior nabiera³ si³ do dalszych dokonañ twórczych.Przypomina³y mu siê krajobrazy z latdzieciñstwa i m³odoœci, które spêdzi³w Starych Wasiliszkach.Jurek opowiada³, ¿e w jego domku letnimwisi du¿e pióro ze skrzyd³a or³a bielika. Jurekznalaz³ je w lesie. To pióro by³o dla Czes³awaNiemena wa¿ne. By³o dla niego natchnieniemdo malowania, pisania tekstów, czy muzyki.Czes³aw czasem puszcza³ z góry to wielkiepióro i obserwowa³ jak spada. O czym wówczasmyœla³? Mo¿e chcia³ byæ ptakiem, or³em?To pióro i myœli towarzysz¹ce jego lotowi,mia³y tutaj swoj¹ cich¹, swobodn¹ przestrzeñ.Œwiat widziany z punktu poruszaj¹cego siêpióra, wygl¹da³ w tym magicznym miejscubardziej harmonijnie, a muzyka nabiera³a realnychi ostatecznych kszta³tów. Byæ mo¿e,przez lot tego pióra widzia³ ptaki szybuj¹ce poniebie, a wodê w rzece i jeziorze postrzega³jak cudowne zwierciad³o, które odbija³ow swojej toni kolory i roœlinnoœæ wokó³.Chcia³ tak staæ i podziwiaæ przyrodê, stapiaæsiê z ni¹, ch³on¹æ wieczorne powietrze i byæszczêœliwym. Poœród magicznej przyrody,w tym zielonym raju, rozpoznawa³ nuty, lekkiejak piórko. S³ysza³ muzykê, która koi, pieœcialbo wzbudza niepokój, dreszcze. Pióro opada,zsuwa siê po powierzchni starej pod³ogi. Nutyodbijaj¹ siê od œcian domku, uderzaj¹ lekkow ucho Czes³awa. On ju¿ wie, ju¿ zna te nuty,bawi siê nimi, jak tym piórem i mówi sobie: -To jest moja MUZYKA, znaleziona w tejwieczornej leœnej ciszy. Myœlê, ¿e to s¹w³aœnie takie proste chwile szczêœcia, radoœci,za którymi têskni siê do koñca.Czes³aw Niemen chcia³ nawet namalowaæobraz z tym piórem i tê malarsk¹ kompozycjêumieœciæ na obwolucie p³yty SPODCH-MURYKAPELUSZA. Jurek ¿a³uje, ¿e niepodarowa³ Czes³awowi tego pióra.Teraz, Czes³aw jest ju¿ w innym wymiarzeczasu, ale na szczêœcie, umieraj¹c cz³owiek nieznika ca³kiem. Artysta takiej miary, pozosta³w naszych umys³ach i sercach na zawsze.Pozosta³y po Nim obrazy, nagrania z jegomuzyk¹ i niepowtarzalnym g³osem. Mamwra¿enie, ¿e chcia³ nam powiedzieæ, ka¿demuz osobna: - Ju¿ zawsze bêdê schodzi³ do ciebiemoj¹ muzyk¹.Zenon Musia³owski57

Robert RubachaŒwiatkiNasze ma³e œwiatkiPrzystanki przy zat³oczonejAutostradzie cieniTwoje i moje bunkry przeciwdŸwiêkoweNa huk spadaj¹cych troskSchronisko dla rozbieganych myœliBy choæ przez chwilê wiedzia³Do czego zosta³eœ powo³anyPo co Ciê stworzonoŒwiatki œwietlaneZwalniaj¹ nas z roli aktorówZrzucaj¹ wszystkie maski i przebrania Oœlepia Ciê prawdaBoisz siê tego czego nie ujawniasz w drodze realnejŹród³a siebieLêkasz siê barwWolisz ¿yæ w mrokuPodobny do innychNiepodobny do innychNie wyró¿nionyNie zauwa¿onyMa³e œwiatkiOdes³a³y Ciê do pêduZ soboty na niedzielêRozpoczê³a siê nierówna partia szachówKule przeciwko d³oniomWoda przeciwko koœciomSpaliny przeciwko nadzieiCzo³gi przeciwko s³owomW³adza przeciwko poddanymLudzie przeciwko ludziomA w tym wszystkimBia³o-czerwona szachownica58

Jacek Katos KatarzyñskiNastêpny kruk w deszczuKluczy³ w mieœcie, w którym cwane budynki nauczy³y siê wycieraæ nudê o plecy niecierpliwych.Im bli¿ej jego serca – Placu Przepowiedni, tym jego krok bardziej uspokaja³ siê poczuciemdokonania.Dotar³. Plac. Rynek – niegdyœ targowisko idei, dziœ brudne brukowisko. Jak w ca³ym mieœcie,na placu nie by³o nikogo... nie, poza ich trojgiem (czworgiem). Ich wzrok, jak kat – czasomierz,przypomina³ o tych, którzy czekaj¹. Tym bardziej pewny swej misji podszed³odwa¿nie, blisko.– Ach! Zostajesz?! – grubas z nochalem przykrêconym do bia³ych smarków wydawa³ siê tunajwa¿niejszy. Lecz, zza jego d³ugiego p³aszcza opryskliwoœci, wychyli³ siê ch³opiec.Na pierwszy rzut oka delikatny, kruchy, ubrany w schludn¹ grzecznoœæ, a dostojny, a pewnysiebie, z oczyma zmru¿onymi w kaliber zawiœci. G³osem bol¹co dojrza³ym, uzupe³ni³ skromn¹wypowiedŸ grubasa.– Pluskiew armiê, wraz ze skrzecz¹cym tapczanem i kurw¹ za dwa dolce, chêtnie na tê nocCi u¿yczymy, jeœli grzecznie siê po¿egnasz i opuœcisz nasze miasto rankiem.Wreszcie Jego Dwoje w syjamskim g³ów uœcisku, poprawiaj¹c z³oœliwy garnitur bezwzglêdnejw³adzy, zach–m–urzyli dziedziniec.– To przecie¿ niez³y nocnik, jak na Twoje potrzeby porannego spuszczania nadgryzionychi nie strawionych uczuæ. Bo przecie¿ wci¹¿ je trawisz, bij¹c piêœciami g³uche œciany, prawdasynu Miko³aja? I co…? I srasz w koñcu najintymniejszymi wydzielinami gruczo³ów Twojejprzepoconej rutyn¹ duszy! Prawda? No powiedz szczerze, tak choæby dla siebie samego.Srogo przywitany potrafi³ patrzeæ na tych troje (czworo) czyst¹ dum¹.– Ale to niewa¿ne – uœmiechnêli siê zroœniêci, zmieniaj¹c diametralnie nastrój spotkania.Dopiero teraz zauwa¿y³, ¿e ca³y plac, wys³any by³ niesamowitym pierzastym, ¿ywymdywanem. Pijane s³oñcem kruki, ciche i chwiejne w swym istnieniu chowa³y pod granatemskrzyde³ bezdomne krople ¿alu. Chór garde³ przepitych, niezmordowany w swym narzekaniu,pogania³ cienie chmur leniwych, wyginaj¹c przy tym nieœwiadomie lustro czasu w zakola narcystycznychucieczek.– Przyszed³em po nieskoñczonoœæ – oœmieli³ siê w koñcu odezwaæ przybysz.– Szczêœcie! – zach–m–urzy³y ponownie spiête w jedn¹ myœl g³owy. Zupe³nie jakby tylkochór, tych dwojga ust potrafi³ wyartyku³owaæ s³owo dosadne i istotne.– Szczêœcia nie ma! – zaoponowa³ zuchwale. – To tylko u³uda i obietnica. Wiara w cuda, toz³o!! – wysycza³.Jacek Katos Katarzyñski59

– Marzenia to emocje, które mo¿na urzeczywistniæ – ch³opiec próbowa³ wsun¹æ spokój w tênieuzasadnion¹ sprzeczkê.– Co kurwa mo¿na urzeczywistniæ? U³udê marzeñ??! – k³óci³ siê zdezorientowany labilnoœci¹odczuæ goœæ.– Marzenia istniej¹ w obrêbie naszej rzeczywistoœci. Mo¿emy je zmaterializowaæ! – rozedrganyoddechem bia³y glut smarków podkreœla³ czerwieñ ust spieczonych k³ótniami w s³oñcu.Doœwiadczony w nich grubas by³ stanowczy, ale i spokojny.– Ale przecie¿ rzeczywistoœæ przestaje byæ realn¹, gdy ulega z³udzie! – nie poddawa³ siê,lecz czu³ jak spina go delikatne zrezygnowanie.– U³uda, to równie¿ motor d¹¿eñ, si³a dzia³ania. Doceniamy Wasze pragnienie lotów w obce,nieznane nawet Nam rewiry szóstego wymiaru. Z powag¹ traktujemy wasze wizje ich zagospodarowania.Lecz tylko wtedy, przyniesie to swoje pozytywne konsekwencje, gdy bêdzieciepotrafili powróciæ z tych dziewiczych wypraw w dowolnej chwili, bogatsi o baga¿ nasion realnychspe³nieñ – zawtórowa³y sobie g³owy, przypominaj¹c mu o roli, jak¹ tu odgrywa.– Jedyna nieskoñczonoœæ, jak¹ mo¿emy Ci ofiarowaæ to u³uda szczêœcia – powiedzia³ch³opiec skrywaj¹c siê za grubasem.– Lecz musisz jeszcze obna¿yæ siê w rozmowie przed kimœ znacznie potê¿niejszym ni¿ My.IdŸ tam! – uzupe³ni³ s³owa ch³opca gruby, wskazuj¹c ziewaj¹ce drzwi gotyckiej budowli.* * *Misja upchana w plecak oczekiwañ, Jego przeznaczenie. On, syn Miko³aja,Tenktórynieposiada³imienia.Urodzi³ siê w ma³ej wiosce–fabryce. Jak ka¿da tego typu osada, by³a to zaledwiemikrocz¹stka molocha, planety ca³ej, gdzie sensem istnienia, ka¿dej istoty znajduj¹cej siê na niejlub wokó³ niej, by³a produkcja wyobraŸni. Hermetyczna dla obcych i zale¿na w pe³ni od armiianio³ów, panów szóstego wymiaru. Jego dom.Rodzina Tegoktórynieposiada³imienia, jak ka¿da zreszt¹ rodzina pracuj¹ca i mieszkaj¹caw wiosce-fabryce zajmowa³a siê jedynie produkcj¹ drobnych pó³produktów. W tym wypadkuby³a to najogólniej mówi¹c produkcja kiczowatych snów. Ta jednak wydawa³oby siê w¹skaspecjalizacja rodzinnego interesu, posiada³a jeszcze ca³y system poœrednich specjalizacji. I takna przyk³ad, On, zgodnie ze zwyczajem, odziedziczy³ po ojcu umiejêtnoœæ wyginania i obróbkiczasu, jaka by³a niezbêdna do produkowania md³ych snów, bêd¹cych jednym z g³ównych Ÿróde³prymitywnej mi³oœci. Jego ¿ona natomiast, zajmowa³a siê produkowaniem wynaturzonychzachcianek, ale tylko w formie podœwiadomych p³askorzeŸb, co by³o kolejn¹ po¿ywk¹tej najprostszej, a jednak jednej z najbardziej trwa³ych, a tak¿e najbardziej niebezpiecznych,w swej monogamicznej naturze, form mi³oœci, czyli prymitywnego uczucia zalanego lukremkiczu.Poza tymi podstawowymi obowi¹zkami, by³o kilka nadrzêdnych, którymi zajmowali siêwszyscy, bez wyj¹tku. T¹ „zaszczytn¹” prac¹, by³a niewolnicza harówka dla skrzydlatychdespotów, odwiecznych Panów szóstego wymiaru, Anio³ów Nadziei. G³ównym zadaniem ca³ejwioski–fabryki, by³o modelowanie z b³êkitnosrebrnej rtêci Ich krwi, anielskiego uskrzydleniai utrzymywanie go sterylnie czystym i wolnym od zarazków w¹tpliwoœci i zadumy. Praca ta,wymagaj¹ca bezwzglêdnej precyzji i misteryjnego artyzmu poch³ania³a ca³kowicie autonomiczneobszary upoœledzonych dusz mieszkañców–pracowników, przez co wpychani zostaliw coraz wiêksze upoœledzenie ograniczeniami. Z tych prostych uwarunkowañ zdawa³a sobiesprawê, tak jedna jak i druga strona. Jednak to anio³owie potrafili lataæ i dostarczali im podstawowychsurowców umo¿liwiaj¹cych produkcjê. Tym samym umacniali kruch¹ konstrukcjê ichosobowoœci, ofiarowuj¹c im sens ¿ycia. Tymi arcywa¿nymi sk³adnikami umo¿liwiaj¹cymi60

ci¹g³oœæ prac, by³y skrystalizowane ³zy Najwy¿szego, nazywane przez Nich „z³otym puchemnieœwiadomoœci”, a bêd¹ce niczym innym jak atomami duszy. Karm¹ œlepej wiary.Anio³owie dawali mieszkañcom osady, jeszcze inn¹ po¿ywkê egzystencji – nadziejê niezale¿noœci.Otó¿ istnia³a legenda, z soczyst¹ perfidi¹ rozg³aszana przez samych anio³ów, legendaŒwiêtej Misji Spe³nienia. G³osi³a ona, ¿e najbardziej szanowany mieszkaniec fabryki–wioski,wybraniec pochodz¹cy z najstarszego, najbardziej szacownego rodu, senior przyk³adnej rodziny,artysta i mistrz w sztuce uplastyczniania wyobraŸni, w przeddzieñ swojego spoczynku, uda siêdo Miasta Przeznaczenia i przyniesie trzy rzeczy od „Tychktórzyniepotrzebuj¹wiary”;NIESKOÑCZONOŒÆ……PERFIDIÊ S£ODYCZY……SENS NIENAWIŒCII one to, pozwol¹ im uniezale¿niæ swoje ¿ycie od jakichkolwiek, samozwañczych w³adcówich ¿ycia, pomog¹ poj¹æ m¹droœæ stworzenia, unieœæ siê ponad k¹œliwe anio³y i tworzyæ snybogatsze od narodzin. Co trzydzieœci trzy lata wieœniacy–robotnicy ¿egnali wybrañca, obarczonegoMisj¹ Œwiêtego Spe³nienia, który po wyruszeniu w drogê stawa³ siê automatyczniebohaterem, a jego rodzina mog³a liczyæ na pomoc zewsz¹d i gwarancjê dobrobytu. Mieszkañcywioski–fabryki, niemal z seksualn¹ satysfakcj¹, zrzekali siê tych przywilejów, podœwiadomieuwalniaj¹c swoje skryte ¿¹dze od blokad odpowiedzialnoœci. A tak naprawdê, istnia³a tylkojedna rodzina dziedzicz¹ca od wieków, z ojca na syna, tê odpowiedzialnoœæ. I to w³aœniecz³onkowie tej rodziny, jako jedyni mieszkañcy wioski–fabryki, byli œwiadomi tego, ¿e dlaoddaj¹cych siê w pe³ni nieograniczonym meandrom wyobraŸni i snu, przychodzi chwila, wktórej dusza rozmywa siê smugami niebytu. A by³o tak, bowiem w historiê tego rodu, wpisanaby³a KL¥TWA GRZECHU PIERWORODNEGO – PARADOKS OBDAROWYWANIA.Dzieñ, w którym ¿egnano wys³annika Œwiêtej Misji Spe³nienia, Anio³owie nazywali„Œwiêtem Marabuta – Szczêœliwym Dniem Ptaka-œmieciarza”. Podczas po¿egnania wybrañca,sadowili siê nieco ponad ich g³owami i z wyrazem kruchej powagi, dr¿eniem srebrnych piór,bezczelnie rozbudzali zefiry obrzydliwej ironii. Ten dystans, to by³a ich pe³na ob¿arstwa ucztauzasadnieñ. Czuli siê wtedy wype³nieni sensem w³asnej to¿samoœci. Niemal z seksualn¹ satysfakcj¹,opychali siê wat¹ u³udy.On, syn Miko³aja, nie zas³uguj¹cy jeszcze swoim stanem œwiadomoœci na posiadanie w³asnegoimienia, by³ nastêpnym wys³añcem nadziei. Jak dot¹d, nikt jeszcze z takiej wyprawy nie powróci³.* * *Po rozmowie na placu skrzypi¹ce zaproszenie wprowadzi³o go do niezbyt du¿ego, jak nagotyck¹ budowlê tego typu, koœció³ka. Dziwne, ¿e wczeœniej go nie zauwa¿y³. Budynek jakkruki, mami³ pulsacj¹ istnienia. Bior¹c pod uwagê, w jakim mieœcie siê znajduje, prawdopodobnienie móg³ to byæ, tak po prostu – koœció³, ale jego ceglaste mury wydawa³y siê byæa¿ t³uste od misteriów i obrz¹dków w nim odprawianych. T³uste od wiary w absolut. Jak¿ejednak by³ zaskoczony, gdy daj¹c siê po³kn¹æ tej niby–œwi¹tyni, znalaz³ siê w niskiej, mrocznej,skaml¹cej wilgoci¹ komnacie.Dziwne, jak nagle zmieni³y siê proporcje budowli. Zewnêtrzna strzelistoœæ stopi³a siêw klaustrofobiczny ciê¿ar. Dziwne, jak oczekiwania wytresowane rutyn¹ potrafi¹ mimowszystko ³amaæ porz¹dek wymiarów.Grobowiec wiary. Jego pustkê burzy³ stoj¹cy na œrodku, misternie wyrzeŸbiony fotel-tron.W jego ramionach wciœniête wysuszone cia³o staruszka. Zmursza³e cia³o-drewno, mumiaprze¿yæ, z twarz¹ zaoran¹ si¹cletnim doœwiadczeniem – doskonale zachowan¹ map¹ prze¿yæ.Jacek Katos Katarzyñski61

A jednak ¿ycie, jest œmiertelnie uparte.Poczu³ na sobie wzrok starca, kocie Ÿrenice. Obserwator z innego œwiata w nich zaklêty,lubie¿nie oblizywa³ obcoœæ przybysza, parali¿uj¹c w nim mechanizm postanowieñ.A jednak si³, walka dodaje.Podszed³ bli¿ej. Dziwne dopiero teraz, zauwa¿y³ jeszcze kogoœ. Po obu stronach niby–tronu,dwie nagie, piêkne i ponêtne kobiety.Ta po prawej – kruczow³osy idea³ po¿¹dania, o piersiach pe³nych grzechu i ³onie dra¿ni¹cymwilgotnym czerwieni¹ jêzyczkiem. Delikatnymi palcami rozczesywa³a na g³owie starucha burzêt³ustych zezwierzêceniem ko³tunów – utopijne i bezsensowne zajêcie.Ta po lewej – ruda bogini inicjacji dziewczêcej, o skórze p³on¹cej czerwieni¹ gwa³tu,kobiecoœci zaklêtej w zamkniêtych p¹kach kwiatów. Masowa³a ramiê obleœnoœci, co jakiœ czasœcieraj¹c œlinê znu¿enia gromadz¹c¹ siê wci¹¿, na starczych ustach – utopijne i bezsensownezajêcie.– Perfidia s³odyczy – przyt³umiony g³os przybysza brzmia³, jak wypowiedziana po raz pierwszy,proœba o otworzenie siê Sezamu. Zamiast us³yszeæ odpowiedŸ, jeszcze dotkliwiej odczu³gor¹ce natrêctwem, lubie¿ne jêzyki wzroku ca³ej trójcy.– Perfidia s³odyczy – powtórzy³, tym razem œmielej.– Ciekawy. Jest w nim coœ ekscytuj¹cego – szepnê³a s³odko ta po prawej.– W kim kurwa jest coœ ekscytuj¹cego?!? – Wybuchn¹³ poirytowany. Uparte ignorowaniejego ego, doprowadza³a go do sza³u. Mimo to, nie móg³ poj¹æ w³asnych reakcji.– Ciekawy... fascynuje go ryzyko – równie s³odko szepnê³a rudow³osa.– Fascynuje mnie pogoda i mokre cipsko!!! – Bez zastanowienia na oœlep, bi³ tarcz¹ wulgaryzmu.Bez potrzeby. Bez uzasadnienia.A jednak instynkt rodzi siê w schemacie.– Ciekawy... taaak, jest ciekawy, a ciekawoœæ... – nagle, w ci¹g³ym bezruchu warg starca,z g³êbi m¹drych doœwiadczeñ, wydoby³ siê aksamitny g³os ukojenia.– … ciekawoœæ, to onanizm ducha. – starzec dokoñczy³ spokojnie, zaledwie rozchylaj¹cwargi.– Perfidia s³odyczy… – przypomnia³ Tenktórynieposiada³imienia– … po to przyby³em – doda³ cierpliwie.– Perfidia s³odyczy tkwi w gwa³cie – stary zaskoczy³ jego oczekiwania prostot¹ odpowiedzi,poddaj¹c siê wci¹¿, z zaskakuj¹c¹ obojêtnoœci¹, coraz bardziej namiêtnym pieszczotom kobiet.– Seksssss… – wyszepta³a podniecaj¹co czarna.– I gwa³t – podobnie uzupe³ni³a ruda.– Przyszed³eœ z ¿¹daniem – oblepione œlin¹ wargi starca, jakby drgnê³y. Ruda nie zwraca³aju¿ na to uwagi, dra¿ni¹co wypina³a w stronê przybysza sto¿ki swoich niewinnych piersi. Palcejej przyjació³ki ju¿ jakiœ czas temu zajê³y siê zag³êbianiem we w³asnym morzu zwierzêcych doznañ.– Przyszed³eœ z ¿¹daniem, ale ja chcê czegoœ w zamian. Powiedz wpierw, proszê, co w sobienosisz? – spokój starczego g³osu parzy³ siê z szeptami i chichotami podnieconych kobiet.Tenktórynieposiada³imienia czu³, ¿e nieœwiadomie ulega podra¿nionej ¿¹dzy. Próbowa³ zatopiæsiê w rozmowê ze starcem, ale rozprasza³ go jego w³asny cz³onek, nasycony, ponad granicêponad granicê dotychczasowego poznania, seksualn¹ gotowoœci¹.– No powiedz, co masz w sobie takiego, co mo¿esz mi w zamian daæ? Co masz w sobie czystego,nieskalanego? Czego jesteœ pewien, tak do koñca? Do granic wyobra¿alnego bólu? –62

wysykiwa³a mumia m¹droœci, obojêtna na ciêciwy pragnieñ. Wys³aniec niczego ju¿ nie by³pewien. Jego fizycznoœæ gwa³ci³a wewnêtrzny spokój.A jednak rezygnacja pielêgnuje nasiona rozwi¹zañ.– Œwiadomoœæ wyboru – zareagowa³ w koñcu ze spokojem przybyszA jednak starcze umi³owanie ¿ycia, jest burdelem œmierci.– Mhmm… staruch zapadaj¹c kilkomyœl zadumy, po raz pierwszy wyraŸnie siê poruszy³.– Œwiadomoœæ myœli, czyli jedynie, tak naprawdê, œwiadomoœæ domys³u. PosiadaszŒwiadomoœæ, która pozwala Ci jedynie domyœlaæ siê swojego istnienia – g³os doœwiadczenia sta³siê zimnym strumieniem s³ów wyrzucanym przez zaciœniête zêby, a cia³o prze¿yæ rozbudzi³o wsobie zadziwiaj¹co p³ynn¹ i naturaln¹ gestykulacjê pretensji.– Co Ty chcesz mi tu wcisn¹æ?! U³udê marzeñ??? Pos³uchaj! Nie mo¿esz mieæ pewnoœci istnienia,jeœli nie zaznasz bólu i b³ogoœci. Jeœli nie potrafisz okreœliæ, gdzie tkwi ich œrodekciê¿koœci. Jeœli nie dotkn¹³eœ kresów w³asnych mo¿liwoœci. Nie mo¿esz byæ pewien w³asnegoistnienia! A ju¿ na pewno, nie bêdziesz umia³ czerpaæ z niego satysfakcji. Czyli… Ciê niebêdzie. Twoja dusza, jej esencja, po prostu wyparuje – doda³ g³osem o barwie dzieciêcej pogardy.– Pos³uchaj – mimo to, t³umaczy³ mu cierpliwie – seks i gwa³t, oto dwa przeciwstawne sobiewiatry instynktu, unosz¹ce w harmonii skrzyd³a ¿ycia. Tylko wariat mo¿e byæ wolny od seksui tylko wariat nie potrafi zakreœliæ granic gwa³tu. Perfidia s³odyczy tkwi w gwa³cie.Nagle rozgniewany starzec, ponownie wtopi³ siê w metafizyczny bezruch unosz¹c siê jednoczeœnieponad fotel–tron. Jego cia³o nabra³o muskulatury, a w³osy ¿ywego blasku i tylko oczypozosta³y te same. G³osem pe³nym drwiny koñczy³ swoje nauki.– Jeœli nie ugniesz siê przed t¹ prawd¹, jeœli jej nie dotkniesz, to do stu wilgotnych pizdek.B¹dŸ sobie niczego nieœwiadom¹ œwini¹ i pieprz siê sam…Dziewczyny wybuch³y sarkastycznym œmiechem. D³awi¹ce siê drwin¹ cia³a, zwiêd³y morduj¹cnajbardziej skryte sny po¿¹dania.– … w ryj – dorzuci³ jadowicie staruch–niestaruch, nasycaj¹c swoje cia³o wyssan¹ z kobietwitalnoœci¹. Teraz, pomiêdzy dwiema p³achtami kobiecej staroœci, prê¿y³ swoje cia³o m³odzieniec–niem³odzieniec.Ju¿ nie zwracali na przybysza najmniejszej uwagi. Zajêli siê toczeniem w³asnej egzystencji.Odwróci³ siê, by wyjœæ.W tej samej chwili, z tamy drzwi, z rzeki œwiat³a wy³oni³ siê ten samm³odzieniec–niem³odzieniec, który jeszcze przed chwil¹, wbi³ go w s³ój milczenia piêœci¹ bezlitosnejdrwiny. Lecz to, jak siê pojawi³ i jak wygl¹da³ obudzi³o, w nim bezpieczn¹ ciekawoœæ.Pos¹g jego miêœni, okryty jedynie przepask¹ na biodrach i symfoni¹ œwiat³a i cieni, czyni³ gobogiem m³odoœci.– Seks i jego perfidna s³odycz – uœmiechn¹³ siê ciep³o.– Ty jesteœ tym, który niesie sens nienawiœci? – zapyta³ zmêczony ju¿ wys³annik nadziei.– Lub seks i jego nieœmia³a gorycz – nie zwracaj¹c zupe³nie na niego uwagi, m³ody bóg oddawa³siê kontemplowaniu swoich narcystycznych w¹tpliwoœci.– Czy to odpowiedŸ? – lecz zamiast niej, poczu³ tylko jak zatapia siê w jego wilgotnymwzroku.A jednak milczenie umacnia oczekiwanie.– Seksss…Jacek Katos Katarzyñski63

A jednak oczekiwanie rozbija milczenie.– … jest najpiêkniejsz¹ rzecz¹ na œwiecie – zaufanie, jakie wzbudza³ w wys³anniku wioski–fabrykicierpliwie karmi³o satysfakcjê spe³nienia. Nie mówi³ o nienawiœci, a jednak przybyszgotów by³ wracaæ z trupem misji okrytym ca³unem dumy.– Piêkno jest obiektywne – us³ysza³ zza swoich pleców. Odwróci³ siê. Nie by³o ju¿ trójcystarców–niestarców.Na zmursza³ym fotelu–tronie, owita sukni¹ czarnych koronek, siedzia³a karlica.– Nie ma obiektywizmu. Nawet Bóg jest subiektywny – zareagowa³ natychmiastowo.– Hi, hi, hi – zaœmia³a siê dzieciêco – To prawda. A i prawda jest wzglêdna. Ofiary staj¹ siêkatami, a kaci ofiarami. I tak rodzi siê nowa p³aszczyzna postrzegania prawdy, czyli winyistnienia. W sercach katów, rodz¹ siê ofiary ofiar. Zdaje siê, ¿e ktoœ ju¿ to powiedzia³, hmm…– zabawnie zakrêci³a zadum¹ na swoim maleñkim palcu wskazuj¹cym.– To znaczy, ¿e nienawiœæ jest ogranicznikiem piêkna. Jest jego nigdy niena¿artympaso¿ytem? – poszukiwa³.– Tak – wydê³a w przesadn¹ powagê wargi, – bo przecie¿, jak ktoœ powiedzia³ „ograniczeniestwarza mistrza”, „bla, ble, blu, bli”, bla, hi, hi, hi, to te¿ ktoœ powiedzia³ – rozbawionapodpowiada³a mu dalej – a mo¿e to nienawiœæ jest ograniczona robakiem piêkna, tocz¹cymkrwawe tunele w jej soczystym mi¹¿szu?– No, tak. Ale s¹ to uczucia nie posiadaj¹ce swoich substytutów. Musz¹, wiêc, poprzezswoj¹, jakby nie by³o niezale¿noœæ, byæ obiektywne, choæby w swoim subiektywnym postrzeganiu.– Ach, m³ody cz³owieku. Raz mówisz, ¿e nie ma obiektywizmu, to znów stwierdzaszstanowczo, ¿e œwiat nie mo¿e byæ go pozbawiony. Pamiêtaj, ¿e to niezwykle delikatna, alepajêczo mocna materia. Jeœli wiesz o czym ja mówiê? Potrafi przybieraæ najró¿niejsze kszta³typostrzegania nie trac¹c sensu swej wypowiedzi. Wiesz w ogóle o czym ja mówiê?!?– Ale¿ to proste – ucieszy³ siê jak pochwalony uczniak – to znaczy, ¿e klucz do zrozumienianienawiœci czy mi³oœci, jest zawsze inny dla ka¿dego.Karlica by³a ju¿ wyraŸnie zmêczona poszukiwaniami „œlepca”. Wci¹¿ jednak uœmiecha³a siêserdecznie.– No, na przyk³ad – ci¹gn¹³ rozentuzjazmowany – jeœli czujesz siê szczêœliwa zapadaj¹c siêw tym starym fotelu, kochasz wrêcz to swoje siedzisko, to przecie¿ ja na twoim miejscumóg³bym je po prostu znienawidziæ. I by³o by to zupe³nie naturalne. Czy ten fotel daje ciwygodê? Czy czujesz siê przez to szczêœliwa? Wiesz, teraz wygl¹dacie jak „jedno” – uœmiechn¹³siê g³upkowato.– Hi, hi – ma³a królowa emocji, jak dziecko, próbowa³a skryæ swoje rozbawienie w drobniutkichd³oniach – a czy ten „fotel”, jak ty to nazywasz, czuje siê szczêœliwy daj¹c mi tê wygodê?Czy nienawidzi mnie, skazany na bezwzglêdne pos³uszeñstwo? Czy jest szczêœliwy bêd¹c moimniewolnikiem? Hi, hi, hi.– Ale, po có¿ siê zastanawiaæ nad wra¿liwoœci¹ kawa³ka drewna? Czy ten fotel w ogóle coœczuje?!– Nic! – jej uœmiech zadr¿a³ zw¹tpieniem – poza tym, ¿e zna najwiêksze tajemnice tej komnaty.On zna odpowiedzi na twoje pytania! – zrezygnowana zajê³a siê ogl¹daniem swoichpaznokci.– O burzo znu¿eñ! – zakl¹³ – jaki jest wiêc sens mojej misji, skoro ka¿esz mi prosiæ kawa³ekzmursza³ego drewna o klucz do spe³nienia? Modlitwa do próchna o m¹droœæ istnienia! – tymrazem on u¿y³ ostrza ironii.Nagle karlica spowa¿nia³a. Nici mroku zszy³y jej czarn¹ sukniê z fotelem–tronem w cia³oprzestrogi. Wygl¹da³a teraz jak surrealistyczny pos¹g oparty na czterech martwych ¿y³ach drzewa.64

– Sens nienawiœci tkwi w sile, jak¹ daje mi³oœci – powiedzia³a ze spokojn¹ stanowczoœci¹,wysy³aj¹c arkê spe³nienia w trzciny jego umys³u.Czerñ po¿ar³a jego zmys³y.* * *Budzi³ siê powoli. Ciê¿kie powieki pozwala³y mu na delikatne odnajdywanie w³asnejto¿samoœci. Tysi¹ce obrazów z jego przesz³oœci, splecione w kilkusekundowy kola¿ wspomnieñ,przywróci³o mu œwiadomoœæ.Ju¿ wiedzia³.Otworzy³ oczy. Znowu znajdowa³ siê na Placu Przeznaczenia. Coœ jednak siê zmieni³o.Proporcje, w jakich odbiera³ to, co go otacza³o, uleg³y dziwnemu rozci¹gniêciu. W œrodkunapuchniêty now¹ œwiadomoœci¹, na zewn¹trz kiwa³ siê niepewnie na patykowatych nó¿kach.Przepitym emocjami g³osem oskar¿a³ cienie chmur o mordowanie spe³nieñ. To w gruncie rzeczyegoistyczne tokowisko zbija³o siê w jeden chór trenów. Czarny las zawodu. Niczegonieœwiadome chmury, plu³y bezczelnie prze¿utymi kêsami „z³otego puchu”. Pijane s³oñcemkruki, nieœwiadomie wygina³y lustro czasu w zakola narcystycznych ucieczek. Wali³ na oœlepswoim ciê¿kim dziobem w per³y w³asnych marzeñ. Upity têcz¹ wspomnieñ sta³ pomiêdzypodobnymi mu misjonarzami. Wiedzia³, ¿e nie wróci do swojej fabryki–wioski, do swojejrodziny. Gdyby tak siê sta³o i da³ im to, co znalaz³, sny by umar³y, a Anio³owie utonêlibyw morzu. B³êkitnosrebrzystym morzu w³asnej krwi.Oczyma zmru¿onymi w kaliber zawiœci, przygl¹da³ im siê drobny, ubrany w schludn¹grzecznoœæ ch³opiec. Te kruki by³y jedynie drobnymi zachwianiami, zastanowieniami w jego¿yciu. Opiekowa³ siê nimi. Opiekowa³ siê w³asnymi, skrytymi marzeniami.„Nastroje…” pomyœla³. Nie chcia³ wracaæ do œwiata zewnêtrznego. Tu by³ jego SEN–S¯YCIA. Uniós³ g³owê, by spojrzeæ w k³êbowisko obojêtnych chmur. Plu³y mu w twarz, per³ami³ez, atomami jego w³asnej duszy.Dopiero teraz, gdy nienaturalnie wychyla³ g³owê do ty³u, mo¿na by³o zrozumieæ intencjejego „œciœniêtego w kaliber zawiœci” wzroku. Jego oczy uœmiecha³y siê do nieba.* * *– Nastroje to perfidne wê¿e!!! – krzyk psychicznego opró¿nienia. Flaga prawdy wyrwanaz podœwiadomoœci. Laska wiary ponaglaj¹ca do powrotu z miêdzyplanetarnej podró¿yw Kryszta³ Snu, brutalnym piersi rozsadzeniem. Zoe dr¿eniem zsun¹³ siê na bruk, bezwzglêdnejw swym ob¿arstwie, rzeczywistoœci.Zoe tym razem rozbudza³ siê powoli. Czu³ jak z jego podœwiadomoœci delikatnie wyparowujesen.– Nastroje to perfidne wê¿e. – Powiedzia³ sam do siebie, nie rozumiej¹c jednak dlaczegou¿y³ takich w³aœnie s³ów.Jacek Katos Katarzyñski65

Czes³aw SobkowiakBlask w œrodku zimyBlaskNajtrudniej napisaæ pierwsze zdanie. Takie,¿e otwiera siê droga i za nim id¹ kolejne.Zdobywcy przestrzeni. I ³¹czy siê z nimi,z ka¿dym bez wyj¹tku, delikatna niæ pokrewieñstwa.Smutek, têsknota. Któr¹ wyczuwatylko ktoœ obdarzony subteln¹ zdolnoœci¹tajemnego czytania œwiata w jednoœci wszystkichnastêpuj¹cych po sobie odmian.Mieszcz¹cych siê w jednym i tym samym oddechu.W czytaniu tego, co zosta³o stworzone.Stworzone w dziwnej ³¹cznoœci wszystkiegoze wszystkim, co jest istot¹ g³ównegoodkrycia. Wielkoœci w drobinie. Ca³oœci wefragmencie. A to nie sk³ada siê tylko z liter,lecz jest tak¿e przeczuwan¹, niewidzialn¹rzek¹, która s¹czy siê, przenosi ciê¿ary i maswój nurt podziemny. Daj¹cy poznanie.Mo¿liwoœæ tworzenia w zwi¹zku z realnoœci¹.Kto o takim zdaniu nie myœli, zdaniu daj¹cymopowieœæ. Nie zmaga siê ze sob¹. Kto tego niedoœwiadcza, ten nie jest prawdziwym twórc¹.Przychodzi siê i odchodzi od sto³u, od kartki.Ile razy tak w ci¹gu dnia. By wreszcie zalœni³blask w œrodku zimy.Skrzyd³aTo nieprawda, ¿e cz³owiek mo¿e obyæ siêbez skrzyde³. Utrwala siê jednak tendencja dozapominania imion, wa¿nych znaków, szlakówwêdrówek i napisów na kamieniach. Robisiê w tym kierunku coraz wiêcej. M³yny miel¹.Najlepiej, gdyby na dodatek wyzbyæ siê nazywaniarzeczy po imieniu, co by³oby przychylnieprzyjête. Wyzbyæ siê odwagi. Odejœæ odpisania ksiêgi. Komu to by³oby po myœli? Bezskrzyde³ ptak nie wzleci, a cz³owiek wykopieg³êboki dó³. Rzeczy i idee zmieni¹ siêw œmieci. Uroœnie sterta odpadków. Czyta³empoemat T.S. Eliota o spustoszonej ziemi.DomW domu z czerwonej ceg³y urodzi³em siêi mieszka³em wiele lat. A teraz dom mieszkawe mnie. Jako ten zapisany w najdrobniejszychszczegó³ach. Pompa do wody w zimêniekiedy zamarza jak zamarza³a wtedy.Klamka u wejœciowych drzwi nadal ma g³owêlwa. W koszu wiklinowym na strychu pierwszamoja ksi¹¿ka, któr¹ czyta³em. Corazczêœciej przekraczam jego próg, lekkowchodzê do kuchni, siadam za sto³em, patrzêna ojca, który d³ugo mimo zmêczenia pracuje,bowiem jeszcze ¿yje, a wieczorem kopci nieconaftowa lampa. Matka uk³ada g³owê do snu.Brat nie wróci³ ze stolarni. Drugi brat z ³owieniaryb. Takie to wszystko niby logiczne,proste, a jednak skomplikowane. Rozgl¹damsiê po sprzêtach, po œcianach. Jakby dopieroteraz nasta³ czas, ¿eby siebie dog³êbnie poznawaæ.KromkaNiewiele jest mi potrzebne. Tylko szklankagor¹cej herbaty i kromka chleba. Niekiedykartka. Nie mówiê tego po to, by kogokolwiekdo czegokolwiek nak³aniaæ. Nie tylko w tenwieczór, w którym komuœ móg³bym powiedzieæ,do czego w kilku zdaniachdoszed³em.66

WiatrNajczêœciej jest ju¿ zaskakuj¹co póŸno.Za póŸno. Na cokolwiek. Nie tylko sklepypozamykane. Tak¿e jakby zabrak³o ludzi.Zimno siê pali neon „apteka”. Jedyne, como¿na stwierdziæ, to wiatr. Wtedy smutno.BoBo ju¿ nie ma nawet obietnic. Ani uœciskubraterstwa. Jeszcze trochê i pojawi¹ siêwszêdzie tabliczki z napisem „nieczynne”.JeszczeRealnoœæ ma do mnie dostêp. I pytanie, conale¿y zrobiæ. Nie uchylam siê przed wyborem.Z tego powodu dzisiaj przeby³em kilkadziesi¹tkilometrów. Powiedzia³em, ¿e wbrewwszystkiemu trzeba siê trzymaæ. Trzeba siêstaraæ. Zapewne to za ma³o. Zawsze bêdzie zama³o. Niewystarczaj¹co. Bo s¹ góry i przepaœciedo przebycia. Nie mo¿na byæ z siebie dumnym.Có¿ siê takiego dokona³o ¿eby sobieprzypisywaæ zas³ugi. Teraz zapali³emœwieczkê. Niech nikt w to nie w¹tpi, po którejchcê byæ stronie. S³owo „jeszcze” potwierdzasiê i wyjaœnia, jak¹ przestrzeñ ka¿dego dniamam na myœli. Staram siê unikn¹æ b³êdu. Nicwiêcej.Po deszczuNie jest wa¿ne, proza to czy poezja.Wa¿ne, ¿e patrzê, mogê i chcê patrzeæ naka³u¿e po deszczu, które kilka chwil utrzymuj¹siê w p³ytkich wg³êbieniach ziemi.To miejsceTu trawa i drzewa. Dwie zbiegaj¹ce siêulice, kilka niskich domów. Staw œredniejwielkoœci miêdzy topolami. Równiutko,dok³adnie zaci¹gniêty zielon¹ rzês¹. Kwaœnyzapach kiszonki z daleka daje znaæ o sobie.Kontynuowane s¹ gospodarskie zajêcia. Dymidzie z komina. £¹czy siê z tym widokiemnieprzenikniona cisza. I zarazem dziwnoœæzwyczajnych, najzwyklejszych zdarzeñ tegoœwiata. Jak na przyk³ad wczesne tego rokuptasie wêdrowanie po mglistym niebie,wysoko nad domami. Albo wytê¿ona pracamrówek w skwarny dzieñ. Nie teraz, alekiedyœ bêdzie to wszystko widoczne jak nad³oni. Ka¿da rzecz i czynnoœæ osobna. Kiedyju¿ o niczym nie zechcemy mówiæ, ¿e coœ siêutrwali³o i jest ci¹gle nasze.ZimaZima sk³ania siê ku koñcowi. Niebo siêprzejaœnia po przejœciu deszczu ze œniegiem.Chorzy wypatruj¹ na ulicê przez szpitalneokna. A tu akurat jedzie samochód dostawczyz napojami. Jak w prozie. Skrêca w prawo,w ulicê Bankow¹. Niektórzy ludzie maj¹ci¹gle w sobie wielki, lodowcowy ch³ód.Podobny do pomnika wyzwolicieli. Nawet niepatrz¹ na fioletowe krokusy, choæ wysz³y naskwerach. Lekcewa¿¹ z satysfakcj¹ czyjeœzmêczenie. Jakby chcieli wywieraæ presjêswoj¹ powag¹ i z³oœci¹. Tak to wygl¹da. Wiêcco innego powiedzieæ, gdy w wyrazie twarzyutrwalaj¹ siê atrybuty umierania.MarzecOddycham i czujê ka¿dy oddech. Niby nicszczególnego. Tak po prostu bywa. Wiem, coznaczy zapoznany, znajomy ucisk. ¯e z bóluwiedza, to ju¿ inna kwestia. Jakoby niezbêdnapodczas wêdrówki przez bezdro¿a. Przynajmniejtyle otwarcie mówi nam ten intruz ból.Trudno z niego zrezygnowaæ, taki prawiebraterski, i ci¹gle konsekwentnie przypomina,¿e ma coœ wspólnego z ka¿dym naszymdniem, nawet w chwili zasypiania. Wiêc tojednak nie to samo, co swobodne przygl¹daniesiê ptakom zak³adaj¹cym gniazda. Nie tosamo, co opluskiwanie cia³a ciep³¹, morsk¹wod¹.ToDo nêkania i wszelkich innych niezbytskomplikowanych dokuczliwoœci, jakichpotrafi¹ nie sk¹piæ ludzie lub przypadki losu,trzeba podchodziæ filozoficznie. Tego wymagazasada istnienia kosmosu.TerazTeraz niczego nie napiszê. Bêdê czeka³.By³ przyp³yw wiêc jest i odp³yw. Jak w oceanie.Fala, która znowu przyjdzie przyniesieze sob¹ jakiœ nieoczekiwany g³êbinowy œwiat.Czes³aw Sobkowiak67

Wtedy w³¹czê siê w ten ogrom, co jeszcze nieprzes¹dza, czy próba z³owienia wartej podziwu,wielkiej ryby, oka¿e siê udana.KroplaNie miej w¹tpliwoœci, nie znaczysz cokolwiekwiêcej ni¿ kosmos. Patrz¹c w kroplêwody zobaczysz w³asn¹ twarz.Œwiat³oZanim zrozumiem, co siê naprawdê dzieje,minie ca³e ¿ycie. ¯e wszystko zale¿a³o odœwiat³a. ¯e bywa³em blisko jego obecnoœci.Które niekiedy mnie spotyka³o. Gdzieœ siêgubi³o. Nie wiedzia³em jak trafiæ na œlad.Ba³em siê, ¿e stracê wiêcej ni¿ zyskam. Niezasmakowa³em innego chleba. Przez te wszystkietrudne lata.LiœcieLiœcie, ob³oki, krople deszczu, polne œcie¿ki.Wszêdzie milczenie. Z kamyków, kilkukawa³ków drewna, rozbitych kolorowychszkie³ek i blasku na wodzie, uk³adam czego mibrak. Gdybym to jeszcze mia³ w sobie odwagêistnienia, tak¹ jak one. Móg³bym zapisaæw swojej biografii, ¿e wystarcza mi codziennedoœwiadczenie, bo nie jestem poszukiwaczemjakichkolwiek innych skarbów.GiocondaWierzê w ruch wertykalny. Ten, któryuwalnia i daje lotnoœæ ¿yciu. Jak wtedy,w tamtym momencie, kiedy zmêczonyw swoich latach, w jednej z sal Luwru,stan¹³em przed obrazem Mona Lizy. Myœl¹c,co jeszcze mogê zobaczyæ. Poczu³em jejuœmiech delikatny, tajemny, przeniesionyprzez wieki, jakby bezs³ownie ci¹gle wyjawia³,¿e ¿ycie jest i jest. Tyle¿ wiemy, ileutracimy. Nic ponadto. Wydawa³o mi siêpotem, kiedy wraz z innymi oddala³em siê donastêpnych sal, ¿e w takim zwiedzaniu jest coœniestosownego. Iœæ dalej i dalej, doœæspiesznie, zdradliwie, poch³aniaæ wspania³edzie³a, i w gruncie rzeczy nic nie pamiêtaæ,poza tym, ¿e siê by³o w Luwrze. PóŸniejposzed³em do pobliskiego parku, nie parku,lecz do ogrodów Tuileries. Obejrza³emogromne rzeŸby, wszystko wiedz¹ce g³owyIgora Mitoraja. Maski wiecznoœci. Antyki wspó³czesnoœæ. Usiad³em na bia³ej ³awce,jad³em jab³ko, œwieci³o jesienne, paŸdziernikowes³oñce. £adna dziewczyna, mo¿e piêtnastoletnia,imigrantka z Ba³kanów, o czarnych,krêconych w³osach obchodzi³a fontannê,chyba ze dwa razy, zbli¿aj¹c siê do ³awek,z wymownym gestem wyci¹gniêtej po ja³mu¿nêrêki. Wiod³em za ni¹ d³ugo wzrokiema¿ ledwo widoczna jej postaæ opuœci³a obszarjesiennego parku i znalaz³a siê na ulicy.Wie¿a EifflaTrzeba znaleŸæ siê nad Sekwan¹, aby siêdowiedzieæ, ¿e nic nie jest wiêksze od ekscytuj¹cegowje¿d¿ania, wchodzenia, piêtro popiêtrze, a¿ na sam szczyt tej paryskiej,stalowej ¿yrafy, która u samego nieba zdaje siêskubaæ smakowite liœcie. Kamienne miastolegendak³ad³o siê u stóp Kazika i moich.Rozlega³ siê coraz szerszy i szerszy widok a¿po sam daleki, mglisty horyzont. A¿ po doznanieniechêci schodzenia w dó³, gdzie koniecznejest podejmowanie decyzji i dokonywaniewyboru. Wspominam tê jedn¹ z tysiêcywyj¹tkowoœæ poznawania Wie¿y Eiffla, by daædowód, i¿ nieprawdziwe by³o czyjeœ(z lekka chore) zdanie: „Jednak Pary¿ jakoœnie upad³ mu do stóp”.S³odka FrancjaDo Francji pragn¹³em pojechaæ niemal odzawsze. Kiedy mia³em jakieœ dziesiêæ lat ciociaJadwiga z Wolsztyna podarowa³a mirozmówki polsko-francuskie. I dzisiaj myœlê,¿e wykaza³a tym faktem du¿¹ postêpowoœæ, bogdzie mnie wiejskiemu ch³opcu do jêzykafrancuskiego. Ta ma³a, nadobowi¹zkowa ksi¹-¿eczka rozbudza³a jednak moj¹ wyobraŸniê.DŸwiêk wyczytywanych z niej francuskichs³ów brzmia³ jakby nie by³o tajemniczo i magicznie.Kiedy z mam¹ jecha³em do tegopowiatowego miasta, w którym na prze³omiedziewiêtnastego i dwudziestego wieku s³ynnylekarz Robert Koch odkrywa³ pr¹tki w¹glika,do sklepu lub na targowisko, a by³o to mojepierwsze miasto widziane na w³asne oczy,i dziwi³em siê czemu domy takie wysokie, te68

dwu-, trzypiêtrowe kamienice, to zawsze ju¿nieco zmêczeni zachodziliœmy w³aœnie docioci Jadwigi na ulicê Poln¹. Tam samotniemieszka³a w swoim domku. Jej m¹¿ zgin¹³ namorzu. Przyjmowa³a nas chêtnie. Piliœmyherbatê, czasami coœ zjedliœmy. I dalej nadworzec, w drogê powrotn¹ kolej¹ ¿elazn¹ doJaromierza. Ja oczywiœcie tkwi³em z g³ow¹przy oknie. Pary¿ œni³ mi siê wiele lat póŸniejprzynajmniej kilka razy. I te¿ sporo miejscazajmowa³ w moich myœlach, po prostu uosabia³w moich marzeniach wszelk¹ mo¿liw¹ dowyobra¿enia niezwyk³oœæ. Nowoczesn¹ myœli piêkno. Wolnoœæ i bunt. Piêkne kobiety.Artystów. Kawiarnie. Malarzy. Tak¿e nasz¹wielk¹, romantyczn¹ Emigracjê z Mickiewiczem,Towiañskim, Krasiñskim, Norwidemczy S³owackim i legionem innych. A poza tymdo tego miasta nad Sekwan¹ wyjecha³ w staniewojennym z rodzin¹ na emigracjê KazikSkorupski. To by³o istotne. Wczeœniejw Pary¿u osiad³a El¿bieta T., która studiuj¹cwe Wroc³awiu polonistykê dorabia³a przes³uchiwaniemtaœm z muzyk¹ klasyczn¹. Mniezreszt¹ te¿ na muzykê Bacha, Mozartaznacznie uczuli³a. Stamt¹d, z wolnego œwiata,przychodzi³y listy, ksi¹¿ki. Oni pisali do mnie,ja pisa³em do nich. Podawaliœmy sobie rêce.Mimo, ¿e raz po raz zapraszali mnie do siebie,to jednak ci¹gle nie by³o specjalnej okazji, bytam pojechaæ. Odwleka³em ten moment napóŸniej i póŸniej, bo jeszcze zd¹¿ê. A¿w koñcu przyszed³ czas wype³niania siê snu.Sta³o siê tak jak mia³o siê staæ, wyda³em„Rozmowê z Rimbaudem”. Ksi¹¿kê wys³a³emKazikowi. Któregoœ lipcowego dnia latemnastêpnego roku s³yszê jego g³os w s³uchawcetelefonicznej, mówi, ¿e jest w £agowie, gdzieodpoczywa, boso chodz¹c po bukowychlasach i k¹pi¹c siê w jeziorze. To wtedy,w gor¹ce, niedzielne po³udnie, jedz¹csmaczny obiad pod zielonym parasolemz napisem „¯ywiec”, wymyœliliœmy niemalfantastyczny plan. W rok póŸniej okaza³o siê,¿e ca³kiem realnie wype³niony, co do joty,a nawet z naddatkiem. Ukaza³a siê bowiemw roku 2004 nak³adem „Pro Libris” mojaksi¹¿ka „Podziemne s³oñca”, z³o¿ona z wierszypo polsku i w przek³adzie na jêzyk francuski,dokonanym przez poetê i t³umaczazas³u¿onego zreszt¹ w sferze przek³adu, gdyidzie o literaturê polsk¹ i francusk¹. Nie ukrywam,¿e czu³em siê jak w przys³owiowymsiódmym niebie. W koñcu na jego translatorskimwarsztacie by³y utwory Mi³osz¹,Szymborskiej, Twardowskiego, Gombrowicza,Bruno Schulza. Nie, nie, nic z tych rzeczy,du¿o skromniej traktujê to, co wysz³o spodmojego pióra. Nastawia³o mnie jednak towszystko bardzo entuzjastycznie do wyjazdunad Sekwanê. I przyszed³ czas, ¿e wieczoremw Zielonej Górze wsiad³em do rejsowegoautobusu z torb¹ pe³n¹ ksi¹¿ek, a nastêpnegodnia oko³o po³udnia na pobocznej rue deMaubeuge w Pary¿u odebra³ mnie ju¿ Kazik.Jechaliœmy bogatymi ulicami, z mostu rzuci³emspojrzenie na Sekwanê, wszêdzie kunsztownefasady pa³aców i kamienic. W restauracjachsiedzieli ludzie jak figurki. Jedli, pili. Kobietaserwetk¹ wyciera³a usta. Nie zd¹¿y³em zapanoramicznymi szybami dostrzec ich ruchu,inni zwyczajnie stali na chodniku, ktoœ³adowa³ skrzynki z owocami na samochód.Gdzieœ w pobli¿u Notre Dame patrzy³em nakawiarniê, do której zachodzi³ Sartre, do innejHemingway, gdzieœ kawiarnia „Nowe Ateny”,w której o sztuce dyskutowa³ Gaugain. Jad¹ctunelem Kazik pokaza³ mi miejsce, punktœmierci, w którym zginê³a ksiê¿na Diana.W koñcu dotarliœmy do jego domu. Przezokno, w przydomowym, wypoczynkowymogródku od razu dojrza³em wysok¹, samotn¹brzozê. Na emigracji brzoza to Polska. Na stolikujeszcze sta³y talerzyki, kieliszki, zapewnepo jakiejœ biesiadzie pod go³ym niebem dopóŸnej nocy. Pomyœla³em, to dobrze, ¿eRegina ich jeszcze st¹d nie zabra³a, gdy¿zachowuj¹ klimat autentycznego, rodzinnego¿ycia. Kazik zorganizowa³ trzy spotkaniaautorskie: w Stowarzyszeniu Polaków, w ksiêgarnii liceum, gdzie prowadzi zajêciateatralne. Czy mo¿na sobie wyobraziæ coœ lepszego?Na ka¿dym spotkaniu obecny by³Krzysztof Je¿ewski, co logiczne a zarazembardzo sympatyczne. Pozna³em wtedy jego¿onê Filipinkê Mayê. Wiersze oczywiœcieczyta³em po polsku, a po francusku wtórowalimi piêkni i m³odzi: Amandine, Kenan i Axelle.Czes³aw Sobkowiak69

