Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoek

Drs. A.J. Meulenbroek * , prof. dr. A.D. Kloosterman ** en drs. ing. T.J.P. de Blaeij ***Richtlijnen borgen onbevooroordeeldDNA-onderzoekStapsgewijze benadering voorkomt ‘ post hoc target shifting’Informatie over feiten en omstandigheden van de zaak die niet behoren tot het domein van de deskundige kanleiden tot ongewenste beïnvloeding en sturing van diens oordeel. Daarom is het van belang dat dergelijke selectievewaarnemerseffecten worden voorkomen. 1,2,3,4,5,6 Ook de internationale wetenschappelijke gemeenschapvan forensische DNA-onderzoekers is zich van selectieve waarnemerseffecten bewust. Zo zijn er richtlijnen diede kans op dergelijke beïnvloeding, ‘bias’, van de deskundige tijdens het DNA-onderzoek tot een minimum beperken.Voor een zo onbevooroordeeld mogelijk DNA-onderzoek gelden twee belangrijke voorwaarden. De eerstevoorwaarde is dat bij onzekerheid over de aan- of afwezigheid van DNA-kenmerken dit nader wordt onderzochtdoor aanvullend DNA-onderzoek. Hierdoor is vast te stellen of pieken in het DNA-profiel reproduceerbaar aanwezigzijn en daadwerkelijk DNA-kenmerken representeren. Dit doet zich met name voor bij DNA-onderzoekvan minimale biologische sporen. De tweede voorwaarde is dat het vergelijkend DNA-onderzoek pas plaatsvindtnadat analyse en interpretatie van het DNA-profiel van het spoor is afgerond en vastgelegd. Op deze manierwordt voorkomen dat informatie over het DNA-profiel van een persoon het interpreteren van het DNA-profielvan het spoor beïnvloedt. Vervolgens dienen pas nadat het vergelijkend DNA-onderzoek is afgerond en de resultatenen conclusies hiervan zijn vastgelegd, deze bevindingen te worden beschouwd in het licht van de overigeinformatie in de zaak. Omdat waarnemerseffecten inherent zijn aan de (onbewuste) menselijke eigenschap omgegevens te interpreteren in het licht van verwachtingen, moeten alle professionals in de strafrechtketen zichhiervan bewust zijn. Ook de jurist moet zich ervan vergewissen dat tijdens het uitgevoerde vergelijkend DNAonderzoekde kans op waarnemerseffecten tot een minimum is beperkt.Texas sharpshooter fallacyDe ‘Texas sharpshooter fallacy’ 7 is de naam die epidemiologenhebben gegeven aan het toekennen van een onjuistwaardeoordeel aan verkregen resultaten door pas achterafde beoordelingscriteria vast te stellen. De naam isgebaseerd op een anekdote die vertelt over een Texaandie zijn kennissen misleidde door zich ten onrechte tepresenteren als een zeer goed schutter. Hiertoe schoothij met zijn geweer een groot aantal kogelgaten in demuur van zijn schuur en tekende vervolgens hieromheende doelwitten, de ‘targets’. Daarna liet hij vol trots zijnkennissen zien hoe nauwkeurig hij de targets had geraakt.De kennissen waren zeer onder de indruk van denauwkeurig geraakte targets, en bestempelden hem opbasis hiervan als de beste schutter van de regio.Het achteraf definiëren van de target, ook wel ‘post hoctarget fixing’ genoemd, wordt gesymboliseerd als ‘paintingthe target around the arrow’. 8 In navolging hiervanspreekt men van ‘post hoc target shifting’ bij het trekkenvan verkeerde conclusies als gevolg van beïnvloedingen sturing. Het beeld dat met de Texas sharpshooterfallacy wordt geschetst is weliswaar extreem, maar illustreertwaartoe waarnemerseffecten kunnen leiden.Gestuurd door bepaalde (voor)kennis en/of zintuiglijke(visuele) beïnvloeding worden de verkregen resultatenop onvoldoende objectieve wijze in ogenschouw genomen.9 Waarnemerseffecten hoeven niet per definitie hetgevolg te zijn van opzet en slechte bedoelingen. Ze zijnimmers inherent aan de menselijke natuur om waarnemingenzodanig te interpreteren dat ze in overeenstemmingzijn met (gewenste) verwachtingen, die passenbinnen de gegeven omstandigheden.Illustrerende voorbeeldenWaarnemerseffecten zijn goed inzichtelijk te maken aande hand van afbeeldingen. In de afgelopen decennia iseen groot aantal afbeeldingen gepubliceerd die treffendde gevolgen van waarnemerseffecten aantonen. In dezepublicatie zijn er twee opgenomen. Illustratie 1 laat zienhoe contextinformatie de interpretatie van de afbeelding* Drs. A.J. Meulenbroek is gerechtelijk deskundige biologische sporen en DNA-onderzoek bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI).** Prof. dr. A.D. Kloosterman is gerechtelijk deskundige biologische sporen en DNA-onderzoek bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) en bijzonder hoogleraarForensische Biologie, Universiteit van Amsterdam.*** Drs. ing. T.J.P. de Blaeij is gerechtelijk deskundige biologische sporen en DNA-onderzoek bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI).De auteurs bedanken mr. D.J.C. Aben, dr. W.M.M. Heijnen, dr. J.W. de Keijser, dr. W.M. Aarts, dr. B. Kokshoorn en dr. L.M.T. Sijen voor hun waardevolle bijdragen.1.2.3.4.5.6.7.8.9.D.M. Risinger et al., ‘The Daubert/Kumho implications of observer effects in forensic science. Hidden problems of expectation and suggestion’, California Lawreview 2002, 90, p. 1-56.H.F.M. Crombag, ‘Over tunnelvisie’, Trema 2006-7, p. 273-279.E.G.C. Rassin, Waarom ik altijd gelijk heb. Over tunnelvisie (Scriptum. Psychologie), Uitgeverij Scriptum 2007 (ISBN 9789055945634).National Academy of Sciences, Strengthening forensic science in the United States, A path forward, 2009, S-18, .D.M. Risinger, The NAS Report on Forensic Sciences: ‘A Glass Nine-Tenths Full (This is About the Other Tenth)’, Social Science Research Network, July 21, 2009,.A.P.A. Broeders, ‘De blinde onderzoeker’, Trema 2009-6, p. 237-243..W.C. Thompson, ‘Painting the target around the matching profile: the Texas sharpshooter fallacy in forensic DNA interpretation’, Law, Probability and Risk,2009-8(2).W.C. Thompson, ‘Interpretation: Observer Effects’, in: A. Jamieson & A. Moenssens (red.), Wiley Encyclopedia of Forensic Science, Chichester, UK: John Wiley &Sons Ltd. 2009, p. 1575-1579.Expertise en Recht 2009-5/6119

