Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het ...

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekMeer informatieve DNA-profielenAl geruime tijd voor april 2011 zette het NFI hetNGM DNA-analysesysteem in bij aanvullend DNAonderzoekin complexe zaken en cold cases. In veelgevallen werden daarbij meer informatieve DNAprofielenverkregen dan bij eerder uitgevoerd onderzoekmet het SGM-Plus DNA-analysesysteem. Ditbetreft met name onderzoek van minimale biologischesporen, sporen van meerdere personen, deelsafgebroken en/of verontreinigd DNA.Fase 2. InterpreterenDe tweede fase is het interpreteren van het DNAprofieldat van het spoor is verkregen. Hierbijbeschouwt de deskundige het DNA-profiel van hetspoor in zijn totaliteit en onderzoekt hij in hoeverreer sprake is van een onderlinge samenhang van deverschillende DNA-kenmerken. Het in zijn totaliteitbeschouwen van het DNA-profiel is een belangrijkewaarborg die voorkomt dat tijdens de derde fase vanhet onderzoek, het vergelijkend DNA-onderzoek, eenenkel DNA-kenmerk afzonderlijk, los van de andereDNA-kenmerken in het DNA-profiel, wordt verklaard.Bij het interpreteren, het kwalificeren van het DNAprofiel,zijn onder meer de volgende vragen vanbelang:• Bevat het spoor waarvan het DNA-profiel is verkregeneen relatief grote of een relatief kleine hoeveelheidDNA? Is er sprake van een DNA-profiel van eenminimaal biologisch spoor?• Is het een volledig of onvolledig DNA-profiel?• Betreft het een enkelvoudig DNA-profiel (éénpersoon)?• Betreft het een DNA-mengprofiel (meer dan éénpersoon)? Zie verder ‘DNA-mengprofielen’;• Is het enkelvoudige DNA-profiel van een man of eenvrouw?• Hoe zeldzaam is het enkelvoudige DNA-profiel?De zeldzaamheidswaarde wordt uitgedrukt in deberekende frequentie van voorkomen.Berekende frequentieDe zeldzaamheidswaarde van een DNA-profiel wordtuitgedrukt in de ‘berekende frequentie’ van voorkomenvan het DNA-profiel in de populatie. De berekeningwordt uitgevoerd met speciaal daarvoor ontwikkelde,gevalideerde rekenprogramma’s en is gebaseerdop populatiegenetische gegevens uit een referentie -databestand. Met dit referentiedatabestand is voor elkDNA-kenmerk dat bij het DNA-onderzoek kan voorkomenbepaald hoe vaak het in de populatie voorkomt. 8Het rekenprogramma berekent de frequentie van eenDNA-profiel door de frequenties van de vastgesteldeDNA-kenmerken met elkaar te vermenigvuldigen (doortoepassing van de zogenoemde ‘productregel’,inclusief statistische correcties). 9Voor DNA-profielen met de DNA-kenmerken van tien ofmeer loci is de berekende frequentie altijd kleiner danéén op een miljard. Met andere woorden, de kans dathet DNA-profiel van een persoon matcht met het DNAprofielvan een willekeurig gekozen, niet-bloedverwantepersoon, is altijd kleiner dan één op een miljard. 10Onvolledige DNA-profielenIn een onvolledig DNA-profiel zijn niet van al deonderzochte loci de DNA-kenmerken bepaald. 11 Metname bij sporen die heel weinig DNA bevatten, ofwaarvan het DNA deels is afgebroken komt het voordat het DNA van een of meer loci tijdens de vermeerderingsstap(fase 1) in onvoldoende mate wordtgekopieerd. De zeldzaamheidswaarde van een onvolledigDNA-profiel is geringer dan dat van een volledigDNA-profiel. Immers, de kans dat een willekeuriggekozen persoon bijvoorbeeld dezelfde acht DNA-kenmerken(van vier loci) als die van het spoor heeft, isvele malen groter dan de kans dat hij dezelfde dertigDNA-kenmerken (van vijftien loci) als die van hetspoor heeft. De bewijswaarde van een match met eenonvolledig DNA-profiel is daarom in de regel minderhoog dan van een match met een volledig DNA-profiel.De berekende frequentie van voorkomen is afhankelijkvan het aantal DNA-kenmerken én van de frequentiewaarmee deze DNA-kenmerken voorkomen. Een onvolledigDNA-profiel bestaande uit slechts enkele, maarwel zeldzame DNA-kenmerken kan daarom toch eenlage berekende frequentie van voorkomen hebben enderhalve bij een match een hoge bewijswaarde.DNA-mengprofielenEen spoor kan ook celmateriaal van meer dan een persoonbevatten, zoals een bemonstering van een doormeerdere personen gedragen bivakmuts. In de regelgeldt dat als van een spoor een DNA-profiel is verkre-8. Het is een statistische schatting op basis van een referentiedatabestand. Rekenmodellen laten zien dat de frequenties van de verschillende DNA-kenmerkendie per locus kunnen voorkomen betrouwbaar statistisch zijn te schatten met een referentiedatabestand van ten minste tweehonderd personen. Het NFI enhet Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek (FLDO) maken gebruik van een referentiedatabestand van 2085 personen. De frequenties van voorkomenvan de verschillende DNA-kenmerken liggen over het algemeen tussen 0,2% en 30%.9. De statistische correcties betreffen een rekenkundige correctie voor het feit dat subgroepen in de populatie voorkomen en een rekenkundige correctie voorhet feit dat de gehanteerde frequenties waarmee de DNA-kenmerken in de populatie voorkomen zijn vastgesteld op basis van een referentiedatabestand.10. De berekende frequentie is niet van toepassing op bloedverwante personen. Voor bloedverwanten van de met het spoor matchende verdachte geldt dat dekans groter is dat hun DNA-profiel matcht met dat van het spoor, dan het DNA-profiel van een niet-bloedverwante persoon. Daarnaast hebben eeneiigetweelingen hetzelfde DNA-profiel.11. De aanduiding ‘onvolledig’ is een kwantitatief waardeoordeel over het verkregen DNA-profiel en nadrukkelijk geen kwalitatief waardeoordeel over het verkregenDNA-profiel.76 Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekgen waarin een of meer loci méér dan twee DNAkenmerkenhebben, er sprake is van een DNAmengprofiel.Immers, een persoon heeft per locusmaximaal twee verschillende DNA-kenmerken. Bij hetinterpreteren van DNA-mengprofielen worden de volgendevragen beantwoord:• Is het een volledig of onvolledig DNA-mengprofiel?• Van (minimaal) hoeveel personen is celmateriaal(DNA) in de desbetreffende bemonstering aanwezig?De aanname over het aantal personen wordt gebaseerdop het aantal DNA-kenmerken dat per locuswordt waargenomen. Zijn bijvoorbeeld op een ofmeer loci ten minste vijf DNA-kenmerken zichtbaar,dan bevat de bemonstering DNA van minimaal driepersonen.• Betreft het DNA van mannen en/of vrouwen?• Hoe verhouden de bijgedragen hoeveelhedencelmateriaal van de verschillende personen zich totelkaar?Op basis van de hoogte van de pieken kan derelatieve hoeveelheid celmateriaal die iemand heeftbijgedragen aan het spoor worden geschat. Hierbijgeldt: hoe hoger de piek, hoe meer celmateriaalaanwezig is met het desbetreffende DNA-kenmerk.• Is uit het DNA-mengprofiel een enkelvoudig DNAprofiel(afkomstig van één persoon) af te leiden?Een enkelvoudig DNA-profiel kan worden afgeleidwanneer op grond van zaaksinformatie een van deceldonoren bekend kan worden verondersteld, ofop basis van verschillen in piekhoogtes. Hoe zeldzaamis het afgeleide enkelvoudige DNA-profiel? Ditwordt uitgedrukt in de berekende frequentie vanvoorkomen.• Is uit het DNA-mengprofiel geen enkelvoudig DNAprofielaf te leiden?Als uit het DNA-mengprofiel geen enkelvoudig DNAprofielis af te leiden, dan wordt vastgesteld of voorhet DNA-mengprofiel is te berekenen hoe groot dekans is dat het DNA-profiel van een willekeuriggekozen persoon hiermee matcht (de zogenoemde‘inclusiekans’, zie kader ‘Statistische berekening vaneen match’ op pagina 81 en 82). 12Voor meer informatie over DNA-mengprofielen zie Bijlage‘Onderscheid DNA-profielen’ op pagina 89 en 90.DNA-profielen van minimale biologischesporenMinimale biologische sporen zijn biologische sporendie zeer weinig DNA bevatten. Dit kunnen sporen zijnvan minimale hoeveelheden bloed, sperma of speeksel,of haarsporen met zeer weinig celmateriaal aan dehaarwortel, maar vaak gaat het om biologischecontactsporen. 13 Doordat minimale biologische sporenzeer weinig DNA bevatten, resulteert de standaardDNA-analyse meestal in onvolledige DNA-profielenwaarin pieken zo zwak aanwezig kunnen zijn dat zeniet eenduidig aan DNA-kenmerken zijn toe teschrijven. Dergelijke onvolledige DNA-profielen metrelatief zwak aanwezige pieken zijn vaak onvoldoendegeschikt voor vergelijkend DNA-onderzoek. Afhankelijkvan de kwaliteit van het DNA-profiel beoordeelt deDNA-deskundige of aanvullend DNA-onderzoek kanresulteren in een informatiever DNA-profiel en welkemethoden daarvoor het best geschikt zijn. In grotelijnen zijn er twee opties voor aanvullend DNA-onderzoek:• de uitgevoerde (standaard) DNA-analyse twee keer,eventueel (bij een relatief zeer geringe hoeveelheidDNA) drie keer op dezelfde manier herhalen en opbasis hiervan een zogenoemd consensus DNAprofielvaststellen;• LCN (Low Copy Number) DNA-analyse en dit tweekeer, eventueel (bij een relatief zeer geringe hoeveelheidDNA) drie keer herhalen en op basis hiervaneen consensus LCN DNA-profiel vaststellen.Consensus DNA-profielOm vast te stellen of (zwak aanwezige) pieken in DNAprofielenvan minimale biologische sporen daadwerkelijkDNA-kenmerken van het desbetreffende spoorrepresenteren en geen complicerende neveneffectenzijn (zie kader ‘Complicerende neveneffecten’), wordtde DNA-analyse van minimale biologische sporen driekeer, eventueel vier keer, uitgevoerd. 