Powiedzieli mi póŸniej, ¿e przypad³ im dogustu wiersz „Krowa”, co mnie ucieszy³o. TakpóŸno napisa³em o tym umi³owanym zwierzêciudomowym wiersz. Zadano kilka prostychpytañ. Poza tym w miejscowej prasie ukaza³siê nie ca³kiem maleñki artyku³ oraz zdjêcie.Wzrusza³o mnie, kiedy ktoœ mi mówi³, ¿eprzyjecha³ specjalnie po pracy na to spotkaniekilkadziesi¹t kilometrów. A ktoœ siê spóŸni³i by³o mu ¿al. I mnie by³o ¿al. Tym bardziejby³em poruszony. Przecie¿ nikt tu o mnienigdy nawet nie s³ysza³. Czu³em w sobieswoj¹ anonimowoœæ. Wszystko co mia³o siêstaæ, stawa³o siê dopiero w momencie czytaniapoezji. Rozstrzyga³o siê na tak lub na nie.Jeszcze pamiêtam twarze, gesty, równie¿tonacje g³osu. Natomiast przed spotkaniemw liceum jakoœ wyj¹tkowo mia³em obawê, czysiê uda, usilnie zastanawia³em siê, co zebranejm³odzie¿y sensownego powiedzieæ. Tremaros³a i dochodzi³a do zenitu, kiedy weszliœmydo obszernej, pustej, szarej sali, zupe³niew moim odczuciu nie nadaj¹cej siê do czytaniawierszy i mówienia o poezji. Kilka rzêdówpustych krzese³ dzia³a³o przygnêbiaj¹co.Jeszcze mog³em uciec. Kiedy wszystkiemiejsca zape³ni³a m³odzie¿ uœwiadomi³emsobie, ¿e nie ma wyjœcia, klamka zapad³a.Muszê. Po kilku s³owach wstêpu Krzysztofai Kazika przyszed³ czas na mnie. Stara³em siêjakoœ zahipnotyzowaæ salê, na której bylim³odzi Francuzi pochodzenia arabskiego,dzieci przybyszów z Afryki, Azji, no i oczywiœcierdzenni Francuzi. Bo choæ oni byliz ca³ego œwiata jakby, to ja by³em z Polski,o której niewiele, ale coœ tam jednak s³yszeli.W pewnym momencie opór zosta³ prze³amany.I pojawi³ siê pozytywny klimat, gdypowiedzia³em, ¿e du¿o czyta³em MaxaJacoba, Apollinaire’a, Rene Chara, Rimbauda,Eluarda. A piosenki Edith Piaf po prostukocham. Karmi³y moj¹ m³odoœæ i rozpacz podniskim sufitem. Tymi kokieteryjnymi, aleprzecie¿ prawdziwymi, wyznaniami chybasprawi³em, ¿e z wielu stron posypa³y siê pytania,co przecie¿ lubi ka¿dy autor. Taka sytuacjaznacznie u³atwia i rozwija porozumieniez publicznoœci¹. Pewien ch³opak zapyta³ np.co myœlê o przysz³oœci œwiata. Musia³em coœmyœleæ, skoro jestem poet¹, mimo ¿e nie prorokiem,wiêc powiedzia³em, ¿e oni, m³odzi,szczególnie oni, bêd¹ œwiadkami wydarzeñ,przemian o charakterze globalnym. Musz¹ byæprzemiany, trzeba to powtarzaæ nawet tysi¹crazy, no i najwa¿niejsze, coœ w tym kierunkurobiæ, bo inaczej œwiat upadnie. Straszni s¹ludzie, którzy sumienia maj¹ ze skórywo³owej. Dzisiaj powtórzy³bym to samo.Wyniszczona, stara i obrzydliwa jest skóraœwiata, która wiêzi tê now¹, chc¹c¹ siê przebiæod spodu i daæ ludziom natchnienie. Ich ciekawoœæmyœli i œwiata udzieli³a mi siê bardzo.Nie by³a bez pokrycia. Wielu podchodzi³opóŸniej do stolika i chcia³o dostaæ „Podziemnes³oñca” z autografem. Coœ niesamowitego.Radosnego. To by³o trzecie, promocyjne spotkanietej dwujêzycznej ksi¹¿ki. W ZielonejGórze natomiast z okazji jej wydania niezas³u¿y³em nawet na æwieræ spotkaniaz publicznoœci¹, co mo¿e i lepiej. Ale jednakmi ¿al, tak naprawdê, ¿e tak to na miejscuwygl¹da. W poczuciu dobrze wype³nionegoobowi¹zku g³oszenia wielkoœci poezji i zbawianiaœwiata przy jej pomocy poszliœmy dorestauracji, gdzie podano egzotyczne owocemorza. Pierwszy raz stara³em siê jeœæ jakieœnieznane mi stworzenia, które wy³uskiwa³emze skorup sparzonych wrz¹tkiem, jakieœ ma³-¿e, ostrygi i krewetki. No tak. Piliœmy winoczerwone, s³odkie, coraz bardziej s³odkie,i Francja te¿ nabiera³a s³odkiego smaku.Wolnoœæ i bunt jawi³y siê piêknie. Mo¿nao tym opowiadaæ i opowiadaæ. Nastêpnegodnia Ela Twarowska zabra³a mnie do Wersalu.Ogl¹da³em place, pomniki, pa³ac, witra¿ew koœcio³ach i Katedrze oraz parki. Zaœw niedzielny ranek Kazik uruchomi³ swegogranatowego Forda i pojechaliœmy wrazz Gabrysiem beztrosko przez lasy królewskiedo Chartres, gdzie Katedra od wieków s³ynnana ca³y œwiat. Ogromna, ogromne gotyckiesklepienia, przepiêkne witra¿e, boczne nawy,kaplice. Wysoka, widoczna z daleka. Ach,jeszcze raz piæ wino, byæ tam gdzie platanycicho szeleszcz¹, po stawie p³ywaj¹ cichodzikie kaczki, ludzie spokojnie wysiaduj¹w po³udniowej porze na ³awkach, ktoœ s³uchapoezji, zg³asza siê z pytaniem, byæ jeszcze raz70

na targowisku w Wersalu, nie za du¿ym targowisku,ze sprzedawcami wykrzykuj¹cymidonoœnym g³osem ceny, nape³nionym wszelkimiowocami morza i ziemi. Aby oczy mog³ychciwie syciæ siê tym bogactwem. Jeszcze raz.Pary¿W pewnym momencie uzmys³owi³emsobie. Trzeba przyjechaæ do Pary¿a pierwszyraz, na jeden dzieñ, byæ z daleka, kimœzupe³nie samotnym i obcym, ¿eby zobaczyæjak wiele tu ¿ycia i jak wiele œmierci. W tymmieœcie, które jest ca³ym œwiatem.ZdaniePisanie dobrego zdania sprowadza siêtylko do poœwiadczenia jego uczestnictwaw milczeniu.KsiêgaZ powodu znu¿enia i g³êbokiej nocychwilowo pisanie ksiêgi przenios³em w sferêsnu. W nie wymyœlone spotkania snem osnutychliter i rzeczy. Wiêc praca trwa i trwaæbêdzie na wszystkich mo¿liwych polach.Obliczona na dni, miesi¹ce i lata. Bo nie tylkoprzy biurku od samego rana. Nie tylko dzisiaj.Piórem i atramentem, ale i krokami do aptekioraz po mleko, a nawet myciem zêbów.Patrzeniem na polny krajobraz. Potr¹ceniempatyka na drodze, spojrzeniem w ka³u¿ê.W obecnoœci ca³ego œwiata a nie inaczej.Co z czym siê po³¹czy w najwiêkszym sekrecie,na co wp³ywu ju¿ nie ma zamêt lub jasnoœæi utrudzenie. Pisanie i nie pisanie jednoczeœnie.Zapominanie imion i ich odzyskiwanie.Tylko wst¹piæ w ten strumieñ. A¿ nieznanesamo siebie pozna, zas³oniête uka¿eswoje oblicze. To, co ze mnie i co ze œwiata.Z teraz i z kiedyœ. Z braterstwa i jegoprzekreœlania. Taka ¿mudna wêdrówka. Zanimprzyjdzie mi kiedyœ wst¹piæ w sen najwiêkszy.Poza snem i nie snem.Na literackiej prowincjiTu daj¹ o sobie znaæ dziwaczne pretensjedo wielkoœci. Bez dba³oœci o takt i przyzwoitoœæ,jazgotliwie i awanturniczo, zg³aszaj¹je z regu³y ci, których utwory s¹ raczej mierne,nijakie, które mog³yby czasami nawet zaistnieæw prasie brukowej, ze wzglêdu na tanie,p³ytkie opisy ckliwych sytuacji ³ó¿koworomansowychnp. w gabinecie lekarskim lubwiersze nie wykraczaj¹ce poza zapo¿yczeniai parafrazy innego poety, oczywiœcie niewysokiego lotu parafrazy, bo w koñcu dobraparafraza wymaga talentu, podjêcia stylui tonacji intelektualnej, a poza tym potrzebnejest zag³êbienie siê w cudz¹ osobowoœæ.Pisanie o takich autorach jest doœæ ryzykowne,gdy¿ ka¿da krytyczna ocena, jakieœ kwestionowaniepoziomu artystycznego, u osobycierpi¹cej na megalomaniê i wszelkie autowielkoœcioweurojenia, mo¿e wywo³aæ agresywneroszczenia. Wypada siê zastanowiæ, czyw ogóle na literackiej prowincji jest miejscedla krytyka choæby œrodowiskowego, czypróba uczciwego, rzetelnego opisu, czywskazanie wartoœci lub ich kwestionowanieczemukolwiek s³u¿y poza wywo³aniememocjonalnej reakcji. Tak, w³aœnie tak.A jeszcze niedawno, bo to dobrze pamiêtam,choæby z moich piêknych czasów wroc³awskich,obowi¹zywa³a powszechnie zasada,któr¹ szanowano i respektowano, ¿e autor niewszczyna sporu z krytykiem o swoje racje, boby siê oœmieszy³, wiêc nie dyskutuje krzykliwiew swojej sprawie, nie polemizuje z tym coo nim napisano. Nawet, gdyby nies³usznie. Bonie mo¿na byæ sêdzi¹ we w³asnej sprawie.Myœlê, ¿e taka zasada zreszt¹ nadal funkcjonuje,tyle tylko, ¿e w œrodowiskach traktuj¹cychpowa¿nie uprawianie literatury, sztuki. Móg³byktoœ zapytaæ, czy taki stosunek do literaturymo¿liwy jest tak¿e na prowincji. Zapewne teoretyczniemo¿liwy. Jednak skazuje co ambitniejszychna samotnoœæ. Pomijanie. Bo turz¹dzi zmowa spragnionych nagród i pochwa³.Na tego typu niedogodnoœci trzeba byæ obojêtnym.Trzeba umieæ wytrwaæ. Mo¿e nawet byæzahartowanym, choæ wra¿liwy cz³owiek nigdysiê na zniewagi nie uodporni. Trzeba po prosturobiæ swoje, nikt bowiem w przysz³oœci niebêdzie pyta³, czy okolicznoœci by³y lub nieby³y sprzyjaj¹ce. Kiedyœ utwory, wszystkieutwory, tak¿e napisane w Zielonej Górze,naprawdê zostan¹ okrutnie zweryfikowane,bez absolutnie jakiejkolwiek taryfy ulgowej.Czes³aw Sobkowiak71

Gdy m³ody poeta siê rozwija, to mo¿na ow¹„ulgê” jeszcze mieæ na uwadze, trzeba mieæ nauwadze, w koñcu dojrzewa, ale ju¿ na pewnonie wobec autora urodzonego przesz³o pó³wieku temu.Wrogowie i przyjacieleTrzeba mieæ przyjació³, przynajmniej jednegoprzyjaciela. Niczego bym nie osi¹gn¹³bez przyjació³, ani w przesz³oœci ani teraz.Myl¹ siê jednak ci, którzy s¹dz¹, ¿e powinnipostêpowaæ na wszelkich polach ¿ycia tak, byza wszelk¹ cenê mieæ wokó³ siebie wy³¹cznieludzi sprzyjaj¹cych. Nie chc¹c naraziæ siêkomukolwiek, nie zabieraj¹c w ¿adnej sprawiezdecydowanie g³osu, usuwaj¹c siê w cieñ.Bo wtedy nikt krytycznego s³owa nie powie.W ka¿dej sytuacji s¹ odpowiedni. Na ka¿dezawo³anie gotowi siê stawiæ. Egzystuj¹ takca³ymi latami. Nigdy nikogo nie bêd¹ broniæ,o nikogo siê nie upomn¹ dla swej wygody.Kalkuluj¹c co wy³¹cznie dla nich korzystne.G³adcy, bez wyrazu osobistego charakteru.Niby porz¹dnie, spokojnie, bo z nikimw sporze, niby o spokojnych sumieniach,niczemu niewinni, bez skazy, choæ to oczywiœciez³udzenie, co w literaturze dok³adnie ju¿opisywano. Myœlê, ¿e o cz³owieku œwiadcz¹tak¿e jego wrogowie, ci którym œwiadomie siênara¿a, którym siê potrafi sprzeciwiaæ.Powiedzieæ nie. Wiedz¹c, ¿e to mo¿e nawetkosztowaæ. To oni paradoksalnie daj¹ niejak¹gwarancjê krystalizacji duchowej. Wiêc aninie bójmy siê, ¿e swoj¹ postaw¹ wywo³amy(bywa, ¿e obrzydliw¹) reakcjê, ani nieoskar¿ajmy siebie niepotrzebnie, ¿e ktoœ coœma lub mo¿e mieæ przeciw nam. Miejmyw takiej sytuacji po prostu coœ w³asnego.Siebie. Miarê. Wyznaczajmy poziom. Niewybieraj¹c gry uników, gdy rzecz dotyczyistoty. Ale otwarcie, uczciwie. Tak¿e zdecydowanie,kiedy trzeba. W ten sposób tylkomo¿na budowaæ. I spokojnie patrzeæ w lustro.Wtedy takie zdania s¹ wiêcej warte, wa¿niejszeni¿ pokrêtne kombinacje. Przeciwieñstwaw gruncie rzeczy uwiarygodniaj¹ nasze pogl¹dy,nasz system wartoœci. Porz¹dek œwiatatego wymaga. Wypada te¿ pamiêtaæ o takimparadoksie, ¿e nie ka¿dy wróg musi byæ faktyczniewrogiem, zw³aszcza, gdy uzmys³awiaprawdê lub wyprowadza ze z³udzenia. Wtedymo¿e byæ nawet cenniejszy od przyjaciela,gdy potrafi ró¿niæ siê odwa¿nie, gdy jak¹œwa¿n¹ kwestiê mocno uœwiadomi. Nie zawszeto potrafi przyjaciel, choæ powinien. Kiedyœmówi³o siê, ¿e na wagê z³ota jest posiadaniedobrego przeciwnika.„Przyjaciel z Zielonej Góry”Znany warszawski prozaik, pisarz z du¿ym,uznanym dorobkiem - Marek Nowakowskipoda³ niedawno, ¿e zapozna³ siê z zawartoœci¹„teczki” na w³asny temat. Jakie¿ musia³o byæjego zaskoczenie, kiedy skonstatowa³, ¿eautorem niektórych donosów na niego jestm.in. „przyjaciel z Zielonej Góry”. Nam tuwypada siê tylko domyœlaæ, kto to taki. Ilutakich „przyjació³” tkwi³o w naszymœrodowisku? Mia³o nic nie byæ wiadome, alepowoli coraz wiêcej jest i bêdzie wiadome. I tojest sprawiedliwe.Có¿Có¿ mo¿na powiedzieæ o cz³owieku o napiêtejskórze twarzy, który zaszed³ a¿ po samszczyt. Ambicje go nios³y i pycha. I jeszczeinne ognie.Ci¹g dalszy o prowincjiProwincjonalnoœæ to zaw³aszczanie racjiwy³¹cznie dla siebie, to niedopuszczanie dowyra¿ania pogl¹dów, a ju¿ nie daj Bo¿ewyrazistych pogl¹dów. Upominanie siê np.o szacunek dla podmiotowego sumienia, wyznaniaczy œwiatopogl¹du budzi tu niemal natychmiastzgorszenie. Dlaczego niektórzyuzurpuj¹ sobie prawo zajmowania siê cudzyminajbardziej osobistymi przekonaniami, cudzym¿yciem, tego naprawdê nie jestem w staniezrozumieæ. Mogê za³o¿yæ jedynie, ¿e chodzio rodzaj uzurpacji. W przypadku reagowaniana tego typu niestosownoœci pojawia siê jakiœdziwny pop³och, histeria, agresja, oczekiwaniei ¿¹danie, by z zaprezentowanych zdañ publiczniesiê wyt³umaczyæ, niemal kajaæ.Przyznaæ siê w koñcu do pope³nienia przynajmniejb³êdu nieprzyzwoitoœci. Bo na prowincjinic siê tak naprawdê nie zmienia, œwiat72

trwa na jedn¹ mod³ê. Zw³aszcza w sferzemyœlenia. Pozycje s¹ zastrze¿one. Coœzupe³nie surrealistycznego i jednak kafkowskiego.W zastyg³ych formach trwaj¹ ludziewydawaæ by siê mog³o œwiatli, bo wykszta³cenina wzorach wspó³czesnej i klasycznejliteratury tudzie¿ filozofii. Nie s¹ otwarci, niezale¿ni,nowoczeœni, jedynie udaj¹, pozoruj¹,¿e s¹ takimi. Tak naprawdê tkwi¹ w nichdespoci. Wydaje siê im, ¿e wolno z wyczytanychparadygmatów czyniæ obowi¹zuj¹cydla ca³ej otaczaj¹cej rzeczywistoœci wzór, i ju¿nikt inny nie powinien roœciæ sobie prawa dochoæby zasygnalizowania w³asnej manifestacjimyœlowej. Bo ten ich wzór ma byæ niepodwa¿alny.A przecie¿ siê myl¹. Nie nad¹¿aj¹cza duchem czasu. Ludzie prowincjonalniz biegiem lat zmieniaj¹ siê w gorliwychstra¿ników swoich zas³ug, nienaruszalnoœciautorytetu i sêdziwoœci wieku. Przykre, aleprawdziwe.Nad Odr¹Tutaj, w pradolinie Odry, na jej obrze¿u, natej niewidzialnej linii ³¹k i lasów, gdzie niemalca³e ¿ycie mieszkam (poza kilkuletnimpobytem w europejskim Wroc³awiu), odkrywamhoracjañsk¹ pozytywnoœæ. Muszê odkrywaæ.Potykaæ siê o grudê i staraæ siê byæptakiem. Chcê czy nie chcê. Tyle mi przypad³oi wszystko zale¿y od tego, co potrafiêzobaczyæ w sk³adzie i uk³adzie tego lokalnegoœwiata. Ceniê jego rytm, ³agodnoœæ, chropowatoœæ,gorycz, pojedyñczoœæ ka¿dejrzeczy. Wilgoæ, igliwie, mech i kamienie.Zimno, skwar. Mam tu swoje wierzby obstukiwaneprzez dziêcio³a, podmok³y, olchowy las,wychodz¹c¹ z niego sarenkê, œcie¿kê w sosnowymlesie, noc¹ s³yszê szczekanie psa.Zapisujê tê ojczyznê na kartce. Widok lipz mojego okna. PóŸn¹ jesieni¹ czasami idêdaleko w pola po g³óg. Zwyczajnoœæ jakpó³przezroczysta zas³ona, nieco zmatowia³alub przykurzona szyba, delikatnie zamglonywidok. Mo¿na dojrzeæ rzeczy ostateczne.Widniej¹ce na granicy horyzontu. Liœæopowiada historiê, w której jest powaga.Kropla nim wyschnie odtwarza kosmos.W czerwcu nios¹ siê oceany, b³ogostanyakacjowego zapachu. Noc¹ bezustannienap³ywaj¹ jego gêste fale. D³ugo wysiadujê naschodach. Czasami do pó³nocy. Lubiê to.Czekam na takie dni. Nasycone zapachem.Teraz œwieci nad ³¹k¹ wielki bochen ksiê¿yca,co dopiero wyp³yn¹³ nad horyzont. Móg³by siênie jeden tutaj w³aœnie uczyæ, ¿e ¿ycie niesk³ada siê tylko ze s³ów, zw³aszczagor¹czkowych s³ów bez pokrycia, co siê ci¹glemno¿¹. I ludzi przyprawiaj¹ o nieszczêœcia.Tak siê z³o¿y³o, ¿e pojecha³em do Zaboruz Ani¹ Szewczuk (subtelne ma wiersze,zaskakuj¹ce w widzeniu lirycznych prze¿yæ)na spotkanie autorskie w tamtejszej bibliotecei odczuliœmy klimat ¿yczliwoœci dla poezjii w ogóle wartoœci cz³owieczych. Jeszcze siêludzie nie zaparli ani nie wyzbyli podstawowychzapatrywañ na ¿ycie. Dobrych zapatrywañ,które umacniaj¹ ducha. Nie zas³oni³yich twarzy maski. W³aœnie tu, jakby napoboczu œwiata. Którego rytm ju¿ ma³o kogoobchodzi. Rytm zachowuj¹cy jednak istotnoœæ.Wracaliœmy przez £az, Przytok, Zawadêpatrz¹c w gwiaŸdziste niebo, œwiat³o w oknachwielu domów, na krajobrazy pól i lasówton¹cych w mroku nocy, które ledwo by³owidaæ. Odra pozdrawia³a subtelnym zamgleniemTulipanyW po³owie stycznia, a styczeñ tego rokuprawie wiosenny albo i bardziej ni¿ prawiewiosenny, modyfikowany klimatycznie, wysz³ytulipany, wychyli³y siê sympatycznie m³od¹zieleni¹, ciekawsko do œwiat³a, spoœródgrudek pulchnej, torfowej ziemi. Gdyby imumieæ dorównaæ. Czyli przejœæ od s³ów doczynu. I wiedzieæ, co nale¿y wiedzieæ, abyw najmniejszym poruszeniu nie zawiera³ siêb³¹d, który niweczy wszystkie najœwietniejszezamiary. A wtedy do œwiat³a ju¿ ¿adna droga.Intencje pogubione, myœli nie znajduj¹sposobu ani prostoty odwagi, by siê do ¿yciaodnowiæ i przysposobiæ. Zrobi³o siê w styczniuciep³o, raŸnie na duszy. Ju¿ mia³emwra¿enie, ¿e tak pozostanie. I szerokozewsz¹d nadejdzie m³odoœæ. A tu nagle œniegunasypa³o, i s³usznie, i w bieli œwiat natychmiastwypiêknia³. A teraz znowu œniegu nieCzes³aw Sobkowiak73

ma, powia³ ciep³y, porywisty wiatr, tulipanywychylaj¹ siê z ziemi. Takie s³abe, jeszczebezradne, a jest w nich ca³a moc natury. Tenzapisek przyrodniczy dedykujê Ewie, która jakma³o kto wie i czuje, o czym tu piszê.Ulica w ZawadzieNie jest jakaœ szczególna. Chodzê po niejju¿ dziesi¹tki lat. Teraz jest asfalt, wczeœniejby³y kocie ³by. Sporo samochodów na poboczach.Domy st³oczone jeden obok drugiego.Dorodne lipowe drzewa poprzycinano, boga³êzie wchodzi³y w druty elektryczne. Niektórzyza³o¿yli nowe dachówki i ocieplenia.Otworzyli sklep „Ewa”. W koœciele za³o¿ylinowy witra¿. Niekiedy wchodzê na dach swojegodomu i ogl¹dam okolicê. Widzê, ¿e zestodó³, w których dawniej sk³adano snopyzbo¿a, str¹cono bocianie gniazda. Jesienn¹oraz wiosenn¹ por¹ ci¹gnê³y têdy dzieñ i nocd³ugie kolumny radzieckiego wojska. Wy³o towszystko. Po wsze czasy. Noc¹ ciê¿ko i g³uchosz³y rakiety szczelnie okryte brezentem a¿trzês³y siê domy. A teraz nareszcie nawet autobusyw kierunku Zaboru jad¹ inn¹, okrê¿n¹drog¹. Ta ulica nie kojarzy mi siê najlepiej,zw³aszcza z okresu stanu wojennego. Wieczorami,w œrodku nocy, podchodzili pod mójdom jacyœ m³odzi ludzie i starali siê byæ bardzodokuczliwymi. Rzucano kamieniami(kilka razy st³uczone zosta³y szyby w oknach),walono piêœciami w drzwi. Uszkadzano je.Nagle budzi³em siê w nocy, wstawa³em, uchyla³emfiranki. Czasami w pobli¿u z wygaszonymiœwiat³ami stawa³o auto, z któregonikt nie wysiada³, tylko obserwowa³. Taki toby³ czas. Min¹³. Ten, co na zebraniach oddzia³umiejscowych pisarzy zgryŸliwiekomentowa³ moje chodzenie z Bibli¹ podpach¹, te¿ ju¿ min¹³. Ta, co by³a wtedy aktywna,podekscytowana, próbowa³a dziwniezagadywaæ, postarza³a siê znacznie. Zobaczy³emnie tak dawno w lokalnej gazecie zdjêciezrobione mi w tamtym czasie z ukrytegoaparatu. Idê na nim w pobli¿u Zbawiciela,chodnikiem po stronie, gdzie teraz stoj¹ ju¿nie wywo¿eni w nocy solidarnoœciowi robotnicy.Wygl¹dam du¿o m³odziej. Napisano podnim: „nieznany mê¿czyzna”, rozeœmia³em siê.Mo¿e i s³usznie tak napisano, w koñcu ja samsiebie do koñca nie znam. Gazetê wrzuci³emdo kosza na œmieci. Na pewno jest jeszczegdzieœ wiele innych zdjêæ, tak¿e tajnychnagrañ. Mniejsza z tym. Na mojej ulicy,w pobli¿u mojego domu, by³ do niedawnamaleñki sklep spo¿ywczy. Wieczoramizw³aszcza licznie zbierali siê przy nimpiwosze, ale pito te¿ wino pod lipowymi drzewaminawet w czasie deszczu. Gwar. Krzykliwerozmowy pijanych. Latem ha³as niós³siê do póŸnej nocy. Gard³owe œpiewy.Dochodzi³o do awantur. Próbujê przywo³aætamte twarze, ciep³e dni, twarze m³odychosób, których zna³em. I okazuje siê, có¿, nikogoz nich, tak¿e jeszcze m³odej sprzedawczynitego sklepiku, ju¿ nie ma na œwiecie. Odeszli.74

Henryk SzylkinWiosnaS³oñcem maj rozb³ysn¹³. Zakwit³y czereœniezapraszaj¹c pszczo³y na z³ote nektary.Tañczy t³um motyli, a barw swych nadmiaremumaja ogrody narodzone we œnie.Widz¹c to kuku³ka zapodziana w liœciachwyfruwa z kryjówki z kukaniem radosnym,wszak bocian na dachu wyklekota³ wiosnê:kwiatom, drzewom i ludziom – wszystkimuroczyœcie.Niech ta ptasia radoœæ pod krêgiem szafirów,bez sennych nad wod¹ ociê¿a³ych mg³awic,które rodz¹ chmury owiniête kirem,nie burzy ogrodów przylotem b³yskawic.Wstrzymaj wiosno wszystkie czasu moce ciemne,aby nie krzycza³y – daremnie, daremnie!LatoWczoraj by³y p¹ki, dziœ kosze owoców.W kwietniu przebiœniegi, w lipcu ró¿e kwitn¹.Widnokr¹g nad lasem od œwitu b³êkitny.Przysz³y dnie najd³u¿sze i najkrótsze noce.Ogród niby obraz w sztaludze rozpiêty,a na nim w rozb³ysku mozaikowe latow zio³a rozmaite i w kwiaty bogate,zasadzone jakby na pó³krêgu têczy.Inny czas w nim p³ynie – ni¿ ten w wioœnie mojejzanurzony w barwie niebiesko-ró¿owejgdzie serce stuka³o radosnym spokojem,a tysi¹c pomys³ów wpada³o do g³owy.Pozosta³y po nich tylko nik³e cienie.Przerwa³ œwiat sen dziecka, a losy odmieni³.75

Patryk Koblischke, Martyna B¹k, Daria Steffan, Ma³gosia Pieni¹¿ek, Damian Koby³eckiLegenda o ksiê¿niczce S³ubiii ksiêciu FurcieS³ubice, miasto le¿¹ce na granicy polsko-niemieckiej, s¹siad Frankfurtu nad Odr¹, w roku2005 obchodzi³y swoje 60-lecie. Aby uczciæ tê rocznicê Biblioteka Publiczna Miastai Gminy w S³ubicach og³osi³a konkurs plastyczny pt. „Legenda o moim mieœcie”.Na konkurs wp³ynê³o wiele prac. Dzieci ze œwietlicy SP Nr 3 w S³ubicach, nim wykona³yprace plastyczne, napisa³y kilka legend o swoim mieœcie. S¹ to piêkne opowieœci p³yn¹ceprosto z serca, które mog³y siê wydarzyæ. Poni¿ej przedstawiamy jedn¹ z nich.Dawno, dawno temu nad brzegiemwielkiej rzeki mieszka³a sobie dziewczynaimieniem S³ubia.S³ubia tak naprawdê by³a ksiê¿niczk¹, aleo tym nie wiedzia³a, bo jej rodzice zginêliw bitwie pod Kunowicami. S³ubi¹ opiekowalisiê wieœniacy, którzy zajmowali siê soleniemryb z³owionych przez rybaków.S³ubia lubi³a przesiadywaæ nad rzek¹ i karmiæ³abêdzie. Pewnego dnia, gdy pochyli³a siênad lustrem wody, zobaczy³a… koguta o twarzymê¿czyzny. Wystraszy³a siê i uciek³a.Jednak nie dawa³o jej to spokoju i nastêpnegoranka wróci³a nad rzekê. Tym razem natwarzy mê¿czyzny zobaczy³a ³zy. Nagleus³ysza³a szum fal:- Pomó¿ mu, pomó¿...- Co mam zrobiæ? - zapyta³a zaskoczona- Musisz znaleŸæ z³ot¹ nitkê. Potem nalnianej koszuli wyhaftuj cyfry 69100 i wrzuæj¹ do wody - zaszemra³y fale.Dziewczyna postanowi³a pomóc p³acz¹cejtwarzy.Nie wiedzia³a, gdzie znaleŸæ z³ot¹ nitkê.Ca³y dzieñ chodzi³a wzd³u¿ rzeki, ale nic nieznalaz³a. W koñcu zmêczona usiad³a, abynakarmiæ swoje ³abêdzie. Zwierzy³a siê imz problemu, a wtedy najwiêkszy ³abêdŸzanurkowa³ i wyci¹gn¹³ z dna k³êbek z³otejnici. Uradowana dziewczyna, prêdko pobieg³ado domu wyszywaæ koszulê.Nastêpnego dnia rano, kiedy tylko promienies³oneczne oœwietli³y ziemiê, dziewczynapobieg³a nad rzekê.Wrzuci³a koszulê. Zaszumia³y fale, wodasiê wzburzy³a i w strumieniach fontannypojawi³ siê prawdziwy ksi¹¿ê.- Dziêkujê Ci za odczarowanie - powiedzia³ochryp³ym g³osem.Pok³oni³ siê nisko i znikn¹³. Dziewczynapoczu³a siê rozczarowana, rozp³aka³a siêi posz³a do domu. Dni mija³y, a ksi¹¿ê niepojawia³ siê. Nagle w nocy odezwa³y siêdŸwiêki tr¹bki. Przed drzwiami cha³upy sta³76

ksi¹¿ê z ca³ym orszakiem. Uklêkn¹³ przeddziewczyn¹ i powiedzia³:- Przepraszam, ¿e musia³aœ na mnie czekaætak d³ugo. By³em kiedyœ z³ym cz³owiekiem,bardzo krzywdzi³em ludzi. Za karê Wró¿kazaczarowa³a mnie w tê wodn¹ poczwarê.I dopiero tobie uda³o siê mnie odczarowaæ.- Ale gdzie by³eœ tak d³ugo?- zapyta³aS³ubia- Musia³am zadoœæuczyniæ ca³e z³o, którewyrz¹dzi³em ludziom. Inaczej znów sta³bymsiê potworem.S³ubia i Furt pobrali siê i ¿yli d³ugoi szczêœliwie. Ksi¹¿ê Furt zbudowa³ piêknyzamek po obu stronach rzeki, po³¹czonymostem.Co pozosta³o do dziœ z tej legendy?Nazwa S³ubic pochodzi podobno od s³owaSalzbitz, które z niemieckiego oznacza izbasolna lub spichlerz solny. Tam w³aœnie pracowaliopiekunowie S³ubii, sol¹c rybysp³awiane Odr¹ przez flisaków. Spichlerzprzetrwa³ do dziœ pod nazw¹ Oderspeiche. Niema wprawdzie zamku, ale jest most ³¹cz¹cyoba miasta S³ubice i Frankfurt, niegdyœ jedno.St¹d te¿ pochodzi nazwa StowarzyszeniaS³ubfurt, które poprzez sw¹ dzia³alnoœæ próbujepo³¹czyæ oba miasta w przestrzeni kulturalneji artystycznej. Magiczna cyfra wyhaftowanaprzez S³ubiê - to oczywiœcie kod pocztowyS³ubic.Patryk Koblischke, Martyna B¹k, Daria Steffan, Ma³gosia Pieni¹¿ek, Damian Koby³eckiDie Sage über die PrinzessinSlubia und Prinz FurtS³ubice, die Stadt an der deutsch-polnichen Grenze, Nachbar von Frankfurt an der Oder,beging im Jahre 2005 sein 60-jähriges Jubiläum. Um dieses Jubiläum würdig zu feiern,verkündete die Öffentliche Stadt- und Gemeindebibliothek in S³ubice einenKunstwettbewerb zum Thema „Eine Legende über meine Stadt“. Viele Arbeiten sindeingegangen. Kinder aus der Grundschule Nr. 3 in S³ubice, bevor sie ihre Arbeiten gefertigthaben, haben mehrere Legenden über ihre Stadt geschrieben. Es sind wundeschöneGeschichten, direkt aus dem Herz, die auch wirklich hätten passieren können. Untenpräsentieren wir eine von ihnen.Vor langer, langer Zeit, am Ufer einesgroßen Flusses lebte ein Mädchen namensSlubia.Slubia war eigentlich eine Prinzessin, abersie selbst wusste nicht davon, da ihre Eltern inder Kunnersdorfer Schlacht getötet wordenPro Libris77

sind. Slubia lebte bei einer Bauerfamilie, diesich mit dem Salzen der Fische, die die Fischergefangen haben, beschäftigte. Slubia liebte esam Fluss zu sitzen und die Schwäne zu füttern.Eines Tages, als sie sich über dieWassertafel beugte, sah sie einen Hahn mitdem Besicht eines Mannes. Sie erschrak undrannte weg. Diese Begegnung ließ sie nicht inRuhe und am nächsten Tag ging sie frühwieder zum Fluss. Im Gesicht des Mannes hatsie Tränen bemerkt und sie hörte eine Stimme,die sagte:- Hilf mir, hilf.- Was soll ich machen? - fragte sie.- Du musst einem goldenen Faden findenund dann auf einem Hemd die Zahlen 69100sticken und zum Schluss das Hemd ins Wasserwerfen. - sagte die Stimme.Das Mädchen beschloss dem weinendenGesicht zu helfen. Sie wusste nicht, wo sienach dem Faden suchen sollte, setzte sicherschöpft auf einen Stein und fing an dieSchwäne zu füttern, dabei erzählte sie über ihrProblem. Auf einmal tauchte der größteSchwan tief ins Wasser und holte ein Knäuelmit einem goldenen Faden heraus. Das glücklicheMädchen rannte schnell nach Hause undfing zu sticken an.Am nächsten Tag, beim den erstenSonnenstrahlen, lief sie zum Ufer und warf dasHemd ins Wasser hinein.Das Wasser brodelte und in einerWasserfontäne zeigte sich ein wahrer Prinz.- Ich danke dir, dass du den Fluch von mirgenommen hast. - sagte er leise, verbeugte sichund verschwand.Das Mädchen fühle sich enttäuscht, fing zuweinen an und ging nach Hause.Viele Tage vergingen und der Prinz zeigtesich nicht mehr. Eines Nachts hörte man aufeinmal Trompeten spielen. Vor dem Hausstand der Prinz mit seinem Hof, kniete vordem Mädchen und sagte:- Entschuldige, dass du so lange auf michwarten musstest. Ich war ein sehr böserMensch und habe oft den Leuten wehgetan.Eine Fee verwandelte mich zur Strafe in dasUngeheuer. Du hast es geschafft mich zurückzu verwandeln.- Wo warst du jetzt so lange? - fragteSlubia.- Ich musste zuerst all das Böse, was ichgemacht habe, wieder gut machen, sonstkönnte ich mich wieder in das Ungeheuer verwandeln.Slubia und Furt heirateten und lebten langund glücklich. Prinz Furt baute ein Schloss aufbeiden Uferseiten, das mit einer Brücke verbundenwar.78

Idalia RoszczykPrzebudzenieostatnio budzê siê zbyt trzeŸwaaby przetrwaæodurzam siê sarkazmemregularnie prowadzê namiêtne dysputyz g³uchoniemym s¹siadem na tematsensu i celu krêcenia tasiemcowych idioserialimade in Ameryka £aciñskauciekaj¹c przed sob¹ukrywam siê w ramionachprzypadkowych mi³oœcio których nazajutrz zazwyczajzapominamjakiœ dirty dancing na parkieciejakiœ taniec jêzyków w ustachi „mimo i¿ cholernie mnie krêcisznie przelecê ciê bo ciê szanujê”kud³ate anio³yfruwaj¹ ponad g³owamii uradowane klaszcz¹ kikutamiskrzyde³ b³agaj¹c o bisledwo widoczne œlady po ospie wietrznejprzypominaj¹ ¿e by³am dzieckiemjeszcze ¿ywi poecinie rzucaj¹ siê ju¿w przepaœæ epitetówszeregowych i porównañhomeryckich by ratowaæupadaj¹c¹ kulturê wysok¹³ykaj¹ prochy na podwy¿szenienastroju cierpi¹ z powoduimpotencji twórczej i hemoroidówseryjnie tn¹ ¿y³ywierszom nienarodzonym79

Lubuskie Wawrzynykonkurs na najlepsz¹ ksi¹¿kê literack¹ i naukow¹ roku 2006W lutym odby³a siê coroczna uroczystoœæwrêczenia Lubuskich WawrzynówLiteracki „nobel” przyznawano ju¿ po raztrzynasty. Jury, reprezentuj¹ce organizatorówkonkursu, w sk³adzie: Andrzej Waœkiewicz(Urz¹d Marsza³kowski), prof. S³awomir Kufel(Urz¹d Miasta), Alfred Siatecki („GazetaLubuska”), Gra¿yna Rozwadowska-Bar(ZLP), Maria Wasik (Biblioteka Norwida),wybiera³o najlepsz¹ ksi¹¿kê spoœród ponad 20„Gazetê Lubusk¹”, a wykonany przez DanielaKotallê.Nominacjê do Wawrzynu Literackiegootrzyma³ poœmiertnie Tadeusz Firlej za tomikpoezji Z czego zbudowany jest ten œwiat, opublikowanyprzez Wydawnictwo Prywatne FTFw Gubinie.Przyznano równie¿ dyplom honorowy zadebiut poetycki Agnieszce Moroz autorcetomiku Ka¿dy idzie do nieba. Ksi¹¿ka ukaza³atytu³ów. W efekcie dyskusji postanowionoprzyznaæ Lubuski Wawrzyn Literacki powieœciHenryka Wawrzyñca Kordonia zatytu³owanejKmieæ Sokolic z roli. Ksi¹¿kawydana w rzeszowskim Seminarium Duchownymjest trzytomow¹ sag¹ opisuj¹c¹ mieszkañcówwsi polskiej na prze³omie XIX/XXwieku. Laureat otrzyma³ nagrodê pieniê¿n¹fundowan¹ przez Prezydenta Zielonej Góryoraz z³oty liœæ wawrzynu sponsorowany przezsiê w wydawnictwie Artystyczno-Graficznym„Arsena³”.Ponadto Jury wyró¿ni³o dyplomem honorowymdr Ma³gorzatê Miko³ajczak za dokonaniakrytyczno-literackie, a szczególnie zaprzygotowanie kolejnej Antologii poezjilubuskiej, wydanej przez biblioteczn¹ OficynêPro Libris.Po raz drugi przyznano te¿ WawrzynyNaukowe. Tutaj decyzjê podejmowa³o Jury,80

eprezentuj¹ce organizatorów konkursu,w nastêpuj¹cym sk³adzie: prof. Czes³awOsêkowski (Uniwersytet Zielonogórski), prof.Wojciech Strzy¿ewski (Biblioteka Norwida),prof. Dariusz Dolañski (Urz¹d Marsza³kowski),dr Dariusz Rymar (Archiwum Pañstwowew Gorzowie), red. Edward Mincer (RadioZachód). Jury zdecydowa³o uhonorowaæWawrzynem Naukowym ksi¹¿kê TadeuszaDzwonkowskiego Zielonogórski KlubInteligencji Katolickiej w latach 1981-2006.Nagrodê sponsorowa³ Marsza³ek WojewództwaLubuskiego, natomiast z³oty liœæ wawrzynuRektor Uniwersytetu Zielonogórskiego.Nominacjê do Wawrzynu Naukowegootrzyma³a ksi¹¿ka – album Byliœmy w teatrze.60 lat Teatru im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp.Krystyny Kamiñskiej i Ireneusza K. Szmidta,wydana z okazji jubileuszu. Ksi¹¿kê opublikowa³owydawnictwo Artystyczno-Graficzne„Arsena³”. Uzupe³nieniem dyplomu by³aakwarela Adama Bagiñskiego z widokiemZielonej Góry. Podobn¹ otrzyma³a dr Ma³gorzataMiko³ajczak.Ca³¹ uroczystoœæ prowadzi³, sprawniei dowcipnie, redaktor Edward Mincer, tekstyliterackie piêknie interpretowa³a Ma³gorzataWower, a muzycznie uroczystoœæ wspiera³zespó³ Cadillac.Maria WasikNa zdjêciach: Henryk Wawrzyniec Kordoñ, Agnieszka Moroz, Tadeusz Dzwonkowski,Krystyna Kamiñska i Ireneusz K. Szmidt.Maria Wasik81

NA GRANICYJacek Weso³owskiSkrzydlate s³owa(Rozwagipolsko-niemieckie 2)Jacek Weso³owskiGeflügelte Worte(Deutsch-polnischeAbwägungen 2)Filozof (Ludwig Wittgenstein) powiada,¿e jêzyk odbija rzeczywistoœæ. Znaneporzekad³o mówi, ¿e przys³owia s¹m¹droœci¹ narodów. Narody maj¹ swojejêzyki i owe jêzyki odbijaj¹ m¹droœci tychnarodów w przys³owiach, w porzekad³ach,w cytatach ze skarbnicy narodowychliteratur. W „skrzydlatychs³owach”.Le¿¹ przede mn¹ dwie grube ksiêgi„skrzydlatych s³ow”: polskich i niemieckich.Ksiêgê polsk¹ u³o¿yli A. Romanowskii H. Markiewicz (Skrzydlate s³owa,Pañstwowy Instytut Wydawniczy, War-Der Philosoph (Ludwig Wittgenstein)meint, dass die Sprache Spiegel derWirklichkeit sei. Ein bekannter Ausspruchbesagt, Sprichwörter seien die Weisheit derVölker. Die Völker haben nämlich seineSprachen und diese spiegeln eben dieVolksweisheiten in den Sprichwörtern,Aussprüchen und Zitaten aus der Schatzkammerihrer Literaturen wieder. In den„geflügelten Worten“.Vor mir liegen zwei dicke Bände: einpolnisches und ein deutsches Buch der„geflügelten Worten“. Das polnische Buchverfassten A. Romanowski i H. Markiewicz:Skrzydlate slowa (Geflügelte Worte),82

szawa 1990). Ksiêga niemiecka jestdzie³em zbiorowym (K. Bötcher u.a.,Geflügelte Worte, Leipzig 1981). Porównajmyzebrane w nich m¹droœci narodówpolskiego i niemieckiego o sobie nawzajem.Co mówi¹ polskie „skrzydlate s³owa”o Niemcach? W polskiej ksiêdze jestkilkanaœcie (piêtnaœcie) fraz z wyrazami„Niemcy”, „Niemiec”, „niemiecki”. Najbardziejbodaj znane s¹ s³owa pieœnipatriotycznej, u³o¿onej przez poetêHoffmannna von Fallersleben w 1841roku, któr¹ od 1922 œpiewaj¹ Niemcyjako swój hymn narodowy: „Niemcy,Niemcy ponad wszystko” (Deutschland,Deutschland über alles – po II wojnieœwiatowej pierwsz¹ strofê z ow¹ fraz¹w³aœnie z hymnu wykreœlono). Inne popularnewœród Polaków m¹droœcio Niemcach: „My, Niemcy, boimy siêtylko Boga“ (Bismarck, 1888), „I Niemcys¹ ludzie...” (Mickiewicz, KonradWallenrod, 1829; zdanie to powtarza Prusw Lalce, 1887: „Niemcy te¿ s¹ ludŸmi...”),„Nie bêdzie Niemiec plu³ nam w twarz,ni dzieci nam germani³” (Konopnicka,Rota, 1908), „A chocia¿ Niemiec, g³osludzki rozumia³” (Mickiewicz, Pan Tadeusz,1834), „miêdzy Niemców a Moskwê!”(¯eromski, Wierna rzeka, 1912),„niemiecka gruntownoœæ” (deutscheGründlichkeit), „niemiecka przytulnoœæ”(deutsche Gemütlichkeit).W okaza³ej niemieckiej ksiêdze narodowychm¹droœci znajdujemy tylko dwazdania na temat Polski i Polaków, nawiasemmówi¹c odnotowa³ je ju¿ GeorgBuchmann w swoim pierwszym naœwiecie zbiorze „skrzydlatych s³ów”:Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz desdeutschen Volkes, 1864. Oto one: „Finis(regna) Poloniae!“ (przypisywane Koœciuszce,1794) oraz „Noch ist Polen nichtverloren“ (Mazurek D¹browskiego ze s³owamiJózefa Wybickiego, 1797, refrenhymnu pañstwa polskiego od 1918:„Jeszcze Polska nie zginê³a / Póki my¿yjemy!”, ka¿de dziecko wie.PIW Verlag, Warszawa 1990. Der deutscheBand ist ein Gesamtwerk – von K. Bötcheru.a., Geflügelte Worte, Leipzig 1981.Vergleichen wir die Volksweisheiten derPolen und der Deutschen; was sie gegenseitigvoneinander denken?Was sagen die polnische „geflügelteWorte“ über die Deutschen? In dem polnischenBuch gibt es über ein Dutzend (15)Phrasen, in denen die Wörter „Niemcy“(Deutschland), „Niemiec“ (der Deutsche)oder „niemiecki“ (deutsch) vorkommen.Meistbekannt sind die von Hoffman vonFallerslebens patriotisches Gedicht von1841: „Deutschland, Deutschland überalles“; die Deutschen singen es seit 1922 alsNationalhymne (nach dem 2. Weltkriegwurde die erste Strophe mit der Phrase ausder Hymne weggestrichen). Andere wohlbekannteste: „Wir Deutschen fürchten Gottund sonst niemand“ (Bismarck, 1888),„Auch Deutsche sind Menschen“ (AdamMickiewicz, Konrad Wallenrod, 1929; derSatz wiederholt Boles³aw Prus im RomanDie Puppe, 1887), „Es wird der Deutscheuns nicht ins Gesicht spucken und unsereKinder nicht germanisieren“ (MariaKonopnicka, Eid, 1908), „Obwohl Deutscher(Niemiec= poln. der Stumme,Bemerkung J.W.), verstand er die Spracheder Menschen“ (Mickiewicz, Pan Tadeusz,1834). „Zwischen Deutschen undMoskowitern!“ (Stefan ¯eromski, Dergetreue Strom, 1922), „deutsche Gründlichkeit“,„deutsche Gemütlichkeit“.In dem prächtigen deutschen Buch derVolksweisheiten gibt es nur zwei Sätze, indenen von Polen die Rede ist; übrigensdieselben, die schon Georg Buchmann indem wohl ersten Zitatenbuch der Welt,Geflügelte Worte. Der Zitatenschatz desdeutschen Volkes (1864) angegeben hat:„Finis (regna) Poloniae!“ /(Tadeusz Koœciuszkozugeschrieben, 1794) und „Noch istPolen nicht verloren!“ (Dombrowskimarschzum Gedicht von Józef Wybicki, 1797, dieHymne Polens seit 1918).Die beide Zitatensammlungen, sowohldie polnische als auch die deutsche, lassendie wohl bekannteste Redewendungenunter den Tisch fallen: die polnischen „Jakœwiat œwiatem, nie bêdzie NiemiecPolakowi bratem” (Solange die Welt besteht,wird der Deutsche dem Polen keinNA GRANICY83