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekbeïnvloedt. Door de contextinformatie zal aan het middelstesymbool de betekenis ‘cijfer 13’ worden gegevenals alleen de horizontale regel zichtbaar is. Is alleen deverticale regel zichtbaar, dan zal aan ditzelfde symboolde betekenis ‘letter B’ worden gegeven.Illustratie 1. Waarnemen is betekenis geven. Met alleende informatie uit de horizontale rij van deze figuur zalhet middelste symbool als cijfer 13 worden gelezen, terwijliemand die alleen de informatie uit de verticale rij krijgtvoorgelegd hetzelfde symbool als de letter B zal benoemen.10In illustratie 2 is een patroon lastig te ontdekken. Indiennadere informatie wordt gegeven over hoe het beeld kanworden begrepen, zal deze informatie vanaf dat momentelke andere duiding in de weg staan. Zie hiervoor illustratie6 op pagina 129. Om dit effect te tonen is de illustratiemet de nadere informatie afzonderlijk van illustratie2 geplaatst.Illustratie 2. Welke betekenis is te geven aan deze ogenschijnlijkabstracte figuur?Bias en forensisch onderzoekMen onderscheidt (vele) verschillende vormen vanwaarnemerseffecten, zoals de meer bekende ‘confirmationbias’, ‘expectation bias’ en ‘motivational bias’. 11 Hetbetreffen respectievelijk de neiging wel aandacht te gevenaan de feiten die een reeds ingenomen positie bevestigen,maar niet aan feiten die daarmee in conflict zijn(confirmation bias, ook wel tunnelvisie genoemd), deneiging datgene waar te nemen of te interpreteren watmen verwacht aan te treffen (expectation bias), en deneiging dat waar te nemen wat men graag wil vinden(motivational bias).Ook in de exacte wetenschappen is een en ander geenonbekend fenomeen. Professor Hans Clevers, wereldberoemdonderzoeker naar het ontstaan van darmkanker,van het Hubrecht Instituut in Utrecht, beschrijft het alsvolgt: ‘Een laboratorium is niet het bolwerk van rationaliteitwaarvoor wij het vaak houden. Onderzoekersidentificeren zich snel met hun theorie en houden diehet liefst overeind. Daar komt bij dat de mens nu eenmaalgeneigd is een mooi lopend verhaal van alles temaken. Als het goed is, zoekt een onderzoeker naar dezwarte zwaan als zijn theorie is dat alle zwanen witzijn’. 12Ook voor forensische onderzoekers geldt dat het verwachtingspatrooneen belangrijke sturende werking kanhebben. Die sturing kan met name een rol spelen wanneerde resultaten van het onderzoek voor meer interpretatiesvatbaar zijn en de onderzoeker is blootgesteld aan– contextuele – informatie over de zaak die niet noodzakelijkis voor het uitvoeren van zijn onderzoek.Een groot voordeel van het forensische DNA-onderzoekis dat het resultaat in belangrijke mate op een objectievemanier wordt verkregen. Het DNA-profiel is immers hetresultaat van een volgens standaarden en grotendeelsgeautomatiseerd uitgevoerd onderzoek. De DNA-kenmerkenvan het DNA-profiel zijn in het algemeen ondubbelzinnigte bepalen door apparatuur en programmatuur,waardoor de deskundige kan vaststellen of er al dan nietsprake is van een match van een spoor met een referentiemonstervan een persoon. Toch doen zich ook bijforensisch DNA-onderzoek situaties voor, waarbij waarnemerseffecteneen ongewenste rol kunnen spelen.Wanneer van een spoor een volledig enkelvoudig DNAprofielis verkregen, zal de deskundige bij het interpreterenvan dit DNA-profiel geen subjectieve afwegingenhoeven maken. Ofwel, in het licht van de Texaanseschutter: de target is op voorhand gedefinieerd. Wanneerechter het DNA-onderzoek van het spoor resulteert ineen complex DNA-mengprofiel van meer personen,waarbij van sommige personen slechts zeer weinig DNAaanwezig is, kan het zijn dat de deskundige bij het analyserenen het interpreteren een aantal subjectieve afwegingenmoet maken. In dergelijke gevallen kunnen doorde sturende werking van zaaksinformatie waarnemerseffecteneen rol gaan spelen. Daarom is het van belang datde analyse en interpretatie van het complexe DNAmengprofielis vastgelegd voordat het vergelijkend DNA-10.11.12.N. Metaal, J. Jansz & A. Fischer, Psychologie: De stand van zaken, Lisse: Swets & Zeitlinger 1994.A.P.A. Broeders, Op zoek naar de bron, Over de grondslagen van de criminalistiek en de waardering van het forensische bewijs, Deventer: Kluwer 2003 (ISBN90 130 0964 6).De keuze van Hans Clevers, , november 2009.120Expertise en Recht 2009-5/6

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekonderzoek met DNA-profielen van personen plaatsvindt.Door ook in deze complexe gevallen de target op voorhandeenduidig vast te stellen voorkomt men ‘post hoctarget shifting’: het gevaar op basis van oneigenlijkegronden het DNA-profiel van een persoon (deels) ‘teherkennen’ of ‘terug te vinden’ in het complexe DNAmengprofiel.Complicerende neveneffectenForensisch DNA-onderzoek van biologische sporen resulteertsoms in complexe DNA-profielen. Dit doet zich metname voor bij onderzoek van minimale biologischesporen, die bestaan uit zeer geringe hoeveelheden celmateriaalvan meer personen. Door de zeer hoge gevoeligheidvan de DNA-analysemethoden, en met name dievan de LCN DNA-analysemethoden 13 , kan zich een aantalcomplicerende neveneffecten voordoen. Deze neveneffectenzijn inherent aan forensisch DNA-onderzoek vanminimale biologische sporen. De belangrijkste complicerendeneveneffecten zijn de zogenoemde ‘allele dropin’,‘allele drop-out’ en de ‘prominent aanwezige stotterpiek’.Allele drop-in kan het resultaat zijn van de aanwezigheidvan zeer minieme hoeveelheden DNA (zelfs vaneen fragment van een enkele cel) uit de ‘omgeving’ vanhet stuk van overtuiging of de bemonstering ervan,waardoor een DNA-kenmerk wordt waargenomen datniet afkomstig is van het biologische spoor dat onderwerpvan onderzoek is. Allele drop-out en prominentaanwezige stotterpieken betreffen artefacten die bij hetvermeerderen van een minimale hoeveelheid DNA veelvuldigworden gezien. Als gevolg van allele drop-out zijnsommige DNA-kenmerken niet of onvoldoende zichtbaar,terwijl een prominente stotterpiek (veelal op één positievoor de piek van een DNA-kenmerk) geen DNA-kenmerkrepresenteert. Het gevolg van deze complicerende neveneffectenis dat verkregen resultaten minder goed reproduceerbaarkunnen zijn. De vraag is dan enerzijds of deverkregen pieken in het DNA-profiel daadwerkelijk DNAkenmerkenrepresenteren: is er sprake van allele dropinof van een stotterpiek. Anderzijds rijst de vraag naarde mogelijkheid dat, als gevolg van zogenoemde ‘stochastischeeffecten’, sommige DNA-kenmerken van het teonderzoeken spoor desalniettemin onzichtbaar zijn inhet DNA-profiel (een geval van allele drop-out). 