14 De drie of viermonsters van het DNA-extract worden onder vergelijkbarereactieomstandigheden onderworpen aan eenDNA-analyse. Al deze resultaten worden met elkaarvergeleken. Op basis hiervan wordt beoordeeld of eenwaargenomen piek reproduceerbaar is en een DNAkenmerkrepresenteert. Pieken die ten minste tweekeer worden waargenomen in de drie of vier DNA-12. In dit stadium van het onderzoek, het interpreteren van het verkregen DNA-(meng)profiel, is alleen de inclusiekans aan de orde. De andere veel gebruiktestatistische methode, de likelihood ratio-methode, is gebaseerd op twee verschillende hypothesen op bronniveau en kan pas worden toegepast wanneer ersprake is van een match met het DNA-profiel van een persoon (in de derde fase van het onderzoek).13. Een biologisch contactspoor is een biologisch spoor waarvan de aard niet is te bepalen/bepaald en waarvan het aannemelijk is dat het is ontstaan doordat,als gevolg van direct of indirect contact, lichaamscellen en/of vloeistoffen van een persoon zijn overgedragen op een andere persoon of op een object.14. Het NFI heeft wetenschappelijk onderzoek verricht naar het optimale aantal DNA-analyses voor de bepaling van een consensus DNA-profiel in geval vanminimale biologische sporen. Dit onderzoek wijst uit dat de vaststelling of een piek een DNA-kenmerk representeert of een complicerend neveneffect kanzijn drie, bij voorkeur vier keer de uitvoering van een DNA-analyse onder vergelijkbare reactieomstandigheden vergt. Pieken die ten minste twee keerworden waargenomen in de drie of vier DNA-analyses kunnen worden beschouwd als betrouwbare DNA-kenmerken. C.C.G. Benschop, C.P van der Beek,H.C. Meiland, A.G.M. van Gorp, A.A. Westen & T. Sijen, ‘Low template STR typing: Effect of replicate number and consensus method on genotypingreliability and DNA database search results’, Forensic Science International: Genetics, 2010, doi:10.1016/j.fsigen.2010.06.006.Expertise en Recht 2011-377

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekanalyses kunnen worden beschouwd als betrouwbaarvastgestelde DNA-kenmerken van de celdonor(en) vanhet spoor. De op deze manier vastgestelde combinatievan DNA-kenmerken van het spoor wordt in de vak -literatuur doorgaans aangeduid als het ‘consensusDNA-profiel’. Het consensus DNA-profiel wordt vervolgensbetrokken bij het vergelijkend DNA-onderzoek.Niet-reproduceerbare pieken kunnen niet zonder meerals DNA-kenmerken worden gekwalificeerd en nietzonder meer worden betrokken bij vergelijkend DNAonderzoek.LCN (Low Copy Number) DNA-analyseLCN DNA-analysemethoden zijn toegespitst op hetanalyseren van een geringe hoeveelheid DNA. 15 Hiermeekunnen DNA-kenmerken zichtbaar wordengemaakt die niet of nauwelijks zichtbaar waren in deDNA-profielen uit standaard DNA-onderzoek. Bij LCNDNA-analyse worden dezelfde loci onderzocht (metdezelfde DNA-analysesystemen) als bij standaard DNAanalyse.De resultaten kunnen daarom wordenvergeleken met die van de standaard DNA-analyse. Ingrote lijnen zijn twee vormen van LCN DNA-analyse teonderscheiden:• LCN DNA-analyse met extra vermeerderingsstappen(34 PCR-cycli in plaats van de standaard 28-30 PCRcycli).Een LCN DNA-analyse met extra PCR-cycli resulteertin theorie in meer kopieën en is over het algemeende meest gevoelige methode.• LCN DNA-analyse met gevoeligere detectie. Dooraanpassingen in het detectieproces wordt een groterehoeveelheid van het vermeerderde DNAgeanalyseerd.De LCN DNA-analysemethode met gevoeligeredetectie heeft geen extra PCR-cycli. De hogeregevoeligheid wordt gerealiseerd doordat hetdetectieproces zodanig is aangepast dat een veelgrotere hoeveelheid van het gekopieerde DNA kanworden geanalyseerd. Hierdoor kunnen DNAkenmerkendie in geringe mate zijn gekopieerd nuwel of beter worden gedetecteerd.Het grote nadeel van de zeer hoge gevoeligheid van deLCN DNA-analysemethoden is dat de kans op complicerendeneveneffecten veel groter is dan bij de standaardDNA-analyse. Om deze reden wordt LCN DNAanalyseniet standaard toegepast. Bij LCN DNA-analyseworden de (na herhaald onderzoek) betrouwbaar vastgesteldeDNA-kenmerken weergegeven in het consensusLCN DNA-profiel. LCN DNA-analyse wordt pasoverwogen nadat de resultaten van de standaard DNAanalysebekend zijn. De hoeveelheid en de kwaliteitvan het DNA en het resultaat van het standaard DNAonderzoekzijn bepalend voor de keuze welkeLCN DNA-analysemethode wordt toegepast.Complicerende neveneffectenInherent aan de hoge gevoeligheid van LCN DNAanalyseis dat de kans op het optreden van complicerendeneveneffecten groter is dan bij standaardDNA-analyse. Deze neveneffecten zijn van invloedop de betrouwbaarheid van de verkregen DNAprofielen.De neveneffecten hebben vaak een‘stochastisch karakter’, wat betekent dat ze deelsdoor toeval ontstaan. LCN DNA-analyse vereist datde reproduceerbaarheid van de pieken wordtgetoetst, en dat op grond daarvan een consensusDNA-profiel wordt vastgesteld. De belangrijkstecomplicerende neveneffecten die kunnen optredenzijn allele drop-in, heterozygoot onbalans, alleledrop-out en prominent aanwezige stotterpieken.Allele drop-in betreft een (extra) piek in het DNAprofieldie geen DNA-kenmerk representeert van hetDNA van het spoor. Het gaat dan om een DNAkenmerkvan een minimale hoeveelheid DNA dievanuit de ‘omgeving’ het spoor (of het stuk vanovertuiging) of het DNA-extract, heeft gecontamineerden tijdens de vermeerderingsstap is meegekopieerd.Een dergelijk DNA-kenmerk behoort veelaltoe aan een deel van een enkele cel met slechts eenfragment van het totale DNA van die cel. Allele dropindoet zich in de praktijk vooral voor bij LCN DNAanalysesmet extra vermeerderingsstappen. Bij hetstandaard DNA-onderzoek van sporen met voldoendeDNA is de kans op dit neveneffect zeer veelkleiner, omdat de hoeveelheid DNA van een celfragmentof enkele cellen uit de omgeving van het spoorwegvalt bij de veel grotere hoeveelheid DNA van hetspoor zelf.Bij heterozygoot onbalans (of heterozygootdisbalans) verschillen op een locus de piekhoogtesvan de twee DNA-kenmerken van een persoon dermatedat uit het DNA-profiel niet is op te maken datze toebehoren aan dezelfde persoon. Doordat hetbiologische spoor slechts zeer weinig celmateriaalen dus DNA bevat, worden tijdens de vermeerderingsstap(PCR) niet beide DNA-kenmerken van hetlocus in vergelijkbare mate gekopieerd, zoals bij voldoendeDNA. Dit effect wordt mede door het toevalbepaald (stochastisch effect). Hoe geringer de hoeveelheidDNA, des te groter de kans op, en mate vanheterozygoot onbalans.Allele drop-out is een extreme vorm van heterozygootonbalans, waarbij een DNA-kenmerk van eenbepaald locus niet (of dermate onvoldoende) isgekopieerd, waardoor dit DNA-kenmerk niet (alspiek) zichtbaar is in het DNA-profiel. 16 Allele dropoutis inherent aan alle typen DNA-onderzoek15. Andere termen voor deze categorie van DNA-onderzoeken zijn ‘Low Template’ DNA-analyse (afgekort als LT DNA-analyse) en ‘Low level DNA-analyse’.16. In het geval van locus drop-out zijn geen van beide DNA-kenmerken van het desbetreffende DNA als pieken zichtbaar in het DNA-profiel.78 Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekwaarbij slechts een zeer geringe hoeveelheid DNA inhet uitgangsmateriaal aanwezig is. Het is bekend datsommige loci gevoeliger zijn voor allele drop-outdan andere.Een prominent aanwezige stotterpiek is een (extra)piek in het DNA-profiel die geen DNA-kenmerkrepresenteert van het DNA van het spoor. Stotter -pieken bevinden zich over het algemeen één positievoor de pieken van de werkelijke DNA-kenmerken.Ook komt het soms voor dat een stotterpiek één positiena de piek van het werkelijke DNA-kenmerk ligt.DNA-profielen verkregen met standaard DNA-onderzoekbevatten ook stotterpieken, maar deze zijn in deregel goed te onderscheiden van pieken die toebehorenaan DNA-kenmerken. Omdat bij LCN DNA-analysedeze stotterpieken prominent aanwezig kunnen zijn,zijn ze moeilijker te onderscheiden van de pieken vanDNA-kenmerken.Fase 3. Vergelijken en bewijswaardeNa het analyseren (fase 1) en het interpreteren (fase 2)volgt de derde fase: het vergelijkend DNA-onderzoekvan het DNA-profiel van het spoor met DNA-profielenvan personen en/of andere sporen. Deze stapsgewijzebenadering waarborgt onbevooroordeeld (‘unbiased’)vergelijkend DNA-onderzoek. De deskundige neemtimmers pas kennis van het DNA-profiel van de tevergelijken persoon nadat het analyseren en het interpreterenvan het DNA-profiel van het spoor is afgerond.Op deze manier wordt voorkomen dat de deskundigehet DNA-profiel van bijvoorbeeld de verdachteals uitgangspunt neemt en er onbewust op is gespitstin het DNA-profiel van het spoor DNA-kenmerken waarte nemen die ook in het DNA-profiel van de verdachteaanwezig zijn, of informatie in het DNA-profiel overhet hoofd ziet die kan wijzen op een uitsluiting van deverdachte. Dit zou zich met name kunnen voordoen bijDNA-profielen van minimale biologische sporen.Het vergelijkend DNA-onderzoek neemt niet alleenovereenkomsten, maar ook verschillen tussen de DNAprofielenin aanmerking.BewijswaardeDe bewijswaarde van het resultaat van het vergelijkendDNA-onderzoek is afhankelijk van de waargenomenovereenkomsten en verschillen tussen de DNAprofielen.Het resultaat van vergelijkend DNA-onderzoekvan het DNA-profiel van een persoon met hetDNA-(meng)profiel van een spoor is onder te brengenin een van de vier onderstaande categorieën:• Categorie A: Uitsluiting;• Categorie B: Match met statistische berekening;• Categorie C: Match zonder statistische berekening;• Categorie D: Geen uitsluiting of match.Categorie D is onderverdeeld in subcategorie D1: Nietuit te sluiten en subcategorie D2: Geen uitspraak.Categorie A en categorie B hebben relatief de hoogstebewijswaarden en categorie D doorgaans relatief delaagste bewijswaarde. De deskundige spreekt van eenmatch (categorie B en C) wanneer voor de bij het vergelijkendDNA-onderzoek betrokken loci kan wordengeconcludeerd dat alle DNA-kenmerken van de persoonook aanwezig zijn in het DNA-profiel van het spoor.Voor een DNA-mengprofiel betekent dit dat de lociwaarop de match is gebaseerd (onder meer) dezelfdeDNA-kenmerken bevatten als de desbetreffende locivan het DNA-profiel