Obie ksiêgi cytatów, zarówno polska,jak i niemiecka pomijaj¹ najbardziejcharakterystyczne s¹dy obu s¹siadówwzajem o sobie. Polacy o Niemcach: „Jakœwiat œwiatem, nie bêdzie NiemiecPolakowi bratem”. Niemcy zaœ o Polakachi Polsce: „polnische Wirtschaft”.W pierwszym pobrzmiewa jakby ¿al,pomieszany z obaw¹, w drugim jednoznacznielekcewa¿enie. Uczeni filolodzynie zidentyfikowali Ÿród³a tych powiedzeñ,datuj¹ siê chyba na wiek XVIII,okres kie³kowania europejskich nacjonalizmów.Pierwsze spopularyzowa³ bodajJózef Ignacy Kraszewski, drugiego u¿ywa³ze smakiem wspó³czesny mu GustavFreitag (na ksi¹¿kach tego pisarza,zw³aszcza Soll und haben, ulubiony prezentz okazji konfirmacji, wychowywa³ysiê co najmniej trzy pokolenia Niemców,ostatnie wynios³o do w³adzy nazistów).Obaj pisarze byli nieprzejednanymi adwersarzamiw narodowym konflikcie polsko-niemieckimw literaturze XIX wieku.Zastanówmy siê nad jednym i drugims³ynnymi powiedzeniami: co siê za nimikryje?Oczywiœcie ka¿de jêzykowe wypowiedzeniemówi tyle¿ o swoim przedmiocie,co i o podmiocie wypowiadaj¹cym.Dlaczego w polskim porzekadle niemówi siê wprost o Niemcu, ¿e „zawszebêdzie wrogiem”? Tylko ze „nie bêdziebratem”? Nie jest to sprawa rymu, boprzecie¿ mog³oby byæ na przyk³ad:„Niemiec to Polaka wieczny wróg i taknam dopomó¿ Bóg!”. Nawet brzmi„bardzo po polsku”, bo z Bogiem – któryjedynie pozosta³ Polakom od rozbiórkiostatecznej pañstwa polskiego przezs¹siadów w koñcu XVIII wieku – królowiei cesarze byli obcy. Jednak nie wprosti dosadnie „wróg”, tylko eufemistycznie„nie brat”.S¹ w jêzyku polskim epitety „rodzinne”o innych narodach. Mówimy„siostrzyca Francja”, „bracia S³owianie”(trochê ironicznie, zw³aszcza o Rosjanach),„Wêgier, Polak dwa bratanki i doBruder sein) und die deutsche: „polnischeWirtschaft”. In dem polnischen Spruch hörtman Furcht mit Bedauern vermischt, indem deutschen – eindeutig die Geringschätzung.Die gelehrten Philologenhaben die Quellen dieser Sprachschöpfungennicht identifiziert, man soll sie aufdas 18. Jh. datieren, als die europäischenNationalismen zu keimen begonnen haben.Der erste Spruch wurde durch Józef IgnacyKraszewskis Werke populär, die zweitebenutzte oft sein deutsche LiteraturkollegeGustav Freitag (dessen Roman Soll undhaben, eine Schullektüre und beliebtesKonfirmationsgeschenk für mindestensdrei Generationen der Deutschen war – biszum Nazideutschland). Die beide Dichterwaren unerbittliche Gegner in demdeutsch-polnischen Nationalkonflikt in derLiteratur des 19. Jh. Versuchen wir die beidenunfreundlichen Sprüche zu analysieren.Selbstverständlich sagt jede sprachlicheÄußerung in gleichem Maße etwas über ihrObjekt aus wie über das Subjekt, das sieausspricht. Warum heißt es in dem polnischenSpruch nicht einfach „bêdzie wrogiem“(er wird ein Feind sein), sondern:„nie bêdzie bratem“ (er wird kein Brudersein). Das ist keine Sache des Reims, weildas doch zum Beispiel auch so klingelnkönnte: „Niemiec to Polaka wieczny wróg itak nam dopomó¿ Bog!“ (Der Deutsche istdes Polen ewiger Feind, so wahr uns Gotthelfe!). Das klingt sogar „echt polnisch“,weil es mit Gott verbunden ist, der denPolen allein seit Ende des 18. Jh. gebliebenist –, Könige und Kaiser waren Fremde.Dennoch nicht „feind“, sondern „keinBruder“.Es gibt in dem Polnischen „familiäreEpitheta“ über andere Nationen: „siostrzycaFrancja“ (Schwester Frankreich), „braciaS³owianie“ (die slawischen Brüder – etwasironisch, bes. zu Russen), „Wegier, Polakdwa bratanki i do szabli i do szklanki“(etwa: Ungarn und Polen sind wie Vettern,im Kämpfen und beim Trinken). Wir habenalso hier die polnische Neigung, „sich zuverbrüdern“, die polnische (slawische)Seele beim Bechern. Wir sind alle Brüder,Schwestern – aber: „es wird der Deutschedem Polen kein Bruder sein!“. Während derPole sich am Tisch vergnügt und zechend84

szabli i do szklanki”. Widaæ tu polsk¹sk³onnoœæ do bratania siê, polsk¹ (s³owiañsk¹)uczuciowoœæ, zw³aszcza gdyprzyjdzie „do szklanki”. Wszyscyœmybracia, siostry – ale: „nie bêdzie NiemiecPolakowi bratem!”. Gdy Polak rozluŸniasiê przy stopce okowity, zapomniawszyo bo¿ym œwiecie (lecz rzadko o swychkrzywdach!), Niemiec wychyli z wolnaswoje piwsko, przedtem i potem pomyœlawszyo Wirtschafcie. Jego Wirtschaftzorganizowany jest wzorowo, nie jest topolnische Wirtschaft, o nie. Powœci¹gliwyjest ten Niemiec wobec obcych (ryczypieœni tylko w swoim gronie), a zw³aszczawobec s¹siada przy stole, którywykazuje braki w podstawowej w jego,Niemca, przekonaniu dziedzinie, jakajest Wirtschaft, die Ökonomie, gospodarstwo.Czy mo¿na ceniæ kogoœ takiego?Ma³o, nie da siê na ten polnischeWirtschaft spokojnie patrzeæ i go znosiæ,a zatem trzeba coœ z tym zrobiæ!Urz¹dziæ, zorganizowaæ, przyuczyæcz³owieka! A wiêc zabory i polityka germanizacyjna,kolonizacja w zaborzepruskim. Albo po prostu anektowaæ,wykorzystaæ w najbezwzglêdniejszysposób: najazd na Polskê w 1939 rokui okupacja hitlerowska. No nie, powiemydzisiaj, to by³ wybryk niepojêty, nieodpowiedzialnyzamach pijanego szewcana sêdziw¹ a czcigodn¹ damê, kulturêeuropejsk¹. Ale co zrobiæ mo¿na z tymnieszczêsnym Polakiem w ramach przyzwoitoœci?Mo¿na mu po¿yczaæ pieni¹dze,a w szczególnie trudnej sytuacji s³aæ cz³owiekowipaczki ¿ywnoœciowe. Pierwszeby³o za Gierka, drugie za Jaruzelskiego.To ostatnie bardzo by³o krzepi¹cew g³odnych latach osiemdziesi¹tych, alewniosek z ca³oœci niemiecko-polskiegostosunku wyp³ywa jeden: Polak dlaNiemca nie jest rownorzêdnym partnerem.Inaczej ni¿ inne, „wielkie narody”:Francja, Anglia, Rosja. Polak niestetyi co tu owijaæ w bawe³nê jest „gorszy”od Niemca. James Joyce, Irlandczyk,a wiêc „w³aœciwie Anglik”, syn wielkiegoGottes schöne Welt vergisst, nimmt derDeutsche langsam seinen Krug, wird aberdabei nicht vergessen, sich um seineWirtschaft zu sorgen. Diese Wirtschaft istblühend und musterhaft organisiert, keine„polnische Wirtschaft“! Der Deutsche ist zuden Fremden zurückhaltend (brüllt er seineMarsche nur unter „seinen“), sich imWirtshaus besoffen abzuschmatzen, hält erfür degoutant. Und mit jemanden, der indem, nach seiner deutschen Überzeugungso wichtigen Bereich wie Wirtschaft, dieÖkonomie, Schwierigkeiten hat? Kann manso einen schätzen? Nein, man kann dieseWirtschaft des Nachbarn nicht ruhig hinnehmen!Man muss was tun.Man muss das irgendwie organisierenund ordnen, den Nachbarn belehren,erziehen: Die Teilungen Polens 1773, 1792und 1795 und Politik der Germanisierung,Kolonisation im preusischen Gebiet. Odereinfach angreifen, annektieren, rücksichtslosausnutzen: Der deutsche Angriff aufPolen 1939 und die Naziokkupation. Abernein, das war doch ein Unfug, ein unverantwortlicherAttentat auf die alte Dame,die europäische Kultur. Was soll man alsosonst mit diesem Polen machen? Nun, manmuss ihm Geld leihen und zur Not denMenschen Lebensmittelpakete schicken.Das Erste war bei Gierek, das Zweite beiJaruzelski.Das Letzte war sehr schön in denachtziger Hundejahre in Polen, aber dasFazit bleibt: Nach wie vor und wieder inder Geschichte ist der Pole für denDeutschen kein gleichberechtigten Partner.Anders als die „große Nationen“: Frankreich,England, Russland. Der Pole istschlicht und einfach „schlechter“ als derDeutsche. James Joyce, Ire, also „eigentlichEngländer“, Sohn der großen Nation,angesichts derer sich die Deutschen immerals „schlechter“ empfanden, hat in seinemErwägungen über die europäischen KulturFrankreich mit der Mutter, Deutschland mitdem Vater verglichen. Ein Sohn eineranderen großen Nation, WjatscheslawMolotow, drückte sich, als er mirRibbentrop 1939 den berüchtigten Paktabschloss, über Polen folgendermaßen aus:„Bastard des Versailler Vertrages“.Diese Nichtigkeit des Polen erweckte imDeutschen oft Zorn und Aggression: „FinisPro Libris85

narodu, wobec którego Niemcy zawszeczuli siê jakoœ „gorzej” (Anglicy bardzowspó³czuj¹ innym narodom, ¿e nie s¹Anglikami) w swoich rozwa¿aniacho rodzinnej Europie porównywa³ Francjêdo matki, Niemcy do ojca. Syn innegowielkiego narodu, Wiaczes³aw Mo³otow,wyrazi³ siê jak wiadomo do JoachimaRibbentropa w sierpniu 1939 rokuo Polsce: „bêkart traktatu wersalskiego”.Ta „ni¿szoœæ” Polaka budzi w Niemcuniechêæ, a nastêpnie gniew i agresjê.„Finis Poloniae!” – wykrzykuje zniecierpliwiony.Lecz bywa te¿ inaczej: „Nochist Polen nicht verloren...” – mruczyNiemiec wspó³czuj¹co a przyjaŸnie,zw³aszcza gdy jemu samemu coœ gorzejidzie i pomyœli o Polakach, co to nigdynie trac¹ kontenansu i po najwiêkszychklêskach ich nieszczêsna Polska odradzasie jak Phoenix aus der Asche. Nieszczêœcienie niszczy Polaka, wrêcz raczej gowzmacnia na duchu. Niemca nachodz¹wtedy wyrzuty sumienia i wzbieraw nim entuzjazm dla Polski.Ów entuzjazm zyskuje racjonalneuzasadnienie, gdy „zupe³nie nieobliczalnysposób myœlenia Polaków” (wyra-¿enie Goethego o Polakach po powstaniukosciuszkowskim 1794 roku) pcha ich kudzia³aniom, które Niemcy oceniaj¹ jakodla siebie korzystne w danej ogólniejszejsytuacji politycznej w Europie czyw œwiecie. Tak by³o po roku 1830 (entuzjazmdla powstania listopadowegow pañstwach niemieckich, zw³aszczaw Saksonii; warto przypomnieæ, ¿ew samym DreŸnie po roku 1831 kwaterowalo6 tys. uchodŸców z KrólestwaPolskiego, wœród nich Adam Mickiewicz,który tam w³aœnie napisa³ swoichDziadów czêœæ trzeci¹, st¹d nazwa„Dziady drezdeñskie”), tak by³o po roku1980 (Solidarität mit „Solidarnoœæ”w RFN). Po roku 1848 jednak Niemcyodetchnêli z ulg¹, po 13 grudnia 1981wielu po prawdzie te¿. Ró¿ne m¹dreg³owy w Republice Federalnej pisa³yw gazetach, ¿e w³aœciwie dobrze zrobi³Poloniae!“ schreit er. Aber manchmalerweckt sie Mitleid, sogar Sympathie:„Noch ist Polen nicht verloren...“ murmeltder Deutsche, wenn ihm etwas schief läuft,und er denkt dabei an die Polen, die nie dieHoffnung aufgeben und nach größerenNiederlagen ihr unglückliches Polen wiePhoenix aus der Asche wieder auferstehenlassen. Eine Notlage bricht den Polen nie,umgekehrt – macht ihn stärker. DemDeutschen kommen dann Gewissenbisseund in ihm erwächst Begeisterung fürPolen.Diese Begeisterung gewinnt eine RationaleErklärung, wenn „die absolutunberechenbare Denkweise der Polen“(Äußerung von Goethe über den Polennach dem gescheiterten Koœciuszko-Aufstand 1794) sie zu Taten treibt, die vonden Deutschen für sich als nützlich in einerkonkreten allgemeinen politischen Situationin Euroopa und in der Welt empfundenwerden. So war es nach 1830(Enthusiasmus für den polnischenNovember-Aufstand 1830 in deutschenStaaten, besonders in Sachsen; in Dresdennach 1831 haben 6 000 Flüchtlinge ausPolen quartiert, darunter AdamMickiewicz, der dort sein berühmtesDrama Totenfeier. Teil III – sog. DresdnerTotenfeier – geschöpft hat) so war auch nach1980 (in der BRD Solidarität mit der polnischenBewegung „Solidarnoœæ“). Nach 1848haben die Deutschen aufgeatmet, nachdem 13. Dezember 1981 manche auch.Verschiedene kluge Köpfe haben inZeitungen geschrieben, dass der General(Jaruzelski) doch eigentlich richtig gehandelthatte: wen nicht er, dann wären dieRussen gekommen, was für die Polenschlimmer gewesen wäre. Und dabei dachtendie kluge Köpfe: „Man kann nicht wissen,wie sich das bei der unberechenbarenDenkweise der Polen weiter entwickelthätte. Das könnte für uns Deutscheirgendwelche unguten folgen haben“.Das ist selbstverständlich eine sehrmenschliche Haltung. Sicher wäre es fürPolen und Deutschen besser, wenn sich diegegenseitigen Beziehungen auf die gemeinsamenInteressen als auf einseitigenEmotionen stützten. Aber es ist schwer mitden gemeinsamen Interessen, wenn einerder Partner stärker ist, wenn in seinen86

Genera³, bo gdyby nie on, no to Rosjanie,a to dla Polaków by³oby gorsze. I myœla³yprzy tym te g³owy: „Nie wiadomo, jakbysiê to przy tym polskim nieobliczalnymsposobie myœlenia rozwinê³o. Jak daleceby siê rozwin¹æ mog³o. Mog³oby to dlaEuropy, tj. dla nas Niemców (zachodnich)mieæ jakieœ niedobre skutki...”.Oczywiœcie bardzo ludzka postawa.Zapewne i dla Polaków i dla Niemcówby³oby lepiej, gdyby wzajemne stosunkioparte by³y bardziej na wspólnych racjachni¿ na jednostronnych emocjach.Ale o wspólne racje trudno, gdy partnerzynie s¹ równi, bo jeden jest równiejszy,w jego rêkach spoczywa inicjatywa.Tak by³o w historii obu narodów conajmniej od po³owy XVIII wieku. Niewiadomo, czego siê po tych Niemcachby³o spodziewaæ. To znaczy wiadomo, ¿eniczego dobrego. Bo z jednej stronyImmanuel Kant ze swoim moralnymimperatywem, humanistyczne wartoœciniemieckiej kultury, imponuj¹ca Polakomcywilizacja techniczna. Z drugiejstrony Hakata i Hitler, do dziœ nieca³kiem nie¿ywy.Te w³aœnie ambiwalencje w myœleniuo Niemcach widaæ w polskich kilkunastu„skrzydlatych s³owach”. I w niemieckichdwóch frazach o Polsce nie ma jednoznacznoœci.Tylko ¿e s¹ skape, w porównaniu.Oto nierównoœæ.Ale gdy spojrzeæ dzisiaj na obie stronygranicy na Odrze i Nysie, to mo¿naostro¿nie powiedzieæ: „Wyrównuje siê.Es gleicht sich aus“. Oder?AneksNota: W pierwszym moim tekœciez cyklu Rozwagi polsko-niemieckie (zatytu³owanymMiesi¹c grudzieñ, miesi¹c maj...),który zamieœci³o „Pro Libris” w numerze1/2005 do corpus doda³em anex. Czyniêwiêc tak i teraz. S³owa „rozwagi” zamiast„rozwa¿ania” u¿ywam œwiadomie dlaposzerzenia konotacji.Händen die Initiative liegt. So war es in derGeschichte der beiden Nationen mindestensseit Ende des 18. Jh. Mann kann niewissen, was die Polen von diesenDeutschen zu erwarten haben. Das heißt,sicher nichts Gutes. Weil es einerseitsImmanuel Kant mit seinem moralischenImperativ, die humanistische Traditionender deutschen Kultur, die den Polenimponierende technische Zivilisation gibt.Andererseits gab es doch die Hakatisten im19.Jh. und Hitleristen im 20. – die Letztensind noch nicht ganz tot.Diese Ambivalenz ist in den polnischengoldenen Gedanken über die Deutschen zusehen. Und in den deutschen „geflügeltenWorten“ über Polen gibt es keineEindeutigkeit. Nur dass die deutsche Listeder Sprüche sehr knapp ist. Das ist dieUngleichheit.Aber, wenn man heute auf die beideSeiten der Oder-Neiße-Grenze guckt, kannman vorsichtig sagen: „Es Gleicht sich aus.Wyrównuje siê“. Oder?AnhangÜbertragung von AutorNota: In meinem ersten Text aus demZyklus Deutsch-polnische Abwägungen(Überschrift: Monat Dezember, Monat Mai...),den „Pro Libris“ im Heft 1/2005 veröffentlichthat, habe ich dem corpus der anexangehängt. Das tue ich jetzt ebenso. DasWort „Abwägungen“ statt „Erwägungen“oder „Überlegungen“ benutze ich bewusst,um die Konotation zu erweitern.Der gesunkene DeutscheIn der polnischen Literatur der erstenNachkriegsjahre, die einen eher beschreibendenals reflektierenden Charakter hatund aus dem Bedürfnis heraus geschriebenwurde, vom Alptraum im wachen Zustandder Okkupation und bes. der KZ-Wirklichkeit zu berichten, wie zum Beispieldie Bücher von Seweryna Szmaglewska,Micha³ Rusinek, später von Stanis³awGrzesiuk und vielen anderen, treten schablonenartiggezeichnete Figuren auf:gewöhnliche Schergen, Dummköpfe,Sadisten, korrumpierte Drückeberger,NA GRANICY87

Niemiec obni¿onyW literaturze polskiej o charakterzebardziej opisowym ni¿ refleksyjnym,powstaj¹cej zaraz po wojnie, pisanejz pragnienia relacji z okupacyjnego koszmaruna jawie, jakim by³y zw³aszczahitlerowskie obozy koncentracyjne, jaknp. ksi¹¿ki Seweryny Szmaglewskiej,Micha³a Rusinka, póŸniej Stanis³awaGrzesiuka i wielu innych, wystêpuj¹szablonowo nakreœlone figury: zwyk³ezbiry, przyg³upy, sadyœci, skorumpowanidekownicy, karykatury diab³a w obozachkoncentracyjnych, w urzêdach niemieckich,w wojsku. S¹ to egzemplarzeNiemców „moralnie obni¿onych” –poni¿ej poziomu cz³owieczeñstwa – si³¹ich troglodyckiej natury.Aby poprawiæ sobie naprawdêsamopoczucie, trzeba Niemca, któregogeneralnie historia stawia ponadPolakiem, zobaczyæ jako przegranego,pobitego orê¿em, zale¿nego od woliPolaka, jako – s³abszego. Czyli – odwróciærole.Ten zabieg jest widoczny w ca³ej literaturzepolskiej, nie tylko tu¿ powojennej,przyk³adów znajdzie siê wiele. WeŸmyjeden z wysokiej próby prozy TadeuszaRó¿ewicza (opowiadanie Synowie). Doch³opskiej chaty wchodzi oficerWehrmachtu. Jest to starszy mê¿czyzna,nosi okulary. Zapewne z ostatnich rezerwwycofuj¹cej siê armii: jest koniecwojny. Niemiec jest obdarty, brudny,wstrz¹sa siê przestraszony na dŸwiêkwybuchu. Polska ch³opka daje mu kubekmleka. Prawie zawsze jest tak, ¿enieszczêsnemu Niemcowi Polak nieodmawia chrzeœcijañskiej powinnoœci.W ten sposób w oczach Polaka Niemiec,obni¿ony militarnie, tym mocniej podnosigo moralnie. Ta podwójna operacjana Niemcu jest niezwykle potrzebnaPolakowi, który prze¿y³ wojnê.W tego rodzaju obrazach widocznajest jeszcze inna operacja. Ci Niemcy s¹pognêbieni i przez cierpienie staj¹ siêKarikaturen des Teufels in Konzentrationslagern,in deutschen Behörden, imMilitär. Es sind Exemplare von Deutschen,die infolge ihrer trogloditischen Natur„moralisch gesunken“ sind – unter dasNiveau der Menschheit.Um das eigene Selbstwertgefühl tatsächlichaufzubessern, muss man denDeutschen, den die Geschichte im allgemeinenüber den Polen stellt, als denSchwächeren sehen, als jemanden, der verspielthat, mit der Waffe besiegt wurde undvom Willen eines Polen abhängig ist. Also –die Rollen umkehren.Dieses Bestreben ist in der gesamtenpolnischen Literatur zu erkennen, nicht nurunmittelbar nach dem Krieg, dafür lassensich viele Beispiele finden. Nehmen wireines aus der hohen Prüfung der Prosa vonTadeusz Ró¿ewicz, die Erzählung Die Söhne(Synowie). Ein Wehrmachtmachtsoffizierbetritt eine Bauernkate. Er ist ein ältererMann, trägt eine Brille. Sicherlich aus denletzten Reserven der Armee, die sich aufdem Rückzug befindet: Der Krieg ist zuEnde. Der Deutsche ist zerlumpt, schmutzigund beginnt beim Geräusch einerExplosion erschreckt zu zittern. Die polnischeBäuerin gibt ihm einen Becher Milch.Fast immer ist es so, dass der Pole demunglücklichen Deutschen die Christenpflichtnicht verweigert. Auf diese Weisefühlt sich der Pole durch den militärischgesunkenen Deutschen verweigert. Aufdiese Weise fühlt sich der Pole durch denmilitärisch gesunkenen Deutschen umsostärker aufgewertet. Diese doppelte Operationam Deutschen ist dem Polen, der denKrieg überlebt hat, ungeheuer notwendig.In derartigen Bildern wird noch eineweitere Operation sichtbar. Diese Deutschensind zugrunde gerichtet. Und durchihr Leiden werden sie sozusagen zuMenschen, wie wir, die gelitten haben. DasMoralische hat Recht über dem Wirklichen.Typisch polnisch.Die Deutschen aus der Zeitdes Friedens – die gegenwärtigeVergangenheitDie tragischen Folgen der Kriegskatastropheund das Kriegsthema waren inder polnischen Literatur ständig präsent –88

ludŸmi, jak my, którzy cierpieliœmy.Racja moralna przezwyciê¿a racjê realn¹,si³ê faktów. Typisch polnisch.Niemcy czasu pokoju– czas przesz³y teraŸniejszyTragiczne skutki wojennej katastrofy,temat wojenny, by³y stale obecne w literaturzepolskiej – od 1945 roku przezmijaj¹ce dziesiêciolecia. Zatruwa³y ¿yciecodzienne, psu³y stosunki s¹siedzkie,wtr¹ca³y siê do mi³oœci dwojga ludzi,miesza³y siê do podró¿y zagranicznych.Taki obraz wy³ania siê z wielkiej iloœcipolskich powieœci, nowel, opowiadañ,wierszy, utworów scenicznych, s³uchowiskradiowych i filmowych scenariuszy,których tematyka nie dotyczy³awojny z Niemcami, utwory te podejmowa³yproblemy polskiej wspó³czesnoœci.Nie mo¿na jednak mówiæ o wspó³czesnoœci,nie potr¹caj¹c sprawprzesz³oœci i w taki sposób Niemcysprzed 20 i 30 lat jak diabe³ek z pude³kamieszaj¹ siê w polskie sprawy czasubie¿¹cego. Taki stan rzeczy móg³ nawetpisarz uczyniæ osi¹ swego konceptu literackiego.Tadeusza Konwickiego Sennikwspó³czesny (1963), jeden z polskichambitnych przyk³adów nouveau roman,dzieje siê we wspó³czesnoœci, ale grosksi¹¿ki zajmuj¹ retrospekcje z partyzantki,piêcioletniej guerilli przeciwNiemcom.Jak bardzo œwiadomoœæ zbiorowachcia³aby siê od tego tematu uwolniæ,przekonywa³ Tadeusz Ró¿ewicz w sztuceKartoteka (1960), utworze wspó³czesnymi nowoczesnym. Podstarza³y i sterany¿yciem wojennym jak i pokojowym polskiby³y partyzant monologuje do m³odejNiemki: „Chê powiedzieæ, ¿e to dobrze,¿e pani jest. ¯e pani jest na tym naszymœwiecie taka w³aœnie, ¿e ma pani osiemnaœcielat (...), ¿e pani siê uœmiecha. Takpowinno byæ. M³oda, z czyst¹, jasn¹twarz¹, z oczami, które nie widzia³y... nievon 1945 an durch die Jahrzehnte hindurch.Sie vergifteten das Alltagsleben, zerstörtennachbarschaftliche Beziehungen, schlichensich in die Liebe zwischen zwei Menschenein und brachten Auslandsreisen durcheinander.Dieses Bild ergibt sich aus einerVielzahl polnischer Romane, Novellen,Erzählungen, Gedichte, Bühnenstücke,Radiohörspiele und Filmdrehbücher, diegar nicht vom Krieg gegen die Deutschenhandeln, sondern Probleme der polnischenGegenwart aufgreifen.Man kann jedoch nicht von derGegenwart sprechen, ohne Dinge aus derVergangenheit zu berühren, und auf dieseWeise mischen sich die Deutschen aus derZeit von vor zwanzig, dreißig Jahren wiedas Teufelchen aus der Schachtel in dieaktuellen polnischen Angelegenheiten ein.Einen solchen Tatbestand konnte einSchriftsteller sogar zur Achse seines literarischenKonzepts machen. TadeuszKonwickis Zeitgenössisches Traumbuch(1963, Sennik Wspó³czesny), eines der ambitioniertenpolnischen Beispiele für dennouveau roman, spielt in der Gegenwart,das Gros des Buches aber nehmenRückblenden in die Partisanenzeit, den fünfjährigenGuerillakrieg gegen die Deutschenein.Wie sehr sich das kollektive Bewusstseinvon diesem Thema befreien wollte,macht Tadeusz Ró¿ewicz in seinem StückKartothek (1960, Kartoteka), einem zeitgenössischen,modernen Werk, sehr deutlich. Einalt gewordener, ehemaliger polnischerPartisan, der vom Krieg ebenso wie vomFrieden erschöpft ist, hält vor einer jungenDeutschen den folgenden Monolog: „Ichwill sagen, dass es gut ist, dass es Sie gibt.Dass Sie in dieser unserer Welt so sind, wieSie sind, dass Sie achtzehn Jahre alt sind(…), dass Sie lächeln. So eben soll es sein.Jung, mit einem hellen, frischen Gesichtund Augen, die nicht gesehen haben…nicht gesehen haben. Ich möchte nur einessagen: Ich empfinde keinen Hass gegen Sieund wünsche Ihnen Glück. Ich wünsche,dass Sie weiter so lächeln und glücklichsein mögen. Sehen Sie, ich bin von Dreckund Blut gezeichnet (…), Ihr Vater und ichhaben in den Wäldern Jagd gemacht…Aufeinander. Mit Gewehren, mit Flinten…nein, nein, ich werde nichts erzählen… jetztNA GRANICY89

widzia³y. Chcê tylko jedno powiedzieæ:nie czujê do pani nienawiœci i ¿yczêszczêœcia. ¯yczê, ¿eby pani siê takuœmiecha³a i by³a szczêœliwa. Widzi pani,ja jestem uwalany w b³ocie, we krwi (...)pani ojciec i ja polowaliœmy w lasach...Na siebie. Z karabinami, ze strzelbami...nie, nie bêdê opowiada³... teraz lasy stoj¹ciche, prawda? Cicho jest w lasach.”Ró¿ewicz dobrze pamiêta wojnê,zaraz po niej pisa³ w s³ynnym wierszu:„ocala³em prowadzony na rzeŸ.” Mglistewspomnienie o wojnie i o Niemcachczasu wojny maj¹ pisarze urodzeniw latach trzydziestych. Byli dzieæmi,kiedy siê skoñczy³a, jednak ich czasteraŸniejszy miesza siê co i raz z przesz³ymniedokonanym. Andrzej Brycht,Dancing w kwaterze Hitlera (1966),powieœæ wspó³czesna, czas akcji circaanno 1965: „Wyrzygaæ to wszystkoz siebie, wyrzygaæ! Skurczony sta³empod bunkrem Hitlera (...), ¿aby gra³yostro w basenie Ewy Braun, od hoteluszczekanie wilczura (...) chrypia³o gruboi strasznie, a ze mnie schodzi³ ca³y dzieñdzisiejszy z charkotem i wyciem, wszystko,co wlaz³o we mnie si³¹, niepotrzebnie,mowa Niemca (...) krew dziewczyn,p³omienie spalaj¹ce ludzi (...). Po co mito, krzycza³em, po co, przecie¿ ¿yjê teraz,a nie wtedy, ¿yjê o ca³e swoje ¿yciepóŸniej, wiêc jakim prawem (...), po co...”S¹ pisarze, którzy przez lata zachowaliokupacyjne urazy do Niemców(Brandys, Andrzejewski, Konwicki), s¹tacy, u których urazy te naros³y póŸniej(Grochowiak, H³asko), niektórzy z biegiemlat zmienili pozytywnie swe nastawienie(Ró¿ewicz), s¹ wreszcie m³odzi,którzy du¿o wiedz¹ o Niemcach czasuwojny z lektur, i nie okazuj¹ przy tymtemacie szczególnych emocji – aninegatywnych ani pozytywnych. Nale¿¹ju¿ do innego czasu.Nie ¿ywi³ do Niemców emocji AndrzejKuœniewicz, pisarz urodzony naprogu XX wieku (rocznik 1904), mo¿edlatego, ¿e nale¿a³ do jeszcze innegoruhen die Wälder, nicht wahr? In denWäldern ist es still.“Ró¿ewicz erinnert sich gut an denKrieg, kurz darauf schrieb er in einembekannten Gedicht: „Ich wurde zurSchlachtbank geführt und kam mit demLeben davon“. Die Schriftsteller, die in dendreißiger Jahren geboren wurden, erinnernsich nur verschwommen an den Krieg undan die Deutschen in jener Zeit. Sie warenKinder, als der Krieg endete, ihre Gegenwartaber vermengt sich immer wieder mitder unvollendeten Vergangenheit. AndrzejBrycht schreibt in Dancing in HitlersQuartier (1966, Dancing w kwaterze Hitlera),einem zeitgenössischen Roman, dessenHandlung circa anno 1965 spielt: „Alles aussich herauskotzen! Kaputt stand ich vorHitlers Bunker (…), die Frösche im Bassinvon Eva Braun quakten laut, vom Hotel herist das heisere Bellen eines Schäferhundeszu hören (…), rau und schrecklich, und vonmir gleitet der ganze heutige Tag mitRöcheln und Heulen ab, alles, was in michreingezwängt worden war, sinnlos, dasGerede des Deutschen (…), das Blut derMädchen, Flammen, die Menschen verbrannten(…). Wofür brauche ich das,schrie ich, wofür, ich lebe doch jetzt undnicht damals, ich lebe mein ganzes Lebendanach, also mit welchem Recht (…),warum…“Es gibt Schriftsteller, die das Deutschen-Trauma aus der Besatzungszeit jahrelangbeibehielten (Brandys, Andrzejewski, Konwicki)und solche, bei denen diese Traumataspäter größer wurden (Grochowiak,H³asko); einige änderten ihre Haltung mitden Jahren ins Positive (Ró¿ewicz);schließlich gibt es die Jungen, die ausBüchern viel über die Deutschen aus derKriegszeit wissen und bei diesem Themakeine besonderen Emotionen zeigen –weder negative noch positive. Sie gehörenbereits einer anderen Zeit an.Keine Emotionen gegenüber den Deutschenhegte Andrzej Kuœniewicz, einSchriftsteller, der an der Schwelle zum 20.Jahrhundert (1904) geboren wurde, vielleichtweil er einer noch anderen Zeit angehörte,mehr als die Vergangenheit interessierteihn die Vorvergangenheit – dieMehrheit seiner Romane spielt in k.u.k.Ungarn-Österreich. Im Jahr 1975 erschien90

czasu, bardzej od przesz³ego interesowa³go czas zaprzesz³y – wiêkszoœæ powieœcitego pisarza rozgrywa siê w wielonarodowejk.u.k. Ungarn- Österreich.W 1975 roku ukaza³a siê powieœæKuœniewicza Trzecie królestwo. Jest w niejobraz Republiki Federalnej prze³omu lat60. w 70., niesk³amany, przedstawionyz ogromn¹ znajomoœci¹ ówczesnychrealiów tego pañstwa, z jego obci¹¿aj¹c¹dzisiejszych Niemców histori¹, z jegopietrz¹cymi siê problemami wybuja³ejindustrializacji, z jego zbuntowan¹m³odzie¿¹. Warto by³o przeczytaæ.Kuœniewicz’ Roman Das dritte Königreich(Trzecie królestwo). Es ist ein Bild derBundesrepublik an der Schwelle von densechziger zu den siebziger Jahren, nichtverlogen, dargestellt mit großem Wissenum die damaligen Realien dieses Staates,mit seiner die heutigen Deutschen belastendenGeschichte, den sich aufstauendenProblemen einer übermäßigen Industrialisierungund einer rebellischen Jugend.Das Lesen lohnte sich.Übertragung von Lisaweta von Zitzewitz91

MAŁY LEKSYKON POETÓW LUBUSKICHAndrzej K. WaœkiewiczKazimierz FurmanJedną z cech lubuskiego środowiskaliterackiego była swoista zacność. Niebyło tu głośnych skandali, ani obyczajowych,ani tym bardziej politycznych. Pisarzebyli ustabilizowani, pracowali w typowychinteligenckich zawodach. Bywali dziennikarzami,nauczycielami, urzędnikami;zdarzało się, że i funkcjonariuszami politycznymi.Przykładni obywatele, czynniw życiu społecznym. Po prawdzie dlainnych nie było tu miejsca. Ci nieliczni,preferujący bardziej artystowski styl życia,jeśli już się pojawili, to przelotem. Tak byłow latach sześćdziesiątych, tak bywałoi później...Na tym tle Kazimierz Furman różnił sięradykalnie. „Był chłopcem z marginesu:– pisał Zdzisław Morawski we wstępie dozbioru Wiersze (1995) – miał nanadgarstku wytatuowaną literę «U» coznaczyło «ultio», a po polsku brzmiało«zemsta». Był to znak, że kiedyś zetknąłsię przelotnie z satanistami-mścicielami.Nosił w uszach kolczyki, włosy wiązałw kitkę: miał modną w tych czasach, jakmówiła pani MM, «fryzurę łysych”. Nigdzienie pracował. Utrzymywał się z drobnegohandlu, gry w karty, pieczeniarstwa. Piłbardzo mocną herbatę, piwo, wódkę,czynszu za mieszkanie nie płacił, w czym92

ył podobny do malarza swego czasu,Gordona, ale za tego czynsz na ogółpłaciło miasto – plastyków zawszew Gorzowie faworyzowano. Pisał wiersze.Wysyłał swoje utwory na różnorakiekonkursy, by parę złotych zarobić, częstokonkursy wygrywał, nabrał nawet w tymwzględzie profesjonalnej wprawy. «Muszęobsłużyć lampkę górniczą» – mówiło konkursie śląskim. «Muszę obsłużyćPopiełuszkę» – mówił o konkursie, jakiogłoszono w rocznicę zabójstwa księdza.Jego stosunek do tych konkursów byłambiwalentny: są wariaci, co ogłaszająkonkursy do obesłania i wygrywania przezFurmana, tedy wypijmy ich zdrowie za ichpieniądze. Tu Furman był bliski demoralizującegotytułu-hasła Andrzeja WajdyWszystko na sprzedaż.Tekst Morawskiego nosi tytuł Gorzóww czasach Furmana. Traktuje m.in.o czymś, co można by nazwać odrzuceniem,czy – łagodniej mówiąc – nieakceptacją.„Czy parafialne «miasto średniejwielkości» – pyta – mogło go zaakceptować?Zwłaszcza jego żółtawą chudość,kitkę, kolczyki, brak zatrudnienia, wierszew których Chrystus schodzi z krzyża prostow objęcia Marii Magdaleny, by w krzakachpod krzyżem kopulować. Takiczłowiek wymaga potępienia nie nobilitowania.Takiego odmieńca średniactwonie może znieść...”Niby prawda, ale nie całkiem. W tymzakresie, o którym dotąd mowa, Furmanwpisuje się w dość charakterystycznywzorzec poety zbuntowanego, „przeklętego”,tak jak on funkcjonował w średnichi późnych latach PRL. Był jednąz marginalnych wersji procesu społecznegoawansu. Autorzy ci wywodzili sięz reguły z małych miejscowości, ześrodowisk plebejskich. Pokończyli różneszkoły, najczęściej średnie. Przez czasjakiś pracowali, z reguły w zawodachkwalifikowanych jako fizyczne (Furmanjako drukarz w gorzowskiej Silwanie,pisze Alfred Siatecki w informatorze Pisarzelubuscy, 1981). Ocierali się o różneformy instytucjonalnego ruchu młodoliterackiego,uczestniczyli w zjazdach, sympozjach,seminariach. Byli, by tak rzec,dwuśrodowiskowi. Mentalnie przynależnikulturze wysokiej, faktycznie funkcjonowaliw środowiskach, z których wyszli,albo w podobnych. Za nimi stał walor,wysoko wtedy cenionej, autentyczności,przeciw – niemożność wyartukułowaniaswego stanowiska w języku, który na takichspotkaniach obowiązywał. Reagowaliwięc agresją, skandalizowali. Opisywałemto kiedyś na przykładzie zachowań RyszardaMilczewskiego-Bruno. Kilkanaścielat wcześniej mogliby swą autentyczność,związek z warstwami, jakby nie było doktrynalnienajważniejszymi, wygrywać, byćswoistym wzorem. Teraz nie, prym bowiemna tych spotkaniach wiedli studenci,lub niedawni absolwenci, wyćwiczeniw seminaryjnych dyskusjach. Tu nie bylipartnerami, a z reguły mieli świadomośćwłasnej wartości. Więc skandalizowali.Szczególność ich sytuacji polegała i natym, że – tak czy inaczej – buntując sięi skandalizując – funkcjonowali w państwie,które było ich, nie seminaryjnychmędrków. I to państwo było zobowiązanedo świadczenia na nich. Honoraria,konkursowe i lokalne nagrody, doraźnewsparcia, spotkania autorskie, pomocw kwestiach mieszkaniowych... Jakośdawało się przeżyć.Zwłaszcza gdy, jak Furman w Gorzowie,było się jedynym takim.Urodzony w 1949 r. (w Jędrzejewie,w dawnym województwie pilskim) debiutowałw 1974 r. w „Nadodrzu”, pierwszytomik wierszy (Powrót do osłupienia)wydał w 1976 nakładem GorzowskiegoTowarzystwa Społeczno-Kulturalnego.Kolejne książki też wydawał w Gorzowie,z reguły w niskonakładowych seriach.„Ostatnie roczniki lat czterdziestych –pisałem we wstępie do zbioru Odmiennestany świadomości (1998) – poeci, którzyznaleźli się między Nową Falą a NowymiRocznikami, trochę tu, trochę tam,a naprawdę – osobno. To nie tylko przy-MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH93

padek Furmana, także np. StanisławaGostkowskiego, Czesława Sobkowiakaczy np. Kazimierza Nowosielskiego.Aksjologia jest nowofalowa, ale bezuroszczeń zbiorowego «my», słabo uległahipostazom; empiryczna, tak, ale zarazempozbawiana wiary w spełnienie programowychprzekształceń. Raczej postronie rzeczy niż idei, problemówczłowieka pojedynczego, nie zbiorowości.Ale unikając zbiorowych fascynacji,wiar i wmówień – pozostawał jakby nauboczu. Z poetami bardziej głośnymidzielił podobne przeświadczenia o tym,jaką jest rzeczywistość, zdaje się jednak,że słabo wierzył w to, iż wystarczy ujawnićmechanizm kłamstwa, a odsłoni się czystatwarz rzeczywistości, zniewoleniaustąpią, gdy wskażemy winnych...”Czesław Sobkowiak w skądinąd trafnymszkicu (zob. „Pro Libris” 2006, nr 1)pisze, iż w momencie debiutu „te problemy[...] raczej mało musiały go obchodzić”.Mniemam, że było jeszcze inaczej – onich po prostu nie dostrzegał. Ruch nowofalowybył w swej genezie i inteligencki,i środowiskowy. Zrodził się wewnątrzstudenckiego ruchu kulturalnego, jakoswoiste odbicie wielkiej rewolty 1968 roku.Miał, przynajmniej na początku, dwiewielkie odmiany: kontestację politycznąi kontestację obyczajową. Ta druga rychłosię zmarginalizowała, ta pierwsza zaś(w obu swych odmianach – lingwistyczneji „mówiącej wprost”) niezbyt jest zrozumiałabez, z jednej strony, nadziei„paryskiego marca”, z drugiej zaś dyskusjio „kapitalizmie państwowym”, „czerwonejburżuazji”, alienacji władzy, przesłon,które wytwarza, by ukryć swe rzeczywisteinteresy. Rozgrywało się to w e w n ą t r zmarksistowskiej aksjologii, i tak z początkubyło określane. Co prawda JanKurowicki mniemanych marksistów miałza zwykłych indywidualistów mieszczańskich,ale to w tej chwili mało istotne. Dośćże problematyka ta, iżby mogła być artykułowana,wymagała pewnego poziomuuogólnienia, spojrzenia, tak powiedzmy,z zewnątrz, iżby doświadczenia statusquo jawiły się jako element procesu,i dodatkowo odniesienia tego procesu dodoktryny. Wówczas bowiem można byłostwierdzić na ile stan faktyczny odbiegaod postulowanego. Ale też owo spojrzeniez zewnątrz w pewnym momencieprzemieniało się, co trafnie zauważyłKurowicki, w postawę obserwatora, czywręcz „wizytatora”.Furman był wewnątrz tego procesu,poniekąd nawet był jego produktem:Moja matka należała do SPNosiła mundurOficerkiKrawatKrzyk mody ostatniej wojnyŚpiewała szlagiery lat czterdziestychI piosenki retroRecytowała wiersze o PiłsudskimWprzęgnięta w wóz historii i czasuDowoziła taczką cegły do rusztowańByła z tego dumnaZamieszkała w suterynieW miasteczku na Ziemiach OdzyskanychJej najmłodsza córka bawiła się z myszamiCzasem do łóżeczka właził szczurWtedy matka gotowała kocioł wodyna płycieWrzątek wlewała dziurami pod podłogęChciała wytopić to paskudztwoNie wiedziała że pokój jest arką noegoJeszcze mieszka w suterynieJest dumna że budowała warszawęDziś robi szale na drutachBy jakoś związać koniec z końcem(Z życiorysu własnego matki)Mówiąc prosto: on nie musiał wzywać,by spojrzeć w szare oczy anonimowegoprzechodnia, wczuć się w zmęczonychludzi idących szarym świtem do pracy,ponieważ to były jego realne doświad-94

czenia, i jeśli czegoś chciał to raczej wyzwoleniasię od nich. Zamieszkaćw enklawach kultury wysokiej.Ta sytuacja miała jeszcze jeden aspektsłabo zauważalny z perspektywy tych,o których pisał Kurowicki. Otóż by cośodrzucić, skontestować trzeba wpierw tomieć. Nie tyle posiąść, ale właśnie mieć,jako rodzaj stanu naturalnego, przynależnegoz racji urodzenia, wychowania,środowiska.We wczesnych wierszach Furmana,który w swym debiutanckim tomiedeklarował (za Różewiczem!) „uczę sięsłów prostych”. Przekładało się różnie.Np. na takie deklaracje:Jesteś mi Kraju jak MatkaJak marzenieNa dotyk bliskiNa kawałek chlebaNa echo odległyNa oddechJesteś mi kraju soląI przymierzem z dłonią[Inc. „Jesteś mi Kraju jak Matka”]W innym wierszu ten sam motywpojawi się w formie wezwania. Otóż –powiada Furman – poeci powinni pisaćtak jakby „dopiero uczyli się Ojczyzny /Jakby was dopiero z krwi matki obmyto”.W tym samym wierszu mówi:Wszak Ojczyzna to kilof i kawałek chlebaA więc i pole i wieśniak i rębacz ipiekarzOjczyzna to dzień pospolity jak żurawiew kluczachJak klucze u drzwi co jak psy warująW 1979 r., kiedy ten wiersz powstał,brzmiało to cokolwiek egzotycznie. Nicdziwnego, że na skrzydełku obwolutyAndrzej Tchórzewski napisał, że „może tuza dużo wierszy autotematycznych, możeza dużo «bogoojczyźnianych»”. Towszakże, co u jego rówieśników i autorównieco starszych było przedmiotem kontestacji,u niego było wartością zdobywaną.Przyznam się, że nie wiem czy końcowezdanie tego fragmentu jest polemiczne,wobec nowofalowego „kartofellandu” czyjest po prostu zwykłym oznajmieniem:Sam Ciebie Kraju sobie wolnym czynięSam Ciebie Kraju wymyślam na jutroMyślą wolnąKraju mych ojcówZiemio kartofli...To jest trochę tak, jak w wierszuo biografii matki. Zaszczurzona suterynai bieda nie przekreśla swoistej dumyz dokonań, choćby nie miały one żadnegowpływu na indywidualny los. Tak jest i tu.Czym innym są jego realne doświadczenia,czym innym zaś zespół najbardziejogólnych (i zasadniczych) wartości.Nie kwestionuje ich, zakładając, iż sprzeciwmoże tyczyć tylko, tak powiedzmy,konkretnych przejawów, nie zaś całości.Ta bowiem jest nienaruszalna.Ale też, mniemać można, on to poczuciezdobywał. Uświadamiał się sobie jakopoeta, a więc przyjmował te zobowiązania,które miał za przynależne statusowipoety. To dopiero później dostrzegł jegodwuznaczność.A także szczególność swego miejsca.W pewnym sensie jest ono podobnedo tego, które opisywałem analizującpoezję Czesława Sobkowiaka, a także –może nawet bardziej – do tego, któreprzejmująco artykułuje MieczysławJ. Warszawski. Rozziew między wysokimposłannictwem a realnym bytowaniem.Miejscem w literaturze i realnym miejscemw społecznej hierarchii.„Życiowy przybłęda / Nieudacznik /Zakała” – to po stronie społecznych i życiowychrealiów, a równocześnie ten, który –to po stronie posłannictw – „wymyśla najutro” Kraj i czyni go „sobie wolnym”!To się, tak naprawdę, pogodzić nie da.Jednym ze sposobów oswojenia jestMA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH95

przyjęcie perspektywy „świętego szaleństwa”.To wiersz Romansidło opisującyprzygodę pewnego Antosia, który po tymjak „piorun trzasnął gdzieś blisko” zacząłpisać wiersze. Dwojakiego zresztą typu.W jednym z nich programował świat,opisywał jak siłę pioruna „zaprząc dopługa”, w drugim, bo był z niego „bystryobserwator”, dokumentował dziejącą sięrzeczywistość, pisząc „Nie kocham Zośkibo rucha się z wszystkimi na łące”. Miarkawszakże przebrała się dopiero wtedy, gdyjął kontestować uznane wartości usymbolizowane:Pewnego razu na całą wieś krzyczałŻe widziałPanienkę Przenajświętszą klęczącąprzy krzyżuCo stoi na samym końcu drogiA Chrystus zszedł z krzyża i całował jejstopyA Panienka tuliła go do piersi swoichPóźniej poszli w krzakiWszelako, i to jest pewnie w tym wierszunajważniejsze, żadne z tych działańnie było w stanie zmienić otoczenia:Ludzie pukali się w czołoJego już nie uleczy sięMówiliAntoś ciągle pisze wierszeNie sposób nie zauważyć, iż wiersz tenprzyjmuje perspektywę obserwatorówjego działań. Historia Antosia – a jest toskrótowy opis strategii poezji dwudziestowiecznej– rozgrywa się w enklawach,które – tak naprawdę – na rzeczywistośćnie mają wpływu. Ale – i to jest różnicaw stosunku do ujęć wcześniejszych– pozostają one bez sankcji. Poza jedną– odrzuceniem.To z perspektywy, tak powiedzmy,zewnętrznej. Z perspektywy wewnętrznejten sam dylemat da się opisać inaczej.Przy pomocy figury Chrystusa. Jak w tymZałączniku do autobiografii (2):Nazywam się Jezus ChrystusNie mam stałego miejsca zamieszkaniaAni stałej posadyZwolniono mnie dyscyplinarnie zaopilstwo w KanieTeraz utrzymuje mnie opieka społecznaAle najczęściej stoję przy kościeleZ wyciągniętą rękąUdając ślepcaZnam przecież takie różne czary-maryLudzie mną gardząBo jestem życiowym nieudacznikiemW moim wieku powinienem mieć domżonę synaPosadzone drzewoA nie włóczyć się po świecieCzy bujać w obłokachSkazany na życieUkrywam prawdziwe imię i nazwiskoNie da się ukryć – jest to opis historyczniewierny, jeśli realia nowotestamentoweprzełożyć na współczesne. Tak mógłbyć postrzegany! My wszelako wiemy coz tego wynikło!I tak, zdaje się, swe działania traktujepoeta-Furman. Nie Furman-szczególneindywiduum, doświadczające takich a nieinnych przygód życiowych.Choć zapewne jest i tak, że właśnie tedoświadczenia ma za wartość. Są onebowiem tym, co go od innych odróżnia.Tak mi się mnie pisaćTak mnie się spodziewaćDopokąd jeszcze życia jak zamiarów– pisze w wierszu Rzecz o schodachdedykowanym „pamięci ZdzisławaMorawskiego”.Intencją jestAżeby słowu miano słowa nadaćBy wyjąć je z młyna byle jakichznaczeńI tak je położyć aby się znaczyło96