14Geen post hoc target shiftingIn veel gevallen is bij forensisch DNA-onderzoek de kansop post hoc target shifting klein. In het voorbeeld vanillustratie 3 op pagina 122 hebben de pieken (de DNAkenmerken)in het DNA-profiel van het spoor een hogeintensiteit waardoor ze duidelijk waarneembaar zijn enmaar op één manier te interpreteren. Analyse en interpretatievan de verkregen onderzoeksresultaten leverteen DNA-profiel op dat niet op een andere manier is tedefiniëren. Uit het hierna volgende vergelijkende DNAonderzoekmet de DNA-profielen van personen A, B, Cen D is slechts één conclusie mogelijk: alleen het DNAprofielvan persoon C matcht. Het is alleen deze persoondie exact dezelfde DNA-kenmerken heeft als die van hetspoor. De wetenschappelijke bewijswaarde van de matchwordt doorgaans weergegeven als de kans dat een willekeuriggekozen, niet aan de matchende persoon verwant,persoon hetzelfde DNA-profiel heeft als het DNA-profielvan het spoor.Omdat in dit geval het DNA-profiel van het spoor maarop één manier is te definiëren, is de ‘target’ daarmee opvoorhand ondubbelzinnig. Er is daardoor geen kans oppost hoc target shifting bij het vergelijkend DNA-onderzoek.Post hoc target shiftingEr zijn echter situaties waarbij er wel een kans bestaatop post hoc target shifting. Met name bij onvolledigecomplexe DNA-mengprofielen, die zijn verkregen uitminimale biologische sporen, waarvan soms een deelvan het DNA is afgebroken. Zeker als niet is vast te stellenvan hoeveel personen het desbetreffende celmateriaalafkomstig is en welke DNA-kenmerken toebehoren aandezelfde persoon. Thompson beschrijft een waargebeurdecasus die illustreert waartoe post hoc target shiftingkan leiden. 15 Van een minimaal (speeksel)spoor, afkomstigvan het lichaam van een slachtoffer van een zedendelict,was een onvolledig complex DNA-profiel verkregen.Het betrof een DNA-profiel met pieken van lageintensiteit. Bij dergelijke DNA-profielen van minimalebiologische sporen moet de deskundige zoals gezegdrekening houden met de mogelijkheid van complicerendeneveneffecten: allele drop-in, allele drop-out en prominentaanwezige stotterpieken.Thompson en zijn collega Krane hebben dit DNA-profieltijdens verschillende lezingen getoond aan verschillendegroepen DNA-onderzoekers. Aan iedere groep DNA-deskundigenwerd naast het complexe DNA-profiel van hetspoor, ook direct het DNA-profiel van slechts één vande verdachten getoond. Elke groep kreeg zodoende hetDNA-profiel van een andere verdachte onder ogen enwerd vervolgens gevraagd of er sprake was van eenmatch met het DNA-profiel van het spoor. In totaal werdenvoor dit experiment de DNA-profielen beschouwdvan vier verschillende verdachten.De verrassende uitkomst van dit experiment was dat elkegroep telkens het hen aangeboden DNA-profiel van deverdachte vond matchen met het complexe DNA-profielvan het spoor. Daarbij viel op dat alle groepen in hunredeneringen het DNA-profiel van de verdachte tot uitgangspuntnamen. Wanneer een DNA-kenmerk van deverdachte niet voorkwam in het DNA-profiel van hetspoor, of wanneer in het DNA-profiel van het spoor eenDNA-kenmerk aanwezig was dat niet voorkwam in hetDNA-profiel van de verdachte, werden hiervoor verklaringengezocht die niet tot uitsluiting van de verdachtehoefden te leiden.Thompson en Krane laten met dit voorbeeld zien datdoor te focussen op het DNA-profiel van de verdachte13. LCN DNA-analysemethoden staat voor ‘Low Copy Number’-DNA-analysemethoden. In theorie is het met deze extra gevoelige DNA-analysemethoden mogelijkom uit een zeer geringe hoeveelheid DNA een DNA-profiel te verkrijgen. Men spreekt in dit verband ook wel van minimale biologische sporenonderzoek of‘Low Template’-DNA-onderzoek. Voor uitgebreide informatie over DNA-onderzoek van minimale biologische sporen zie het artikel van A.D. Kloosterman &A.J. Meulenbroek ‘DNA-onderzoek van minimale biologische sporen; gevoelige problematiek’, EeR 2008-4 en A.J. Meulenbroek, De Essenties van forensischbiologisch onderzoek; Humane biologische sporen en DNA, Zutphen: Uitgeverij Paris 2009 (ISBN 978 90 77320 82 2).14. Zie noot 13.15. Zie noot 8.Expertise en Recht 2009-5/6121

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekbineerde interpretatie van verschillende sporen) en datinformatie over DNA-profielen van personen buitenbeschouwing wordt gelaten bij het analyseren en interpreterenvan de DNA-(meng)profielen van de sporen. Pasnadat van het DNA-profiel van het spoor de (reproduceerbaaraanwezige) DNA-kenmerken, het aantal donoren ende mogelijke neveneffecten (allele drop-in, allele dropouten stotterpieken) zijn vastgesteld en vastgelegd,vindt het vergelijkend DNA-onderzoek met de DNAprofielenvan personen plaats. Krane et al. hebben onlangseen hierop aanvullende procedure voorgesteld datonbevooroordeeld vergelijkend DNA-onderzoek nogverder borgt. Dit principe van ‘sequential unmasking’komt hieronder bij punt 3 aan de orde.Door het DNA-onderzoek stapsgewijs uit te voerenovereenkomstig de bestaande leidraden, wordt zo goedals voorkomen dat kennis van de DNA-profielen vanpersonen de uitkomst van het vergelijkend DNA-onderzoekbeïnvloedt. In grote lijn gelden voor het forensischDNA-onderzoek vier opeenvolgende fasen:1. Analyseren: het vaststellen van de DNA-kenmerken;2. Interpreteren: het vaststellen van het DNA-profielals geheel en de samenhang van de verschillendeDNA-kenmerken;3. Vergelijken: vergelijken van het DNA-profiel met datvan andere sporen en met dat van personen;4. Beschouwen in context: beschouwen van de bevindingenvan het DNA-onderzoek in het licht van