van de persoon.IdealiterIdealiter zou forensisch DNA-onderzoek moeten resulterenin DNA-profielen waarin alle DNA-kenmerkenvan al de celdonoren zichtbaar zijn. Het resultaat vanvergelijkend DNA-onderzoek zou dan zijn: uitsluiting(categorie A) of een match met statistische berekening(categorie B). In de praktijk komt het echter veelvuldigvoor dat de hoeveelheid en/of de kwaliteit van het teonderzoeken DNA van het spoor zelfs met de nieuwsteforensische DNA-analysesystemen onvoldoende is omhiervan alle DNA-kenmerken van alle celdonoren(voldoende betrouwbaar) aan te tonen. Wanneer nietalle DNA-kenmerken (reproduceerbaar) aanwezig zijnin het DNA-profiel van het spoor, zal het resultaat vanhet vergelijkend DNA-onderzoek in veel situatiesvallen onder categorie C of D.Categorie A: UitsluitingEen persoon wordt uitgesloten als celdonor van eenspoor als:• zijn/haar DNA-profiel niet matcht met het DNAprofielvan het biologische spoor, en• het DNA-profiel van het spoor bovendien geen aanwijzingenbevat (zoals mogelijk allele drop-out) dieerop kunnen duiden dat er wel sprake zou kunnenzijn van een match als het technisch mogelijk wasalle DNA-kenmerken van het spoor vast te stellen.De uitsluiting als celdonor is absoluut. Het betreftgeen kansuitspraak, zodat een statistische berekeningniet nodig is.Categorie B: Match met statistischeberekeningResulteert het vergelijkend DNA-onderzoek inmatchende DNA-profielen, dan is van belang of debewijswaarde daarvan statistisch is te onderbouwen.De voorwaarde voor een statistische berekening vande bewijswaarde van een match is de vaststelling ofaanname (op basis van het resultaat van het DNAonderzoek)dat van de loci waarop de match is geba-Expertise en Recht 2011-379

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekseerd, alle DNA-kenmerken van alle celdonoren van hetspoor in het DNA-profiel aanwezig zijn. 17 In de praktijkis dit over het algemeen alleen mogelijk voor enkelvoudigeDNA-profielen en DNA-mengprofielen vantwee personen (en in uitzonderlijke gevallen voorDNA-mengprofielen van drie personen). 18 Voor DNAmengprofielenvan twee personen betekent dit dataangenomen moet kunnen worden dat van de lociwaarop de match is gebaseerd alle DNA-kenmerkenvan beide celdonoren van het spoor zijn vastgesteld.Categorie C: Match zonder statistischeberekeningWanneer van de loci waarop de match is gebaseerdniet alle DNA-kenmerken van alle celdonoren van hetspoor zijn vast te stellen (of dat onzeker is of al dezeDNA-kenmerken zijn vastgesteld), 19 kan de bewijswaardevan een match niet worden onderbouwd met eenstatistische berekening. Omdat deze informatie ontbreekthebben dergelijke matches doorgaans een relatieflagere bewijswaarde dan matches waarbij wel eenstatistische berekening mogelijk is. Bij categorie C ishet soms mogelijk in voorkomende gevallen eenmatch met een verbale waarschijnlijkheidsuitspraak(in het licht van twee elkaar uitsluitende hypothesenop bronniveau, zie kader ‘Hypothesen op drieniveaus’) te kwalificeren. Een verbale waarschijnlijkheidsuitspraakis minder nauwgezet dan een getalsmatigeuitspraak.Categorie D: Geen uitsluiting of matchSituaties waarin er, overeenkomstig de definities, geensprake is van een uitsluiting (categorie A) of van eenmatch (categorieën B en C) vallen onder categorie D.De kwaliteit en/of hoeveelheid van het DNA van hetspoor is dan dermate onvoldoende dat essentiëleinformatie in het verkregen DNA-profiel ontbreekt omte kunnen spreken van hetzij een uitsluiting, hetzijeen match. Er zijn in dat geval twee situaties te onderscheiden:Categorie D1: Niet uit te sluitenDe desbetreffende persoon is niet uit te sluiten als(een) celdonor van het spoor. De mogelijkheid bestaatdat een relatief groot aantal DNA-kenmerken van eenpersoon ook voorkomt in een (zeer) onvolledig DNAmengprofiel,maar dat tegelijkertijd ook een of enkeleDNA-kenmerken niet eenduidig in het DNA-mengprofielvoorkomen. In dat geval kan niet worden vastgesteldof er een overeenkomst is op alle bij het vergelijkendDNA-onderzoek betrokken loci. Aan de voorwaardenvoor een match (zoals in categorie B en C) wordtvanwege zowel overeenkomsten als verschillen nietvoldaan. Met name bij minimale biologische sporenwordt tijdens de vermeerderingsstap (PCR, fase 1) nietvan alle loci het DNA in dezelfde mate gekopieerd,waardoor DNA-kenmerken (van sommige loci) onvoldoendeof niet zichtbaar kunnen zijn als pieken in hetDNA-profiel (allele drop-out). In dergelijke gevallen isde desbetreffende persoon niet uit te sluiten als eenvan de personen van wie het celmateriaal in debemonstering afkomstig kan zijn.In categorie D1 kan de mate van overeenkomst tussende DNA-profielen van de persoon en het spoor en demogelijk te verklaren verschillen soms met een verbalewaarschijnlijkheidsuitspraak (in het licht van tweeelkaar uitsluitende hypothesen op bronniveau) wordenuitgedrukt. Afhankelijk van de posities en de matewaarin de niet eenduidig voorkomende DNAkenmerkenzich manifesteren, kunnen de verkregenresultaten beter passen bij de hypothese dat het spoorcelmateriaal (DNA) bevat van de desbetreffende persoondan bij de hypothese dat het spoor geen celmateriaal(DNA) bevat van de desbetreffende persoon.Andersom kan ook het geval zijn.De bewijswaarden van overeenkomsten die vallen ondercategorie D1 zullen veelal lager zijn dan van matchesdie vallen onder categorie C. Immers, bij een vergelijkbaaraantal bij het vergelijkend DNA-onderzoek betrokkenloci is, in tegenstelling tot categorie D1, bij categorieC wel vastgesteld dat voor de desbetreffende locialle DNA-kenmerken van de persoon ook aanwezig zijnin het DNA-profiel van het spoor.Categorie D2: Geen uitspraakHet kan zijn dat op basis van het resultaat van hetvergelijkend DNA-onderzoek geen uitspraak kanworden gedaan over de mogelijke aan- of afwezigheidvan celmateriaal van de vergeleken persoon in debemonstering van het spoor. Een dergelijk resultaatgeeft noch steun aan een hypothese over de aanwezigheidnoch steun aan een hypothese over afwezigheidvan DNA van deze persoon in het spoor. Dit betekentfeitelijk dat (zeer) veel personen op grond van het vergelijkendDNA-onderzoek niet met zekerheid zijn uitte sluiten als mogelijke celdonor en dat de bewijswaardezeer gering is. Deze toestand doet zich vooral17. Dus niet alleen de DNA-kenmerken die overeenkomen met de matchende persoon, maar alle DNA-kenmerken van alle celdonoren van het spoor. Een statistischeberekening is immers gebaseerd op alle DNA-kenmerken die het spoor heeft voor de desbetreffende loci.18. In de wetenschappelijke literatuur zijn inmiddels statistische modellen en rekenprogramma’s beschreven waarmee met complicerende neveneffecten alsallele drop-out, allele drop-in en prominent aanwezige stotterpieken in DNA-profielen rekening wordt gehouden. Deze methoden moeten verder wordenontwikkeld voor toepassing in de praktijk. Met dergelijke methoden zal de statistische berekening niet meer beperkt zijn tot matches met enkelvoudigeDNA-profielen en DNA-mengprofielen van twee personen.19. Voor de bij het vergelijkend DNA-onderzoek betrokken loci kan worden geconcludeerd dat alle DNA-kenmerken van de desbetreffende (matchende) persoonook aanwezig zijn in het DNA-mengprofiel van het spoor, en dat niet van alle celdonoren de DNA-kenmerken konden worden vastgesteld (of dat ditonzeker is).80Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekvoor bij vergelijkend DNA-onderzoek met onvolledige,zeer weinig persoonsonderscheidende DNA-mengprofielen,afkomstig van ten minste drie personen.Statistische berekening van een matchMatch met een enkelvoudig DNA-profiel:berekende frequentie van voorkomenBij een match met een enkelvoudig DNA-profielwordt de bewijswaarde uitgedrukt met de berekendefrequentie van voorkomen van het enkelvoudige(afgeleide en/of onvolledige) DNA-profiel van hetspoor in de populatie. Hoe lager de berekendefrequentie, hoe zeldzamer het DNA-profiel en hoehoger de bewijswaarde van de match. Bij een enkelvoudigDNA-profiel, dat bestaat uit de DNAkenmerkenvan tien of meer loci, is de berekendefrequentie altijd kleiner dan één op een miljard.Betreft het een (onvolledig) DNA-profiel dat uit minderdan tien loci bestaat, dan is de berekende frequentiehoger en de bewijswaarde dus lager.BloedverwantenDe berekende frequentie van voorkomen heeftbetrekking op de kans op een match met DNAprofielenvan willekeurig gekozen personen uit eenpopulatie, en is niet van toepassing op bloedverwanten.Voor bloedverwanten van de met het spoormatchende persoon geldt dat de kans dat hun DNAprofielmatcht met dat van het spoor aanzienlijkgroter is dan het geval is bij personen die geenbloedverwant zijn van de met het spoor matchendepersoon. Dit komt doordat mensen die genetisch aanelkaar verwant zijn, onderling meer overeenkomstenin hun DNA hebben dan niet-bloedverwanten. Metname bij onvolledige enkelvoudige DNA-profielen(met een hogere frequentie en een lagere bewijswaarde)en DNA-mengprofielen kan dit van belang zijn.Geen absolute herkomstuitspraak alleen opbasis van een matchOok al is een DNA-profiel extreem zeldzaam, het isnooit te achterhalen of dit DNA-profiel echt uniek isin de gehele wereldbevolking. Daarnaast hebbeneeneiige meerlingen hetzelfde DNA-profiel. Een deskundigekan daarom op grond van matchende DNAprofielengeen absolute uitspraak doen en met zekerheidconcluderen dat de matchende verdachte de celdonoris van het spoor. Het is uiteindelijk aan derechter om hierover een uitspraak te doen door debevindingen van het DNA-onderzoek te combinerenmet de overige feiten en omstandigheden in de zaak.Een deskundige kan wél een absolute herkomstuitspraakdoen wanneer het DNA-profiel van eenpersoon niet matcht met dat van het spoor. Dan