Można to zrobić różnymi sposobami.W przywoływanym już wstępie do Odmiennychstanów obecności tak opisywałemwersję Furmana:„Bo to jest tak, iż on nie ma złudzeń.Ani co do tego, jakim jest świat, w którymżyje, ani co do tego, jakim jest on sam.Tyle tylko, że potrafi to powiedzieć, patrząc– na siebie i świat – równie bezlitośnie.W pewnym momencie była w tej poezjipokusa mitografii, opisania siebie jakokolejnej wersji «poety przeklętego». Naszczęście porzucona.«Życie toczy się byle jak» – piszew jednym z wierszy. Ale w tej bylejakościdostrzec i grozę, i piękno – to już jestzadanie poetyckie. Byle jak, więc aniz rozpaczą, ani z sentymentem, bezupiększeń i brutalizacji, takie jakie jest.Niby to proste.A przecież jakże trudne.I tak jest z tymi wierszami. Niby proste,niby zwykły opis, albo konfesyjne wyznanie,a przecież rozbłyskują wewnętrznymiznaczeniami, sytuują się polemiczniewobec utartych (albo właśnie ucierającychsię) sądów o świecie. One nie chcą doniczego dołączać się i dopisywać. Są postronie realności, rzeczywistości doświadczanejprawdziwie, aż do bólu”.Różne interpretacje dla wyjaśnienia tejpostawy można przyjąć. Można wywieśćją (zresztą zasadnie) z poezji Różewicza,jak uczynił to Jerzy Madejski w pracyopublikowanej w zbiorze Dziedzictwo kulturoweregionu gorzowskiego. Napatronat Różewicza Furman zresztąpowoływał się wielokrotnie. Można, jakuczynił to przywoływany już CzesławSobkowiak, interpretować ją psychologicznie.Mnie w tym miejscu interesowaławykładnia socjologiczna. W owym tak dramatycznieakcentowanym poczuciuobcości (zob. wiersz Obcy w zbiorzeOdmienne stany obecności) widzę bowiembardzo indywidualną wersję przygodyostatniej generacji, która doświadczałaprocesu awansu społecznego. Tegojej szczególnego odłamu, który owegoawansu doświadczył jakby połowiczne.Awansując, tak powiedzmy, mentalnie,społecznie pozostał tam, skąd wyszedł.Wszędzie obcy, i jakby nie na swoimmiejscu. To całkiem inna przypadłość niżopisywane przez pisarzy starszej generacji(Zygmunta Trziszkę chociażby)„koszty własne” tego procesu. Bardzoniewielu pisarzy potrafiło tego dokonaćbez mentalnych zafałszowań. Opisać owądwoistość bytowania, dramaty, którerodzi; sprawdzić na sobie samym wewnętrznenapięcia, nieprzystawalnośćróżnych aksjologii, w których działania sąoceniane (włączając w nie samoocenę)...To zapewne więcej niż pisać piękne,„antologijne” wiersze.Zapisać proces społeczny, z perspektywy(powiedzmy nieładnie) produktu,przedmiotu nie podmiotu, bez hipostazi apriorycznych założeń, to znaczy tyle, coukazać jego realność.A jeśli jeszcze tak przejmująco, jak topotrafił Furman...To coś naprawdę ważnego!III 200797

SYLWETKICzes³aw SobkowiakCzes³aw SobkowiakJanusz WerstlerW krêgu najbli¿szymJanusz WestlerIm engsten KreiseWra¿liwoœæO byciu lub nie byciu, czy jak kto woli,bywaniu poet¹ decyduj¹ dwie fundamentalnecechy: wra¿liwoœæ i umiejêtnoœæ znalezieniapodmiotowego idiomu poetyckiego, który jegotwórcê wyra¿a i identyfikuje. Tê pierwsz¹ cechêna ogó³ posiada ka¿dy poeta, bo inaczej trudnosobie wyobraziæ mo¿liwoœæ jakiegokolwiektworzenia. Odczuwania ¿yciowych spraw dog³êbi. Wczuwania siê tak¿e w prze¿ycia i losinnych ludzi. Drug¹ trzeba umieæ ju¿ raczejwypracowaæ. Piszê te s³owa maj¹c na uwadzeEmpfindsamkeitDarüber, ob jemand ein Dichter ist oder nicht,oder ob er es – wie manche wollen – nur gelegentlichzum Vorschein bringt, entscheiden zweigrundsätzliche Charakterzüge: seine Sensibilität undseine Fähigkeit, eine subjektive poetische Sprachezu finden, die den Dichter auszeichnet und ihn alssolchen zu erkennen gibt. Jenen erstenCharakterzug besitzt im Großen und Ganzen einjeder Dichter, da man sich im umgekehrten Falleauch nur irgendeine schöpferische Tätigkeit nur sehrschwer vorstellen kann. Umfasst er doch dieFähigkeit, das Leben bis in seine Tiefen zu ergrün-98

poezjê Janusza Werstlera. Poeta mieszkaw ¯arach od 1954 roku. Nale¿y do starszejgeneracji lubuskich poetów. Jego los jest doœætypowy. Jak wielu innych mieszkañców tychziem przyby³ z Kresów jako „wygnany / nawetpoza / okr¹g wyobraŸni”. I piêtno tego faktu,czego dowodem s¹ wiersze, nosi w sobienadal. Z czu³oœci¹ wraca do rodzinnegoKa³usza, Buczacza czy Bitkowa, w którymciê¿ko na chleb pracowa³ jego ojciec.Przywo³uje: „szyby jak œwiece ³ojowe”.Z czu³oœci¹ te¿ pisze o dzisiejszym miejscuzamieszkania, czyli ¯arach. Tamto jestmglistym wspomnieniem. A tutaj rozegra³y siêi rozgrywaj¹ nadal wszystkie jego ¿yciowesprawy. O Werstlerze szczególnie da siêpowiedzieæ, ze swoje ¿ycie wpisa³ w duchowykrwioobieg tego uroczego miasta. Uczestniczy³w tworzeniu ¿ycia kulturalnego od podstaw nawszystkich mo¿liwych polach. W tym tak¿e¿ycia literackiego, co musia³o mieæ dla niegoszczególne znaczenie, ³¹cz¹c siê z osobist¹ambicj¹ i satysfakcj¹ jako, ¿e sam jest poet¹.Debiutowa³ wierszem w „Nadodrzu” w 1964roku. Nieobojêtnoœæ spo³eczna, zaanga¿owaniena rzecz wspólnoty i wi¹¿¹ca siê z tymwra¿liwoœæ egzystencjalna cechuj¹ jego osobêjako cz³owieka i twórcê. Od pierwszego wiersza„Pantofle” a¿ po najnowsze, zawarte w tomieo wielce wymownym tytule „Psalm o mieœcie”(2005). Nie szczególna chêæ zrobienia karieryliterackiej zrodzi³a i nieustannie nadawa³a jegos³owu ¿ywotny wymiar, ale wra¿liwoœæ. Tkliwepodejœcie do ¿ycia, do innych ludzi i œwiataby³a tym najwa¿niejszym motorem, Ÿród³emtwórczej inwencji i potrzeby pisania. Niekiedy –to prawda - pisania o charakterze okolicznoœciowym,przesyconym nut¹ bardzo sentymentaln¹.Poezje s¹ wiêc poniek¹d dokumentamiwra¿liwoœci. Wa¿niejsze - myœlê - dla Werstlerajest i by³o to, co bezpoœrednio ludzkie ni¿kwestie symboliczne. Tej wra¿liwoœci niezdo³a³a zniwelowaæ rutyna artystyczna, ba, by³awzmacniana, intuicyjnie pielêgnowana,zw³aszcza na pocz¹tku drogi, pewn¹ doz¹zagubienia i bezradnoœci. Powtarza raz po raz:„stojê bezradny”. Jako ten przynale¿ny doinnego œwiata. Z t¹ postaw¹ ³¹czy siê przejmuj¹catroska o codziennoœæ, jak w wierszuden, zu erfühlen sowie sich gleichsam in dasSchicksal anderer Menschen hineinzuversetzten, esmitfühlen zu können. Jenen zweiten Charakterzugmuss sich der Dichter schon erarbeiten. Wenn ichdiese Worte schreibe, so denke insbesondere an dasdichterische Schaffen Janusz Werstlers. Der Dichterwohnt seit 1954 in ¯ary und gehört der älterenGeneration der Dichter im Lebuser Land an. SeinSchicksal ist recht typisch: wie viele andereBewohner dieser Region auch kam er aus den polnischenOstgebieten hierher, als „[…] vertrieben /sogar aus / jeglicher Vorstellungskraft“. Und diesesBrandmal – seine Gedichte sind der Beweis dafür –trägt er noch immer in sich. Mit vielEinfühlungsvermögen kehrt er ins Ka³usz, Buczaczoder auch Bitków seiner Familie zurück, wo seinVater einst hart für das täglich Brot arbeitete. So rufter sie erneut hervor, jene „ […] Glasscheiben wieTalglichter“. Von gleicher Empfindsamkeit ist seinSchreiben über seinen heutigen Wohnort, ¯ary,geprägt. Jene alte Heimat verblasst hinter demSchleier der Erinnerung. In der neuen spielten undspielen sich auch weiterhin all jene Belange seinesLebens ab. Über Werstler lässt sich insbesonderesagen, dass er mit seinem hiesigen Leben entscheidendzum kulturellen Herzschlag dieser bezauberndenStadt beigetragen hat. An der Erschaffung undEntwicklung des kulturellen Lebens der Stadt nahmer von Anfang an aktiv, und dies in allen möglichenBereichen, teil. Darunter auch im literarischenLeben, was für ihn von ganz besonderer Bedeutunggewesen sein muss, verband er damit doch gleichsamseine persönlichen Ambitionen wie sein persönlichesGlück. Dies verwundert kaum, ist er dochselbst Dichter. Sein Debüt erfolgte 1964 mit demGedicht „Nadodrze“ [An der Oder]. Als Menschenund Kunstschaffenden charakterisiert ihn seine sensibleAufmerksamkeit gesellschaftlichen Belangengegenüber sowie sein dem Gemeinschaftswohl entgegengebrachtesEngagement, das sich wiederummit einer existentiellen Empfindsamkeit verbindet.Dies zieht sich wie ein roter Faden von seinemersten Gedicht „Pantofle“ [Pantoffeln] bis hin zu denneuesten, im Band unter dem bedeutungsvollenTitel „Psalm o mieœcie“ [Psalm über die Stadt](2005) zusammengefassten Versen durch. Dabei istes keineswegs der Drang nach einer literarischenKarriere, der in ihm erwuchs und seinen Wortenunaufhörlich Lebendigkeit verlieh, sondern einzigseine Empfindsamkeit. Ein einfühlsamer, ja zärtlicherZugang zum Leben, zu anderen Menschen undder Welt bildete den wichtigsten Antrieb, war dieQuelle schöpferischen Einfallsreichtums und desBedürfnisses nach dichterischem Schaffen.SYLWETKI99

„W stronê syna”. Nie bez znaczenia jest turodowód wiejski, a póŸniej, co te¿ siê od czasudo czasu ujawnia, kompleks prowincji. Bo toprawda. ¯ary pod ka¿dym wzglêdem by³ydaleko od wszelkich metropolii duchowych, tujedynie czasami trafiali luminarze kultury naspotkania i odczyty. Wra¿liwoœæ i ³¹cz¹ca siêz ni¹ racja humanistyczna pe³ni³a jako jedynafunkcjê pierwszego wa¿nego weryfikatoraw widzeniu rzeczywistoœci. Jest przewodnikiempo najbli¿szym krêgu ¿ycia. Nie chodzijednak ju¿ na pocz¹tku o ustalony kr¹g tematycznyczy problemowy. Bo powstaj¹ ró¿nieinspirowane utwory. Chodzi o liryczny zapisprze¿yæ, spostrze¿eñ i obrazów. Poeta nabie¿¹co chce obejmowaæ swój najbli¿szy œwiat.Niejako incydentalnie. Przypadkowo. Widaæjednak, ¿e potrafi nadaæ wagê rzeczom drobnym,z pozoru ma³o istotnym. Zbli¿a siê donich jak najbli¿ej, w zafascynowaniu, jakw wierszu „Wróbel”: „cichaczem rano /z ga³¹zki na ga³¹zkê / kuœtyk kuœtyk / na skrzypkachz dziobka /…/ nam gra”. Oczywiœcie i opisi zachwyt jest bardzo prosty. Nie ma tu¿adnego wyrafinowania. I tak ma byæ w poetyckimwidzeniu Werstlera. Pierwsza jestwra¿liwoœæ. Taki jest ca³y debiutancki zbiorek„Pytania” (1970). Szczególnie nostalgicznienp. przywo³ane zosta³o „piegowate mleczempastwisko”, dzieciñstwo na wsi, mitologiaziemi „ po kolana i g³êbiej”. Wynotowywane s¹okruchy piêkna natury, a tak¿e wiara na ocaleniejej przed degradacj¹. Chodzi o miejsce „dlapasikonika i biedronki”. Mo¿e to byæ tak¿eprzygl¹danie siê wra¿liwe przedmiotom,wyczuwanie w nich ludzkiej obecnoœci.Pytania o moralnoœæWkraczanie w obszar doœwiadczeñ wspólnychwymaga ju¿ innego rodzaju wra¿liwoœci,wra¿liwoœci moralnej. Dotyczy w zasadzie wewszystkich poetyckich ujêciach g³ównie kondycjicz³owieka, wszystkich jego doœwiadczeñrodz¹cych siê na styku z histori¹, przedewszystkim ostatni¹ wojn¹. Nie uprawia jednakWerstler wysoce intelektualnego dyskursu historiozoficznego,bowiem porusza te zagadnieniaza ka¿dym razem g³ównie przez pryzmatZuweilen – und dies ist wahr – einem Schreiben vonGelegenheitscharakter, durchdrungen von allzu sentimentalenTönen. Poesie ist also nicht von ungefährein Ausdruck der Empfindsamkeit des Dichters. FürWerstler war und ist dabei – so denke ich – dasunmittelbar Menschliche wichtiger als Fragen symbolischenGehalts. Seine ausgesprocheneSensibilität ließ sich von der, stets präsenten, künstlerischenRoutine nicht gefangen nehmen. Ganz imGegenteil wurde sie verstärkt und intuitiv gepflegt,besonders am Anfang seines Weges mit einergewissen Portion an Verlorensein und Ratlosigkeit.Ein ums andere Mal wiederholt er: „[…] ich steheratlos“, wie jemand, der zu einer anderen Weltgehört. Mit dieser Haltung steht seine Sorge um dieBelange des alltäglichen Lebens in Verbindung, wieim Gedicht „W stronê syna“ [Dem Sohne entgegen].Nicht ganz ohne Bedeutung ist in diesemZusammenhang seine Herkunft vom Lande, undspäter – dies tritt von Zeit zu Zeit ebenfalls zu Tage– ein gewisser Komplex, den ein Leben in derProvinz mit sich bringt. Nun ja, das entspricht nuneinmal der Wahrheit. ¯ary war in jeglicher Hinsichtweit ab von den geistigen Zentren, nur gelegentlichfanden die Koryphäen der Kunst ihren Weg zuTreffen oder auf Lesungen hierher. DieEmpfindsamkeit sowie die mit ihr einhergehende,humanistisch geprägte Denkweise erfüllte somit alseinzige die Funktion eines ersten wichtigenWächters über die Wahrnehmung der Realität. Er istes, der den Dichter durch seinen innersten, engstenLebenskreis führt. Dies betrifft jedoch nicht umeinen bereits zu Beginn festgelegten thematischenHorizont oder Problemkreis. Seine Werke entstehenaus den unterschiedlichsten Inspirationen heraus.Es betrifft vielmehr eine lyrische Notiz überErlebnisse, Beobachtungen und Bilder. Der Dichterwill stets aktualisierend seine innerste Weltumfassen. Aber eher zufällig, unausgewählt, wie vonselbst. Zu bemerken ist jedoch, dass er es vermag,den kleinen Dingen des Lebens ein Mehr an Gewichtzu verleihen, denen die Aufmerksamkeit wenigerBeachtung schenkt. Er nähert sich ihnen, in einemGefühl der Faszination, so weit wie nur irgendmöglich an, wie im Gedicht „Wróbel“ [Der Spatz]:„[…] auf leisen Füßen / von Zweig zu Zweig / sichwiegend schaukelnd / trillernd gleich auf einer Geige/ so spielt er uns auf“. Natürlich sind Beschreibungwie Verzückung sehr einfach gebildet. Aber so solles sein in der poetischen Sichtweise Werstlers.Zuerst kommt die Empfindsamkeit. Derart gestaltetist sein gesamter Debütband „Pytania“ [Fragen](1970). Ganz besonders nostalgisch ruft er bspw.das Bild einer „[…] sommersprossig mit100

tego, co prze¿y³ pojedynczy cz³owiek wpl¹tanyw historiê. Przy tym nie chodzi mu jako poecietylko o zobiektywizowany opis, ale o spojrzeniez perspektywy w³asnego ja. Te problemy zdaj¹siê go bardzo osobiœcie dotykaæ. Jest na nieszczególnie uwra¿liwiony, zarówno wtedy,kiedy pisze o sytuacji Polaków na Kresach, alei o Niemcach opuszczaj¹cych ¯ary. Oczywiœcie,dosyæ silnie zaznaczy³ siê dyskurs martyrologiczny.Znamienny pod tym wzglêdem jestzbiorek „Rozpytywanie sumienia” (1998). Turównie¿ filtr podmiotu nadaje doœwiadczeniomdramatyczn¹ wymowê, nie samo zagadnieniejako takie. Pytanie: „czym zabliŸniê krzyk ptaka/ zatrzymanego w locie / lub zape³niê miejsce /wydr¹¿one w murze” ma charakter bardzoindywidualny. Mo¿na wiêc mówiæ nie tylkoo odczuwaniu historii, jej zwi¹zku z teraŸniejszoœci¹,ale i o zadaniach, które cz³owiekwspó³czesny musi podj¹æ, by – mówi¹c wprost– byæ cz³owiekiem. Ta problematyka o tyle madaleko id¹ce znaczenie, ¿e nada³a drodzeWerstlera pewne ukierunkowanie tematyczne,skupienie siê na sferze opisów sukcesywniepodejmowanych, kontynuowanych w kolejnychwierszach. Ten rodzaj podejœcia do twórczoœcioka¿e siê ju¿ sta³¹, trwaj¹c¹ a¿ do dniadzisiejszego dominant¹. Wymieniony wy¿ejtomik o tyle jest ciekawy, ¿e z jednej stronypróbuje rozliczenia z wojn¹, totalitaryzmem,widaæ w nim pewne pokrewieñstwa z poezj¹Ró¿ewicza, a z drugiej, tu w³aœnie pojawia siêpoetyka rozmowy. Charakterystyczny z tegowzglêdu jest np. „Monolog zaprzesz³y”:„urodzi³eœ siê w Baden Baden / kocha³eœzwierzêta”. Ten typ retoryki, zwrot do drugiejosoby, bêdzie ju¿ stale obowi¹zywa³. Podobniejest w wierszu „Cmentarz moich braci”, któryoczywiœcie nie odwo³uje siê do wielkiej ideiwyzwolenia i potrzeby wdziêcznoœci, choæ w tletaka intencja mo¿e tkwiæ, ale znaczenie maczynnik wy³¹cznie ludzki, eschatologii œmierci.Z tym siê zmierzyæ próbuje ¿arski poeta. Ta tkliwoœæczasami jednak nader sentymentalniebrzmi. Ciekawy efekt daje poetycka rozmowaz samym sob¹ w poemacie tytu³owym, bowiemprowadzi do zarysowania w³asnej odpowiedzialnoœciza bieg powszechnych zdarzeñ:„obrócisz twarz / ramionami znacz¹coLöwenzahn gesprenkelten Weide“ hervor, dieKindheit auf dem Lande, die Mythologie der Erde,reichend „[…] bis zum Knie und tiefer“. Notizgenommen wird von den Krümeln der Schönheit derNatur sowie vom Glauben an die Rettung vor ihremNiedergang. Es geht um einen Ort „[…] fürGrashüpfer und Marienkäfer“. Handeln könnte essich ebenso um ein empfindsames Betrachten derDinge gleich einem Erfühlen menschlichen Wesensin ihnen.Fragen zur MoralitätDas Eindringen in den Kreis der gemeinsamenErfahrungen bedarf bereits einer anderenSensibilität, getragen von moralischem Empfinden.Dies betrifft eigentlich in sämtlichen poetischgeprägten Aufnahmen hauptsächlich den menschlichenZustand, seine gesamten Erfahrungen, dieam Berührungspunkt mit der Geschichte, vor allemmit dem letzten Weltkrieg, entstehen. Werstler führtjedoch keinen hochintellektuellen geschichtsphilosophischenDiskurs, da er sich den Themendurch das Prisma dessen widmet, was der einzelne,in die Geschichte verwickelte Mensch erlebte. Dabeigeht es ihm als Dichter nicht um eine objektivierendeBeschreibung, sondern um einen Blickaus der Perspektive des eigenen Ichs heraus. DieseProbleme scheinen ihn selbst zutiefst persönlich zuberühren. Er begegnet ihnen mit einer besonderenSensibilität und das sowohl, wenn er die Situationder Polen in den östlichsten Grenzregionenbeschreibt, als auch dann, wenn er über Deutscheschreibt, die ¿ary verlassen haben oder verlassenmussten. Selbstverständlich zeichnet sich ein durchLeidensgeschichte geprägter Diskurs besondersstark ab. Bezeichnend ist in dieser Hinsicht derGedichtband „Rozpytywanie sumienia” [Befragungdes Gewissens] (1998). Hier ist es ebenfalls dieWahrnehmung des Subjekts, die den Erfahrungeneinen dramatischen Ausdruck verleiht und nicht dieThematik als solche. Die Frage „[…] womit soll ichden Schrei des Vogels heilen / der im Fluge aufgehaltenwurde / oder den Platz füllen / der in derMauer ausgehöhlt wurde“ trägt einen sehr individuellenCharakter. Man kann also nicht nur vom Fühlender Geschichte und ihrem Zusammenhang mit derGegenwart sprechen, sondern gleichsam über dieAufgaben, denen sich der moderne Mensch stellenmuss, um – um es direkt zu sagen – Mensch zusein. Diese Problematik hat eine insoweit weitreichendeBedeutung, als dass sie Werstlers Weg einegewisse thematische Richtung vorgab, eineKonzentration auf die Dimension der sukzessivenSYLWETKI101

odpowiesz / lub zawstydzisz siê i bêdziesz milcza³”.Oprócz tych wierszy (st¹d mo¿nawskazaæ na ciekaw¹ koncepcjê) na koñcuzbiorku s¹ pomieszczone dwa wa¿ne poematy:„Narodziny miasta” i „Na Ogrodowej”. Wa¿ne,jako ¿e przedstawiaj¹, opowiadaj¹ kronikarsko,zarazem lirycznie, z werw¹, z uwzglêdnieniemklimatu, proces osiedleñczy w ¯arach, alei rytm duchowego ¿ycia w latach póŸniejszych.To wszystko, co ju¿ poeta tworzy³ i w czymuczestniczy³. To s¹ poematy prawdziwieocalaj¹ce. Maj¹ one zarazem charaktergraniczny, gdy¿ na sta³e do œwiata poetyckiegowprowadzone zostaje Miasto - miejsce codziennego¿ycia poetyckiego bohatera jaki samego Poety. Historia jak i ¿ycie spo³eczne.Temu sta³emu tematowi Janusz Werstler oddajeswoje powo³anie. Kolejne utwory, czy toprzez przywo³anie klimatu architektury,mitologii miejsca czy konkretnych ludzi, bêd¹ju¿ dotyczyæ wy³¹cznie ¯ar. Nie bez znaczeniajest zapewne to, ¿e powsta³y w latachdziewiêædziesi¹tych, kiedy pojawi³ siê ¿ywotnynurt „ma³ej ojczyzny” w literaturze polskiej.W krêgu Kroniki Ziemi ¯arskiej szczególnymjego propagatorem by³ Zdzis³aw D¹bek. Myœlê,¿e pod tym k¹tem nale¿y czytaæ zw³aszcza dwatomiki Werstlera jak: „Ocalone w s³owie”(2001)i „Psalm o mieœcie” (2005).W krêgu najbli¿szymWydawaæ by siê mog³o, ¿e kr¹g najbli¿szyto jakiœ w¹ski kr¹g. Nic bardziej mylnego.Przede wszystkim jest to kr¹g ludzi bliskichsercu, osobiœcie znanych, przyjació³, kr¹gw³asnej rodziny. Im wszystkim Werstlerpoœwiêci³ wiersze. Ju¿ same tytu³y wiele zasiebie mówi¹: „Ireneusz”, „Cynarski”, „Edek”,„Bronek”. „Na œmieræ Edwarda”, „Wanda”,„Kwiatek”, „Zdzis³aw”. Wiersze dedykowanerodzinie, np. „W stronê syna”, wiersze,w których znajdujemy nazwiska, np. „StasiaPary” czy nazwy topograficzne. W tym krêgujest te¿ uobecniana zw³aszcza niedawnaprzesz³oœæ, odczytywana z pozostawionychœladów materialnych. Mog¹ to byæ ocala³ez po¿ogi wojennej meble Artura Gellricha czychoæby maleñka kartka ¿ywnoœciowa, wysta-Beschreibungen, die in nacheinander folgendenGedichten fortgesetzt werden. Diese Art derAuffassung vom dichterischen Schaffen erscheintals ein festes und bis zum heutigen Tage andauerndes,vorherrschendes Merkmal seiner Dichtung. Derzuvor genannte Band ist insoweit interessant, alsdass er einerseits einen Versuch der Abrechnungmit dem Krieg, mit dem totalitären System, vornimmtund auch gewisse Ähnlichkeiten zu Ró¿ewiczsPoesie sichtbar werden lässt. Anderseits kommtgerade hier die Poetik des Dialogs zum tragen.Diesbezüglich ist auch z. B. „Monolog zaprzesz³y“[Der längst vergangene Monolog] charakteristisch:„du bist in Baden Baden geboren / hast Tieregeliebt“. Diese Art der Rhetorik, die Wendung an diezweite Person, wird von nun an schon immer gelten.Ähnlich verhält es sich im Gedicht „Cmentarz moichbraci“ [Friedhof meiner Brüder], in dem der Dichternatürlich nicht an die große Idee der Befreiung undan das Bedürfnis nach Dankbarkeit anknüpft, obgleichim Hintergrund eine solche Intention verborgensein mag, sondern von Bedeutung einzig und alleinder menschliche Faktor, die Eschatologie des Todesist. Diesem Anspruch versucht sich der Dichter aus¿ary zu stellen. Diese Empfindsamkeit klingtzuweilen äußerst sentimental. Einen interessantenEffekt ergibt das poetische Gespräch mit sich selbstim Titelgedicht, da es zur Kennzeichnung der eigenenVerantwortlichkeit gegenüber dem Lauf der imallgemeinen Raum ablaufenden Ereignisse führt:„wendest dein Gesicht ab / mit den Schulternantwortest du bedeutungsvoll / oder beschämstdich und wirst schweigen“. Neben diesen Gedichten(was auf eine interessante Konzeption hinweist)bilden zwei wichtige Poeme den Abschluss:„Narodziny miasta“ [Geburt der Stadt] und „NaOgrodowej“ [In der Gartenstraße]. Wichtig sind siedeshalb, weil sie den Prozess des Heimischwerdensin ¯ary, aber auch den Rhythmus des geistigenLebens in den späteren Jahren sowohl lyrisch alsauch energisch, gerade heraus, unterBerücksichtigung des jeweils vorherrschendenKlimas darstellen und chronistisch erzählen. All das,was der Dichter bereits erschuf und woran er teilhatte.Dies sind wahrlich erlösende Poeme.Gleichzeitig tragen sie einen grenzgängerischenCharakter, da in ihnen die Stadt ihren Eingang in diepoetische Welt findet, der Ort des alltäglichenLebens des poetischen Helden wie auch desDichters selbst. Die Geschichte und dasgesellschaftliche Leben. Diesem ab hier ständigenThema widmet Janusz Werstler seine Berufung.Nachfolgende Werke werden von nun an, sei esdurch das architektonische Klima, die Mythologie102

wiona przez administracjê miejsk¹ na jak¹œAnnê Strauchmann, która sta³a siê bohaterk¹cyklu wierszy „Odejœcie Anny”, cyt.: „tobo³kizbierasz / jak nadziejê”. Najwa¿niejsza jest jednakrelacja, jak¹ poeta zachowuje w tym krêgu.Mo¿na mówiæ o poczuciu ogromnej wiêziuczuciowej, pragnieniu porozumienia i rozmowy,o bliskoœci i szczerej trosce o ka¿d¹czêœæ sk³adow¹ tego œwiata. Z tych wierszy,zw³aszcza poœwiêconych przyjacio³om, tchniedu¿a doza autentyzmu: „Schodzisz z têczy /pomiêdzy nas szarych / o brudnych butachi spojrzeniach”. Trzeba te¿ w tym w³aœniemiejscu powiedzieæ, i¿ podj¹³ Werstler trudnyi aktualny temat wygnania. Te¿ w literaturzewielorako ju¿ eksploatowany. Dojrza³ gow swoich ¯arach. Maj¹c na uwadze dialog, nieideologiczne, ale ludzkie rozumienie dramatu.Próbuje na bazie podobnego doznania, wygnaniapoetyckiej Marii z Kresów (gdzie „czerwone³uny rozpaczy” i „progi w gruzach”), rozwin¹æideê pojednania, ideê wejœcia w nowy typ wzajemnychkontaktów polsko-niemieckich.Apeluje wierszem „Do pewnej parlamentarzystkiniemieckiej” o to, by niczyjego bólu niestawiaæ wy¿ej. Tego wymagaj¹ wspó³czesne„kolorowe mosty”. Przedstawia wizjê konstruktywn¹opart¹ na „szczerej d³oni”,albowiem „pozosta³a nam / pogoda / Twojeji mojej duszy”. Trochê to jest tak jakby dawnii obecni mieszkañcy poruszali siê w tej samejprzestrzeni, jakby j¹ tworzyli. Spotykali siê zesob¹. To wszystko Werstler pisze g³ówniez punktu widzenia racji trwania miasta,w którym ¿yje. W tym apologetycznym nastawieniupojawia siê w „Psalmie o mieœcie”jeszcze jeden wa¿ny, a mo¿e najwa¿niejszy filozoficzniemotyw, a mianowicie: akceptacjai „pochwa³a” ¿ycia na prowincji. Wskazaniepowodów tego nastawienia nie jest trudne.Rzecz nie tylko w tym, ¿e wiele lat tu siêspêdzi³o. I ka¿dy kamieñ, szron, krzew, p³ot jestznajomy, bliski, ale relacje miêdzyludzkie s¹bardziej wiarygodne, prawdziwe, prawdziwszeni¿ w negatywnie wartoœciowanych „metropoliach”,które „gnaj¹ w ob³êdzie”. W œwiecieprowincji natomiast mo¿na dopatrzyæ siêakceptowanej miary cz³owieczeñstwa. St¹dhymn pochwalny „twoje nastolatki / i trudydes Ortes oder durch ganz konkrete Personen,einzig mit ¯ary in Verbindung stehen. Nicht ohneBedeutung ist wahrscheinlich, dass sie in denNeunziger Jahren entstanden sind, als sich in derpolnischen Literatur die sich mit der Thematik des„kleinen Vaterlandes“ [der Heimat] beschäftigendeStrömung lebendig durchsetzte. Im Kreise derKronika Ziemi ¯arskiej [Chronik des SorauerLandes] zählte vor allem Zdzis³aw D¹bek zu denAnhängern und Verfechtern dieser Strömung. Ichdenke, dass man unter diesem Gesichtspunkt insbesonderedie beiden Bändchen Werstlers „Ocalonew s³owie“ [Im Worte bewahrt] (2001) und „Psalm omieœcie“ [Psalm über die Stadt] (2005) lesen sollte.Im innersten KreiseMan könnte meinen, dass der innerste Kreis einsehr enger Kreis sei. Nichts wäre irreführender alsdies. Vor allem ist dies jener Kreis von Menschen,die ihm am Herzen liegen, Menschen, die er persönlichkennt, Freunde, der Kreis der eigenen Familie.Ihnen allen widmete Werstler seine Gedichte.Bereits die Titel sprechen für sich: „Ireneusz“,„Cynarski“, „Edek“, „Bronek“. „Na œmieræ Edwarda“[Zum Tode Edwards], „Wanda“, „Kwiatek“[Blümchen], „Zdzis³aw“. Gedichte, die der Familiegewidmet sind wie z. B. „W stronê syna“ [DemSohne entgegen], Gedichte, in denen sichEigennamen wiederfinden wie z. B. „Stasia Pary“oder auch einfach topographischen Namen. Indiesem Kreise vergegenwärtigt der Dichter ebensodie insbesondere nicht weit zurückliegendeVergangenheit, die aus hinterlassenen materiellenSpuren abzulesen ist. Es können dies jene dieKriegswirren überdauerten Möbel Artur Gellrichssein oder wenigstens eine kleine Lebensmittelkarte,ausgestellt von der Stadtverwaltung auf einegewisse Anna Strauchmann, die damit zur Heldindes Gedichtszyklus „Odejœcie Anny“ [AnnasFortgehen] wird: „Habseligkeiten sammelst du / wieHoffnung“. Am Wichtigsten ist jedoch dasVerhältnis, das der Dichter zu diesem Kreis pflegt.Man kann von einer starken gefühlsbetontenBindung sprechen, vom Verlangen nachVerständigung und Gespräch, von der Nähe undeiner aufrichtigen Sorge um einen jeden Bestandteildieser Welt. Aus diesen, insbesondere den Freundengewidmeten Gedichten lässt sich eine gehörigePortion an Authentizität herauslesen: „Schreitestden Regenbogen hinunter / unter uns graue / mitdreckigen Schuhen und Blicken“. An dieser Stellemuss man ebenfalls unterstreichen, dass Werstlerdas schwierige und aktuelle Thema der VertreibungSYLWETKI103

nasze troski”, zaklinanie i akceptowanie ca³ejotaczaj¹cej rzeczywistoœci. Nie wy³¹czaj¹cpokolenia wspó³czesnych biznesmenów:„Wojtaszek”, „Danusia i Wojciech”, „Bielawski”.Pewna doza pogody i radoœci zast¹pi³awczeœniej ujawnian¹ ¿a³oœæ. Mo¿na rzec, ¿euda³o siê Januszowi Werstlerowi stworzyæswoist¹ summê ¿ycia, co ciekawe, w oparciuo kr¹g najbli¿szy.aufgegriffen hat. In der Literatur wird dies unterschiedlichverarbeitet, er entdeckte es auch inseinem Wohnort ¯ary. Dabei hat er den Dialog imBlick, keineswegs ein ideologisches, sondern einrein menschliches Verständnis dieses Dramas. Erbezieht sich dabei auf die Grundlage einer ähnlichenErfahrung, und zwar der poetischen VertreibungMarias aus den Ostgebieten (die er mit „[…]ein[em] roten Feuerschein der Verzweiflung“ und„[…] Hausschwellen in Ruinen“ symbolisiert), umauf diese Weise eine Idee der Versöhnung zuentwickeln, eine Idee des Eintritts in einen neuenTypus gegenseitiger deutsch-polnischer Kontakte.Mit dem Gedicht „An eine gewisse deutscheParlamentarierin“ ruft er dazu auf, niemandesSchmerz höher zu stellen. Danach verlangen dieheutigen „bunten Brücken“. Er ist Verfechter einerauf einer „ehrlichen Hand“ aufbauenden, konstruktivenVision, da „[…] uns der Frohsinn / meiner unddeiner Seele / geblieben ist“. Es ist ein wenig, alswürden sich die alten und die neuen Einwohner imgleichen Raum bewegen und ihn erschaffen. Sich inihm begegnen. All das schreibt Werstler hauptsächlichin Hinsicht auf die Daseinsberechtigung derStadt, in der er lebt. In dieser apologetischenEinstellung tritt im „Psalm o mieœcie“ [Psalm überdie Stadt] noch ein wichtiges und vielleicht auch daswichtigste philosophische Motiv hinzu: dieAkzeptanz und das „Lob“ des Lebens in der Provinz.Das Aufzeigen der Gründe für diese Einstellung istnicht schwer. Es gründet nicht allein darin, dassman hier viele Jahre verbrachte, wo ein jeder Stein,Raureif, Strauch oder Zaun bekannt und ans Herzgewachsen ist, sondern darin, dass die zwischenmenschlichenBeziehungen hier glaubwürdiger,wahr und wahrhaftiger sind als in den negativbelegten „Metropolen“, die „[…] im Wahn hetzen“.In der Welt einer Provinz kann man dagegen nochdas anerkannte Maß der Menschlichkeit entdecken.Daher die Lobhymne „[…] deine Teenies / undunsere Mühen, Sorgen“, das Beschwören und dieAkzeptanz der gesamten ihn umgebenden Realität.Und das schließt auch die Generation der heutigenGeschäftsleute ein: „Wojtaszek“, „Danusia i [und]Wojciech“, „Bielawski“. Ein gewisses Maß anHeiterkeit und Freude ersetzte den früher offenbartenWehmut. Man kann zusammenfassend feststellen,dass es Janusz Werstler gelungen ist,gewissermaßen eine Summa des eigenen Lebens zuerschaffen und dies interessanterweise inAnlehnung an den innersten Kreis.Übersetzt von Grzegorz Za³oga104

Janusz WerstlerBitkówponad Bitkowemszyby jak œwiece ³ojowealbo kaganki oliwnetl¹ o pamiêcitam mój ojciecfedrowa³ grosztam w dole szybuzakopana jego m³odoœæi nadziejaha³dy smutkupod szybami BitkowaBitkówüber Bitkówschwelen die Schächtewie Talgkerzenoder Öllämpchenin Erinnerung begriffenda hat mein Vaterdie Groschen zusammengefördertda unten im Schachtist seine Jugend begrabenund HoffnungHalden von Trauerunter denSchächten von Bitków105

Janusz WerstlerOdejœcie Mariiw poœpiechuz narêczamiswoich dziecibiegniesz przezkartofliskoszukasz domuchocia¿ nie znasz adresutak biegniesz oniemia³ai nie wiesz dlaczegoza Tob¹czerwone ³uny rozpaczyleje po bombachprogi w gruzachw których wszyscyTwoi najbli¿siodchodzisz na zawszeprzed Tob¹nowa obczyznaMarias WeggangIn Eiledie Arme volleigener Kinderläufst du übersKartoffelfeldsuchst dein Hausobwohl dir die Adresse unbekanntund so läufst du sprachlosund weißt nicht warumhinter Dirder Verzweiflung roter Feuerschein amHimmelBombentrichterTürschwellen in Trümmernin denen alle Deine Nächstendu gehst für immer wegvor Dirdie neue Fremde106

Janusz WerstlerKartaAnnie Strauchmann z SorauKartefür Anna Strauchmann aus Sorauw 43 dosta³aœReichskartêna marmoladêpowiedzkto to wpad³na pomys³¿eby marmoladêdzieliæ na porcjekto takiwywiód³ Ciê z tegoukwieconego ogrodui nie pozwoli³by wiœnie dojrza³yAnnogdzie Twój sadporanionych owocówAnnogdzie Twój sadpokaleczonych latoroœliAnno bolej¹caze mn¹im Jahre ’43 erhieltst dudie Reichskartefür Marmeladesag malwer kam denn daraufMarmelade in Portioneneinzuteilenwer hat Dich dem Blumengarten entrissenund ließ die Kirschen nicht reif werdenAnnawo ist Dein Gartenverwundeter FrüchteAnnawo ist Dein Gartenverletzter RebenAnnadie dumit mirleidest107

Janusz WerstlerSalon meblowy przy Niederstrasse 38-39Twoje mebleArturze Gellrichugubi¹ siêpo k¹tachwojennego podwórkatam stó³z ciep³¹ jeszcze straw¹jednooka lampka nocnafotel z pluszem kurzutu kilimyw oknach ciemnychi radio w nas³uchuobok Ciebieja zasmuconyTwoimsnem o potêdzenie œnij ju¿tak nigdyidŸmy do jawyzbrataniamaj 1999Das Möbelhaus in der Niederstraße 38-39Deine MöbelArtur Gellrichverlieren sichin allen Eckendes Kriegshofesda ein Tischmit noch warmer Mahlzeiteinäugige NachtlampeSessel mit Staubplüschhier Wandbehängein dunklen Fensternund ein Radiobeim Abhorchenneben Dirichvergrämtdurch Deinen Traumvon der Machtträume diesnie wiederlasst unsdem WachseinentgegenschreitenÜbertragen von Edward Zys108

PREZENTACJEBarbara Bañda (ur. 1980 w Zielonej Górze). Ukoñczy³a malarstwo na AkademiiSztuk Piêknych w Poznaniu (2006), w pracowni prof. Jaros³awa Koz³owskiego.Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.Wybrane wystawy indywidualne: Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w GorzowieWielkopolskim 2001, „Grubciu” Galeria Naprzeciw Poznañ 2005, „Ci Ci” GaleriaZderzak Kraków 2005, „W co siê ubraæ” Galeria Zakrêt, Warszawa 2006,„Potwór” Galeria Szara, Cieszyn 2006, „Bardzo strasznie” Galeria Miejska Arsena³– Aneks, Poznañ 2006, Basia Bañda Galeria BWA w Zielonej Górze, 2006/07,„Przejazdem” Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim 2007„Lekcja angielskiego” Galeria Zderzak Kraków 2007Wybrane wystawy zbiorowe: „Wystawa dla podró¿nych”, Dworzec PKP, ZielonaGóra 2003, „Têsknota za malarstwem”, Galeria Szyperska, Poznañ 2004,6. Krajowa Wystawa Malarstwa M³odych/ 7. Konkurs im. E. Gepperta, GaleriaBWA Awangarda, Wroc³aw 2005, Bielska Jesieñ, Galeria Bielska BWA, Bielsko-Bia³a 2005, „Podró¿owanie”, Galeria Zderzak, Kraków 2005, Targi Sztuki ArtPoznañ 2005, „Dirty Bomb”, pracownia rzeŸby Miros³awa Ba³ki, Poznañ 2005, „NoLandscapes” Galeria Zderzak, Kraków 2005, Art Forum Berlin 2005, „Zoon politikon”,BGSW S³upsk 2005, „Poka¿emy wam coœ” Wystawa w prywatnym mieszkaniu,Poznañ 2005, „Przyjêcie urodzinowe” Galeria Pies, Poznañ 2006, „No landscape”Galeria Zderzak , Kraków 2006, „Terra Polska vol.2”, Kulturbrauerei Berlin2006, „WiedŸma ple ple” Galeria Dla, Toruñ 2006, Galeria Klimy BocheñskiejWarszawa 2006, Art Forum Berlin 2006, „Hafty, koronki, kwiatki” KoloniaArtystów, Gdañsk 2006, Malarstwo Polskie XXI wieku – Narodowa Galeria Sztuki„Zachêta”, Warszawa 2006/07PREZENTACJE109

Wojciech Koz³owskiWyliczanka...Pisaæ o malarstwie Basi Bañdy mo¿nai trzeba, pytanie tylko, na ile jest do opisania.To problem, na który trafiamy w³aœciwie przyka¿dej czynnoœci interpretacyjnej, w tymwypadku tak bardzo, drêcz¹co, niewymownietrudny. Wiêc bêdzie tylko wyliczanka, próbanadmiernie przymiotnikowego opisu odczuæw³asnych i wstêpnych uszeregowañ.Basia zarzuca czasem na obrazy realnezas³ony, dzieciêce ubrania, pó³przezroczystematerie, koronkowe serwetki, tê ca³¹ narzêdziowniêpo równo - dziecinnego pokoju,¿oninej zapobiegliwoœci, babcinego skarbczyka.Te zas³ony s¹ ci¹gle na jej obrazachnawet jeœli realnie ich nie ma – tylko pozórjest na wierzchu. Kobiecoœæ cudza i w³asna,wstydliwie os³oniêta i bezwstydnie ods³aniana,jest boleœnie i dojmuj¹co obecna w tejsztuce. I jest te¿ mêskoœæ, fizjologiczna taksamo i tak samo jak kobiecoœæ cielesna.Opresyjna i fascynuj¹ca, bolesna i rozkoszna,tajemnicza i przejrzana na wylot. Trudno niepoddaæ siê podejrzeniu, ¿e Bañda malujeo sobie, swoich sprawach, tajnych przemyœleniach,intymnych zdarzeniach. Ale tokolejny pozór, nastêpna zas³ona, jeszczejeden fantazmat. Tyle jest w tych obrazachBasi, ile kobiet i mê¿czyzn, ich zwi¹zków,prze¿yæ, dotyków i ciosów. Zaczyna siê w niej,urealnienie staje siê uniwersalne.Jest w tym malarstwie wiele momentów,które bol¹, na które nie chcemy patrzeæ,choæ z bolesn¹ fascynacj¹ jednak, jak nauliczny wypadek, gapimy siê. Wydawa³obysiê, wszystko powinno byæ ³agodnie i dobrze.Ró¿owy, s³odki kolor ma³ych dziewczynek,rozlewa siê na p³ótnach jak syrop. To kolejnamaska, punkt wyjœcia, rozbielona krew. Zzami³ej buzi szczerzy k³y spróchnia³a czaszka.G³adkie cia³o koñczy siê wilcz¹ paszcz¹. Nicnie jest na pewno i na zawsze. Jak ból,rozkosz, skóra.S³owa, które dopowiadaj¹ sytuacje,opisuj¹ je a czasem okreœlaj¹ dobitnie, s¹czêœci¹ osobowej ca³oœci, poddanej ciœnieniupo równo - fizjologii i kultury. W niektórychpracach pojawiaj¹ siê jako niezbêdna wrêczczêœæ opowieœci.Przecie¿ jest te¿ przyjemnoœæ, cia³oInnego, cia³o w³asne jako jej Ÿród³o, pocz¹teki koniec. Przyjemnoœæ dla radoœci, zapomnienia,powrotu do stanu pierwotnej wiêziz natur¹. Pojawiaj¹ce siê na p³ótnach Basizwierzêta, to strach i radoœæ naturalnoœcibycia z cia³em.To jest malarstwo emocji pozytywnychi najczarniejszych, skrajnoœci, depresji i ekstatycznejradoœci, mi³oœci i nienawiœci. Chwilporozumienia i otch³ani k³ótni, odwagi przekleñstwai s³odyczy spieszczenia. Nic tu niejest raz na zawsze. Koraliki teraz b³yszcz¹, zachwilê zmatowiej¹ i z powrotem zamieni¹ siêw piasek. Mamy g³adkie genitalia nazewn¹trz i paskudne flaki w œrodku.Ekstaza i bolesny skurcz s¹ bardzo bliskow sensie fizjologicznym. ¯ycie i œmieræsplataj¹ siê nieroz³¹cznie. Mi³oœæ i nienawiœæchodz¹ pod rêkê.„...i g³adka, g³oœno kochaj¹ca siê dwójca,dwie jaskinie wzajmnie siê poch³aniaj¹ce,dwa koœcio³y doszczêtnie wype³nioneBogiem...” 1W naszym mieœcie jest artystka, prawdziwa.Ju¿ i ci¹gle w drodze, na której i nas, i J¹czeka jeszcze wiele wspania³ych, strasznychprzygód.1 Marcin Świetlicki *** w: Schizma, Wyd. Czarne 1999110