al deandere feiten en omstandigheden in de zaak.Veel forensische laboratoria hebben de werkzaamhedenzo georganiseerd dat verschillende fasen zijn toebedeeldaan speciaal voor die werkzaamheden opgeleide professionals.Gespecialiseerde DNA-onderzoekers voeren hetlaboratoriumwerk uit en doen de analyse van de verkregenresultaten. Vervolgens interpreteren DNA-deskundigenal de resultaten om ze vervolgens te onderwerpenaan vergelijkend DNA-onderzoek. Het beschouwen vande bevindingen van het DNA-onderzoek in de contextvan al de andere technische en tactische feiten en omstandighedenis het domein van de jurist. De vier fasenzijn hieronder nader uiteengezet.1. AnalyserenNadat het DNA uit het spoor is geïsoleerd, worden de teonderzoeken hypervariabele gebieden (loci) van het DNAvermeerderd. Dit heel specifiek kopiëren van de te onderzoekenloci is nodig om de DNA-kenmerken hiervanvast te stellen. De onderzoeksapparatuur maakt de DNAkenmerkenvan de onderzochte loci zichtbaar in eenpiekenprofiel. Een persoon heeft voor elk locus tweeverschillende of twee gelijke DNA-kenmerken. Deze zijnin het piekenprofiel weergegeven als respectievelijk tweepieken, of één hogere piek. Dit piekenprofiel wordt meteen speciaal hiervoor ontwikkeld en internationaalgebruikt expertsysteem en een leidraad van criteriageanalyseerd. Tijdens deze analyse wordt vastgesteldof de pieken daadwerkelijk DNA-kenmerken representerenen als zodanig zijn te benoemen. DNA-kenmerkenworden getypeerd met een getal. Over deze nomenclatuurbestaat internationale consensus.2. InterpreterenDe tweede fase is het interpreteren van het DNA-profieldat uit het spoor is verkregen. Hierbij beschouwt dedeskundige het DNA-profiel in zijn totaliteit en onderzoektin hoeverre er sprake is van een onderlinge samenhangvan de verschillende pieken (DNA-kenmerken). Bijhet interpreteren worden onder meer de volgende vragenbeantwoord:– Is het een volledig of onvolledig DNA-profiel?– Betreft het een DNA-mengprofiel?– Is dan vast te stellen van hoeveel personen het celmateriaal(DNA) afkomstig is en als dit het geval ishoe verhouden de hoeveelheden celmateriaal van deverschillende donoren zich tot elkaar?– Zijn uit het DNA-mengprofiel afzonderlijke DNAprofielenvan de verschillende donoren af te leiden?Tijdens het interpreteren worden ook de mogelijkecomplicerende neveneffecten in kaart gebracht: op welkeloci is er mogelijk sprake van allele drop-in, allele dropoutof prominent aanwezige stotterpieken? Dit speelt,zoals al eerder gezegd, met name een rol bij minimalebiologische sporen en kan alleen worden vastgesteld alsde reproduceerbaarheid van de pieken is onderzocht.3. VergelijkenPas nadat het analyseren (1) en het interpreteren (2) isafgerond en vastgelegd, vindt de derde fase plaats: hetvergelijkend DNA-onderzoek met DNA-profielen vanandere sporen en/of personen. Indien relevant in de zaakkan het vergelijken met DNA-mengprofielen plaatsvindenovereenkomstig de procedure die Krane et al. 17 beschrijven:het zogenoemde ‘sequential unmasking’. Hierbijwordt het DNA-profiel van het spoor eerst vergelekenmet het DNA-profiel van degene van wiens lichaam, kledingof gebruiksvoorwerp het spoor is veiliggesteld. Alsuit dit vergelijkend onderzoek blijkt dat het DNA-profielvan deze persoon matcht met het DNA-mengprofiel vanhet spoor, is aannemelijk dat het DNA-profiel van dezepersoon deel uitmaakt van het DNA-mengprofiel. Hetligt immers in de lijn der verwachting dat celmateriaal(DNA) van deze persoon in dit spoor aanwezig is (zoalsin de bemonstering van het lichaam of de slip van eenslachtoffer van een zedendelict). Onder deze aannamekunnen mogelijk van het DNA-mengprofiel DNA-kenmerkenvan andere personen worden afgeleid en eventueelstatistisch geëvalueerd. Hierna vindt vergelijking plaatsmet de DNA-profielen van de overige personen van wieeen DNA-profiel beschikbaar is, bijvoorbeeld met hetDNA-profiel van de verdachte in de zaak. Deze procedurevan vergelijkend DNA-onderzoek waarborgt dat op eenobjectieve wijze de aanwezigheid en wetenschappelijkebewijswaarde van de DNA-kenmerken in het DNA-mengprofielvan het spoor worden vastgelegd. Door op dezemanier eerst ‘de target’ vast te stellen (de mogelijkecombinaties van DNA-kenmerken van degenen van wiehet spoor afkomstig is) wordt voorkomen dat verwachtingspatronen(kennis van het DNA-profiel van de verdachte)een objectieve vergelijking in de weg staan.17.D.E. Krane et al., ‘Sequential Unmasking: A Means of Minimizing Observer Effects in Forensic DNA Interpretation’, Journal of Forensic Sciences, 2008, 53(4).Expertise en Recht 2009-5/6123

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekIllustratie 4. Piekenprofiel van de vier loci D19S433, VWA, TPOX en D18S51 van het minimale biologische spoor S,verkregen na een LCN DNA-onderzoek (analyse 1).4. Beschouwen in contextNa de analyse (1), de interpretatie (2) en het vergelijkendDNA-onderzoek (3) worden de conclusies van het forensischDNA-onderzoek vastgelegd. Deze bevindingen vanhet DNA-onderzoek dienen vervolgens te wordenbeschouwd in de context van al de andere feiten en omstandighedenin de zaak. De vierde fase, het beschouwenin de context van de zaak, gebeurt dus in de regel nadathet volledige vergelijkende DNA-onderzoek is afgerond,en niet op enig moment daarvoor. In de regel is dit hetdomein van de jurist en niet dat van de DNA-deskundige.Het buiten beschouwing laten van contextinformatie,zoals tactische feiten en omstandigheden, heeft hierbetrekking op de fasen 1, 2 en 3 van het DNA-onderzoek.Contextinformatie kan bij aanvang van het forensischbiologisch onderzoek overigens wel noodzakelijk zijn.Zo zal om biologische contactsporen van de belager tekunnen vinden op kleding van het slachtoffer (zogenoemdedomeinrelevante) informatie nodig zijn waar de belagerhet slachtoffer heeft beetgepakt.Stapsgewijs DNA-onderzoek nader beschouwdOnderstaande casus belicht het gevaar van post hoc targetshifting en toont hoe kan worden voorkomen dat ditgevaar zich manifesteert, namelijk door te werken overeenkomstighet