kanmen deze persoon uitsluiten als celdonor van hetbiologische spoor (onder voorbehoud van fouten inde onderzoeksketen).Uitspraak over zeldzaamheid, niet overherkomstDe berekende frequentie van voorkomen geeft dezeldzaamheid van het DNA-profiel weer: de kans dathet DNA-profiel van een willekeurig gekozen persoonmatcht met dit DNA-profiel. Deze zeldzaamheidswaardebetreft géén kansuitspraak over de‘herkomst van het DNA-profiel’, en dus géén kansuitspraakover de herkomst van het desbetreffendespoor. Zij mag niet worden geïnterpreteerd als ‘dekans dat het spoor van iemand anders is’.Match met een DNA-mengprofiel:inclusiekans of likelihood ratio-methodeDe bewijswaarde van een match met een DNA-mengprofielkan niet worden bepaald met de berekendefrequentie van voorkomen, zoals het geval is bij eenmatch met een enkelvoudig DNA-profiel. De tweeinternationaal veel gebruikte methoden om debewijswaarde van een match met een DNA-meng -profiel, waaruit geen DNA-profielen van individueleceldonoren zijn af te leiden, te berekenen en weer tegeven zijn de inclusiekans en de likelihood ratiomethode.Belangrijke voorwaarde voor een statistischeberekening is dat van de loci waarop de matchbetrekking heeft alle DNA-kenmerken van alle celdonorenzijn vast te stellen.De inclusiekans is de kans dat het DNA-profiel vaneen willekeurig gekozen persoon matcht met hetDNA-mengprofiel. Bij het bepalen van de inclusiekansvan een DNA-mengprofiel worden, met specialesoftware, alle theoretisch mogelijke DNA-profielendie met het DNA-mengprofiel matchen (‘in het DNAmengprofielpassen’) in beschouwing genomen. Hoekleiner de inclusiekans, des te minder mensen zullenmatchen met het DNA-mengprofiel, hoe hoger debewijswaarde. Een nadeel van de inclusiekans is dathet in veel gevallen een conservatieve, behoudende,manier van berekenen van de bewijswaarde is. 20De likelihood ratio-methode berekent in welke matehet verkregen DNA-mengprofiel past bij twee verschillendehypothesen. 21 Bijvoorbeeld:20. Bijvoorbeeld in het geval dat het DNA-mengprofiel een zeer zeldzaam DNA-kenmerk heeft en dat dit zeer zeldzame DNA-kenmerk ook voorkomt in hetDNA-profiel van de met het DNA-mengprofiel matchende verdachte. Dan is dit een sterke aanwijzing dat de verdachte een van de celdonoren kan zijn. Bijde berekening volgens de inclusiekans bepaalt men de zeldzaamheidswaarde door alle mogelijke DNA-profielen die tot dit DNA-mengprofiel kunnen leidenin de berekening mee te nemen. Hierdoor wordt echter de hoge bewijswaarde van het zeer zeldzame DNA-kenmerk voor een groot deel tenietgedaan vanwegede vele andere mogelijkheden die in de berekening worden meegenomen. De hoge bewijswaarde van het zeer zeldzame DNA-kenmerk wordt overschaduwden sneeuwt als het ware onder, waardoor de uiteindelijke bewijswaarde ten onrechte zwakker wordt. Mede om deze reden kiest men in dergelijkesituaties bij voorkeur voor de likelihood ratio-methode.21. Het betreft hypothesen op bronniveau (de herkomst van het spoor).Expertise en Recht 2011-381

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekhypothese I: ‘het spoor bevat celmateriaal van deverdachte en een onbekende persoon’;hypothese II: ‘het spoor bevat celmateriaal van tweeonbekende personen’.Men berekent eerst hoe groot de kans is op het verkregenDNA-mengprofiel in het geval hypothese Ijuist is. Vervolgens berekent men hoe groot de kansis op het DNA-mengprofiel in het geval hypothese IIjuist is. De verhouding tussen deze twee kansenkrijgt men door ze op elkaar te delen. De uitkomstis de likelihood ratio (afgekort als LR), ook wel dediagnostische waarde van het bewijs genoemd. Voorde berekeningen maakt men gebruik van speciaalhiervoor ontwikkelde en gevalideerde software.De LR kan een waarde hebben tussen nul en oneindig.Een LR van 1 geeft aan dat het DNA-mengprofieleven goed past bij beide hypothesen. Een LR groterdan 1 betekent dat het DNA-mengprofiel beter pastbij hypothese I dan bij hypothese II. Een LR kleinerdan 1 betekent het omgekeerde. Hoe groter de likelihoodratio, hoe meer steun de bevindingen van hetDNA-onderzoek geven aan hypothese I ten opzichtevan hypothese II. Evenzo geldt hoe kleiner (lagerdan 1, maar groter dan 0) de LR, hoe meer steun debevindingen van het DNA-onderzoek geven aanhypothese II ten opzichte van hypothese I.De LR is nadrukkelijk geen maat voor de waarschijnlijkheidvan de hypothesen zelf. De waarschijnlijk -heden van de hypothesen I en II zelf kunnen nimmerworden bepaald enkel en alleen op grond van degrootte van de LR. Deze waarschijnlijkheden hangennamelijk ook af van al de andere technische en tactischefeiten en omstandigheden in de zaak.Fase 4. Beschouwen in contextNa de analyse (fase 1), de interpretatie (fase 2) en hetvergelijkend DNA-onderzoek (fase 3) legt de deskundigede resultaten en conclusies van het forensischDNA-onderzoek vast in een deskundigenrapport. Dejurist beschouwt vervolgens de bevindingen van hetDNA-onderzoek in samenhang met al de feiten enomstandigheden in de strafzaak. Soms kan de juristde DNA-deskundige daarbij betrekken. Dit betreft danvraagstukken met betrekking tot de ‘delictgerelateerdheid’van het spoor en het hiervan verkregen DNA-profiel.Immers, de centrale vraag bij elk forensisch biologischonderzoek is of het spoor een (directe) relatieheeft met het misdrijf en daarmee relevant is voor deopsporing en/of bewijsvoering. Is dit het geval, dankan een hieruit verkregen DNA-profiel een sterke aanwijzingzijn om een persoon in relatie te brengen methet delict. Bloed en sperma zijn biologische sporen dievaak sterk delictgerelateerd zijn, want zij kunnen inveel gevallen direct in verband worden gebracht methet misdrijf. Denk hierbij aan bloed op de kleding vaneen verdachte van een geweldsdelict, of sperma opeen slachtoffer van een zedendelict. Ook speeksel enharen kunnen delictgerelateerd zijn, bijvoorbeeld wanneerdeze biologische sporen zijn aangetroffen op hetlichaam van een slachtoffer van een zedendelict. Vanbiologische contactsporen is doorgaans minder duidelijkof zij delictgerelateerd zijn. 22Meer inzicht over de delictgerelateerdheid van eenspoor kan worden verkregen door de bevindingen vanhet DNA-onderzoek te beschouwen onder twee (ofmeer) hypothesen die elk een verklaring geven over dewijze waarop het celmateriaal (DNA) op een stuk vanovertuiging kan zijn terechtgekomen. Het betrefthypothesen op zogenoemd activiteitniveau: de handelingof activiteit met betrekking tot de manier waaropsporen zijn overgedragen en zijn terechtgekomen opeen stuk van overtuiging.Hypothesen op drie niveausResultaten van forensisch onderzoek kunnen wordenbeschouwd onder verschillende, elkaar uitsluitendehypothesen. Er zijn hypothesen op drie verschillendeniveaus:1. Hypothesen op bronniveau (herkomst spoor): dehypothesen richten zich op de bron (de herkomst)van het spoor;2. Hypothesen op activiteitniveau (relatie met delict):de hypothesen richten zich op de handeling/activiteit waardoor, hoe en wanneer sporen zijnovergedragen (op een object of lichaam zijnterechtgekomen);3. Hypothesen op delictniveau (toedracht): de hypothesenrichten zich op de aard van het misdrijf ende vraag wie de dader is.Op elk van deze onderzoeksniveaus kunnen verschillendehypothesen worden opgesteld enbeschouwd. Hiertoe beziet men telkens twee hypothesen(een hypothesepaar). Indien van belang kunnenper onderzoeksniveau ook meer hypothese -paren worden opgesteld en beschouwd.Bij de hypothesen op bronniveau staat de herkomstvan het biologische spoor centraal.De deskundige beschouwt het resultaat van het vergelijkendDNA-onderzoek, zoals de match (en deeven tuele zeldzaamheidswaarde) of de mate vanovereenkomst, in het licht van deze hypothesenover van wie het spoor al dan niet afkomstig is.Hypothesen op bronniveau spelen een rol in fase 3,het vergelijkend DNA-onderzoek en het vaststellenvan de bewijswaarde daarvan.22. Er zijn drie groepen biologische sporen te onderscheiden: (1) sporen van de lichaamsvloeistoffen bloed, sperma en speeksel, (2) haarsporen en (3) biologischesporen waarvan de aard niet is te bepalen/bepaald. Deze laatste groep betreft veelal biologische contactsporen.82Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekBij de hypothesen op activiteitniveau staat de delictgerelateerdheidvan het spoor centraal: de vraag hoeen wanneer het celmateriaal (DNA) op een stuk vanovertuiging kan zijn terechtgekomen. Het beschouwenvan de bevindingen van het forensischbiologisch onderzoek in het licht van deze hypothesenvindt niet eerder plaats dan in fase 4, waarin decontext van de zaak in aanmerking wordt genomen.Hierin worden alle bevindingen van het forensischbiologisch onderzoek betrokken. Naast de bevin -dingen van het vergelijkend DNA-onderzoek is ookde analyse van het volledige biologische sporenbeeldvan belang: de plaatsen waar wel of niet biologischesporen zijn aangetroffen en de hoeveelheidcelmateriaal die het betreft. Contextinformatie overde zaak die betrekking heeft op mogelijke handelingenen activiteiten waardoor celmateriaal kan zijnovergedragen, en wetenschappelijke inzichten hierover,worden meegenomen in de beschouwing. Terwijlhet beschouwen van hypothesen op bronniveauplaatsvindt zonder contextinformatie over de zaak,is relevante contextinformatie over de zaak dus welnoodzakelijk voor het beschouwen van hypothesenop activiteitniveau.De hypothesen op delictniveau richten zich op devraag of er sprake is van een misdrijf en de vraagwie de dader is. Alle feiten en omstandigheden,zowel technische als tactische, worden mee -gewogen. De resultaten van het DNA-onderzoek(bronniveau), het biologische sporenbeeld en contextinformatieover mogelijk hieraan ten grondslagliggende handelingen en activiteiten (activiteitniveau)zijn een onderdeel van de totale beschouwing.Dit is exclusief het domein van de feitenrechter.Om hypothesen op respectievelijk bronniveau, activiteitniveauen delictniveau te kunnen beschouwen, issteeds meer informatie nodig. Men spreekt daaromvan een ‘hiërarchie van hypothesen’. Hoe hoger inde hiërarchie van hypothesen, hoe meer informatiewordt betrokken bij het beschouwen van het hypothesepaar.De deskundige en het doen vanwaarschijnlijkheids uitspraken opactiviteitniveauOp basis van alleen een DNA-profiel kan geen uitspraakworden gedaan over het tijdstip en de wijzewaarop het desbetreffende celmateriaal op het stukvan overtuiging is terechtgekomen. Niettemin kan dedeskundige onder omstandigheden, namelijk wanneeralle informatie van het forensisch biologisch onderzoekwordt beschouwd in samenhang met andereinformatie in de zaak, een waarschijnlijkheidsuitspraakdoen in het licht van hypothesen op activiteitniveau.Hij baseert deze uitspraak in dat geval op hetgeheel van de resultaten van het forensisch biologischonderzoek, zoals de aard en plaats van aantreffen vande biologische sporen (het sporenbeeld), de hoeveelheiden kwaliteit van het DNA in de bemonsteringenen de samenstelling van de verkregen DNA-profielen.De deskundige beoordeelt hoe verschillende facettenvan de verkregen onderzoeksresultaten passen bij dete beschouwen hypothesen. Zo bepaalt hij daarbij telkenshoe groot de kans is om een bepaald spoor enDNA-profiel al dan niet waar te nemen in het licht vande verschillende hypothesen. Door deze kansen tenopzichte van elkaar te wegen, komt de deskundige toteen bepaalde verbale kwalificatie. Bijvoorbeeld, dedeskundige neemt de volgende twee hypothesen inogenschouw:hypothese I (aanklager): ‘het bloed – waarvan het DNAprofielmatcht met dat van het slachtoffer – is op deschoen van de verdachte terechtgekomen tijdens hetmishandelen van het slachtoffer in de keuken van hethotel’;hypothese II (verdediging): ‘het bloed – waarvan hetDNA-profiel matcht met dat van het slachtoffer – is opde schoen van de verdachte terechtgekomen doorindirecte overdracht doordat de verdachte een dag nahet delict tijdens het schoonmaken van de keuken vanhet hotel nog achtergebleven bloedsporen heeft weggeveegd’.Vervolgens concludeert de deskundige (afhankelijkvan de omstandigheden): ‘de bevindingen van hetforensisch biologisch onderzoek zijn veel waarschijnlijkerwanneer hypothese I juist is, dan wanneer hypotheseII juist is’.NB Slachtoffer en verdachte zijn beiden werkzaam inhet hotel.De verbale waarschijnlijkheidsuitspraak is deels subjectiefen gebaseerd op kennis die de deskundigeheeft vergaard door zijn opleiding, ervaring met forensischonderzoek in andere strafzaken en het bijhoudenvan nieuwe ontwikkelingen op het vakgebied. Dedeskundige onthoudt zich daarbij van enig oordeelover de waarschijnlijkheid van de hypothesen zelf.Dat oordeel is exclusief voorbehouden aan de feitenrechter.In de praktijk zal het echter niet altijd mogelijk zijnom op basis van de verkregen onderzoeksresultateneen waarschijnlijkheidsuitspraak op activiteitniveau tedoen die steun geeft aan een van beide hypothesen.Dit doet zich voor wanneer de bevindingen van hetforensisch biologisch onderzoek net zo goed of net zomin kunnen worden verklaard onder beide hypothesen.‘Kunt u uitsluiten dat…?’;‘Is het mogelijk dat…?’‘Kunt u uitsluiten dat het DNA (waarvan het DNA-profielmatcht met het DNA-profiel van de verdachte) alveel eerder op het vuurwapen aanwezig was, voordathet slachtoffer ermee werd doodgeschoten?’‘Is het mogelijk dat het DNA (waarvan het DNA-profielmatcht met het DNA-profiel van de verdachte) op deExpertise en Recht 2011-383

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekjas van het slachtoffer is terechtgekomen door indirecteoverdracht van celmateriaal?’Vaak is dit de strekking van de vragen die de juristaan de deskundige stelt en waarmee hij een uitspraakwil krijgen over de mogelijkheid of onmogelijkheidvan het aantreffen van celmateriaal van een bepaaldepersoon op een stuk van overtuiging. Dergelijkevragen zullen geen inzicht verschaffen, omdat logischgezien doorgaans geen enkele hypothese die theoretischuitvoerbaar is, absoluut is uit te sluiten. Decriminalistische betekenis van celmateriaal op eenobject is afhankelijk van wat er met dat object isgebeurd. Pas als daarover meer bekend is, of verondersteldkan worden, kunnen hypothesen worden geformuleerden kan de deskundige zijn bevindingen in hetlicht van deze hypothesen beschouwen. Op dezemanier kunnen vragen op activiteitniveau wordenbeantwoord. Daarom zullen vragen als ‘Hoe groot is dewaarschijnlijkheid van het aantreffen van DNA van deverdachte op het vuurwapen, gegeven de gebeurtenissenen/of die veronderstellingen’ meer recht doen aanhet op de juiste waarde beoordelen van de bevindingenvan het forensisch biologisch onderzoek dan simpelwegde vraag ‘of kan worden uitgesloten dat cel -materiaal van de verdachte al voordat het delict plaatsvondop het vuurwapen aanwezig was.’Bij het beschouwen van een hypothese dat DNA van deverdachte al op het stuk van overtuiging aanwezig wasvoordat het delict plaatsvond, is het van belang inkaart te brengen wat logischerwijs met het stuk vanovertuiging kan zijn gebeurd in de periode tussen hetgestelde laatste contact van de verdachte met het stukvan overtuiging en het delict. Bijvoorbeeld in het gevaldat de verdachte verklaart dat het vuurwapen waarmeehet slachtoffer is doodgeschoten al enige tijdvoordat het delict plaatsvond van hem is gestolen. Alsdeze verklaring op waarheid berust, hoe waarschijnlijkis het dan om van de bemonstering van het vuurwapeneen enkelvoudig DNA-profiel te verkrijgen datmatcht met het DNA-profiel van de verdachte? Is tussenhet moment van de diefstal en het moment vanhet delict (nagenoeg) niets met het vuurwapengebeurd wat van invloed is geweest op de voor dediefstal aanwezige biologische sporen op het vuurwapen?Is het waarschijnlijk dat de nieuwe bezitter vanhet vuurwapen tijdens het uittesten en prepareren vanhet wapen voorafgaand aan het plegen van het delict,hierop geen detecteerbaar DNA heeft achterlaten, éntijdens handelingen met het wapen reeds op hetwapen aanwezig DNA (van de verdachte) niet heeftafgeveegd?Mogelijke contaminatie en hypothesen opactiviteitniveauForensisch onderzoek gebeurt met de grootstmogelijke zorgvuldigheid. Hierbij wordt alles in hetwerk gesteld om fouten in de onderzoeksketen (vanhet sporenonderzoek op de plaats delict tot en methet deskundigenrapport) te voorkomen. Zo geldenvoor het onderzoekslaboratorium zeer stringenteregels en eisen waaraan de onderzoeksruimten, hetonderzoek, de werkvoorschriften en de medewerkersmoeten voldoen. Echter, hoe extreem de voorzorgsmaatregelenook zijn, het is niet volledig uit te sluitendat er in de onderzoeksketen fouten worden gemaakt.Indien in een specifieke zaak verwisseling of contaminatie23 van een stuk van overtuiging of van een(bemonstering van) een spoor zou hebben plaatsgevonden,blijkt dit doorgaans uit de andere feiten enomstandigheden die in de zaak bekend zijn of dientdit nader te worden onderzocht. De bevindingen vanforensisch onderzoek moeten immers wordenbeschouwd in de context van de zaak.Wanneer er bijvoorbeeld redenen zijn om te veronderstellendat de match van het DNA-profiel van eenpersoon met het DNA-profiel van het spoor (het resultaatvan het onderzoek op bronniveau) het gevolg isvan contaminatie, is het van groot belang dat dit aande deskundige wordt gemeld, zodat er een grondigeevaluatie van het uitgevoerde onderzoek kan plaatsvindenen eventueel aanvullend onderzoek of eencontra-expertise wordt uitgevoerd.Daarnaast zal een beschouwing van de resultaten enconclusies van het forensisch biologisch onderzoek opactiviteitniveau hierover mogelijk meer duidelijkheidkunnen verschaffen. Hierbij kan het zinvol zijn debevindingen van het forensisch biologisch onderzoekte beschouwen in het licht van ten minste één hypothesepaarop activiteitniveau. Bijvoorbeeld:hypothese I (aanklager): ‘het celmateriaal op de bivakmuts– waarvan het DNA-profiel matcht met dat vanhet verdachte – is hierop terechtgekomen door hetdragen van de bivakmuts door de verdachte’;hypothese II (verdediging): ‘het celmateriaal op debivakmuts – waarvan het DNA-profiel matcht met datvan het verdachte – is hierop terechtgekomen doordatde bivakmuts in contact is geweest met de jas van deverdachte’.Bij het onderzoek of er daadwerkelijk contaminatieheeft plaatsgevonden, wordt in eerste instantie onderzochtof de mogelijkheid bestaat dat de bivakmuts ende jas met elkaar in aanraking zijn geweest. Bijvoorbeeldergens in de periode tussen onderzoek plaatsdelict tot en met het onderzoek in het laboratorium. Isdit het geval dan wordt onderzocht in welke mate hetsporenbeeld past bij de verschillende hypothesen opactiviteitniveau.Alle informatie over het desbetreffende onderzoekstraject(van plaats delict tot en met het onderzoeks -laboratorium), de bevindingen van het forensisch biologischonderzoek en de contextinformatie over de23. Contaminatie (in de context van forensisch DNA-onderzoek) is al dan niet bewuste overdracht van biologisch materiaal (cellen/DNA van een persoon ofspoor) op/in een (ander) spoor of sporendrager (stuk van overtuiging).84Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekzaak die betrekking heeft op mogelijke handelingen enactiviteiten waardoor celmateriaal kan zijn overgedragen,worden meegenomen in de beschouwing.Casus hondenriemOp een avond wordt een vrouw in een park door eenman aangevallen en tegen de grond gewerkt. Deman ligt bovenop haar en probeert haar te verkrachten.Verbeek, die zijn hond uitlaat, hoort geschreeuwom hulp. Hij spoedt zich naar