Leszek Kania„Robótki rêczne” Basi BañdyBez w¹tpienia Basia Bañda jest aktualnie najbardziej popularn¹ zielonogórsk¹ malark¹.Ubieg³y rok by³ dla niej niezwykle udany. Uzyska³a dyplom poznañskiej Akademii SztukPiêknych, mia³a kilka pokazów indywidualnych, uczestniczy³a w g³oœnej wystawie „MalarstwoPolskie XXI wieku” prezentowanej w Narodowej Galerii Sztuki „Zachêta” w Warszawie.Zosta³a zauwa¿ona i doceniona przez krytykê. Nie tylko w kraju, ale tak¿e w Niemczech, m.in.w Monachium i Berlinie, gdzie bra³a udzia³ w presti¿owych targach sztuki wspó³czesnej ArtForum. Lubuszanie mieli ostatnio okazjê zapoznaæ siê z jej twórczoœci¹ dziêki wystawieeksponowanej w zielonogórskim BWA i Muzeum Lubuskim w Gorzowie.Obrazy Bañdy s¹ œmia³e. Dotycz¹ intymnych relacji damsko-mêskich. Przedstawiaj¹ szerok¹gamê seksualnych praktyk, gestów i zachowañ. Ukazanych wprost, bez pruderii i wstydu.S¹ rodzajem pamiêtnika opisuj¹cego œciœle osobisty œwiat m³odej dziewczyny. Kobiety,która ma odwagê dzielenia siê z innymi swoimi prze¿yciami. To niekonwencjonalny sposóbwyra¿ania w³asnej osobowoœci. Manifestowany nie tylko licznymi obrazami, ale równie¿w³asnym wygl¹dem, ubiorem, kszta³towaniem najbli¿szego otoczenia. Tworz¹ one w konsekwencjiswoist¹ autoekspresjê kobiecoœci. Wynikaj¹c¹ raczej z charakteru, upodobañ, intuicji,a nie przyjêtej strategii czy spekulacji. Artystka nie jest feministk¹ i nie interesuje j¹ genderowydyskurs. Nale¿y do pokolenia, które dorasta³o w czasach transformacji ustrojowej,wi¹¿¹cej siê tak¿e ze zmianami w sferze obyczajowej. Powszechna seksualizacja wspó³czesnego¿ycia, widoczna szczególnie w jego publicznych, medialnych przejawach musia³a mieæwp³yw na kszta³towanie siê jej pogl¹dów zwi¹zanych z „kultur¹ obna¿ania”. Studia plastycznewzbogaci³y wiedzê w zakresie artystycznych odniesieñ tego zjawiska, pozwoli³y bardziejœwiadomie kszta³towaæ sw¹ drogê twórcz¹.Dotychczasowe dokonania zielonogórzanki ³¹cz¹ przewrotnie rozmaite aspekty sztukiokreœlanej mianem „kobiecej”. Stereotypowo uto¿samianej z delikatnoœci¹, a niekiedy wrêczinfantylnoœci¹ w zakresie podejmowanych tematów i metod ich przedstawiania. Techniczneuwarunkowania wiêkszoœci prac przywodz¹ na myœl „robótki rêczne”, kojarzone zazwyczajz aktywnoœci¹ artystyczn¹ gospodyñ domowych lub pañ na emeryturze. Jednak¿ehaftowanie, szyde³kowanie, robienie na drutach zyskuje tu zupe³nie nowy kontekst. Dzierganeserwetki, miniaturowe sweterki z we³ny, fragmenty gotowej odzie¿y i sznury korali pe³ni¹ rolêwoalek ukrywaj¹cych pikantniejsze detale oraz sceny. Dowcipne, rêkodzielnicze akcenty sta³ysiê znakiem wywo³awczym jej malarstwa, choæ trzeba przyznaæ, ¿e s¹ one tak¿e wyrazemamerykañskiej mody na tzw. Knit- ffiti, polegaj¹cej na opatulaniu ubrankami z w³óczki rozmaitychprzedmiotów, ³¹cznie z pomnikiem Jimmiego Hendrixa w Seattle i kamieniemz Wielkiego Muru Chiñskiego. Kobiece robótki ju¿ jakiœ czas temu zreszt¹ zagoœci³y na dobrew galeriach, m.in. za spraw¹ obscenicznych makatek brytyjskiej skandalistki Tracey Emin czypornograficznych haftów Anny Hansson ze Szwecji. Ró¿owy koloryt wiêkszoœci obrazów tokolejna charakterystyczna cecha sztuki Bañdy. Identyfikowana z konwencjonalnym, modelowymwyobra¿eniem ¿eñskiej zmys³owoœci. Skala asocjacji jest tutaj szeroka. Od typowejbarwy dziewczêcych pokoi, ciuszków i zabawek, po filmy z „ró¿ow¹ landrynk¹” i „ró¿owe telefony”.Owe wieloznacznoœci stanowi¹ o istocie poszukiwañ malarki.Stosowane przez artystkê pozosta³e œrodki plastycznej ekspresji s¹ z regu³y antyprofesjonalne,co w po³¹czeniu z tematyk¹ przedstawieñ sprawia, i¿ czêœæ odbiorców czuje siêPREZENTACJE111

zak³opotana, a nawet oburzona. Unika ona bowiem tradycyjnego warsztatu akademickiego.Wizerunki nagich postaci uchwycone podczas uczuciowych uniesieñ, dramatów lub erotycznejgimnastyki swoj¹ stylistyk¹ przypominaj¹ skrywane naiwne fantazje dojrzewaj¹cej nastolatki.Kojarz¹ siê tak¿e ze spontanicznymi graffiti, spotykanymi w toaletach publicznych.Odwa¿nie ilustruj¹ zasadnicze ró¿nice miêdzy seksualnoœci¹ obu p³ci. Prze³amuj¹ intymnetabu. W przedstawianych przez Basiê zdarzeniach to On przewa¿nie dysponuje, a Ona jest dodyspozycji. Mê¿czyŸni zazwyczaj s¹ „uzbrojeni”, prezentuj¹c erotyczn¹ gotowoœæ penetracji.Czasem przyjmuj¹ postaæ dzikich zwierz¹t, bestii lub potworów o fallicznych kszta³tach.Kobiety zazwyczaj s¹ uleg³e, nie protestuj¹ i nie maj¹ konserwatywnych zapatrywañ w sferzeseksu. Uczestników mi³osnej interakcji ³¹czy mechanizm wzajemnej infantylizacji objawiaj¹cysiê w sferze werbalnej szeregiem zdrobnia³ych okreœleñ typu: „misiuñcio”, „myszka”, „rybeñka”,„¿abka”, „grubcia”. Pojawiaj¹ siê one bezpoœrednio na obrazach w formie koœlawychnapisów – wyszywanych na p³ótnie, wydrapywanych w mokrej farbie, bazgranych d³ugopisem.Ich charakter jest emocjonalnie zró¿nicowany. Obok podwójnych sylab np. „hu hu”, „ci ci”,„pi pi” oraz wspomnianych zdrobnieñ, pojawiaj¹ siê równie¿ wulgarne wyzwiska i przekleñstwa.A tak¿e d³u¿sze sekwencje. Od niewinnych dziewczêcych fraz w rodzaju: „dwa sercaz³¹czone, klucz wrzucony w morze”, po zdecydowane deklaracje – „jak chcesz, no to kutasmiêdzy cyce”.Nieco odrêbny wyraz posiadaj¹ akwarele, najbardziej chyba dojrza³e prace w dorobkumalarki. Ich tematyka jest równie „nieprzyzwoita”. Walory czysto plastyczne bior¹ jednak¿egórê. Malowane kilkoma zaledwie poci¹gniêciami pêdzla, pojedynczymi plamami cielistychkolorów, tworz¹ unikalny ilustrowany s³ownik angielsko-polski. Poœwiêcony ludzkim namiêtnoœciom,pojêciom i s³owom o podtekœcie seksualnym. Zbiór ten, bêd¹c niew¹tpliwie pomocnymprzy nauce jêzyka, znakomicie ujawnia te¿ aktualne oblicze rodzimego erotyzmu,widzianego przez pryzmat kobiecej wra¿liwoœci. Bañda czyni to w sposób bezpretensjonalny,dosadny, nieco ironiczny. I przede wszystkim prawdziwy.Zainteresowanym szerzej twórczoœci¹ B. Bañdy polecam katalog wydany pod koniecubieg³ego roku przez zielonogórskie BWA oraz 148. stronicowy kolorowy album pt. „Lekcjeangielskiego” przygotowany przez Galeriê „Zderzak”. Publikacja towarzyszy wystawie artystkiprezentowanej w Krakowie w lutym i marcu br.112

Bez tytu³u, technika w³asna, 15x15 cm, 2006

Bez tytu³u, technika w³asna, 20x20 cm, 2006Przezwyciê¿yæ, technika w³asna, 70x70 cm, 2006

Bez tytu³u, technika w³asna, 20x20 cm, 2006Bez tytu³u, technika w³asna, 25x25 cm, 2006

Bez tytu³u, technika w³asna, 20x30 cm, 2006

Susanne LambrechtSusanne LambrechtKunstprojekt„kottbuskunst akut”Projekt artystyczny„kottbuskunst akut”Die historisch orientierte Jubiläumausstellung„kottbuskunst”, die vergangenesJahr an sieben Standorten gezeigt wurde,bekommt einen Nachfolger. Thomas Richert,Chefredakteur des Cottbuser Stadtmagazins„hermann”, der in der Zwischenzeitauch eine eigene Galerie leitet, regte vergangenenSommer an, „kottbuskunst” mitBlick auf aktuelle Kunst weiter zu führen.Der Idee sind Taten gefolgt: vom 11.-20.Mai wird es in Cottbus „kottbuskunst akut07” geben, dem in den nächsten Jahrenweitere Ausstellungsevents folgen sollen.Das Besondere an „kottbuskunst akut”: anelf verschiedenen Orten, angefangen vonMuseen über das Foyer der Universitätsbibliothekder BrandenburgischenTechnischen Universität (Architekten: Herzog/deMeuron), verschiedene Galerien,die Oberkirche St. Nikolai bis zum historischenSpremberger Turm wird Kunstvon insgesamt 25 eingeladenen Künstlernaus Cottbus und Umgebung zu sehen seinmit neuesten Arbeiten aus den BereichenMalerei, Grafik, Skulptur, Installation,Fotografie und Videokunst. Dabei sind auchdrei Gastkünstler: Abushariaa Ahmed ausUganda, Lorenzo Valverde aus Köln/Barcelonasowie Rainer Gottemeier ausSchönwalde bei Berlin, die speziell Arbeitenzum Thema „Stadt Cottbus” entwickeln werden.Begleitet wird das Ausstellungsprojektvon einem Rahmenprogramm mit täglichenVeranstaltungen, darunter Künstlergesprächen,Performances, Lesungen sowieeiner Diskussionsrunde „Kunst und Kritik”.Zur vorbereitenden Arbeitsgruppe zählenneben Thomas Richert vor allem JörgPrezentuj¹ca przede wszystkim historycznedokonania jubileuszowa wystawa„kottbuskunst”, która w zesz³ym roku zosta³azaprezentowana w siedmiu miejscach, masw¹ nastêpczyniê. Thomas Richert, redaktornaczelny chociebuskiego magazynu „hermann”,który tymczasem ma równie¿w³asn¹ galeriê, zaproponowa³ minionegolata, by kontynuowaæ ”kottbuskunst”, tymrazem koncentruj¹c siê na sztuce wspó³czesnej.Pomys³ przerodzi³ siê w czyn:w dniach od 11 do 20 maja odbêdzie siêw Chociebu¿u „kottbuskunst akut 07”, wystawa,która ma byæ kontynuowana w nastêpnychlatach. Niezwyk³e w „kottbuskunstakut” jest to, ¿e 25 specjalnie zaproszonychartystów z Chociebu¿a i okolic poka¿e swojenajnowsze prace malarskie, graficzne,rzeŸbiarskie, fotograficzne, wideo oraz instalacjea¿ w jedenastu miejscach, pocz¹wszyod muzeów poprzez foyer biblioteki PolitechnikiBrandenburskiej (wg projektuHerzoga i de Meurona), ró¿ne galerie, koœció³œw. Miko³aja, a¿ po historyczn¹ wie¿êSpremberger Turm. Trójka z tych artystów,zaproszona z zewn¹trz Abushariaa Achmedz Ugandy, Lorenzo Valverde z Kolonii i Barcelonyoraz Rainer Gottemeier z Schönwaldeko³o Berlina, przywiezie prace przygotowanespecjalnie na tê wystawê, zwi¹zane tematyczniez miastem Chociebu¿. Samej wystawietowarzyszyæ bêdzie program codziennychimprez, w tym rozmowy miêdzy artystami,performance, odczyty oraz dyskusja panelowa„Sztuka i krytyka”. Wœród organizatorówobok Thomasa Richerta s¹ przedewszystkim Jörg Sperling, kustosz muzeumDieselkraftwerk Cottbus, cz³owiek o wielkimPREZENTACJE113

Sperling, Kustos am Kunstmuseum DieselkraftwerkCottbus mit reicher Erfahrungwas die Organisation von Kunsteventsangeht, der Direktor des StadtmuseumsSteffen Krestin sowie die Künstler MatthiasKörner, Roland Kohlhaas und Tobias Richter,der in Cottbus auch unter seinem KünstlernamenP.M.Tori ein Begriff ist.Weiter Informationen im Laufe der Zeitunter: www.kottbuskunst.dedoœwiadczeniu przy organizacji tego typuimprez, oraz dyrektor muzeum miejskiegoSteffen Krestin, a tak¿e artyœci MatthiasKörner, Roland Kohlhaas i Tobias Richter,znany w mieœcie równie¿ pod pseudonimemP. M. Tori.Bli¿sze informacje podawane bêd¹ nabie¿¹co pod adresem: www.kottbuskunst.deT³umaczenie Grzegorz KowalskiSusanne LambrechtSusanne LambrechtOrte der Sicherheit– Zur Malerei vonCorinna BrüggentischMiejsca bezpieczne– o malarstwieCorinny BrüggentischCottbus ist nicht gerade ein Plaster, dasjunge Künstler anzieht. Allerdings gibt eseinen Ausnahmebereich und das sind diekünstlerischen Mitarbeiter an der BrandenburgischenTechnischen Universität inCottbus. Im Rahmen der Architektenausbildungkommen Künstler für mehrjährigeLehraufträge nach Cottbus, unterrichten ander Universität Zeichnen bzw. plastischesGestalten und arbeiten natürlich hier auchkünstlerisch weiter. Corinna Brüggentischgehört zum erweiterten Kreis dieserKünstlergruppe. Ihr Mann, der BildhauerRoland Kohlhaas, ist derzeit Mitarbeiter amLehrstuhl „Zeichnen und Malen” und hat inseinem zentral gelegenen Atelier vor gutChociebu¿ nie jest miejscem, do któregoci¹gnêliby m³odzi artyœci. S¹ jednak wyj¹tki,a nale¿¹ do nich zajmuj¹cy siê sztuk¹ pracownicyPolitechniki Brandenburskiejw Chociebu¿u. W ramach swych studiówarchitektonicznych artyœci ci przyje¿d¿aj¹ nakilka lat do Chociebu¿a, gdzie wyk³adaj¹rysunek lub twórczoœæ plastyczn¹ i oczywiœcienadal realizuj¹ siê twórczo. CorinnaBrüggentisch nale¿y do szerokiego krêgu tejgrupy artystów. Jej m¹¿, rzeŸbiarz RolandKohlhaas, jest obecnie pracownikiem katedryrysunku i malarstwa i w swej centralniepo³o¿onej pracowni od dwóch lat organizujewieczorne wystawy, podczas których mo¿naodnieœæ siê do prezentowanych dzie³114

zwei Jahren begonnen, in Ein-Abend-Ausstellungen verschiedene künstlerischePositionen zur Diskussion zu stellen. ImRahmen dieser offenen Ausstellungsseriestellte er auch seine Frau, Corinna Brüggentisch,mit ihren Wolken- undLandschaftsbildern vor, die durch ihre GrünundGelbtöne bestechen. In kurzer Folgesollten sich mehrere Ausstellungen derKünstlerin im Cottbuser Raum anschließen.Corinna Brüggentisch (Jahrgang 1964)wohnt seit eineinhalb Jahren in Cottbus, istin Köln am Rhein geboren und lebte dort,seit sie studierte. Zur Malerei hat sie nichtauf direktem Weg gefunden. Kunst zustudieren getraute sie sich nicht, wählte ausVernunftgründen ein Jurastudium. Dochneben diesem Studium begann sie Anfangder 90er Jahre in Köln gezielt Unterricht beiverschiedenen Künstlern zu nehmen undorganisierte sich einen eigenen Bereich zumMalen in einem Atelier. Von Anfang an maltesie vorwiegend Landschaften. Ähnlich wieheute entstanden 1994 Waldstücke,Spiegelungen im See, Baumlichtungen. DieFarbpalette dieser frühen Landschaften warjedoch ganz anders als in ihrer aktuellenMalerei. In kleinen Formaten verband sichdamals leuchtendes Rot und warmes Gelbmit Grüntönen und leichtem, weißdurchzogenenBlau.Nach einer längeren Pause begann sichdie Künstlerin 2003 erneut der Malereizuzuwenden. Um sich wieder hineinzufindenin die Arbeit, konzentriert sie sich zuerst aufeinen Naturausschnitt: Wolkenmotive, dienicht über einer Landschaft verortet sind.Eine markante Serie von Wolkenbildern entstand.Erinnern die Wolkenformationen inihrer Leuchtkraft zuerst an barockeHimmelsausschnitte, sind sie doch wohl vorallem in Zusammenhang mit den reinenWolkenstudien des romantischen MalersJohan Christian Dahl zu sehen, der Naturphänomenennachspürte, um darin auch seelischeStimmungen zu spiegeln. WährendDahl und seine Zeitgenossen in ihren Bildernoft wechselhafte Wetterverhältnisse festhielten,konzentriert Corinna Brüggentischsich in ihren Bildern jeweils auf ein bestimmtesStimmungsphänomen, ausgedrücktüber die Farbe: Wolken, die die Sonne zartgelb durchsetzt oder dicht gedrängteWolken wie kurz vor einem Gewitter.z ró¿nych pozycji. W ramach tych otwartychwystaw przedstawi³ równie¿ twórczoœæ swojej¿ony, Corinny Brüggentisch, w szczególnoœcijej pejza¿e i wizerunki chmur, któreporywaj¹ tonacjami zieleni i ¿ó³ci. Wkrótcew Chociebu¿u i okolicach odbêdzie siê kilkakolejnych wystaw tej artystki.Corinna Brüggentisch (rocznik 1964) odpó³tora roku mieszka w Chociebu¿u, urodzi³asiê zaœ w Kolonii nad Renem i mieszka³a tamod czasu swych studiów. Jej droga domalarstwa by³a doœæ zawi³a. Nie odwa¿y³asiê podj¹æ studiów artystycznych, wybra³arozs¹dnie studia prawnicze. Jednak studiuj¹czaczê³a od pocz¹tku lat 90. pobieraælekcje u ró¿nych artystów, w jednej z pracowniurz¹dzi³a sobie miejsce do tworzenia.Od samego pocz¹tku malowa³a przedewszystkim krajobrazy. Podobnie jak dziœ, ju¿w 1994 r. powstawa³y widoki lasów, ichodbiæ w jeziorach, leœnych polan. Jednakpaleta barw w tych pierwszych obrazachby³a zupe³nie inna, ni¿ obecnie. Niewielkieformatem ³¹czy³y b³yszcz¹c¹ czerwieñz ciep³¹ ¿ó³ci¹ i odcieniami zieleni orazlekkim, nieco pobielonym b³êkitem.Po d³u¿szej przerwie artystka wróci³a domalarstwa w 2003 r. Aby wróciæ dowprawy, skoncentrowa³a siê na pocz¹tek nakonkretnym fragmencie natury: motywachchmur, oderwanych od jakiegokolwiek krajobrazu.Powsta³a niezwyk³a seria widokówchmur. O ile formacje te, dziêki swej jasnoœci,przypominaj¹ w pierwszej chwili fragmentyobrazów barokowych, o tyle nale¿y jechyba jednak ogl¹daæ przede wszystkimw kontekœcie twórczoœci malarza romantycznegoJohana Christiana Dahla, którybada³ ten fenomen natury i próbowa³ przedstawiæw nim swoje nastroje. Dahl i jemuwspó³czeœni prezentowali przede wszystkimzmieniaj¹ce siê warunki pogodowe, CorinnaBrüggentisch koncentruje siê natomiast nakonkretnym fenomenie, wyra¿onym kolorystycznie:chmury delikatnie przebite ¿ó³ci¹s³oñca lub gêste chmurzyska tu¿ przed burz¹.Obrazy Corinny Brüggentisch nie s¹malowane bezpoœrednio z natury, leczz obserwacji przyrody jako takiej orazkonkretnych krajobrazów. Po przyjeŸdzie doChociebu¿a latem 2005 r. artystkaw szczególny sposób przyswoi³a sobie noweokolice i ³u¿yckie pejza¿e. Rysuje i fotografuje.Fotografie s¹ przy tym jedynie „podpora-PREZENTACJE115

Corinna Brüggentischs Bilder entstehendabei nicht direkt vor der Natur, aber siegehen von Beobachtungen in der Natur undkonkreten, beobachteten Landschaftenaus. Als die Künstlerin im Sommer 2005nach Cottbus kam, hat sie sich die neueUmgebung und die Lausitzer Landschaft aufihre Weise angeeignet. Sie zeichnet undmacht Fotografien. Die Fotografien sinddabei nur „Stützen”, wie sie das nennt.Anfangs hat sie viele Pastelle gemalt. VorLeinwand und Blatt entwickelt sich dann ein„Innenbild”. Da kann z.B., so erzählt sie, imLaufe der Arbeit im Atelier ein Weg zum Seewerden. Vorstellungen werden „hineingeknetet”in ein Bild, bis eine konkret vorgefundeneSituation nicht mehr unbedingterkennbar ist.Der Blick wandert in der Folge der„Weiten Felder” über die flache BrandenburgerLandschaft: im Vordergrund ziehensich Wiesen dahin, im Hintergrund verstellenBaum- oder Buschreihen denHorizont und geben Halt. Markant an diesenLandschaften ist, dass sich dort keineMenschen, aber auch keine Tiere finden.Wege ziehen sich durch die Landschaft,also Spuren von Menschen. Manchmaldurchkreuzen sie Feld oder Wiese, bringenUnordnung ins Bild. Der Mensch ist mittelbarpräsent, weil er diese Kulturlandschaftmit geformt hat.Schon früh in ihrer Cottbuser Zeit hatsich ein zweites charakteristischen Bildmotiventwickelt: die „Landschaft mit rotemFeld”. Vor einer dicht belaubten, dunkel grünenBaumreihe, die leicht diagonal durchdas Bild gelegt ist, breitet sich hier eine grellhellgrün gemalte Wiese aus. BeideGrüntöne steigern die in der Natur vorgefundenenTöne zu einem harten Farbkontrast.Im Vordergrund schwingt sich indiesem frühen Bild über die gesamte Breiteder Leinwand das rote Feld. Kleine rotfarbeneBlüten setzten sich dem Grün alsKomplementärton entgegen. Das Bilderhält dadurch seine Frische.Dieses Motiv erfährt 2006 in zweifacherHinsicht eine Veränderung. In den neuenBildern findet sich im Vordergrund ein unterschiedlichweit ins Bild schwingender Seeoder Teich. Die Farbigkeit wird reduziert aufdie Töne Grün – Gelb – Blau. Das Rot verschwindetals Farbfläche. Gelb und Blaumi” – tak je nazywa. Pocz¹tkowo u¿ywa³ag³ównie pasteli. Na p³ótnie i papierze powstawa³ywtedy „wewnêtrzne obrazy”. I tak naprzyk³ad, opowiada artystka, w czasie pracyw pracowni mo¿e nagle znaleŸæ siê nadmorzem. Wyobra¿enia „wpycha“ w obrazy,tak ¿e konkretne przedstawione sytuacjeniekoniecznie musz¹ w pe³ni odpowiadaærzeczywistoœci.Oczy wêdruj¹ po „szerokich polach brandenburskich”- na pierwszym planie ³¹ki,w tle drzewa i krzewy zas³aniaj¹ horyzonti daj¹ oparcie. Charakterystyczny dla tychpejza¿y jest brak ludzi, ale tak¿e zwierz¹t.Obecne s¹ jednak drogi, a wiêc œladycz³owieka. Czasem krzy¿uj¹ siê z polem czy³¹k¹, wnosz¹ nieporz¹dek do obrazu.Cz³owiek jest wiêc obecny poœrednio,poniewa¿ ukszta³towa³ ten krajobraz.Od niemal samego pocz¹tku „okresuchociebuskiego“ pojawi³ siê inny charakterystycznymotyw: „pejza¿ z czerwonympolem”. Przed rzêdem przecinaj¹cych obrazna skos, ciemnozielonych drzew o gêstychliœciach pojawia siê ³¹ka, malowana w zielenii jasnej zieleni. Obie tonacje tego koloruwzmacniaj¹ naturalne barwy, nadaj¹c imwyraŸny kontrast. Na pierwszym planie tychwczesnych pejza¿y pojawia siê zajmuj¹ceca³¹ szerokoœæ czerwone pole. Niewielkieczerwone kwiaty na ³¹ce tworz¹ kolorystyczneuzupe³nienie. Dziêki temu obrazzachowuje œwie¿oœæ.Motyw ten w 2006 roku zmienia siêpodwójnie. Na nowych obrazach na pierwszymplanie pojawiaj¹ siê ró¿nej wielkoœcijeziora lub stawy. Kolory zostaj¹ zredukowanedo zieleni, ¿ó³ci i b³êkitu. Zupe³niezanika czerwieñ. Zieleñ uzyskiwana jestpoprzez zmieszanie ¿ó³ci z b³êkitem. Oznaczato, ¿e nawet oddzielnie nak³adane farbyzostaj¹ skrzy¿owane. To samo dzieje siêz motywami: poniewa¿ poszczególne elementyobrazu odbijaj¹ siê w wodzie, nieboi ziemia krzy¿uj¹ siê ze sob¹ i ³¹cz¹.Tê dobrze przemyœlan¹ kompozycjêobrazu uzupe³nia rytmizacja strukturypejza¿u jako ca³oœci. Kontury plastyczniezaokr¹glonych koron drzew i krzewów,cieni, nadbrze¿y i chmur spokojnie przechodz¹przez obraz. Zbocza wznosz¹ siê³agodnie. £agodnie podnosz¹ siê i opadaj¹nierównoœci otwartego, w sumie p³askiegokrajobrazu. Zmieniaj¹ce siê tony zieleni116

gemischt ergibt Grün. Das heißt, die Farbenwerden, wenn auch getrennt aufgetragen,verschränkt. Dasselbe passiert mit den Motiven:indem die Wasserfläche die umliegendeNatur widerspiegelt, werden Himmelund Erde verschränkt und verbunden.Zu der wohl durchdachten Bildkompositiongehört auch die Rhythmisierung derBildstruktur insgesamt. Die Konturen derrundplastischen Formen von Baumkronenund Büschen, von Schattenflächen, Uferböschungund Wolkengebilde durchziehen dieBilder mit ruhigen Schwüngen. Sanftsteigen Hänge an. Sanft heben und senkensich Unebenheiten in den weiten, insgesamtflachen Landschaften. Changierenden GrünundGelbtöne machen dabei die Bewegungdes Blattwerks und des Grases auf denFeldern durch den Wind sichtbar.Weder Morgen- oder Abendstimmung,Frühjahr oder Herbst werden dargestellt.Die Bilder sind zeitlos.Corinna Brüggentisch hat mit ihrenLandschaften eine eigene Sicht der Weltgestaltet. Sie stellt sie dem wechselvollenAlltag entgegen. Zugleich hat sie in derVerknüpfung von Motiv und Farben die Ideeeiner innere Einheit zu gestalten verstanden,die in ganz aktuellen kleinen Formatenzu fast monochromen Farbmalereien führenkönnen. Die überwiegend kühlen Farbenlassen die Bilder dabei still erscheinen.Vor gut zwei Jahren fand in Frankfurta. M. in der Schirn Kunsthalle eineAusstellung mit dem Untertitel „NeueRomantik in der Kunst der Gegenwart”statt. Im Ankündigungstext zu dieserAusstellung wird folgende Situation beschrieben:„Intimität und Geborgenheit sindin einer Gesellschaft, die durch wachsendeMobilität und das Schwinden sozialerBindungen geprägt ist, zu einer neuenSehnsucht geworden. Die Übersättigungmit schlechten Nachrichten und Bildern desTerrors lässt das Verlangen nach Orten derSicherheit und rettenden Perspektivenentstehen. Diese Situation spiegelt sichauch in der bildenden Kunst wider.”Corinna Brüggentischs Bilder bringendiese „neue Romantik” zum Ausdruck. Siesind nicht Weltflucht oder Rückzug in dieIdylle, sondern stellen Werte wie „Intimitatund Geborgenheit”, dar und bieten demBetrachter „Orte der Sicherheit” an.i ¿ó³ci oddaj¹ ruch liœci i traw pod wp³ywemwiatru.Obrazy nie pokazuj¹ ani poranków, anizachodów s³oñca, wiosny ani jesieni. S¹ponadczasowe.Pejza¿e Corinny Brüggentisch ukazuj¹ jejw³asny obraz œwiata. Przeciwstawia go zmiennejcodziennoœci. Jednoczeœnie potrafi,dziêki po³¹czeniu oddzia³ywania motywui barw, przekazaæ ideê jednoœci, w bardzonowoczesnych ma³ych formach niemalmonochromatycznego malarstwa. Dziêkizastosowaniu przede wszystkich ch³odnychkolorów, obrazy wydaj¹ siê spokojne.Przed ponad dwoma laty we Frankfurcienad Menem w galerii Schirn mia³a miejscawystawa nosz¹ca podtytu³ „Nowy romantyzmw sztuce wspó³czesnej”. W materia³achdo tej wystawy czytamy m.in.poni¿szy opis: „Intymnoœæ i ciep³o sta³y siêobiektem nowej têsknoty w spo³eczeñstwie,które charakteryzuje siê rosn¹c¹ mobilnoœci¹i zanikaniem zwi¹zków spo³ecznych.Przesyt z³ymi wiadomoœciami i obrazamiterroru rodzi potrzebê odnalezienia miejscbezpiecznych i perspektywy ratunku. W³aœnieta potrzeba jest coraz czêœciej widocznaw sztuce.”Obrazy Corinny Brüggentisch równie¿ukazuj¹ ten „nowy romantyzm“. Nie przeklinaj¹jednak œwiata w ucieczce ku idylli, leczprezentuj¹ wartoœci, takie jak „intymnoœæi ciep³o”, a obserwatorowi oferuj¹ „miejscabezpieczne”.T³umaczenie Grzegorz KowalskiPREZENTACJE117

Janusz DreczkaOstatniDroga MamoW drodze do zmartwychwstaniaW ósm¹ œrodê dwa tysi¹ce siódmego roku, zwan¹ Popielcow¹Zachodzê w swoj¹ g³owêW pokorze, na kolanachIle razy mogê siê pomyliæ w swoim ¿yciu, a ile w drodze swojej wiary?Czy stawanie siê cz³owiekiem, to œwiêtych obcowanieCzy mo¿e odpuszczanie grzechów, tak¿e tych nie wyznanych?O, jak jest ciê¿ko wyznaæ to, czego ju¿ wielu siê domyœlaCzy niewidomego cz³owiekamo¿na winiæ za toco zrobi³ bêd¹c ociemnia³yma czyn jest cech¹ oczu szeroko otwartych?Kwiaty z wiosennego potoku wybieram narêczamiZanoszê na Twój grób, groby wszystkich matekNa grób wielkopi¹tkowyNa puste groby tych, którzy s¹ ju¿ w drodze do zmartwychwstaniaNa o³tarz wielkanocnyNa drogi i œcie¿ki, pod stopy b³¹dz¹cych, pogubionych, nieœmia³ychI Tych pewnych siebie, pewnych ponad siebieWielki Post i Wielkanoc, 2007 r.118

Janusz DreczkaWielkanocDroga MamoNad ¿yciem innychRozprawiamy po ¿yciuMówimy raczej dobrzeBo Ÿle nie wypada!Zdarza siê namMówiæ nieprawdêRzekomo tak jest lepiejZe wzglêdu na rodzinê, najbli¿szych¯ywi, nakazuj¹ nam wracaæDo korzeni - miejsc urodzeniaAle tam, przywracamy pamiêæOdkrywamy tylko historiêWiêc dok¹d mam wróciæ?Gdzie siê zaczyna Zmartwychwstanie?Warto powróciæ do miejscaSwojego chrztu, raz jeszcze siê obmyæOpatrzyæ olejem, spojrzeæ w œwiat³o…i zap³akaæ nie pierwszy raz, jednak nad sob¹Za wszystkich, których nawraca³eœBo Oni czekali na otwarte drzwi Twojego DomuA nie na pouczenia i dobre radyW zamian za odsuniêcie kamienia do Zmartwychwstaniakwiecieñ 2006 r.119

Ewa Wojtyniak-DêbiñskaUkryty wymiarSztuka wspó³czesna bywa dla odbiorcówbardzo wymagaj¹ca. Pragnie dla siebie nietylko uwagi, znajomoœci dawnych i aktualnychdzie³, teorii i koncepcji artystycznych. Czêstoatakuje agresywn¹, wstrz¹saj¹c¹ form¹,wyra¿aj¹c swój krytyczny stosunek do rzeczywistoœci.Twórczoœæ Ireneusza Solarka, choæ nieogranicza siê do tradycyjnych rozwi¹zañ,oferuje widzom chwilê zadumy i intelektualnejrefleksji nad tym co niecodzienne i niematerialne.Wœród aktualnych poszukiwañ artysty,zaprezentowanych w zielonogórskiej Galerii„Stara Winiarnia”, uwagê przyci¹ga³ cyklobrazów zatytu³owany „Zapis”. Do najbardziejcharakterystycznych, zewnêtrznych cechkompozycji nale¿¹: monumentalne rozmiaryprac, ograniczenie u¿ytych œrodków doczerni i bieli oraz kontrast linearnychkwadratów z p³aszczyzn¹ obrazu. Namalowanerêk¹ artysty niewielkie elementy, niepozbawione s¹ indywidualnego charakteru.Formuj¹ one pulsuj¹ce p³aszczyzny, miejscamidelikatnie wygiête i zniekszta³cone.Minimalne ró¿nice w gruboœci kreskiwy³aniaj¹ z tej struktury prostok¹tne lubzygzakowate znaki, przyczyniaj¹c siê jednoczeœniedo pog³êbienia metaforycznegopotencja³u utworów plastycznych. Doznaniate pojawiaj¹ siê na granicy dostrzegalnoœcii wprowadzaj¹ do obrazów pewien niepokój,wywo³any odczuciem zawieszenia miêdzy tymco stabilne, geometryczne i p³askie a wra-¿eniem ruchu, wibracji, g³êbi.W przypadku twórczoœci Ireneusza Solarka,droga do budowania malarskichmaterii z tego typu form nieprzedstawiaj¹cych,jest bardzo inspiruj¹ca i wi¹¿e siêz tematem zale¿noœci przestrzennych, któryfascynowa³ artystê od lat.Po raz pierwszy idea ta pojawi³a siêw cyklu obrazów „Niebieskie kamienie”.W kompozycjach dominowa³a owalna forma,w sposób doœæ odleg³y przywo³uj¹ca na myœltytu³owy kamieñ. Namacalny, intensywny fakturowoi kolorystycznie kszta³t w zestawieniuz ulotnym i delikatnym t³em, wywo³ywa³wyraŸne odczucie przestrzennoœci.Wydaje siê jednak, ¿e prawdziwymŸród³em aktualnych dokonañ artysty by³a jegodzia³alnoœæ jako re¿ysera, scenarzysty i scenografaw autorskim „Teatrze S”. Tworz¹cscenariusz do spektaklu „Mechanizm”, zwróci³on uwagê na interesuj¹c¹ formê scenopisu.Zamkniête w zarysie kwadratu rysunkizainicjowa³y seriê prac o podobnym motywie.Rytm powtarzalnych kszta³tów utworzy³siateczkê st³oczonych form, lekko faluj¹cychna p³aszczyŸnie. Efekt g³êbi uzyskany zosta³poprzez kontrast delikatnych znaków z bardziejwyraŸnymi krawêdziami kwadratów.Ciekaw¹ odmian¹ tego typu realizacji s¹ du¿e(10 m/5 m), malowane bia³¹ farb¹ naczarnej folii uk³ady, charakterem swymwyraŸnie nawi¹zuj¹ce do pisma.Nastêpny etap analizy problemu przestrzennoœci,to próba nadania kszta³tomwra¿enia ruchu i trójwymiarowoœci. W czarno-bia³ychanimacjach rysunków kilka elementówobraca siê w ró¿nym czasie wokó³w³asnej osi i powraca do punktu wyjœcia.Wœród mnogoœci motywów to poruszenieprawie umyka naszej uwadze, ale dziêki temuwywo³uje zaskoczenie, przyci¹ga zmys³yi pobudza do refleksji.W nastêpnym projekcie nosz¹cym tytu³„Inne przestrzenie”, pojawi³a siê mo¿liwoœæ120

przeniesienia p³askich rysunków do realnejtrójwymiarowej strefy. Artysta skonstruowa³ogromne, kubiczne bry³y z przytwierdzonymipasmami sizalowych sznurków. Utworzy³yone swoiste ekrany, na które rzutowano powiêkszoneprace. Gdy pad³o na nie œwiat³o,uzyskano niezwyk³y efekt przenikania i g³êbi.Dalsze poszukiwania przestrzenne mia³ydwojaki charakter. Pierwszy z nich pojawi³ siêw cyklu obrazów „Kwadraty”, w których artystastosuj¹c mocno nasycone, ekspresyjniek³adzione barwy, zamyka je w swego rodzajuramy, malowane tu¿ przy boku blejtramów.Na seriê prac sk³adaj¹ siê równie¿ kompozycjezestawione z kilku kwadratowych p³ócien.W obrazach tych jeszcze wyraŸniej zosta³awyeksponowana opozycja miêdzy barwnymt³em a wychodz¹cymi do przodu liniami,utworzonymi z krawêdzi blejtramów.Drugi kierunek poszukiwañ artysty reprezentuj¹omawiane wczeœniej „Zapisy”.Obydwie drogi twórcze, na które sk³adaj¹siê malarskie i graficzne rozwi¹zania zagadnieñprzestrzennoœci, zosta³y zaprezentowanepodczas wystawy w Zielonej Górze.W dzia³aniach twórczych Ireneusza Solarkawyczuwa siê prawdziwie badawczesk³onnoœci. Jednak realizacje artysty nie s¹jedynie analiz¹ barwy czy definiowaniemzale¿noœci przestrzennych. Ich materialnoœæjest tylko œrodkiem do wyzwolenia tego cosk³ada siê na uniwersaln¹ prawdê œwiata.Prace artysty sk³aniaj¹ do zapatrzenia i kontemplacji.Zapraszaj¹ do swego wnêtrza,ukazuj¹c przy tym swój metafizyczny charakter.Jak mówi autor, tworz¹c swe dzie³a pragnie„wci¹gn¹æ odbiorcê w swoist¹ konwersacjêduchow¹”Galeriê Stara Winiarnia prowadz¹:Magdalena Gryska - autorka ok. 10 wystaw indywidualnych i bra³a udzia³ w ok. 40 wystawachzbiorowych. Kurator wystaw, w tym m.in. ogólnopolskiej wystawy malarstwa; Sztuka bezemnie nie ma sensu, redaktor graficzny pisma Literacko-Kulturalnego Pro Libris, prowadziPracowniê Malarstwa w Katedrze Sztuki (Wydzia³ Artystyczny UZ). Zajmuje siê malarstwem,obiektem malarskim i rysunkiem.Zenon Polus - autor ok. 15 wystaw indywidualnych i bra³ udzia³ w ok. 50 wystawachzbiorowych. Kurator wystaw, prowadzi Pracowniê Rysunku i Intermediów w Katedrze Sztuki(Wydzia³ Artystyczny UZ). Zajmuje siê instalacj¹, obiektem, rysunkiem.PREZENTACJE121

Jacek ¯eromskiPieñ drzewaDrzewo jest wysokie.Nie spogl¹dam na jego koronê,Lecz na wilgotny pieñ-prosto przed siebie.To jak oczyszczenie w wannie.W Œwi¹tyni Czasu.Zapomnia³em sk¹d idê.W Œwi¹tyni CzasuDrzewa rosn¹ iglaste.Igliwie uk³ada siê w wielok¹ty.Jedna przy drugiej igle.W Œwi¹tyni CzasuWzory igliwia unosz¹ siêWidaæ je pod niezbadanym,Prastarym i niematerialnymSklepieniem Œwi¹tyni.Leœne, œwie¿e powietrzePrzenika przez wanny,W Œwi¹tyni Czasu-Tam czas siê za³amuje,By ca³a jego energiaWkroczy³a œwietliœcie,z b³yskiemW obszary Nieskoñczonoœci.***Ju¿ noszê z³ot¹ jarzêbinê w sercu.To TajemnicaWcielona w moje cia³o.Poza czasemNiosê kr¹g³y owoc jarzêbiny z³otej.On milczy we mnie,A ja mu siê przygl¹dam.122

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJJaros³aw KuczerHrabiowie von DünnewaldRodzina von Dünnewald stanowi jedenz wielu przyk³adów osadnictwa szlachty tytularnejna Œl¹sku. By³a to w du¿ej mierze wiernacesarzowi szlachta wyznania katolickiego,której przedstawiciele zas³u¿yli siê w s³u¿bieadministracyjnej lub wojskowej CesarstwaNiemieckiego. Baronowie von Dünnewaldpojawili siê na Œl¹sku w 1669 r., w 1675 r.uzyskuj¹c tytu³ hrabiów. Ich maj¹tek zajmowa³pó³nocno-wschodni¹ czêœæ weichbildu(okrêgu) zielonogórskiego, wzd³u¿ lewegobrzegu Odry. Centrum maj¹tku Dünnewaldówstanowi³ Zabór, po³o¿ony w odleg³oœci 15 kmna wschód od Zielonej Góry. Od 1556 r. nosi³status osady targowej (Flecken), a od 1681 r.miasteczka (Städtel). Tam zlokalizowana by³aod lat siedemdziesi¹tych XVII w., okaza³asiedziba rodowa. Sw¹ najwiêksz¹ terytorialn¹rozpiêtoœæ w dziejach latyfundium osi¹gnê³ow latach 1669-1718, pozostaj¹c w³asnoœci¹rodziny von Dünnewald.Rodzina von Dünnewald, staraj¹ca siêo maj¹tek od 1666 r., przejê³a Zabór z r¹kbarona Joachima von Blumenthal, cesarskiegoradcy Rzeszy (Reichshofrat) i g³ównego komisarzawojennego (Oberster Kriegskommisar).Cesarz, zad³u¿ony u barona na sumê 8000 Rtl.,zobowi¹za³ siê do corocznych sp³at w wysokoœci800 Rtl. 1 . Poniewa¿ Blumenthal zmar³w 1670 r. nie doczekawszy sp³aty d³ugu, jego1 J. Sinapius, Schlesische Curiositäten erste vorstellung, Darinnen die ansehnlichen Geschlechter Des Schlesichen Adels,t. 2, Leipzig 1728, s. 316-317; L. Zedlitz-Neukirch, Neues preussisches Adels-Lexicon…, t.5, Leipzig 1836-1839, s. 136; C.Blaźek, Der Abgestorbene Adel der Preussischen Provinz Schlesien, t. 2, Nürnberg 1885-1887, s. 27.OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ123

synowie scedowali ¿¹dania ojca na swojegoszwagra, mê¿a Cathariny Elisabeth z domubaronowej von Blumenthal, Johanna Heinrichavon Dünnewald 2 . W zwi¹zku z listamidzier¿awnymi oraz wysokoœci¹ niewyp³aconejsumy (7150 Rtl.) mo¿emy zak³adaæ, i¿ baronvon Dünnewald obj¹³ maj¹tek w 1669 r. i do1672 posiada³ go jako trzyletni¹ dzier¿awê,nadzorowan¹ przez urzêdnika kamerynowosolskiej G.E. Pfistera 3 . W 1672 r. wstêpniepotwierdzono przekazanie maj¹tkuDünnewaldów a w latach 1677-1681 r. wydanoodpowiednie listy lenne (Lehensbriefe) 4 .Dünnewaldowie weszli w sk³ad œl¹skichTitelherren na okres 49 lat. Pochodz¹caz Luksemburga rodzina pos³ugiwa³a siêherbem ze skadrowan¹ tarcz¹ typu hiszpañskiego,z ma³¹ tarczk¹ sercow¹, w którejpolu widnia³o god³o rodowe (Stammvappen).Pola udostojnia³y wyobra¿enia wspiêtego lwa(1 i 4) oraz jeŸdŸca ze wzniesionym mieczem(2 i 3) – niew¹tpliwe odwo³anie do zas³ugw kawalerii cesarskiej. „Na tarczach osadzonezosta³y trzy he³my z koronami i klejnotami,z których jeden zawiera³ wizerunek chor¹gwiz dwug³owym czarnym or³em cesarskim” 5 .Katoliccy Dünnewaldowie sw¹ pozycjê i maj¹tekzawdziêczali protoplaœcie linii œl¹skiej,Johannowi Heinrichowi von Dünnewald,pu³kownikowi, a nastêpnie genera³owi wojskcesarskich. Jego pozycja na dworze wiedeñskimzwi¹zana by³a z rol¹ jak¹ odgrywa³w armii jako dowódca kawalerii cesarskiejpodczas kampanii wojennych przeciw Turcji,prowadzonych w drugiej po³owie XVII w.Bra³ udzia³ m.in. w obronie Wiednia w dniachod 14 lipca do 12 wrzeœnia 1683 r. przeciwkowojskom Kara Mustafy, odznaczy³ siê jakostrateg podczas kampanii s³awoñskiej. Zdoby³miêdzy innymi prze³êcze prowadz¹ce naOsijek, miasta Posega i Cernik, oraz twierdzeValpowo i Petrovaradin. By³ jednym z genera³ówksiêcia Eugeniusza Sabaudzkiego,którzy odnieœli zwyciêstwo pod Szalankemen19 sierpnia 1691 r. Zmar³ tego samego rokuw wyniku odniesionych ran, na statku w drodzepowrotnej przez Dunaj 6 .W 1675 r. Johann Heinrich von Dünnewalduzyska³ tytu³ hrabiowski, któregowyposa¿eniem sta³y siê Zabór i Tarnawa.Pocz¹tkowo poza maj¹tkiem pozostawa³yMilsko Stoschów, £az Grünbergów i DroszkówKotwitzów, które Dünnewaldowiewykupili z r¹k tych rodzin dopiero w latach1677-1681 7 . W zwi¹zku z tym œl¹ski maj¹tekrodziny obejmowa³ w okresie od 1681 do 1691,6 wsi: Droszków, £az, Górna i Dolna2 Archiwum Państwowe w Zielonej Górze [Dalej: APZG], Majątek Zabór, sygn. 24, s. 1.3 Ibidem, sygn. 18, s. 12-13 oraz sygn. 19 i 23, s. 16, sygn. 20, s. 1-2.4 L. Zedlitz-Neukirch, Neues preussisches Adels-Lexicon…, t. 5, Leipzig 1839, s. 136;. A. Förster, Geschichtliches von denDörfern des Grünberger Kreises. Aus den besten vorhandenen Quellen und eigener Beobachtung und Erfahrung zusammengestellteErinnerungsbilder, Grünberg 1905, s. 202; R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej. Informator genealogicznoheraldyczny,t. 2, Katowice 2003, s. 96.5 W. Strzyżewski, Pieczęcie szlachty księstwa głogowskiego w okresie nonowożytnym [w druku].6 F. Lucae, Schlesiens curiose Denkwürdigkeiten oder vollkommene Chronika von Ober- und Nieder-Schlesien…, t. 2,Franckfurt am Mäyn 1689, s. 209; J. Sinapius, op. cit., t. 2, s. 70; A. Förster, op. cit., s. 202.7 APZG, Majątek Zabór, sygn. 18-20 i 22, s. 37; Archiwum Państwowe we Wrocławiu [Dalej: APW], Księstwo głogowskie,sygn. 511 i 513; O. Wolff, Geschichte der evangelischen Stadt- und Landgemeinde Grünberg in Niederschlesien von denZeiten der Reformation bis zum ersten schlesischen Frieden 1742, Grünberg 1841, s. 154, 156, 162-163, 166-168, 176.124