hier gepropageerde stappenplan en deleidraad voor DNA-onderzoek van minimale biologischesporen.Het spoor in deze casus, ‘spoor S’, is afkomstig van eenbekende donor. Op het onderzoekslaboratorium is hetDNA van spoor S dermate sterk verdund dat de concentratieDNA zo laag is geworden dat het als een minimaalbiologisch spoor is te kwalificeren. Van de donor vanspoor S is het DNA-profiel bekend. Omdat de DNA-kenmerkenvan spoor S bekend zijn, is achteraf te beoordelenof de interpretatie van de verkregen DNA-profielendaadwerkelijk correct is.Spoor S is onderworpen aan een LCN DNA-analyse. Illustratie4 vermeldt het resultaat van dit DNA-onderzoekvoor vier van de onderzochte loci. Het betreft respectievelijkde loci D19S433, VWA, TPOX en D18S51. De resultatenvan de andere onderzochte loci zijn hier buitenbeschouwing gelaten.Painting the target around the arrowAls het in illustratie 4 weergegeven piekenprofiel hetresultaat is van het enige uitgevoerde DNA-onderzoekvan dit spoor en het direct vergeleken zou worden metDNA-profielen van verdachten, dan is een vergelijkbareuitkomst als die in het experiment van Thompson enKrane denkbaar. Zoals gezegd, bij een DNA-profiel vaneen minimaal biologisch spoor moet men rekening houdenmet de complicerende neveneffecten. Wanneer nuvergelijkend DNA-onderzoek plaatsvindt, zonder dateerst al de pieken in het DNA-profiel (onder meer op basisvan reproduceerbaarheid) zijn gedefinieerd, bestaat dekans dat gestuurd door informatie van het DNA-profielvan de te vergelijken persoon, naar een match of het nietkunnen uitsluiten van deze persoon wordt toegeredeneerd.Bijvoorbeeld, bij verdachte X (tabel 1, pagina 125) metDNA-profiel D19S433 (13/15), VWA (14/16), TPOX (7/8)en D18S51 (15/15) zou men kunnen redeneren dat hetontbreken van een piek voor DNA-kenmerk 7 bij locusTPOX in het DNA-profiel van spoor S, het gevolg is vanallele drop-out. Op basis van deze redenering zou menkunnen concluderen dat het DNA-profiel van verdachteX matcht, of in ieder geval dat verdachte X niet kanworden uitgesloten als degene van wie het celmateriaal(mede) afkomstig is.Voor verdachte Y (tabel 1, pagina 125) met DNA-profielD19S433 (14/15), VWA (14/14), TPOX (8/8) en D18S51(14/15) zou men kunnen redeneren dat de lage piek opde positie van DNA-kenmerk 14 van locus D18S51daadwerkelijk DNA-kenmerk 14 representeert en hetgeen stotterpiek betreft. Op basis van deze redeneringzou men kunnen concluderen dat het DNA-profiel vanverdachte Y matcht, of in ieder geval dat verdachte Yniet kan worden uitgesloten als degene van wie het celmateriaal(mede) afkomstig is.In beide gevallen gaat men uit van het DNA-profiel vande verdachte en is er sprake van ‘painting the targetaround the arrow’.Gaat men uit van het DNA-profiel van verdachte Z (tabel1, pagina 125), D19S433 (14/15), VWA (14/16), TPOX(8/8) en D18S51 (15/15), dan zijn redeneringen die naareen resultaat kunnen toewerken, zoals in het geval vanverdachte X en Y niet nodig om te stellen dat het DNAprofielvan verdachte Z matcht, of in ieder geval datverdachte Z niet kan worden uitgesloten als degene vanwie het celmateriaal in het spoor (mede) afkomstig is.Immers, ook al is de werkwijze onjuist, alle DNA-kenmerkenvan het DNA-profiel van de verdachte Z matchenmet DNA-kenmerken van het DNA-profiel van het spoor.124Expertise en Recht 2009-5/6

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekTabel 1. De DNA-kenmerken van de loci D19S433, VWA,TPOX en D18S51 van de verdachten X, Y en Z.Locusverdachte Xverdachte Yverdachte ZD19S433 VWA13/1514/1514/1514/1614/1414/16TPOX D18S517/88/88/815/1514/1515/15Stapsgewijs analyseren, interpreteren envergelijkenOm post hoc target shifting te voorkomen moet de deskundigezijn onderzoek stapsgewijs inrichten overeenkomstigde vier opeenvolgende fasen en de leidraad voorDNA-onderzoek van minimale biologische sporen. Tijdensde analysefase en interpretatiefase is het van belangdat de deskundige vaststelt welke piekendaadwerkelijkDNA-kenmerken representeren en niet het gevolg zijnvan neveneffecten, zoals artefacten. Om die reden wordtbij DNA-onderzoek van minimale biologische sporen(LCN DNA-analyse) het DNA-onderzoek ten minste tweekeer herhaald. 18Volgens vaststaand protocol worden minimaal driemonsters genomen van het geïsoleerde DNA (het DNAextract).Al deze monsters worden vervolgens onder dezelfdereactieomstandigheden, maar afzonderlijk enonafhankelijk van elkaar, onderworpen aan een DNAonderzoek.Op deze manier is vast te stellen of eenwaargenomen piek reproduceerbaar is en een DNA-kenmerkrepresenteert, dan wel het gevolg kan zijn van eenvan de complicerende neveneffecten. Bovendien wordtbekeken of er mogelijk sprake is van allele drop-out.Het DNA-onderzoek van spoor S is nu nog drie keerherhaald (analyse 2, 3 en 4). De resultaten zijn weergegevenin tabel 2 en illustratie 5.Tabel 2. De per analyse (analyse 1, 2, 3 en 4) vastgestelde(mogelijke) DNA-kenmerken van de loci D19S433, VWA,TPOX en D18S51 van spoor S. Zie ook illustraties 4 en 5.Locusanalyse 1analyse 2analyse 3analyse 4D19S43313/14/151414/1514VWA14/1614/161414/16TPOX D18S51888815 19121515Zonder dat de deskundige het DNA-profiel van de verdachtekent worden de resultaten van de DNA-analysesvan spoor S zorgvuldig geëvalueerd. Op basis van reproduceerbaarheiden de morfologie van de pieken in devier analyses komt de deskundige tot de volgende conclusies:– Het betreft zeer waarschijnlijk het DNA-profiel vanéén persoon. Hoewel bij analyse 1 drie pieken aanwezigzijn voor locus D19S433 (13/14/15), geven dedrie andere analyses (analyse 2, 3 en 4) voor dit locus,en de piekenpatronen van de totale DNA-profielengeen aanwijzing voor de aanwezigheid van celmateriaalvan meer dan één persoon.– Degene van wie het spoor afkomstig is heeft voorlocus D19S433 de DNA-kenmerken 14/15. De piekop positie 13 in analyse 1 is niet reproduceerbaar,hetgeen een aanwijzing is dat dit een allele drop-inbetreft. 20 Het ontbreken van een piek op de positievan DNA-kenmerk 15 in de tweede en vierde analysekan zijn veroorzaakt door allele drop-out.