de plaats delict. Hijziet wat gaande is en onderneemt actie. Hij ontkoppeltde hondenriem van zijn hond. Met de ene handpakt hij stevig het handvat van de hondenriem beeten met de andere hand het deel van de hondenriemop armlengte van het handvat. Verbeek benadert debelager van achteren, legt de hondenriem om zijnkeel en trekt hem met veel kracht van de vrouw af.De dader weet los te komen en rent weg.De hondenriem wordt direct na het delict naar hetforensisch laboratorium gebracht met de opdrachtdat deel te bemonsteren dat in contact is geweestmet de keel van de dader. Deze bemonstering leverteen DNA-profiel op van een onbekende man. Daarnaastzijn er nog enkele zwak aanwezige DNA-kenmerkenzichtbaar. Deze komen overeen met de desbetreffendeDNA-kenmerken van het DNA-profiel vanVerbeek. Het verkregen DNA-profiel van de onbekendeman wordt opgenomen in de DNA-databank,maar levert geen match op. Het onderzoek in dezaak loopt vast, totdat ruim twee jaar later het DNAprofielvan Draaisma in de DNA-databank wordtopgenomen dat matcht met het DNA-profiel van debemonstering van de hondenriem. De officier denkthiermee de dader op een presenteerblaadje aangereiktte hebben gekregen, maar de verdediging vanDraaisma stelt dat het DNA niet tijdens het delictdaar is terechtgekomen, maar doordat Draaisma ooitde hondenriem van Verbeek heeft vastgepakt.Verdachte Draaisma zegt wel eens in het park tekomen en dan wel eens honden te aaien.Aan de deskundige wordt gevraagd of hij een uitspraakkan doen met betrekking tot de twee verschillendehypothesen op activiteitniveau:hypothese I (aanklager): ‘het celmateriaal op de hondenriemis van Draaisma en is daarop terechtgekomenvia intensief contact met zijn keel tijdens hetdelict’;hypothese II (verdediging): ‘het celmateriaal op dehondenriem is van Draaisma en is daarop terechtgekomenvia intensief contact met zijn handen tijdenshet aaien van de hond enige tijd voor het delict’.De deskundige leidt de volgende feiten af uit hetforensisch biologisch onderzoek:• De hondenriem is bemonsterd, specifiek op dieplaatsen die volgens de verklaringen van Verbeeken het slachtoffer in contact zijn geweest met dedader.• De bemonstering van de hondenriem levert eenvolledig DNA-(hoofd)profiel op met pieken vanhoge intensiteit, hetgeen betekent dat het toebehoortaan een relatief grote hoeveelheid cel -materiaal van één persoon.• Daarnaast zijn er enkele zwak aanwezige DNAkenmerkenzichtbaar in het DNA-profiel van debemonstering van de hondenriem die toebehorenaan een relatief zeer kleine hoeveelheid cel -materiaal van een andere persoon.• Het volledige DNA-hoofdprofiel matcht met hetDNA-profiel van verdachte Draaisma.• De zwak aanwezige DNA-kenmerken komen overeenmet de desbetreffende DNA-kenmerken vanhet DNA-profiel van getuige Verbeek.De deskundige is van oordeel dat ‘de bevindingenvan het forensisch biologisch onderzoek waarschijnlijkerzijn wanneer hypothese I juist is dan wanneerhypothese II juist is’ en motiveert dit als volgt:• Van getuige Verbeek, de frequent gebruiker van dehondenriem, is op zijn hoogst een relatief kleinehoeveelheid celmateriaal op de hondenriem aanwezig(aangenomen dat de zwak aanwezige DNAkenmerkendaadwerkelijk aan hem toebehoren).Hieruit kan worden geconcludeerd dat de relatiefgrote hoeveelheid celmateriaal op de hondenriemdaar terecht kan zijn gekomen door een veelkrachtiger, niet alledaagse, handeling.• Het frequent gebruik van de hondenriem, in weeren wind, heeft een negatieve invloed op de hoeveelheiden de kwaliteit van het hierop aanwezigcelmateriaal. Het aantreffen van een relatief grotehoeveelheid celmateriaal is daardoor beterverklaarbaar als dit daarop recentelijk is terechtgekomendan als het daarop al enige tijd aanwezig is.• Het wegtrekken van de dader is de laatste handelingdie met de hondenriem is uitgevoerd en gingbovendien met veel kracht gepaard. Dit wordt nietweersproken door de verdediging. Volgens hypotheseII heeft de verdachte, die iemand anders isdan de dader, enige tijd daarvoor de hondenriemvastgehad tijdens het aaien van de hond. Onderdeze hypothese is het te verwachten dat er meercelmateriaal van de dader dan van de verdachtewordt waargenomen. Het ontbreken van een DNAprofielvan een onbekende andere man is onderdeze hypothese moeilijk te verklaren. Dat zouimmers betekenen dat, hoewel er zeer intensiefcontact is geweest tijdens het ontzetten van hetslachtoffer, er geen celmateriaal van de dader opde hondenriem is waar te nemen.• Bovendien zal het laatste intensieve contact, naarverwachting, reeds aanwezig celmateriaal van dehondenriem (deels) verwijderen. Het is daardoorniet waarschijnlijk dat al enige tijd aanwezig celmateriaalals gevolg van eerder aaien van de hondnog steeds zo prominent op de hondenriem aanwezigis.Expertise en Recht 2011-385

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekVoorwaarden waarschijnlijkheidsuitspraakop activiteitniveauEen waarschijnlijkheidsuitspraak op activiteitniveaukan degene die hiertoe opdracht geeft (doorgaans depolitie, het Openbaar Ministerie, de advocatuur of derechter) helpen een inschatting te maken van debewijswaarde van de resultaten van het forensischonderzoek in de context van de zaak. Dit is met namevan belang als weliswaar niet wordt betwist van wiehet aangetroffen celmateriaal afkomstig is, maaronduidelijk is wanneer en/of hoe dit celmateriaal ophet stuk van overtuiging is terechtgekomen (zoals inde bovenstaande casus van de hondenriem). Om eenwaarschijnlijkheidsuitspraak op activiteitniveau tekunnen doen, moet de deskundige naast de verkregeninformatie van het vergelijkend DNA-onderzoek ookeen inschatting kunnen maken van andere factoren,zoals hoe in die specifieke situatie celmateriaal kanzijn overgedragen. Alvorens de deskundige een waarschijnlijkheidsuitspraakop activiteitniveau kan doen,moet zijn voldaan aan drie belangrijke voorwaarden:minimaal één duidelijk omschreven paar hypothesen,relevante contextinformatie over de zaak en een zovolledig mogelijk sporenbeeld.Minimaal één duidelijk omschreven paarhypothesenDe deskundige moet beschikken over ten minste éénduidelijk omschreven paar hypothesen. Indien vanbelang kunnen ook meerdere hypotheseparen wordenbeschouwd. Hierbij staan telkens de delictgerelateerdheidvan het spoor en het hiervan verkregen DNAprofielcentraal. Doorgaans zal de ene hypothese zijndat het spoor is overgedragen tijdens het delict en deandere hypothese dat het spoor is overgedragentijdens een handeling of activiteit die niets met hetdelict te maken heeft. Idealiter krijgt de deskundige deene hypothese (hypothese I) voorgelegd door de aanklageren de andere hypothese (hypothese II) door deverdediging en is hij zelf op geen enkele wijze betrokkenbij het opstellen van deze hypothesen. Op basisvan de onderzoeksresultaten en de voorgelegdehypothesen maakt de deskundige een onafhankelijkeafweging. 24Relevante contextinformatie over de zaakDe deskundige moet beschikken over relevante contextinformatieover de zaak. Het betreft díe informatiedie van belang is voor de deskundige om in te kunnenschatten in hoeverre verschillende factoren invloedhebben op de waarschijnlijkheid van de onderzoeks -resultaten in het licht van de gestelde hypothesen.Zo volledig mogelijk biologische sporenbeeldOm een waarschijnlijkheidsuitspraak op activiteitniveaute kunnen doen, is het van belang dat de deskundigeeen goed beeld heeft van de aanwezige biologischesporen. Dit kan betekenen dat een onderzoeks -resultaat dat is verkregen bij een onderzoek gericht opbronniveau niet voldoende is om een uitspraak te kunnendoen op activiteitniveau. In dergelijke gevallen isaanvullend onderzoek noodzakelijk.Indien niet aan de drie bovenstaande voorwaardenwordt voldaan, is het voor de deskundige doorgaansniet mogelijk de bewijswaarde van de resultaten vanhet forensisch biologisch onderzoek in een waarschijnlijkheidsuitspraakop activiteitniveau te kwalificeren.De deskundige zal bij de opdrachtgever aangeven welkeinformatie nog nodig is om een waarschijnlijkheidsuitspraakop activiteitniveau mogelijk te maken.Samenvatting praktische handvattenDe toenemende mogelijkheden en complexiteit vanforensisch DNA-onderzoek brengen met zich dat juristenvoldoende op de hoogte dienen te zijn van deessenties van deze forensische expertise om het uitgevoerdeDNA-onderzoek en de gerapporteerde resultatenen conclusies te doorgronden. De in dit artikelbeschreven leidraad biedt de jurist hiertoe een aantalpraktische handvatten. Aan de hand hiervan kan dejurist toetsen of hij het deskundigenrapport heeftbegrepen en of het DNA-onderzoek is uitgevoerd overeenkomstigde internationaal gebruikte richtlijnen. Dehandvatten zijn hieronder samengevat.