Tarnawa, Milsko, Czarna, a nastênie powsta³epo 1694 r. Proczki oraz miasteczko Zabór.J. Sinapius oraz W. A. Schade podaj¹, i¿Heinrich Johann von Dünnewald do swojejœmierci w 1691 r. posiada³ ponadto dzier¿awêpo³o¿onych na prawym brzegu Odry Pyrnikaoraz Jesiony i Kolska. Nie stanowi³y oneelementu trwa³ego maj¹tku, zwi¹zane od dawnaz kompleksem dóbr Kolska, po³o¿onegow weichbildzie g³ogowskim. Dokumentustanawiaj¹cy w³asnoœæ lenn¹ Zaboru wystosowanyzosta³y przez Leopolda I dopiero21 paŸdziernika 1679 r. W poszczególnychokresach wystawione zosta³y te¿ potwierdzeniadla Czarnej – 3 kwietnia 1676 r. (9 000 Rtl.),Droszkowa – 27 stycznia 1677 r. (14 000 Rtl.),obu czêœci £azu – 12 kwietnia 1679 r. i 1 grudnia1681 r. (18 000 Rtl.). Milsko i Pyrnikzosta³y mu oddane przez królewskiego fiska³a,jako lenno królewskie (cesarskie) 28 maja 1689 r.Zawarte zosta³o w nim prawo dziedzicznoœciw przypadku descendencji nestora rodu.Dünnewaldom nie uda³o siê przekszta³ciæmaj¹tku w alodium 8 .Spadkobiercami Johanna Heinricha bylijego synowie Franz, wystêpuj¹cy w dokumentachrównie¿ jako Carl Franz, i Ludwig vonDünnewald 9 . Franz od 11 czerwca 1692¿onaty by³ z Mari¹ Barbar¹, córk¹ hrabiegoRüdigera von Starhemberg, genera³a i radcywojennego dworu cesarskiego w Wiedniu,obroñcy Wiednia z 1683 r. 10 Franz sprawuj¹cyfunkcjê pu³kownika wojsk cesarskich, zmar³ w1694 r., w zwi¹zku z czym ca³oœæ przypad³a8 J. Sinapius, op. cit., t. 2, s. 70; W.A. Schade, Geschichte der evangelischen Kirchengemeinde Saabor, Grünberg, 1843,s. 40-45; APW, Księstwo głogowskie, sygn. 511 i sygn 527; Codex Diplomaticus Silesiae [CDS], t. 24, s. 63, nr 23-24;A. Förster, op. cit., s. 239; F. Schwencker, Der Grundherr von Saabor und seine Untertanen im Anfang des 18. Jahrhunderts,„Zeitschrift des Vereins für die Geschichte und Alterthum Schlesiens“, 42: 1908, s. 122; CDS, t. 24, s. 63, nr 22;APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn., 511, 513, 517 i 527; APZG, Majątek Zabór, sygn. 27, s. 1-2 orazsygn. 31 i 33; O. Wolff, op. cit., s. 154, 156, 162-163, 166-168, 176; CDS, t. 24, s. 63, nr 14, 15, 20-22; F. Schwencker,op. cit., s. 122; W. Strzyżewski, J. Kuczer, Spisy dóbr ziemskich księstwa głogowskiego z lat 1671, 1681, 1718 i 1727roku, [w druku], s. 34.9 APZG, Majątek Zabór, sygn. 31, s. 1-2.10 W.A. Schade, op.cit., s. 42.OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ125

hrabiemu Rzeszy Ludwigowi, ¿onatemu z hrabin¹Elisabeth Dorothe¹ von Limburg undSpeckfeld, wdow¹ po hrabim WilhelmieHeinrichu zu Limburg und Gailendorf. Po jejœmierci wszed³ w zwi¹zek ma³¿eñski z hrabin¹Louise Amalie Eleonor¹, urodzon¹ hrabin¹von Callenberg 11 . Ludwig, podobnie jak brati ojciec pozycji szuka³ w funkcjach wojskowych.W matrykule (spisie w³aœcicieli ziemskich)ksiêstwa g³ogowskiego z 1718 r.wystêpuje jako genera³ wachmistrz w s³u¿bieRzeczypospolitej i Saksonii. Pe³ni³ te¿ urz¹dpodkomorzego cesarskiego. W momenciedziedziczenia, maj¹tek obejmowa³ Zabór wrazz £azem, Droszkowem, Czarn¹, Milskiem,Tarnaw¹ Doln¹ i Górn¹, Proczkami i prawdopodobnieutrzymanym przez jakiœ czasPyrnikiem 12 .Plany Dünnewaldów objê³y realizacjêtrzech kierunków dzia³añ maj¹cych podnieœæekonomikê maj¹tku. By³y nimi dba³oœæ o statusdóbr przez uzyskanie dla Zaboru prawmiejskich, planowo prowadzone osadnictwooraz uregulowanie umów dzier¿awnychi powinnoœci pañszczyŸnianych w³asnychpoddanych wzglêdem dworu. Ich realizacjamia³a siê dokonaæ tak na zewn¹trz przezodpowiednie starania na dworze cesarskim,jak i na miejscu, dziêki aktywnej kolonizacjiprzysz³ego miasteczka oraz nowozak³adanychfolwarków a tak¿e ujednolicenie postanowieñurbarza z 1662 wzglêdem ca³ego maj¹tku.Dzia³ania te w efekcie powinny by³y przynieœæporz¹dek i rozwój miasteczka, a zw³aszczajego struktury rzemieœlniczej i kupieckiej,daj¹c oœrodkowi silne zaplecze w postaciw³¹czonych w jego system produkcyjny wsi.Pozwoli³oby to na usystematyzowanie pracych³opów i zamkniêcie drogi do d³ugotrwa³ychsporów z dominium, w rzeczywistoœcirujnuj¹cych maj¹tek. Zmiany nastêpowa³yjednak opieszale. Jeszcze w dwa lata po przejêciuZaboru nadzór kamery królewskiejstwierdzi³ brak organizacji i chaos administracyjny13 . Autorem podobnego wniosku by³ te¿fiska³ królewski rewiduj¹cy stan ekonomicznyZaboru w latach 1675-1677 14 . Jego niepokójbudzi³o zw³aszcza zad³u¿enie dóbr oraz ichczêœciowa dewastacja spowodowana zniszczeniemdu¿ych po³aci nadodrzañskich gruntówrolnych w wyniku powodzi z 1667 r. 15W kategoriach sukcesu ekonomicznegoi konsekwencji udanej polityki tworzeniapozycji spo³ecznej rodziny nale¿y analizowaæfakt uzyskania przez Dünnewaldów dnia4 lipca 1681 r. potwierdzenia dla Zaboru,zapomnianych i nie egzekwowanych dot¹d,praw miejskich. W tej sprawie postanowionobowiem siêgn¹æ do wystawionej w 1556 r.Matthiesowi von Tschammer przez FerdynandaI zgody na prowadzenie jednego jarmarkurocznie, potwierdzonej jeszcze przezMaksymiliana (9 maja 1570). 16 Hrabia JohannHeinrich von Dünnewald uzyska³ od LeopoldaI pe³niejszy przywilej nadaj¹cy oœrodkowi sta-11 APZG, Majątek Zabór, sygn. 60, s. 9.12 Ibidem, sygn. 33, s. 1-5.13 Ibidem, sygn. 21.14 Ibidem, sygn. 25 oraz 46-48.15 Ibidem, sygn. 16.16 CDS, t. 24, s. 63, nr 16.126

tus miasteczka i stwierdzaj¹cy, i¿ Zabór„rocznie bêdzie odbywa³ cztery jarmarki, jakopierwszy w poniedzia³ek odpustowy, drugi naœw. Mariê, trzeci w poniedzia³ek po œw.Michale i czwarty w dniu zwiastowania œw.Barbary, b¹dŸ œw. Marii” 17 . Potwierdzonoponadto ekscepta z 1570 r. zezwalaj¹ce nafunkcjonowanie cotygodniowych, czwartkowychtargów. Takie starania Dünnewaldówby³y zgodne z oczekiwaniami cesarzy, którzyprzyzwalali na podnoszenie walorów oœrodkównie uprzywilejowanych kosztem miastkrólewskich (pobliskiej Zielonej Góry) 18 .Prócz swej oczywistej wielkoœci, dominiumprzynajmniej potencjalnie zyska³o mo¿liwoœæszerszej kontroli ¿ycia gospodarczego w wechbildziezielonogórskim. Prócz wsi Dünnewaldowieposiadali wiêc jedno z 20 miasti miasteczek ksiêstwa g³ogowskiego.Zabór warunkowa³ ekspansjê tak wewnêtrzn¹jak i zewnêtrzn¹ ca³ego maj¹tku. Wrazze wspania³ym, wybudowanym w latachsiedemdziesi¹tych XVII w. pa³acem rodzinystanowi³ centrum administracyjne funkcjonowanialatyfundium. Nie posiada³ murówmiejskich, dysponowa³ mniejsz¹ liczb¹ ludnoœcii pozbawiony by³ tak rozleg³ychprzywilejów jak miasta królewskie. Posiada³jednak zbli¿on¹ do nich strukturê zawodow¹oraz, co najistotniejsze dla jego rozwoju,prawami organizowania targów i jarmarków.Dünnewaldowie wedle prawa œl¹skiego przejêlite¿ patrymonialn¹ kontrolê nad wójtostwamii ³aw¹ miejsk¹ 19 . Fakt ten wp³yn¹³ na intensyfikacjêpolityki osadniczej. Mia³ spowodowaæprzyci¹gniêcie do miasta licznychrzemieœlników, których dzia³alnoœæ nominalnieograniczona by³a do miast lub dóbrposiadaj¹cych status targowiska. Pewnymograniczeniem wynikaj¹cym z chêci zabezpieczeniainteresów korony by³o postanowieniez 1681 r. zabraniaj¹ce przyci¹gania domaj¹tku mieszczan z królewskich miastweichbildowych 20 . Mimo to, w czêœci Zaboruposiadaj¹cej prawa miejskie, w 1718 r. mieszka³o36 gospodarzy. Aby wzmocniæ ich pozycjê,z pocz¹tkiem XVIII w., wydano zarz¹dzenie,w myœl którego na terenie maj¹tku móg³siê ¿eniæ i osiadaæ jedynie jeden syn gospodarski.Przynios³o to spodziewane wzmocnienietutejszych mieszczan, przy jednoczeœnie dwukrotnymniemal zmniejszeniu ich liczby 21 .Dünnewaldowie znieœli i nie d¹¿yli do dalszegorozwoju ekonomicznych powi¹zañmiasteczka z pobliskim miastem weichbildowym,Zielon¹ Gór¹. Wydaje siê, ¿e za przyk³ademwielkich, czeskich posiadaczy ziemskichstarali siê przystosowaæ „tereny poddañczetak, aby w sposób optymalny spe³nia³y jejrezydencjonalne, finansowe i zaopatrzeniowepotrzeby” 22 . Niestety protoko³y komisji cesar-17 APZG, Majątek Zabór, sygn. 28, s. 1-6 (cyt. 1-2).18 J. Pánek, Miasta i władza feudalna w Czechach na początku epoki nowożytnej [w:] Samorządowość i elity władzyw Cieszynie na przestrzeni dziejów, red. I. Panic, Cieszyn 2002, s. 17.19 F. Pachaly, Das schlesische Provinzialrecht, Breslau 1831, s. 51-52; H. Saurma, Wappenbuch der schlesischen. Städteund Städtel, Berlin 1870, s. 284 i nn.20 CDS, t. 24, s. 63, nr 18 i 19; A. Förster, op. cit., s. 214.21 W.A. Schade, op. cit., s. 46.22 J. Pánek, op. cit., s. 11.OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ127

skiej z 1717 r. wskazuj¹, ¿e w maj¹tkubrakowa³o zw³aszcza zagrodników oraz drobnychpracowników dniówkowych. Ubytki temog³y byæ wywo³ane szybkim rozwojemstruktury folwarcznej, zwi¹zanej z rozci¹gniêciemosadnictwa na stworzone przezDünnewaldów osiem folwarków oraz przekszta³conegonastêpnie w wieœ folwarku Proczki,nazwanym pocz¹tkowo Neudorffem, a nastêpnieod imienia za³o¿yciela Ludwigstal.W ci¹gu okresu od przejêcia maj¹tku w 1694 r.1694-1711 r. powo³ane do ¿ycia folwarki,przejê³y czêœciowo odebrane grunty ch³opskie,których zad³u¿enie siêga³o powy¿ej wartoœciw³asnej. I tak w samym Zaborze odebranoch³opom cztery dzia³ki zagrodnicze, w £aziei Droszkowie po szeœæ, a w Czarnej cztery.W ca³oœci wiêc folwarki przekszta³ci³y 20 z nich.Pozosta³e wa¿niejsze inwestycje Dünnewaldówdotyczy³y odnotowanych przez buchalteriêkamery œl¹skiej w 1674 r. naprawypo³o¿onych na terenie maj¹tku wiatraków,w okresie 1675-1677 przeprowadzenia czêœciowejmelioracji gruntów, a w 1691 r.budowy nowego browaru w Zaborze.Johannowi Heinrichowi nie uda³o siê ju¿ zrealizowaæzamiaru budowy w Tarnawie wielkiegoczterokolnego m³yna, obs³uguj¹cegoca³y maj¹tek 23 .Rodzina wnios³a te¿ swój wk³ad w rozwójosadnictwa ¿ydowskiego. Na terenie ksiêstwag³ogowskiego, jak i ca³ego Œl¹ska, by³y todzia³ania o charakterze de facto pionierskim,poniewa¿ ¯ydzi – prócz sto³ecznego G³ogowai górnoœl¹skiej Bia³ej Prudnickiej – nie byliwówczas tolerowani na terenie ¿adnegoz miast ksiêstwa, w XVII w. ciesz¹c siê jedynieprzejœciow¹ ochron¹ ze strony hrabiówvon Oppernsdorff i hrabiów von Schönaich 24 .Wa¿nym elementem polityki maj¹tkowejDünnewaldów by³a próba stworzenia zwartego,ujednoliconego urbarza dóbr. Jedynymbowiem istniej¹cym dot¹d by³ urbarz z 1662sporz¹dzony na zlecenie ówczesnych w³aœcicieli,rodziny von Montani. Nie aktualizowanyuwa¿any by³ za podstawê zarówno funkcjonowaniadóbr samego Zaboru i negocjacji sprzeda¿nych.Propozycje jego aktualizacjiw przysz³oœci przyczyni³y siê do negatywnychreakcji poddanych, a poœrednio do upadkumaj¹tku, poniewa¿ m³ody Ludwig vonDünnewald postanowi³ zatwierdziæ nim reorganizacjênarzuconego gminom systemufolwarcznego z aktualizacj¹ wysokoœci czynszów25 .Rozgorza³y spór przerós³ samego Ludwiga.W obliczu oporu czêœci spo³ecznoœcii zaanga¿owania w spór elit wiejskich wszystkichju¿ niemal oœrodków, jego za³agodzeniesta³o siê podstawowym problemem dominium,na okres ponad czterech lat zawieszaj¹cymjego reformê. Mia³ on przypieczêtowaæutratê maj¹tku przez Dünnewaldów,przynosz¹c jego za³amanie ekonomiczne.Wytoczony rodzinie proces trwa³ od 1714(mo¿liwe, ¿e nawet od 1711 r.) do 1718 r. i by³to najwiêkszy tego rodzaju incydent w ksiêstwieg³ogowskim, w którym skar¿¹cymi by³yzarówno osoby indywidualne, jak i ca³e korporacjewiejskie. Hrabia Ludwig von Dünnewaldzosta³ pos¹dzony o wysadzaniech³opów z posiadanej przez nich ziemi.Wed³ug analizy nieistniej¹cych ju¿ lub zagubionychdziœ Ÿróde³, przeprowadzonej przezFriedricha Schwenckera spór siêga³ korzeniami1694 r., kiedy to Dünnewald za³o¿y³ osiemfolwarków na terenach bêd¹cych wspólnot¹wiejsk¹ i podniós³ wymiar pañszczyzny.Ch³opi skar¿yli siê, ¿e sprzeciw kara³ wiêzieniem,a administratorzy jego dóbr bezkompromisowoegzekwowali przys³uguj¹ce Ludwigowiprawa. Skar¿y³y poszczególne gminy,23 A. Förster, op. cit., s. 190 i 199; A. Schade, op. cit., s. 139; APZG, Majątek Zabór, sygn. 23, 26, 30, s. 1-9.24 J. Kuczer, Podstawy prawnej egzystencji społeczności żydowskiej księstwa głogowskiego w okresie rządów habsburskich(1526-1740) [w:] Religijność na polskich pograniczach w XVI-XVIII wieku, red. D. Dolański, Zielona Góra 2005, s.103 i 106-108; Idem, Handel żydowski w księstwie głogowskim (XVI-XVIII w.) [w:] Studia Historyczne nad polityką, gospodarkąi kulturą, red. B. Halczak, Zielona Góra 2002, s. 263-276; Osadnictwo żydowskie trwało do 1738-1739, kiedy tozostali wygnani z majątku w wyniku starań społeczności chrześcijańskiej o cesarską odmowę dalszego prawa pobytu:APZG, Majątek Zabór, sygn. 64, s. 1-17; W.A. Schade, op. cit., s. 46; CDS, t. 24, s. 68, nr 11.25 APZG, Majątek Zabór, sygn. 6, 7, 9 i 10, sygn. 17, s. 1-69.128

ale wnioski sk³adano te¿ indywidualnie.Ludwiga oskar¿ono o ³amanie reskryptucesarskiego z 1661 r., zakazuj¹cego podporz¹dkowaniasobie u¿ytkowanych dóbrch³opskich. Z zachowanych akt wynika te¿, ¿erealizacjê pomys³ów wspiera³ oddzia³em przybocznymz³o¿onym z hajduków 26 .Mimo dzia³añ zmierzaj¹cych do podniesieniastanu dóbr od koñca XVII w. finanseDünnewaldów uleg³y wyraŸnemu os³abieniu.Przewa¿aj¹cy wp³yw na tak¹ sytuacjê mia³ydwa czynniki. By³y nim najprawdopodobniejd³ugi maj¹tku siêgaj¹ce okresu wojny trzydziestoletniej(1618-1648) oraz brak aktualnegourbarza ca³ego maj¹tku, jasnowyra¿aj¹cego powinnoœci ch³opów wzglêdemdominium. Jak wynika z opinii urzêdu kameralnegow Nowej Soli, du¿o do ¿yczeniapozostawia³y te¿ rz¹dy administratorów podnieobecnoœæ Johanna Heinricha, w okresie1669-1691. W zwi¹zku z tym ju¿ w 1695 r.,m³ody Ludwig von Dünnewald, zmuszonyzosta³ zaci¹gn¹æ szereg po¿yczek. W 1699 r.Ludwig odsprzeda³ cesarzowi nawet prawadziedziczne do posiadanych przez siebie dóbr.W piœmie do kamery œl¹skiej przyznawa³, i¿ma ogromne k³opoty z podniesieniem ichkondycji. Od tego momentu maj¹tekpozostawa³ pod sta³¹ kontrol¹ komisarzycesarskich, nie zosta³ jednak rodzinie odebrany.W bli¿ej nieokreœlonym czasiepo¿yczki w³aœcicielom udzieli³a równie¿ AnnaConstance hrabina (comtessa) de Cossel, któraw latach 1708-1709 r. domaga³a siê sp³atyodsetek 27 .Ludwig zmar³ bezpotomnie w 1718 r.i zosta³ pochowany w rodzinnym grobowcuznajduj¹cym siê wówczas w krypcie koœcio³aw £azie 28 . Krótko przed utrat¹ maj¹tku dobramizarz¹dza³a jego ¿ona, Luiza AmaliaEleonore, a o prawa do maj¹tku ubiega³ siêkuzyn Ludwiga, Jacobo von Dünnewald.Poniewa¿ dom Zabór Dünnewaldów nie posiada³dziedzica w linii zstêpnej, a prawadziedziczenia lenna w 1699 r. sprzeda³ cesarzowisam Ludwig, po jego œmierci maj¹tekprzejêty zosta³ przez cesarza Karola VI.W zwi¹zku z tym w 1719 r. jego w³aœcicielemzosta³ pierwszy kanclerz dworu wiedeñskiego,hrabia Philipp Ludwig von Sinzendorf, a nadobra rodowe Louisy Amalii Eleonoryna³o¿ono areszt 29 .W oparciu o zas³ugi po³o¿one w kampaniachwojennych na Ba³kanach, Dünnewaldowieposiedli sposobnoœæ pe³nienia znacznychfunkcji i godnoœci. Umo¿liwiono im nie tylkoprzejêcie maj¹tku. Jego lokalizacja wœród dóbrszlachty g³ównie jednowioskowej, dawa³asposobnoœæ osi¹gniêcia trwa³ej pozycji materialnejoraz odpowiedniej rangi spo³ecznejwœród szlachty weichbildu, ale i ca³ego ksiêstwag³ogowskiego. Potencjalne czynniki ichsukcesu, na jakie sk³ada³ siê maj¹tek i dostêpdo instrumentów publicznych (urzêdy), mimoniemal pó³wiecza bytnoœci rodziny na tych terenach,nie zosta³y jednak wykorzystane.Mimo pocz¹tkowych sukcesów, obecnoœærodziny w ksiêstwie znaczy³y poszukiwaniarezerw finansowych i bezsilnoœæ wobec powiêkszaj¹cegosiê zad³u¿enia. Podstawowymmotywem dzia³añ Dünnewaldów sta³a siêwiêc chêæ podniesienia jego statusu,sprowokowanie rozwoju demograficznegooraz reorganizacja struktury miejscowejgospodarki. Rozwi¹zanie tych problemówby³o konieczne, zwa¿ywszy ¿e od czasówwojny trzydziestoletniej (1618-1648) maj¹teknie funkcjonowa³ na miarê swoich mo¿liwoœci.Rangê Dünnewaldów w ksiêstwie podniós³niew¹tpliwie szybko zyskany status ekonomiczny.W jednej chwili stali siê jednymz wiêkszych dysponentów dóbr ziemskich,pod wzglêdem potencja³u ekonomicznegoszacowanego iloœci¹ wsi przewy¿szaj¹cychnawet najwiêksze maj¹tki szlachty nietytularnej.Ujednolicenie poszczególnych dóbr wpostaci, w której przetrwa³y one do XX w.nast¹pi³o w³aœnie za Dünnewaldów. Pocz¹t-26 Ibidem, sygn. 44-47; F. Schwencker, op. cit., s. 121-150.27 APZG, Majątek Zabór, sygn. 34, s. 3-9, sygn. 35, s. 1, sygn. 36, s. 1-6 i 48, sygn. 38 i sygn. 41, s. 13-15.28 Ibidem, sygn. 60, s. 9; W.A. Schade, op. cit., s. 43; APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 527, s. 21.29 APZG, Majątek Zabór, sygn. 60, s. 4-8.OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ129

kowo fortuna zdobyta na wyprawach wojennychumo¿liwi³a te¿ wzniesienie wczesnobarokowejrezydencji pa³acowej 30 . ZarównoJohann Heinrich, Franz, jak i Ludwig cieszylisiê najprawdopodobniej zaufaniem dworówwiedeñskiego, drezdeñskiego, a mo¿e i polskiego.Na terenie weichbildu zielonogórskiegoi samego ksiêstwa g³ogowskiego,w odró¿nieniu od licznych „panów”, nieodgrywali jednak czynnej roli publicznej.Nie wydaje siê zreszt¹, aby do takiejaspirowali.ZusammenfassungDie Grafen von DünnewaldDie Familie von Dünnewald ist eines vonzahlreichen Beispiele für Titeladel, der sich inSchlesien ansiedelte. Dies waren vor allemkaisertreue katholische Adelige, derenVertreter sich in der Verwaltung oder in derArmee des Deutschen Kaiserreiches verdientmachten. Die Freiherren von Dünnewalderschienen in Schlesien im Jahre 1669, imJahre 1675 erhielten sie den Graftitel. IhrVermögen erstreckte sich im nordöstlichenTeil des Grünberger Weichbilds, das linkeOderufer entlang. In seinem Zentrum befandsich Sabor, 15 km östlich von Grünberg. Seit1556 hatte es den Status eines Marktortes(Flecken), seit 1681 einer Kleinstadt (Städtel).Dort befand sich seit den 70er Jahren des 17.Jahrhundert ein stattlicher Familiensitz. Seinegrößte territoriale Reichweite erreichte dasLandgut in den Jahren 1669-1718, immer alsEigentum der Familie von Dünnewald.Die Familie konnte sich der Angehörigkeitzu den schlesischen Titelherren 49 Jahre langerfreuen. Die aus Luxemburg stammendeFamilie bediente sich eines Wappens miteinem beschnittenen Schirm spanischer Artund einem kleinen Herzschirm, in dessen Felddas Stammwappen zu sehen war. Die Felderwurden mit einem sich aufrichtenden Löwen(1 und 4) und eines Reiters mit einem erhobenenSchwert (2 und 3) verzehrt, was zweifelsohneals Anspielung an Verdienste in derkaiserlichen Kavallerie zu deuten ist. Auf denSchirmen befinden sich drei Helme mitKronen und Ziemern, von denen der eine eineFahne mit dem zweiköpfigen schwarzenKaiseradler zeigte. Die katholischen30 S. Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987, s. 221-222; Idem, Miasta Środkowego Nadodrzadawniej, Zielona Góra 1994, s. 182.130

Dünnewalds verdankten ihr Vermögen undihre Position dem Ahnherr der schlesischenLinie, Johann Heinrich von Dünnewald, einemOberst und dann General des kaiserlichenHeers. Seine Position auf dem Wiener Hofhing mit seiner Rolle als Befehlshaber derkaiserlichen Kavallerie während derKriegszüge gegen die Türkei in der zweitenHälfte des 17. Jahrhunderts zusammen. Vom14. Juli bis zum 12. September 1683 nahm eran der Verteidigung Wiens vor Kara MustafasArmeen teil und zeichnete sich als Strategewährend der Kampagne in Slavonien aus. Ereroberte u.a. die Pässe nach Osijek, Posegaund Cernik sowie die Festungen Valpovo undPetrovaradin. Er war einer von jenenGeneralen Eugen von Savoyens, die den Siegbei Szalankemen am 19. August 1691 davontrugen. Er erlag seinen Wunden noch im gleichenJahr, während seiner Rückreise auf derDonau.auch verteidigte. Franz, Oberst im kaiserlichenHeer, starb 1694 und das ganze Erbe fiel anden Reichsgrafen Ludwig, verheiratet mitElisabeth Dorothea von Limburg undSpeckfeld, Witwe nach dem Grafen WilhelmHeinrich zu Limburg und Gailendorf. Nachihrem Tod heiratete er Gräfin Louise AmalieEleonora, geboren Gräfin von Callenberg. Wiesein Bruder und Vater, suchte Ludwig einenPosten in der Armee. In der Matrikel desGlogauer Herzogtums von 1718 tritt er alsGeneralwachmeister im Dienste der polnischenAdelsrepublik und Sachsens auf sowieals kaiserlicher Kammerer. Zum Erbzeitpunktumfasste das Vermögen Sabor mit Looß,Droschkau, Tschirne, Miltzig, Ober undNieder Hammer, Ludwigsthal und dem wohnnoch einige Zeit dazu gehörendem Pirnig.Auf Grund der Verdienste in denKriegszügen auf dem Balkan, durften dieHerren von Dünnewald bedeutende Ämter undJohann Heinrichs Erben waren seine SöhneFranz, in Urkunen auch als Carl Franz zu finden,und Ludwig von Dünnewald. Franz warseit dem 11. Juni 1692 mit Maria Barbara,Tochter des Grafen Rüdiger von Starhembergverheiratet, eines Generals und Kriegsrates amkaiserlichen Hof in Wien, der die Stadt 1683Würden innehaben. Man ließ sie nicht nur dasVermögen übernehmen. Seine Lage unterGütern von Adeligen, von denen die meistennur je ein Dorf besaßen, gab der Familie einestabile finanzielle Position und ermöglichteihr, einen hohen Rang nicht nur unter denAdeligen des Weichbildes, sondern auch desOBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ131

ganzen Herzogtums Glogau zu erlangen.Dieses Potential, das in dem Vermögen und imZugang zu öffentlichen Ämtern bestand,wurde allerdings kaum ausgeschöpft, obwohldie Familie hier fast 50 Jahre lang angesiedeltwar. Zu Anfang wurden zwar Erfolge verzeichnet,dann aber wurde die Anwesenheitderen von Dünnewald im Herzogtum durchSuche nach finanziellen Reserven und Machtlosigkeitgegenüber wachsenden Schuldengekennzeichnet. Die von Dünnewald setztensich also zum Hauptziel, den Status ihrer Güterzu erheben, demographische Entwicklung zuveranlassen und die lokale Wirtschaftsstrukturzu reorganisieren. Diese Probleme musstengelöst werden, zumal das Landgut seit demDreißigjährigen Krieg (1618-1648) nicht nachseinen Möglichkeiten funktionierte. Der Rangderen von Dünnewald im Herzogtum wuchssicherlich dank dem schnell erlangten hohenwirtschaftlichen Status. Sie gehörten plötzlichzu den größten Grundbesitzern, derenwirtschaftliches Potential, geschätzt nach derZahl der Dörfer, die größten Vermögen sogardes Titeladels überstieg. Die Vereinheitlichungder Güter in der Form, in der sie bis ins 20.Jahrhundert erhalten blieben, erfolgte eben zuden Zeiten denen von Dünnewald. Das beiKriegszügen eroberte Grundkapital ermöglichteauch den Bau eines Palastes im Stil des führenBarocks. Sowohl Johann Heinrich, Franz, alsauch Ludwig erfreuten sich höchstwahrscheinlicheines Vertrauens des Wiener und Dresdener,vielleicht auch des polnischen Hofes. ImWeichbild selbst oder im Glogauer Herzogtumspielten sie allerdings - anders als viele andere„Herren” keine aktive öffentliche Rolle. Esscheint, dass sie diese auch nie anstrebten.Übersetzt von Grzegorz Kowalski132

Till SailerTill SailerVerirrungFür Wojciech Izaak StrugalaPob³¹dzenieWojciechowi Izaakowi StrugaleBei einem deutsch-polnischen Schriftstellertreffenin Slubice hatte ich einen Vortraggehalten. In der anschließenden Zigarettenpausesuchte ein Kollege aus Polen meineNähe. Er mochte zwei Jahrzehnte jünger seinund stellte sich als Wojciech aus Mieszkowicevor. Er war schmächtig, wirkte sehr beflissen,hatte große Kinderaugen. Mir fielen seine langenschwarzen Bartstoppeln auf. EinGespräch zu führen, erwies sich als schwierig.Wojciech sprach genauso wenig Deutsch, wieich Polnisch spreche. Eine gemeinsameFremdsprache stand uns nicht zur Verfügung.Wie also miteinander reden? Ich warf schonbald das Handtuch. Dagegen wählte derandere eine seltsame Taktik.„Hölderlin”, sagte er mit polnischemAkzent und sah mich erwartungsvoll an.„Tak, Hölderlin”,bestätigte ich. MeinRespekt vor dem Dichter ließ sich durchGesten hinreichend ausdrücken.„Trakl”, „fuhr er fort. „Georg Trakl”. Es folgteeine polnische Passage, die sich alsHinweis auf den frühen Tod des Poetendeuten ließ. Ich nickte.„Tak. Georg Trakl.”„Novalis”, sagte Wojciech. In seinen dunklenAugen glomm ein Feuer, das mich beunruhigte.Ich nickte halbherzig.„Gewiß, Novalis”„Deutsche Dichter, viel gut.”Ich zögerte mit der Bestätigung. Eine WarschauerLiteraturwissenschaftlerin hatte amVormittag dargelegt, daß es in der polnischenNa jednym ze spotkañ polskich i niemieckichpisarzy w S³ubicach mia³em okazjêwyg³osiæ referat. W trakcie przerwy napapierosa, która mia³a miejsce zaraz po tym,usi³owa³ zbli¿yæ siê do mnie pewien polskikolega. Widaæ by³o, ¿e chcia³ wygl¹daæ nam³odszego o dwadzieœcia lat. Przedstawi³ siêjako Wojciech z Mieszkowic. By³ szczup³y,mia³ du¿e oczy dziecka, sprawia³ przy tymwra¿enie bardzo zaanga¿owanego. W oczyrzuca³ siê jego kilkudniowy zarost. Konwersacjaokaza³a siê trudna. Wojciech mówi³po niemiecku tak samo s³abo, jak ja po polsku.A ¿aden inny jêzyk nie by³ nam obuznany. Jak tu ze sob¹ rozmawiaæ? Ja szybkosiê podda³em. Mój rozmówca natomiast obra³przedziwn¹ taktykê.„Hölderlin“, wymówi³ z polskim akcentemi spojrza³ na mnie pe³en nadziei.„Tak, Hölderlin,” potwierdzi³em. Mójszacunek do poety da³ siê wyraziæ za pomoc¹gestów w wystarczaj¹cy sposób.„Trakl,” ci¹gn¹³ dalej. „Georg Trakl”.Zaraz po tym mia³ miejsce kawa³ek po polsku,który dawa³ siê t³umaczyæ jako wskazanie nawczesn¹ œmieræ poety. Pokiwa³em g³ow¹.„Tak. Georg Trakl.”„Novalis”, powiedzia³ Wojciech. W jegociemnych oczach pojawi³y siê iskierki, któremnie zaniepokoi³y. Pokiwa³em bez entuzjazmu.„Oczywiœcie, Novalis”.„Niemiecki poeta, du¿o dobry”.Waha³em siê z potwierdzeniem. Pewnapani - literaturoznawca z Warszawy wyk³a-Till Sailer133

Literatur reichlich Beispiele von offenemDeutschenhaß gäbe. Vielleicht wollte Wojciecherklären, daß er die Deutschen nicht hasse,jedenfalls nicht ihre Dichter. Eine nette Geste.„Wittgenstein”, sagte er und, ohne dieReaktion abzuwarten, „Gottfried Benn”. Erstrahlte.Ich nickte wieder. „Natürlich, GottfriedBenn”.„Goethe. Ooh!” Mit der Geste gehobenerBegeisterung folgten einige Titel, die in derpolnischen Version erheiternd wirkten. Dann:„Charlotta von Stein.” Ihren Namen wiederholteer mehrmals, beschwörend.„Sicher. Charlotte von Stein.”Über dem kargen Dialog war uns entgangen,daß sich die Versammlung auf den nächstenMorgen vertagt hatte. Der Saal, in denwir zurückkehrten, war leer, der Bus zumHotel abgefahren. Wir, beide fremd in derOderstadt, verließen bei einbrechenderDunkelheit den Tagungsort. Eines wirklichenGesprächs nicht fähig, waren wir nun gänzlichaufeinander angewiesen.Ich war nicht eben begeistert. Eine halbeStunde Fußweg und dann immerzu:„Hölderlin?” „Tak. Hölderlin.” „Novalis?”„Tak. Novalis.” Davon zu schweigen, daßman sich verlaufen konnte.„Heine,” nahm Wojciech den Faden wiederauf, kaum daß wir den Weg erfragt und versuchsweiseeingeschlagen hatten. Er sah michtriumphierend an.„Mickiewicz,” erwiderte ich demonstrativ.Ich wollte den Dialog wenigstens ausgeglichenhalten. Er nickte, scheinbar uninteressiertund fuhr fort: „Schopenhauer!” Im polnischenBeitext konnte ich die emphatischausgestoßenen Worte „Mysterium” und„Kosmos” ausmachen.Was blieb mir übrig, als zu nicken? Dabeihätte ich gar zu gern etwas zu demPhilosophen angemerkt.„Scho-pen-hau-eer,” wiederholte er. SeineAugen leuchteten. „Schopenhauer, Nietzsche.”Im folgenden Kommentar kam wohlzum Ausdruck, daß die Nazis Nietzschemißbraucht hätten, denn unvermittelt tauchteder Name Hitler auf.da³a przed po³udniem, ¿e w polskiej literaturzewystêpuje mnóstwo przyk³adówjawnej nienawiœci do Niemców. Mo¿eWojciech chcia³ wyjaœniæ, ¿e on wcaleNiemców nie nienawidzi, w ka¿dym razie niepoetów. Mi³y gest.„Wittgenstein”, powiedzia³ i – bez czekaniana reakcjê – „Gottfried Benn”. Promienia³.Znowu kiwn¹³em, „Naturalnie, GottfriedBenn”.„Goethe. Ooh!” Wraz z gestem wznios³egozachwytu wyrecytowa³ kilka tytu³ów,które po polsku brzmia³y doœæ weso³o. Potem:„Charlotta von Stein”. Powtórzy³ jej imiêkilkakrotnie, jak zaklêcie.„Pewnie. Charlotte von Stein”.Prowadz¹c nasz sk¹py dialog, nie zwróciliœmyuwagi, ¿e zebranie przeniesiono nanastêpny ranek. Sala, do której wróciliœmy,by³a pusta, autobus do hotelu odjecha³. Obajobcy w mieœcie nad Odr¹, opuœciliœmymiejsce obrad. Zapada³a ciemnoœæ. Niezdolnido prowadzenia normalnej rozmowy, byliœmyteraz ca³kowicie zdani jeden na drugiego.W³aœnie dlatego nie by³em zachwycony.Pó³ godziny pieszej wêdrówki i potem wci¹¿bez przerwy: „Hölderlin?” „Tak. Hölderlin”.„Novalis?” „Tak. Novalis”. Nie mówi¹co tym, ¿e mo¿na siê by³a zgubiæ.„Heine”, znowu podj¹³ w¹tek Wojciech,zaraz po tym jak zapytaliœmy o drogê i napróbê obraliœmy jakiœ kierunek. Spojrza³ namnie triumfalnie.„Mickiewicz” demonstracyjnie odpowiedzia³em.Chcia³em nieco wyrównaæ rozmowê.Pokiwa³ g³ow¹, najwyraŸniej niezainteresowanyi znów swoje: „Schopenhauer!”.Z polskich s³ów, które pad³y w uzupe³nieniu,mog³em wy³uskaæ akcentowane z emfaz¹„Mysterium” i „Kosmos”.Co mi pozosta³o jak nie przytakn¹æ? Przytym stanowczo zbyt chêtnie zauwa¿y³em coœna temat filozofa.„Scho-pen-hau-eer”, powtórzy³. Jego oczyb³yszcza³y. „Schopenhauer. NietzscheNitsche”. W nastêpuj¹cym zaraz komentarzuzaznaczono zapewne, ¿e naziœci w niecnysposób wykorzystali Nietzsche Nitschego,znienacka wyp³ynê³o bowiem imiê Hitlera.134

Zwar war ich schon annähernd überzeugt,daß man ein Gespräch führen könne, ohne diegleiche Sprache zu sprechen. Aber beiden deutschen Dichtern wollte ich nichtbleiben. Das Wechselbad von Hölderlin,Trakl, Goethe, Wittgenstein und Heinegenügte mir.„Walensa?” sagte ich in fragendem Ton.„Walensa - gut Präsident,” kam es zurAntwort. „Politik Polen - Scheiße! Politikalles Scheiße!” Er sah mißbilligend auf dasglitschige Laub auf dem dunklen Gehweg.„Kommunismus - Scheiße,” fügte er mit wegwerfenderHandbewegung hinzu.„Kirche?” fragte ich vorsichtig. Er verstandnicht. Stattdessen sagte er: „Günther Grass.”Die Begeisterung stand ihm deutlich imGesicht geschrieben.Mir schwante etwas. Der Pole hatte eineSchwäche für deutsche Literatur, vielleicht füralles Deutsche. Er schätzte womöglich dieeigene Nationalität gering. Das widerstrebtemir.„Deutsche Politik - Scheiße,” erwiderte ichin unvermeidlicher Verkürzung.„Nein,” widersprach er heftig. „HelmutKohl, dobrze.”„Helmut Kohl?” Ich wiederholte ungläubigden Namen des beleibten Kanzlers.„Tak, Helmut Kohl,” antwortete er.„Deutschland gut Anzug.” Er griff sich an dieJackenaufschläge und deutete durchstolzierende Bewegungen an, man sei dort gutgekleidet. „Deutschland fahren Mercedes,”sagte er mit ungetrübter Begeisterung und tatso, als lenke er ein Auto.Verdammt, dachte ich und schwieg. DasGespräch begann lästig zu werden.„Heine jüdisch,” meinte Wojciech nacheiner Pause. „Hölderlin nicht jüdisch. Novalisnicht jüdisch ...”„Heine ist ein großartiger deutscherDichter!” sagte ich ärgerlich, ohne Rücksichtauf den bescheidenen deutschen Wortschatzmeines Weggefährten. „Er ist ein jüdischer deutscherDichter wie viele große Dichter. LyonFeuchtwanger, Stefan Zweig, Arnold Zweig ...”„Arnold Zweig - Kommunist, „unterbrachWojciech entschieden.Wprawdzie by³em ju¿ niemal przekonany,¿e mo¿na prowadziæ rozmowê, nie mówi¹ctym samym jêzykiem. Nie chcia³em jednakpozostaæ przy niemieckich pisarzach. Mia³emju¿ doœæ wyliczanki: Hölderlin, Trakl, Goethe,Wittgenstein und Heine.„Wa³êsa?” powiedzia³em pytaj¹cym tonem.„Wa³êsa – dobry prezydent”, dotar³ow odpowiedzi. „Polityka w Polsce – Scheiße!Ca³a polityka Scheiße!” patrzy³ z dezaprobat¹na œliskie liœcie, znajduj¹ce siê na pogr¹-¿onym w ciemnoœci chodniku. „Komunizm –Scheiße”, doda³ razem z odrzucaj¹cymgestem rêki.„Koœció³?” - spyta³em ostro¿nie. Niezrozumia³. Zamiast tego powiedzia³:„Günther Grass”. Entuzjazm jasno malowa³siê na twarzy.Coœ nie dawa³o mi spokoju. Polak mia³s³aboœæ do niemieckiej literatury, mo¿e te¿ wogóle do Niemiec. W³asn¹ narodowoœæ lekcewa¿y³,gdzie siê da³o. To wywo³a³o mójwewnêtrzny opór.„Niemiecka polityka – Scheiße”, odpowiedzia³emkoniecznym skrótem.„Nie”, sprzeciwi³ siê z moc¹. „HelmutKohl, dobrze”.„Helmut Kohl?” niedowierzaj¹co powtórzy³emimiê têgiego kanclerza.„Tak, Helmut Kohl”, odpowiedzia³.„Niemcy dobry garnitur”. Dumnie ³api¹c siêza klapy, potrz¹sn¹³ marynark¹, zaznaczaj¹c,¿e nale¿y byæ dobrze ubranym.„Niemcy je¿d¿¹ Mercedes”, powiedzia³ zniezm¹conym zachwytem i zrobi³ tak, jakbykierowa³ autem.Cholera, pomyœla³em i umilk³em.Rozmowa zaczyna³a byæ uci¹¿liwa.„Heine – ¯yd” zakomunikowa³ Wojciechpo pewnej pauzie. „Hölderlin nie ¯yd.Novalis nie ¯yd...”„Heine jest wspania³ym niemieckimpoet¹!” odpowiedzia³em rozz³oszczony, niezwracaj¹c uwagi na skromniutki zasóbniemieckich s³ów mojego towarzysza drogi.„On jest niemieckim poet¹ pochodzenia¿ydowskiego jak wielu wspania³ych twórców.Lyon Feuchtwanger, Stefan Zweig, ArnoldZwieg…”Till Sailer135

Meine Gesprächsbereitschaft war deutlicheingeschränkt. Wir gingen schweigend durchschlecht beleuchtete Straßen. Der Weg zogsich in die Länge. Mir schien, wir hätten einefalsche Richtung eingeschlagen.„Ich - Clochard,” sagte Wojciech nach einerWeile und zeigte auf sich. „Baudelaire -Clochard. Ich - Clochard.”Diesen Vergleich nahm ich ihm übel. Dieserpolnische Kollege schien nicht ganz richtig imKopf zu sein. Nicht gerade irre, aber docheinigermaßen verirrt. Was mochte so einergeschrieben haben? Weither konnte es nichtsein. Ich warf einen kurzen Seitenblickauf das Gesicht mit den schwarzenBartstoppeln und beschloß, das Gespräch zubeenden.Als wir wider Erwarten doch noch ins Hotelkamen, rettete ich mich in eine Rundedeutscher Kollegen. Endlich wieder redenkönnen, nicht mehr zu stupiden Hölderlin-Heine-Gesprächen verurteilt sein.Danach verlor ich Wojciech aus den Augen.Zu Fred, meinem Zimmernachbarn, machteich eine lapidare Bemerkung. Unter den polnischenAutoren, sagte ich, seien recht merkwürdigeVögel. Jedenfalls den mit den Bartstoppelnhielte ich für ein bißchen meschugge.„Meschugge?” fragte Fred. „KomischesWort.” Dann wechselte er zu einem anderenThema über.Bei der Tagung am nächsten Morgen ginges um das Verhältnis von Polen undDeutschen, besonders das von polnischen unddeutschen Literaten. Es gab Analysen,Vereinbarungen, Projektvorschläge. Vor allemging es um Geld. Ein Kultur-Amtmann ausGorzow redete lange über die möglicheZusammenarbeit der Grenzregionen diesseitsund jenseits der Oder. Da jede Äußerungzweisprachig vorgetragen wurde, blieb reichlichZeit zur Abschweifung. Aus der Mappenahm ich die drei mit Schreibmaschinebeschriebenen Blätter, die mir Wojciech beimFrühstück zugesteckt hatte. Ich faltete sieauseinander und versuchte zu lesen. Es warenGedichte im Original und in deutscherÜbertragung. Statt eines Titels waren siejeweils durch drei Kreuze gekennzeichnet.„Arnold Zweig – komunista”, stanowczoprzerwa³ Wojciech.Moja gotowoœæ do rozmowy by³a mocnoograniczona. Szliœmy w milczeniu Ÿle oœwietlonymiulicami. Droga wlok³a siê w nieskoñczonoœæ.Musieliœmy chyba pójœæ nie w t¹stronê co trzeba.„Ja – kloszard”, powiedzia³ Wojciech pod³ugiej chwili i wskaza³ na siebie. „Baudelaire– kloszard. Ja – kloszard”.To porównanie wzi¹³em mu za z³e. Tenpolski kolega wydawa³ siê niespe³na rozumu.Mo¿e nie od razu ob³¹kany, ale poniek¹dzab³¹kany. Co chcia³ przez to powiedzieæ?Musia³o byæ ju¿ dosyæ blisko. Spojrza³emszybko na twarz z czarnym zarostem i zdecydowa³emsiê zakoñczyæ rozmowê. Jak tylko,wbrew oczekiwaniom, dotarliœmy do hotelu,uratowa³em siê w grupie niemieckichkolegów. W koñcu mog³em porozmawiaæ, nieby³em ju¿ skazany na g³upie pogaduszki typuHölderlin-Heine.Wojciech znik³ mi zaraz gdzieœ z oczu.Z Fredem, który by³ ze mn¹ w pokoju,podzieli³em siê lapidarnym spostrze¿eniem.Wœród polskich autorów, powiedzia³em,zdarzaj¹ siê prawdziwe osobliwoœci.W ka¿dym razie ten z zarostem wyda³ mi siêlekko szurniêty.„Lekko szurniêty”? zapyta³ Fred.„Ciekawe okreœlenie”. Potem zmieni³ tematrozmowy.Podczas obrad nastêpnego ranka chodzi³oo stosunki pomiêdzy Polakami i Niemcami,w szczególnoœci pomiêdzy polskimi i niemieckimiliteratami. Mia³y miejsce analizy,ustalenia, propozycje projektów. Przedewszystkim rozchodzi³o siê o pieni¹dze.Pewien urzêdnik wydzia³u kultury z Gorzowad³ugo perorowa³ na temat mo¿liwoœciwspó³pracy na pograniczu z tej i tamtej stronyOdry. Poniewa¿ ka¿da wypowiedŸ musia³abyæ przedstawiona w dwóch jêzykach, by³owystarczaj¹co du¿o czasu na niewielkiodskok od g³ównego tematu. Z teczkiwyci¹gn¹³em trzy zapisane na maszynie kartkipapieru, które Wojciech wetkn¹³ mi podczasœniadania. Roz³o¿y³em je i próbowa³emprzeczytaæ. To by³y wiersze w oryginale wraz136

Meine Erwartung bewegte sich nahe demNullpunkt.Doch die Worte, die ich las, waren wohlgesetzt.Sie fügten sich. Die Gedichte, fand ich,waren keineswegs schlecht. Ich schob einBlatt zu Fred hinüber, der sich offensichtlichlangweilte. Er überflog ein Gedicht undflüsterte mir zu: „Vielleicht doch nichtmeschugge.” Ich nickte widerwillig und lasweiter. Die Gedichte erschienen mir nicht nurnicht schlecht sondern eher recht beachtlich.Der Amtmann aus Gorzow redete noch immerüber die optimale Verwaltung von Kultur. Alser endlich fertig war, bat ich ums Wort.Ausführlich hätten wir über Belange derLiteratur gesprochen, sagte ich. Die Literatursei jedoch zu kurz gekommen. Am Schluß desTreffens deutscher und polnischer Literaten,so wäre mein Wunsch, sollte ein wenigLiteratur stehen. Ich hätte beiläufig einigeGedichte eines polnischen Lyrikers bekommen,samt Übersetzung. Der Urheber mögesich neben mich setzen, bat ich, und seineTexte vortragen. Ich würde dann die deutscheFassung verlesen. Der Vorschlag fand Zustimmung.Wojciech kam an meine Seite und sprachnun das erste Mal öffentlich mit angemessenerÜbersetzung. Während er sprach, las ich dieTexte noch einmal aufmerksam durch undmerkte dabei, wie mich starke Bewegungergriff. Nein, sie waren nicht nur rechtbeachtlich. Sie hatten den besonderenFunken. Die Worte und Bilder griffen nachmir. Verblüfft und beschämt folgte ich derEinführung des Polen, welche Jola, die Übersetzerin,sorgfältig wiedergab. Nun, da er derSprache mächtig war, nicht mehr zumStenogramm gezwungen, entdeckte ich einenintelligenten, sensiblen Menschen, der, wennauch etwas linkisch, durchaus aufzutretenwußte. Das Stichwort kam. Ich sollte beginnen.Und so las ich, laut und langsam:Ich gehe dorthin,Wo es diese Welt nicht gibt,Denn diese Welt, sie ist mir über.Meine Bewegung nahm zu. Ich hatte Mühe,die Stimme zu halten. Um mir nichts anmerzniemieckim przek³adem. Zamiast tytu³uka¿dy by³ oznaczony trzema gwiazdkami. Mojeoczekiwania przesunê³y siê w rejony zera.Jednak s³owa, które przeczyta³em... ka¿deby³o na swoim miejscu. £¹czy³y siê w jedn¹ca³oœæ. Wiersze, jak oceni³em, zgo³a nie by³yz³e. Podsun¹³em arkusz Fredowi, który niepotrafi³ ukryæ swojego znudzenia. Przebieg³wzrokiem i wyszepta³ do mnie: „mo¿e jednaknie jest szurniêty”. Niechêtnie przyzna³em muracjê. Wiersze okaza³y siê nie tylko niez³e, aleraczej naprawdê godne uwagi. Gorzowskiurzêdnik wci¹¿ jeszcze rozwodzi³ siê nadoptymalnym zarz¹dzaniem kultur¹. Kiedywreszcie skoñczy³, poprosi³em o g³os. Wyczerpuj¹coprezentowaliœmy sprawy literatury,powiedzia³em. Literatura jednak wysz³a natym nie najlepiej. Pod koniec spotkania polskichi niemieckich pisarzy, tak bym sobie¿yczy³, powinna choæ na chwilê dojœæ dog³osu. Przypadkowo otrzyma³em kilka wierszypolskiego poety wraz z t³umaczeniami.Autor móg³by usi¹œæ obok mnie – poprosi³em- i odczytaæ swoje wiersze, ja z kolei przedstawi³bymniemieckie wersje. Propozycjazyska³a akceptacjê. Wojciech podszed³ domnie, po raz pierwszy mówi³ publicznie,bêd¹c odpowiednio t³umaczony. Kiedy przemawia³,jeszcze raz uwa¿nie przeczyta³emteksty. Zauwa¿y³em, ¿e poruszaj¹ mnie dog³êbi. Nie, nie by³y tylko godne uwagi. Mia³ytê szczególn¹ iskrê. S³owa i obrazy ³apa³y zagard³o. Os³upia³y i zawstydzony s³ucha³emuwa¿nie wprowadzenia Polaka, któret³umaczka Jola, starannie przek³ada³a. Teraz,kiedy móg³ swobodnie siê wypowiadaæ, kiedyprzesta³ byæ wiêŸniem jedynie stenogramu,odkrywa³em inteligentnego, wra¿liwegocz³owieka, który mo¿e nieco niezgrabnie, alez pewnoœci¹ potrafi³ wyst¹piæ na forum. Pad³ohas³o. Mia³em zaczynaæ. A zatem czyta³em,g³oœno i powoli:Pójdê wszêdzie tam,gdzie nie ma tego œwiata,bo tego œwiata jest mi za du¿o.Moje wewnêtrzne poruszenie wzmog³o siêjeszcze. Mia³em trudnoœci z opanowaniemTill Sailer137

ken zu lassen, setzte ich all die Atemtechnikein, die ich mir in langen Jahren erworbenhatte. Es wollte nicht gelingen. Die Scham saßtief, die Ergriffenheit war elementar. Je näherdas Wort „Verirrung” rückte, im Text gesperrtgedruckt, um so mehr entglitt mir die Kontrolle.Ich schob die Seite zu meinem deutschenNachbarn und murmelte: „Lies du!”Fred reagierte sofort und begann von vorn:Ich gehe dorthin,Wo es diese Welt nicht gibt,Denn diese Welt, sie ist mir über.Ich gehe einen Weg,der Verirrung heißt.Immer suchte ich ein Land,in dem ich entschuldigt wäreund gegenwärtig.Ein solches Land gibt es; es liegtauf der Milchstraße.Wojciech trug das Gedicht auf Polnisch vor.Dabei hatte ich ein Bild: Eine lange Schlangevon Menschen. Alles schmächtige Männermit Bartstoppeln und Kinderaugen. Lenzerkannte ich in der Reihe, den alten Villain,Mühsam, Trakl und Borchert. Ich erkannteGreßmann, Wissotzky, Jessenin, Bellmann,Jack London, Edgar Allen Poe, Grabbe,Lenau, Baudelaire. Und dazwischen gingenviele, viele, deren Namen und Gesichter mirfremd waren. War es dieses Bild? Oder war esdie kurze Nacht mit dem scharfen Zubrowka?Jedenfalls konnte ich nur noch die Handschützend vors Gesicht halten und warten, bisdie Wolke abgeregnet war.Man klatschte Beifall. Wojciech gab mirden dreifachen polnischen Kuß, drückte mirdie Hand. Ich gewann allmählich die Fassungzurück. Bevor ich den Saal verließ, verabschiedeteich mich von Jola, einer inDeutschland lebenden Polin. Wie gewohnt,sprach ich die Übersetzerin mit „Sie” an.„Danach,” sagte sie und wies auf unsernPlatz, „danach kann ich nicht mehr ‘Sie’ zuDir sagen.” Sie umarmte mich. Das wartröstlich, aber unverdient. Ich merkte, wie dieinnere Spannung wich. Doch da war etwas,g³osu. Aby nikt siê nie spostrzeg³, u¿y³emwszystkich mo¿liwych technik oddechowychjakie przez d³ugie lata zdo³a³em opanowaæ.Nie chcia³o siê udaæ. Wstyd siedzia³ g³êboko,wzruszenie sta³o siê ¿ywio³em. Im bli¿ej podchodzi³os³owo „pob³¹dzenie”, pisane w tekœcierozstrzelonym drukiem, tym bardziejtraci³em kontrolê. Popchn¹³em kartkê domojego niemieckiego s¹siada i mrukn¹³em:„ty czytaj!” Fred zareagowa³ natychmiasti zacz¹³ od pocz¹tku:Pójdê wszêdzie tam,gdzie nie ma tego œwiata,bo tego œwiata jest mi za du¿o.Pójdê drog¹,która nazywa siê pob³¹dzeniem.Zawsze szuka³em takiego kraju,w którym by³bym usprawiedliwiony,obecny.I taki kraj istnieje; le¿y na szerokoœciMlecznej drogi. 1Wojciech odczyta³ wiersz po polsku.Przed oczami stan¹³ mi obraz: d³uga kolejkaludzi. Wszyscy szczupli z kilkudniowymzarostem i oczami dziecka. W kolejce rozpozna-³em Lenza, dalej sta³ stary Villain, Mühsam,Trakl i Borchert. By³ tam te¿ Greßmann,Wissotzky, Jessenin, Bellmann, Jack London,Edgar Allan Poe, Grabbe, Lenau, Baudelaire.A pomiêdzy nimi chodzi³o wielu innych,których twarze i imiona by³y mi obce. Czy¿byto by³ ten obraz? Czy mo¿e to za krótka nocz dobr¹ ¿ubrówk¹? W ka¿dym razie mog³emjeszcze tylko w ochronnym geœcie trzymaærêkê przed twarz¹ i czekaæ, a¿ siê uspokoi.Wokó³ rozleg³y siê oklaski. Wojciech da³mi potrójnego polskiego ca³usa i uœcisn¹³ mid³oñ.Powoli dochodzi³em do siebie. Zanimwyszed³em z sali, po¿egna³em siê z Jol¹,Polk¹ mieszkaj¹c¹ w Niemczech. Jak tozwykle, odezwa³em siê do t³umaczki per Pani.1 Wiersz opublikowany w tomiku Wojciecha Izaaka Strugały:„Bruliony autoportretu”, Wydawnictwo Dolnośląskie,Wrocław 1988, s.24.138

das hartnäckig blieb. Scham. Das Gewahrwerdenvon Hochmut. Da half nichts. Erhatte mir eine Lektion erteilt, der Dichter ausMieszkowice.(Zur Leipziger Buchmesse im März 2007erschien ein Sammelband von Till Saier mitkurzen Texten aus vier Jahrzehnten unter demTitel „Ein unsichtbares Feuer“. Darin wirdauch beiliegende Kurzgeschichte enthaltensein.)„Po tym”, powiedzia³a i wskaza³a na naszemiejsce, „po tym nie mogê d³u¿ej mówiæ doCiebie Pan”. Uœcisnê³a mnie. To by³opocieszaj¹ce, ale niezas³u¿one. Spostrzeg³em,¿e wewnêtrzne napiêcie ustêpuje. Coœ jednakuporczywie tkwi³o tam w œrodku. Wstyd. Nieda³ siê nie zauwa¿yæ, ucierpia³a duma. Nic tunie pomaga³o. Da³ mi nauczkê, poetaz Mieszkowic.(Powy¿szy tekst jest czêœci¹ wiêkszejca³oœci - zbiorku tekstów Tilla Sailera,zebranych z czterech dziesiêcioleci,pt. „Niewidzialny ogieñ”, który przygotowanospecjalnie na targi ksi¹¿ki w Lipskuw marcu 2007 r.)T³umaczenie Grzegorz Gorzechowski139