– Degene van wie het spoor afkomstig is heeft voorlocus VWA de DNA-kenmerken 14/16. Het ontbrekenvan de piek op positie 16 in de derde analyse kanhet resultaat zijn van allele drop-out.– Degene van wie het spoor afkomstig is heeft voorlocus TPOX zeer waarschijnlijk de DNA-kenmerken8/8. Toch houdt de deskundige rekening met de,weliswaar zeer geringe, kans dat het tweede DNAkenmerkniet ook DNA-kenmerk 8 is, maar door alleledrop-out telkens in de vier verschillende analysesniet zichtbaar is. De deskundige noteert dit als DNAkenmerken8F (8 ‘Fail’): hij is zeker van DNA-kenmerk8 en houdt rekening met de zeer kleine kans datnaast DNA-kenmerk 8 nog een ander DNA-kenmerkaanwezig is.– De typering van de DNA-kenmerken van degene vanwie het spoor afkomstig is, is voor locus D18S51 hetminst zeker. Het ontbreken van een piek op positie15 in analyse 2 kan zijn veroorzaakt door allele dropout.Bij analyse 1 is op positie 14 en bij analyse 2 isop positie 12 een piek te zien. De piek op positie 14betreft vrijwel zeker een stotterpiek, terwijl de piekop positie 12 daadwerkelijk DNA-kenmerk 12 van dedonor van het spoor kan representeren, maar ookeen allele drop-in kan zijn. De deskundige houdthiermee rekening door te redeneren dat naast DNAkenmerk15 nog een ander DNA-kenmerk aanwezigkan zijn en noteert dit als 15F (15 ‘Fail’): hij is zekervan DNA-kenmerk 15 en houdt rekening met de kansdat naast DNA-kenmerk 15 nog een ander DNA-kenmerkaanwezig is.De deskundige legt deze bevindingen vast en noteertvoor deze loci de volgende DNA-kenmerken (tabel 3):Tabel 3. De vastgestelde DNA-kenmerken van de lociD19S433, VWA, TPOX en D18S51 van het DNA-profiel vanspoor S.LocusDNA-profielD19S433 VWA14/1514/16TPOX D18S518F15FHet vastgestelde DNA-profiel van het spoor (zie tabel 3)is geschikt voor een statistische evaluatie. Bij de statistischeberekening houdt de deskundige rekening met deonzekerheid bij de typeringen voor de loci TPOX en18.19.20.Recent onderzoek van het NFI geeft hierover aanvullende inzichten, waarbij wordt geadviseerd het DNA-onderzoek van minimale biologische sporen bijvoorkeur ten minste driemaal te herhalen. De onderzoeksresultaten zullen in 2010 worden gepubliceerd (C.C.G. Benschop, H. Meiland, A.G.M. van Gorp,C.P. van der Beek, A.A. Westen. & L.M.T. Sijen).De piek op de positie van DNA-kenmerk 14 bij locus D18S51 (analyse 1, illustratie 4 en 5) is door de software als een stotterpiek gekwalificeerd en daaromniet benoemd. De deskundige houdt bij het interpreteren van de resultaten rekening met de aanwezigheid van deze piek in het DNA-profiel.Omgekeerd geldt dat een reproduceerbare piek in de regel geen allele drop-in representeert.Expertise en Recht 2009-5/6125

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekIllustratie 5. Piekenprofielen van de vier loci D19S433, VWA, TPOX en D18S51 van het minimale biologische spoor S,verkregen na vier, onder dezelfde reactieomstandigheden uitgevoerde, LCN DNA-onderzoeken (analyse 1, 2, 3 en 4).126Expertise en Recht 2009-5/6

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekD18S51. Hij moet hier namelijk rekening houden methet feit dat niet alleen personen met voor D18S51 deDNA-kenmerken 15/15, maar ook personen die naastDNA-kenmerk 15 een ander DNA-kenmerk voor dit locushebben, niet zijn uit te sluiten als donor van het spoor.Hoewel de situatie voor locus TPOX vergelijkbaar is, achtde deskundige de kans zeer klein dat de DNA-kenmerkenvan de donor van het spoor voor locus TPOX anders zijndan 8/8. Het is echter niet onmogelijk en daarom moethiermee bij de statistische berekening rekening wordengehouden.Omdat spoor S in het onderzoekslaboratorium is gemaakten in werkelijkheid een zeer sterk verdund DNA-extractis van een bekende donor, zijn de daadwerkelijke DNAkenmerkenbekend: D19S433 (14/15), VWA (14/16), TPOX(8/8) en D18S51 (12/15). Door het DNA-onderzoek vanspoor S te herhalen en te interpreteren op basis van reproduceerbaarheidzijn DNA-kenmerken vastgesteld(tabel 3) die in overeenstemming zijn met het daadwerkelijkeDNA-profiel van het spoor. Hierbij valt op datspoor S voor locus D18S51 naast DNA-kenmerk 15, hetDNA-kenmerk 12 heeft, terwijl dit DNA-kenmerk maarin slechts één van de vier analyses (analyse 2) zichtbaarwas.Pas nu de analyse en interpretatie zijn afgerond envastgelegd vindt het vergelijken plaats met de DNAprofielenvan personen. De deskundige vergelijkt de lociéén voor één en laat zich bij dit proces niet beïnvloedendoor de resultaten van de vergelijkingen van de andereloci. Nadat alle loci zijn vergeleken kan de deskundigeconcluderen dat er sprake is van een match, van geenmatch of dat geen uitspraak kan worden gedaan. Er issprake van een match als de DNA-kenmerken van hetene DNA-profiel, bijvoorbeeld van een persoon, ookvoorkomen in het andere DNA-profiel, bijvoorbeeld vanhet spoor. In dat geval kan het celmateriaal van het spoor(mede) afkomstig zijn van de desbetreffende persoon.Indien mogelijk zal de wetenschappelijke bewijswaardevan de overeenkomst statistisch worden berekend. Hetkan ook zijn dat er geen zekerheid kan worden gebodenomtrent het antwoord op de vraag of er sprake is vaneen match of geen match. Dit geval betreft doorgaanscomplexe, onvolledige DNA-mengprofielen. Soms is danslechts te concluderen dat de desbetreffende persoonniet is uit te sluiten als één van de personen van wie hetcelmateriaal in de bemonstering afkomstig kan zijn. 21Vergelijkt men nu de DNA-profielen van verdachte X,verdachte Y en verdachte Z met het DNA-profiel vanspoor S, dan blijkt dat alleen in het geval van verdachteZ sprake is van een match. Verdachte X is uit te sluitenvanwege DNA-kenmerken 13/15 op locus D19S433 ende verdachte Y is uit te sluiten omdat hij voor locus VWADNA-kenmerken 14/14 heeft. Zowel verdachte X, alsverdachte Y kunnen daarom worden uitgesloten als degenenvan wie celmateriaal in spoor S aanwezig is. Dezeconclusie staat haaks op de conclusie die volgde uit debenaderingswijze waarin men het DNA-profiel van deverdachte