(1) Forensisch DNA-onderzoek in vieropeenvolgende fasenForensisch autosomaal DNA-onderzoek vindt plaats invier opeenvolgende fasen:Fase 1. Analyseren van de verkregen DNA-profielen:het bepalen van de DNA-kenmerken;Fase 2. Interpreteren van de verkregen DNA-profielen:het kwalificeren van het DNA-profiel;Fase 3. Vergelijkend DNA-onderzoek en vaststellen vande bewijswaarde van de resultaten en conclusie;Fase 4. Beschouwen van de bevindingen van het forensischbiologisch onderzoek in samenhang met deoverige feiten en omstandigheden in de strafzaak.Fase 4 is met name voorbehouden aan de jurist. In hetgeval het onderzoek op activiteitniveau betreft kan dejurist de DNA-deskundige daarbij betrekken.24. Alvorens de bevindingen van forensisch onderzoek te laten beschouwen in het licht van een hypothesepaar op activiteitniveau maakt de rechter of rechtercommissariseerst een inschatting in hoeverre de voorgestelde situaties zich in werkelijkheid kunnen hebben voorgedaan (de zogenoemde a-priori kans).Dit is met name van belang in het geval er meer dan twee hypothesen op activiteitniveau worden voorgesteld (en dus meerdere hypotheseparen kunnenworden beschouwd). Wanneer een voorgestelde hypothese onvoldoende geconcretiseerd is en/of als zeer onwaarschijnlijk wordt beoordeeld, kan de rechterof rechter-commissaris besluiten de desbetreffende hypothese buiten beschouwing te laten.86Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoek(2) DNA-analyse en interpretatie per spoorafzonderlijkBinnen de internationale wetenschappelijke gemeenschapvan forensisch DNA-deskundigen is een belangrijkbasisprincipe dat voor elk te onderzoeken spoorhet bepalen van de aard van het celmateriaal (het typeof soort cellen), de DNA-analyse en de interpretatievan het verkregen DNA-profiel afzonderlijk wordenuitgevoerd, los van het bepalen van de aard van hetcelmateriaal en de analyse en interpretatie van DNAonderzoekvan andere sporen.Analyseresultaten van verschillende sporen mogenniet bij elkaar worden gevoegd om die als één samengesteld,gecombineerd DNA-profiel te vergelijken metandere DNA-profielen. Het betreft immers onderzoekop bronniveau. Pas bij onderzoek op activiteitniveauen delictniveau worden resultaten en conclusies vanonderzoek van de verschillende sporen gezamenlijkbeschouwd.(3) DNA-onderzoek minimale biologischesporen vereist consensusmethodeMinimale biologische sporen kunnen zeer weinig DNAbevatten en hierdoor resulteert het standaard DNAonderzoekvan deze sporen meestal in onvolledigeDNA-profielen waarin pieken zo zwak aanwezig kunnenzijn dat ze niet eenduidig aan DNA-kenmerkenzijn toe te schrijven. Om in dergelijke gevallen eeninformatiever DNA-profiel te verkrijgen worden in deregel aanvullende DNA-analyses uitgevoerd. In grotelijnen zijn er dan twee opties: de uitgevoerde DNAanalysewordt twee keer, eventueel drie keer opdezelfde (standaard) manier herhaald, of LCN DNAanalysewordt ingezet en twee keer, eventueel driekeer herhaald. Op basis hiervan wordt vastgesteld ofeen waargenomen piek reproduceerbaar is en eenDNA-kenmerk representeert. Pieken die ten minstetwee keer worden waargenomen in de drie of vierDNA-analyses kunnen worden beschouwd als betrouwbareDNA-kenmerken van de celdonor(en) van hetspoor. De op deze manier vastgestelde combinatie vanDNA-kenmerken van het spoor vormt het consensusDNA-profiel en wordt betrokken bij het vergelijkendDNA-onderzoek. Niet-reproduceerbare pieken kunnenniet zonder meer als DNA-kenmerken worden gekwalificeerden niet zonder meer worden betrokken bijvergelijkend DNA-onderzoek. Het vaststellen van eenconsensus DNA-profiel is een vereiste wanneer aanvullendeDNA-analyses zijn uitgevoerd.(4) Vergelijkend DNA-onderzoek pas nadatinterpretatie DNA-profielen is afgerondStapsgewijs DNA-onderzoek, waarbij de vier fasen achtereenvolgensworden doorlopen, geeft de beste waarborgvoor een zo objectief mogelijk onderzoek. Opdeze manier wordt informatie over DNA-profielen vanpersonen buiten beschouwing gelaten bij het analyserenen interpreteren van de DNA-(meng)profielen vande sporen en wordt voorkomen dat kennis van deDNA-profielen van personen de uitkomst van het lateruit te voeren vergelijkend DNA-onderzoek beïnvloedt.Pas nadat van het DNA-profiel van het spoor de (reproduceerbaaraanwezige) DNA-kenmerken, het aantalceldonoren en de mogelijk aanwezige complicerendeneveneffecten zijn vastgesteld, vindt het vergelijkendDNA-onderzoek met de DNA-profielen van personenplaats.(5) Vergelijkend DNA-onderzoek:overeenkomsten en verschillenDe deskundige dient het DNA-(meng)profiel in zijntotaliteit in ogenschouw te nemen. Het in zijn totaliteitbeschouwen van het DNA-profiel is een belangrijkewaarborg die voorkomt dat tijdens het vergelijkendDNA-onderzoek een enkel DNA-kenmerk afzonderlijk,los van de andere DNA-kenmerken in het DNA-profiel,wordt verklaard. Het vergelijkend DNA-onderzoekneemt niet alleen overeenkomsten, maar ook verschillentussen de DNA-profielen in aanmerking.(6) Resultaat vergelijkend DNA-onderzoek:vier categorieënHet resultaat van vergelijkend DNA-onderzoek van hetDNA-profiel van een persoon met het DNA-profiel vaneen spoor is onder te brengen in een van de viercategorieën: categorie A: Uitsluiting, categorie B:Match met statistische berekening, categorie C: Matchzonder statistische berekening en categorie D: Geenuitsluiting of match. Categorie D is onderverdeeld insubcategorie D1: Niet uit te sluiten en subcategorieD2: Geen uitspraak.(7) Hypothesen op activiteitniveauUiteindelijk beschouwt de jurist de bevindingen vanhet DNA-onderzoek in samenhang met alle feiten enomstandigheden in de strafzaak. Hij kan hierbij deDNA-deskundige betrekken. Dit betreft dan vraag -stukken met betrekking tot de ‘delictgerelateerdheid’van het spoor en het hiervan verkregen DNA-profiel.Het is mogelijk dat de deskundige een waarschijnlijkheidsuitspraakkan doen in het licht van hypothesenop activiteitniveau. Hiervoor moet echter wel zijn voldaanaan drie belangrijke voorwaarden: minimaal éénduidelijk omschreven paar hypothesen op activiteit -niveau, relevante contextinformatie van de zaak eneen zo volledig mogelijk sporenbeeld. Omdat wetenschappelijkgezien doorgaans geen enkele mogelijkheidabsoluut is uit te sluiten dragen vragen aan dedeskundige als ‘Kunt u uitsluiten dat…?’ of ‘Is hetmogelijk dat…?’ niet bij aan de waarheidsvinding.Dergelijke vragen kunnen leiden tot misvattingen enonjuiste conclusies.Specifieke vragen bij DNA-onderzoek vanminimale biologische sporenMet name wanneer het DNA-onderzoek van minimalebiologische sporen betreft is het van belang dat dejurist de antwoorden op de volgende vragen kent:Expertise en Recht 2011-387

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoek– Betreft het onderzochte spoor een minimaal biologischspoor?– Is de DNA-analyse herhaald om vast te stellen ofwaargenomen pieken in het DNA-profiel reproduceerbaarzijn en derhalve daadwerkelijk DNAkenmerkenrepresenteren?– Is de DNA-analyse twee of drie keer herhaald (intotaal drie of vier keer uitgevoerd), of is van dezeprocedure afgeweken? Indien van deze procedure isafgeweken wat is de reden daarvoor?– Is gebruikgemaakt van LCN DNA-analyse?– Is er op basis van het herhaald DNA-onderzoek eenconsensus DNA-profiel opgesteld?– Is om een DNA-kenmerk in het consensus DNAprofielop te nemen het criterium van ‘ten minstetwee keer de desbetreffende piek waarnemen in dedrie of vier DNA-analyses’ gehanteerd?– Is het vergelijkend DNA-onderzoek pas uitgevoerdnadat de interpretatie van het DNA-profiel is afgerond,dus nadat van het DNA-profiel de (reproduceerbaaraanwezige) DNA-kenmerken, het aantal celdonorenen de mogelijke complicerende neveneffectenzijn vastgesteld?– Onder welke categorie (A, B, C, D1 of D2) is hetresultaat van vergelijkend DNA-onderzoek van hetDNA-profiel van een persoon met het DNA-profielvan een spoor onder te brengen?– Indien een deskundige wordt verzocht een waarschijnlijkheidsuitspraakte doen over hoe het DNAop een object of op een persoon is terechtgekomen,is dan voldaan aan de noodzakelijke voorwaarden:ten minste twee hypothesen op activiteitniveau,relevante contextinformatie en een zo volledigmogelijk sporenbeeld?Uitgebreide informatieVoor meer gedetailleerde informatie over (on)volledigeenkelvoudige DNA-profielen en DNA-mengprofielen,het vergelijkend DNA-onderzoek, matchende DNAprofielen,de verschillende methoden voor statistischeberekening, onderzoek van minimale biologischesporen, LCN DNA-analyse en omgaan met de kans opfouten, zie de uitgave ‘De Essenties van forensischbiologisch onderzoek; Humane biologische sporen enDNA’ (ISBN: 978 90 77320 82 2).Voor meer informatie over onbevooroordeeld DNAonderzoek,de vier opeenvolgende fasen van hetforensisch DNA-onderzoek, de verschillende categorieënwaarin de resultaten en conclusies van het forensischDNA-onderzoek, en daarmee de bewijswaarden,zijn onder te verdelen en het beschouwen van debevindingen van het onderzoek in de context van dezaak, zie de uitgave ‘Forensisch DNA-onderzoek in de(strafrecht)praktijk’ (ISBN: 978 90 81020 83 1).Schema opeenvolgende fasen forensischDNA-onderzoekFase 1. Analyseren• Isoleren en kwantificeren van het DNA uit eenspoor of referentiemonster;• Kopiëren DNA van de te onderzoeken loci;• Detecteren van het gekopieerde DNA van de teonderzoeken loci;• Bepalen van de DNA-kenmerken van de loci.Fase 2. InterpreterenHet kwalificeren van het DNA-profiel: beschouwenvan het DNA-profiel als geheel en de samenhang vande verschillende DNA-kenmerken.• Bevat het spoor waarvan het DNA-profiel is verkregeneen relatief grote of een relatief kleine hoeveelheidDNA? Is er sprake van een DNA-profielvan een minimaal biologisch spoor?• Is het een volledig of onvolledig DNA-profiel?• Is testen op reproduceerbaarheid van pieken enhet vaststellen van een consensus DNA-profiel aande orde?Twee opties:– de uitgevoerde DNA-analyse twee keer, eventueeldrie keer op dezelfde manier herhalen en opbasis hiervan een consensus DNA-profiel vaststellen;– LCN (Low Copy Number) DNA-analyse en dittwee keer, eventueel drie keer herhalen en opbasis hiervan een consensus LCN DNA-profielvaststellen.• Betreft het een enkelvoudig DNA-profiel (één persoon)?– Is het enkelvoudige DNA-profiel van een man ofeen vrouw?– Hoe zeldzaam is het enkelvoudige DNA-profiel?De zeldzaamheidswaarde wordt uitgedrukt in deberekende frequentie van voorkomen.• Betreft het een DNA-mengprofiel (meer dan éénpersoon)?– Van hoeveel personen is celmateriaal (DNA) inde desbetreffende bemonstering aanwezig?– Betreft het DNA van mannen en/of vrouwen?– Hoe verhouden de bijgedragen hoeveelhedencelmateriaal van de verschillende personen zichtot elkaar?– Is uit het DNA-mengprofiel een enkelvoudigDNA-(hoofd)profiel af te leiden?Hoe zeldzaam is het afgeleide DNA-(hoofd)-profiel? Dit wordt uitgedrukt in de berekendefrequentie van voorkomen.– Is uit het DNA-mengprofiel een DNA-nevenprofielaf te leiden?Hoe groot is de kans dat het DNA-profiel vaneen willekeurig gekozen persoon matcht methet afgeleide DNA-nevenprofiel?88Expertise en Recht 2011-3