PRZYPOMNIENIA LITERACKIECzytanie Ÿróde³ VIIEugeniusz Paukszta - inaczejCzes³aw MarkiewiczTo jedyny autor kojarzony ze Œl¹skiemLubuskim, którego nigdy nie by³em zagorza-³ym fanem. Wiedzia³em ile znaczy dlaKargowej, wiedzia³em, ¿e czytaj¹ go moirówieœnicy z podstawówki, wiedzia³em, ¿ejest opacznie wa¿ny dla... w³adz. Ale te¿ci¹gle atakuje mnie œwiadomoœæ, urzeczywistnionaw podejrzanie licznych opiniach, ¿ePaukszta ¿yje, ¿yje jego twórczoœæ. I wytrzymujekonkurencjê bardziej wysublimowanych,bardziej magicznych, bardziej postmodernistycznych,dzisiejszych produkcji literackichwymierzonych w wra¿liwoœæ nie ca³kiemwyrobionego czytelnika.Dlatego inaczej: bardziej cz³owiek, ni¿twórczoœæ. To, jak dziœ ocalany jest autor„Opowieœci niecodziennych” stanowi samow sobie fenomen – zgo³a nieliteracki, a jak¿eprzecie¿ dla literatury o¿ywczy. Pauksztadzia³acz, legenda, autorytet – jest jako jemio³a;zawsze sama w sobie œwie¿a, nowalijka,niewa¿ne z jakiego pnia czerpi¹ca swoj¹rdzenn¹, choæ nieautonomiczn¹ witalnoœæ. Napewno wiêc bardziej utalentowany literackoni¿ inni autorzy tych tu „Przypomnieñ”(Olczak, S³omka?), ale czy bardziej oryginalny?I tak to zostawmy. Przyjdzie pora na fascynacje– tych, którzy nie rozstaj¹ siêz „Buntownikami”, „Pograniczem”, „Trzeci¹zmian¹” i innymi... „Znakami” (choæby„¯ó³wia” i „Ognistymi”).Paradoks historii dotkn¹³ tak¿e Pauksztê.Oto Linie – miejscowoœæ cokolwiek „hybrydyczna”;tutaj, z powodu Paukszty, kojarzona140

z Ziemi¹ Lubusk¹, administracyjnie zaœ, samaleœniczówka nad jeziorem, z Wielkopolsk¹.W sensie kultywowania pamiêci pisarza– k³opot, no i ten paradoks. Ale jeœli chodzio samego autora „Wiatro³omów” wszystko siêzgadza – wszak Wielkopolanin. Aczkolwiekz... Kresów. I tak w jednym ¿yciorysie tyleprzestrzeni. Tam w leœniczówce Linie czuæatmosferê natury, czuæ ducha „ekologicznego”pisarstwa Paukszty, nie przeszkadza stosownepopiersie przyje¿d¿aj¹cego tutaj w niedobrychlatach piêædziesi¹tych i trochê lepszychszeœædziesi¹tych Eugeniusza Paukszty. Umi³owanienatury – jak mawiano pompatycznieo sk³onnoœciach tematycznych pisarza – niewziê³o siê znik¹d. Kiedy czyta siê choæbyrozbudowane opisy przyrody, nie ma z³udzeñ:to „umi³owanie” wziê³o siê z têsknoty za utraconymprzedmiotem odniesienia. Wszyscyprzybyli tutaj stamt¹d, ze wschodu, wiedz¹ naczym to polega. Ale Paukszta, poza takim lubowakim fabularyzowaniem repatrianctwa,ocali³ w opisach tê bezwzglêdn¹ prawdê, ¿enie ma nic bardziej naturalnego ni¿... natura.I wcale nie jest to takie trywialne ani tautologiczne.Chocia¿ nie ma nic szczególnegow utracie pierwszych wspomnieñ krajobrazu,widzianych po raz pierwszy i ledwie wtóry(pos³uguj¹c siê fraz¹ Paukszty) drzew, jeziori ca³ego tego sztafa¿u topograficznego, to jednakw tym przypadku i wielu innych podobnych,przewartoœciowa³a siê kategoria bezpowrotnoœci.Paukszta jednak utrwala.Kamienuje, w sensie ikonograficznym, a niemartyrologicznym, pejza¿e. Choæby taki,mazurski: „Ziemia ta (...) jest równie niesforna, pe³naniespodzianek, jak dzieje zasiedlaj¹cych ich ludzi. Tysi¹cejezior, rozleg³e niziny, poprzetykane zwierciad³ami wodnymii trzêsawiskami (...). Ledwie siê jednak wyp³ynie naszoty czy œródpolne rozdro¿a, zdumiewa niespokojnafalistoœæ terenu, (...). Nawarstwiaj¹ siê wzgórza, ³agodnetarasy wzniesieñ, czasem zgo³a stromizny wysoko siêpn¹ce ku szafirowemu niebu,(...).Takie same zdawa³obysiê, rzeki: jedne leniwie p³yn¹ wœród ³¹kowych, p³askichbezkresów, drugie, (...) jak w pieniñskich wapieniachprzelewaj¹ wartkie pr¹dy”.W autorze tych s³ów mniej prezesa jakiegoœzwi¹zku literatów, redaktora naczelnegojakiegoœ pisma, czy cz³onka takiej lubowakiej, mniej lub bardziej oficjalnej organizacji,wiêcej tego Paukszty, którego imiê nosigminna biblioteka w Kargowej. Spoœród przeró¿nych,nie pisarskich funkcji EugeniuszaPaukszty wybieram jednak z satysfakcj¹ choæbytakie: „Na VI Krajowym ZjeŸdzie Delegatów PTTKw roku 1965 cz³onkami honorowymi zostali ArkadyFiedler – podró¿nik, i Eugeniusz Paukszta – gor¹cyzwolennik zachowania przyrody w jej pierwotnymkszta³cie”. Z pozoru ma³o wa¿na, marginalnainformacja, ale akurat towarzystwo Fiedlera,jeœli nawet przypadkowe, to wielce symptomatyczne.Na ile owe „zachowanie przyrodyw jej pierwotnym kszta³cie” uda³o siêzamieniæ w literaturê, jest kwesti¹ du¿opowa¿niejsz¹, ni¿ cz³onkostwo niby ekologicznejorganizacji. Paukszta jednak, obokKorsaka i w³aœnie Fiedlera tworzyli grupêpisarzy skutecznie to prze³o¿enie realizuj¹cych.Nie wiem te¿, czy Paukszcie w zbudowaniujednorodnej, to¿samej osobowoœci pisarskiejnie przeszkodzi³a poza literacka, rzecmo¿na na wyrost „obywatelska” aktywnoœæ.Ale w tzw. tamtych czasach pisarze zmuszenibyli do interwencji w te „inne” konteksty.Z mieszan¹ wiêc satysfakcj¹, chocia¿ z ca³ymszacunkiem, rejestrujê np. udzia³ autora„Straceñców” w dyskusji po premierze„Wesela” w Teatrze Polskim w Poznaniuw 1959 roku. Przedstawienie w re¿yseriiTadeusza Byrskiego uznano za nies³ychaniekontrowersyjne, a gorzej¹ca dyskusja zasadza³asiê na problemie przekraczania granicingerencji re¿ysera w tekst klasycznej sztuki.Jakoœ to œwietnie pasuje do osobowoœciPaukszty: jego wiernoœci owym pierwotnymkszta³tom, jak siê okazuje, nie tylko natury.Nie analizuj¹c tako¿ przes³añ twórczoœciEugeniusza Paukszty wydaje siê, ¿e odrobinêzlekcewa¿y³ domniemanie, ¿e komplikacjeintelektualne, œwiatopogl¹dowe i psychologiczneto te¿ czêœæ pierwotnej natury, w tymprzypadku, cz³owieka – albo jak kto woli:bohatera literackiego. Mo¿e w³aœnie dlategoPaukszta bardziej sprawdza siê jako patron,mniej jako idol. Ale przecie¿ nie zawsze idolokazywa³ siê autorytetem, a autorytatywnoœciPaukszcie nie odmówi¹ nawet krytycy jegoPRZYPOMNIENIA LITERACKIE141

twórczoœci. To, ¿e upominaj¹ siê stale o niegoregionalni dzia³acze Zwi¹zku LiteratówPolskich nic nie znaczy; to, ¿e jest ulubionym„obiektem” do katalogowania w przeró¿nych,najczêœciej gminnych bibliotekach nie dziwi –wszak jest autor „Wszystkich barw codziennoœci”wystarczaj¹co pouk³adany z rzeczywistoœci¹przeró¿nie roz³o¿on¹ w czasie, a tak¿enad wyraz dydaktyczny i konsolacyjniewp³ywaj¹cy na wychowanie wszelakie, w tymnawet obywatelskie – jakkolwiek to dzisiajrozumiemy. Natomiast zupe³nie zaskakuj¹cajest ci¹g³a czytelnicza popularnoœæ jego prozy.S¹ ca³e grupy stawiaj¹ce Pauksztê obokSienkiewicza, i to w sensie frekwencji przerzucaniastron poszczególnych ksi¹¿ek nawetbez stosownego zachowania proporcji.Dlatego, tym razem, bardziej mnie zaintrygowa³yopinie czytelnicze o twórczoœci EugeniuszaPaukszty, ni¿ sama twórczoœæ autora„Srebrnej ³awicy”.Czytelniczka „M³odoœci i gwiazd” pisze:„Powieœæ tê czyta siê ³atwo i szybko. Ksi¹¿ka mo¿e niejest pisana dzisiejszym jêzykiem, ale jêzyk tej ksi¹¿ki niejest trudny do zinterpretowania i zrozumienia. Jestempewna, ¿e zainteresowanie czytelnika wzroœnie ju¿ powziêciu tej lektury do r¹k i przeczytaniu paru linijektekstu. Ciekawoœæ bêdzie narastaæ z ka¿dym przewróceniemkolejnej strony, a¿ w koñcu zupe³nie ogarnie naschêæ czytania tylko tej ksi¹¿ki. A kiedy ju¿ skoñczymyczytaæ tê wspania³¹ powieœæ o ludzkich pragnieniachi uczuciach, bêdziemy ¿a³owaæ, ¿e tak szybko j¹ przeczytaliœmy”.O „Zatoce ¿ar³ocznego szczupaka” piszeentuzjasta: „Ta ksi¹¿ka nale¿y do tych, które czyta siêz zapartym tchem, jest bardzo przyjemna. Je¿eli ktoœ lubiksi¹¿ki Nienackiego czy Bahdaja powinien j¹ przeczytaæ.Mo¿e nie ma w niej tyle akcji co w panu samochodziku,ale bardzo mi³o siê j¹ czyta”.O powieœci pt. „Spod szczêœliwej gwiazdy”czytamy: „Splecione ze sob¹ losy bohaterówopowiadañ - czêsto ludzi okaleczonych jakimœ ciê¿kimprze¿yciem psychicznym, zwierz¹t ¿yj¹cych w lasach,w wodzie, samej natury. Walka, tolerancja, podziw, analogialosów. Przede wszystkim piêkno przyrody. W ka¿dymopisie widaæ mi³oœæ, jak¹ autor darzy naturê”.I jeszcze tylko dwie opinie, o dwu zupe³nieró¿nych powieœciach: „Wszystkich barwach codziennoœci”i „Buntownikach”: „Akcja rozgrywa siêw ma³ym miasteczku na Ziemi Lubuskiej. Mieszkañcamijego s¹ ludzie pochodz¹cy z najró¿niejszych stron kraju,a tak¿e zza granicy, ludzie o nieznanej przesz³oœci,ró¿ni¹cy siê miêdzy sob¹ zwyczajami, obyczajami ,kultur¹.”;„Znakomita powieœæ historyczna z XVII wieku.Przedstawiono losy urodzonego w Prusach polskiegoszlachcica Ludwika Kalksteina-Stoliñskiego, s¹dzonegoi straconego w K³ajpedzie z rozkazu elektora brandenburskiegoFryderyka Wilhelma. S¹ tu potyczki, surowe¿o³nierskie ¿ycie obozowe, burdy i pohulanki, tragicznami³oœæ, porwanie i uprowadzenie dziewczyny”.I tak obraz siê dope³nia. EugeniuszPaukszta jest zwyczajnie czytany. Wœródczytelników s¹ te¿ bardziej wymagaj¹cy,chcieliby odkrywaæ w prozie autora „W cieniuhetyckiego Sfinksa” uniwersalne prawdyo „przesiedleniu”, „wysiedleniu”, bior¹c podlupê choæby tylko te powieœci, które powierzchu uznano za „podejmuj¹ce tematykêZiem Zachodnich i Pó³nocnych”. I chyba wten sposób, kontekstowo charakterystyczniedla „minionej epoki” zosta³a opacznie dorobionaEugeniuszowi Paukszcie tylko odrobinêzas³u¿ona gêba. Stosuj¹c dzisiejsze kryteria,nazwalibyœmy tego pisarza po prostu autorempopularnych powieœci – cokolwiek to znaczy.Maj¹c do wyboru niby surowe ocenykrytyków i spontaniczne opinie czytelnicze– wybieram te drugie.142

Nie tylko sentymentyO Juriju Brìzaniez Tomaszem Jaworskim, Januszem Koniuszem i Sieghardem Koselemrozmawia Romuald SzuraNajbardziej popularnym pisarzem serbo-³u¿yckim w Niemczech by³ Jurij Brìzan. Jegopowieœci, nowele, opowiadania i eseje t³umaczonona wiele jêzyków. W Polsce ukaza³y siêm.in. trylogia epicka „Feliks Hanusz”,powieœæ „Wycieczka do Krakowa” i najbardziejoryginalne dzie³o – „Krabat”. O JurijuBrìzanie, a tak¿e o jego przyjaŸni z Polakami,z prof. Tomaszem Jaworskim – historykiemi sorabist¹, Januszem Koniuszem – poet¹i prozaikiem i z Sieghardem Koselem – publicyst¹niemieckim rozmawia Romuald Szura.* * *Romuald Szura – Co wiemy o tympisarzu i znaczeniu jego twórczoœci, nietylko na £u¿ycach?Janusz Koniusz – Wiemy, ¿e Jurij Brìzanurodzi³ siê w 1916 roku w Worklecach,niedaleko Bautzen, czyli Budziszyna jako synch³opa i kamieniarza. Wiadomo, ¿e ch³opi zajmowalisiê tam równie¿ rzemios³em.Tomasz Jaworski – To jest swojego rodzajufenomen na gruncie serbo³u¿yckim. Brìzanby³ pisarzem, który próbowa³ pogodziæ dwiesprawy. Po pierwsze chcia³ pisaæ po ³u¿ycku,po drugie pragn¹³ ¿eby £u¿yczanie siêzmieniali. By³o to czêsto nie do pogodzenia.Wiêkszoœæ z nich d¹¿y³a do izolacjiw spo³eczeñstwie niemieckim, umocnienia siêw enklawie. Dlatego pos³ugiwali siê jêzykiemserbo³u¿yckim. Brìzan rozumia³, ¿e a¿ebyprze¿yæ, trzeba wspó³¿yæ z innymi ludŸmi.St¹d jego proza ma charakter trochê ponadczasowy,jest pomostem miêdzy starymi i nowymiczasami.– A jak publicysta niemiecki, zaprzyjaŸnionyz tym pisarzem, ocenia znaczeniejego literatury?Sieghard Kosel – Niedawno w popularnejgazecie przeczyta³em: Serbo³u¿yczanie todziwny i uparty malutki naród, który posiada(...) wielkich literatów, takich jak ErwinStrittmatter, Jurij Brìzan, Jurij Koch i wieluinnych. Czujê tremê, gdy mam mówiæo Brìzanie. Jak mam opowiedzieæ o tyms³awnym cz³owieku – przedstawicielu literaturyserbo³u¿yckiej, jedynym £u¿yczaninie,którego spuœcizna literacka w tych dniachtrafi³a do brandenburskiego archiwum literatury?Jak mam opowiadaæ o pisarzu, który jestsymbolem wspó³czesnej literatury Serbów£u¿yckich i z którym nieraz prowadzi³emkontrowersyjne rozmowy?J. K. – W mojej ocenie Brìzan wyszed³z zaœcianka ³u¿yckiego, by znaleŸæ siê w Europie.Jest, czy te¿ by³, najbardziej popularnympisarzem serbo³u¿yckim, t³umaczonym nietylko na jêzyk niemiecki – sam te¿ pisa³ poniemiecku, nazywany by³ czêsto „pisarzemdwóch narodów”.– Przypomnijmy, ¿e jego powieœci i noweleprze³o¿ono na wiele jêzyków, m.in. naPRZYPOMNIENIA LITERACKIE143

angielski, francuski, hiszpañski, czeski, polski,szwedzki, ukraiñski, a nawet na japoñskii chiñski. Jednak on dba³ g³ównieo w³asny narodowy jêzyk.S. K. – Kiedyœ odebra³em telefon i us³ysza³emBrìzana, który jowialnie - jak mia³w zwyczaju - powiedzia³: Kosel, Kosel, ty sedobre sady napisa³, co znaczy: Kosel,napisa³eœ dobre zdanie. Zapyta³em go wiêc –Jurij, o którym zdaniu myœlisz? Ale on opowiada³mi ju¿ o mowie, o pielêgnacji jêzyka³u¿yckiego, o jego zachwaszczeniu w dziennikarskimzawodzie, o wynikaj¹cych st¹dzagro¿eniach. I to by³ jeden z tematów, którymichêtnie siê ze mn¹ dzieli³. Z wielu jegoprzemyœleñ, wybiera³em te, które dotyczy³yjego pogl¹dów na temat stylu jêzyka, a przedewszystkim dwujêzycznoœci.J. K. – Moje kontakty z Brìzanem by³yspontaniczne. Dwu-, trzykrotnie spotkaliœmysiê w Budziszynie. Ponadto odwiedza³ pisarzyœl¹skich i przyje¿d¿a³ na zjazdy Pisarzy ZiemZachodnich. By³ m.in. na XIII ZjeŸdziew 1970 roku w Zielonej Górze. Pamiêtam gojako doœæ postawnego, wysokiego, lekko³ysiej¹cego mê¿czyznê. Dobrze zna³ nasz kraj.Mia³ wielu przyjació³ w Polsce, szczególniew Katowicach. By³ to - moim zdaniem- nieoficjalny ambasador £u¿yc w Polsce.T. J. – To prawda. Zna³ bardzo dobrzejêzyk polski i kulturê polsk¹. Przez kilka latprzebywa³ w naszym kraju. W 1938 roku zda³maturê w Toruniu. Po czym wyjecha³ na£u¿yce. By³ upartym £u¿yczaninem. Krótkoprzed wojn¹, za dzia³alnoœæ spo³eczn¹w zabronionej przez Niemców organizacji narodowej„Domowina”, kilka tygodni spêdzi³w wiêzieniu.– A ju¿ w powojennych czasachprzyjaŸni³ siê z pisarzami œl¹skimi WilhelmemSzewczykiem i Zdzis³awem Hierowskim...J. K. - ... tak¿e z wieloma innymi literatamipolskimi. Ksi¹¿ki autorów ³u¿yckichdrukowa³o Wydawnictwo „Œl¹sk”. DziêkiBoles³awowi Luboszowi i WilhelmowiSzewczykowi, bli¿ej pozna³em ten najmniejszys³owiañski naród w Europie, jegokulturê, historiê i jêzyk.S. K. – Brìzan by³ bardzo m¹drym i jednoczeœniebardzo upartym cz³owiekiem. A dlawielu z nas by³ kumplem. Nigdy nie mówi³zwyczajem £u¿yczan: drogi bracie Kosel, leczmówi³ krótko – Kosel, albo Müller albo Kocher!Taki mia³ zwyczaj, ale nie znaczy³o to,¿e s³owa jego pozbawione by³y serdecznoœci.Na co dzieñ by³a to szczera dusza. Takimpozosta³ w moich wspomnieniach.– Najbardziej oryginalnym i dojrza³ymdzie³em jest „Krabat”, w niemieckim przek³adzie„Krabat albo przemiana œwiata”,w którym nawi¹za³ do s³owiañskiej legendyi ludowej opowieœci o Fauœcie. Czy taintryguj¹ca ksi¹¿ka jest syntez¹ ³u¿yckichlosów ca³ego narodu?T. J. – Powieœæ zaczyna siê dosyæ ciekawiei oryginalnie. Pierwsze zdania brzmi¹ tak:Dok³adnie poœrodku naszego kontynentu– a wiêc i œwiata, jak wielu tutaj mylnie wierzy– wytryska Satkula, strumyk, który poi siedemwiosek, a¿ napotyka rzekê, która go po³yka.Morze nie zna strumyka, jak nie znaj¹ goatlasy, ale musia³oby to byæ inne morze, gdybynie przyjê³o wód Satkuli. Jest to piêknaprzenoœnia. Te pierwsze zdania ilustruj¹doskonale jak gdyby ca³¹ sytuacjê. W tensposób Brìzan pokazuje jednoczeœnie sprawyuniwersalne. A z drugiej strony mówi, ¿e takimalutki naród, jak ka¿dy inny na œwiecie,spe³nia swoj¹ funkcjê, odgrywa wa¿n¹ rolêw ¿yciu. W³aœciwie ca³a jego twórczoœæzmierza w tym kierunku, ¿eby ³¹czyæprzesz³oœæ z teraŸniejszoœci¹ i przysz³oœci¹.– Wed³ug mojej wiedzy w Polsce ukaza³osiê siedem ksi¹¿ek Jurija Brìzana, wœródnich tzw. trylogia o Feliksie Hanuszu,„Gimnazjalista”, „Semestr straconego czasu”i „Lata mêskie” oraz powieœæ „Wycieczkado Krakowa”. Co jest jej treœci¹? Jak jejautor widzi Polskê?J. K. – Dla mnie jest to bardzo polskaksi¹¿ka. Jej g³ówny bohater – polski emigrant,Stefan Gonda, architekt z zawodu, podró¿ujepo Polsce ze znajom¹, dwudziestoletni¹Niemk¹, Barbar¹ Neumann. Etapami tejpodró¿y s¹: Kraków, Wroc³aw, Górny Œl¹ski Zakopane. Ukazuje jej przede wszystkimKraków z jego histori¹ i obyczajami, a na144

Wawelu – najwa¿niejsze zabytki kultury polskiej.Potem zwiedzaj¹ miejscowoœci, gdzierozegra³y siê tragedie okupacyjne np. obózkoncentracyjny w Oœwiêcimiu. Widoczna jestjego wszechstronna znajomoœæ naszych realiów.Tak¹ ksi¹¿kê móg³ napisaæ tylko cz³owiek,który siê doskonale orientuje w stosunkachpolskich i polsko-niemieckich.– Jak¹ wartoœæ ma jego twórczoœæw odbiorze spo³ecznym, przede wszystkimna £u¿ycach?T. J. – Jego zamierzeniem by³o utrzymanietradycji i kultury Serbów £u¿yckich, ukazaniejej piêkna i znaczenia oraz pragnienie, abyludzie czytali w jêzyku serbo³u¿yckim. Poprzezliteraturê da³ mo¿liwoœæ bezpoœredniego, osobistegokontaktu z jêzykiem, poniewa¿ interpersonalnychkontaktów na £u¿ycach ju¿prawie nie ma, a œciœlej - takich mo¿liwoœcijest coraz mniej. To najczêœciej np. babciez wnuczkami rozmawiaj¹ w jêzyku serbo-³u¿yckim. Rozbicie jêzykowe powoduje, ¿enp. Górno³u¿yczanie i Dolno³u¿yczaniemówi¹ miêdzy sob¹ po niemiecku. A chodzio to, ¿eby ten s³owiañski jêzyk o¿ywiæ, ¿ebynie zagin¹³ zupe³nie.– Mimo powolnego zanikania kulturyi jêzyka narodowego Serbów £u¿yckichspotykamy pisarzy starszego pokolenia,takich jak Jurij Koch – œwietny poeta,prozaik i dramaturg, a tak¿e dziennikarztelewizyjny, Ben Budar – prozaik (t³umaczy³dwie ksi¹¿ki autorów polskich). KitoLorenc – autor kilku tomików poezji,Ingrida Hustetowa, autorka sztuk teatralnychdla dzieci i inni. Niestety, brakujem³odych autorów.J. K. – To prawda, jest to powa¿ny problem.Szans¹ dla tej kultury jest funkcjonowanienarodowej organizacji „Domowina”,której dzia³aczem przez d³ugie lata by³ JurijBrìzan, a przy niej Klub Twórców, który gromadzim³ode talenty.– Myœlê, ¿e liczy siê tak¿e polski udzia³w rozwoju kultury naszych przyjació³za Nys¹?J. K. – Przez ca³y ubieg³y wiek interesowaliœmysiê losem Serbów £u¿yckich, rozwojemich kultury. Np. dzisiaj naczelnymredaktorem czasopisma „Novy èasnik”, któreukazuje siê w Chociebu¿u (Cottbus), jestPolak, Grzegorz Wieczorek, zaœ dyrektoremSzko³y Jêzyka i Kultury Dolno³u¿yckiej (Šulaza serbsku rec i kulturu) w Chociebu¿u,z udzia³em tak¿e polskich s³uchaczy, jestPolka, Maria Elikowska-Winkler.(30 listopada 2006 roku brandenburski Zarz¹d Zwi¹zkuPisarzy Niemieckich zorganizowa³ we Frankfurcie nadOdr¹ wzruszaj¹ce spotkanie literackie, poœwiêconeJurijowi Brìzanowi. Wziê³a w nim równie¿ udzia³ delegacjazielonogórskich literatów, publicystówi bibliotekarzy)145

VARIA BIBLIOTECZNEGrzegorz ChmielewskiMaria Ilnicka autork¹ „Winobraniaw Zielonogórze na Szl¹zku”W warszawskim Bluszczu, piœmie tygodniowymdla kobiet, ukaza³ siê w numerze48 z 1887 r. nastêpuj¹cy, pierwszypolski opis zielonogórskiego winobrania:Winobranie w Zielonogórze na Szl¹sku.Dnia 21-go wrzeœnia o 6-tej godzinie ranowszystkie miejscowe dzwony koœcielne zwiastowa³yZielonejgórze prastarym zwyczajemwieœæ mi³¹ i z wielk¹, jak zwykle wyczekiwan¹niecierpliwoœci¹ – pocz¹tek winobrania.W³adza administracyjna miejska termin tenwyznacza.Trzeba znaæ i wiedzieæ, czym tu jest winobranie.Radoœæ przepe³nia serca na pierwszyodg³os do winnic zwo³uj¹cy pracowników.Winnice, przed winobraniem spokojne,g³uche, bo puste, jakby w zadumie pogr¹¿one,o¿ywiaj¹ siê naraz ¿yciem, radoœci¹i zgie³kiem najprzyjemniejszego zajêcia, jakiesobie wyobraziæ mo¿na. Tu winobranka podnosiw górê przeœliczne, z³oto-zielone grono,szczyc¹c siê takim wspania³ym okazem, tamodpowiada jej winobraniec, pokazuj¹c jejjeszcze wspanialsze, pyszni¹ce siê ciemnomodrymijagodami. Za ich przyk³ademwznosi siê r¹k wiele i wiele rozbrzmiewaradosnych g³osów; lecz to tylko ochotnicyi ochotnice tak wœród rozkosznej tej pracy146

„dokazuj¹”; rzeczywiœci i najemni winobrañcyze spokojn¹ w ogólnoœci, chocia¿ niez posêpn¹, skrzêtnoœci¹, oga³acaj¹ winokrzewz owocu i odnosz¹ jeden kosz po drugim nawozy albo pod t³oczniê, gdzie siê pierwszaarcyprozaiczna z piêknym tym darem Bo¿ymodbywa manipulacya. A roj¹ siê pracownicyi pracownice, m³odzie¿ i dzieci, pe³no ichpomiêdzy winoroœli rzêdami i oko³o t³oczni,wszêdzie têtni ¿ycie i radoœæ, czemu w wielumiejscach przygrywa muzyka, wtóruj¹œpiewy; s³ychaæ huk pistoletów, okrzyki;widaæ rakietowe ognie wieczorami i paleniestosów chrustu, a oko³o p³on¹cych tych ogniweso³e pl¹sy. Lecz gdzie du¿o pustoty, tami ³zy niedaleko. Zawsze siê tu coœ niepo¿¹danegonajlekkomyœlniejszym dostaniena pami¹tkê.Na czas winobrania zapraszaj¹ w³aœcicielewinnic zamiejscowych swych znajomych,niby do pomocy, a w³aœciwie dlatego, ¿e topora najpewniejszego i najlepszego ugoszczenia,uraczenia i zabawienia goœci. To te¿têtni w Zielonogórze wieczorami w czasiewinobrania ¿ycie towarzyskie po familiach,po kasynach i resursach.Gdy to siê dzieje, rachuj¹ - bo gdzie¿bydziœ bez obliczania siê oby³o - w³aœciciele winnic,o ile odpowiadaj¹ zbiory, a mianowicieiloœæ i jakoœæ ich, nadziejom, jakie ¿ywiono.Rachuj¹ i winiarze (handlarze wina zielonogórskiego),jakie bêdzie mo¿na robiæ interesa– a to drugi, bardzo prozaiczny momentw odnoœnych zachodach.W³aœciciele winnic tutejszych zwyklew trzech kierunkach robi¹ interesa: wyt³aczaj¹moszcz i robi¹ zeñ wino, wysy³aj¹ nawielk¹ skalê winogrona, które dla przyjemnejdomieszki kwasku winnego, daleko wiêkszymaj¹ popyt, ni¿ winogrona wêgierskiei nadreñskie – i zbieraj¹ ze stoj¹cych rzêdamipomiêdzy winoroœlami drzew owocowychnajprzedniejszych gatunków owoce i te, g³ówniesuszone lub zakonserwowane, a w mniejszejczêœci œwie¿e, spieniê¿aj¹; ¿e zaœw Zielonogórze i jej bli¿szej i dalszej niecookolicy znajduje siê 4 600 winnic na13 kwadratowych kilometrach, które to winnicew dobrych latach 30 000 hektolitrów(3 miliony litrów) wina wydaj¹, ¿e dalejwysy³aj¹ st¹d, ale tak¿e tylko w latach,w których grona dok³adnie dojrzej¹ i gdy siêwino dobrze obrodzi – do 500 tysiêcy kilogramówwinogron, co przynosi przynajmniej300 tysiêcy marek, a ¿e i inny owoc nieŸledochodu przysparza, wiêc przyznaæ trzeba, ¿ezielonogórzanie i okoliczni ich s¹siedzi, mog¹byæ zadowoleni z gleby swej, a raczejz przemys³u swego, datuj¹cego siê zreszt¹ oddawnych, bardzo dawnych czasów, bo gdySzl¹zk jeszcze do Polski nale¿a³, ju¿ tu nawiêksz¹ skalê istnia³y winnice, które z czasemprzez przenoszenie dot¹d lepszych gatunkówwinnej macicy z po³udniowych czêœci œrodkowejEuropy, podnieœli zielonogórzanieznacznie w kulturze tak, ¿e dziœ winozielonogórskie, bia³e i czerwone, daleko jestlepsze, ni¿ niestety, renoma jego. Idzie ononad Ren, a mo¿e jeszcze dalej, sk¹d przychodzipod dobrze brzmi¹c¹ nazw¹, dro¿szei mo¿e s³odsze, ale z pewnoœci¹ nie lepsze, anizdrowsze, by zadowoliæ „znawców” winreñskich i francuskich. Jak siê robi szampanz zielonogórskiego wina, tego uczy samaZielonogóra, gdzie istnieje tego wina fabrykai dobrym siê cieszy powodzeniem.Zwa¿ywszy, ¿e Zielonogóra jest najwiêcejna pó³noc wysuniêtym punktem, uprawiaj¹cymna wiêksz¹ skalê ziemiê pod winn¹macicê, domyœliæ siê ³atwo, ¿e czêsto tu zbiorynie dopisuj¹, b¹dŸ co do iloœci, b¹dŸ te¿ codo jakoœci produktu; czasem na jedno i nadrugie skar¿¹ siê winoogrodnicy. W bie¿¹cymVARIA BIBLIOTECZNE147

oku zapowiada³a wiosna po winnicach tutejszychwiele, za to jesieñ nie dopisa³a: du¿ojest owocu na gronach, ale niemasz koniecznejw jagodach s³odyczy. Tote¿ tegoroczneceny za grona by³y stosunkowo bardzo niskie,bo podczas gdy przesz³ego roku (do lepszychsiê zaliczaj¹cego) p³acono [za] tak zwan¹æwieræ (500 funtów) gron 70-72 marek,w tym roku p³acono za æwieræ 40 marek, a zatak zwane „szampañskie” grona 10 marekwy¿ej ceny targowej. Po niektórych miejscachby³o z morgi (magdeburskiej) 1800 funtówgron, po innych mniej. Za funt gronwysy³kowych p³aci siê tu dziœ 50 fenigów, cowysok¹ jest cen¹. 1Barwny opis winnic oraz prac uczestnikówwinobrania nie pozostawia w¹tpliwoœci,¿e anonimowy autor (autorka)reporta¿u by³ bezpoœrednim obserwatoremwinobraniowych godów. Jegoobserwacjom towarzyszy³a przy tymœwiadomoœæ polskich tradycji ZielonejGóry. Da³ temu wyraz w tytule, akcentuj¹czwi¹zek Zielonej Góry ze Œl¹skiem,jak równie¿ w tekœcie, kiedy pisa³: „...gdySzl¹zk jeszcze do Polski nale¿a³, ju¿ tu nawiêksz¹ skalê istnia³y winnice...”.Pe³na ciep³a stylizacja opisu prac towarzysz¹cychwinobraniu nasuwa nieodparcieprzypuszczenie, ¿e wyszed³ onspod pióra kobiety, autorki publikuj¹cejw Bluszczu i interesuj¹cej siê problematyk¹polsko-niemieckiego pogranicza.Jej obserwacje nie ograniczy³y siêjedynie do spektakularnego folkloru, leczsiêgnê³y g³êbiej i w drugiej czêœci reporta¿upozwoli³y na rzeczowe scharakteryzowaniedzia³alnoœci gospodarczejw³aœcicieli winnic, oparte na znajomoœcizielonogórskich realiów.W zespole publicystów wspó³pracuj¹cychz redakcj¹ Bluszczu za potencjaln¹autorkê Winobrania, ze wzglêdu na podejmowan¹tematykê, sk³onny by³em uznaæMelaniê Parczewsk¹ (1850-1929),dzia³aczkê spo³eczn¹ mieszkaj¹c¹ w Kaliszu,posiadaj¹c¹ w swym dorobku literackimi publicystycznym wiele pozycjidotycz¹cych Œl¹ska i £u¿yc 2 . Wraz z bratemAlfonsem Parczewskim – w s³usznymprzekonaniu wspó³czesnych najlepszymznawc¹ kresów zachodnich – odbywa³aczêste podró¿e do Wroc³awia i innychmiast œl¹skich oraz Budziszyna. Nawi¹za³awspó³pracê z dzia³aczami ³u¿yckimi,która zaowocowa³a t³umaczeniem niektórychutworów Melanii na jêzyk³u¿ycki oraz tekstów Jakóba Barta,£u¿yczanina, na jêzyk polski, a tak¿e1 Na tekst „Winobrania” pierwszy zwrócił uwagę Zygmunt Rutkowski, historyk, w artykule Sobieski i sułtan z Bachusem podrękę, „Nadodrze” 1958, październik, s. 2, w którym uwzględnił jego fragmenty; nie wzbudziły one jednak zainteresowaniaczytelników. Dopiero opublikowanie w 1979 r. całego tekstu jako druku samoistnego wydawniczo, z ilustracjami Ireny Bierwiaczonek,uzupełnionego notami o Zielonej Górze i powiecie zielonogórskim przejętymi ze Słownika geograficznegoKrólestwa Polskiego i Litwy, Warszawa 1895 t. 14, spopularyzowało Winobranie w środowisku zielonogórskim. Winobraniew Zielonogórze na Szlązku ukazało się jako 2. pozycja wydawnicza Klubu Bibliofilów „Pro Libris” w Zielonej Górze,a w sześć lat później, nakładem Towarzystwa Przyjaciół Zielonej Góry, wydany został jej wierny reprint. Obecny tekst jestprzedrukiem w całości oryginału, w którym unowocześniono pisownię, pozostawiając jedynie bez zmian nazwy Zielonogórai Szlązk.2 Dałem temu wyraz w komentarzu do Winobrania zamieszczonym w „Nadodrzu”, 1981, nr 18, s. 1, pisząc, że udzieleniejednoznacznej odpowiedzi na pytanie, kim był autor Winobrania nie jest, jak dotąd możliwe. „Nasuwa się jednak przypuszczenie,że autorką artykułu była Melania Józefa Parczewska, która wspólnie z bratem, Alfonsem Parczewskim,położyła duże zasługi dla budzenia świadomości narodowej na Śląsku.”148

opracowaniem przez ni¹ artyku³uZ przesz³oœci i teraŸniejszoœci £u¿yc 3 .Melania Parczewska jest autork¹ trzechksi¹¿ek, nosz¹cych tytu³y: O Œl¹sku i dlaŒl¹ska, Obrazki i Listy Maszy do Paszy, ponadtoopublikowa³a ponad trzydzieœci(niesamoistnych wydawniczo) utworówliterackich i – nierzadko obszernych –artyku³ów o ró¿norodnej tematyce.Jej zainteresowania obejmowa³y zagadnieniaz dziedziny etnografii, roli spo-³ecznej kobiet i historii, przede wszystkimGórnego Œl¹ska. Publikowa³a w wydawnictwachzbiorowych i czasopismach,zw³aszcza w warszawskim Bluszczu.W tym popularnym w inteligenckich krêgachówczesnych kobiet tygodnikuukaza³o siê w latach 1881-1901 siedemutworów Melanii, miêdzy innymi wieloodcinkoweopracowanie Nad brzegamiOdry – z dziejów narodowego odrodzeniam³odzie¿y górnoœl¹skiej. Wszystkie sygnowanes¹ nazwiskiem autorki, która nienale¿a³a do zespo³u redakcyjnego tygodnika,a jej wspó³praca z pismem mia³acharakter nieformalny. Chocia¿ wieleprzes³anek, a zw³aszcza zainteresowaniefolklorem i dziejami kresów zachodnich,przede wszystkim Œl¹skiem, oraz wspó³pracaz Bluszczem zdaj¹ siê wskazywaæ naMelaniê Parczewsk¹ jako potencjaln¹autorkê Winobrania, to jednak brak wiarygodnychargumentów, które by te przypuszczeniapotwierdza³y; mo¿na natomiastprzytoczyæ argument negatywny –bibliografia dorobku piœmienniczegoParczewskiej nie uwzglêdnia zielonogórskiegoreporta¿u, chocia¿ wszystkieartyku³y Melanii Parczewskiej zamieszczonew Bluszczu zosta³y odnotowane 4 .Wykluczenie Melanii Parczewskiejz grona potencjalnych autorów Winobraniastawia pod znakiem zapytaniaprzyjêt¹ metodê identyfikacji twórcyzielonogórskiego reporta¿u, gdy¿ – pozaAlfonsem Parczewskim, który nigdy niepublikowa³ w Bluszczu – jego treœæ niekojarzy siê z dorobkiem ¿adnego innegoautora. Wydaje siê, ¿e kluczem dorozwi¹zania zagadki mo¿e byæ samopismo: struktura i uk³ad treœci Bluszczuoraz zasady jego redagowania. Rozpatruj¹cz tego punktu widzenia winobraniowyreporta¿, nale¿y zwróciæ uwagê,¿e zamieszczony on zosta³ w rubryceDrobne listki, nazywanej niekiedy dzia³emwiadomoœci ze œwiata, co dok³adniejokreœla jej zawartoœæ treœciow¹. Objêtoœærubryk jest zró¿nicowana: obejmuje 2-3szpalty tekstu na ostatniej stronienumeru, a niekiedy – bardziej rozbudowana– wype³nia tekst na dwóch koñcowychstronach pisma o uk³adzie trzyszpaltowym.Poszczególne informacje licz¹od kilku (najkrótsze) do – w przypadkunajbardziej rozbudowanych – ponad stuwierszy, zbli¿aj¹c siê do formy reporta¿ulub felietonu. Ich treœæ dotyczy g³ównieliteratury, sztuki, kultury, nauki oraz wyprawi odkryæ geograficznych. Pojedynczeinformacje wyró¿niaj¹, t³oczonepó³grub¹ czcionk¹, pierwsze wyrazytekstu, a w razie obszerniejszych informacji– ca³y tytu³, jak to ma miejsce w odniesieniudo Winobrania w Zielonogórze. Rubrykanie wystêpuje w ka¿dym numerze,zamieszczano j¹ po zgromadzeniu odpo-3 R. Leszczyński: Parczewska Melania Józefa. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1980, t. 25, s. 199-2004 B. Lutomski, Notatki bibliograficzne. W: M. Parczewska, Pisma. Wilno 1929, s. XXXVIII-XLIIVARIA BIBLIOTECZNE149

wiednich materia³ów, zas³uguj¹cych – zdaniemredakcji – na upowszechnienie. Tekstyw rubryce, niezale¿nie od ich objêtoœci, nies¹ sygnowane; ich gromadzenie i opracowanienale¿a³o do redaktora pisma.Redaktork¹ Bluszczu, która zapocz¹tkowa³ajego publikacjê, wydaj¹c 3 paŸdziernika1865 r. pierwszy numer pisma,by³a Maria Ilnicka 5 Oficjalnie redakcjêBluszczu firmowa³ jednak swoim nazwiskiemMicha³ Glücksberg, jego wydawca.Najprawdopodobniej Maria Ilnicka,podejrzana o udzia³ w powstaniu, niezosta³aby bowiem zaakceptowana w tejroli przez rosyjsk¹ cenzurê. Pismemkierowa³a do 1896 r. Jako osoba samotna,m¹¿ zgin¹³ zamordowany w niejasnychokolicznoœciach na Syberii, poœwiêci³a siêbez reszty pracy redakcyjnej. „Przywi¹za³amsiê do Bluszczu jako do celu¿ycia, jakim te¿ sta³ mi siê rzeczywiœcie” –zwierza³a siê 6 .W piœmie zamieszcza³a liczne artyku³yo tematyce spo³ecznej, pedagogicznej,literackiej, a tak¿e gospodarczej, systematyczniepublikuj¹c programowe artyku³ywstêpne. Propagowa³a idea³y pozytywistyczne,na plan pierwszy wysuwaj¹ckult pracy jako zasadniczy postulatwychowania dziewcz¹t i w zwi¹zku z tymdomaga³a siê zak³adania szkó³ gospodarstwakobiecego. £amy pisma wype³nia³yrównie¿ jej liczne teksty prozatorskiei wiersze, co prowadzi do wniosku,¿e Bluszcz by³ w znacznym stopniudzie³em autorskim tej wybitnej Polki. 7W znacznym stopniu, ale oczywiœcienie w ca³oœci. W 1869 r. sta³¹ wspó³pracêz Bluszczem nawi¹za³ Stanis³aw Krzemiñski(1939-1912), publicysta, krytykliteracki, historyk i historyk sztuki,w 1963 r. cz³onek Rz¹du Narodowego. 8Pocz¹tkowo zatrudniony jako sekretarzredakcji i korektor, w 1875 r. zosta³zastêpc¹ Marii Ilnickiej. Krzemiñskipozyska³ dla Bluszczu wielu znanychpisarzy, sam zamieszcza³ w piœmieomówienia nowoœci literackich i premierteatralnych, ponadto obszerne studiatwórczoœci Szekspira, Byrona, W. Hugo,A. Fredry, I. Kraszewskiego, a tak¿e pracez historii sztuki oraz szkice historycznei artyku³y o tematyce filozoficznej. Dojego obowi¹zków nale¿a³o równie¿dostarczanie informacji do nastêpuj¹cychrubryk sta³ych: Przegl¹d teatralny, Wiadomoœciliterackie artystyczne i naukowe,Pogawêdka, Drobne listki. 9Wiadomoœci ze œwiata, w tym równie¿rubrykê Drobne listki, prowadzi³a MariaIlnicka. 10 W tej sytuacji nasuwa siê pytanie,czy tekstu Winobrania nie dostarczy³do Drobnych listków Stanis³aw Krzemiñski?Przeczy temu zarówno forma, jaki treœæ zielonogórskiego reporta¿u, obcetemu publicyœcie; w jego dorobku piœmienniczymbrak jest bowiem opracowañdotycz¹cych kresów zachodnich.Inaczej pod tym wzglêdem prezentujesiê dorobek Marii Ilnickiej, która w swejtwórczoœci prozatorskiej uwzglêdnia³arównie¿ tematykê œl¹sk¹. W 1886 r. opublikowa³aw trzech kolejnych numerachBluszczu podanie œl¹skie Zegar na wie¿yBo¿ego Narodzenia. 11 Interesowa³a siê sytuacj¹£u¿yczan. Udostêpnia³a ³amyBluszczu autorom podejmuj¹cym problematykê³u¿yck¹ i publikowa³a – w prze-5 M. Hulewiczowa, Ilnicka z Majkowskich Maria. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1962/1964, t. 10, s. 155-156; J.Franke, Polska prasa kobieca w latach 1820-1918. Warszawa 1999, s. 98-103; Bibliografię publikacji M. Ilnickiej, zarównosamoistnych, jak i niesamoistnych wydawniczo (w tym ostatnim wypadku jedynie ich lokalizację) podaje E. Estreicher,Bibliografia polska XIX w. Wyd. 2. Kraków 1976, t. 11, s. 25-266 J. Franke, op.cit., s. 1017 Tamże, s. 1018 K. Górski, Krzemiński Stanisław. W: Polski słownik biograficzny. Wrocław 1970, t. 16, s. 522-5249 J. Franke, op. Cit., s. 103-10410 M. Hulewicz, op. cit., s. 155 informuje: „... prowadziła w piśmie obszerny dział wiadomości ze świata...”.11 „Bluszcz”, 1886, nr 50, s. 397-398; nr 51. s. 405-407; nr 52, s. 414-416150

k³adzie – utwory £u¿yczan. W latachosiemdziesi¹tych zwiedza³a okoliceBudziszyna. Informuje o tym czytelnikówBluszczu w tekœcie stanowi¹cym dope³nienieartyku³u Melanii ParczewskiejKilka s³ów o kobiecie ³u¿yckiej. 12 Relacjonujemianowicie swoj¹ rozmowêz ¿on¹ ³u¿yckiego nauczyciela, któraprzypomina, ¿e £u¿yce by³y kiedyœ czêœci¹Polski.Nale¿y przyj¹æ, ¿e Maria Ilnicka,podró¿uj¹c na Œl¹sk i £u¿yce, zatrzyma³asiê we wrzeœniu 1887 r. w Zielonej Górze,aby byæ œwiadkiem zbiorów w winnicach,które ju¿ istnia³y gdy „Szl¹zk jeszcze doPolski nale¿a³”.12 „Bluszcz”, 1886, nr 44, s. 350151