als uitgangspunt nam, hierboven uiteengezetonder de kop ‘Painting the target around the arrow’. Dezecasus illustreert dat voor onbevooroordeeld DNA-onderzoekvan (minimale) biologische sporen de reproduceerbaarheidvan de resultaten van het DNA-onderzoek eneen transparante procedure voor onbevooroordeeldvergelijken van DNA-profielen belangrijke waarborgenzijn.Tot slot zullen deze door de deskundige gerapporteerderesultaten worden beschouwd in de context van alle anderefeiten en omstandigheden in de zaak. Nu is vastgestelddat het DNA-profiel van verdachte Z matcht metspoor S zal deze informatie in samenhang met de overigetechnische en tactische informatie in de zaak moetenuitwijzen of het spoor daadwerkelijk van verdachte Zafkomstig kan zijn. Het vastgestelde onvolledige DNAprofiel(tabel 3) heeft immers een relatief lage wetenschappelijkebewijswaarde. Daarnaast is van belang ofer verband is tussen het spoor en het misdrijf. Deze casusillustreert ook het belang van het beschouwen vande bevindingen van het DNA-onderzoek in de contextvan de overige informatie in zaak. Hoewel het DNAprofielvan verdachte Z matcht met de vastgestelde DNAkenmerkenvan het minimale biologische spoor S, isverdachte Z niet degene van wie het spoor afkomstig is:hij heeft voor locus D18S51 de DNA-kenmerken 15/15en niet de DNA-kenmerken die de donor van het spoorheeft: namelijk 12/15!Complexe DNA-mengprofielenBovenstaand voorbeeld vormt een beschrijving van hetstapsgewijs DNA-onderzoek van een relatief eenvoudig,enkelvoudig DNA-profiel van een minimaal biologischspoor. Echter, in het geval van complexe (onvolledige)DNA-mengprofielen van sporen met celmateriaal vanmeerdere personen wordt het onderzoek veel ingewikkelder.Zo zal het aantal mogelijkheden om te matchenmet een complex onvolledig DNA-mengprofiel van meerdan twee personen vele malen groter zijn. Stel, van eenminimaal biologisch spoor is een complex onvolledigDNA-mengprofiel verkregen van ten minste drie personen,waarin voor locus TPOX de DNA-kenmerken 8, 9,10 en 11 reproduceerbaar aanwezig zijn. Het is echteronduidelijk of er door allele drop-out nog DNA-kenmerkenonzichtbaar zijn gebleven. Op basis van alleen ditlocus kunnen dan zeer veel personen niet worden uitgesloten.Dit geldt voor personen met voor TPOX een typering8/8, 8/9, 8/10, 8/11, 9/9, 9/10, 9/11, 10/10, 10/11en 11/11. Deze DNA-kenmerken komen immers ook voorin het DNA-mengprofiel. Maar als bijvoorbeeld de mogelijkheidbestaat van een allele drop-out van DNA-kenmerk7, kunnen ook alle personen die DNA-kenmerken 7/7,7/8, 7/9, 7/10 en 7/11 hebben, op basis van dit locus,niet worden uitgesloten. Omdat bij dergelijke complexe(‘low level’) DNA-mengprofielen zelfs de mogelijkheidbestaat van een allele drop-out van twee DNA-kenmerkenop één locus, zouden zelfs personen met voor TPOX21.Voor uitgebreide informatie over wetenschappelijke bewijswaarde van het resultaat van vergelijkend DNA-onderzoek: A.J. Meulenbroek, De Essenties van forensischbiologisch onderzoek; Humane biologische sporen en DNA, Zutphen: Uitgeverij Paris 2009, (Samenvatting conclusies DNA-onderzoek, p. 223-230,ISBN 978 90 77320 82 2).Expertise en Recht 2009-5/6127

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekbijvoorbeeld de DNA-kenmerken 7/12, 7/13 of 12/13niet zijn uit te sluiten. Dit illustreert dat complexe onvolledigeDNA-mengprofielen van minimale biologischesporen in de praktijk een zeer gering persoonsonderscheidendvermogen kunnen hebben en vrijwel niemand opgrond van het vergelijkend DNA-onderzoek met zekerheidis uit te sluiten. De deskundige zal in dergelijkegevallen rapporteren dat geen uitspraak kan worden gedaanover de mogelijke aan- of afwezigheid van celmateriaalvan een bepaalde persoon in de desbetreffendebemonstering van het spoor.Desalniettemin is het soms mogelijk om in gevallenwaarin geen zekerheid kan worden verkregen of het DNAprofielvan een bepaalde persoon matcht of niet matchtmet een complex, onvolledig DNA-mengprofiel, dewaarschijnlijkheid van het resultaat van het vergelijkendDNA-onderzoek te beschouwen onder twee (of meer)hypothesen. Bijvoorbeeld:hypothese I: het spoor bevat celmateriaal (DNA) van deverdachte (en één of meer andere personen);hypothese II: het spoor bevat celmateriaal (DNA) vaniemand anders dan de verdachte (en één of meer anderepersonen).Zo kan de deskundige bijvoorbeeld tot de conclusiekomen dat de resultaten van het vergelijkend DNAonderzoekwaarschijnlijker zijn als hypothese I waar is,dan als hypothese II waar is. In dat geval is het resultaatvan het DNA-onderzoek dus belastend voor de verdachte.In bovengenoemd voorbeeld zijn in het complexe onvolledigeDNA-mengprofiel van het minimale biologischespoor voor het locus TPOX de DNA-kenmerken 8, 9, 10en 11 reproduceerbaar zichtbaar. De deskundige zalrekening houden met de mogelijkheid van allele dropoutop dit locus en zelfs met de zeer geringe kans opallele drop-out van twee DNA-kenmerken op dit locus.In het geval de verdachte voor dit locus de DNA-kenmerken7/12 heeft, kan hij op basis van de, weliswaar zeergeringe, kans op allele drop-out van zowel DNA-kenmerk7 als DNA-kenmerk 12 niet worden uitgesloten. Het isdan soms mogelijk dat de deskundige, het gehele complexeonvolledige DNA-mengprofiel in ogenschouw genomen,toch een uitspraak kan doen over de waarschijnlijkheidvan dit resultaat in het licht van twee verschillendehypothesen. Bijvoorbeeld, dat de resultaten van hetvergelijkend DNA-onderzoek waarschijnlijker zijn in hetgeval het spoor geen celmateriaal van de verdachte bevat,dan in het geval het spoor wel celmateriaal van de verdachtebevat. Hoewel de verdachte niet kan worden uitgeslotenis in die situatie het resultaat van het DNAonderzoekontlastend voor de verdachte. 22Samenvatting en conclusieDit artikel toont de noodzaak aan om DNA-onderzoekstapsgewijs uit te voeren. Alleen op deze manier wordtde kans op beïnvloeding van de deskundige bij het vergelijkendDNA-onderzoek tot een minimum beperkt. Omongewenste waarnemerseffecten zo veel mogelijk tevoorkomen is van belang dat het onderzoek wordt uitgevoerdin vier opeenvolgende fasen: 1. analyseren,2. interpreteren, 3. vergelijken en 4. beschouwen in decontext. In de zogenoemde ‘Zeven stappen voor hetinterpreteren van DNA-mengprofielen’, de ‘Leidraad voorDNA-onderzoek van minimale biologische sporen’ en de‘Sequential unmasking’ zijn deze stappen meer in detailuitgewerkt. 23In deze procedures is vastgelegd dat de deskundige paskennis neemt van het DNA-profiel van de verdachte nadatde analyse en interpretatie van het DNA-profiel van hetspoor is afgerond en de resultaten zijn vastgelegd.Hierdoor wordt voorkomen dat de deskundige bij hetvergelijken van DNA-profielen zich al dan niet bewustfocust op het DNA-profiel van de verdachte en door uitte gaan van dit DNA-profiel erop is gespitst in het DNAprofielvan het spoor DNA-kenmerken waar te nemen dieook in het DNA-profiel van de verdachte aanwezig zijn.De deskundige kan zodoende in de verleiding wordengebracht om de overige informatie in het DNA-profiel,die zou kunnen wijzen op een uitsluiting van deze verdachte,te negeren. Deze manier van werken doet afbreukaan het belangrijke principe dat bij een vergelijkendDNA-onderzoek altijd eerst moet worden beoordeeld ofde verdachte op grond van de onderzoeksresultaten isuit te sluiten. Als regel kan een verdachte op grond vaneen vergelijkend DNA-onderzoek worden uitgeslotenindien één of meer van zijn DNA-kenmerken niet voorkomenin het DNA-profiel van het spoor.Bij het interpreteren van het DNA-profiel van een spoorhoudt men altijd rekening met complicerende neveneffecten.Deze doen zich met name voor bij DNA-onderzoekvan minimale biologische sporen. Daarom is het indergelijke gevallen van belang dat door aanvullend DNAonderzoekwordt vastgesteld of de pieken in het DNAprofielreproduceerbaar aanwezig zijn en daadwerkelijkDNA-kenmerken representeren. Soms is het evenwel nietmogelijk vast te stellen of het DNA-profiel van een persoonal dan niet matcht met het complexe (onvolledige)DNA-profiel van het spoor. De deskundige kan in datgeval niet met zekerheid een uitspraak doen over demogelijkheid van bijvoorbeeld allele drop-in, allele dropoutof die van een prominente stotterpiek. De conclusievan het DNA-onderzoek zou dan kunnen luiden dat deverdachte op grond van het vergelijkend DNA-onderzoekniet kan worden uitgesloten als één van de personen vanwie het celmateriaal in het spoor mogelijk afkomstig is.In dit soort gevallen is de wetenschappelijke bewijswaardevan het DNA-onderzoek doorgaans zeer gering. Ookkan het zijn dat het DNA-profiel van een persoon weliswaarniet matcht met een complex DNA-mengprofiel,maar omdat het DNA-mengprofiel te onvolledig is, kanniet met zekerheid worden vastgesteld dat er sprake isvan ‘geen match’. In sommige gevallen kan de deskundigedergelijke bevindingen van het DNA-onderzoek beschouwenin het licht van verschillende hypothesen en bijvoorbeeldrapporteren dat de bevindingen van het vergelijkendDNA-onderzoek waarschijnlijker zijn als het spoorgeen celmateriaal van de verdachte bevat, dan als hetspoor wel celmateriaal van de verdachte bevat.22.23.‘De reeks waarschijnlijkheidstermen van het NFI en het Bayesiaanse model voor interpretatie van bewijs’, versie 2.0, Vakbijlage (NFI) mei 2008.Zie noot 16 en 17.128Expertise en Recht 2009-5/6

Richtlijnen borgen onbevooroordeeld DNA-onderzoekIn de praktijk blijkt dat tijdens rechtszittingen veelvuldigvragen leven over dergelijke bevindingen van DNAonderzoek.Zeker bij conclusies waarbij de verdachteniet kan worden uitgesloten en een wetenschappelijkebewijswaarde in de vorm van een statistische berekeningniet mogelijk is. De jurist ziet dit soort conclusies nietzelden als een ‘rode vlag’ en wil ervan overtuigd zijn datdit ook daadwerkelijk de maximale informatie is die uithet DNA-onderzoek is te verkrijgen. Soms worden in ditsoort gevallen ook de DNA-profielen en/of de tabellenmet de resultaten van het DNA-onderzoek opgevraagdzodat de jurist zelf een oordeel kan vormen. Hierbij dientmen zich wel bewust te zijn van het gevaar van waarnemerseffectenen het post hoc target shifting. Door zichnadrukkelijk te richten op DNA-kenmerken van de verdachtedie mogelijk ook in het complexe DNA-profielvan het spoor aanwezig zijn (DNA-kenmerken ‘terugvinden’of ‘herkennen’), bestaat het gevaar dat de complicerendefactoren van het vergelijkend DNA-onderzoek nietworden onderkend. Daarbij gaat het bij het vergelijkendDNA-onderzoek niet alleen om overeenkomsten, maarnadrukkelijk ook om verschillen tussen de DNA-profielen.In dit soort gevallen verdient het de voorkeur om dedeskundige bij de rechter-commissaris of ter terechtzittingop te roepen zodat deze onder meer aan de handvan de DNA-profielen nadere toelichting kan geven opwelke wijze de analyse, de interpretatie en vervolgenshet vergelijkend DNA-onderzoek is uitgevoerd en welkeconclusies daaraan mogen worden verbonden.Stapsgewijs DNA-onderzoek, overeenkomstig de richtlijnen,is een belangrijke waarborg voor onbevooroordeeldvergelijkend DNA-onderzoek. Deze richtlijnen behoedende strafrechtketen voor de ‘Texas sharpshooter fallacy’.Dit alles om de kans zo klein mogelijk te maken datverkeerde conclusies worden getrokken en het rechtssysteemte behoeden voor gerechtelijke dwalingen.Nadere informatie abstracte figuur illustratie 2Illustratie 6. Na het verstrekken van informatie over de betekenis van deze afbeelding, is het nagenoeg niet meermogelijk de afbeelding op een andere manier te interpreteren. Zodra de hersenen eenmaal betekenis hebben gegevenaan de waarneming, zal deze duiding telkens terugkomen bij herhaalde waarneming van de afbeelding. In de afbeeldingis een koe te herkennen, met een naar de lezer gerichte kop. De stippen aan de rechterkant zijn de vlekken op de flankvan de koe. De afbeelding is gebaseerd op de rechts afgebeelde foto uit 1952 en staat bekend als de figuur van Dallenbach.2424.Karl M. Dallenbach papers, #2958. Division of Rare and Manuscript Collections, Cornell University Library.Expertise en Recht 2009-5/6129