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoek– Is uit het DNA-mengprofiel geen enkelvoudigDNA-profiel af te leiden?Is voor het DNA-mengprofiel te berekenen hoegroot de kans is dat een willekeurig gekozenpersoon hiermee matcht (‘inclusiekans’)?• Is het resultaat van het DNA-onderzoek geschiktvoor vergelijkend DNA-onderzoek? In het gevalgeen of onvoldoende informatief en persoons -onderscheidend DNA-profiel: geen vergelijkendDNA-onderzoek.Fase 3. Vergelijken en bewijswaarde(Bronniveau)Vergelijkend DNA-onderzoek en de bewijswaardevan de resultaten en conclusie.Resultaat vergelijkend DNA-onderzoek:• Categorie A: Uitsluiting– De uitsluiting als celdonor is absoluut. Hetbetreft geen kansuitspraak, geen statistischeberekening.• Categorie B: Match met statistische berekening– Berekende frequentie bij (afgeleide) enkel -voudige DNA-mengprofielen.– Inclusiekans of likelihood ratio-methode bijDNA-mengprofielen.• Categorie C: Match zonder statistische berekening– Verbale waarschijnlijkheidsuitspraak betreffendede onderzoeksresultaten in het licht van hypothesenop bronniveau (indien mogelijk en relevant).• Categorie D: Geen uitsluiting of matchSubcategorie D1: Niet uit te sluiten– Verbale waarschijnlijkheidsuitspraak betreffendede onderzoeksresultaten in het licht van hypothesenop bronniveau (indien mogelijk en relevant).Subcategorie D2: Geen uitspraakFase 4. Beschouwen in de context(Activiteitniveau)Beschouwen van de bevindingen van het forensischbiologisch onderzoek in het licht van de zaak, medeaan de hand van andere feiten en/of omstandigheden.• Verbale waarschijnlijkheidsuitspraak in het lichtvan hypothesen op activiteitniveau (indien mogelijken relevant).Bijlage Onderscheid DNA-profielenIn onderstaand overzicht zijn in grote lijnen de teonderscheiden DNA-profielen en de consequenties ingeval van een match/overeenkomst weergegeven.Enkelvoudige DNA-profielenI. Volledig, enkelvoudig DNA-profielHet DNA-profiel is afkomstig van één persoon en vanalle onderzochte loci zijn de DNA-kenmerken vastgesteld.Een match van het DNA-profiel van een persoonmet het volledige, enkelvoudige DNA-profiel van eenspoor is statistisch te onderbouwen. Hierbij wordtberekend hoe groot de kans is dat het DNA-profiel vaneen willekeurig gekozen persoon matcht met het volledige,enkelvoudige DNA-profiel. Met de huidige DNAanalysesystemenis deze kans altijd kleiner dan éénop een miljard.II. Onvolledig, enkelvoudig DNA-profielHet DNA-profiel is afkomstig van één persoon, maarniet van alle onderzochte loci zijn de DNA-kenmerkenvastgesteld. Een match van het DNA-profiel van eenpersoon met het onvolledige, enkelvoudige DNAprofielvan een spoor is statistisch te onderbouwen.Hierbij wordt berekend hoe groot de kans is dat hetDNA-profiel van een willekeurig gekozen persoonmatcht met het onvolledige, enkelvoudige DNA-profiel.Deze kans is afhankelijk van het aantal loci waarvande DNA-kenmerken zijn vastgesteld en de zeldzaamheidvan deze DNA-kenmerken. Hoe meer DNAkenmerkenzijn vastgesteld, des te kleiner de kans dathet DNA-profiel van een willekeurig gekozen persoonmatcht met het onvolledige DNA-profiel.III. Ogenschijnlijk enkelvoudig DNA-profielHet DNA-profiel is zeer wel mogelijk afkomstig vanéén persoon. Op geen van de onderzochte loci zijnmeer dan twee DNA-kenmerken vastgesteld, maar vanwegede geringe intensiteit van het DNA-profiel isonvoldoende duidelijk of deze DNA-kenmerken daadwerkelijkallemaal toebehoren aan één persoon. Eenmatch van het DNA-profiel van een persoon met hetogenschijnlijk enkelvoudige DNA-profiel van eenspoor is daarom niet statistisch te onderbouwen.DNA-mengprofielen van twee personenHet DNA-mengprofiel geeft geen aanwijzing dat deDNA-kenmerken afkomstig zijn van meer dan tweepersonen.IV. DNA-mengprofiel van twee personen, waarvan éénpersoon bekend verondersteld wordtIn sommige gevallen kan de aanname worden gedaandat het celmateriaal van een bepaalde persoon in hetspoor aanwezig is. Denk hierbij bijvoorbeeld aan celmateriaalvan de persoon wiens lichaam is bemonsterd,zoals bij (inwendige) bemonsteringen bij onderzoekvan zedenzaken. Op basis van deze aannamezijn de DNA-kenmerken van de andere celdonor vanExpertise en Recht 2011-389

Leidraad en praktische handvatten voor de jurist bij het doorgronden van conclusies forensisch DNA-onderzoekhet spoor af te leiden. Een match van het DNA-profielvan een persoon met deze afgeleide DNA-kenmerkenis statistisch te onderbouwen. Hierbij wordt berekendhoe groot de kans is dat het DNA-profiel van een willekeuriggekozen persoon matcht met deze afgeleideDNA-kenmerken.V. DNA-mengprofiel van twee personen waaruit eenenkelvoudig DNA-hoofdprofiel en een DNA-nevenprofielzijn af te leidenOp grond van de hoogten van de pieken in het DNAmengprofiel(relatief hoge pieken en relatief lage pieken)is het DNA-mengprofiel te ontleden in een DNAhoofdprofiel(van relatief hoge pieken) en een DNAnevenprofiel(van relatief lage pieken). Hieruit kanworden geconcludeerd dat de bemonstering relatiefveel celmateriaal bevat van persoon 1 (gekoppeld aanhet DNA-hoofdprofiel) en relatief weinig celmateriaalbevat van persoon 2 (gekoppeld aan het DNAnevenprofiel).Een match van het DNA-profiel van eenpersoon met het DNA-hoofdprofiel en een match vanhet DNA-profiel van een persoon met het DNA-nevenprofielzijn statistisch te onderbouwen. Voor zowel hetDNA-hoofdprofiel als voor het DNA-nevenprofiel is teberekenen hoe groot de kans is dat het DNA-profielvan een willekeurig gekozen persoon hiermee matcht.VI. DNA-mengprofiel van twee personen, waaruit geenenkelvoudig DNA-(hoofd)profiel en DNA-nevenprofielzijn af te leidenIn dit geval kan noch de aanname worden gedaan datcelmateriaal van een bepaalde persoon in het spooraanwezig is, noch is het mogelijk op basis van piekhoogteneen DNA-hoofdprofiel en DNA-nevenprofiel afte leiden. Een match van het DNA-profiel van een persoonmet een dergelijk DNA-mengprofiel van twee personenis statistisch te onderbouwen. Er zijn tweemethoden om de bewijswaarde statistisch te onderbouwen:de inclusiekans en de likelihood ratiomethode.DNA-mengprofielen van minimaal tweepersonenVan deze DNA-mengprofielen kan niet exact wordenvastgesteld van hoeveel personen het celmateriaal inde desbetreffende bemonstering afkomstig is. Afhankelijkvan het aantal DNA-kenmerken dat op de verschillendeloci in het DNA-mengprofiel wordt waargenomen,wordt gerapporteerd dat het celmateriaal in dedesbetreffende bemonstering afkomstig is van minimaaltwee personen, minimaal drie personen, minimaalvier personen, etc.VII. DNA-mengprofiel van minimaal twee personenwaaruit een enkelvoudig DNA-hoofdprofiel (en eventueeleen DNA-nevenprofiel) is af te leidenOp grond van de hoogten van de pieken kan een DNAhoofdprofielen in sommige gevallen ook een DNAnevenprofiel*worden afgeleid. Een match van hetDNA-profiel van een persoon met het DNA-hoofd -profiel of het DNA-nevenprofiel is statistisch te onderbouwen(zie V). Een match van het DNA-profiel vaneen persoon met de resterende DNA-kenmerken kandoorgaans niet statistisch worden onderbouwd, tenzijde aanname kan worden gedaan dat (van de desbetreffendeloci) alle DNA-kenmerken van alle celdonorenin het DNA-mengprofiel zijn vastgesteld (dangebeurt de statistische onderbouwing met de inclusiekansof de likelihood ratio-methode). 25* Dit zou kunnen gelden voor DNA-mengprofielen van minimaal drie ofmeer personen.VIII. DNA-mengprofiel van minimaal drie personenwaaruit een DNA-hoofdmengprofiel van twee personenis af te leidenOp grond van de hoogten van de pieken kan een DNAhoofdmengprofielvan twee personen worden afgeleid.Hieruit kan worden geconcludeerd dat de bemonsteringrelatief veel celmateriaal van twee personenbevat. Een match van het DNA-profiel van een persoonmet het DNA-hoofdmengprofiel is statistisch te onderbouwen(zie VI). Een match van het DNA-profiel vaneen persoon met de resterende DNA-kenmerken kandoorgaans niet statistisch worden onderbouwd, tenzijde aanname kan worden gedaan dat (van de desbetreffendeloci) alle DNA-kenmerken van alle celdonorenin het DNA-mengprofiel zijn vastgesteld (dangebeurt de statistische onderbouwing met de inclusiekansof de likelihood ratio-methode). 25IX. DNA-mengprofiel van minimaal twee personenwaaruit geen DNA-profiel(en) kunnen worden afgeleidOp grond van de hoogten van de pieken kunnen geenDNA-profielen van individuele celdonoren wordenafgeleid. Een match van het DNA-profiel van een persoonmet een dergelijk DNA-mengprofiel kan doorgaansniet statistisch worden onderbouwd, tenzij deaanname kan worden gedaan dat (van de desbetreffendeloci) alle DNA-kenmerken van alle celdonoren in hetDNA-mengprofiel zijn vastgesteld (dan gebeurt de statistischeonderbouwing met de inclusiekans of de likelihoodratio-methode). 25NB In sommige situaties kan de aanname wordengedaan dat het celmateriaal van een bepaalde persoonin het spoor aanwezig is.25. In dergelijke gevallen is weliswaar niet exact vast te stellen van hoeveel personen het celmateriaal in het desbetreffende spoor afkomstig is, wel kan deaanname worden gedaan dat (van de desbetreffende loci) alle DNA-kenmerken van alle celdonoren in het DNA-mengprofiel zijn vastgesteld. Met anderewoorden, al de DNA-kenmerken (van de desbetreffende loci) van het spoor zijn vastgesteld, maar hoeveel personen het betreft is niet eenduidig vast testellen.90Expertise en Recht 2011-3