RECENZJE I OMÓWIENIAAndrzej K. Waœkiewicz, Sny - Doœwiadczenia – Epifanie, Gdañskie TowarzystwoPrzyjació³ Sztuki, Dom Aktora w Gdañsku, Gdañsk 2006, 32 s.Nie ma odpowiedziW pewnym wieku pisarze, o znacz¹cym dorobku obchodz¹ jubileusze, którym towarzysz¹okolicznoœciowe wydania ksi¹¿kowe. To dobry obyczaj, jeszcze jedna okazja, by retrospektywniespojrzeæ na w³asn¹ twórczoœæ i w ten sposób wybraæ i przedstawiæ publicznoœci doœwiadczeniapisarskie. To tak¿e czas podsumowañ. Tak w³aœnie przedstawia siê ta sprawa równie¿ w przypadkuAndrzeja K. Waœkiewicza. Jego dorobek obejmuje ponad trzydzieœci wydañ ksi¹¿kowych, któreukaza³y siê w okresie 45 lat. St¹d nie dziwi, ¿e na tê okolicznoœæ Gdañskie Towarzystwo Przyjació³Sztuki, wydaj¹ce od lat pismo „Autograf” (od pocz¹tku jego istnienia Waœkiewicz je redaguje),wyda³o bibliofilsk¹ ksi¹¿eczkê, numerowan¹ od jeden do dwieœcie, której egzemplarz „nr 177”„z podpisami autorów”, po¿yczon¹ mi w celu napisania niniejszego tekstu, ogl¹dam i czytam.Zawiera trzynaœcie wierszy oraz ilustracje, z projektem ok³adki w³¹cznie, gdañskiego artysty,bywa³ego w wielkim œwiecie Jana Misieka. Ksi¹¿ka, jakby nie patrzeæ, spe³nia wymóg ³adnoœcii oryginalnoœci. Mo¿e ktoœ rzec, ¿e zawiera tylko trzynaœcie utworów. No tak, ale to nie jest obrazowanieca³ej twórczoœci, a raczej sygnalizowanie kilku newralgicznych doœwiadczeñ. Ju¿ tytu³ „Sny- Doœwiadczenia - Epifanie” wiele wyjaœnia, czego one dotycz¹. Czy tak da siê streœciæ drogê poetyck¹Waœkiewicza? Zapewne tak, w ka¿dym razie takie jest jej autorskie widzenie, tu zaproponowane.Zbiorek otwiera wiersz „Kwiat jego zdanie”, wiersz nawi¹zuj¹cy do poetyki TadeuszaPeipera, o tyle musia³ siê tu znaleŸæ, ¿e stanowi œwiadectwo wtajemniczenia w poezjê, a zarazemnawi¹zywania, zw³aszcza we wczesnym okresie, do œwiatopogl¹du „aposto³a Awangardy”. Jak siêjednak ³atwo mo¿na zorientowaæ racjonalizacja aktu twórczego nie by³a do utrzymania. I to jest tu,ju¿ w kolejnym i nastêpnych wierszach zaznaczone. Nie kreowanie rzeczywistoœci, ale opis dzianiasiê jej zjawisk, detaliczny, niekiedy bêd¹cy wrêcz beznamiêtn¹ rejestracj¹, poza zaanga¿owaniememocjonalnym, czêsto dokonywany na granicy snu i jawy, wytyczy³ drogê wszystkich w zasadzieutworów. W efekcie mia³o miejsce przenikanie nawzajem ró¿nych bytów o odmiennej naturze,w³aœnie snu i jawy, realnoœci i pamiêci, rzeczywistoœci i fikcji, czyli wyobra¿enia. Ju¿ wiersz „Œpiew”jest efektem doznawania, tak¿e fascynacji piêkna istnienia, które przejawia siê bezpoœrednio, wiêc„nie wymaga potwierdzeñ”. Ani konstrukcji projektu. Ka¿da z sytuacji lirycznych nie jest mo¿liwado jednoznacznej kwalifikacji w sferze znaczeñ. Ka¿da daje obraz wielorakich impulsów. Poeta,152

podmiot poetycki, porusza siê poniek¹d jak medium, nie tylko ¿e opisuje czêsto sytuacje typowosenne: „œni³eœ ale nic nie pamiêtasz sen kruszy³ siê spada³eœ”, ale jest, czuje siê jak obiekt poddawanyró¿norakim oddzia³ywaniom. Nie ma wiêc miejsca na przejrzystoœæ, jest raczej ci¹g³e jakbypo omacku doznawanie i sprawdzanie œwiata. Coœ œni siê, czy jest œnione, coœ staje siê wa¿ne, jakw tomiku, tu zreszt¹ reprezentowanym, „Miriad, 7” ze wzglêdu na dramatyczn¹ realnoœæ, czy raczejwa¿ne, ze wzglêdu na dramatyczn¹ konstatacjê podobieñstwa nietrwa³oœci czy inne podmiotowereminiscencje. Tak wiêc np. aktualnoœæ i dawnoœæ nawzajem siebie warunkuj¹. Tworz¹ ów sen realnoœcii nierealnoœci. Podmiot jest tak skonstruowany, czy tak siê ujawnia, ¿e ma dostêp, donajg³êbszych trudnych doœwiadczeñ. Jest kimœ doros³ym, zdolnym do historiozoficznych ujêædziejów jako „ruin rosn¹cych”, a zarazem naiwnie zdanym na œwiat ch³opcem „id¹cym brzegiemrzeki”. Pomiêdzy tymi wszystkimi doœwiadczeniami i w tych wszystkich doœwiadczeniach obecnajest doza tajemnicy, bólu, zw¹tpienia w wielki, obejmuj¹cy istnienie cz³owieka sens, a tak¿e cierpienie,poczucie zaci¹gniêtego d³ugu wobec czyjejœ „œmierci”. To sta³e motywy poezji AndrzejaK. Waœkiewicza. U³uda tu nie chce nawet na moment goœciæ. Zjawisko natury zmys³owo zachwyca,„³¹ka cudowna jak œwiat”, a z drugiej strony jest opozycja, zanegowanie, „nic godnego uwagi”.Mo¿na s¹dziæ, ¿e o poczuciu sensu lub jego braku decyduje kryptoteleologiczne jego rozumieniei pragnienie. A tak¿e bunt wobec istniej¹cego porz¹dku istnienia, porz¹dku natury, st¹d, mo¿narzec, w tej poezji zablokowuj¹ siê nawzajem sprzecznoœci. Nie tylko pewna doza oczywistej obojêtnoœcina „¿ó³toz³oty trawnik” zostaje zapisana, ale te¿ ja³owoœæ przyrodzonego wysi³ku „naprzetrwanie”, które cz³owiekowi niczego przecie¿ nie obiecuje. Sk³onny jestem dostrzec w tejobsesji Waœkiewicza pewn¹ dozê nihilizmu, przypuszczam, wynik³¹ z zapoznania, raczej nie wprost,doœwiadczeñ traumatycznych. Bêd¹cych w konflikcie z pragnieniem obejmowania istnienia jakoca³oœci. Mentalne wrêcz przywi¹zanie do pojêcia ca³oœci, przypisanie jej metafizycznej wagi, oczywiœciesprawia, ¿e negatywizm jest z³agodzony i nale¿y go wpisaæ bardziej w rozumienie œwiatajako ciemnoœci i niemo¿liwej do wype³nienia pustki ani¿eli w wyznawanie postawy filozoficznej.Tyle tylko, ¿e owa pe³nia jako „jedna z nieznanych szans” jest spoza rzeczywistoœci. Bo jak inaczejj¹ sobie wyobraziæ?. Tak wiêc zapewne tu tkwi Ÿród³o nieustannie rodz¹cego siê dramatu. Bo niema ¿adnego dobrego „rozstrzygniêcia” ani odpowiedzi. Pozostaje partycypacja w istnieniu, w istnieniuzaœ „nic siê nie dzieje”. Jakby nie patrzeæ tego typu zdania, stwierdzenia, jeœli nadaje siê imfunkcjê kategorycznych znaczeñ, sprawiaj¹ istotny k³opot. Nie da siê bowiem akcentu po³o¿yæ tylkona pustce. Na zanegowaniu sensu. Jest to dla podmiotu tych wierszy sprawa g³ówna, z pewnoœci¹nierozstrzygalna, a wiêc dramatyczna. Tak mi siê w najwiêkszym skrócie przedstawia najnowszyzbiorek Waœkiewicza.Czes³aw SobkowiakJacek Dehnel, Lala, W.A.B., 2006, 401 s.Oddajcie mi moj¹ Europê!„Lala” Jacka Dehnela to „ksi¹¿ka gadana” – jak sam autor uporczywie powtarza. To „gadanie”nie kojarzy siê jednak cudnie anachronicznie ze szlacheckimi opowieœciami przy kominku. Najpierwmo¿na mieæ w¹tpliwoœci dotycz¹ce sensu tego snucia historii babki, prababek, wujów, ciotek –aczkolwiek wszystko to przepojone jest ras¹ i ogólniejsz¹ ni¿ story dworku w Lisowie histori¹. Jestwiêc pytanie, po co ta ca³a opowieœæ na bitych 400 stronach, skoro dziœ byle „szaraczki” przerzucaj¹siê herbami, jak jeszcze onegdaj „utrwaleniem” i „wdra¿aniem”? Herbowoœæ staje siê osobliwymsignum temporis, stygmatem czasu nuworyszów, ¿eby nie powiedzieæ neofitów. Tymbardziej, ¿e w, jakby nie by³o, udokumentowanej barw¹ krwi opowieœci Dehnela, choæby przepis naRECENZJE I OMÓWIENIA153

154indyka w maladze jest nie nazbyt nonszalancki, jak na europejsk¹ arystokracjê przysta³o. I gdybytylko na tej powierzchni interpretacji „Lali” poprzestaæ, to poza atrakcyjnym sztychem,dagerotypem albo obros³ym sepi¹ obrazem, zostaje tylko ostatnie zdanie: „A potem, jakpowiedzia³by Julek, który w parê miesiêcy póŸniej umar³, od s³owa do s³owa urodzi³ siê Jacek. Czylija”. I w tym miejscu dopiero nale¿a³oby rozpocz¹æ jak¹œ mniej „gadan¹” analizê „Lali”.Jest bowiem w tej powieœci coœ wiêcej, ni¿ gadanie. Dehnel tym kwantyfikatorem podk³adasobie nogê. Chyba, ¿e chce w ten sposób zachêciæ do czytania fanów „Isaury”.Oczywiœcie mo¿na te¿ zagraæ na nucie demencji g³ównej bohaterki. Mo¿na te¿ freudowskoprzenicowaæ Dehnela za „unicestwienie” swojego ojca, wszak który nie pojawia siê w powieœcinawet in vitro.Ja znajdujê w „Lali” o wiele wiêcej. Chocia¿ nie od razu. Na pewno nie od pierwszychrozdzia³ów. Najpierw opowieœæ snuje siê meandrycznie, bez szacunku dla chronologii czasu, nawettego powieœciowego. Jak u Faulknera inwersja goni inwersjê. Ale coœ jest praŸród³em urodzinowego Jacka. Byæ mo¿e Lisów, tak jak „setka Sutpena” w „Koniokradach” albo „Absalomie,Absalomie”. Byæ mo¿e archetypem „g³êbszej historii” jest postaæ wtórnego opowiadacza, czylitytu³owej Lali? To na pocz¹tku. Ale ju¿ w tym momencie opowieœci, czyli notowania historiii historyjek nizanych wokó³ babki autora, ujawnia siê precyzyjna konstrukcja powieœciowa. Ju¿wiadomo, ¿e coœ siê przewartoœciuje, ¿e musi nast¹piæ jakieœ kontrapunktowe przesilenie, zarównowarsztatowe i ideowe. Mno¿¹ siê sytuacje, zdarzenia, postacie. Historie nak³adaj¹ siê na siebie,zazêbiaj¹, powtarzaj¹. W pewnym momencie ze zdumieniem odkrywamy, ¿e tzw. duchy naszejwspólnej, ju¿ nie tylko Dehnelowej historii, ucieleœniaj¹ siê. Choæby topos (sic!) „czarnej sukienki”.Dehnel, pisz¹c, a raczej spisuj¹c to, co us³ysza³ o kobietach w swojej rodzinie, pakuj¹cychw chustki bi¿uteriê jako rêkojmiê przetrwania i uciekaj¹cych przed ¿o³dakami takimi i owakimi,wype³nia te podrêcznikowe „czarne sukienki” cia³em. Czuæ krew, pot i ³zy. Symbol o¿ywa. Jeœli ktoœpoprzestanie na lekturze „Lali”, to ju¿ tylko Lalê, jej matkê i jej babkê bêdzie ubiera³ w „czarn¹sukienkê”. A popijaj¹c wino ze swoj¹ powieœciow¹ dziewczyn¹ (doœæ pretensjonalnie zakodowan¹jako Margot Ma³goœk¹), opowiadaj¹c historie ¿yj¹cym obok rówieœnikom (doœæ pospolicie mobilnychna trasie Gdañsk-Warszawa; Warszawa-Gdañsk), narrator Dehnel – wszak snuj¹cy tê patetyczn¹opowieœæ, wyp³ukuje w ten prosty sposób z opowieœci patos. S³uchanie babki jest jakogl¹danie klasera ze znaczkami, jak wspólne ods³uchiwanie p³yt gramofonowych. Byæ mo¿ez takiego rodzaju zdystansowania siê do materii powieœciowej wychyn¹³ ten... nieszczêsny przepisna indyka w maladze (ja podlewam to burgundem). Jest w tym sposobie narracji krzta kokieterii,mizdrzenia siê, tak jak w bezpoœrednich zwrotach do czytelnika a’ la Bu³hakow: „Rozumiem, ¿eczytelnikowi by³oby mo¿e mi³o przeczytaæ, jak to st³uk³em wenecki wazon z niebieskiego szk³a”.Á propos, ten wenecki wazon, a raczej jego eksterminacja – to te¿ jeden z kluczy „Lali”. Nie jest„gadaniem” o¿ywianie przez Dehnela arystokratycznych utensyliów kuchennych, g³adzenie narracj¹pojedynczych pêkniêæ i zadrapañ na rodowej porcelanie. Ka¿da taka rysa jest ¿y³k¹ w organizmiepamiêci: czasu i przestrzeni. Choæ nieco innym jêzykiem, ale podobnie jak Schulz swoimi„tellurycznymi ingrediencjami natury” i „humusem wspomnieñ” wypycha kondory, tak Dehnelswoimi „intarsjami mahoniem”, „kwasorodami” i „wachlarzami z czarnych piór” wt³acza kreww „wielk¹ ikonê poz³ocist¹ lat swojego dzieciñstwa, Oriflammê swoj¹, wynoszon¹ w procesjach napola œwiata, przy wtórze surm z polerowanego br¹zu i srebrnych tr¹bek sygna³owych”. Dodajmydo tego tak¿e „u¿ywane” przez Dehnela „arabskie astrolabia”, „inkrustowane koœci¹ s³oniow¹rysiki”, a w jêzyku takiej narracji odnajdziemy ju¿ nie zdeformowany, ale zmasakrowany pospolitoœci¹ju¿ naszego czasu œwiat. Takiemu „rzemieœlniczemu” sztafa¿owi kosmosu odtwarzanegoprzez Dehnela towarzyszy wszak¿e ustalony i dziedziczony system wartoœci, powiedzia³bym patetycznie:etos aksjologiczny. Lala ceni sobie nade wszystko prawdê i autentycznoœæ, nawet jeœli widzije u bandytów i z³odziei osiedlaj¹cych siê w okolicach Lisowa. Naiwnoœæ to, czy dêta hieratycznoœæ?Co nie znaczy, ¿e jak w ka¿dej „porz¹dnej” arystokracji ktoœ w rodzinie nie pod³apa³ np. wstydliwejchoroby, elegancko nazywanej gonore¹ albo luesem, albo nie roztrwoni³ nieroztropnie maj¹tku, niewypominaj¹c symptomów malwersacji. Z ca³ym szacunkiem dla ca³ej rodziny, której niektórzyprzedstawiciele zapisali siê wielkimi czcionkami itd., choæby w historii Muzeum Narodowego.Ca³a opowieœæ snuje siê g³adko, ze strony na stronê, bez... ¿adnego przekleñstwa (pomijaj¹c tez rodzaju anatem itp.). I nie by³oby to godne zauwa¿enia, gdyby nie jeden szczegó³, co w tym

miejscu mo¿na potraktowaæ jako dygresjê. Otó¿, w którymœ momencie babcia Lala u¿ywa przekleñstwana „p”. Narrator (nie œciemniajmy: Jacek Dehnel) dodaje, ¿e nie powtórzy tego przekleñstwanawet za sto z³otych. Moja teoria jest nastêpuj¹ca (aczkolwiek nie ma nic wspólnego z prawd¹obiektywn¹, gdy¿ „Lalê” Dehnel pisa³ g³êboko przed ukazaniem siê „Pawia królowej” Mas³owskiej):ergo - Jacek Dehnel policzy³ wszystkie przekleñstwa w „Pawiu królowej”, po czym obdzieli³wynikiem sto tysiêcy z³otych i wysz³a mu stówa za jedno ka¿de s³owo na „p”, „ch”, „k” itp.Ale wróæmy do „Lali”. Tako¿ opowieœæ snuje siê g³adko a¿ do mniej wiêcej trzysta czterdziestejstrony. Wczeœniej bywa³o i cudnie i nudnie i anachronicznie – jakby chcieli czytelnicy „realistycznejprozy wspó³czesnej”: „Gnojów” i innych maltretowanych czy oszukiwanych przez korporacjebohaterów. Dehnel przerywa nagle spisywanie i odtwarzanie opowieœci babki, odzywa siê w pierwszejosobie liczby pojedynczej. Z elementów wczeœniej nagromadzonych argumentacyjnychpaciorków tka coœ na kszta³t eseju. Miejscami s³ychaæ ton Malraux z „G³owy z obsydianu” – chocia¿„muzeum” Dehnela niewiele ma z „muzeum wyobraŸni” wielkiego André, a i utensyliami kuchennymi(nawet z herbem pod dnem) nie da siê zast¹piæ dzie³ Picassa, to jednak obu... panom idzie ocoœ podobnego. Na trzysta czterdziestej pierwszej stronie „Lali” Dehnel wznosi kontrapunktowyokrzyk: „- Oddajcie mi moj¹ Europê!”. Po tym ¿¹daniu ca³a wczeœniejsza „Lala” zaczyna siê czytaæna nowo. Reszta jest ju¿ tylko spraw¹ czytelnika i jego czujnoœci na wszystkie „miejscaniedookreœlone” - wczeœniej i póŸniej, w powieœci i poza powieœci¹.Wiêc nie o to¿samoœæ (to nazbyt banalne), nie o genius loci (to zbyt trywialne) – idzieDehnelowi. Dehnelowi chodzi o... rasê, ale nie w tym znaczeniu, ¿eby siê zaraz pok³óciæ; rasêw rozumieniu smaku, sensu i istoty bytu ludzi i rzeczy, ze wszystkimi tego biegu sprawszczegó³ami. Po prawdzie: rzecz nie do wyt³umaczenia.„Lalê” trzeba wiêc po prostu zwyczajnie ³adnie skonsumowaæ – odwdziêczy siê, bo to wa¿nykawa³ek prozatorskiego œwiata, œwiata z duchami, o które upomina³ siê przed œmierci¹ Czes³awMi³osz.A tak na marginesie: mój seter irlandzki, wszystkomaj¹cy rodowód, jest regularnie obszczekiwanyprzez wszystkie kundle na osiedlu. Coœ w tym jest... Chocia¿ indyka w maladze a la Dehnel– i tak nie polecam.Czes³aw MarkiewiczUniwersytecka premiera Jarmo JääskeläinenaO PRL-u mówi³o siê ju¿ tak wiele, ¿e spo³eczeñstwo zdaje siê byæ przesycone informacjami z tejmaterii. Ci, którzy to prze¿yli: albo niechêtnie powracaj¹ wspomnieniami do wydarzeñ sprzed lat,albo – co cieszy – opowiadaj¹ o tym z coraz wiêksz¹ pasj¹. Istnieje du¿e grono odbiorców i tu mamna myœli przede wszystkim ludzi m³odych (w sposób szczególny licealistów i studentów), którzywydarzeñ z dekady Polski Ludowej nie znaj¹ z autopsji, wiêc pozostaje im tylko zdobywaæ informacjeod rodziców, dziadków, lub z bogatej filmoteki dokumentalnej.Niestety wszystko, co w wiêkszoœci proponowa³a widzowi Telewizja Polska w okolicach13 grudnia ubieg³ego roku by³o ju¿ wczeœniej wyemitowane. W komfortowej sytuacji znaleŸli siêstudenci Uniwersytetu Zielonogórskiego, dla których zespó³ redakcyjny Studenckiego KwartalnikaPolonistycznego L i t e r a T oraz cz³onkowie Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzieTeorii Literatury Instytutu Filologii Polskiej przygotowali przegl¹d filmów fiñskiego re¿ysera JarmoJääskeläinena.To ciekawe wydarzenie kulturalne wpisa³o siê w ogólnopolski przegl¹d twórczoœci dokumentalnejJääskeläinena. Po premierze w warszawskim kinie Luna, kolejne projekcje odby³y siê dzieñpóŸniej w Zielonej Górze i Gdañsku.RECENZJE I OMÓWIENIA155

Wyœwietlono osiem filmów zrealizowanych przy koñcu lat 70. i pocz¹tku 80. ubieg³ego wieku.Dotychczas polski widz mia³ mo¿liwoœæ obejrzenia jednego z proponowanych dokumentów – filmu„Œmieræ studenta” opowiadaj¹cego o tajemniczym zgonie krakowskiego studenta polonistyki– Stanis³awa Pyjasa. Pozosta³e siedem prze¿ywa³y swoj¹ premierê na polskich ekranach. O ichwartoœci stanowi fakt, ¿e krêcone w dobie PRL-u dla fiñskiej telewizji nie objête by³y polsk¹ cenzur¹,która skutecznie zwi¹zywa³a rêce innym re¿yserom. Jääskeläinen nie musia³ wiêc poruszaæ siê poobrze¿ach prawdy i k³amstwa. Mia³ mo¿liwoœæ pokazania wydarzeñ takimi, jakimi by³y w rzeczywistoœci.Zapewne dlatego tak d³ugo jego twórczoœæ czeka³a na zaprezentowanie siê przed polsk¹publicznoœci¹.Chocia¿ wspó³czesne podrêczniki do nauki historii ods³aniaj¹ przed czytelnikiem coraz wiêcejprawdy, to jednak przybyli na projekcje studenci historii i politologii dowiedzieli siê rzeczy nowych.I oto okazuje siê, ¿e internowani za dzia³alnoœæ przeciwko pañstwu i osadzeni w Za³ê¿u k. RzeszowawiêŸniowie polityczni wiêcej wolnoœci mieli za murami (jak wskazuje tytu³ kolejnego filmu) ni¿ nawolnoœci. Wydawali podziemne pismo, drukowali ulotki, wys³uchiwali wyk³adów kolegówi... w sierpniu wokó³ spacerniaka zorganizowali piesz¹ pielgrzymkê do Czêstochowy. Celebrowaliwszelkie rocznice i wierni pozostawali Solidarnoœci.Filmy dokumentalne Jarmo Jääskeläinena pokazuj¹ widzowi ca³¹ panoramê tego okresu. Odsytuacji politycznej, poprzez warunki gospodarcze, na ¿yciu religijnym koñcz¹c. S¹ wartoœciowymdokumentem epoki, o której zaczyna siê mówiæ coraz wiêcej. Dziêki swej bezstronnoœci doskonaleoddaj¹ obraz czasów PRL-u. Mog¹ wiêc byæ doskona³ym œrodkiem dydaktycznym przy nauczaniuhistorii najnowszej.Marcin JerzynekKRONIKA LUBUSKAgrudzieñ 2006 - luty 2007• Jurek Kosa³ka, Pawe³ Jarodzki & grupa Luxuszaprezentowali 7 grudnia w zielonogórskimBWA instalacje „Muzeum Luxusu (180x180x80)”,czyli „Bohaterowie s¹ zmêczeni”.• Na Czwartku Lubuskim 7 grudnia promowanyby³ w Norwidzie album Tadeusza Skliñskiego pt.„Niemen – dyskografia, fakty i twórczoœæ”.Spotkanie wzbogacone prezentacj¹ multimedialn¹oraz wystêpami solistów interpretuj¹cychutwory Niemena prowadzi³a redaktor Bogus³awaPatalas.• W Galerii Jadwigi Bocho-Kokot absolwentka³ódzkiej ASP, Ma³gorzata Lalek, zaprezentowa³awystawê „Z Anio³ami na zimê” (7 grudnia).• W Jazz Club Pod Filarami 7 grudnia wyst¹piligorzowscy muzycy z koncertem „Fajka i jazz”.• W sali Miêdzynarodowego Centrum MuzycznegoWschód-Zachód 8 grudnia odby³ siê koncertsymfoniczny z cyklu koncertów rodzinnych.Orkiestra Symfoniczna pod batut¹ TomaszaSzredera towarzyszy³a trêbaczowi bia³oruskiemuIgorowi Cecocho.156

• 8 grudnia w Dobiegniewie wyst¹pi³o 15 zespo³óww XI Przegl¹dzie Kolêd i Pastora³ekDomów Pomocy Spo³ecznej województwalubuskiego. Oprócz koncertów zaprezentowanoszopki noworoczne, rzeŸby, obrazy.• Koncert chopinowski w wykonaniu JoannyMarcinkowskiej zorganizowano w Jazz Clubiepod Filarami 8 grudnia.• W terminie 8-9 grudnia, w kinie „Newa” odbywa³siê przegl¹d „Wspó³czesne Kino Polskiei Niemieckie”. Odby³y siê projekcje filmów HelgiHirsch, Güntera Reischa oraz Micha³a Rosy.• Fundacja Kombinat Kultury zorganizowa³a8 grudnia w klubie 4 Ró¿e dla Lucienne„Wieczór z Grechut¹”, a 10 grudnia wyst¹pi³yzespo³y Defekt Muzgó i Razturaztam.• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie goœci³oz koncertem kapelê Upside Down (9 grudnia).• Muzeum Etnograficzne w Ochli 10 grudnia zorganizowa³ozimow¹ imprezê plenerow¹ pn. „Id¹ œwiêta”.W programie pokazano „Betlejemskie misterium”,grano muzykê ludow¹ ze œpiewem pieœniadwentowych i kolêd. Otwarto wystawê fotografiiartystycznej Zygmunta Gajewskiego „Misteriumwcielenia” oraz wystawê pokonkursow¹ „Œwiêtadoroczne i rodzinne Polaków – zwyczaje i obrzêdy”.• 11 grudnia w Galerii Fotografii Projektw Zielonej Górze otwarto wystawê „Ogrody”Barbary Panek-Sarnowskiej.• Konferencja naukowa „Stan wojenny na ZiemiLubuskiej” przebiega³a w WiMBP 11 grudnia,a zorganizowana by³a przez Uniwersytet Zielonogórskioraz Archiwa Pañstwowe w GorzowieWlkp. i Zielonej Górze. Konferencji towarzyszy³awystawa IPN z Wroc³awia pt. „ZbrodniaLubiñska 1982”.• Dr Rados³aw Skrycki na spotkaniu w gorzowskiejBibliotece zaprezentowa³ stare mapyi przeprowadzi³ wyk³ad pt. „Historia kartografiiNowej Marchii do koñca XVIII w.”(12 grudnia).• W WiMBP w Zielonej Górze, w dniach12–13 grudnia zorganizowane zosta³o szkolenie„Biblioteki w Unii Europejskiej”. Jego uczestnikamibyli dyrektorzy i kierownicy bibliotekpublicznych po³udniowej czêœci województwalubuskiego.• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 13 grudnia otwartazosta³a wystawa „Stan wojenny” - fotografieChrisa Niedenthala, Brytyjczyka mieszkaj¹cegow Polsce. Zdjêcia w formie afiszy mo¿na by³oobejrzeæ do 25 lutego.• W MCK w Gorzowie koncertowa³ Pavulon(14 grudnia) i bydgoska grupa 3moonboysi berliñska formacja Beach (16 grudnia).• 14 grudnia w Spichlerzu dr Tadeusz Szczurekwyg³osi³ wyk³ad o pierwszej walucie nad Wart¹i Noteci¹.• W zielonogórskim BWA 15 grudnia otwarto2 wystawy: Laury Paweli „Ty i Ja i wszyscy,których znamy” oraz ekspozycjê prac BasiBañdy.• 15 grudnia w Grodzkim Domu Kultury zaprezentowanodwa spektakle: Teatru Narybek FromPoland z Mys³owic („Istota bycia cool”) i TeatruKrzyk z Maszewa („G³osy”).• W Galerii Dialog w Kostrzynie n.O. odby³ siêwernisa¿ wystawy Mariusza Kaczmarka(15 grudnia). Artysta zaprezentowa³ obrazynawi¹zuj¹ce do starych rodzinnych fotografii.Wystawa by³a czynna do 18 stycznia.• 15 grudnia w Bibliotece Norwida zaprezentowanowystawê pokonkursow¹ - pok³osie8. Konkursu na Rysunek Satyryczny Ko¿uchów2006 zorganizowanego przez KOKIS „ZAMEK”w Ko¿uchowie. Tegoroczna edycja Konkursuodby³a siê ph. „Ochrona przed ch³odem i upa-³em”. Na wystawie pokazano 250 prac.Ekspozycjê ogl¹daæ mo¿na by³o do 15 stycznia.• Filharmonia Zielonogórska goœci³a wybitn¹ œpiewaczkêoratoryjno-kantatow¹, Jadwigê Rappeoraz organistê i kantora z Cottbus WilfriedaWilke (15 grudnia).• 16 grudnia w zielonogórskim klubie „U Ojca”wyst¹pi³ zespó³ Grammatik, gwiazda polskiegohip-hopu.• W Galerii Azyl-Art. Grodzkiego Domu Kulturyotwarto wystawê fotografii amatorskiej (16 grudnia).Tego samego dnia zagra³ Zespó³ MuzykiDawnej Preambulum, promuj¹c sw¹ pierwsz¹p³ytê.• Teatr Osterwy 16 grudnia goœci³ Teatr Dramatycznyz Bia³egostoku ze spektaklem „Ma³ezbrodnie ma³¿eñskie” Erica-Emmanuela Schmita.• 17 grudnia, w ramach „Przegl¹du Kina Polskiegoi Niemieckiego”, w zielonogórskiej „Newie”zaprezentowano film „Dzieci nocy”. Po projekcjire¿yserka Manuela Stacke spotka³a siê z widzami.• W teatralnym Salonie Poezji 17 grudnia, zorganizowanokoncert kolêd polskich w wykonaniuaktorów Lubuskiego Teatru.• 22 grudnia, w saloniku ksiêgarni „Daniel”w Gorzowie Steffen Möller promowa³ swój przewodnikpt. „Polska da siê lubiæ”.• Jazz Club Pod Filarami zorganizowa³ dwudniowymaraton jazzowy. Wystêpowa³ kwintetgitarzysty £ukasza Chyliñskiego (29-30 grudnia).KRONIKA LUBUSKA157

• Sylwestrowy wieczór Lubuski Teatr uœwietni³premier¹ spektaklu muzycznego „A wszystko toty...” w re¿yserii Jerzego Satanowskiego.• Gorzowski Jazz Club Pod Filarami goœci³5 stycznia pianistê Piotra S³awomira Œwitonia.W programie koncertu: Beethoven, Skriabini Chopin.• Podczas Czwartku Lubuskiego, 4 stycznia, promowanaby³a „Antologia poezji lubuskiej 2001-2006. Od s³owa do s³owa”, wydana w OficynieWydawniczej WiMBP „Pro Libris” i zredagowanaprzez dr Ma³gorzatê Miko³ajczak.• Filharmonia Zielonogórska zorganizowa³a koncertynoworoczne z udzia³em Alicji Majewskiej,W³odzimierza Korcza, Artura Banaszkiewiczai tancerzy „Gracji” (5-7 stycznia).• 6 stycznia w gorzowskiej Galerii BWAMiejskiego Oœrodka Sztuki zaprezentowanoasambla¿e, rzeŸby i obrazy znanych polskichtwórców inspirowanych sztuk¹ W³adys³awa Hasiora.Ekspozycjê nazwano. „W³adys³aw Hasiori konteksty”.• Fotografie Agnieszki Kosaciec zaprezentowanona wystawie „Spójrz mi prosto w oczy” w zielonogórskiejGalerii Projekt LTF. Wernisa¿ odby³siê 8 stycznia.• W Filharmonii Zielonogórskiej 9 stycznia koncertowa³agrupa Raz Dwa Trzy z Orkiestr¹Kameraln¹ Pro Arte.• 10 stycznia w zb¹szyñskim koœciele parafialnympw. NMP Wniebowziêtej zosta³a wykonanaWielka Msza Jan Pawe³ II, skomponowana przezAustriaka Geralda Spitznera.• W MCK koncertowa³ zespó³ rockowy AlienacjaDeath Metal Core (11 stycznia).• Podwójny wernisa¿ wystaw instalacji WaldemaraWojciechowskiego przebiega³ w MuzeumLubuskim im. Dekerta i Miejskim OœrodkuSztuki (12 stycznia).• Tego samego dnia w Jazz Clubie Pod Filaramipromowano ksi¹¿kê Marka Gaszyñskiego „Czasjak rzeka” poœwiêcon¹ Niemenowi. Spotkaniez udzia³em autora uœwietni³ koncertem MaciejWróblewski.• W Collegium Polonicum 13 stycznia S³ubickieTowarzystwo Muzyczne zorganizowa³o 2 koncertynoworoczne z udzia³em Orkiestry SymfonikówBydgoskich, chóru kameralnego Adoramus,chóru Uniwersytetu Viadrina i CollegiumPolonicum.• WiMBP im. C. Norwida, ZOK i RCAK by³yorganizatorem Lubuskiego Przegl¹du TwórczoœciNieprofesjonalnej Zielona Góra 2007 - prezentacjidorobku artystycznego plastyków - twórcównieprofesjonalnych. Zwieñczeniem Przegl¹duby³a wystawa w salonie wystawowym Biblioteki,któr¹ otwarto 17 stycznia.• Gorzowskie BWA zaprezentowa³o dwie wystawy„Nowi dokumentaliœci” i „Przyjemnoœæ przedtransakcj¹” (18 stycznia).• 19 stycznia w auli uniwersyteckiej wyst¹pi³ JoseTorres z orkiestr¹ Salsa Tropical. Koncertpoprzedzi³a licytacja obrazów studentówWydzia³u Artystycznego UZ.• 23 stycznia w siedzibie gorzowskiej WiMBPodby³o siê spotkanie poœwiêcone Nowej Marchii.Jerzy Sygnecki wyg³osi³ wyk³ad pt. „Opozycjaantyhitlerowska w koœciele protestanckimw Gorzowie 1933-1945”.• 23 stycznia w sali Filharmonii Zielonogórskiejkoncertowa³a Anna Maria Jopek.• 23 stycznia goœciem Biblioteki zielonogórskiejby³a aktorka, Joanna Brodzik.• Spotkanie promocyjne 17. numeru pisma „ProLibris” odby³o siê 24 stycznia w BiblioteceMiejskiej w Peitz.• Gorzowski Spichlerz zorganizowa³ 25 styczniawernisa¿ wystawy 200. plakatów i grafikWojciecha Weissa, artysty z prze³omu XIX i XXwieku. Wystawa by³a czynna do 25 lutego.• Na Czwartku Lubuskim w Norwidzie, StowarzyszenieJeszcze ¯ywych Poetów promowa³o25 stycznia ksi¹¿ki swoich cz³onków: „W czasmarny potrzebni poeci” Marii Mi³ek oraz „Dotyk¿ycia” Bronis³awy Raszkiewicz. Spotkaniew klubie „Pro Libris” prowadzi³a JoannaSzczepaniak.• 26 stycznia W Galerii Nowy Wiek w MuzeumZiemi Lubuskiej otwarto wystawê „Prace 2007”.Zaprezentowano prace Wojciecha Müllera,malarza, grafika, rektora ASP w Poznaniu.• Dom Kultury „Kolejarz” przeprowadzi³ warsztatytañców etnicznych: bretoñskich, greckich,ba³kañskich, armeñskich, cygañskich (26 stycznia).• W holu Biblioteki Norwida w styczniu prezentowanaby³a wystawa „Papierowa sztuka – origami”S³awomira Koz³owskiego. Podczas feriizimowych twórca prowadzi³ warsztaty plastycznew Oddziale dla Dzieci.• Wieczór poœwiêcony pamiêci Tadeusza Firlejai promocjê jego ksi¹¿ki „Z wierszy zbudowanyjest ten œwiat” zorganizowano na CzwartkuLubuskim 1 lutego. Spotkanie prowadzi³ redaktorAndrzej Winiszewski, wiersze poety czyta³aaktorka Ma³gorzata Wower.• 1 lutego w Piwnicy Kawon koncertowa³ zespó³Pustki.158

• Jazz Club Pod Filarami zorganizowa³ 2 lutegokoncert muzyki Chopina, Wieniawskiego, Kreislerai de Falli w wykonaniu Laury Sobolewskiej(fortepian) i Anny Zió³kowskiej (skrzypce).• W terminie 2-4 lutego w Lubuskim Teatrzetrwa³y Ponoworoczne Konfrontacje Teatralne –POKOT. Prezentacjê lubuskich teatrów amatorskichzorganizowa³o Regionalne Centrum AnimacjiKultury.• „Festiwale muzyczne w Zielonej Górze”, to tytu³wystawy otwartej 5 lutego w holu BibliotekiNorwida. Zaprezentowano zdjêcia, programyfestiwalowe, ksi¹¿ki, wydawnictwa jubileuszowe,czasopisma i in. Wystawê wzbogaci³y afiszei plakaty ze zbiorów WiMBP oraz fotografieze zbiorów ZOK i FZ.• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 7 lutego otwartowystawê „Polski plakat filmowy z lat 1948-1988ze zbiorów MZL i Biblioteki Uniwersyteckiejw Zielonej Górze. Ekspozycja by³a czynna do18 marca.• 8 lutego w klubie studenckim w S³ubicachwyst¹pi³ z koncertem W³odzimierz Nahorny.• 9 lutego w gorzowskiej Filii nr 4 odbêdzie siêwernisa¿ wystawy pt. „Malowaæ lubi³amzawsze...” Autork¹ prac jest Wiktoria Kolasa.• W sali Miêdzynarodowego Centrum MuzycznegoFZ 9 lutego wyst¹pi³ Pawe³ Kowalski (fortepian)i Jadwiga Teresa Stêpieñ (mezzosopran).• Galeria Pod Pocztow¹ Tr¹bk¹ prezentowa³aobrazy gorzowskiej artystki Ewy Niœkiewicz-Krawczyk. Wernisa¿ odby³ siê 9 lutego.• Ma³a Galeria Gorzowskiego Towarzystwa Fotograficznegozaprezentowa³a 9 lutego dorobekswoich cz³onków.• 9 lutego w Kostrzyñskim Centrum Kultury koncertowa³znany zespó³ jazzowy Pink Freud.• Premierê „Dziadów” w re¿yserii Rafa³a Matuszazaprezentowa³ 10 lutego Teatr Osterwy.• W MCK wyst¹pi³a Orkiestra Dêta pod batut¹Boles³awa Malickiego z koncertem przebojówoperowych (11 lutego).• 12 lutego ZOK zorganizowa³ w klubie „U Ojca”koncert Macieja Zembatego.• Grzegorz Turnau 13 lutego promowa³ w saliFilharmonii Zielonogórskiej p³ytê „Historiapewnej podró¿y”.• Jubileusz 20. lecia Klubu Tkaniny Artystycznej„Anna” by³ okazj¹ do zorganizowania wystawygobelinów pt. „Ubarwiæ ¿ycie”. Ekspozycjêotwarto 15 lutego w zielonogórskiej WiMBP.• Tego samego dnia, w Norwidzie, na CzwartkuLubuskim goœci³ Jacek Dehnel, laureat Nagrodyim. Koœcielskich i Paszportu „Polityki” Spotkanieprowadzi³ redaktor Czes³aw Markiewicz.• 15 lutego w Grodzkim Domu Kultury wyst¹pi³aformacja Ex Aequo.• W Galerii zielonogórskiego BWA otwarto wystawê„SLEZKIN/JEDEN” Micha³a Slezkina,malarza, filmowca.• W Miejskim Oœrodku Sztuki otwarto 2 wystawy:15 lutego w Galerii Nowych Mediów wystawêfotografii „Mê¿atki i inne” Karoliny Bregu³yi Olgi Buczkowskiej, a w BWA pok³osie ubieg³orocznego15. Miêdzynarodowego KonkursuSztuki Z³otniczej Skandal! (16 lutego).• 16 lutego w Galerii Pro Arte odby³ siê wernisa¿wystawy Agnieszki Filar „Linoryt”.• Zespó³ Indios Bravos wyst¹pi³ 17 lutegow Grodzkim Domu Kultury.• Lubuski Teatr wystawi³ premierê „Kopciuszka”(18 lutego). Spektakl wyre¿yserowa³ Czes³awSieñko.• Mi³oœnicy muzyki dawnej mieli okazjêwys³uchaæ koncertu kapeli Rocal Fuza zeŒwieradowa Zdroju oraz czeskiego zespo³uRemdih. Koncerty z cyklu „Osiem koncertów naosiem wieków miasta” odby³y siê 19 lutegow gorzowskiej katedrze.• W cyklu „W sztuce marzenia staj¹ siê rzeczywistoœci¹”19 lutego Katarzyna Kozyra by³a goœciemzielonogórskiego BWA. Odby³a siê projekcjafilmów i pokaz dokumentacji.• 23 lutego w sali Miêdzynarodowego CentrumMuzycznego z koncertem „Harold w Italii”wyst¹pili £ukasz D³ugosz (flet) i Mieczys³awDancewicz (altówka).• Zespó³ D¿em wyst¹pi³ 23 lutego w MiejskimCentrum Kultury w Gorzowie.• W sali Filharmonii Zielonogórskiej 24 lutego nakoncercie „Barokowe uczucia i alegorie”wyst¹pili artyœci Festiwalu Muzyka DawnaPersona Grata, a 26 lutego w sali kameralnej koncertowa³asopranistka Gra¿yna Zieliñska. W koncerciepn. „Portret podwójny” wykona³a pieœniChopina i romanse Rachmaninowa.• W Bibliotece Norwida 22 lutego wrêczononagrody za najlepsz¹ ksi¹¿kê literack¹ i naukow¹autorów mieszkaj¹cych na Œrodkowym Nadodrzu„Lubuski Wawrzyn Literacki i Naukowyza 2006 r.”.• 27 lutego w WiMBP w Gorzowie Wlkp. odby³osiê spotkanie poœwiêcone Nowej Marchii. Pawe³Rychterski wyg³osi³ wyk³ad pt. „Fort Sarbinowo- znacz¹ce dzie³o Kostrzyñskiej TwierdzyPierœcieniowej”.KRONIKA LUBUSKA159

KSI¥¯KI NADES£ANEEduard Di³anian, Pytania do Isabelle, ARSENA£, Gorzów 2006, 127 s.Tomasz Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego ksi¹¿ê g³ogowski Henryk (1274-1309), AVALON,Kraków 2006, 338 s.Eugeniusz Kurzawa, Autoportret z przysz³oœci¹, Kropka, Zielona Góra 2006, 139 s.Maria Mi³ek, W czas marny potrzebni poeci, ORGANON, Zielona Góra 2006, 127 s.Nie zapomnijcie tamtych dni. Powstanie NSZZ „Solidarnoœæ” w Zielonej Górze, cz. II, Gimnazjum nr 1w Zielonej Górze, Zielona Góra 2006, 162 s.Marek Nowacki, Powiat œwiebodziñski: szkice historyczne, Wydawnictwo Muzeum Regionalnego,Œwiebodzin 2006, 160 s.Kazimierz Nowik, Pó³ wieku lubuskiej fotografii, [b.w.], Zielona Góra 2006, 30 s.Od ziarna do chleba, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,Gorzów Wlkp. 2006, 32 s.Leon Okowiñski, Chopin w Sulechowie: mit czy fakt, [b.w.], Sulechów 2006, 24 s.Hanna Olejniczak-Zaworonko, Wêdrówki po mieœcie, TRES, Poznañ 2006, 160 s.Polacy – Niemcy, pogranicze, studia historyczne, red. nauk. Gra¿yna Wyder, Tomasz Nodzyñski,Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2006, 341 s.Skarby gorzowskiego Muzeum, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,Gorzów Wlkp. 2006, 100 s.Lech Stefaniak, Po¿egnanie Prometeusza, Galeria Reklamy „Impresja” – S³awomir Czajkowski,Konin 2006, 80 s.Kornelia Stró¿yk, I ¿e Ciê nie opuszczê..., Aqua, ¯ary 2006, 60 s.100-letni Ogród Muzealny, red. Gabriela Balcerzak, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta,Gorzów Wlkp. 2006, 32 s.Andrzej K. Waœkiewicz, Sny – Doœwiadczenia – Epifanie, Gdañskie Towarzystwo Przyjació³ Sztuki,Dom Aktora w Gdañsku, Gdañsk 2006, 32 s.Wincenty Zdzitowiecki, Niemoc mnie nie porusza (wiersze, opowiadania, reporta¿e), [b.w.],Gorzów Wlkp. 2006, 98 s.160

AUTORZY NUMERUKatarzyna BachtaStudentka, przewodnicz¹ca Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzie Teorii LiteraturyInstytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.Grzegorz ChmielewskiUr. w 1929 r. w Radomiu; historyk sztuki, bibliotekoznawca, i bibliograf, autor publikacjipopularyzatorskich i naukowych. By³y dyrektor (1960-1991) WiMBP w Zielonej Górze.Zbigniew CzarnuchHistoryk, publicysta, regionalista, znawca dziejów Ziemi Lubuskiej, promotor cennych przedsiêwziêæpromuj¹cych star¹ i now¹ historiê regionu (m.in. Debat Witnickich). Zorganizowa³ i przez wiele latprowadzi³ szczep harcerski „Makusyny. Mieszka w Witnicy.Janusz DreczkaUr. w 1958 r., nauczyciel. Mieszka i pracuje w Gorzowie Wlkp.Grzegorz GorzechowskiAbsolwent Filologii Polskiej UZ. T³umacz prozy i poezji niemieckiej. Mieszka i pracujew Zielonej Górze.Marcin JerzynekStudent polonistyki Uniwersytetu Zielonogórskiego.Leszek KaniaKurator wystaw, krytyk sztuki, zastêpca dyrektora Muzeum Ziemi Lubuskiej.Jacek Katos KatarzyñskiUr. 1966 r. w Koninie. Wspó³za³o¿yciel antyrockowego kabaretu ROZkROCK,wydawca art. Zina „Dada Rzyje”. Wspó³twórca i cz³onek grupy filmowej „Sky Piastowskie”,autor 5. ksi¹¿ek poetyckich. Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.Wojciech Koz³owskiKrytyk sztuki, dyrektor BWA w Zielonej Górze, st. wyk³adowca w Instytucie Sztuki UZ.Jaros³aw KuczerHistoryk, pracownik Instytutu Historii UZ, regionalista.Eugeniusz KurzawaPoeta, dziennikarz. Prezes Lubuskiego Oddzia³u ZLP. Pracuje w „Gazecie Lubuskiej”.Mieszka w Wilkanowie pod Zielon¹ Gór¹.Susanne LambrechtDziennikarka, krytyk sztuki; wspó³pracuje z ukazuj¹cymi siê w Cottbus pismami „Hermann”i „Märkische Oderzeitung” we Frankfurcie n.Odr¹; mieszka w Cottbus.Mateusz MarczewskiUr. w 1976 r., dziennikarz, reporta¿ysta. Publikowa³ m.in. w „Polityce”, „Tygodniku Powszechnym”,„Znaku” i „Przegl¹dzie Powszechnym”. Autor tomu poetyckiego i librett do p³yt. Mieszka w Poznaniu.Czes³aw MarkiewiczUr. w 1954 r. w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”w Zielonej Górze.AUTORZY NUMERU161

Zenon Musia³owskiUr. w 1952 r. w Kroœnie Odrz.; meloman, kolekcjoner p³yt; dzia³acz Polskiego StowarzyszeniaDiabetyków. Mieszka w Zielonej Górze.Sven PohlPoeta, prozaik, mieszka i pracuje we Frankfurcie n.Odr¹.Idalia RoszczykUr. w 1984 r. Autorka dwóch tomików „Nie poet¹ jestem” (2001) i „10” (2003). StypendystkaPrezydenta Zielonej Góry w dziedzinie literatury (2004). Studentka Animacji Kultury na UZ.Robert RubachaUr. w 1990 r., licealista, autor tomiku poetyckiego („Oczy”, 2006).Till SailerUr. w 1942 r. w Weimerze, mieszka w Bad Saarow, prozaik. Ostatnia opublikowa³ powieœæ „In Liebe -Ihr Johannes Brahms”.Czes³aw SobkowiakUr. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.Romuald SzuraPoeta, t³umacz, autor s³uchowisk, germanista, redaktor Radia „Zachód” w Zielonej Górze.Henryk SzylkinUr. w 1928 r. na WileñszczyŸnie, poeta, prozaik, wieloletni prezes Towarzystwa Mi³oœników Wilnai Ziemi Wileñskiej, wspó³autor kilkudziesiêciu antologii poezji i prozy wydanych w kraju i za granic¹.Jego wiersze t³umaczono na jêzyki: litewski, rosyjski, bia³oruski, niemiecki, ukraiñski.Eugeniusz WachowiakUr. w Lesznie w 1929 r., zwi¹zany z Poznaniem i Ziemi¹ Lubusk¹, poeta,t³umacz z jêzyka niemieckiego.Mieczys³aw WarszawskiUr. w 1950 r. w Laskach Odrzañskich k. Zielonej Góry, poeta, prozaik.Laureat Lubuskiego Wawrzynu Literackiego w 1995 r.Maria WasikDyrektor WiMBP w Zielonej Górze, bibliotekarz dyplomowany, autorka wielu publikacjiz dziedziny bibliotekarstwa.Andrzej K. WaœkiewiczUr. w 1941 r. w Warszawie. Poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracuje w Gdañsku.Jacek Weso³owskiArtysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych.Mieszka w Berlinie i Bia³owicach w Lubuskiem.Janusz WerstlerUr. w 1939 r. w Ka³uszu k. Stanis³awowa; poeta, prozaik. Mieszka i pracuje w ¯arach.Ewa Wojtyniak-DêbiñskaUr. w 1967 r. Adiunkt na Wydziale Edukacji Wizualnej ASP w £odzi. Zajmuje siê grafik¹, fotografi¹i rysunkiem. Publikuje teksty krytyczne na ³amach Exit, Formatu, Kalejdoskopu.Jacek ¯eromskiUr. 1973 r. w Zielonej Górze; absolwent Akademii Rolniczej we Wroc³awiu,s³uchacz Studium Bibliotekarskiego. Debiutuj¹cy poeta i prozaik.Leszek ¯uliñskiUr. w 1949 r.; krytyk literacki, poeta, publicysta, felietonista. Absolwent polonistyki UniwersytetuWarszawskiego. Pracowa³ w KAW, w redakcjach pism: Tu i Teraz, Kultura, Wiadomoœci KulturalneLiteratura. Publikuje m.in. w Autografie, Twórczoœci, Aneksie. Laureat wielu nagród literackich.162

KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJWOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJIM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE